Wikipedia euwiki https://eu.wikipedia.org/wiki/Azala MediaWiki 1.44.0-wmf.5 first-letter Media Berezi Eztabaida Lankide Lankide eztabaida Wikipedia Wikipedia eztabaida Fitxategi Fitxategi eztabaida MediaWiki MediaWiki eztabaida Txantiloi Txantiloi eztabaida Laguntza Laguntza eztabaida Kategoria Kategoria eztabaida Atari Atari eztabaida Wikiproiektu Wikiproiektu eztabaida Txikipedia Txikipedia eztabaida Zerrenda Zerrenda eztabaida TimedText TimedText talk Modulu Modulu eztabaida Topic 0 19 9984228 9974038 2024-11-28T17:36:23Z Druiz002 154206 /* Ikus, gainera */ 9984228 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{argitzeko|Europa kontinenteari|Europa (argipena)}} {{Kontinente infotaula |izena = Europa |irudia = [[Fitxategi:Europe orthographic Caucasus Urals boundary.svg|200px]] |azalera = 10.180.000 km² |biztanleria = 739.165.030 bizt. (2011, 3.a) |dentsitatea = 72,5 bizt/km² |jentilizio = europar |herrialdeak = 50 |herrialde_zerrenda = |dependentziak = |estaturik_gabeko_nazioak = |hizkuntzak = [[aleman]], [[frantses]], [[ingeles]], [[errusiera]] eta beste asko |ordu_eremua = [[UTC]]-[[UTC+6]] |internet = [[.eu]] ([[Europar Batasuna]]) |hiriak = [[Istanbul]], [[Mosku]], [[Londres]], [[San Petersburgo]], [[Berlin]] }} '''Europa''' [[Ipar hemisferioa]]n eta, batez ere, [[ekialdeko hemisferioa]]n dagoen [[kontinente]] bat da. Iparraldean [[Ozeano Artikoa]], mendebaldean [[Ozeano Atlantiko]]a, hegoaldean [[Mediterraneo]] itsasoa eta ekialdean [[Asia]] ditu mugakide. Europa Asiatik [[Ural]] mendiek, [[Ural ibaia]]k, [[Kaspiar itsasoa]]k, [[Kaukaso Handia]]k, [[Itsaso Beltza]]k eta [[Turkiar itsasarteak|Turkiar itsasarteek]] banatzen dutela esaten da<ref>{{Erreferentzia|abizena=National Geographic Society (U.S.)|izenburua=Atlas of the world.|argitaletxea=National Geographic Society|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/41310554|isbn=0-7922-7528-4|pmc=41310554|sartze-data=2020-09-15}}</ref>. Muga honen zati bat lehorrekoa den arren, Europari kontinente osoaren estatusa ematen zaio bere tamaina fisikoagatik eta historiaren eta tradizioaren pisuagatik. Europak 10.180.000 kilometro karratu hartzen ditu, edo lurrazalaren % 2 (lur lehorraren % 6,8), eta horrek seigarren kontinente handiena bihurtzen du. Politikoki, Europa berrogeita hamar estatu subiranotan banatuta dago, horietatik [[Errusiar Federazioa]] handiena eta populatuena delarik, kontinentearen azalreraren %39 eta bere biztanleriaren %15 hartzen duelarik. Europak, guztira, 741 milioi biztanle zituen (munduko biztanleriaren % 11 inguru) 2018an. [[Europako klima]]ri neurri handi batean eragiten diote [[Golkoko itsaslasterra|Atlantikoko korronte beroek]], kontinentearen zati handi batean neguak eta udak arintzen baitituzte, baita Asia eta [[Ipar Amerika]]ko klima latza den latitudeetan ere. Itsasotik haratago, urtaroen arteko aldeak kostaldetik gertu baino nabarmenagoak dira. [[Europako kultura]]k nagusitasuna edo pribilegioa izan du, sarritan "[[eurozentrismo]]a" deitua, sistema-mundu modernoaren eraketan, bai konkista militarraren bidez, bai beste menderatze-modu batzuen bidez. Europar kultura [[Mendebaldea (kultura)|mendebaldeko zibilizazioaren]] sustraia da, honen jatorria [[Antzinako Grezia]] eta [[Antzinako Erroma]]n dagoelarik. [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren [[Erromatar Inperioaren gainbehera|erorketa]] [[476]]an eta ondorengo [[Migrazioaren Garaia]]k, Europako antzinako historiaren amaiera eta [[Erdi Aroa]]ren hasiera markatu zuten. [[Humanismo]] [[Pizkundea|errenazentistak]], [[Esplorazioen Aroa|esplorazioak]], [[Pizkundeko artea|arteak]] eta [[Pizkundeko zientzia|zientziak]] [[Aro Modernoa]] ekarri zuten. [[Portugaldar Inperioa|Portugaldar]] eta [[Espainiar Inperioa|Espainiar inperioek]] hasitako Aurkikuntzen Arotik, Europak paper garrantzitsua jokatu zuen munduko gaietan. XVI. eta [[XX. mende]]en artean, Europako potentziek behin baino gehiagotan [[Kolonialismo|kolonizatu]] zituzten [[Amerikak]], ia [[Afrika]] eta [[Ozeania]] osoa, eta [[Asia]]ko gehiengoa. [[Argien Mendea]]k, ondorengo [[Frantziako Iraultza]]k eta [[Napoleondar Gerrak|Napoleondar Gerrek]] kontinenteari forma eman zioten [[XVII. mende]]aren amaieratik [[XIX. mende]]aren lehen erdialdera arte, ikuspuntu kultural, politiko eta ekonomikotik. [[Industria Iraultza]] [[Britainia Handia]]n hasi zen [[XVIII. mende]]aren amaieran, eta aldaketa ekonomiko, kultural eta sozial erradikala eragin zuen mendebaldeko Europan eta, denborarekin, mundu osoan. Bi mundu gerraren guda gehienak Europan gertatu ziren, XX. mendearen erdialdean mendebaldeko Europaren nagusitasuna murrizten lagundu zuena, [[Sobietar Batasuna]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak]] protagonismoa hartzen joan ziren heinean. [[Gerra Hotza]]ren garaian, Europa banatuta egon zen [[Altzairuzko oihala]]n, mendebaldean [[NATO]]ren eta ekialdean [[Varsoviako Ituna]]ren artean, [[1989ko iraultza]]k eta [[Berlingo Harresia]]ren erorketa arte. [[1949]]an [[Europako Kontseilua]] sortu zen Europa bateratzeko asmoz, helburu komunak lortzeko. Estatu batzuen integrazio europarrak [[Europar Batasuna]] (EB) eratzea ekarri zuen, [[konfederazio]] baten eta federazio baten artean dagoen entitate politiko banandua. Europar Batasuna mendebaldeko Europan sortu zen, baina 1991n [[Sobietar Batasunaren desegitea|Sobietar Batasuna erori]] zenetik ekialderantz hedatu da. Europar Batasuneko herrialde gehienen moneta, [[euro]]a, europarren artean gehien erabiltzen dena da; eta EBko [[Schengen eremua]]k estatu kide gehienen arteko mugako eta immigrazioko kontrolak ezabatzen ditu. Europar Batasuna kontinentearen zati handi bat hartzen duen [[Europako Estatu Batuak|superfederazio bakar baterantz]] eboluzionatzen laguntzen duen mugimendu politiko bat dago. == Izena == [[Fitxategi:Palazzo_Ferreria_statue_3.jpeg|thumb|Europaren estatua, [[Plazzo Ferreria]]n, [[Malta]].]] [[Greziar mitologia]]n [[Europa (mitologia)|Europa]] ({{lang-grc|Εὐρώπη}} Eurṓpē) [[fenizia]]r printzesa bat zen. Europa hitza bere izenetik eratortzen da. Izenak εὐρύς (eurús), "zabala"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, εὐρύς|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=eu)ru/s|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2020-01-20}}</ref> eta ὤψ (ōps, gen. ὠπός, ōpós) "begi, aurpegi"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, ὤψ|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=w)/y|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2020-01-20}}</ref> elementuak ditu, beraz Eurṓpē hitzak "begirada-irekia" edo "aspektu zabala" bezalako zerbait esan nahiko luke. "Zabala" kontzeptua [[Lurra]]ren epiteto bat izan da berreraikitako [[aitzinindoeuropar mitologia]]n eta berari eskainitako poesian<ref>{{Erreferentzia|abizena=West, M. L. (Martin Litchfield), 1937-2015.|izenburua=Indo-European poetry and myth|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/76937305|isbn=978-0-19-928075-9|pmc=76937305|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. Saiakerak egon dira Eurṓpē hitzari jatorri [[semita]] emateko, "mendebaldea" esanahiarekin, eta hau [[akadiera]]ko ''erebu''rekin "behera joan, jarri" (Eguzkiarekin lotuta) edo [[feniziera]]ko '''ereb'' "arratsa, mendebaldea"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=europe {{!}} Origin and meaning of the name europe by Online Etymology Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.etymonline.com/word/europe|aldizkaria=www.etymonline.com|sartze-data=2020-01-20}}</ref>, [[arabiera]]ko [[Maghreb]] eta [[hebreera]]ko ''ma'arav'' hitzen jatorria dena. [[Michael A. Barry]] [[Princeton Unibertsitatea|Princeton Unibetsitateko]] irakasleak Ereb hitzaren mentzioa aurkitu du [[asiriar]] estela batean, "gaua, ilunabar[reko herrialdea]" esanahiarekin, ''Asu''rekin kontrajarriz "egunsentia[ren herrialdea]", hau da, [[Asia]]. Eredu bera agertzen da izendapenean greziar konbentzio kartografikoan: Ἀνατολή (Anatolḗ "[eguzkia] irtetzea", "ekialdea", eta hortik [[Anatolia]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Les nouvelles intolérances.|argitaletxea=Revue des deux mondes|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/43419303|isbn=2-7103-0937-8|pmc=43419303|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. [[Martin Litchfield West]]en arabera "fonologikoki, Europaren izena eta edozein hitz semitikoren arteko lotura oso pobrea da". Hipotesi hauetatik gertu dago [[aitzinindoeuropera]]ko ''*h1regʷos'', zeinetatik eratorri zen grezierako [[Erebus]]. Munduko hizkuntza gehienek Eurṓpē edo Europatik eratorritako hitz bat erabiltzen dute kontinentea izendatzeko. [[Txinera]]z, adibidez, Ōuzhōu (歐洲/欧洲) esaten da; txineratik eratorritako Ōshū (欧州) erabiltzen da [[japoniera]]z, adibidez Ōshū Rengō (欧州連合) Europar Batasuna izendatzeko, nahiz eta [[katakana]]ko Yōroppa (ヨーロッパ) den ohikoena. [[Hizkuntza turkiko]] batzuetan jatorrizko [[persiera]]ko izenaren eratorpena erabiltzen da, ''[[Frangistan]]'' ("[[franko]]en lurraldea"). Hala ere, izendapen ofizialetan ohikoagoa da ''Avrupa'' edo ''Evropa''<ref>{{Erreferentzia|izena=Roderic H.|abizena=Davison|izenburua=Where Is the Middle East?|orrialdeak=665–675|data=1960|url=http://www.jstor.org/stable/20029452|aldizkaria=Foreign Affairs|alea=4|zenbakia=38|issn=0015-7120|doi=10.2307/20029452|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. == Historia == {{Sakontzeko|Europako historia}} === Historiaurrea === [[Fitxategi:Santimamiñe.jpg|thumb|[[Santimamiñe]]ko margoak, orain dela 13.000 urte ingurukoak]] Europan aurkitutako lehenengo [[hominido]]a Georgian aurkitutako ''[[Homo erectus georgicus]]'' izan zen, orain dela 1,8 milioi urte inguru bertan bizi zena<ref>{{Erreferentzia|izena=Christoph|abizena=Zollikofer|izenburua=A New Skull of Early Homo from Dmanisi, Georgia|orrialdeak=85–89|hizkuntza=en|abizena2=Tvalchrelidze|abizena3=Tappen|abizena4=Leon|abizena5=Nioradze|abizena6=Mouskhelishvili|abizena7=Maisuradze|abizena8=Ferring|abizena9=Agusti|izena2=Merab|izena3=Martha|izena4=Marcia Ponce de|izena5=Medea|izena6=Alexander|izena7=Givi|izena8=Reid|izena9=Jordi|data=2002-07-05|url=https://science.sciencemag.org/content/297/5578/85|aldizkaria=Science|alea=5578|zenbakia=297|issn=0036-8075|pmid=12098694|doi=10.1126/science.1072953|sartze-data=2019-05-04}}</ref>. Espainiako [[Atapuerca]]n beste giza aztarna batzuk ere aurkitu dira, orain dela milioi urte ingurukoak. Aurkitzaileek ''[[Homo antecessor]]'' izena eman diete fosil hauei<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ScienceDirect|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440313002197?via%3Dihub|aldizkaria=www.sciencedirect.com|doi=10.1016/j.jas.2013.06.013|sartze-data=2019-05-04 |issn = 0305-4403 }}</ref>. [[Neandertaleko gizakia]] Europan orain dela 230.000 urte inguru agertu zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Arsuaga, Juan Luis de.|izenburua=La especie elegida : la larga marcha de la evolución humana|argitaletxea=Temas de Hoy|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/39171215|edizioa=1. ed|isbn=8478809090|pmc=39171215|sartze-data=2019-05-04}}</ref>, eta laster hedatu zen kontinente osoan zehar. Erregistro fosiletik orain dela 30.000 urte inguru desagertu ziren, Iberiar penintsulako hegoaldean<ref>{{Erreferentzia|izena=Tatsuhiko|abizena=Sakamoto|izenburua=Late survival of Neanderthals at the southernmost extreme of Europe|orrialdeak=850–853|hizkuntza=en|abizena2=Ruiz|abizena3=Stringer|abizena4=Villalpando|abizena5=Valarino|abizena6=Fuentes|abizena7=Brown|abizena8=Guzman|abizena9=Marco|izena2=Francisca Martinez|izena3=Christopher B.|izena4=Antonio|izena5=Claire A.|izena6=Noemí|izena7=Kimberly|izena8=Francisco Giles|izena9=Antonio Sánchez|data=2006-10|url=https://www.nature.com/articles/nature05195|aldizkaria=Nature|alea=7113|zenbakia=443|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature05195|sartze-data=2019-05-04}}</ref>. Neanderthalek milaka urte eman zituzten [[Cro-Magnon]]go gizakiarekin, Europan orain dela 43.000 eta 40.000 urte artean agertu zena, tartean [[Isturitz]]en, [[Nafarroa Beherea]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Svante|abizena=Pääbo|izenburua=Genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia|orrialdeak=445–449|hizkuntza=en|abizena2=Viola|abizena3=Kelso|abizena4=Reich|abizena5=Hublin|abizena6=Slatkin|abizena7=Higham|abizena8=Douka|abizena9=Lachmann|izena2=T. Bence|izena3=Janet|izena4=David|izena5=Jean-Jacques|izena6=Montgomery|izena7=Thomas F. G.|izena8=Katerina|izena9=Michael|data=2014-10|url=https://www.nature.com/articles/nature13810|aldizkaria=Nature|alea=7523|zenbakia=514|issn=1476-4687|pmid=25341783|pmc=PMC4753769|doi=10.1038/nature13810|sartze-data=2019-05-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ScienceDirect|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248411002259?via%3Dihub|aldizkaria=www.sciencedirect.com|doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.009|sartze-data=2019-05-04}}</ref>. [[Europako Neolito]]a, [[nekazaritza]] eta [[abeltzaintza]] ekarri, herri-sedentarioen kopurua handitu eta [[eltzegintza]] ekarri zuen [[Iraultza neolitiko|iraultza]], orain dela 9.000 urte inguru hasi zen [[Grezia]]n eta [[Balkanak|Balkanetan]], ziurrenik [[Ekialde Hurbil]]eko [[Anatolia]]tik eragina<ref>{{Erreferentzia|abizena=Borza, Eugene N.|izenburua=In the shadow of Olympus : the emergence of Macedon|argitaletxea=Princeton University Press|data=1990|url=https://www.worldcat.org/oclc/20563267|isbn=0691055491|pmc=20563267|sartze-data=2019-05-04}}</ref>. Balkanetatik hedatu zen [[Danubio]]an eta [[Rhin]]ean zehar ([[Banden eltze kultura]]) eta Mediterraneoko kostan zehar ([[Kardial kultura]]). K.a. 4500 eta 3000 urteen artean Neolitoa mendebalderantz eta iparralderantz hedatu zen, [[kobre]]zko gailuak egiteko teknologia berria zabalduz. Mendebaldeko Europako Neolitoan ez ziren nekazaritza herri handiak garatu, baina bai [[itxitura]]k, [[tumulu]]ak eta [[megalito]]ak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford companion to archaeology|argitaletxea=Oxford University Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/35178577|isbn=0195076184|pmc=35178577|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[Eltze kordadunen kultura]] Neolitoaren amaieran eta [[Kalkolitiko]]aren hasieran hedatu zen. Garai honetan tenplu megalitiko erraldoiak egin ziren, adibidez [[Maltako tenplu megalitikoak]] edo [[Stonehenge]] garai honetan eraiki ziren Europako mendebalde eta hegoaldean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of prehistory|argitaletxea=Kluwer Academic/Plenum Publishers|data=©2001-©2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/42476753|isbn=0306462648|pmc=42476753|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[Brontze Aroa]] K.a. 3200.aren inguruan hasi zen Grezian, [[Kreta]]ko [[Minoar zibilizazioa]]rekin, Europako lehen zibilizazio aurreratua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=British Museum - Ancient Greece|data=2012-06-15|url=https://web.archive.org/web/20120615141437/http://www.britishmuseum.org/explore/cultures/europe/ancient_greece.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Minoarren ostean [[Mizenastar zibilizazioa]] etorri zen, K.a. 1200 inguruan desagertu zena, Europako [[Burdin Aroa]] piztuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Periods - School of Archaeology - University of Oxford|data=2018-10-26|url=https://web.archive.org/web/20181026103821/http://www.arch.ox.ac.uk/classical-archaeology-periods.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Burdin Aroko kolonizazio nagusiak greziarrek eta [[feniziar]]rek egin zituzten, Mediterraneoko hiriak sortuz. Italian eta Grezian K.a. VIII. mendearen inguruan sortu ziren hiriek Antzinaro Klasikoari bidea ireki zioten, askotan [[Antzinaroko Olinpiar Jokoak|Antzinaroko Olinpiar Jokoen]] hasierarekin irekitzen dena, K.a. 776. urtean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Short, John R. (John Rennie), 1951-|izenburua=An introduction to urban geography|argitaletxea=Routledge & Kegan Paul|data=1984|url=https://www.worldcat.org/oclc/59974215|isbn=0710098928|pmc=59974215|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. === Antzinaroa === {{sakontzeko|Antzinate klasikoa|Antzinako Grezia|Antzinako Erroma}} [[Fitxategi:The_Parthenon_in_Athens.jpg|thumb|Atenasko [[Partenoia]].]] [[Antzinako Grezia]] [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko zibilizazioaren]] sortzailea izan zen. Mendebaldeko [[demokrazia]]k eta [[arrazionalismo]]a askotan egozten zaizkio Antzinako Greziari. Greziako hiri-estatua, [[polis]]a, Grezia klasikoko unitate politiko funtsezkoa zen<ref name="daly">{{Erreferentzia|abizena=Daly, Jonathan W.|izenburua=The rise of Western power : a comparative history of Western civilization|argitaletxea=Bloomsbury|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/856054646|isbn=9781441189011|pmc=856054646|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[K.a. 508]]. urtean [[Klistenes Atenaskoa]]k munduko lehen gobernu sistema demokratikoa sortu zuen [[Atenas]]en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Democracy : the unfinished journey, 508 BC to AD 1993|argitaletxea=Oxford University Press|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/25548427|isbn=0198273789|pmc=25548427|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Greziako ideal politikoak [[XVIII. mende]]ko filosofoek eta idealistek berraurkitu zituzten. Antzinako Greziaren ondare kulturala oso handia da: [[filosofia]], [[humanismo]]a eta arrazionalismoa [[Aristoteles]], [[Sokrates]] eta [[Platon]]; historian, [[Herodoto]] eta [[Tuzidides]]; bertso dramatiko eta narratiboan, [[Homero]]ren poema epikoak; draman [[Sofokles]] eta [[Euripides]]ekin, [[medikuntza]]n [[Hipokrates]] eta [[Galeno]]rekin; eta [[zientzia]]n [[Pitagoras]], [[Euklides]] eta [[Arkimedes]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Heath, Thomas Little, Sir, 1861-1940.|izenburua=A history of Greek mathematics|argitaletxea=Dover Publications|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/7703465|isbn=0486240738|pmc=7703465|sartze-data=2019-05-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Brian|abizena=Gee|izenburua=Early Physics and Astronomy: A Historical Introduction|orrialdeak=21–21|data=1975-01|url=http://dx.doi.org/10.1088/0031-9112/26/1/028|aldizkaria=Physics Bulletin|alea=1|zenbakia=26|issn=0031-9112|doi=10.1088/0031-9112/26/1/028|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[K.a. V. mende]]an Greziako hiri-estatuetako batzuek elkarrekin egin zioten aurre [[Akemenestar Inperioa]]ri [[Mediar Gerrak|Mediar Gerretan]], munduaren historiako gertakari garrantzitsuenetako bat<ref>{{Erreferentzia|abizena=Strauss, Barry S.|izenburua=The battle of Salamis : the naval encounter that saved Greece--and Western civilization|argitaletxea=Simon & Schuster|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/988941905|isbn=9780743274531|pmc=988941905|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Ondoren, 50 urteko bake egonkorra egon zen, [[Periklesen Mendea]] deitzen zaion garaia, Mendebaldeko zibilizazioaren fundaziorako unerik garrantzitsuenetako bat. Greziaren ostean [[Antzinako Erroma]] etorri zen, [[erromatar zuzenbide]]an, [[politika]]n, [[latin|hizkuntzan]], [[ingeniaritza]]n, [[Erromatar arkitektura|arkitekturan]], [[gobernu]]an eta mendebaldeko zibilizazioaren beste eremu askotan eragin zuzena izan zuena<ref name="daly" />. Italiatik abiatuta, [[K.a. III. mende]]tik aurrera erromatarrak hedatzen joan ziren, milurtekoaren aldaketarekin batera Europako mendebaldea eta Mediterraneo osoa kontrolpean izan arte. [[Erromako Errepublika]] [[K.a. 27]]. urtean amaitu zen, [[Zesar Augusto]]k [[Erromako Inperioa]] aldarrikatu zuenean. Hurrengo bi mendeetan ''[[pax romana]]'' gisa ezagutzen dena hedatu zen, bake, oparotasun eta egonkortasun politiko handiko denbora, Europako leku gehienetan<ref>{{Erreferentzia|abizena=McEvedy, Colin.|izenburua=The Penguin atlas of medieval history|argitaletxea=Penguin Books|data=(1985 printing)|url=http://worldcat.org/oclc/17782716|pmc=17782716|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Inperioa oraindik gehiago hedatu zen, [[Antonio Pio]] eta [[Marko Aurelio]] enperadoreen gobernupean, denbora luzez iparraldeko mugan zeuden [[germaniar]], [[pikto]] eta [[eskoziar]]ren aurka<ref>{{Erreferentzia|abizena=Foster, Sally M.|izenburua=Picts, Gaels and Scots : early historic Scotland|argitaletxea=Batsford|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56453769|edizioa=[New ed.]|isbn=0713488743|pmc=56453769|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Inperioaren gainbehera [[III. mende]]an hasi zen, bereziki mendebaldean. [[Konstantino I.a]]k [[Kristautasun]]a legaleztatu zuen [[313]]. urtean, hiru mendetako jazarpenaren ondoren. Konstantinok hiriburua Erromatik [[Bizantzio]]ra mugitu zuen, 330etik aurrera [[Konstantinopla]] izena hartu zuen hiria. Kristautasuna erlijio ofizial bakarra bilakatu zen [[380]]ean, eta [[391]]-[[392]]an [[Teodosio]]k [[paganismo]]a debekatu zuen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Williams, Stephen, 1942-2004.|izenburua=Theodosius : the empire at bay|argitaletxea=Batsford|data=1994|url=https://www.worldcat.org/oclc/230743868|isbn=0203975960|pmc=230743868|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Autore batzuek Antzinaroa une horretan amaitzen dela uste dute; alternatiba gisa, [[476]]. urtean [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Mendebaldeko Erromako Inperioaren erorketan]] ezarri ohi da garaiaren amaiera gisa, [[529]]an [[Atenasko Akademia]]ren itxieran<ref>{{Erreferentzia|abizena=Hadas, Moses, 1900-1966.|izenburua=A history of Greek literature.|argitaletxea=Columbia University Press|data=1950|url=https://www.worldcat.org/oclc/307596|isbn=0231017677|pmc=307596|sartze-data=2019-05-05}}</ref> edo [[Islam]]aren sorreran [[VII. mende]]an. === Goi Erdi Aroa === [[Fitxategi:Europe_around_650.jpg|thumb|Europa [[650]]. urte inguruan.]] {{sakontzeko|Goi Erdi Aroa|Antzinaro Berantiarra}} Antzinako Erromaren gainbeheran zehar, Europan [[Migrazioen Garaia]] deitu izan den epe bat ireki zen. Inbasio eta migrazio ugari izan ziren garai honetan, tartean [[ostrogodo]]ak, [[bisigodo]]ak, [[godo]]ak, [[bandalo]]ak, [[huno]]ak, [[franko]]ak, [[anglo]]ak, [[saxoi]]ak, [[eslaviar]]rak, [[abaro]]ak eta [[bulgariar]]rak; beranduago iritsi ziren [[bikingo]]ak, [[petxenego]]ak, [[kumandarrak]] eta [[hungariar]]rak. Berpizkundeko pentsalariek, adibidez [[Petrarka]]k, garai hari ''Garai Iluna'' izena eman zioten. Garai hartan, [[monasterio]] bakartuetan baizik ez zen bildu eta gorde aurretiko ezagutza guztia; garai hartako oso idazki gutxi gorde dira, eta garai klasikoko pentsalarien literatura, filosofia, matematika eta beste lan asko galdu ziren; aitzitik, [[Bizantziar Inperioa]]n gorde ziren.<ref>{{Erreferentzia|egilea=Norman F. Cantor|title=The Medieval World: 300 - 1300|url=https://www.amazon.com/Medieval-World-300-1300/dp/B000QRG50G|sartze-data=2019-05-05}}</ref> Erromako inperioa desagertzen joan zen mendebaldean, baina Erromatar tradizioak eta Erromako estatuak aurrera jarraitu zuen greziera hitz egiten zuen [[Ekialdeko Erromatar Inperioa]]n, [[Bizantziar Inperio]] izenarekin. Bere existentziaren zatirik handienean, Bizantziar Inperioa izan zen Europako potentzia ekonomiko, kultural eta militarra. [[Justiniano I.a]]ak Konstantinoplan agindu zuen bere lehen urrezko aroan: [[Justinianoren Kodea]] ezarri zuen, gaur egungo lege-sistema askoren oinarria, [[Hagia Sophia]]ren eraikuntza ordaindu zuen eta Kristau eliza estatuaren kontrolpean ezarri zuen<ref name="ng">{{Erreferentzia|izenburua=National Geographic visual history of the world|argitaletxea=National Geographic Society|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/61878800|isbn=0792236955|pmc=61878800|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[VII. mende]]tik aurrera Bizantziarrak eta euren mugakide zen [[Sasandar Inperioa]] asko ahuldu ziren, bereziki mendeetako [[Bizantziar-Sasandar gerrak|Bizantziar-Sasandar gerren]] ondorioz; [[arabiar]] [[musulman]]ek ahultasun hori probestu zuten historikoki Erromatar lurraldea izan zen horretan sartzeko, [[Ekialde Hurbila]], eta [[Ipar Afrika]]tik [[Anatolia]]rako bidea irekiz. VII.mendearen erdialdean musulmanek [[Persiako musulmanen konkista|Persia konkistatu zuten]], eta Islama [[Kaukaso]]an sartu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Shireen|abizena=Hunter|izenburua=Islam in Russia: The Politics of Identity and Security|data=2016-09-16|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315290133|doi=10.4324/9781315290133|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Hurrengo mendeetan musulmanek Zipre, Malta, Kreta, [[Sizilia]] eta Italiako hegoaldea konkistatu zuten. [[711]] eta [[720]] bitartean [[Iberiar penintsula]] ia osoa musulmanen kontrolpean geratu zen, [[Asturias]] eta [[Musulmanen okupazioa Euskal Herrian|Euskal Herriko eremuak]] izan ezik. Lurralde hau, arabierazko [[Al-Andalus]] izenpean, [[Omeiatar Kalifa-herria]]ren parte bilakatu ziren. 717an [[Konstantinoplako setioa (717-718)|Konstantinoplako bigarren setioak]] ez zuen arrakastarik lortu, Omeiatar dinastia ahulduz eta prestigioa galaraziz. 732an<ref>{{Erreferentzia|abizena=White, Lynn, Jr., 1907-1987.|izenburua=Medieval technology and social change|argitaletxea=Clarendon Press|data=1962|url=https://www.worldcat.org/oclc/390344|isbn=0195002660|pmc=390344|sartze-data=2019-05-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Baudot, Marcel, (1902- ...)., Auteur.|izenburua=Localisation et datation de la première victoire remportée par Charles-Martel contre les musulmans|argitaletxea=[s.n.]|data=[1955]|url=http://worldcat.org/oclc/491982155|pmc=491982155|sartze-data=2019-05-05}}</ref>, [[Karlos Martel|Karlosek]], 'Martel' gero deituak, aurre egin zion [[Poitiersko gudua (732)|omeiatarren espedizio bati Poitiersen]], iparralderako hedapena geldituz<ref>{{Erreferentzia|abizena=الغنيمي، عبد الفتاح مقلد|izenburua=<>.|argitaletxea=عالم الكتب،|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/949513854|isbn=9772320819|pmc=949513854|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Garai Ilunean zehar, Mendebaldeko Erromatar Inperioa hainbat leinuren eskuetan geratu zen. Germaniar eta eslaviar leinuek euren domeinu propioak eratu zituzten mendebaldeko eta ekialdeko Europan<ref name="ng" />. Ebentualki, frankoak batu ziren [[Klovis I.a]]ren azpian<ref name="ng" />. [[Karlomagno]], [[karolingiar]] dinastiako frankoen erregeak Mendebaldeko Europako zati handiak konkistatu zituen, ahalik eta [[aita santua]]k "Germaniar Erromatar Inperio Santuko Enperadore]] izendatu zuen arte. [[962]]an [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] eratu zen, azkenik Alemaniako printzerritan zentratu zena, Erdialdeko Europa kontrolatuz<ref name="ng" />. === Behe Erdi Aroa === [[X. mendea]]n, hala ere, herri migratzaile horiek geldiarazita edo finkatuta zeuden. Hiriak berriro garatu ziren Europa osoan zehar, eta populazioaren gorakadak ez zuen aurrekaririk. [[Feudalismo]]aren arabera egituratu ziren gizarteak, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] agindu moralaren azpian. Ekialdean, [[musulman]]en presiopean [[Bizantziar Inperioa]] gero eta ahulago zegoen. [[Lur Santua|Lurralde Santuak]] berreskuratzeko asmoz, [[Gurutzadak]] burutu ziren. Azkenean, Lurralde Santuak eta Inperioa bera ([[1456]]an) musulmanen indarraren azpian geratu ziren. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] krisialdiaren ostean ([[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] eta [[Izurri Beltza|Izurrite Beltza]] dira horren isla), erregeen boterea handituz joan zen. === Aro modernoa === [[Fitxategi:Europako_hiri_nagusien_populazioa_(XVI-XVIII).png|thumb|Europako hiri nagusien populazioa (XVI-XVIII).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kondaira|hizkuntza=eu-ES|url=http://www.kondaira.eus/index.php/kondaira/historiaMateriala/mapak|sartze-data=2017-11-21}}</ref>]] [[Martin Luther]]rek hasitako [[Erreforma protestantea|Erreforma Protestanteari]] esker, Eliza Katolikoaren nagusitasuna kolokan jarri zen. Garai berri horri [[Pizkundea]] deitu zitzaion, Antzinateko jakinduria eta estetika berreskuratu zirelako. Aldi berean, [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoko]] hainbat herrialdek ([[Portugal]]ek, [[Espainia]]k, [[Ingalaterra]]k eta [[Frantzia]]k, geroago [[Herbehereak|Herbehereek]]) Europatik kanpo hedatu nahi zituzten bere agindupeko lurraldeak. [[Amerika]] [[1492]]an aurkitu zenetik, erresuma horiek saiatu ziren bere kontrolpean ahalik eta lurralde gehien ezartzen. [[Afrika]] eta [[Asia]] ere europarren helburu militarra izan ziren. Europan barnan ere borrokak ohikoak izan ziren, [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] [[erlijio]] kontuengatik batez ere. [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]] horietako garrantzitsuena izan zen. Pixkanaka, besteak beste [[René Descartes|Rene Descartes]] eta [[Isaac Newton]]en lanei esker, [[arrazionalismo]]a eta [[argien Garaia|ilustrazioa]] (Europak beretzat dituen beste bi ikur) zabaldu ziren, eta, garaiko egoera politikoa irauli zen. Lehendabiziko iraultza [[Ingalaterrako Iraultza|Ingalaterrakoa]] izan zen, baina, eraginengatik, askoz inportanteagoa [[Frantziako Iraultza|Frantziakoa]] izan zen. Horretan, luze iraun zuen feudalismoari amaiera ofiziala eman zitzaion. Ideia berri horiek hedatzeko, [[Napoleondar Gerrak|Napoleondar Gerrek]] Europa osoa suntsitu zuten berriro. === Aro garaikidea === Batzeko ahalegin horien aurka, [[nazionalismo]]a sortu zen Europan [[XIX. mendea]]n. Horren harira, [[Alemania]] eta [[Italia]] batu ziren, eta [[Balkanak|Balkanetan]] gatazkek etengabeak ziruditen, zenbait herrik independentzia aldarrikatzen baitzuten. Aldi berean, [[Erresuma Batua]]n sortutako [[Industria Iraultza]] iparraldeko Europan zehar hedatu zen XIX. mendean, une horiek arte ezagutu zen egoera ekonomikoa guztiz irauliz. Bidegabekeria sozialari bukaera eman nahian, [[Karl Marx]]ek bere teoriak plazaratu zituen, zeinek eragin sakonak izatekoak ziren hurrengo urteetan. Munduaren jabeak, Europako estatu gehienak, nazionalismoak akuilatuta, nagusitasuna nork zeukan ikusteko borrokatu ziren berriro [[XX. mendea]]ren hasieran. [[Lehen Mundu Gerra]] latz horrek Europako inperioen amaiera ekarri zuen, baita [[Errusiako Iraultza|Errusiar Iraultzaren]] eskutik munduko lehen estatu [[sozialismo|sozialistaren]] sorrera ere. Alemaniaren porrotaren eta [[1929ko kraxa|1929ko krakaren]] ondorioz, [[Adolf Hitler]]rek boterea eskuratu zuen [[Berlin]]en. [[Benito Mussolini]]ren Italian bezala, [[faxismo]]a edo, behintzat, [[autoritarismo]]a, Europa osoan zehar zabaldu zen. Faxismoaren aurkako borroka [[Bigarren Mundu Gerra]] izan zen. Orduko horren ondorioa Europa bi taldetan ([[komunismo|komunista]] eta [[kapitalismo|kapitalista]]) banantzea izan zen. Nolanahi ere, Mendebaldeko Europan, horrenbeste elkarren kontrako borroken ondoren, batzeko prozesua hasi zen [[Europar Batasuna|Europako Batasunaren]] inguruan. Prozesu hau, komunismoaren erorketaren ostean ([[1991]]), ekialdera ere zabaldu da, eta, gaur egun, 28 estatuk osatzen dute. == Geografia == [[Fitxategi:Grossgliederung Europas-en.svg|thumb|311x311px|Europako eskualdeak.]] {{Sakontzeko|Europako geografia}} Europak, [[Lurra|munduko]] bigarren [[kontinente]]rik txikiena, 10.530.751 [[kilometro koadro|km²]] area du, hau da %7a. [[Geografia|Geografikoki]], Europa, [[Ozeania]] bezala, ez da [[kontinente]] baizik eta "makro-batasun geografiko" bat, [[Eurasia]] [[kontinente]]aren beso bat baino ez. Hala ere, ohituraz, kontinente bat izaten jarraitzen du. Orografiaren ikuspuntutik, kontinenterik lauena da, 230 [[metro]]tako altuerarekin. Europako mendirik altuenak [[Ekialdeko Europa]]n 5.642 [[metro]]tako [[Elbrus]] ([[Errusia]]) eta 5.204 [[metro]]tako [[Xkhara|Shkhara]] ([[Georgia]]) dira eta [[Mendebaldeko Europa]]n 4.807 [[metro]]tako [[Mont Blanc]] ([[Frantzia]]). Europako [[golko]] eta [[itsaso]] nagusiak [[Bizkaiko golkoa]], [[Ipar itsasoa]], [[Baltikoa|Itsaso Baltikoa]], [[Mantxako kanala|Mantxako itsasoa]] eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoa]] (barnean [[Adriatikoa|Itsaso Adriatikoa]], [[Egeo|Egeo itsasoa]], [[Alborango itsasoa|Alboran itsasoa]], [[Marmarako itsasoa|Marmara itsasoa]], [[Itsaso Beltza]], [[Jonikoa|Joniar itsasoa]] eta [[Tirreniar itsasoa]] dituena) dira. Bere artean zenbait [[itsasarte]] daude: [[Gibraltarko itsasartea|Gibraltar]], [[Dardaneloak]], [[Bosforo]], [[Messinako itsasartea|Messina]] eta [[Øresund|Oresund itsasarteak]] dira. [[Kontinente]]ko [[penintsula]] nagusiak [[Eskandinavia]], [[Iberiar penintsula]], [[Italia]], [[Balkanak]], [[Kola (penintsula)|Kola]], [[Jutlandia]] eta [[Krimea]] dira. [[Uharte]] nagusiak honako hauek dira: # [[Britainia Handia]], 218.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Islandia]], 103.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Irlanda]], 83.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Zembla Berria|Zembla Berriko]] Ipar uhartea, 49.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Zembla Berria|Zembla Berriko]] Hego uhartea 33.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Sizilia]], 25.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Sardinia]], 24.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Zipre]], 9.200 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Korsika]], 8.700 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Kreta]], 8.300 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Sjælland|Seelandia]], 7.500 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Eubea]], 3.900 [[kilometro koadro|km²]].. # [[Mallorca]], 3.600 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Malta]], 316 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Fionia]], 3.400 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Faroeak|Faroe uharteak]], 1.390 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Eivissa uhartea|Eivissa]], 560 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Menorca]], 690 [[kilometro koadro|km²]]. === Geologia === [[Fitxategi:Europe_geological_map-en.jpg|thumb|Europako mapa geologikoa]] [[Europako geologia]] aldakorra eta konplexua da, eta [[kontinente]] osoan dauden [[paisaia|paisaien]] aniztasun handia sortzen du, [[Eskozia]]ko [[Highland|Lur Garaietatik]] hasi eta [[Hungaria]]ko lautadetaraino. Europako ezaugarririk esanguratsuena Europa hegoaldeko mendien eta iparraldean partzialki itsaspean [[Ingalaterra]]tik [[Ural mendiak|Ural mendietaraino]] hedatzen den lautada zabalaren arteko dikotomia da. Bi esparru horiek [[Pirinio]]ek eta [[Alpeak]]-[[Karpatoak]] mendilerroek banatzen dituzte. Iparraldeko lautadak, mendebaldean, [[eskandinavia]]r mendiek eta [[britainiar uharte]]en zati menditsuek mugatzen dituzte. Hegoaldeko eskualde menditsua [[Mediterraneo]] itsasoak eta [[Itsaso Beltza]]k mugatzen dute. Iparraldeko lautadetatik sartzen diren sakonera gutxiko ur masa nagusiak [[Itsaso Zeltikoa]], [[Ipar Itsasoa]], [[Itsaso Baltikoa]] eta [[Barentseko itsasoa]] dira. [[Plaken tektonika]]ren ikuspuntutik, [[Afrikako plaka]] Mediterraneoko arroan [[Eurasiako plaka|plaka euroasiarrerantz]] etengabe iparralderantz mugitzea da gaur egungo Europako eszenaren alderdirik nabarmenena. Afrikako plakak eragindako presioa da Pirinioen, Alpeen eta Karpatoen igoeraren arrazoi orokorra. [[Kareharri]]ak eta beste sedimentu batzuk, [[Tetis ozeanoa|Tetis itsasoko]] antzinako lurra, gorantz bultzatuak dira, eta, gaur egun, mendilerro hauen zati handi bat dira. [[Italia]]ko hegoaldean, [[arku-aurreko arroa]] garatzen da itsaspean, bi plaken artean harrapatutako zati mediterraneo mini-kontinenteetako bat dena. [[Lurrazal]]aren puzte honek, Italiako mendiak gorantz bultzatzen ditu, eta [[faila]] aktiboak eta [[sumendi]]ak pizten ditu, [[Etna]] bezala. [[Iberia]], banandutako beste lursail unitate bat, biratu egin da, eta Europa osoaren aurka jarri da, plakek talka egin dutelako. Alpeetatik eta beste mendilerro batzuetatik iparralderantz mugituz, jarduera tektonikoa, neurri handi batean, [[Baltiko]]ko [[kratoi]] egonkorrean desagertzen da. Joera honen salbuespen bat [[puntu bero]] bat da, erdialdeko [[Alemania]]ren azpiko [[mantu]]tik altxatzen dena, [[Hesse]]ko [[Vogelsberg]] bezalako sumendien arduraduna izan dena eta, gaur egun, eskualdeko [[Hidrotermal|ur beroko]] iturriei eta lakuei beroa ematen diena. [[Saprolito]]z egindako mantu [[meteorizazio|meteorizatuak]] ohikoak dira Europan. Saprolitoaren osaera [[kaolin]]itikoa eta [[laterita|ferralitikoa]] izatetik [[grus]] izatera aldatzen da. Lehenengoak [[Mesozoiko]]an eta [[Zenozoiko]] goiztiarrean sortu ziren; bigarrenak, berriz, Zenozoikoaren amaieran<ref>{{Erreferentzia|izena=Piotr|abizena=Migoń|izenburua=Deep weathering through time in central and northwestern Europe: problems of dating and interpretation of geological record|orrialdeak=25–40|abizena2=Lidmar-Bergström|izena2=Karna|data=2002-08|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0341-8162(02)00015-2|aldizkaria=CATENA|alea=1-2|zenbakia=49|issn=0341-8162|doi=10.1016/s0341-8162(02)00015-2|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. Higatutako harriaren hondakinak, [[Finlandia]] eta [[Suedia]]n laku ugarik okupatutako sakonuneak eragin ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=10.3726/978-3-653-05311-1/1|argitaletxea=CrossRef|url=http://dx.doi.org/10.3726/978-3-653-05311-1/1|aldizkaria=Inactive DOIs|sartze-data=2020-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sök - Uppslagsverket Finland|url=https://uppslagsverket.fi/sv/sok/view-103684-BerggrundOchYtformer|aldizkaria=uppslagsverket.fi|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. == Europako estatuak == * [[Fitxategi:Flag of Europe.svg|20px|border]] [[Europar Batasuna]] ---- {|width=100% |width=30%| * {{banderaherrialde|Albania}} * {{banderaherrialde|Alemania}} * {{banderaherrialde|ARM}} * {{banderaherrialde|Andorra}} * {{banderaherrialde|Austria}} * {{banderaherrialde|AZE}} * {{banderaherrialde|Belgika}} * {{banderaherrialde|BLR}} * {{banderaherrialde|BIH}} * {{banderaherrialde|Bulgaria}} * {{banderaherrialde|Danimarka}} * {{banderaherrialde|Erresuma Batua}} * {{banderaherrialde|Errumania}} * {{banderaherrialde|Errusia}} * {{banderaherrialde|Eslovakia}} * {{banderaherrialde|Eslovenia}} * {{banderaherrialde|Espainia}} |width=30%| * {{banderaherrialde|Estonia}} * {{banderaherrialde|Finlandia}} * {{banderaherrialde|Frantzia}} * {{banderaherrialde|Georgia}} * {{banderaherrialde|Grezia}} * {{banderaherrialde|Herbehereak}} * {{banderaherrialde|Hungaria}} * {{banderaherrialde|Irlandako Errepublika}} * {{banderaherrialde|Islandia}} * {{banderaherrialde|Italia}} * {{banderaherrialde|Kazakhstan}} * {{banderaherrialde|KOS}}<ref>Oraindik ere ofizialki onartu beharra dago. [[2008]]ko [[otsailaren 17]]an bere buruaren independentzia aldarrikatu zuen.</ref> * {{banderaherrialde|Kroazia}} * {{banderaherrialde|Letonia}} * {{banderaherrialde|LIE}} * {{banderaherrialde|Lituania}} * {{banderaherrialde|Luxenburgo}} |width=30%| * {{banderaherrialde|MLT}} * {{banderaherrialde|Ipar Mazedonia}} * {{banderaherrialde|MDA}} * {{banderaherrialde|MCO}} * {{banderaherrialde|MNE}} * {{banderaherrialde|Norvegia}} * {{banderaherrialde|Polonia}} * {{banderaherrialde|Portugal}} * {{banderaherrialde|SMR}} * {{banderaherrialde|Serbia}} * {{banderaherrialde|Suedia}} * {{banderaherrialde|Suitza}} * {{banderaherrialde|Turkia}} * {{banderaherrialde|Txekia}} * {{banderaherrialde|Ukraina}} * {{banderaherrialde|VAT}} * {{banderaherrialde|CYP}} |} === Beste estatu baten menpeko lurrak === ==== Erresuma Batua ==== * {{banderaherrialde|Gibraltar}} * {{banderaherrialde|IMN}} * {{banderaherrialde|GGY}} * {{banderaherrialde|JEY}} ==== Danimarka ==== * {{banderaherrialde|FRO}} ==== Finlandia ==== * {{banderaherrialde|ALA}} ==== Norvegia ==== * {{banderaikur|Norvegia}} [[Svalbard]] * {{banderaikur|Norvegia}} [[Jan Mayen]] === Estaturik gabeko nazioak === {{sakontzeko|Estaturik gabeko nazioak}} * {{bandera|Bretainia}} * {{bandera|Eskozia}} * {{bandera|Euskal Herria}} * {{bandera|Flandria}} * {{bandera|Gales}} * {{bandera|Galizia}} * {{bandera|Katalunia}} * {{bandera|Korsika}} * {{bandera|Okzitania}} * {{bandera|Sardinia}} === Hiri nagusiak === {{sakontzeko|Europako hirigune nagusien zerrenda}} # '''[[Istanbul]]''' 15.029.231 biztanle (2017). # [[Mosku]] 12.615.279 biztanle (2019). # [[Londres]] 9.126.366 biztanle (2018). # [[San Petersburgo]] 5.383.890 biztanle (2019). # [[Berlin]] 3.748.148 biztanle (2018). # [[Madril]] 3.223.334 biztanle (2018). # [[Kiev]] 2.950.819 biztanle (2019). # [[Erroma]] 2.857.321 biztanle (2018). # [[Paris]] 2.140.526 biztanle (2019). # [[Bukarest]] 2.106.144 biztanle (2016). == Kultura == === Europako hizkuntzak === [[Fitxategi:Rectified_Languages_of_Europe_map.png|thumb|Europako hizkuntzen mapa.]] * Kontinentean gehien erabiltzen diren [[hizkuntza]]k alemana, errusiera, ingelesa, frantsesa eta italiera dira. * Hizkuntza familien arabera, horrela sailkatuko ditugu: ** '''[[Hizkuntza erromantzeak]]''': [[gaztelania]], [[frantses]]a, [[okzitaniera]], [[sardiniera]], [[italiera]], [[errumaniera]], [[erromantxe]]ra, [[eskoziera]], [[portuges]]a, [[asturiera]], [[galiziera]], [[katalan]]a, [[grisoiera]], [[frankoproventzera|frankoprovenzera]] ** '''[[Germaniar hizkuntzak]]''': [[ingeles]]a, [[nederlandera]], [[aleman]]a, [[behe-aleman|behe-saxoiera]], [[frisiera]], [[suediera]], [[daniera]], [[norvegiera]], [[islandiera]], [[eskoziera]], [[faroera]] ** '''[[Eslaviar hizkuntzak]]''': [[bosniera]], [[bulgariera]], [[errusiera]], [[poloniera]], [[txekiera]], [[serbokroaziera]], [[bielorrusiera]], [[ukrainera]], [[esloveniera]], [[mazedoniera]] ** '''[[Uraldar hizkuntzak]]''': [[finlandiera|finera]], [[estoniera]], [[hungariera]], [[samiera]] ** '''[[Zelta hizkuntzak]]''': [[irlandako gaelera|irlandera]], [[Eskoziako gaelera]], [[Gales (hizkuntza)|galesa]], [[bretainiera]], [[manxera]], [[kornubiera]] ** '''Greziar hizkuntzak''': [[Greziera]] ** '''[[Hizkuntza baltikoak]]''': [[letoniera]], [[lituaniera]] ** '''Beste familia batzuetakoak''': [[albaniera]], [[maltera]], [[turkiera]] ** '''[[Hizkuntza bakartu]]a''': [[euskara]] * Ikus, gainera: ** [[Europako eremu urriko hizkuntzen zerrenda|Europako hizkuntza gutxituak]]. === Literatura === {{Sakontzeko|Literatura europarra}} 79 europarrek lortu dute [[Literatura]]ko [[Nobel Sariak|Nobel Saria]], tartean [[Harold Pinter]]rek, [[Elfriede Jelinek]]ek, [[Imre Kertész|Imre Kerteszek]], [[Günter Grass]]ek, [[José Saramago|Jose Saramagok]], [[Wisława Szymborska|Wislawa Szymborskak]], [[Jean-Paul Sartre]]k, [[Winston Churchill]]ek, [[Bertrand Russell]]ek eta [[Rudyard Kipling]]ek. == Erlijioa == Europako [[erlijio]] garrantzitsuena [[kristautasun]]a da, [[Behe Erdi Aroa|Behe Erdi Aroko]] garaiatik. Hiru adar nagusi ditu: [[katolizismo]]a, [[protestantismo]]a eta [[eliza ortodoxoa]]. Protestanteak [[iparraldeko Europa|iparraldean]] kokatzen dira, ortodoxoak [[ekialdeko Europa|ekialdean]] eta katolizismoa [[hegoaldeko Europa|hegoaldean]] eta [[mendebaldeko Europa|mendebaldean]]. [[Islam]]a [[Balkanak|Balkanetan]] dago zerbait hedatuta, [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XIX. mendea|XIX. mende]] bitartean [[Otomandar Inperioa]]ren mende baitzeuden: [[Albania]]n, lehengo [[Jugoslavia]]n, [[Bulgaria]]n eta [[Grezia]]n. Europako [[Errusia]]k kontinenteko komunitate musulmanik handiena dauka, [[Volga]] erdiko [[Tartaro (herria)|tartaroak]] eta [[Kaukasia|Kaukasoko]] talde franko ([[txetxenia]]rrak, [[avararrak]], [[Ingux|inguxak]] eta abar) bere baitan edukita. [[XX. mendea|XX. mendeko]] migrazioak direla medio, Mendebaldeko Europan ere gutxiengo nabarmena bilakatu dira musulmanak. [[Judu]]ek historia luzea daukate Europan, baina gutxiengoen erlijioa izanda. Gaur egun [[Frantzia]] da Europako herrialde bakarra non juduen populazioa %1era iristen den. Europako juduek bi adar nagusi dituzte: [[askenazi]]ak eta [[sefardi]]ak. Askenaziak [[VIII. mendea]]n heldu ziren, eta sefardiak [[Iberiar penintsula]]n lehenago ere finkatu ziren. [[XX. mendea]]n [[Holokaustoa]]k urritu egin zuen judu europarren kopurua, era zuzenean (6 bat milioi hil baitzituzten) edo emigrazioa eraginez. Garai modernoetan, sekularizazio zabala gertatu da, batik bat [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] Frantzian eta [[XX. mendea|XX. mendeko]] herrialde [[komunismo|komunistetan]]. Gaur egun, sinesmen erlijiosoen maila oso desberdina izan daiteke tokia zein den: [[Polonia]]n %95 da erlijiosoa, baina %20 besterik ez [[Txekia]]n. Batez beste, 2005eko Eurobarometroak<ref>[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf ReportDGResearchSocialValuesEN2.PDF<!-- Bot generated title -->]</ref> adierazi zuen europarren %52k jainkoarengan sinesten zuela. == Hedabideak == * [[MIDAS]] (Minority Dailies Association): Hizkuntza gutxituen [[egunkari]]etako elkartea da, "[[Berria]]" barne hartzen duena. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Ikus ere == * [[Erdialdeko Europa]] * [[Mendebaldeko Europa]] * [[Iparraldeko Europa]] * [[Ekialdeko Europa]] * [[Hegoaldeko Europa]] * [[Europar Batasuna]] * [[Estaturik gabeko nazio]]ak == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Kontinente aurkibidea}} _{Azpiindizearen testua} [[Kategoria:Europa]] 1qa2x7f7blmhxvfevug0zgwwsizpsqe 9984229 9984228 2024-11-28T17:36:38Z Druiz002 154206 /* Ikus ere */ 9984229 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{argitzeko|Europa kontinenteari|Europa (argipena)}} {{Kontinente infotaula |izena = Europa |irudia = [[Fitxategi:Europe orthographic Caucasus Urals boundary.svg|200px]] |azalera = 10.180.000 km² |biztanleria = 739.165.030 bizt. (2011, 3.a) |dentsitatea = 72,5 bizt/km² |jentilizio = europar |herrialdeak = 50 |herrialde_zerrenda = |dependentziak = |estaturik_gabeko_nazioak = |hizkuntzak = [[aleman]], [[frantses]], [[ingeles]], [[errusiera]] eta beste asko |ordu_eremua = [[UTC]]-[[UTC+6]] |internet = [[.eu]] ([[Europar Batasuna]]) |hiriak = [[Istanbul]], [[Mosku]], [[Londres]], [[San Petersburgo]], [[Berlin]] }} '''Europa''' [[Ipar hemisferioa]]n eta, batez ere, [[ekialdeko hemisferioa]]n dagoen [[kontinente]] bat da. Iparraldean [[Ozeano Artikoa]], mendebaldean [[Ozeano Atlantiko]]a, hegoaldean [[Mediterraneo]] itsasoa eta ekialdean [[Asia]] ditu mugakide. Europa Asiatik [[Ural]] mendiek, [[Ural ibaia]]k, [[Kaspiar itsasoa]]k, [[Kaukaso Handia]]k, [[Itsaso Beltza]]k eta [[Turkiar itsasarteak|Turkiar itsasarteek]] banatzen dutela esaten da<ref>{{Erreferentzia|abizena=National Geographic Society (U.S.)|izenburua=Atlas of the world.|argitaletxea=National Geographic Society|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/41310554|isbn=0-7922-7528-4|pmc=41310554|sartze-data=2020-09-15}}</ref>. Muga honen zati bat lehorrekoa den arren, Europari kontinente osoaren estatusa ematen zaio bere tamaina fisikoagatik eta historiaren eta tradizioaren pisuagatik. Europak 10.180.000 kilometro karratu hartzen ditu, edo lurrazalaren % 2 (lur lehorraren % 6,8), eta horrek seigarren kontinente handiena bihurtzen du. Politikoki, Europa berrogeita hamar estatu subiranotan banatuta dago, horietatik [[Errusiar Federazioa]] handiena eta populatuena delarik, kontinentearen azalreraren %39 eta bere biztanleriaren %15 hartzen duelarik. Europak, guztira, 741 milioi biztanle zituen (munduko biztanleriaren % 11 inguru) 2018an. [[Europako klima]]ri neurri handi batean eragiten diote [[Golkoko itsaslasterra|Atlantikoko korronte beroek]], kontinentearen zati handi batean neguak eta udak arintzen baitituzte, baita Asia eta [[Ipar Amerika]]ko klima latza den latitudeetan ere. Itsasotik haratago, urtaroen arteko aldeak kostaldetik gertu baino nabarmenagoak dira. [[Europako kultura]]k nagusitasuna edo pribilegioa izan du, sarritan "[[eurozentrismo]]a" deitua, sistema-mundu modernoaren eraketan, bai konkista militarraren bidez, bai beste menderatze-modu batzuen bidez. Europar kultura [[Mendebaldea (kultura)|mendebaldeko zibilizazioaren]] sustraia da, honen jatorria [[Antzinako Grezia]] eta [[Antzinako Erroma]]n dagoelarik. [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]]ren [[Erromatar Inperioaren gainbehera|erorketa]] [[476]]an eta ondorengo [[Migrazioaren Garaia]]k, Europako antzinako historiaren amaiera eta [[Erdi Aroa]]ren hasiera markatu zuten. [[Humanismo]] [[Pizkundea|errenazentistak]], [[Esplorazioen Aroa|esplorazioak]], [[Pizkundeko artea|arteak]] eta [[Pizkundeko zientzia|zientziak]] [[Aro Modernoa]] ekarri zuten. [[Portugaldar Inperioa|Portugaldar]] eta [[Espainiar Inperioa|Espainiar inperioek]] hasitako Aurkikuntzen Arotik, Europak paper garrantzitsua jokatu zuen munduko gaietan. XVI. eta [[XX. mende]]en artean, Europako potentziek behin baino gehiagotan [[Kolonialismo|kolonizatu]] zituzten [[Amerikak]], ia [[Afrika]] eta [[Ozeania]] osoa, eta [[Asia]]ko gehiengoa. [[Argien Mendea]]k, ondorengo [[Frantziako Iraultza]]k eta [[Napoleondar Gerrak|Napoleondar Gerrek]] kontinenteari forma eman zioten [[XVII. mende]]aren amaieratik [[XIX. mende]]aren lehen erdialdera arte, ikuspuntu kultural, politiko eta ekonomikotik. [[Industria Iraultza]] [[Britainia Handia]]n hasi zen [[XVIII. mende]]aren amaieran, eta aldaketa ekonomiko, kultural eta sozial erradikala eragin zuen mendebaldeko Europan eta, denborarekin, mundu osoan. Bi mundu gerraren guda gehienak Europan gertatu ziren, XX. mendearen erdialdean mendebaldeko Europaren nagusitasuna murrizten lagundu zuena, [[Sobietar Batasuna]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak]] protagonismoa hartzen joan ziren heinean. [[Gerra Hotza]]ren garaian, Europa banatuta egon zen [[Altzairuzko oihala]]n, mendebaldean [[NATO]]ren eta ekialdean [[Varsoviako Ituna]]ren artean, [[1989ko iraultza]]k eta [[Berlingo Harresia]]ren erorketa arte. [[1949]]an [[Europako Kontseilua]] sortu zen Europa bateratzeko asmoz, helburu komunak lortzeko. Estatu batzuen integrazio europarrak [[Europar Batasuna]] (EB) eratzea ekarri zuen, [[konfederazio]] baten eta federazio baten artean dagoen entitate politiko banandua. Europar Batasuna mendebaldeko Europan sortu zen, baina 1991n [[Sobietar Batasunaren desegitea|Sobietar Batasuna erori]] zenetik ekialderantz hedatu da. Europar Batasuneko herrialde gehienen moneta, [[euro]]a, europarren artean gehien erabiltzen dena da; eta EBko [[Schengen eremua]]k estatu kide gehienen arteko mugako eta immigrazioko kontrolak ezabatzen ditu. Europar Batasuna kontinentearen zati handi bat hartzen duen [[Europako Estatu Batuak|superfederazio bakar baterantz]] eboluzionatzen laguntzen duen mugimendu politiko bat dago. == Izena == [[Fitxategi:Palazzo_Ferreria_statue_3.jpeg|thumb|Europaren estatua, [[Plazzo Ferreria]]n, [[Malta]].]] [[Greziar mitologia]]n [[Europa (mitologia)|Europa]] ({{lang-grc|Εὐρώπη}} Eurṓpē) [[fenizia]]r printzesa bat zen. Europa hitza bere izenetik eratortzen da. Izenak εὐρύς (eurús), "zabala"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, εὐρύς|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=eu)ru/s|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2020-01-20}}</ref> eta ὤψ (ōps, gen. ὠπός, ōpós) "begi, aurpegi"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, ὤψ|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=w)/y|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2020-01-20}}</ref> elementuak ditu, beraz Eurṓpē hitzak "begirada-irekia" edo "aspektu zabala" bezalako zerbait esan nahiko luke. "Zabala" kontzeptua [[Lurra]]ren epiteto bat izan da berreraikitako [[aitzinindoeuropar mitologia]]n eta berari eskainitako poesian<ref>{{Erreferentzia|abizena=West, M. L. (Martin Litchfield), 1937-2015.|izenburua=Indo-European poetry and myth|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/76937305|isbn=978-0-19-928075-9|pmc=76937305|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. Saiakerak egon dira Eurṓpē hitzari jatorri [[semita]] emateko, "mendebaldea" esanahiarekin, eta hau [[akadiera]]ko ''erebu''rekin "behera joan, jarri" (Eguzkiarekin lotuta) edo [[feniziera]]ko '''ereb'' "arratsa, mendebaldea"<ref>{{Erreferentzia|izenburua=europe {{!}} Origin and meaning of the name europe by Online Etymology Dictionary|hizkuntza=en|url=https://www.etymonline.com/word/europe|aldizkaria=www.etymonline.com|sartze-data=2020-01-20}}</ref>, [[arabiera]]ko [[Maghreb]] eta [[hebreera]]ko ''ma'arav'' hitzen jatorria dena. [[Michael A. Barry]] [[Princeton Unibertsitatea|Princeton Unibetsitateko]] irakasleak Ereb hitzaren mentzioa aurkitu du [[asiriar]] estela batean, "gaua, ilunabar[reko herrialdea]" esanahiarekin, ''Asu''rekin kontrajarriz "egunsentia[ren herrialdea]", hau da, [[Asia]]. Eredu bera agertzen da izendapenean greziar konbentzio kartografikoan: Ἀνατολή (Anatolḗ "[eguzkia] irtetzea", "ekialdea", eta hortik [[Anatolia]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Les nouvelles intolérances.|argitaletxea=Revue des deux mondes|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/43419303|isbn=2-7103-0937-8|pmc=43419303|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. [[Martin Litchfield West]]en arabera "fonologikoki, Europaren izena eta edozein hitz semitikoren arteko lotura oso pobrea da". Hipotesi hauetatik gertu dago [[aitzinindoeuropera]]ko ''*h1regʷos'', zeinetatik eratorri zen grezierako [[Erebus]]. Munduko hizkuntza gehienek Eurṓpē edo Europatik eratorritako hitz bat erabiltzen dute kontinentea izendatzeko. [[Txinera]]z, adibidez, Ōuzhōu (歐洲/欧洲) esaten da; txineratik eratorritako Ōshū (欧州) erabiltzen da [[japoniera]]z, adibidez Ōshū Rengō (欧州連合) Europar Batasuna izendatzeko, nahiz eta [[katakana]]ko Yōroppa (ヨーロッパ) den ohikoena. [[Hizkuntza turkiko]] batzuetan jatorrizko [[persiera]]ko izenaren eratorpena erabiltzen da, ''[[Frangistan]]'' ("[[franko]]en lurraldea"). Hala ere, izendapen ofizialetan ohikoagoa da ''Avrupa'' edo ''Evropa''<ref>{{Erreferentzia|izena=Roderic H.|abizena=Davison|izenburua=Where Is the Middle East?|orrialdeak=665–675|data=1960|url=http://www.jstor.org/stable/20029452|aldizkaria=Foreign Affairs|alea=4|zenbakia=38|issn=0015-7120|doi=10.2307/20029452|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. == Historia == {{Sakontzeko|Europako historia}} === Historiaurrea === [[Fitxategi:Santimamiñe.jpg|thumb|[[Santimamiñe]]ko margoak, orain dela 13.000 urte ingurukoak]] Europan aurkitutako lehenengo [[hominido]]a Georgian aurkitutako ''[[Homo erectus georgicus]]'' izan zen, orain dela 1,8 milioi urte inguru bertan bizi zena<ref>{{Erreferentzia|izena=Christoph|abizena=Zollikofer|izenburua=A New Skull of Early Homo from Dmanisi, Georgia|orrialdeak=85–89|hizkuntza=en|abizena2=Tvalchrelidze|abizena3=Tappen|abizena4=Leon|abizena5=Nioradze|abizena6=Mouskhelishvili|abizena7=Maisuradze|abizena8=Ferring|abizena9=Agusti|izena2=Merab|izena3=Martha|izena4=Marcia Ponce de|izena5=Medea|izena6=Alexander|izena7=Givi|izena8=Reid|izena9=Jordi|data=2002-07-05|url=https://science.sciencemag.org/content/297/5578/85|aldizkaria=Science|alea=5578|zenbakia=297|issn=0036-8075|pmid=12098694|doi=10.1126/science.1072953|sartze-data=2019-05-04}}</ref>. Espainiako [[Atapuerca]]n beste giza aztarna batzuk ere aurkitu dira, orain dela milioi urte ingurukoak. Aurkitzaileek ''[[Homo antecessor]]'' izena eman diete fosil hauei<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ScienceDirect|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440313002197?via%3Dihub|aldizkaria=www.sciencedirect.com|doi=10.1016/j.jas.2013.06.013|sartze-data=2019-05-04 |issn = 0305-4403 }}</ref>. [[Neandertaleko gizakia]] Europan orain dela 230.000 urte inguru agertu zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Arsuaga, Juan Luis de.|izenburua=La especie elegida : la larga marcha de la evolución humana|argitaletxea=Temas de Hoy|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/39171215|edizioa=1. ed|isbn=8478809090|pmc=39171215|sartze-data=2019-05-04}}</ref>, eta laster hedatu zen kontinente osoan zehar. Erregistro fosiletik orain dela 30.000 urte inguru desagertu ziren, Iberiar penintsulako hegoaldean<ref>{{Erreferentzia|izena=Tatsuhiko|abizena=Sakamoto|izenburua=Late survival of Neanderthals at the southernmost extreme of Europe|orrialdeak=850–853|hizkuntza=en|abizena2=Ruiz|abizena3=Stringer|abizena4=Villalpando|abizena5=Valarino|abizena6=Fuentes|abizena7=Brown|abizena8=Guzman|abizena9=Marco|izena2=Francisca Martinez|izena3=Christopher B.|izena4=Antonio|izena5=Claire A.|izena6=Noemí|izena7=Kimberly|izena8=Francisco Giles|izena9=Antonio Sánchez|data=2006-10|url=https://www.nature.com/articles/nature05195|aldizkaria=Nature|alea=7113|zenbakia=443|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature05195|sartze-data=2019-05-04}}</ref>. Neanderthalek milaka urte eman zituzten [[Cro-Magnon]]go gizakiarekin, Europan orain dela 43.000 eta 40.000 urte artean agertu zena, tartean [[Isturitz]]en, [[Nafarroa Beherea]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Svante|abizena=Pääbo|izenburua=Genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia|orrialdeak=445–449|hizkuntza=en|abizena2=Viola|abizena3=Kelso|abizena4=Reich|abizena5=Hublin|abizena6=Slatkin|abizena7=Higham|abizena8=Douka|abizena9=Lachmann|izena2=T. Bence|izena3=Janet|izena4=David|izena5=Jean-Jacques|izena6=Montgomery|izena7=Thomas F. G.|izena8=Katerina|izena9=Michael|data=2014-10|url=https://www.nature.com/articles/nature13810|aldizkaria=Nature|alea=7523|zenbakia=514|issn=1476-4687|pmid=25341783|pmc=PMC4753769|doi=10.1038/nature13810|sartze-data=2019-05-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ScienceDirect|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248411002259?via%3Dihub|aldizkaria=www.sciencedirect.com|doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.009|sartze-data=2019-05-04}}</ref>. [[Europako Neolito]]a, [[nekazaritza]] eta [[abeltzaintza]] ekarri, herri-sedentarioen kopurua handitu eta [[eltzegintza]] ekarri zuen [[Iraultza neolitiko|iraultza]], orain dela 9.000 urte inguru hasi zen [[Grezia]]n eta [[Balkanak|Balkanetan]], ziurrenik [[Ekialde Hurbil]]eko [[Anatolia]]tik eragina<ref>{{Erreferentzia|abizena=Borza, Eugene N.|izenburua=In the shadow of Olympus : the emergence of Macedon|argitaletxea=Princeton University Press|data=1990|url=https://www.worldcat.org/oclc/20563267|isbn=0691055491|pmc=20563267|sartze-data=2019-05-04}}</ref>. Balkanetatik hedatu zen [[Danubio]]an eta [[Rhin]]ean zehar ([[Banden eltze kultura]]) eta Mediterraneoko kostan zehar ([[Kardial kultura]]). K.a. 4500 eta 3000 urteen artean Neolitoa mendebalderantz eta iparralderantz hedatu zen, [[kobre]]zko gailuak egiteko teknologia berria zabalduz. Mendebaldeko Europako Neolitoan ez ziren nekazaritza herri handiak garatu, baina bai [[itxitura]]k, [[tumulu]]ak eta [[megalito]]ak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford companion to archaeology|argitaletxea=Oxford University Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/35178577|isbn=0195076184|pmc=35178577|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[Eltze kordadunen kultura]] Neolitoaren amaieran eta [[Kalkolitiko]]aren hasieran hedatu zen. Garai honetan tenplu megalitiko erraldoiak egin ziren, adibidez [[Maltako tenplu megalitikoak]] edo [[Stonehenge]] garai honetan eraiki ziren Europako mendebalde eta hegoaldean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of prehistory|argitaletxea=Kluwer Academic/Plenum Publishers|data=©2001-©2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/42476753|isbn=0306462648|pmc=42476753|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[Brontze Aroa]] K.a. 3200.aren inguruan hasi zen Grezian, [[Kreta]]ko [[Minoar zibilizazioa]]rekin, Europako lehen zibilizazio aurreratua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=British Museum - Ancient Greece|data=2012-06-15|url=https://web.archive.org/web/20120615141437/http://www.britishmuseum.org/explore/cultures/europe/ancient_greece.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Minoarren ostean [[Mizenastar zibilizazioa]] etorri zen, K.a. 1200 inguruan desagertu zena, Europako [[Burdin Aroa]] piztuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Periods - School of Archaeology - University of Oxford|data=2018-10-26|url=https://web.archive.org/web/20181026103821/http://www.arch.ox.ac.uk/classical-archaeology-periods.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Burdin Aroko kolonizazio nagusiak greziarrek eta [[feniziar]]rek egin zituzten, Mediterraneoko hiriak sortuz. Italian eta Grezian K.a. VIII. mendearen inguruan sortu ziren hiriek Antzinaro Klasikoari bidea ireki zioten, askotan [[Antzinaroko Olinpiar Jokoak|Antzinaroko Olinpiar Jokoen]] hasierarekin irekitzen dena, K.a. 776. urtean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Short, John R. (John Rennie), 1951-|izenburua=An introduction to urban geography|argitaletxea=Routledge & Kegan Paul|data=1984|url=https://www.worldcat.org/oclc/59974215|isbn=0710098928|pmc=59974215|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. === Antzinaroa === {{sakontzeko|Antzinate klasikoa|Antzinako Grezia|Antzinako Erroma}} [[Fitxategi:The_Parthenon_in_Athens.jpg|thumb|Atenasko [[Partenoia]].]] [[Antzinako Grezia]] [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko zibilizazioaren]] sortzailea izan zen. Mendebaldeko [[demokrazia]]k eta [[arrazionalismo]]a askotan egozten zaizkio Antzinako Greziari. Greziako hiri-estatua, [[polis]]a, Grezia klasikoko unitate politiko funtsezkoa zen<ref name="daly">{{Erreferentzia|abizena=Daly, Jonathan W.|izenburua=The rise of Western power : a comparative history of Western civilization|argitaletxea=Bloomsbury|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/856054646|isbn=9781441189011|pmc=856054646|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[K.a. 508]]. urtean [[Klistenes Atenaskoa]]k munduko lehen gobernu sistema demokratikoa sortu zuen [[Atenas]]en<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Democracy : the unfinished journey, 508 BC to AD 1993|argitaletxea=Oxford University Press|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/25548427|isbn=0198273789|pmc=25548427|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Greziako ideal politikoak [[XVIII. mende]]ko filosofoek eta idealistek berraurkitu zituzten. Antzinako Greziaren ondare kulturala oso handia da: [[filosofia]], [[humanismo]]a eta arrazionalismoa [[Aristoteles]], [[Sokrates]] eta [[Platon]]; historian, [[Herodoto]] eta [[Tuzidides]]; bertso dramatiko eta narratiboan, [[Homero]]ren poema epikoak; draman [[Sofokles]] eta [[Euripides]]ekin, [[medikuntza]]n [[Hipokrates]] eta [[Galeno]]rekin; eta [[zientzia]]n [[Pitagoras]], [[Euklides]] eta [[Arkimedes]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Heath, Thomas Little, Sir, 1861-1940.|izenburua=A history of Greek mathematics|argitaletxea=Dover Publications|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/7703465|isbn=0486240738|pmc=7703465|sartze-data=2019-05-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Brian|abizena=Gee|izenburua=Early Physics and Astronomy: A Historical Introduction|orrialdeak=21–21|data=1975-01|url=http://dx.doi.org/10.1088/0031-9112/26/1/028|aldizkaria=Physics Bulletin|alea=1|zenbakia=26|issn=0031-9112|doi=10.1088/0031-9112/26/1/028|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[K.a. V. mende]]an Greziako hiri-estatuetako batzuek elkarrekin egin zioten aurre [[Akemenestar Inperioa]]ri [[Mediar Gerrak|Mediar Gerretan]], munduaren historiako gertakari garrantzitsuenetako bat<ref>{{Erreferentzia|abizena=Strauss, Barry S.|izenburua=The battle of Salamis : the naval encounter that saved Greece--and Western civilization|argitaletxea=Simon & Schuster|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/988941905|isbn=9780743274531|pmc=988941905|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Ondoren, 50 urteko bake egonkorra egon zen, [[Periklesen Mendea]] deitzen zaion garaia, Mendebaldeko zibilizazioaren fundaziorako unerik garrantzitsuenetako bat. Greziaren ostean [[Antzinako Erroma]] etorri zen, [[erromatar zuzenbide]]an, [[politika]]n, [[latin|hizkuntzan]], [[ingeniaritza]]n, [[Erromatar arkitektura|arkitekturan]], [[gobernu]]an eta mendebaldeko zibilizazioaren beste eremu askotan eragin zuzena izan zuena<ref name="daly" />. Italiatik abiatuta, [[K.a. III. mende]]tik aurrera erromatarrak hedatzen joan ziren, milurtekoaren aldaketarekin batera Europako mendebaldea eta Mediterraneo osoa kontrolpean izan arte. [[Erromako Errepublika]] [[K.a. 27]]. urtean amaitu zen, [[Zesar Augusto]]k [[Erromako Inperioa]] aldarrikatu zuenean. Hurrengo bi mendeetan ''[[pax romana]]'' gisa ezagutzen dena hedatu zen, bake, oparotasun eta egonkortasun politiko handiko denbora, Europako leku gehienetan<ref>{{Erreferentzia|abizena=McEvedy, Colin.|izenburua=The Penguin atlas of medieval history|argitaletxea=Penguin Books|data=(1985 printing)|url=http://worldcat.org/oclc/17782716|pmc=17782716|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Inperioa oraindik gehiago hedatu zen, [[Antonio Pio]] eta [[Marko Aurelio]] enperadoreen gobernupean, denbora luzez iparraldeko mugan zeuden [[germaniar]], [[pikto]] eta [[eskoziar]]ren aurka<ref>{{Erreferentzia|abizena=Foster, Sally M.|izenburua=Picts, Gaels and Scots : early historic Scotland|argitaletxea=Batsford|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56453769|edizioa=[New ed.]|isbn=0713488743|pmc=56453769|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Inperioaren gainbehera [[III. mende]]an hasi zen, bereziki mendebaldean. [[Konstantino I.a]]k [[Kristautasun]]a legaleztatu zuen [[313]]. urtean, hiru mendetako jazarpenaren ondoren. Konstantinok hiriburua Erromatik [[Bizantzio]]ra mugitu zuen, 330etik aurrera [[Konstantinopla]] izena hartu zuen hiria. Kristautasuna erlijio ofizial bakarra bilakatu zen [[380]]ean, eta [[391]]-[[392]]an [[Teodosio]]k [[paganismo]]a debekatu zuen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Williams, Stephen, 1942-2004.|izenburua=Theodosius : the empire at bay|argitaletxea=Batsford|data=1994|url=https://www.worldcat.org/oclc/230743868|isbn=0203975960|pmc=230743868|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Autore batzuek Antzinaroa une horretan amaitzen dela uste dute; alternatiba gisa, [[476]]. urtean [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Mendebaldeko Erromako Inperioaren erorketan]] ezarri ohi da garaiaren amaiera gisa, [[529]]an [[Atenasko Akademia]]ren itxieran<ref>{{Erreferentzia|abizena=Hadas, Moses, 1900-1966.|izenburua=A history of Greek literature.|argitaletxea=Columbia University Press|data=1950|url=https://www.worldcat.org/oclc/307596|isbn=0231017677|pmc=307596|sartze-data=2019-05-05}}</ref> edo [[Islam]]aren sorreran [[VII. mende]]an. === Goi Erdi Aroa === [[Fitxategi:Europe_around_650.jpg|thumb|Europa [[650]]. urte inguruan.]] {{sakontzeko|Goi Erdi Aroa|Antzinaro Berantiarra}} Antzinako Erromaren gainbeheran zehar, Europan [[Migrazioen Garaia]] deitu izan den epe bat ireki zen. Inbasio eta migrazio ugari izan ziren garai honetan, tartean [[ostrogodo]]ak, [[bisigodo]]ak, [[godo]]ak, [[bandalo]]ak, [[huno]]ak, [[franko]]ak, [[anglo]]ak, [[saxoi]]ak, [[eslaviar]]rak, [[abaro]]ak eta [[bulgariar]]rak; beranduago iritsi ziren [[bikingo]]ak, [[petxenego]]ak, [[kumandarrak]] eta [[hungariar]]rak. Berpizkundeko pentsalariek, adibidez [[Petrarka]]k, garai hari ''Garai Iluna'' izena eman zioten. Garai hartan, [[monasterio]] bakartuetan baizik ez zen bildu eta gorde aurretiko ezagutza guztia; garai hartako oso idazki gutxi gorde dira, eta garai klasikoko pentsalarien literatura, filosofia, matematika eta beste lan asko galdu ziren; aitzitik, [[Bizantziar Inperioa]]n gorde ziren.<ref>{{Erreferentzia|egilea=Norman F. Cantor|title=The Medieval World: 300 - 1300|url=https://www.amazon.com/Medieval-World-300-1300/dp/B000QRG50G|sartze-data=2019-05-05}}</ref> Erromako inperioa desagertzen joan zen mendebaldean, baina Erromatar tradizioak eta Erromako estatuak aurrera jarraitu zuen greziera hitz egiten zuen [[Ekialdeko Erromatar Inperioa]]n, [[Bizantziar Inperio]] izenarekin. Bere existentziaren zatirik handienean, Bizantziar Inperioa izan zen Europako potentzia ekonomiko, kultural eta militarra. [[Justiniano I.a]]ak Konstantinoplan agindu zuen bere lehen urrezko aroan: [[Justinianoren Kodea]] ezarri zuen, gaur egungo lege-sistema askoren oinarria, [[Hagia Sophia]]ren eraikuntza ordaindu zuen eta Kristau eliza estatuaren kontrolpean ezarri zuen<ref name="ng">{{Erreferentzia|izenburua=National Geographic visual history of the world|argitaletxea=National Geographic Society|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/61878800|isbn=0792236955|pmc=61878800|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. [[VII. mende]]tik aurrera Bizantziarrak eta euren mugakide zen [[Sasandar Inperioa]] asko ahuldu ziren, bereziki mendeetako [[Bizantziar-Sasandar gerrak|Bizantziar-Sasandar gerren]] ondorioz; [[arabiar]] [[musulman]]ek ahultasun hori probestu zuten historikoki Erromatar lurraldea izan zen horretan sartzeko, [[Ekialde Hurbila]], eta [[Ipar Afrika]]tik [[Anatolia]]rako bidea irekiz. VII.mendearen erdialdean musulmanek [[Persiako musulmanen konkista|Persia konkistatu zuten]], eta Islama [[Kaukaso]]an sartu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Shireen|abizena=Hunter|izenburua=Islam in Russia: The Politics of Identity and Security|data=2016-09-16|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315290133|doi=10.4324/9781315290133|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Hurrengo mendeetan musulmanek Zipre, Malta, Kreta, [[Sizilia]] eta Italiako hegoaldea konkistatu zuten. [[711]] eta [[720]] bitartean [[Iberiar penintsula]] ia osoa musulmanen kontrolpean geratu zen, [[Asturias]] eta [[Musulmanen okupazioa Euskal Herrian|Euskal Herriko eremuak]] izan ezik. Lurralde hau, arabierazko [[Al-Andalus]] izenpean, [[Omeiatar Kalifa-herria]]ren parte bilakatu ziren. 717an [[Konstantinoplako setioa (717-718)|Konstantinoplako bigarren setioak]] ez zuen arrakastarik lortu, Omeiatar dinastia ahulduz eta prestigioa galaraziz. 732an<ref>{{Erreferentzia|abizena=White, Lynn, Jr., 1907-1987.|izenburua=Medieval technology and social change|argitaletxea=Clarendon Press|data=1962|url=https://www.worldcat.org/oclc/390344|isbn=0195002660|pmc=390344|sartze-data=2019-05-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Baudot, Marcel, (1902- ...)., Auteur.|izenburua=Localisation et datation de la première victoire remportée par Charles-Martel contre les musulmans|argitaletxea=[s.n.]|data=[1955]|url=http://worldcat.org/oclc/491982155|pmc=491982155|sartze-data=2019-05-05}}</ref>, [[Karlos Martel|Karlosek]], 'Martel' gero deituak, aurre egin zion [[Poitiersko gudua (732)|omeiatarren espedizio bati Poitiersen]], iparralderako hedapena geldituz<ref>{{Erreferentzia|abizena=الغنيمي، عبد الفتاح مقلد|izenburua=<>.|argitaletxea=عالم الكتب،|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/949513854|isbn=9772320819|pmc=949513854|sartze-data=2019-05-05}}</ref>. Garai Ilunean zehar, Mendebaldeko Erromatar Inperioa hainbat leinuren eskuetan geratu zen. Germaniar eta eslaviar leinuek euren domeinu propioak eratu zituzten mendebaldeko eta ekialdeko Europan<ref name="ng" />. Ebentualki, frankoak batu ziren [[Klovis I.a]]ren azpian<ref name="ng" />. [[Karlomagno]], [[karolingiar]] dinastiako frankoen erregeak Mendebaldeko Europako zati handiak konkistatu zituen, ahalik eta [[aita santua]]k "Germaniar Erromatar Inperio Santuko Enperadore]] izendatu zuen arte. [[962]]an [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] eratu zen, azkenik Alemaniako printzerritan zentratu zena, Erdialdeko Europa kontrolatuz<ref name="ng" />. === Behe Erdi Aroa === [[X. mendea]]n, hala ere, herri migratzaile horiek geldiarazita edo finkatuta zeuden. Hiriak berriro garatu ziren Europa osoan zehar, eta populazioaren gorakadak ez zuen aurrekaririk. [[Feudalismo]]aren arabera egituratu ziren gizarteak, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katoliko Erromatarraren]] agindu moralaren azpian. Ekialdean, [[musulman]]en presiopean [[Bizantziar Inperioa]] gero eta ahulago zegoen. [[Lur Santua|Lurralde Santuak]] berreskuratzeko asmoz, [[Gurutzadak]] burutu ziren. Azkenean, Lurralde Santuak eta Inperioa bera ([[1456]]an) musulmanen indarraren azpian geratu ziren. [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] krisialdiaren ostean ([[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerra]] eta [[Izurri Beltza|Izurrite Beltza]] dira horren isla), erregeen boterea handituz joan zen. === Aro modernoa === [[Fitxategi:Europako_hiri_nagusien_populazioa_(XVI-XVIII).png|thumb|Europako hiri nagusien populazioa (XVI-XVIII).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kondaira|hizkuntza=eu-ES|url=http://www.kondaira.eus/index.php/kondaira/historiaMateriala/mapak|sartze-data=2017-11-21}}</ref>]] [[Martin Luther]]rek hasitako [[Erreforma protestantea|Erreforma Protestanteari]] esker, Eliza Katolikoaren nagusitasuna kolokan jarri zen. Garai berri horri [[Pizkundea]] deitu zitzaion, Antzinateko jakinduria eta estetika berreskuratu zirelako. Aldi berean, [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoko]] hainbat herrialdek ([[Portugal]]ek, [[Espainia]]k, [[Ingalaterra]]k eta [[Frantzia]]k, geroago [[Herbehereak|Herbehereek]]) Europatik kanpo hedatu nahi zituzten bere agindupeko lurraldeak. [[Amerika]] [[1492]]an aurkitu zenetik, erresuma horiek saiatu ziren bere kontrolpean ahalik eta lurralde gehien ezartzen. [[Afrika]] eta [[Asia]] ere europarren helburu militarra izan ziren. Europan barnan ere borrokak ohikoak izan ziren, [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]] [[erlijio]] kontuengatik batez ere. [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]] horietako garrantzitsuena izan zen. Pixkanaka, besteak beste [[René Descartes|Rene Descartes]] eta [[Isaac Newton]]en lanei esker, [[arrazionalismo]]a eta [[argien Garaia|ilustrazioa]] (Europak beretzat dituen beste bi ikur) zabaldu ziren, eta, garaiko egoera politikoa irauli zen. Lehendabiziko iraultza [[Ingalaterrako Iraultza|Ingalaterrakoa]] izan zen, baina, eraginengatik, askoz inportanteagoa [[Frantziako Iraultza|Frantziakoa]] izan zen. Horretan, luze iraun zuen feudalismoari amaiera ofiziala eman zitzaion. Ideia berri horiek hedatzeko, [[Napoleondar Gerrak|Napoleondar Gerrek]] Europa osoa suntsitu zuten berriro. === Aro garaikidea === Batzeko ahalegin horien aurka, [[nazionalismo]]a sortu zen Europan [[XIX. mendea]]n. Horren harira, [[Alemania]] eta [[Italia]] batu ziren, eta [[Balkanak|Balkanetan]] gatazkek etengabeak ziruditen, zenbait herrik independentzia aldarrikatzen baitzuten. Aldi berean, [[Erresuma Batua]]n sortutako [[Industria Iraultza]] iparraldeko Europan zehar hedatu zen XIX. mendean, une horiek arte ezagutu zen egoera ekonomikoa guztiz irauliz. Bidegabekeria sozialari bukaera eman nahian, [[Karl Marx]]ek bere teoriak plazaratu zituen, zeinek eragin sakonak izatekoak ziren hurrengo urteetan. Munduaren jabeak, Europako estatu gehienak, nazionalismoak akuilatuta, nagusitasuna nork zeukan ikusteko borrokatu ziren berriro [[XX. mendea]]ren hasieran. [[Lehen Mundu Gerra]] latz horrek Europako inperioen amaiera ekarri zuen, baita [[Errusiako Iraultza|Errusiar Iraultzaren]] eskutik munduko lehen estatu [[sozialismo|sozialistaren]] sorrera ere. Alemaniaren porrotaren eta [[1929ko kraxa|1929ko krakaren]] ondorioz, [[Adolf Hitler]]rek boterea eskuratu zuen [[Berlin]]en. [[Benito Mussolini]]ren Italian bezala, [[faxismo]]a edo, behintzat, [[autoritarismo]]a, Europa osoan zehar zabaldu zen. Faxismoaren aurkako borroka [[Bigarren Mundu Gerra]] izan zen. Orduko horren ondorioa Europa bi taldetan ([[komunismo|komunista]] eta [[kapitalismo|kapitalista]]) banantzea izan zen. Nolanahi ere, Mendebaldeko Europan, horrenbeste elkarren kontrako borroken ondoren, batzeko prozesua hasi zen [[Europar Batasuna|Europako Batasunaren]] inguruan. Prozesu hau, komunismoaren erorketaren ostean ([[1991]]), ekialdera ere zabaldu da, eta, gaur egun, 28 estatuk osatzen dute. == Geografia == [[Fitxategi:Grossgliederung Europas-en.svg|thumb|311x311px|Europako eskualdeak.]] {{Sakontzeko|Europako geografia}} Europak, [[Lurra|munduko]] bigarren [[kontinente]]rik txikiena, 10.530.751 [[kilometro koadro|km²]] area du, hau da %7a. [[Geografia|Geografikoki]], Europa, [[Ozeania]] bezala, ez da [[kontinente]] baizik eta "makro-batasun geografiko" bat, [[Eurasia]] [[kontinente]]aren beso bat baino ez. Hala ere, ohituraz, kontinente bat izaten jarraitzen du. Orografiaren ikuspuntutik, kontinenterik lauena da, 230 [[metro]]tako altuerarekin. Europako mendirik altuenak [[Ekialdeko Europa]]n 5.642 [[metro]]tako [[Elbrus]] ([[Errusia]]) eta 5.204 [[metro]]tako [[Xkhara|Shkhara]] ([[Georgia]]) dira eta [[Mendebaldeko Europa]]n 4.807 [[metro]]tako [[Mont Blanc]] ([[Frantzia]]). Europako [[golko]] eta [[itsaso]] nagusiak [[Bizkaiko golkoa]], [[Ipar itsasoa]], [[Baltikoa|Itsaso Baltikoa]], [[Mantxako kanala|Mantxako itsasoa]] eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasoa]] (barnean [[Adriatikoa|Itsaso Adriatikoa]], [[Egeo|Egeo itsasoa]], [[Alborango itsasoa|Alboran itsasoa]], [[Marmarako itsasoa|Marmara itsasoa]], [[Itsaso Beltza]], [[Jonikoa|Joniar itsasoa]] eta [[Tirreniar itsasoa]] dituena) dira. Bere artean zenbait [[itsasarte]] daude: [[Gibraltarko itsasartea|Gibraltar]], [[Dardaneloak]], [[Bosforo]], [[Messinako itsasartea|Messina]] eta [[Øresund|Oresund itsasarteak]] dira. [[Kontinente]]ko [[penintsula]] nagusiak [[Eskandinavia]], [[Iberiar penintsula]], [[Italia]], [[Balkanak]], [[Kola (penintsula)|Kola]], [[Jutlandia]] eta [[Krimea]] dira. [[Uharte]] nagusiak honako hauek dira: # [[Britainia Handia]], 218.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Islandia]], 103.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Irlanda]], 83.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Zembla Berria|Zembla Berriko]] Ipar uhartea, 49.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Zembla Berria|Zembla Berriko]] Hego uhartea 33.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Sizilia]], 25.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Sardinia]], 24.000 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Zipre]], 9.200 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Korsika]], 8.700 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Kreta]], 8.300 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Sjælland|Seelandia]], 7.500 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Eubea]], 3.900 [[kilometro koadro|km²]].. # [[Mallorca]], 3.600 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Malta]], 316 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Fionia]], 3.400 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Faroeak|Faroe uharteak]], 1.390 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Eivissa uhartea|Eivissa]], 560 [[kilometro koadro|km²]]. # [[Menorca]], 690 [[kilometro koadro|km²]]. === Geologia === [[Fitxategi:Europe_geological_map-en.jpg|thumb|Europako mapa geologikoa]] [[Europako geologia]] aldakorra eta konplexua da, eta [[kontinente]] osoan dauden [[paisaia|paisaien]] aniztasun handia sortzen du, [[Eskozia]]ko [[Highland|Lur Garaietatik]] hasi eta [[Hungaria]]ko lautadetaraino. Europako ezaugarririk esanguratsuena Europa hegoaldeko mendien eta iparraldean partzialki itsaspean [[Ingalaterra]]tik [[Ural mendiak|Ural mendietaraino]] hedatzen den lautada zabalaren arteko dikotomia da. Bi esparru horiek [[Pirinio]]ek eta [[Alpeak]]-[[Karpatoak]] mendilerroek banatzen dituzte. Iparraldeko lautadak, mendebaldean, [[eskandinavia]]r mendiek eta [[britainiar uharte]]en zati menditsuek mugatzen dituzte. Hegoaldeko eskualde menditsua [[Mediterraneo]] itsasoak eta [[Itsaso Beltza]]k mugatzen dute. Iparraldeko lautadetatik sartzen diren sakonera gutxiko ur masa nagusiak [[Itsaso Zeltikoa]], [[Ipar Itsasoa]], [[Itsaso Baltikoa]] eta [[Barentseko itsasoa]] dira. [[Plaken tektonika]]ren ikuspuntutik, [[Afrikako plaka]] Mediterraneoko arroan [[Eurasiako plaka|plaka euroasiarrerantz]] etengabe iparralderantz mugitzea da gaur egungo Europako eszenaren alderdirik nabarmenena. Afrikako plakak eragindako presioa da Pirinioen, Alpeen eta Karpatoen igoeraren arrazoi orokorra. [[Kareharri]]ak eta beste sedimentu batzuk, [[Tetis ozeanoa|Tetis itsasoko]] antzinako lurra, gorantz bultzatuak dira, eta, gaur egun, mendilerro hauen zati handi bat dira. [[Italia]]ko hegoaldean, [[arku-aurreko arroa]] garatzen da itsaspean, bi plaken artean harrapatutako zati mediterraneo mini-kontinenteetako bat dena. [[Lurrazal]]aren puzte honek, Italiako mendiak gorantz bultzatzen ditu, eta [[faila]] aktiboak eta [[sumendi]]ak pizten ditu, [[Etna]] bezala. [[Iberia]], banandutako beste lursail unitate bat, biratu egin da, eta Europa osoaren aurka jarri da, plakek talka egin dutelako. Alpeetatik eta beste mendilerro batzuetatik iparralderantz mugituz, jarduera tektonikoa, neurri handi batean, [[Baltiko]]ko [[kratoi]] egonkorrean desagertzen da. Joera honen salbuespen bat [[puntu bero]] bat da, erdialdeko [[Alemania]]ren azpiko [[mantu]]tik altxatzen dena, [[Hesse]]ko [[Vogelsberg]] bezalako sumendien arduraduna izan dena eta, gaur egun, eskualdeko [[Hidrotermal|ur beroko]] iturriei eta lakuei beroa ematen diena. [[Saprolito]]z egindako mantu [[meteorizazio|meteorizatuak]] ohikoak dira Europan. Saprolitoaren osaera [[kaolin]]itikoa eta [[laterita|ferralitikoa]] izatetik [[grus]] izatera aldatzen da. Lehenengoak [[Mesozoiko]]an eta [[Zenozoiko]] goiztiarrean sortu ziren; bigarrenak, berriz, Zenozoikoaren amaieran<ref>{{Erreferentzia|izena=Piotr|abizena=Migoń|izenburua=Deep weathering through time in central and northwestern Europe: problems of dating and interpretation of geological record|orrialdeak=25–40|abizena2=Lidmar-Bergström|izena2=Karna|data=2002-08|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0341-8162(02)00015-2|aldizkaria=CATENA|alea=1-2|zenbakia=49|issn=0341-8162|doi=10.1016/s0341-8162(02)00015-2|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. Higatutako harriaren hondakinak, [[Finlandia]] eta [[Suedia]]n laku ugarik okupatutako sakonuneak eragin ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=10.3726/978-3-653-05311-1/1|argitaletxea=CrossRef|url=http://dx.doi.org/10.3726/978-3-653-05311-1/1|aldizkaria=Inactive DOIs|sartze-data=2020-01-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sök - Uppslagsverket Finland|url=https://uppslagsverket.fi/sv/sok/view-103684-BerggrundOchYtformer|aldizkaria=uppslagsverket.fi|sartze-data=2020-01-20}}</ref>. == Europako estatuak == * [[Fitxategi:Flag of Europe.svg|20px|border]] [[Europar Batasuna]] ---- {|width=100% |width=30%| * {{banderaherrialde|Albania}} * {{banderaherrialde|Alemania}} * {{banderaherrialde|ARM}} * {{banderaherrialde|Andorra}} * {{banderaherrialde|Austria}} * {{banderaherrialde|AZE}} * {{banderaherrialde|Belgika}} * {{banderaherrialde|BLR}} * {{banderaherrialde|BIH}} * {{banderaherrialde|Bulgaria}} * {{banderaherrialde|Danimarka}} * {{banderaherrialde|Erresuma Batua}} * {{banderaherrialde|Errumania}} * {{banderaherrialde|Errusia}} * {{banderaherrialde|Eslovakia}} * {{banderaherrialde|Eslovenia}} * {{banderaherrialde|Espainia}} |width=30%| * {{banderaherrialde|Estonia}} * {{banderaherrialde|Finlandia}} * {{banderaherrialde|Frantzia}} * {{banderaherrialde|Georgia}} * {{banderaherrialde|Grezia}} * {{banderaherrialde|Herbehereak}} * {{banderaherrialde|Hungaria}} * {{banderaherrialde|Irlandako Errepublika}} * {{banderaherrialde|Islandia}} * {{banderaherrialde|Italia}} * {{banderaherrialde|Kazakhstan}} * {{banderaherrialde|KOS}}<ref>Oraindik ere ofizialki onartu beharra dago. [[2008]]ko [[otsailaren 17]]an bere buruaren independentzia aldarrikatu zuen.</ref> * {{banderaherrialde|Kroazia}} * {{banderaherrialde|Letonia}} * {{banderaherrialde|LIE}} * {{banderaherrialde|Lituania}} * {{banderaherrialde|Luxenburgo}} |width=30%| * {{banderaherrialde|MLT}} * {{banderaherrialde|Ipar Mazedonia}} * {{banderaherrialde|MDA}} * {{banderaherrialde|MCO}} * {{banderaherrialde|MNE}} * {{banderaherrialde|Norvegia}} * {{banderaherrialde|Polonia}} * {{banderaherrialde|Portugal}} * {{banderaherrialde|SMR}} * {{banderaherrialde|Serbia}} * {{banderaherrialde|Suedia}} * {{banderaherrialde|Suitza}} * {{banderaherrialde|Turkia}} * {{banderaherrialde|Txekia}} * {{banderaherrialde|Ukraina}} * {{banderaherrialde|VAT}} * {{banderaherrialde|CYP}} |} === Beste estatu baten menpeko lurrak === ==== Erresuma Batua ==== * {{banderaherrialde|Gibraltar}} * {{banderaherrialde|IMN}} * {{banderaherrialde|GGY}} * {{banderaherrialde|JEY}} ==== Danimarka ==== * {{banderaherrialde|FRO}} ==== Finlandia ==== * {{banderaherrialde|ALA}} ==== Norvegia ==== * {{banderaikur|Norvegia}} [[Svalbard]] * {{banderaikur|Norvegia}} [[Jan Mayen]] === Estaturik gabeko nazioak === {{sakontzeko|Estaturik gabeko nazioak}} * {{bandera|Bretainia}} * {{bandera|Eskozia}} * {{bandera|Euskal Herria}} * {{bandera|Flandria}} * {{bandera|Gales}} * {{bandera|Galizia}} * {{bandera|Katalunia}} * {{bandera|Korsika}} * {{bandera|Okzitania}} * {{bandera|Sardinia}} === Hiri nagusiak === {{sakontzeko|Europako hirigune nagusien zerrenda}} # '''[[Istanbul]]''' 15.029.231 biztanle (2017). # [[Mosku]] 12.615.279 biztanle (2019). # [[Londres]] 9.126.366 biztanle (2018). # [[San Petersburgo]] 5.383.890 biztanle (2019). # [[Berlin]] 3.748.148 biztanle (2018). # [[Madril]] 3.223.334 biztanle (2018). # [[Kiev]] 2.950.819 biztanle (2019). # [[Erroma]] 2.857.321 biztanle (2018). # [[Paris]] 2.140.526 biztanle (2019). # [[Bukarest]] 2.106.144 biztanle (2016). == Kultura == === Europako hizkuntzak === [[Fitxategi:Rectified_Languages_of_Europe_map.png|thumb|Europako hizkuntzen mapa.]] * Kontinentean gehien erabiltzen diren [[hizkuntza]]k alemana, errusiera, ingelesa, frantsesa eta italiera dira. * Hizkuntza familien arabera, horrela sailkatuko ditugu: ** '''[[Hizkuntza erromantzeak]]''': [[gaztelania]], [[frantses]]a, [[okzitaniera]], [[sardiniera]], [[italiera]], [[errumaniera]], [[erromantxe]]ra, [[eskoziera]], [[portuges]]a, [[asturiera]], [[galiziera]], [[katalan]]a, [[grisoiera]], [[frankoproventzera|frankoprovenzera]] ** '''[[Germaniar hizkuntzak]]''': [[ingeles]]a, [[nederlandera]], [[aleman]]a, [[behe-aleman|behe-saxoiera]], [[frisiera]], [[suediera]], [[daniera]], [[norvegiera]], [[islandiera]], [[eskoziera]], [[faroera]] ** '''[[Eslaviar hizkuntzak]]''': [[bosniera]], [[bulgariera]], [[errusiera]], [[poloniera]], [[txekiera]], [[serbokroaziera]], [[bielorrusiera]], [[ukrainera]], [[esloveniera]], [[mazedoniera]] ** '''[[Uraldar hizkuntzak]]''': [[finlandiera|finera]], [[estoniera]], [[hungariera]], [[samiera]] ** '''[[Zelta hizkuntzak]]''': [[irlandako gaelera|irlandera]], [[Eskoziako gaelera]], [[Gales (hizkuntza)|galesa]], [[bretainiera]], [[manxera]], [[kornubiera]] ** '''Greziar hizkuntzak''': [[Greziera]] ** '''[[Hizkuntza baltikoak]]''': [[letoniera]], [[lituaniera]] ** '''Beste familia batzuetakoak''': [[albaniera]], [[maltera]], [[turkiera]] ** '''[[Hizkuntza bakartu]]a''': [[euskara]] * Ikus, gainera: ** [[Europako eremu urriko hizkuntzen zerrenda|Europako hizkuntza gutxituak]]. === Literatura === {{Sakontzeko|Literatura europarra}} 79 europarrek lortu dute [[Literatura]]ko [[Nobel Sariak|Nobel Saria]], tartean [[Harold Pinter]]rek, [[Elfriede Jelinek]]ek, [[Imre Kertész|Imre Kerteszek]], [[Günter Grass]]ek, [[José Saramago|Jose Saramagok]], [[Wisława Szymborska|Wislawa Szymborskak]], [[Jean-Paul Sartre]]k, [[Winston Churchill]]ek, [[Bertrand Russell]]ek eta [[Rudyard Kipling]]ek. == Erlijioa == Europako [[erlijio]] garrantzitsuena [[kristautasun]]a da, [[Behe Erdi Aroa|Behe Erdi Aroko]] garaiatik. Hiru adar nagusi ditu: [[katolizismo]]a, [[protestantismo]]a eta [[eliza ortodoxoa]]. Protestanteak [[iparraldeko Europa|iparraldean]] kokatzen dira, ortodoxoak [[ekialdeko Europa|ekialdean]] eta katolizismoa [[hegoaldeko Europa|hegoaldean]] eta [[mendebaldeko Europa|mendebaldean]]. [[Islam]]a [[Balkanak|Balkanetan]] dago zerbait hedatuta, [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XIX. mendea|XIX. mende]] bitartean [[Otomandar Inperioa]]ren mende baitzeuden: [[Albania]]n, lehengo [[Jugoslavia]]n, [[Bulgaria]]n eta [[Grezia]]n. Europako [[Errusia]]k kontinenteko komunitate musulmanik handiena dauka, [[Volga]] erdiko [[Tartaro (herria)|tartaroak]] eta [[Kaukasia|Kaukasoko]] talde franko ([[txetxenia]]rrak, [[avararrak]], [[Ingux|inguxak]] eta abar) bere baitan edukita. [[XX. mendea|XX. mendeko]] migrazioak direla medio, Mendebaldeko Europan ere gutxiengo nabarmena bilakatu dira musulmanak. [[Judu]]ek historia luzea daukate Europan, baina gutxiengoen erlijioa izanda. Gaur egun [[Frantzia]] da Europako herrialde bakarra non juduen populazioa %1era iristen den. Europako juduek bi adar nagusi dituzte: [[askenazi]]ak eta [[sefardi]]ak. Askenaziak [[VIII. mendea]]n heldu ziren, eta sefardiak [[Iberiar penintsula]]n lehenago ere finkatu ziren. [[XX. mendea]]n [[Holokaustoa]]k urritu egin zuen judu europarren kopurua, era zuzenean (6 bat milioi hil baitzituzten) edo emigrazioa eraginez. Garai modernoetan, sekularizazio zabala gertatu da, batik bat [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] Frantzian eta [[XX. mendea|XX. mendeko]] herrialde [[komunismo|komunistetan]]. Gaur egun, sinesmen erlijiosoen maila oso desberdina izan daiteke tokia zein den: [[Polonia]]n %95 da erlijiosoa, baina %20 besterik ez [[Txekia]]n. Batez beste, 2005eko Eurobarometroak<ref>[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf ReportDGResearchSocialValuesEN2.PDF<!-- Bot generated title -->]</ref> adierazi zuen europarren %52k jainkoarengan sinesten zuela. == Hedabideak == * [[MIDAS]] (Minority Dailies Association): Hizkuntza gutxituen [[egunkari]]etako elkartea da, "[[Berria]]" barne hartzen duena. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Ikusi ere == * [[Erdialdeko Europa]] * [[Mendebaldeko Europa]] * [[Iparraldeko Europa]] * [[Ekialdeko Europa]] * [[Hegoaldeko Europa]] * [[Europar Batasuna]] * [[Estaturik gabeko nazio]]ak == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Kontinente aurkibidea}} _{Azpiindizearen testua} [[Kategoria:Europa]] pqv9m7mwgs78r6fu6uhcu2cdt9ym1r6 0 691 9984400 9951925 2024-11-28T20:45:25Z Ernestobanpiroa 58701 /* Euskal Herria */ 9984400 wikitext text/x-wiki '''Urtarrilaren 13'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hamahirugarren [[egun]]a da. 352 egun falta dira urtea amaitzeko, 353 egun [[bisurte]]etan. {{eguneko-goiburua|1|13}} {{Egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1979]] &ndash;: ** [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], bi goardia zibil erail zituen [[Azpeitia]]n. ** [[Batallon Vasco Español]]eko bi gizonek [[Jose Manuel Pagoaga]] 'Peixoto' [[ETA]]ren errefuxiatua tirokatu eta larri zauritu zuten [[Donibane Lohizune]]n. * [[1981]] &ndash; Kioskoetara ''[[El Pensamiento Navarro]]''ren azken alea alea atera zen. 1897ko urriaren 17an "La Lealtad Navarra" ren ondorengo moderno gisa sortu zen egunkari karlista. === Mundua === * [[1535]] &ndash; [[Inprenta]] debekatu zuen Frantziako errege [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.ak.]] * [[1822]] &ndash; [[Greziako bandera]]ren diseinua onartu zen. * [[1874]] &ndash; [[1874ko Tompkins plazako matxinada|Tompkins plazako matxinada]]. * [[1898]] &ndash; [[Emile Zola|Émile Zola]] idazleak ''[[J'accuse…!]]'' artikuluarekin [[Dreyfus afera]] azaleratu zuen. * [[1915]] &ndash; [[Avezzano]]n ([[Italia]]) izandako lurrikaran 29.800 lagun hil ziren. * [[1935]] &ndash; [[Sarre]]n (g.e. [[Alemania]]n) egindako galdeketan, boto emaileen %90,3 [[Hirugarren Reicha|Alemania Naziarekin]] bat egitearen alde agertu zen. * [[1953]] &ndash; [[Josip Broz Tito]] [[Jugoslavia|Yugoslaviako]] presidente izendatu zuten. * [[1964]] &ndash; Karol Wojtila (geroago [[Joan Paulo II.a]] aita santua izango zena) [[Krakovia]]ko artzapezpiku izendatu zuten. * [[1974]] &ndash; [[Dallas-Fort Worth nazioarteko aireportua]] bidaia komertzialetarako ireki zen. Munduko bigarren aireporturik erabiliena izatera iritsi zen. * [[1991]] &ndash; [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] tropek [[Vilnius]]en elkartutako lituaniar independentisten aurka egindako erasoan 14 lagun hil eta 1.000tik gora zauritu zituzten. * [[2001]] &ndash; [[Richter eskala]]n 7.6 graduko lurrikara [[El Salvador]]ren. 800 hildako eta milaka pertsona etxerik gabe utzi zituen. * [[2011]] &ndash; [[Australia]]ko [[Queensland]] estatuko uholdeetan hamabost pertsona hil ziren. [[Brisbane]]n ehundaka pertsona euren etxeetatik atera behar izan zituzten. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1910]] &ndash; [[Irrati (hedabidea)|Irrati]] publikoko lehen transmisioa egin zen [[New York]]eko Metropolitan antzokitik. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2007]] &ndash; Berako eta Lesakako 3 mendizale hil ziren Pirinioetan eskalatzen ari zirenean: [[Luis Mari Pikabea|Luis Mari Pikabea Zubieta]], [[Xabier Zubieta|Xabier Zubieta Erkizia]] eta [[Xabier Saralegi|Xabier Saralegi Alzate]]. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1758]] &ndash; [[Valentin Salhakoa]], lapurtar itsasontzi kapitaina eta sail jenerala (h. [[1841]]). * [[1835]] &ndash; Frantzisko Petrirena Rekondo, ''[[Xenpelar]]'', gipuzkoar bertsolaria (h. [[1869]]). * [[1840]] &ndash; [[Gumersindo Vicuña]], bizkaitar politikari, matematikari, ingeniari eta irakaslea, [[Habana]]n (h. [[1890]]). * [[1888]] &ndash; [[Enrique Eguren]], arabar zientzialaria (h. [[1944]]). * [[1897]] - [[Feliciana Etxabe Artola]], bizkaitar etxekoandrea, Gerra Zibilean fusilatua (h. [[1938]]). * [[1916]] &ndash; [[Federico Zabala]], gipuzkoar historialaria eta politikaria (h. [[1993]]). * [[1919]] &ndash; [[Iñasi Illarramendi|Iñasi Illarramend]]<nowiki/>i, gipuzkoar erraketista. (h. [[2005]]) * [[1941]] &ndash; [[Francisco Javier Hernández Arnedo]], nafar apaiz agustindar errekoletoa, Tianguáko apezpikua. * [[1943]] &ndash; [[Juan Jose Pujana]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJeko]] bizkaitar politikaria (h. [[2022]]). * [[1945]] &ndash; [[Joxe Iriarte|Joxe Iriarte, ''Bikila'']], gipuzkoar politikaria eta euskal idazlea. * [[1947]] &ndash; ** [[Jose Ramon Beloki]], gipuzkoar kazetari eta politikari jeltzalea. ** [[Francisco Pérez González]], espainiar artzapezpikua, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko artzapezpiku eta Tuterako apezpikua]]. * [[1948]] &ndash; ** [[Mario Onaindia]], euskal herritar politikari sozialista, idazlea eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] izandakoa (h. [[2003]]). ** [[Jesus Urra]] [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (h.2024). * [[1954]] &ndash; ** [[Maite Bastos]], gipuzkoar aktorea. ** [[Philippe Bergeroo]], lapurtar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1955]] &ndash; [[José María Astarbe]], gipuzkoar futbolaria. * [[1964]] &ndash; [[Josu Anuzita]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1967]] &ndash; [[Manu Aierdi]], gipuzkoar ekonomialari eta politikaria, [[Napar Buru Batzarra|Napar Buru Batzarreko]] lehendakaria. * [[1975]] &ndash; [[Unai Apeztegia]], nafar pilotaria. * [[1978]] &ndash; [[Philippe Bidabé]], lapurtar errugbilari ohia. * [[1979]] &ndash; ** [[Hasier Oleaga]], euskal bateria-jotzailea. ** [[Gorka Otxoa]], euskal aktore eta umorista. * [[1986]] &ndash; [[Jaime Zumalakarregi]], bizkaitar futbolaria. * [[1988]] &ndash; [[Karmele Mitxelena Etxebeste|Karmele Mitxelena]], gipuzkoar irakaslea eta idazlea. * [[1989]] &ndash; [[Olatz Mitxelena]], gipuzkoar idazlea, itzultzailea, zutabegilea eta irakaslea. * [[1991]] &ndash; [[Judit Muñoz]], bizkaitar matematikaria eta ikertzailea. * [[1993]] &ndash; [[Nahikari Rodríguez]], bizkaitar aktorea eta abeslaria. * [[1994]] &ndash; [[Jon Ander Amelibia]], bizkaitar futbolaria. * [[1997]] &ndash; [[José Manuel García Maurin]], nafar futbolaria. * [[1998]] &ndash; [[Manu Quijera]], nafar atleta, xabalina jaurtiketan aditua. * [[2005]] - [[Lyndie Tchaptchet]], nafar eskubaloi jokalaria. === Mundua === * [[915]] &ndash; [[Al-Hakam II.a]], [[Kordobako Kaliferria|Kordobako]] bigarren [[omeiatar Kaliferria|omeiar]] [[kalifa]] (h. [[976]]). * [[1333]] &ndash; [[Henrike II.a Gaztelakoa]], [[Gaztela]]ko erregea (h. [[1379]]). * [[1566]] &ndash; [[Maria Brunswick-Lüneburgekoa]], [[Bruswick-Wolfenbüttel]]eko printzesa eta [[Saxonia-Lauenburg]]eko dukesa ezkontidea (h. [[1626]]). * [[1596]] &ndash; [[Jan van Goyen]], herbehereetar pintorea eta marrazkilaria (h. [[1656]]). * [[1674]] &ndash; [[Prosper Jolyot de Crébillon]], frantziar idazlea (h. [[1762]]). * [[1724]] &ndash; [[Sofia Antonieta Brunswick-Wolfenbüttelekoa]], alemaniar dukesa (h. [[1802]]). * [[1759]] &ndash; [[José Aznárez Navarro]], espainiar politikaria (h. [[1837]]). * [[1808]] &ndash; [[Jørgen Roed]], Danimarkako Urre Aroko erretratu egile margolaria (h. [[1888]]). * [[1810]] &ndash; [[Ernestine Rose]], idazlea, sufragista eta feminista (h. [[1892]]). * [[1836]] &ndash; [[Giuseppe Abbati]], italiar margolaria (h.[[1868]]). * [[1844]] &ndash; [[Joaquín Rucoba]], espainiar arkitektoa (h. [[1919]]). * [[1853]] &ndash; [[Melati van Java]], herbeheretar idazlea (h. [[1927]]). * [[1858]] &ndash; ** [[Edmond Aman-Jean]], frantziar margolari sinbolista (h. [[1936]]). ** [[Oskar Minkowski]], alemaniar fisiologo eta patologoa (h. [[1931]]). * [[1859]] &ndash; [[Kostis Palamas]], greziar poeta (h. [[1943]]). * [[1864]] &ndash; [[Wilhelm Wien]], alemaniar fisikaria, 1911ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1928]]). * [[1878]] &ndash; [[Vasili Xulgin]], Ukrainan jaiotako errusiar identifikazioko politikari, filosofo eta kazetari kontserbakorra (h. [[1976]]). * [[1893]] &ndash; [[Chaïm Soutine]], lituaniar margolaria (h. [[1943]]). * [[1899]] &ndash; [[Lev Kulexov]], [[sobiet]]ar zinema teoriko eta pedagogoa, [[sobietar zinema]]ren aitzindarietakoa (h. [[1970]]). * [[1900]] &ndash; ** [[Gertrude Mary Cox]], estatubatuar estatistikaria (h. [[1978]]). ** [[Elena Mederos]], giza eskubideen defendatzailea eta emakumeen eskubideen aldeko aktibista kubatarra (h. [[1981]]). * [[1901]] &ndash; ** [[A. B. Guthrie Jr.]], estatubatuar idazlea (h. [[1991]]). ** [[Carmen Prieto Rouco]], galiziar idazle, poeta eta antzerkigilea (h. [[1977]]). * [[1902]] &ndash; [[Raymond Ruyer]], frantziar filosofoa (h. [[1987]]). * [[1904]] &ndash; [[Nathan Milstein]], ukrainar-estatubatuar biolinista (h. [[1992]]). * [[1905]] &ndash; [[Kay Francis]], estatubatuar aktorea (h. [[1968]]). * [[1906]] &ndash; [[Zhou Youguang]], txinatar bankari, hizkuntzalari, hizkuntzalari, sinologo eta argitaratzailea, [[mandarinera]]ren transliterazioa egiteko sistemaren asmatzailea eta 111 urte bizi izandakoa (h. [[2017]]). * [[1914]] &ndash; [[Jijé]], belgikar komikigile eta marrazkilaria (h. [[1980]]). * [[1916]] &ndash; [[Senedu Gebru]], etiopiar irakasle, idazle eta politikaria, Etiopiako lehen emakume parlamentaria (h. [[2009]]). * [[1919]] &ndash; [[Robert Stack]], estatubatuar aktorea (h. [[2003]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Paul Feyerabend]], austriar filosofoa (h. [[1994]]). ** [[Roland Petit]], frantziar dantzaria eta koreografoa (h. [[2011]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Martha Hildebrandt]], perutar hizkuntzalaria eta politikaria (h. [[2022]]). ** [[Ron Tauranac]], angloaustraliar ingeniari eta autoen-diseinatzailea (h. [[2020]]). * [[1926]] &ndash; ** [[Michael Bond]], britaniar idazlea (h. [[2017]]). ** [[Melba Liston]], estatubatuar tronboijolea, konpositorea eta jazz eta blues moldatzailea (h. [[1999]]). * [[1927]] &ndash; ** [[Frank Aranguren]], AEBetako Marineen Gorputzean aritu zen eusko-estatubatuarra (h. [[2013]]). ** [[Sydney Brenner]], hegoafrikar biologoa, 2002ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2019]]). * [[1930]] &ndash; ** [[Roman Cieślewicz]], ukrainar margolaria (h. [[1996]]). ** [[Waltraut Seitter]], Alemanian astronomia katedra bat eduki zuen lehen emakumea (h. [[2007]]). * [[1938]] &ndash; ** [[Jean Cabut]], ''Cabu'', frantziar marrazkigilea (h. [[2015]]). ** [[Gregorio Peces-Barba]], espainiar politikaria eta abokatua (h. [[2012]]). * [[1940]] &ndash; [[Edmund White]], estatubatuar idazlea, maitasun homosexuala jorratzen duena. * [[1941]] &ndash; [[Pasqual Maragall]], [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Kataluniako Generalitateko 127. Presidentea]]. * [[1942]] &ndash; [[Vigdis Ystad]], norvegiar literatura historialari eta irakaslea (h. [[2019]]). * [[1947]] &ndash; [[Carles Rexach]], kataluniar futbolari ohi eta entranatzailea. * [[1948]] &ndash; [[Mimí Pons]], argentinar vedette eta aktorea. * [[1949]] &ndash; [[Fausto Bertoglio]], italiar txirrindulari ohia. * [[1952]] &ndash; [[Sonia Petrovna]], frantziar aktore eta dantzaria. * [[1954]] &ndash; [[Trevor Rabin]], hegoafrikar musikaria. * [[1957]] &ndash; [[Lorrie Moore]], estatubatuar idazlea, bere umorezko istorio laburrengatik ezaguna. * [[1959]] &ndash; [[Gilmar Rinaldi]], brasildar futbolari ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[Eric Betzig]], estatubatuar fisikaria, 2014ko [[Kimikako Nobel Saria]]. ** [[Goddess Bunny]], estatubatuar artista, drag queen, aktore eta modeloa (h. [[2021]]). ** [[Olga Vasilieva]], errusiar historialaria eta politikaria. * [[1964]] &ndash; [[Penelope Ann Miller]], estatubatuar aktorea. * [[1966]] &ndash; ** [[Patrick Dempsey]], estatubatuar aktore eta auto lasterketako gidaria. ** [[Maria de la Pau Janer]], [[katalan]]ezko mallorcar idazlea. * [[1969]] &ndash; ** [[Stephen Hendry]], eskoziar [[snooker]] jokalari eta esataria, aro modernoko snooker jokalaririk arrakastatsuena. ** [[Augusto Ibáñez|Augusto Ibáñez, ''Titín III.a'']], errioxar pilotari ohia. * [[1970]] &ndash; ** [[Marco Pantani]], italiar txirrindularia, historiako igotzailerik onenetakoa (h. [[2004]]). ** [[Shonda Rhimes]], estatubatuar gidoilari, film-zuzendari eta ekoizlea. * [[1971]] &ndash; [[Aleksandar Kitinov]], mazedoniar tenislari ohia. * [[1972]] &ndash; [[Vitali Stxerbo]], bielorrusiar gimnasta. * [[1973]] &ndash; ** [[Juan Diego Flórez]], perutar tenorea. ** [[Raquel Sánchez-Silva]], espainiar kazetaria eta telebista aurkezlea. * [[1974]] &ndash; ** [[Roberto Rosmaninho Mariz]], portugaldar elizgizona. ** [[Antonio Prieto Lucena]], espainiar elizgizon eta irakaslea. * [[1976]] &ndash; ** [[Magno Alves]], brasildar futbolaria. ** [[Michael Peña]], mexikar jatorriko estatubatuar aktore eta musikaria. * [[1977]] &ndash; [[Orlando Bloom]], ingeles aktorea. * [[1978]] &ndash; [[Paulo César Tinga]], brasildar futbolari ohia. * [[1980]] &ndash; ** [[Akira Kaji]], japoniar futbolari ohia. ** [[María de Villota]], espainiar auto gidaria (h. [[2013]]). * [[1981]] &ndash; [[Luis Zubeldía]], argentinar futbolari ohia eta futbol entrenatzailea. * [[1984]] &ndash; [[Kepa Blanco]], euskal jatorriko ekuatoreginear futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1986]] &ndash; [[Josefine Preuß]], alemaniar aktorea. * [[1990]] &ndash; [[Kheira Hamraoui]], frantziar futbolaria. * [[1991]] &ndash; [[Goo Hara]], hegokorear abeslari eta aktorea (h. [[2019]]). * [[1997]] &ndash; [[Egan Bernal]], kolonbiar txirrindularia. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1785]] &ndash; [[Frantzisko Xabier Munibe]], euskal idazle eta musikagilea (j. [[1729]]). * [[1884]] &ndash; [[Jose Juan Santesteban]], donostiar musikaria eta konposatzailea (j. [[1809]]). * [[1914]] &ndash; [[Valentin Zubiaurre Urionabarrenetxea]], bizkaitar musikagilea, [[Madril]]en (j. [[1837]]). * [[1960]] &ndash; [[Javier Ziga]], nafar margolari eta politikaria (j. [[1877]]). * [[1988]] &ndash; [[José María Peña]], euskal herritar futbolari eta atleta (j. [[1895]]). * [[2005]] &ndash; [[Sorne Unzueta]], ''Utarsus'', euskal idazlea (j. [[1900]]). * [[2007]]an, [[Pirinioak|Pirinioetako]] [[Taillon]] mendia eskalatzen ari zirela, amilduta: ** [[Luis Mari Pikabea|Luis Mari Pikabea Zubieta]], nafar alpinista (j. [[1973]]). ** [[Xabier Zubieta|Xabier Zubieta Erkizia]], nafar alpinista. ** [[Xabier Saralegi|Xabier Saralegi Alzate]], nafar alpinista. * [[2011]] &ndash; [[Maria Josefa Navascues]], ''Pepita'', gipuzkoar erraketista (j. [[1924]]). * [[2012]] &ndash; [[Juan Antonio Usparitza]], bizkaitar medikua, [[DYA]] errepide sorospen erakundearen sortzailea (j. [[1919]]). * [[2016]] &ndash; [[Ignacio Salas]], bizkaitar kazetaria, [[San Pedro del Pinatar]]ren (j. [[1945]]). * [[2017]] &ndash; [[Miren Arantzazu Goñi]], gipuzkoar etnografoa (j. [[1925]]). === Mundua === * [[703]] &ndash; [[Jitō enperatriza]], [[Japonia]]ko 41. monarka (j. [[645]]). * [[839]] &ndash; [[Karlos III.a Gizena]], [[Inperio Karolingioa|Karolingiar Inperioko]] enperadorea (j. [[839]]). * [[1151]] &ndash; [[Suger]], frantziar fraide, politikari eta historialaria. * [[1228]] &ndash; [[Yvette Huykoa]], kristau [[profeta]] eta [[anakoreta]]. * [[1599]] &ndash; [[Edmund Spenser]], ingeles poeta. * [[1625]] &ndash; [[Jan Brueghel Zaharra]], flandestar margolaria (j. [[1568]]). * [[1642]] &ndash; [[Sofia Edviga Brunswick-Lüneburgekoa]], [[Brunswick-Lüneburg]]eko dukesa eta [[Nassau-Dietz]]eko kondesa ezkontidea (j. [[1592]]). * [[1654]] &ndash; [[Jacques Lemercier]], frantziar arkitektoa eta eskultorea. * [[1691]] &ndash; [[George Fox]], [[adiskideen Erlijiozko Elkartea|kuakero]] [[sekta]]ren sortzailea (j. [[1624]]). * [[1717]] &ndash; [[Maria Sibylla Merian]], alemaniar naturalista, esploratzailea eta margolaria (j. [[1647]]). * [[1797]] &ndash; [[Elixabete Kristina Brunswick-Lüneburg-Bevernekoa]], [[Prusia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1715]]). * [[1861]] &ndash; [[Karlos Luis Borboikoa]], ''Karlos VI.a'' izenarekin [[Karlismo]]aren Espainiako tronurako errege-nahia (j. [[1818]]). * [[1864]] &ndash; [[Stephen Foster|Stephen Foster, ''Estatubatuar Musikaren Aita'']], estatubatuar musikagilea (j. [[1826]]). * [[1871]] &ndash; [[Henriette d'Angeville]], [[Mont Blanc]] gailurrera iritsi zen bigarren emakumea (j. [[1794]]). * [[1875]] &ndash; [[Sebastian Gabriel Borboikoa]], [[Espainia]] eta [[Portugal]]go infantea (j. [[1811]]). * [[1885]] &ndash; [[Schuyler Colfax]], [[AEB]]etako 17. presidenteordea (j. [[1823]]). * [[1892]] &ndash; [[Daniel Weisweiller]], alemaniar jatorriko espainiar finantza-gizona (j. [[1814]]). * [[1894]] &ndash; [[William Waddington]], [[Frantziako lehen ministroa]] (j. [[1826]]). * [[1896]] &ndash; [[Jane Elizabeth Jones]], estatubatuar sufragista, abolizionista eta feminismoaren lehen olatuaren aitzindaria (j. [[1813]]). * [[1906]] &ndash; [[Aleksandr Stepanovitx Popov]], errusiar fisikaria eta ingeniaria (j. [[1859]]). * [[1909]] &ndash; [[Eva Bonnier]], suediar margolari eta filantropoa (j. [[1857]]). * [[1923]] &ndash; [[Alexandre Ribot]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (j. [[1842]]). * [[1928]] &ndash; [[Mara Buneva]], bulgariar-mazedoniar nazionalista (j. [[1902]]) * [[1929]] &ndash; [[Wyatt Earp]], estatubatuar pistolaria, jokalaria eta polizia ofiziala (j. [[1848]]). * [[1941]] &ndash; [[James Joyce]], irlandar idazlea, XX. mendeko ingelesezko idazle garrantzitsuenetakoa (j. [[1882]]). * [[1943]] &ndash; [[Sophie Taeuber-Arp]], suitzar artista, margolari, eskultore, diseinatzaile, arkitekto eta dantzaria (j. [[1889]]). * [[1949]] &ndash; ** [[Aino Aalto]], finlandiar diseinatzaile eta arkitektoa, Finlandiako arkitekturaren aitzindaria (j. [[1894]]). ** [[Inés Echeverría]], txiletar eleberrigile, saiogile eta kazetaria (j. [[1868]]). * [[1956]] &ndash; [[Lyonel Feininger]], alemaniar-estatubatuar margolaria eta marrazkilaria (h. [[1956]]). * [[1963]] &ndash; [[Sylvanus Olympio]], [[Togo]]ko lehen presidentea, estatu kolpean eraila (j. [[1902]]). * [[1964]] &ndash; [[Felisberto Hernández]], uruguaitar idazlea (j. [[1902]]). * [[1974]] &ndash; [[Salvador Novo]], mexikar idazlea (j. [[1904]]). * [[1978]] &ndash; [[Hubert Humphrey]], estatubatuar politikaria (j. [[1911]]). * [[1986]] &ndash; [[Abdul Fattah Ismail]], [[Hego Yemen]]go estatuburua (j. [[1939]]). * [[1988]] &ndash; [[Chiang Ching-kuo]], [[Taiwan]]go presidentea (j. [[1910]]). * [[1992]] &ndash; [[Henri Queffelec]], frantziar idazlea (j. [[1910]]). * [[1993]] &ndash; ** [[Mozart Camargo Guarnieri]], brasildar musikagilea (j. [[1907]]). ** [[Edivaldo Martins Fonseca]], brasildar futbolaria (j. [[1962]]). ** [[René Pleven]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako lehen ministroa]] (j. [[1901]]). * [[1996]] &ndash; [[Aliou Mahamidou]], [[Niger]]reko lehen ministroa (j. [[1947]]). * [[1998]] &ndash; [[Lilianna Lungina]], errusiar-sobietar itzultzaile eta filologoa (j. [[1920]]). * [[2002]] &ndash; [[José María Sánchez-Silva]], espainiar idazle eta kazetaria (j. [[1911]]). * [[2006]] &ndash; [[Mary Kenner]], estatubatuar asmatzailea (j. [[1912]]). * [[2009]] &ndash; [[Patrick McGoohan]], irlandar-estatubatuar aktorea (j. [[1928]]). * [[2010]] &ndash; [[Maruxa Orxales]], galiziar idazlea. * [[2015]] &ndash; [[José Luis Moro]], espainiar marrazkilaria (j. [[1926]]). * [[2017]] &ndash; ** [[Antony Armstrong-Jones]], lehen Snowdoneko Kondea, britainiar argazkilari eta zinemagilea, [[Margarita Windsor|Margarita printzesaren]] senarra (j. [[1930]]). ** [[Horacio Guarany]], argentinar abeslari, konpositore eta idazlea (j. [[1925]]). * [[2020]] &ndash; [[Isabel-Clara Simó]], kataluniar idazle, filosofo, irakasle eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[2021]] &ndash; ** Siegfried Fischbacher, [[Siegfried & Roy]] bikoteko alemaniar-estatubatuar aktore eta ilusionista (j. [[1939]]). ** [[Bernd Kannenberg]], alemaniar atleta, 50 kilometro ibilketa proban aditua (j. [[1942]]). ** [[Joël Robert]], belgikar motoziklista, sei aldiz [[moto-kros]] munduko txapelduna (j. [[1943]]). ** [[Philip Tartaglia]], eskoziar apezpiku katolikoa (j. [[1951]]). * [[2023]] &ndash; [[Klas Lestander]], suediar biatleta (j. [[1931]]). * [[2024]] &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Ioritz/Joritz eta Lontxo/Lontzi. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Urtarrilaren 12]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Urtarrilaren 14]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] idwe802g8zz8j1c6su1ybgqy37mf5uj 9984426 9984400 2024-11-28T21:23:51Z Artegia 65203 /* Euskal Herria */ 9984426 wikitext text/x-wiki '''Urtarrilaren 13'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hamahirugarren [[egun]]a da. 352 egun falta dira urtea amaitzeko, 353 egun [[bisurte]]etan. {{eguneko-goiburua|1|13}} {{Egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1979]] &ndash;: ** [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], bi goardia zibil erail zituen [[Azpeitia]]n. ** [[Batallon Vasco Español]]eko bi gizonek [[Jose Manuel Pagoaga]] 'Peixoto' [[ETA]]ren errefuxiatua tirokatu eta larri zauritu zuten [[Donibane Lohizune]]n. * [[1981]] &ndash; Kioskoetara ''[[El Pensamiento Navarro]]''ren azken alea alea atera zen. 1897ko urriaren 17an "La Lealtad Navarra" ren ondorengo moderno gisa sortu zen egunkari karlista. === Mundua === * [[1535]] &ndash; [[Inprenta]] debekatu zuen Frantziako errege [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.ak.]] * [[1822]] &ndash; [[Greziako bandera]]ren diseinua onartu zen. * [[1874]] &ndash; [[1874ko Tompkins plazako matxinada|Tompkins plazako matxinada]]. * [[1898]] &ndash; [[Emile Zola|Émile Zola]] idazleak ''[[J'accuse…!]]'' artikuluarekin [[Dreyfus afera]] azaleratu zuen. * [[1915]] &ndash; [[Avezzano]]n ([[Italia]]) izandako lurrikaran 29.800 lagun hil ziren. * [[1935]] &ndash; [[Sarre]]n (g.e. [[Alemania]]n) egindako galdeketan, boto emaileen %90,3 [[Hirugarren Reicha|Alemania Naziarekin]] bat egitearen alde agertu zen. * [[1953]] &ndash; [[Josip Broz Tito]] [[Jugoslavia|Yugoslaviako]] presidente izendatu zuten. * [[1964]] &ndash; Karol Wojtila (geroago [[Joan Paulo II.a]] aita santua izango zena) [[Krakovia]]ko artzapezpiku izendatu zuten. * [[1974]] &ndash; [[Dallas-Fort Worth nazioarteko aireportua]] bidaia komertzialetarako ireki zen. Munduko bigarren aireporturik erabiliena izatera iritsi zen. * [[1991]] &ndash; [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] tropek [[Vilnius]]en elkartutako lituaniar independentisten aurka egindako erasoan 14 lagun hil eta 1.000tik gora zauritu zituzten. * [[2001]] &ndash; [[Richter eskala]]n 7.6 graduko lurrikara [[El Salvador]]ren. 800 hildako eta milaka pertsona etxerik gabe utzi zituen. * [[2011]] &ndash; [[Australia]]ko [[Queensland]] estatuko uholdeetan hamabost pertsona hil ziren. [[Brisbane]]n ehundaka pertsona euren etxeetatik atera behar izan zituzten. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1910]] &ndash; [[Irrati (hedabidea)|Irrati]] publikoko lehen transmisioa egin zen [[New York]]eko Metropolitan antzokitik. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2007]] &ndash; Berako eta Lesakako 3 mendizale hil ziren Pirinioetan eskalatzen ari zirenean: [[Luis Mari Pikabea|Luis Mari Pikabea Zubieta]], [[Xabier Zubieta|Xabier Zubieta Erkizia]] eta [[Xabier Saralegi|Xabier Saralegi Alzate]]. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1758]] &ndash; [[Valentin Salhakoa]], lapurtar itsasontzi kapitaina eta sail jenerala (h. [[1841]]). * [[1835]] &ndash; Frantzisko Petrirena Rekondo, ''[[Xenpelar]]'', gipuzkoar bertsolaria (h. [[1869]]). * [[1840]] &ndash; [[Gumersindo Vicuña]], bizkaitar politikari, matematikari, ingeniari eta irakaslea, [[Habana]]n (h. [[1890]]). * [[1888]] &ndash; [[Enrique Eguren]], arabar zientzialaria (h. [[1944]]). * [[1897]] - [[Feliciana Etxabe Artola]], bizkaitar etxekoandrea, Gerra Zibilean fusilatua (h. [[1938]]). * [[1916]] &ndash; [[Federico Zabala]], gipuzkoar historialaria eta politikaria (h. [[1993]]). * [[1919]] &ndash; [[Iñasi Illarramendi|Iñasi Illarramend]]<nowiki/>i, gipuzkoar erraketista. (h. [[2005]]) * [[1941]] &ndash; [[Francisco Javier Hernández Arnedo]], nafar apaiz agustindar errekoletoa, Tianguáko apezpikua. * [[1943]] &ndash; [[Juan Jose Pujana]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJeko]] bizkaitar politikaria (h. [[2022]]). * [[1945]] &ndash; [[Joxe Iriarte|Joxe Iriarte, ''Bikila'']], gipuzkoar politikaria eta euskal idazlea. * [[1947]] &ndash; ** [[Jose Ramon Beloki]], gipuzkoar kazetari eta politikari jeltzalea. ** [[Francisco Pérez González]], espainiar artzapezpikua, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko artzapezpiku eta Tuterako apezpikua]]. * [[1948]] &ndash; ** [[Mario Onaindia]], euskal herritar politikari sozialista, idazlea eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] izandakoa (h. [[2003]]). ** [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (h. [[2024]]). * [[1954]] &ndash; ** [[Maite Bastos]], gipuzkoar aktorea. ** [[Philippe Bergeroo]], lapurtar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1955]] &ndash; [[José María Astarbe]], gipuzkoar futbolaria. * [[1964]] &ndash; [[Josu Anuzita]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1967]] &ndash; [[Manu Aierdi]], gipuzkoar ekonomialari eta politikaria, [[Napar Buru Batzarra|Napar Buru Batzarreko]] lehendakaria. * [[1975]] &ndash; [[Unai Apeztegia]], nafar pilotaria. * [[1978]] &ndash; [[Philippe Bidabé]], lapurtar errugbilari ohia. * [[1979]] &ndash; ** [[Hasier Oleaga]], euskal bateria-jotzailea. ** [[Gorka Otxoa]], euskal aktore eta umorista. * [[1986]] &ndash; [[Jaime Zumalakarregi]], bizkaitar futbolaria. * [[1988]] &ndash; [[Karmele Mitxelena Etxebeste|Karmele Mitxelena]], gipuzkoar irakaslea eta idazlea. * [[1989]] &ndash; [[Olatz Mitxelena]], gipuzkoar idazlea, itzultzailea, zutabegilea eta irakaslea. * [[1991]] &ndash; [[Judit Muñoz]], bizkaitar matematikaria eta ikertzailea. * [[1993]] &ndash; [[Nahikari Rodríguez]], bizkaitar aktorea eta abeslaria. * [[1994]] &ndash; [[Jon Ander Amelibia]], bizkaitar futbolaria. * [[1997]] &ndash; [[José Manuel García Maurin]], nafar futbolaria. * [[1998]] &ndash; [[Manu Quijera]], nafar atleta, xabalina jaurtiketan aditua. * [[2005]] - [[Lyndie Tchaptchet]], nafar eskubaloi jokalaria. === Mundua === * [[915]] &ndash; [[Al-Hakam II.a]], [[Kordobako Kaliferria|Kordobako]] bigarren [[omeiatar Kaliferria|omeiar]] [[kalifa]] (h. [[976]]). * [[1333]] &ndash; [[Henrike II.a Gaztelakoa]], [[Gaztela]]ko erregea (h. [[1379]]). * [[1566]] &ndash; [[Maria Brunswick-Lüneburgekoa]], [[Bruswick-Wolfenbüttel]]eko printzesa eta [[Saxonia-Lauenburg]]eko dukesa ezkontidea (h. [[1626]]). * [[1596]] &ndash; [[Jan van Goyen]], herbehereetar pintorea eta marrazkilaria (h. [[1656]]). * [[1674]] &ndash; [[Prosper Jolyot de Crébillon]], frantziar idazlea (h. [[1762]]). * [[1724]] &ndash; [[Sofia Antonieta Brunswick-Wolfenbüttelekoa]], alemaniar dukesa (h. [[1802]]). * [[1759]] &ndash; [[José Aznárez Navarro]], espainiar politikaria (h. [[1837]]). * [[1808]] &ndash; [[Jørgen Roed]], Danimarkako Urre Aroko erretratu egile margolaria (h. [[1888]]). * [[1810]] &ndash; [[Ernestine Rose]], idazlea, sufragista eta feminista (h. [[1892]]). * [[1836]] &ndash; [[Giuseppe Abbati]], italiar margolaria (h.[[1868]]). * [[1844]] &ndash; [[Joaquín Rucoba]], espainiar arkitektoa (h. [[1919]]). * [[1853]] &ndash; [[Melati van Java]], herbeheretar idazlea (h. [[1927]]). * [[1858]] &ndash; ** [[Edmond Aman-Jean]], frantziar margolari sinbolista (h. [[1936]]). ** [[Oskar Minkowski]], alemaniar fisiologo eta patologoa (h. [[1931]]). * [[1859]] &ndash; [[Kostis Palamas]], greziar poeta (h. [[1943]]). * [[1864]] &ndash; [[Wilhelm Wien]], alemaniar fisikaria, 1911ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1928]]). * [[1878]] &ndash; [[Vasili Xulgin]], Ukrainan jaiotako errusiar identifikazioko politikari, filosofo eta kazetari kontserbakorra (h. [[1976]]). * [[1893]] &ndash; [[Chaïm Soutine]], lituaniar margolaria (h. [[1943]]). * [[1899]] &ndash; [[Lev Kulexov]], [[sobiet]]ar zinema teoriko eta pedagogoa, [[sobietar zinema]]ren aitzindarietakoa (h. [[1970]]). * [[1900]] &ndash; ** [[Gertrude Mary Cox]], estatubatuar estatistikaria (h. [[1978]]). ** [[Elena Mederos]], giza eskubideen defendatzailea eta emakumeen eskubideen aldeko aktibista kubatarra (h. [[1981]]). * [[1901]] &ndash; ** [[A. B. Guthrie Jr.]], estatubatuar idazlea (h. [[1991]]). ** [[Carmen Prieto Rouco]], galiziar idazle, poeta eta antzerkigilea (h. [[1977]]). * [[1902]] &ndash; [[Raymond Ruyer]], frantziar filosofoa (h. [[1987]]). * [[1904]] &ndash; [[Nathan Milstein]], ukrainar-estatubatuar biolinista (h. [[1992]]). * [[1905]] &ndash; [[Kay Francis]], estatubatuar aktorea (h. [[1968]]). * [[1906]] &ndash; [[Zhou Youguang]], txinatar bankari, hizkuntzalari, hizkuntzalari, sinologo eta argitaratzailea, [[mandarinera]]ren transliterazioa egiteko sistemaren asmatzailea eta 111 urte bizi izandakoa (h. [[2017]]). * [[1914]] &ndash; [[Jijé]], belgikar komikigile eta marrazkilaria (h. [[1980]]). * [[1916]] &ndash; [[Senedu Gebru]], etiopiar irakasle, idazle eta politikaria, Etiopiako lehen emakume parlamentaria (h. [[2009]]). * [[1919]] &ndash; [[Robert Stack]], estatubatuar aktorea (h. [[2003]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Paul Feyerabend]], austriar filosofoa (h. [[1994]]). ** [[Roland Petit]], frantziar dantzaria eta koreografoa (h. [[2011]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Martha Hildebrandt]], perutar hizkuntzalaria eta politikaria (h. [[2022]]). ** [[Ron Tauranac]], angloaustraliar ingeniari eta autoen-diseinatzailea (h. [[2020]]). * [[1926]] &ndash; ** [[Michael Bond]], britaniar idazlea (h. [[2017]]). ** [[Melba Liston]], estatubatuar tronboijolea, konpositorea eta jazz eta blues moldatzailea (h. [[1999]]). * [[1927]] &ndash; ** [[Frank Aranguren]], AEBetako Marineen Gorputzean aritu zen eusko-estatubatuarra (h. [[2013]]). ** [[Sydney Brenner]], hegoafrikar biologoa, 2002ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2019]]). * [[1930]] &ndash; ** [[Roman Cieślewicz]], ukrainar margolaria (h. [[1996]]). ** [[Waltraut Seitter]], Alemanian astronomia katedra bat eduki zuen lehen emakumea (h. [[2007]]). * [[1938]] &ndash; ** [[Jean Cabut]], ''Cabu'', frantziar marrazkigilea (h. [[2015]]). ** [[Gregorio Peces-Barba]], espainiar politikaria eta abokatua (h. [[2012]]). * [[1940]] &ndash; [[Edmund White]], estatubatuar idazlea, maitasun homosexuala jorratzen duena. * [[1941]] &ndash; [[Pasqual Maragall]], [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Kataluniako Generalitateko 127. Presidentea]]. * [[1942]] &ndash; [[Vigdis Ystad]], norvegiar literatura historialari eta irakaslea (h. [[2019]]). * [[1947]] &ndash; [[Carles Rexach]], kataluniar futbolari ohi eta entranatzailea. * [[1948]] &ndash; [[Mimí Pons]], argentinar vedette eta aktorea. * [[1949]] &ndash; [[Fausto Bertoglio]], italiar txirrindulari ohia. * [[1952]] &ndash; [[Sonia Petrovna]], frantziar aktore eta dantzaria. * [[1954]] &ndash; [[Trevor Rabin]], hegoafrikar musikaria. * [[1957]] &ndash; [[Lorrie Moore]], estatubatuar idazlea, bere umorezko istorio laburrengatik ezaguna. * [[1959]] &ndash; [[Gilmar Rinaldi]], brasildar futbolari ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[Eric Betzig]], estatubatuar fisikaria, 2014ko [[Kimikako Nobel Saria]]. ** [[Goddess Bunny]], estatubatuar artista, drag queen, aktore eta modeloa (h. [[2021]]). ** [[Olga Vasilieva]], errusiar historialaria eta politikaria. * [[1964]] &ndash; [[Penelope Ann Miller]], estatubatuar aktorea. * [[1966]] &ndash; ** [[Patrick Dempsey]], estatubatuar aktore eta auto lasterketako gidaria. ** [[Maria de la Pau Janer]], [[katalan]]ezko mallorcar idazlea. * [[1969]] &ndash; ** [[Stephen Hendry]], eskoziar [[snooker]] jokalari eta esataria, aro modernoko snooker jokalaririk arrakastatsuena. ** [[Augusto Ibáñez|Augusto Ibáñez, ''Titín III.a'']], errioxar pilotari ohia. * [[1970]] &ndash; ** [[Marco Pantani]], italiar txirrindularia, historiako igotzailerik onenetakoa (h. [[2004]]). ** [[Shonda Rhimes]], estatubatuar gidoilari, film-zuzendari eta ekoizlea. * [[1971]] &ndash; [[Aleksandar Kitinov]], mazedoniar tenislari ohia. * [[1972]] &ndash; [[Vitali Stxerbo]], bielorrusiar gimnasta. * [[1973]] &ndash; ** [[Juan Diego Flórez]], perutar tenorea. ** [[Raquel Sánchez-Silva]], espainiar kazetaria eta telebista aurkezlea. * [[1974]] &ndash; ** [[Roberto Rosmaninho Mariz]], portugaldar elizgizona. ** [[Antonio Prieto Lucena]], espainiar elizgizon eta irakaslea. * [[1976]] &ndash; ** [[Magno Alves]], brasildar futbolaria. ** [[Michael Peña]], mexikar jatorriko estatubatuar aktore eta musikaria. * [[1977]] &ndash; [[Orlando Bloom]], ingeles aktorea. * [[1978]] &ndash; [[Paulo César Tinga]], brasildar futbolari ohia. * [[1980]] &ndash; ** [[Akira Kaji]], japoniar futbolari ohia. ** [[María de Villota]], espainiar auto gidaria (h. [[2013]]). * [[1981]] &ndash; [[Luis Zubeldía]], argentinar futbolari ohia eta futbol entrenatzailea. * [[1984]] &ndash; [[Kepa Blanco]], euskal jatorriko ekuatoreginear futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1986]] &ndash; [[Josefine Preuß]], alemaniar aktorea. * [[1990]] &ndash; [[Kheira Hamraoui]], frantziar futbolaria. * [[1991]] &ndash; [[Goo Hara]], hegokorear abeslari eta aktorea (h. [[2019]]). * [[1997]] &ndash; [[Egan Bernal]], kolonbiar txirrindularia. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1785]] &ndash; [[Frantzisko Xabier Munibe]], euskal idazle eta musikagilea (j. [[1729]]). * [[1884]] &ndash; [[Jose Juan Santesteban]], donostiar musikaria eta konposatzailea (j. [[1809]]). * [[1914]] &ndash; [[Valentin Zubiaurre Urionabarrenetxea]], bizkaitar musikagilea, [[Madril]]en (j. [[1837]]). * [[1960]] &ndash; [[Javier Ziga]], nafar margolari eta politikaria (j. [[1877]]). * [[1988]] &ndash; [[José María Peña]], euskal herritar futbolari eta atleta (j. [[1895]]). * [[2005]] &ndash; [[Sorne Unzueta]], ''Utarsus'', euskal idazlea (j. [[1900]]). * [[2007]]an, [[Pirinioak|Pirinioetako]] [[Taillon]] mendia eskalatzen ari zirela, amilduta: ** [[Luis Mari Pikabea|Luis Mari Pikabea Zubieta]], nafar alpinista (j. [[1973]]). ** [[Xabier Zubieta|Xabier Zubieta Erkizia]], nafar alpinista. ** [[Xabier Saralegi|Xabier Saralegi Alzate]], nafar alpinista. * [[2011]] &ndash; [[Maria Josefa Navascues]], ''Pepita'', gipuzkoar erraketista (j. [[1924]]). * [[2012]] &ndash; [[Juan Antonio Usparitza]], bizkaitar medikua, [[DYA]] errepide sorospen erakundearen sortzailea (j. [[1919]]). * [[2016]] &ndash; [[Ignacio Salas]], bizkaitar kazetaria, [[San Pedro del Pinatar]]ren (j. [[1945]]). * [[2017]] &ndash; [[Miren Arantzazu Goñi]], gipuzkoar etnografoa (j. [[1925]]). === Mundua === * [[703]] &ndash; [[Jitō enperatriza]], [[Japonia]]ko 41. monarka (j. [[645]]). * [[839]] &ndash; [[Karlos III.a Gizena]], [[Inperio Karolingioa|Karolingiar Inperioko]] enperadorea (j. [[839]]). * [[1151]] &ndash; [[Suger]], frantziar fraide, politikari eta historialaria. * [[1228]] &ndash; [[Yvette Huykoa]], kristau [[profeta]] eta [[anakoreta]]. * [[1599]] &ndash; [[Edmund Spenser]], ingeles poeta. * [[1625]] &ndash; [[Jan Brueghel Zaharra]], flandestar margolaria (j. [[1568]]). * [[1642]] &ndash; [[Sofia Edviga Brunswick-Lüneburgekoa]], [[Brunswick-Lüneburg]]eko dukesa eta [[Nassau-Dietz]]eko kondesa ezkontidea (j. [[1592]]). * [[1654]] &ndash; [[Jacques Lemercier]], frantziar arkitektoa eta eskultorea. * [[1691]] &ndash; [[George Fox]], [[adiskideen Erlijiozko Elkartea|kuakero]] [[sekta]]ren sortzailea (j. [[1624]]). * [[1717]] &ndash; [[Maria Sibylla Merian]], alemaniar naturalista, esploratzailea eta margolaria (j. [[1647]]). * [[1797]] &ndash; [[Elixabete Kristina Brunswick-Lüneburg-Bevernekoa]], [[Prusia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1715]]). * [[1861]] &ndash; [[Karlos Luis Borboikoa]], ''Karlos VI.a'' izenarekin [[Karlismo]]aren Espainiako tronurako errege-nahia (j. [[1818]]). * [[1864]] &ndash; [[Stephen Foster|Stephen Foster, ''Estatubatuar Musikaren Aita'']], estatubatuar musikagilea (j. [[1826]]). * [[1871]] &ndash; [[Henriette d'Angeville]], [[Mont Blanc]] gailurrera iritsi zen bigarren emakumea (j. [[1794]]). * [[1875]] &ndash; [[Sebastian Gabriel Borboikoa]], [[Espainia]] eta [[Portugal]]go infantea (j. [[1811]]). * [[1885]] &ndash; [[Schuyler Colfax]], [[AEB]]etako 17. presidenteordea (j. [[1823]]). * [[1892]] &ndash; [[Daniel Weisweiller]], alemaniar jatorriko espainiar finantza-gizona (j. [[1814]]). * [[1894]] &ndash; [[William Waddington]], [[Frantziako lehen ministroa]] (j. [[1826]]). * [[1896]] &ndash; [[Jane Elizabeth Jones]], estatubatuar sufragista, abolizionista eta feminismoaren lehen olatuaren aitzindaria (j. [[1813]]). * [[1906]] &ndash; [[Aleksandr Stepanovitx Popov]], errusiar fisikaria eta ingeniaria (j. [[1859]]). * [[1909]] &ndash; [[Eva Bonnier]], suediar margolari eta filantropoa (j. [[1857]]). * [[1923]] &ndash; [[Alexandre Ribot]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (j. [[1842]]). * [[1928]] &ndash; [[Mara Buneva]], bulgariar-mazedoniar nazionalista (j. [[1902]]) * [[1929]] &ndash; [[Wyatt Earp]], estatubatuar pistolaria, jokalaria eta polizia ofiziala (j. [[1848]]). * [[1941]] &ndash; [[James Joyce]], irlandar idazlea, XX. mendeko ingelesezko idazle garrantzitsuenetakoa (j. [[1882]]). * [[1943]] &ndash; [[Sophie Taeuber-Arp]], suitzar artista, margolari, eskultore, diseinatzaile, arkitekto eta dantzaria (j. [[1889]]). * [[1949]] &ndash; ** [[Aino Aalto]], finlandiar diseinatzaile eta arkitektoa, Finlandiako arkitekturaren aitzindaria (j. [[1894]]). ** [[Inés Echeverría]], txiletar eleberrigile, saiogile eta kazetaria (j. [[1868]]). * [[1956]] &ndash; [[Lyonel Feininger]], alemaniar-estatubatuar margolaria eta marrazkilaria (h. [[1956]]). * [[1963]] &ndash; [[Sylvanus Olympio]], [[Togo]]ko lehen presidentea, estatu kolpean eraila (j. [[1902]]). * [[1964]] &ndash; [[Felisberto Hernández]], uruguaitar idazlea (j. [[1902]]). * [[1974]] &ndash; [[Salvador Novo]], mexikar idazlea (j. [[1904]]). * [[1978]] &ndash; [[Hubert Humphrey]], estatubatuar politikaria (j. [[1911]]). * [[1986]] &ndash; [[Abdul Fattah Ismail]], [[Hego Yemen]]go estatuburua (j. [[1939]]). * [[1988]] &ndash; [[Chiang Ching-kuo]], [[Taiwan]]go presidentea (j. [[1910]]). * [[1992]] &ndash; [[Henri Queffelec]], frantziar idazlea (j. [[1910]]). * [[1993]] &ndash; ** [[Mozart Camargo Guarnieri]], brasildar musikagilea (j. [[1907]]). ** [[Edivaldo Martins Fonseca]], brasildar futbolaria (j. [[1962]]). ** [[René Pleven]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako lehen ministroa]] (j. [[1901]]). * [[1996]] &ndash; [[Aliou Mahamidou]], [[Niger]]reko lehen ministroa (j. [[1947]]). * [[1998]] &ndash; [[Lilianna Lungina]], errusiar-sobietar itzultzaile eta filologoa (j. [[1920]]). * [[2002]] &ndash; [[José María Sánchez-Silva]], espainiar idazle eta kazetaria (j. [[1911]]). * [[2006]] &ndash; [[Mary Kenner]], estatubatuar asmatzailea (j. [[1912]]). * [[2009]] &ndash; [[Patrick McGoohan]], irlandar-estatubatuar aktorea (j. [[1928]]). * [[2010]] &ndash; [[Maruxa Orxales]], galiziar idazlea. * [[2015]] &ndash; [[José Luis Moro]], espainiar marrazkilaria (j. [[1926]]). * [[2017]] &ndash; ** [[Antony Armstrong-Jones]], lehen Snowdoneko Kondea, britainiar argazkilari eta zinemagilea, [[Margarita Windsor|Margarita printzesaren]] senarra (j. [[1930]]). ** [[Horacio Guarany]], argentinar abeslari, konpositore eta idazlea (j. [[1925]]). * [[2020]] &ndash; [[Isabel-Clara Simó]], kataluniar idazle, filosofo, irakasle eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[2021]] &ndash; ** Siegfried Fischbacher, [[Siegfried & Roy]] bikoteko alemaniar-estatubatuar aktore eta ilusionista (j. [[1939]]). ** [[Bernd Kannenberg]], alemaniar atleta, 50 kilometro ibilketa proban aditua (j. [[1942]]). ** [[Joël Robert]], belgikar motoziklista, sei aldiz [[moto-kros]] munduko txapelduna (j. [[1943]]). ** [[Philip Tartaglia]], eskoziar apezpiku katolikoa (j. [[1951]]). * [[2023]] &ndash; [[Klas Lestander]], suediar biatleta (j. [[1931]]). * [[2024]] &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Ioritz/Joritz eta Lontxo/Lontzi. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Urtarrilaren 12]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Urtarrilaren 14]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 6k3ch08xog5gv4p8uxnmlhoofr5hkdw 0 734 9983875 9962725 2024-11-28T14:00:06Z Lainobeltz 56334 /* Mundua */ 9983875 wikitext text/x-wiki '''Otsailaren 12'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrogeita hirugarren [[egun]]a da. 322 egun falta dira urtea amaitzeko, 323 egun [[bisurte]]etan. {{eguneko-goiburua|2|12}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1979]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], Cesar Pinilla Sanz [[Mungia]]ko polizia munizipaleko burua erail zuen. === Mundua === * [[1541]] &ndash; [[Santiago (Txile)|Txileko Santiago]] sortu zen. * [[1554]] &ndash; Bederatzi egunez [[Ingalaterra]]ko tronuan egon ondoren, [[Joana Grey]]ri lepoa moztu zioten [[Maria I.a Ingalaterrakoa|Maria I.aren]] aginduz, traizioa leporatuta. * [[1832]] &ndash; [[Ekuador]]rek [[Galapagoak|Galapago Uharteak]] anexionatu zituen. * [[1931]] &ndash; [[Vatikano Irratia|Vatikano Irratiko]] lehen emisioak hasi ziren. * [[1934]] &ndash; [[Austria]]ko [[Austriako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] hasi zen; faxistek irazabazi zuren [[Austrofaxismo]] ezarriz. * [[1979]] &ndash; [[Munduko Klimaren Konferentzia]] bildu zen lehen aldiz, [[Geneva]]n. [[Munduko Meteorologia Erakundea]]k antolatu zuen, [[klima aldaketa]] eta beroketa globala ardatz hartuta. * [[2004]] &ndash; [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantziskoko]] hiriak sexu berdineko bikoteak ezkontzen hasi zen, herrialdean horretarako legediarik egon ez arren. * [[2005]] &ndash; Eraberritze lanetan zegon [[Madril]]go [[Windsor Dorrea]], suak kiskali zuen. * [[2012]] &ndash; [[Greziako Legebiltzarra]]k [[Europar Batasuna|Europako Batasunak]], [[Europako Banku Zentrala]]k eta [[Nazioarteko Diru Funtsa]]k [[Grezia]]ri 130.000 milioi euroko mailegua emateko murrizketa ekonomiko latzak onartu ondoren milaka [[grezia]]rek protesta handiak burutu zituzten. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1994]] &ndash; ** [[Edvard Munch]]en ''[[Garrasia (margolana)|Garrasia]]'' lana lapurtu zuten [[Oslo]]ko ([[Norvegia]]) Arte Museo Nazionaletik. ** [[Harold Ramis]] estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta [[Bill Murray]], [[Andie MacDowell]] eta [[Chris Elliott]] aktoreek antzeztutako ''[[Groundhog Day (filma)|Groundhog Day]]'' filma estreinatu zen. * [[2010]] &ndash; ''[[The Ghost Writer]]'' filma [[Berlinale|Berlingo Zinemaldian]] estreinatu zen, [[Roman Polański|Roman Polanskik]] zuzendu eta [[Ewan McGregor]], [[Pierce Brosnan]], [[Kim Cattrall]], [[Olivia Williams]], [[Tom Wilkinson]], [[Timothy Hutton]], [[Jon Bernthal]], [[Tim Preece]], [[Robert Pugh]], [[David Rintoul]] eta [[Eli Wallach]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[2010]] &ndash; [[Nodar Kumaritashvili]] luge kirolari georgiarra hil zen [[2010eko Neguko Olinpiar Jokoak|2010eko Neguko Olinpiar Jokoen]] aurreko entrenamenduan. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1234]] &ndash; [[Antso VII.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erregea]]. * [[1637]] &ndash; [[Migel Aozaratzakoa]], gipuzkoar apaiz eta misiolari domingotarra (h. [[1680]]). * [[1639]] &ndash; [[Juan Gartzia de Salazar]], arabar musikagile eta ganberako maisua (h. [[1710]]). * [[1775]] &ndash; [[Jacinto Romarate]], bizkaitar militarra (h. [[1836]]). * [[1814]] &ndash; [[Ramón Fernandez Garaialde]], gaztelerazko poeta eta [[Donostiako alkateen zerrenda|Donostiako alkatea]] (h. [[1903]]). * [[1832]] &ndash; [[Mariano Mendigatxa]], [[Bidankoze]]ko [[nekazaritza|nekazaria]], [[Luis Luziano Bonaparte|Bonaparteren]] eta [[Resurreccion Maria Azkue|Azkueren]] berriemailea (h. [[1916]]). * [[1858]] &ndash; [[Melecio Brull]], nafar piano-jotzaile eta musikagilea (h. [[1923]]). * [[1903]] &ndash; ** [[Jose Legarreta]], euskal herritar futbolaria (h. [[1957]]). ** [[Ignacio Olague]], euskal idazle, historialari eta paleontologoa (h. [[1974]]). * [[1912]] &ndash; [[Luzia Sagastasoloa]], [[Errepublika]] garaiko [[Andereño (argipena)|andereño]] (h. [[1999]]) * [[1931]] &ndash; [[Regina Raull]], bizkaitar margolaria (h. [[2019]]). * [[1932]] &ndash; [[Juan Maria Bandrés]], euskal politikaria, abokatua eta [[Euskadiko Ezkerra]] alderdiaren sortzailea (h. [[2011]]). * [[1940]] &ndash; [[José Larrauri]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1945]] &ndash; [[Andrés Mendieta]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1953]] &ndash; [[Julia Guerra Lacunza]], nafar idazlea (h. [[2008]]). * [[1956]] &ndash; ** [[Koldo Arriola Arriola]], Ondarroako [[Guardia Zibila]]ren kuartelean tiroz eraildako gaztea (h. [[1975]]). ** [[Leontxo García]], gipuzkoar xake jokalari eta kazetaria. * [[1958]] &ndash; ** [[Javier Gurrutxaga]], gipuzkoar abeslari, musikari, aktore eta plazagizona, ''[[La Orquesta Mondragón]]'' taldeko burua. ** [[Txomin Olhagarai]], [[Iparretarrak]] erakunde armatuko lapurtar kidea (h. [[1980]]). * [[1959]] &ndash; [[Eugenia Martín Mendizabal]], arabar kazetari eta politikaria. * [[1963]] &ndash; ** [[Mikel Aizpuru]], gipuzkoar historialaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Historia Garaikideko irakaslea eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] zuzendari ohia. ** [[Hugues Labiano]], lapurtar komikigilea. * [[1965]] &ndash; [[Jokin Uria]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1966]] &ndash; ** [[Javier Garcia Gaztelu|Javier Garcia Gaztelu, ''Txapote'']], bizkaitar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] ohia. ** [[Agurtzane Intxaurraga]], bizkaitar antzerki zuzendaria. * [[1968]] &ndash; [[Francisco Javier Aristu]], nafar beisbol eta softbol jokalari ohia. * [[1970]] &ndash; ** [[Ainhoa Aizpuru]], gipuzkoar politikaria, [[Gabiria]]ko alkate ohia. ** [[Maite R. Ochotorena]], gipuzkoar idazlea. * [[1973]] &ndash; [[Lorena Sánchez]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1976]] &ndash; ** [[Miguel Morrás]], nafar txirrindulari ohia. ** [[Silvia Trigueros]], bizkaitar mendi-lasterkaria. * [[1979]] &ndash; [[Lur Basterretxea]], bizkaitar mendi-eskiatzailea, korrikalaria eta alpinista. * [[1980]] &ndash; [[Kepa Acero]], bizkaitar surflaria. * [[1983]] &ndash; [[Zaloa Fuertes]], mexikar-bizkaitar argazkilaria, [[Mexiko]]n. * [[1990]] &ndash; [[Ander Larruzea]], bizkaitar futbolaria. * [[1993]] &ndash; [[Eneko Saralegi]], nafar aizkolaria. * [[1999]] &ndash; [[Jeremy Blasco]], lapurtar futbolaria. * [[2004]] - [[Beñat Garaiar]], gipuzkoar txirrindularia. * [[2005]] &ndash; [[Izaro Oliveira]], bizkaitar txirrindularia === Mundua === * [[41]] &ndash; [[Britaniko]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] noblea (h. [[55]]). * [[1218]] &ndash; [[Kujo Yoritsune]], [[Japonia]]ko [[Kamakura shogunerria|Kamakura shogunerriko]] laugarren [[shogun]]a (h. [[1256]]). * [[1665]] &ndash; [[Rudolf Jakob Camerarius]], alemaniar naturalista (h. [[1721]]). * [[1728]] &ndash; [[Étienne-Louis Boullée]], frantziar [[arkitektura neoklasikoa|arkitekto neoklasizista]] (h. [[1799]]). * [[1760]] &ndash; [[Jan Ladislav Dussek]], [[Bohemia]]ko pianista eta musikagilea (h. [[1812]]). * [[1768]] &ndash; [[Frantzisko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frantzisko II.a]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] azken enperadorea (h. [[1835]]). * [[1775]] &ndash; [[Louisa Adams]], [[AEB]]etako lehen dama (h. [[1852]]). * [[1777]] &ndash; [[Friedrich de la Motte Fouqué]], alemaniar [[Erromantizismo]]aren idazlea (h. [[1843]]). * [[1785]] &ndash; [[Pierre Louis Dulong]], frantziar fisikari eta kimikaria (h. [[1838]]). * [[1800]] &ndash; [[John Edward Gray]], ingeles zoologo, naturalista eta mikologoa (h. [[1875]]). * [[1809]] &ndash; ** [[Abraham Lincoln]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 16. presidentea]] (h. [[1865]]) ** [[Charles Darwin]], ingeles naturalista, [[eboluzio]]aren teoriaren aita (h. [[1882]]). * [[1814]] &ndash; [[Jenny von Westphalen]], [[Prusiako Erresuma|prusiar]] idazle eta pentsalaria (h. [[1881]]). * [[1828]] &ndash; [[George Meredith]], britainiar idazlea (h. [[1090]]). * [[1837]] &ndash; ** [[Emilia Calé]], galiziar idazlea (h. [[1908]]). ** [[Thomas Moran]], [[Hudson Ibaiaren Eskola]]ko margolari estatubatuarra (h. [[1926]]). * [[1841]] &ndash; [[Gijsbert van Tienhoven]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1914]]). * [[1851]] &ndash; ** [[Anna Jesipova]], errusiar piano-jotzaile bertutetsua, konpositorea eta irakaslea (h. [[1914]]). ** [[Francisca Saperas]], kataluniar militante anarkista eta anarkosindikalista (h. [[1933]]). * [[1857]] &ndash; [[Eugène Atget]], frantziar argazkilaria (h. [[1927]]). * [[1861]] &ndash; [[Lou Andreas-Salomé]], errusiar idazle, psikoanalista eta intelektuala, [[liberalismo]]aren jarraitzailea (h. [[1937]]). * [[1866]] &ndash; [[Lev Xestov]], errusierazko idazlea eta filosofoa (h. [[1938]]). * [[1874]] &ndash; [[Auguste Perret]], belgikar-frantziar arkitektoa (h. [[1954]]). * [[1876]] &ndash; [[Thubten Gyatso]], hamairugarren [[Dalai Lama]] (h. [[1933]]). * [[1877]] &ndash; [[Louis Renault (enpresaburua)|Louis Renault]], frantziar automobilgintzako enpresaburua eta [[Renault]] etxearen sortzailea (h. [[1944]]). * [[1881]] &ndash; [[Anna Pavlova]], errusiar ballet-dantzaria (h. [[1931]]). * [[1882]] &ndash; [[Walter Nash]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa (h. [[1968]]). * [[1884]] &ndash; ** [[Max Beckmann]], alemaniar margolaria (h. [[1950]]). ** [[Marie Vassilieff]], errusiar-frantziar pintore eta eskultorea, kubismoaren lehen sustatzaileetako bat (h. [[1957]]). * [[1885]] &ndash; [[Julius Streicher]], alemaniar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (h. [[1946]]). * [[1886]] &ndash; [[Eva Mameli Calvino]], italiar botanikari, naturalista, eta irakaslea (h. [[1978]]). * [[1888]] &ndash; [[Clara Campoamor]], espainiar politikaria, emakumeen eskubideen babeslea eta [[sufragio unibertsal]]aren bultzatzailea (h. [[1972]]). * [[1890]] &ndash; [[Bess Meredyth]], estatubatuar zinema mutuko aktorea eta zinema gidoilaria (h. [[1969]]). * [[1893]] &ndash; [[Omar Bradley]], estatubatuar militarra (h. [[1981]]). * [[1897]] &ndash; [[Theodor Plievier]], alemaniar eleberrigilea (h. [[1955]]). * [[1900]] &ndash; [[Vasili Txuikov]], [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] teniente jenerala (h. [[1982]]). * [[1903]] &ndash; ** [[Genara Fernández García]], espainiar maistra (h. [[1936]]). ** [[Philippe Lamour]], frantziar abokatua (h. [[1992]]). * [[1904]] &ndash; [[Étienne Wolff]], frantziar biologoa (h. [[1996]]). * [[1905]] &ndash; [[Federica Montseny]], Madrilen jaiotako kataluniar anarkista eta idazlea (h. [[1994]]). * [[1908]] &ndash; [[Olga Benario]], alemaniar komunista (h. [[1942]]). * [[1909]] &ndash; [[Zoran Mušič]], esloveniar margolari, grabatzaile eta marrazkilaria (h. [[2005]]). * [[1911]] &ndash; [[Cearbhall Ó Dálaigh]], [[Irlanda]]ko 5. presidentea (h. [[1978]]). * [[1912]] &ndash; [[Lycette Darsonval]], frantziar dantzaria (h. [[1996]]). * [[1913]] &ndash; [[J. Mallorquí]], eleberri komertzial asko idatzi zituen gaztelaniazko idazle katalana (h. [[1972]]). * [[1914]] &ndash; [[Nello Celio]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (h. [[1995]]). * [[1915]] &ndash; [[Lorne Greene]], kanadar aktore eta abeslaria (h. [[1987]]). * [[1917]] &ndash; [[Juana Cruz]], madrildar toreatzailea, Espainiako emakume [[toreatzaile]] aitzindarietako bat (h. [[1981]]). * [[1918]] &ndash; [[Julian Seymour Schwinger]], estatubatuar fisikaria, 1965eko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1994]]). * [[1920]] &ndash; ** [[Alfonso Armada]], espainiar militarra, 1981eko [[1981eko otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea|otsailaren 23ko estatu kolpeko]] parte hartzailea (h. [[2013]]). ** [[Pran]], indiar aktorea (h. [[2013]]). ** [[Thressa Stadtman]], estatubatuar biokimikaria (h. [[2016]]). * [[1921]] &ndash; ** [[Kathleen Antonelli]], [[ENIAC]]en sei programatzaile originaletako bat (h. [[2006]]). ** [[Asunción Linares]], espainiar paleontologoa, irakaskuntzan eta ikerketan nabarmendua (h. [[2005]]). * [[1922]] &ndash; [[Hussein Onn]], [[Malaysia]]ko lehen ministroa (h. [[1990]]). * [[1923]] &ndash; ** [[Mel Powell]], estatubatuar musikagilea, piano-jotzailea eta musika-irakaslea (h. [[1998]]). ** [[Franco Zeffirelli]], italiar zinema zuzendaria (h. [[2019]]). * [[1925]] - [[Joan Mitchell]], estatubatuar margolaria, espresionismo abstraktuaren "bigarren belaunaldikoa" (h. [[1992]]). * [[1926]] &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (h. [[2024]]). * [[1930]] &ndash; [[Mercè Torrents Turmo]], kataluniar piano-jole eta konpositorea (h. [[2018]]). * [[1933]] &ndash; [[Costa-Gavras]], greziar-frantziar zinema zuzendaria, ikusmolde politiko ezkertiarrarengatik ezaguna. * [[1934]] &ndash; [[Bill Russell]], [[NBA]]ko estatubatuar saskibaloi-jokalaria, inoizko hoberenetarikoa (h. [[2022]]). * [[1937]] &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (h. [[2024]]). * [[1939]] &ndash; [[Ray Manzarek]], estatubatuar musikari, abeslari, ekoizle eta zinema zuzendaria, ''[[The Doors]]'' taldearen sortzaileetakoa (h. [[2013]]). * [[1940]] &ndash; [[Robert Saladrigas]], kataluniar kazetari, kritikari eta idazlea (h. [[2018]]). * [[1942]] &ndash; [[Ehud Barak]], [[Israelgo Lehen Ministroen zerrenda|Israelgo lehen ministro]] ohia. * [[1944]] - [[Claudia Mori]], italiar aktorea eta abeslaria. * [[1945]] &ndash; [[Maud Adams]], suediar aktore eta modeloa. * [[1946]] &ndash; [[Ajda Pekkan]], turkiar pop abeslari eta aktorea. * [[1948]] &ndash; [[Alfonso Ussía]], espainiar kazetari, zutabegile eta idazlea. * [[1949]] &ndash; ** [[Joaquín Sabina]], espainiar abeslari eta olerkaria. ** [[Fergus Slattery]], Irlanda errugbilari ohia. * [[1950]] &ndash; ** [[Angelo Branduardi]], italiar kantautorea. ** [[Michael Ironside]], kanadar aktore eta ahots bikoiztailea. ** [[João W. Nery]], brasildar idazlea eta LGTB pertsonen eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[2018]]). * [[1952]] &ndash; ** [[Sugata Mitra]], indiar hezitzailea, ''Hole in the Wall'' esperimentuagatik ezaguna. ** [[Anfisa Ageieva]], sami jatorriko errusiar abeslari, idazle eta kultura aktibista. * [[1955]] &ndash; [[Enric Miralles]], kataluniar arkitektoa (h. [[2000]]). * [[1956]] &ndash; [[Rosa Menéndez]], espainiar zientzialaria, [[Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusia|Ikerketa Zientifikoen Kontseilu]] Gorenaren (CSIC) buru izan zen lehen emakumea. * [[1957]] &ndash; ** [[Janet Emerson Bashen]], estatubatuar enpresaburua, aholkularia eta software asmatzailea. ** [[Martin Ziguélé]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministro ohia. * [[1959]] &ndash; [[Surat Huseynov]], [[Azerbaijan]]go lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[1961]] &ndash; [[David Graeber]], estatubatuar antropologo, anarkista, ekintzaile eta idazlea (h. [[2020]]). * [[1962]] &ndash; [[Ali LeRoi]], estatubatuar ekoizle, gidoigile eta aktorea. * [[1968]] &ndash; [[Josh Brolin]], estatubatuar aktorea. * [[1969]] &ndash; [[Darren Aronofsky]], estatubatuar zinema zuzendaria. * [[1973]] &ndash; ** [[Marques Batista de Abreu]], brasildar futbolari ohia. ** [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (h. [[2024]]). ** [[Tara Strong]], kanadar-estatubatuar aktore eta ahots-aktorea. * [[1975]] &ndash; [[Iolanda Zúñiga]], [[galiziera]]zko idazlea. * [[1976]] &ndash; ** [[Christian Cullen]], zeelandaberritar errugbilari ohia. ** [[Silvia Saint]], txekiar aktore pornografiko ohia. * [[1980]] &ndash; ** [[Christina Ricci]], estatubatuar aktorea. ** [[Sarah Lancaster]], estatubatuar aktorea. * [[1981]] &ndash; [[Ana Ibáñez Llorente]], errioxar kazetaria eta telebista aurkezlea. * [[1983]] &ndash; [[Bianca Soares]], brasildar emakumezko modelo eta aktore pornografiko transexuala. * [[1984]] &ndash; ** [[Deborah De Robertis]], luxenburgotar [[performance arte|performancelaria]] eta argazkilaria, toki publikoetan biluzik jarriz egiten dituen ekitaldiengatik ezaguna. ** [[Caterine Ibargüen]], kolonbiar atleta, luzera jauzi, altuera jauzi eta jauzi hirukoitzan espezializatua. ** [[Aylar Lie]], iraniar-norvegiar aktore, modelo, abeslari eta aktore-pornografiko ohia. ** [[Peter Utaka]], nigeriar futbolaria. * [[1988]] &ndash; [[Nicolás Otamendi]], argentinar futbolaria. * [[1993]] &ndash; [[Jose Antonio Martinez]], espainiar futbolaria. * [[1995]] &ndash; [[Rina Kawaei]], japoniar abeslari eta aktorea. * [[2000]] &ndash; [[María Becerra]], argentinar abeslaria, youtuber ohia eta influencerra. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1479]] &ndash; [[Leonor I.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] XXX. erregina (j. [[1426]]). * [[1517]] &ndash; [[Katalina I.a Nafarroakoa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erregina]] (j. [[1468]]). * [[1580]] &ndash; [[Joan Amenduze]], nafar poeta (j. [[circa|c.]] [[1540]]). * [[1912]] &ndash; [[Andres Iturzaeta]], euskal idazle eta apaiza, [[Otxandio]]ko erretorea (j. [[1838]]). * [[1937]] &ndash; [[Engrazio Arantzadi|Engrazio Arantzadi, ''Kizkitza'']], euskal herritar politikari jeltzalea eta idazlea (j. [[1873]]). * [[1945]] &ndash; [[Telesforo Aranzadi|Telesforo Arantzadi]], gipuzkoar antropologoa, [[Bartzelona]]n (j. [[1860]]). * [[1962]] &ndash; [[Leon Leon]], lapurtar idazle, antzerkigile eta itzultzailea (j. [[1896]]). * [[1992]] &ndash; [[Joxe Migel Zumalabe]], gipuzkoar matematikari, irakasle, aparejadore, lexikografo, euskaltzale eta pintorea (j. [[1906]]). * [[2010]] &ndash; [[Ismael Fidalgo]], bizkaitar margolaria (j. [[1928]]). * [[2012]] &ndash; [[Manuel Lasarte]], euskal bertsolaria eta idazlea (j. [[1927]]). * [[2022]] &ndash; [[Ignacio Javier Gomara]], nafar abokatu eta politikaria (j. [[1927]]). === Mundua === * [[821]] &ndash; [[Benedikto Anianekoa]], [[beneditar]] lekaidea (j. {{circa|[[747]]}}). * [[1498]] &ndash; [[Narbona Dacal]], espainiar sendalaria, Inkisizioak [[sorginkeriaz]] akusatu eta sutan errea. * [[1538]] &ndash; [[Albrecht Altdorfer]], alemaniar margolari, marrazkilari, grabatzaile eta arkitektoa (j. {{circa|[[1480]]}}). * [[1554]] &ndash; [[Joana Grey]], [[Ingalaterra]] eta [[Irlanda]]ko erregina. * [[1578]] &ndash; [[Katalina Austriakoa]], [[Portugal]]go erregina (j. [[1507]]). * [[1612]] &ndash; [[Jodocus Hondius]], flandriar grabatzaile, kartografo eta astronomoa (j. [[1563]]). * [[1627]] &ndash; [[Karlos I.a Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (j. [[1569]]). * [[1689]] &ndash; [[Maria Luisa Orleanskoa]], Espainiako erregina ezkontidea (j. [[1662]]). * [[1728]] &ndash; [[Agostino Steffani]], italiar apezpiku, polimata, diplomazialari eta musikagilea (j. [[1654]]). * [[1763]] &ndash; [[Pierre de Marivaux]], frantziar idazlea (j. [[1688]]). * [[1770]] &ndash; [[Christopher Middleton]], ingeles nabigatzailea. * [[1771]] &ndash; [[Adolfo Frederiko Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregea (n. [[1710]]). * [[1798]] &ndash; [[Stanisław August Poniatowski]], [[Polonia]]ko erregea eta [[Lituania]]ko duke andia eta [[Bi Nazioen Errepublika]]ko azken monarka (j. [[1732]]). * [[1804]] &ndash; [[Immanuel Kant]], [[prusia]]r filosofo eta zientzialaria (j. [[1724]]). * [[1807]] &ndash; [[David Roentgen]], alemaniar zurgina (j. [[1743]]). * [[1819]] &ndash; [[Francisco Javier Balmis]], espainiar militar eta medikua, [[Karlos IV.a Espainiakoa]]ren gorteko ohorezko medikua (j. [[1753]]). * [[1834]] &ndash; [[Friedrich Ernst Schleiermacher]], alemaniar teologoa (j. [[1768]]). * [[1837]] &ndash; [[Ludwig Börne]], alemaniar idazlea (j. [[1786]]). * [[1870]] &ndash; [[Jacobus Mattheüs de Kempenaer]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1793]]). * [[1880]] &ndash; [[Ricardo Balaca]], espainiar margolaria (j. [[1844]]). * [[1885]] &ndash; [[Anthony W. Gardiner]], [[Liberia]]ko presidentea (j. [[1820]]). * [[1889]] &ndash; [[Manuel Villacampa del Castillo]], espainiar militarra, progresita eta errepublikaren aldekoa (j. [[1827]]). * [[1894]] &ndash; [[Hans von Bülow]], alemaniar musikagile, piano-jotzaile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1830]]). * [[1896]] &ndash; [[Ambroise Thomas]], frantziar musikagilea (j. [[1811]]). * [[1915]] &ndash; [[Émile Waldteufel]], frantziar muikagilea (j. [[1837]]). * [[1916]] &ndash; [[Richard Dedekind]], alemaniar matematikaria (j. [[1831]]). * [[1926]] &ndash; [[René Worms]], frantziar soziologoa (j. [[1869]]). * [[1933]] &ndash; [[Henri Duparc]], frantziar musikagilea (j. [[1848]]). * [[1935]] &ndash; [[Auguste Escoffier]], frantziar sukaldari eta sukaldaritza liburuen idazlea (j. [[1846]]). * [[1938]] - [[Kathleen Cruise O'Brien]], sufragista, Irlandako hizkuntzaren defendatzailea eta maistra irlandarra (j. [[1886]]). * [[1942]] &ndash; [[Grant Wood]], estatubatuar margolaria (j. [[1891]]). * [[1944]] &ndash; [[Margaret Woodrow Wilson]], [[AEB]]etako lehen dama (j. [[1886]]). * [[1946]] &ndash; [[Georges Dumas]], frantziar filosofoa, sendagilea eta psikologoa (j. [[1866]]). * [[1947]] &ndash; [[Kurt Lewin]], alemaniar psikologo eta filosofoa (j. [[1890]]). * [[1954]] &ndash; [[Dziga Vertov]], sobietar zinema zuzendari, operatzaile eta dokumentalista (j. [[1896]]). * [[1959]] &ndash; [[George Antheil]], estatubatuar musikagile abangoardista, piano-jotzaile, idazle eta asmatzailea (j. [[1900]]). * [[1961]] &ndash; [[Richmond K. Turner]], estatubatuar almirantea (j. [[1885]]). * [[1966]] &ndash; [[Elio Vittorini]], italiar idazlea eta itzultzailea (j. [[1908]]). * [[1972]] &ndash; [[Zoran Rant]], esloveniar ingeniari kimiko eta zientzialaria (j. [[1904]]). * [[1976]] &ndash; [[Sal Mineo]], estatubatuar aktorea (j. [[1939]]). * [[1977]] &ndash; [[Ebenezer Cunningham]], ingeles matematikaria (j. [[1881]]). * [[1979]] &ndash; [[Jean Renoir]], frantziar zinema zuzendari, aktore eta idazlea (j. [[1894]]). * [[1984]] &ndash; [[Julio Cortázar|Julio Cortazar]], argentinar idazlea, Amerikako gaztelaniazko idazlerik famatuenetakoa (j. [[1914]]). * [[1989]] &ndash; [[Thomas Bernhard]], austriar idazlea (j. [[1931]]). * [[1994]] &ndash; [[Donald Judd]], estatubatuar artista (j. [[1928]]). * [[1995]] &ndash; [[Rachid Mimouni]], aljeriar eleberrigilea (j. [[1945]]). * [[2000]] &ndash; [[Charles M. Schulz]], estatubatuar marrazkilaria (j. [[1922]]). * [[2002]] &ndash; [[Antonio Márquez Salas]], venezuelar ipuingilea (j. [[1919]]). * [[2003]] &ndash; [[Emilio Romero Gómez]], espainiar idazle eta kazetaria (j. [[1917]]). * [[2010]] &ndash; ** [[Nodar Kumaritashvili]], georgiar [[luge]] kirolaria, Neguko Olinpiar Jokoen aurretiko entrenamenduan (j. [[1988]]). ** [[María de los Reyes Fuentes]], espainiar poeta (j. [[1927]]). * [[2012]] &ndash; [[Germán Sánchez Ruipérez]], espainiar enpresaburua eta mezenasa (j. [[1926]]). * [[2014]] &ndash; [[Baschet anaiak|François Baschet]] ([[Baschet anaiak]]), frantziar asmatzailea eta soinu eskultorea (j. [[1920]]). * [[2017]] &ndash; [[Al Jarreau]], estatubatuar jazz, soul, rhythm and blues eta pop abeslaria (j. [[1940]]). * [[2018]] &ndash; [[Leo Falcam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] presidentea (j. [[1935]]). * [[2019]] &ndash; [[Gordon Banks]], ingeles futbolaria, XX. mendeko atezain hoberenetakoa (j. [[1937]]). * [[2020]] &ndash; [[Emily Doyaga]], estatubatuar hizkuntzalaria, [[euskara]]ren eta euskal kulturaren erreferentziako bultzatzailea AEBetan (j. [[1925]]). * [[2022]] &ndash; ** [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]], kubatar margolari eta eskultorea (j. [[1915]]). ** [[Ivan Reitman]], eslovakiar jatorriko kanadar zinema zuzendaria, ekoizlea eta gidoigilea (j. [[1946]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Felitx/Felix/Peli eta Laia. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Otsailaren 11]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Otsailaren 13]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] tqsvlm5qgjml5o9zf0w8ap6xtu4c5th 0 1144 9984214 9950867 2024-11-28T17:30:30Z Eliatxo 96586 /* Jaiotzak */ 9984214 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Martxoaren 18]] &ndash; [[1817ko Errioxako lurrikara|Lurrikara batek]] [[Arnedoko eskualdea]] astindu zuen. === Arte eta kultura === === Zientzia eta teknologia === === Kirolak === == Jaiotzak == * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Francisco Lertsundi]], gipuzkoar militar eta politikaria (h. [[1874]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Léocadie Hersent-Penquer]], bretainiar poeta eta antzerkigilea (h. [[1889]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Charles-François Daubigny]], margolari eta marrazkigile frantsesa (h. [[1878]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Édouard Thilges]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (h. [[1904]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Gilen III.a Herbehereetakoa]], [[Herbehereetako Erresuma Batua|Herbehereetako]] errege eta [[Luxenburgo]]ko duke-handia (h. [[1890]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[José Zorrilla]], antzerkigile [[espainia]]rra (h. [[1893]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Niels Gade]], daniar musikagile, orkestra-zuzendari, piano-jotzaile, organo-jotzaile eta irakaslea (h. [[1890]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[George Frederic Watts]], ingeles margolari eta eskultorea (h. [[1904]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[János Arany]], hungariar olerkari, itzultzaile eta kazetaria (h. [[1882]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Joseph Poelaert]], belgikar arkitektoa (h. [[1879]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Ramón Ortiz de Zárate]], [[euskal]] idazlea (h. [[1883]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Francesco De Sanctis]], idazle [[italia]]rra (h. [[1883]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[José Piqué]], nafar militar eta musikagilea (h. [[1900]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Juan Nepomuceno Orbe Mariaka]], jeneral eta politikari [[karlista]] bizkaitarra (h. [[1891]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Manuela Rosas]], argentinar ekintzaile politikoa (h. [[1898]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Carl Wilhelm Tölcke]], alemaniar politikaria, "Westfaliako Gizarte Demokraziaren aita" (h. [[1893]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Ladislao Belasko]], arabar politikaria eta idazlea (h. [[1891]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Branwell Brontë]], ingeles margolari eta idazlea (h. [[1848]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Albert von Kölliker]], [[suitza]]r anatomista, embriologo, fisiologo, zoologo eta botanikaria (h. [[1905]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Christen Andreas Fonnesbech]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1880]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Xarles Harizpe]], baxenafar politikaria eta [[euskal idazle]]a (h. [[1896]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Adolfo Luxenburgokoa]], [[Nassauko Dukerria|Nassauko]] azken duke subirano eta [[Luxenburgo]]ko duke handia (h. [[1905]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Ivan Aivazovski]], pintore [[errusia]]rra (h. [[1900]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Maria Eugenia Jesusena]], frantziar lekaidea, [[Jasokundearen Kongregazioa]]ren sortzailea (h. [[1898]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Alfred Francis Russell]], [[Liberia]]ko presidentea (h. [[1884]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Léopold de Folin]], frantziar ozeanografo, [[Malakologia|malakologista]] eta [[Biarritzeko itsas museoa]]ren sorreraren aitzindaria (h. [[1896]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Mihail Kogalniceanu]], [[Errumania]]ko lehen ministroa (h. [[1891]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Theodor Storm]], idazle [[alemania]]rra (h. [[1888]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Mateo Moraza]], politikari eta jurista [[araba]]rra (h. [[1878]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Philippe Langlois]], idazle [[normandia]]rra (h. [[1884]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Ramón de Campoamor]], poeta asturiarra (h. [[1901]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Cipriano Segundo Montesino]], espainiar ingeniari eta politikaria (h. [[1901]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Pierre Larousse]], [[frantziar]] pedagogoa, entziklopedista eta argitaldaria (h. [[1875]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; Mirzá Husseyn Alí i Nurí, [[Bahaullah|Bahá'u'lláh]], [[Bahaismo]]aren sortzaile [[persia|pertsiarra]] (h. [[1892]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Charles Adolphe Wurtz]], kimikari [[frantses]]a (h. [[1884]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Theodor Mommsen]], idazle [[alemania]]rra eta [[Literaturako Nobel Saria|Literaturako Nobel saria]] [[1902]]an (h. [[1903]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Violante Bivar e Velasco]], brasildar idazle, kazetari eta argitaratzaile feminista (h. [[1875]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Christian Emil Krag-Juel-Vind-Frijs]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1896]]). * [[Antonio Lizarraga]], nafar jeneral [[karlismo|karlista]] (h. [[1877]]). * [[Jean Erratxun]], ''Gaskoia'', Lapurdiko [[errebote]] jokalaria (h. [[1859]]). * [[José Lerga Donamaria]], nafar buruzagi [[karlismo|karlista]] (h. [[1892]]). * [[Mary Anne Atwood]], ingeles idazle esoterikoa eta alkimista (h. [[1910]]). == Heriotzak == * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Lorenzo Prestamero]], arabar [[idazle]]a, [[naturalista]], artxibozaina, [[numismatika]]ria, arkeologoa, [[apaiz]]a eta [[humanismo|humanista]] (j. [[1733]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Johann Heinrich Jung-Stilling]], alemaniar idazlea (j. [[1740]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[André Masséna]], frantziar mariskala (j. [[1758]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Charles Messier]], astronomo frantsesa (j. [[1730]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Mariano Luis Urkixo]], [[Karlos IV.a Espainiakoa|Espainiako Karlos IV.aren]] garaian [[Espainiako presidenteen zerrenda|Lehenengo Estatu-Idazkari]] bitartekoa (j. [[1769]]). * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[Juan Meléndez Valdés]], espainiar idazlea (j. [[1754]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ignacio Maria Alaba]], arabar militarra (j. [[1750]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Theroigne de Mericourt]], [[Frantziako Iraultza]]n zeregin garrantzitsua izan zuen [[valonia]]r jatorriko politikari eta feminista (j. [[1762]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Abraham Werner]], alemaniar [[biologo]]a eta [[geologo]]a, [[mineralogia]]ren aitzindaria (j. [[1749]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Madame Staël]], frantses idazlea (j. [[1766]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Jane Austen]], idazle [[Ingalaterra|ingelesa]] (j. [[1775]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Pierre Thouvenot]], [[frantziar]] jenerala (j. [[1757]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[George Petrovitx Karageorge]], [[Serbia]]ko buruzagia, [[Karageorgevitx dinastia]]ren sortzailea (j. [[1762]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Pierre Samuel du Pont de Nemours]], frantses [[ekonomialari]]a eta [[politikari]]a (j. [[1739]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Gertrudis Bocanegra]], [[Mexikoko Independentzia Gerra]]n matxinatuen alde egin zuen emakumea (j. [[1765]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Johann Ludwig Burckhardt]], suitzar esploratzailea (j. [[1784]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Tadeusz Kościuszko]], [[polonia]]r militarra eta abertzalea (j. [[1746]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Étienne Méhul]], frantses [[musikagile]]a (j. [[1762]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Nikolaus Joseph von Jacquin]], herbeheretar-austriar zientzialaria (j. [[1727]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Jean André Deluc]], Suitzako geologoa, meteorologoa eta fisikaria (j. [[1727]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Andrea Appiani]], italiar margolaria (j. [[1754]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Francisco Xavier Mina]] (''Mina gaztea''), [[Iberiar Penintsulako Gerra|Espainiako Independentzia Gerran]] parte hartu zuen [[gerrilla]]ria (j. [[1789]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Policarpa Salabarrieta|Policarpa Salabarrieta, ''La Pola'']], Espainiako Errekonkista garaian independentista kreolentzat espiatu zuen euskaldun jatorriko heroina, Kolonbiako independentziaren heroitzat joa (j. [[circa|c.]] [[1797]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[William Bligh]], britainiar [[Royal Navy]]ko ofizial eta administratzaile koloniala (j. [[1754]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Marie Walewska]], [[Napoleon Bonaparte]] enperadorearen maitaleetako bat (j. [[1786]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Sofia Karolina Brunswick-Wolfenbüttelekoa]] (j. [[1737]]). * [[Mariano Luis Urkixo]], Bilbon jaiotako espainiako [[Espainiako presidenteen zerrenda|Lehenengo Estatu-Idazkaria]]. * [[Pedro Gregorio Etxeandia Ximenez]], [[Nafarroa|Nafar]] ikerlaria (j. [[1746]]). * [[Usman dan Fodio]], erlijio erreformatzailea, buruzagi politikoa eta Fulani erresumaren sortzailea (j. [[1754]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1817| ]] 1khfd02dgtw7vqxf2c56jhrzgkk23q0 0 1202 9984217 9953190 2024-11-28T17:32:28Z Eliatxo 96586 /* Urtarriletik ekainera */ 9984217 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Bigarren Karlistaldia]]: liberalek [[Iruñeko setioa (1874-75)|Iruñeko setioa]] apurtu zuten. == Arte eta kultura == * [[Martxoaren 3]]a &ndash; ''[[Carmen (opera)|Carmen]]'', [[Georges Bizet]]en musika eta [[Ludovic Halévy]] eta [[Henri Meilhac]]en libretoa duen [[opera]] estreinatu zen Parisko [[Opéra-Comique]]n. == Zientzia eta teknologia == * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Manuel Iradier]] esploratzaile gasteiztarrak [[Afrika]]rako lehenengo bidaia hasi zuen. == Kirolak == == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Alexandros Diomidis]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[1950]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Manuel Aranatz]], bizkaitar kazetari eta idazlea (h. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Julian Etxeberria]], euskal enpresari eta irakaslea (h. [[1948]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Issai Schur]], errusiar matematikaria (h. [[1941]]). * [[Urtarrilaren 11]] - [[Astrid Cleve]], suediar botanikari, geologo, kimikari eta ikertzailea (h. [[1968]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Reinhold Moritzevitx Glière]], alemaniar-poloniar jatorriko sobietar musikagilea (h. [[1956]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Albert Schweitzer]], alemaniar filosofoa, medikua eta idazlea, 1952ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1965]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[David Wark Griffith]], estatubatuar zinema zuzendaria, ''zinemaren aita'' (h. [[1948]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Lidia Txarskaia]], errusiar idazlea eta aktorea (h. [[1937]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Martynas Kukta]], lituaniar tipografo eta argitaratzailea (h. [[1956]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Felipe de Jesus Munarritz]], nafar klaretar apaiza (h. [[1936]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Ludwig Prandtl]], alemaniar fisikaria (h. [[1953]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gonzalo Queipo de Llano]], [[Espainiako Indar Armatuak|Espainiako Armadako]] militarra (h. [[1951]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Valentine de Saint-Point]], frantziar artista eta idazlea (h. [[1953]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Jeanne Calment]], dakigula orain arte gehien bizi izan den gizakia, 122 urte eta 164 egunekin (h. [[1997]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Sofia Adelaida Bavarian]], Dukesa Bavarian (h. [[1957]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Leonardo Rucabado]], kantabriar arkitektoa (h. [[1918]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Mihály Karolyi]], Hungariako Errepublikako lehenenengo presidentea (h. [[1955]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Maurice Ravel]], [[ziburu]]tar musikagilea (h. [[1937]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Franco Alfano]], italiar musikagile eta piano-jotzailea (h. [[1954]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Charles D. B. King]], [[Liberia]]ko presidentea (h. [[1961]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Zhang Zuolin]], txinatar [[mariskal]]a (h. [[1928]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Nemesio Mogrobejo]], euskal eskultorea (h. [[1910]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Syngman Rhee]], lehenengo [[Hego Korea]]ko presidentea (h. [[1965]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Albert Marquet]], frantziar margolaria (h. [[1947]]). * [[Martxoaren 31]] - [[Alfonso del Valle de Lersundi]], gipuzkoar historialaria (h. [[1944]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Edgar Wallace]], ingeles idazlea (h. [[1932]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Mistinguett]], frantziar aktore eta abeslaria (h. [[1956]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Alberto I.a Belgikakoa]], Belgikako erregea (h. [[1934]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Leonetto Cappiello]], jatorri italiarreko frantziar pintore, marrazkilari eta karikatura-egilea (h. [[1942]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joxe Mari Lopetegi]], gipuzkoar bertsolaria eta politikari errepublikanoa (h. [[1942]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Juan Etxebarria]], bizkaitar margolari [[fauvismo|fauvista]] (h. [[1931]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Luigi Carnera]], italiar astronomoa (h. [[1962]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Víctor Carrasco]], gipuzkoar militarra. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Maurice de Broglie]], frantziar fisikaria (h. [[1960]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Rafael Sabatini]], italo-ingeles eleberrigilea (h. [[1950]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Wilhelm Wakonigg]], austriar jatorriko bilbotar enpresari, ingeniari eta diplomatikoa (h. [[1936]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Harriet Quimby]], estatubatuar hegazkinlari eta zinema gidoigilea, pilotu lizentzia lortu zuen AEBetako lehen emakumea (h. [[1912]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[María Espinosa de los Monteros]], eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista, [[Espainiako Emakumeen Elkarte Nazionala|Espainiako Emakumeen Elkarte]]aren bazkide sortzailea (h. [[1946]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Fernando Elosu]], lapurtar idazle eta mediku anarkista (h. [[1941]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Giovanni Gentile]], italiar filosofo idealista neo-[[hegelianismo|hegeliarra]] eta politikari faxista (h. [[1944]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Stanislav Kostka Neumann]], txekiar idazle, olerkari, kazetari eta literatura-kritikaria (h. [[1947]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Thomas Mann]], alemaniar idazlea, 1929ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1955]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Henry Hallett Dale]], ingeles sendagilea, 1936ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1968]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Jose Maria Gonzalez de Etxabarri]], arabar idazle, katedraduna eta politikaria (h. [[1950]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Ganix Haltzueta]], ''Oihanzaina'' edo ''Donamarti'', lapurtar bertsolaria (h. [[1950]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Elvíra Stárová]], txekiar poeta (h. [[1893]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Carl Milles]], suediar eskultorea (h. [[1955]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Henri Léon Lebesgue]], frantziar matematikaria (h. [[1941]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Jose Borboi-Parmakoa]], Parmako dukegaia (h. [[1950]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Fernando Ybarra]], euskal noble, politikari, legelari eta enpresaburua (h. [[1936]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jean Barbier]], euskal idazlea (h. [[1931]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Mary McLeod Bethune]], estatubatuar hezitzailea, filantropoa, borrokalari humanitarioa eta giza eskubideen aktibista (h. [[1955]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[María Eugenia Vaz Ferreira]], uruguaitar irakasle eta poeta (h. [[1924]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Adolfo Díaz]], Nikaraguako presidentea (h. [[1964]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Carl Gustav Jung]], suitzar psikiatra eta filosofoa, psikologia analitikoa sortzailea (h. [[1961]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Antonio Machado]], espainiar poeta (h. [[1939]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Jacques Villon]], frantziar margolaria (h. [[1963]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eusebio Ayala]], [[Paraguai]]ko presidentea (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Victor Campbell]], britainiar marinel eta esploratzailea (h. [[1956]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Saul Gutmanovitx Txernikhovski]], israeldar olerkaria eta itzultzailea (h. [[1943]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[John Buchan (Tweedsmuireko 1. baroia)]], eskoziar eleberrigile, historialari eta politikaria (h. [[1940]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Leonardo De Lorenzo]], italiar flautista (h. [[1962]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Edgar Rice Burroughs]], estatubatuar idazlea, [[Tarzan]] pertsonaiaren sortzailea (h. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Ferdinand Porsche]], austriar ingeniaria, [[Porsche]] automobilen enpresaren sortzaileetako bat (h. [[1951]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Edith Humphrey]], ustez Kimikako doktoretza lortu zuen lehen emakume britainiarra (h. [[1978]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Adolfo Sáenz-Alonso]], [[Real Sociedad]] futbol klubeko lehenengo presidentea (h. [[1964]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Matthias Erzberger]], alemaniar politikaria (h. [[1921]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Mikalojus Konstantinas Čiurlionis]], lituaniar margolari, musikagile eta idazlea (h. [[1911]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Paulina Luisi]], uruguaiar mediku, irakasle, sufragista eta ekintzaile feminista (h. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Henrik Lund]], Groenlandiako [[inuit]] herriko margolari, poeta, musikagile eta apaiza (h. [[1948]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Aleister Crowley]], britainiar poeta entsegulari eta nobela idazlea (h. [[1947]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Kaʻiulani]], [[Hawaiiko Erresuma]]ko azken printzesa (h. [[1899]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Sabino Bidegain]], nafar militar frankista (h. [[1959]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Maria Errumaniakoa]], [[Errumania]]ko erregina ezkontidea (h. [[1938]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Avetik Isahakyan]], armeniar olerkari, idazle eta ekintzalea (h. [[1957]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Vallabhbhai Patel]], indiar estatu-gizona (h. [[1950]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Percival Christopher Wren]], ingeles idazlea (h. [[1941]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]], gipuzkoar moja, San Bizente Paulen Karitateko Alaba (h. [[1958]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Nicasia Madariaga]], bizkaitar paisaia eta erretratu margolaria (h. [[1970]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Anastasija Bitsenko]], errusiar-ukrainar iraultzaile eta diplomazialaria (h. [[1938]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Vesto Melvin Slipher]], estatubatuar astronomoa (h. [[1969]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Henry Roussel]], euskal zinema zuzendari eta antzezlea (h. [[1946]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Hiram Bingham]], estatubatuar esploratzaile eta arkeologoa, [[Machu Picchu]]ko aztarrenak aurkitu zituena (h. [[1956]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Mikhail Kalinin]], sobietar itzultzaile boltxevike eta politikaria, [[Sobietar Batasuna|Sobietar Batasuneko]] estatuburua (h. [[1946]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Anatoli Lunatxarski]], Ukrainan jaiotako [[boltxebike]]a eta idazlea (h. [[1933]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Juan Bautista Eguzkitza]], euskal idazle eta itzultzailea (h. [[1939]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Rainer Maria Rilke]], austriar-hungariar poeta (h. [[1926]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Evelyn Underhill]], ingeles idazle katolikoa (h. [[1941]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Gerd von Rundstedt]], nazien [[Wehrmacht]]eko mariskal alemaniarra (h. [[1953]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Jose Manuel Ostolaza]], gipuzkoar enpresari eta filantropoa (h. [[1954]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Mileva Marić]], serbiar matematikaria, [[Albert Einstein|Einsteinen]] lehenengo emaztea eta laguntzailea (h. [[1948]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Otto Ender]], [[Austria]]ko kantzilerra (h. [[1960]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[José Joaquín Arin]], [[Arrasate]]ko apaiza eta euskaltzalea (h. [[1936]]). * [[Jose Maria Berra|Jose Maria Berra, ''Tellaetxipi'']], gipuzkoar bertsolaria (h. [[1944]]). * [[Hasan bey Aghayev]], azerbaijandar politikari, kazetari, mediku, irakasle eta [[Azerbaijango Errepublika Demokratikoa|Azerbaijango]] parlamentuko presidentea (h. [[1920]]). * [[Joan Pais i Melis]], katalan hizkuntzaren musikagile eta poeta (h. [[1964]]). * [[Poliksena Xixkina]], errusiar politikari feminista, errusiar [[sufragismo]]aren aitzindarietako bat (h. [[1947]]). == Heriotzak == ==== Urtarriletik ekainera ==== * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Pierre Larousse]], frantziar pedagogoa, entziklopedista eta argitaldaria (j. [[1817]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Pereire anaiak|Émile Pereire]], [[Frantziako Bigarren Inperio]]ko industria-garapenean rol erabakigarria izandako negozio-gizona (j. [[1800]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Sebastian Gabriel Borboikoa]], [[Espainia]] eta [[Portugal]]go infantea (j. [[1811]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Jean-François Millet]], frantziar margolari [[Errealismo (margolaritza)|errealista]], grabatzaile eta marrazkilaria (j. [[1814]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Charles Kingsley]], britainiar idazlea (j. [[1819]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[José María Mathé]], gipuzkoar militarra (j. [[1800]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Prosper Guéranger]], Frantziako [[beneditar]] lekaidea eta [[Solesmesko abadia]]ren sortzailea (j. [[1804]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Friedrich Wilhelm Argelander]], alemaniar astronomoa (j. [[1799]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Camille Corot]], frantziar margolaria (j. [[1796]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Charles Lyell]], eskoziar geologoa (j. [[1797]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Marc Seguin]], frantziar ingeniaria (j. [[1786]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Julie von May]], suitzar sufragista eta feminista (j. [[1808]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[John Edward Gray]], ingeles zoologo, naturalista eta mikologoa (j. [[1800]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Auguste Dariste]], frantziar politikaria (j. [[1807]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Dragojla Jarnević]], kroaziar idazle, poeta, irakasle eta kirolaria (j. [[1812]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[John C. Breckinridge]], [[Ameriketako Estatu Batu]]etako 14. presidenteordea (j. [[1821]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Edgar Quinet]], frantziar historialaria, politikaria eta idazlea (j. [[1803]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Marie Félicité Pleyel]], frantziar piano-jotzailea (j. [[1811]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Frantzisko Coll]], ''Aita Coll'', kataluniar domingotar erlijiosoa, misiolaria eta Anunciatako Ahizpa Domingotarren fundatzailea (j. [[1812]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Moses Hess]], alemaniar filosofoa (j. [[1812]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Raymond Larraburu]], Nafarroa Beheretar margolaria (j. [[1797]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Trinle Gyatso]], hamabigarren [[Dalai Lama]] (j. [[1857]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Eulalie Papavoine]], Parisko jostuna, [[Parisko Komuna]]n parte hartu zuena (j. [[1846]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Violante Bivar e Velasco]], brasildar idazle, kazetari eta argitaratzaile feminista (j. [[1817]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Victoriano Sánchez Barcáiztegui]], espainiar itsas-militarra (j. [[1826]]). * [[Maiatzaren 31]]a &ndash; [[Éliphas Lévi]], frantziar idazlea (j. [[1810]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Georges Bizet]], frantziar musikaria (j. [[1838]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Julián Castro Contreras]], [[Venezuela]]ko presidentea. * [[Ekainaren 24]] &ndash; [[Henri Labrouste]], frantziar arkitektoa (j. [[1801]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Fernando I.a Austriakoa]], Austriako enperadorea (j. [[1793]]). ==== Uztailetik abendura ==== * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Isaac Singer]], estatubatuar asmatzaile, aktore eta negozio-gizona (j. [[1811]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Andrew Johnson]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 17. Presidentea]] (j. [[1808]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Hans Christian Andersen]], daniar idazlea (j. [[1805]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Victor de Tornaco]], [[Luxenburgoko lehen ministro]]a (j. [[1805]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Jean-Baptiste Carpeaux]], frantziar eskultore eta margolaria (j. [[1827]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Pierre Salomon Ségalas]], baxenafar medikua, [[urologia]]n aditua (j. [[1792]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Charles Wheatstone]], britainiar fisikaria (j. [[1802]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Charles Vignoles]], burdinbideetako ingeniari ingelesa (j. [[1793]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Henry Wilson]], [[AEB]]etako 18. presidenteordea (j. [[1812]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Jean Saint-Gaudens]], baxenafar politikaria (j. [[1799]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Félix-Jacques Moulin]], frantziar argazkilaria (j. [[1802]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Louis Marie Hyacinthe Fabre]], euskal itzultzaile eta gramatikaria eta [[Luis Luziano Bonaparte|Bonaparte printzearen]] laguntzailea (j. [[1807]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Agustin Armendaritz]], nafar politikaria (j. [[1786]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Agustín Luengo]], ''extremadurar erraldoia'', [[akromegalia]]ren ondorioz 2,35 metro garai izatera heldu zen gizasemea (j. [[1849]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Jose Antonio Urdanpilleta]], gipuzkoar militarra (j. [[1810]]). * [[José María Mathé]], gipuzkoar militarra (j. [[1800]]). ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1875| ]] 77hg8wfjt3us8fpvv7lrdzhm0chwvgn 0 1252 9983874 9983579 2024-11-28T13:59:29Z Lainobeltz 56334 /* Otsaila */ 9983874 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Deustu|Deusto]], [[Bilbo]]ko auzoa gaur egun, [[Bizkaia|Bizkaiko]] hiriburura batu egin zen. * [[Otsailaren 10]] &ndash; [[Banco de Crédito de la Unión Minera]]k ordainketa-etendura adierazi zuen. * [[Irailaren 19]] &ndash; [[Lasarteko zirkuitua]]n, [[Donostiako Sari Nagusia]] egiten ari zirela, Paul Torchy pilotuak zuhaitz bat jo eta hil zen. === Mundua === * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Haurren greba (1925)|Haurren greba]] hasi zen Bartzelonan. 9 eta 12 urte arteko haur langileak lan-baldintza gogorren aurka mobilizatu ziren. * [[Apirilaren 4]]: [[Schutzstaffel]] (SS) erakunde paramilitar naziaren sorrera. Hasiera batean, bere helburua Adolf Hitlerri babesa ematea zen, baina laster hazi zen tamainan eta garrantzian. * [[Maiatzaren 12]]: [[Paul Von Hindenburg]]ek Alemaniako Lehendakaritzarako hauteskundeak irabazi zituen. * [[Uztailaren 18]] &ndash; [[Adolf Hitler]] politikari eta militar [[austriar]]rak ''[[Mein Kampf]]'' manifestua argitaratu zuen. * [[Abenduaren 1]] &ndash; [[Locarnoko Itunak]] sinatu ziren [[Londres]]en. Itunek hauek Mendebaldeko Europako mugak hobeto zehazten zituzten eta Alemaniaren eta indar aliatuen arteko tirabirak konpontzeko asmoa zuten. == Arte eta kultura == * [[Martxoaren 21]]a &ndash; ''[[L'enfant et les sortilèges|L'enfant et les sortilèges: Fantaisie lyrique en deux parties]]'' (euskaraz: ''Umea eta aztikeriak: fantasia lirikoa bi aktotan''), [[Maurice Ravel]]en musika eta [[Sidonie Gabrielle Colette]]n libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Montecarlo]]ko [[Montecarloko Opera|Operan]]. * [[George Bernard Shaw]] idazle irlandarrak [[Literaturako Nobel Saria]] jaso zuen. * [[Charles Chaplin]]ek ''"[[The Gold Rush]]"'' pelikula protagonizatu zuen. * [[Franz Kafka]]ren "[[Prozesua]]" argitaratu zuten, idazlea hil ondoren. * [[Bauhaus]] eskola ireki zuten [[Dessau]] hirian ([[Alemania]]). == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == * [[Alfredo Binda]] txirrindulari italiarrak irabazi zuen [[Italiako Giroa]], eta hamarkada honetan beste hirutan lortu zuen. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Mario Merz]], italiar margolari eta eskultorea, ''Art povera'' mugimenduaren pintore aipagarrienetako bat (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Gerald Malcolm Durrell]], britainiar naturalista eta idazlea (h. [[1995]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Pierre Gripari]], frantziar idazlea (h. [[1990]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Bernardo Ruiz]], espainiar txirrindularia. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Lee van Cleef]], estatubatuar aktorea (h. [[1989]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Katherine MacGregor]], estatubatuar aktorea (h. [[2018]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Martha Hildebrandt]], perutar hizkuntzalaria eta politikaria (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Ron Tauranac]], angloaustraliar ingeniari eta autoen-diseinatzailea (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Yukio Mishima]], japoniar idazlea, poeta, aktorea eta zinema zuzendaria, XX. mendeko japoniar idazlerik garrantzitsuenetakoa (h. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Ignacio López Tarso]], mexikar aktorea (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Gilles Deleuze]], frantziar filosofoa (h. [[1995]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Ernesto Cardenal]], nikaraguar teologo, apaiz katoliko eta poeta (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Eugen Gomringer]], boliviar jatorriko suitzar idazlea. * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Josep Pintat i Solans]], [[Andorra]]ko gobernuburua (h. [[2007]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Maria Tallchief]], estatubatuar dantzaria (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Paul Newman]], estatubatuar aktorea eta zinema zuzendaria (h. [[2008]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Isidore Isou]], errumaniar-frantziar idazlea (h. [[2007]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Douglas Engelbart]], estatubatuar asmatzailea, ordenagailuetako [[Sagu (ordenagailua)|saguaren]] asmatzailea (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Manuel Jalón Corominas]], espainiar asmatzailea, zoru-garbigailuaren eta botatzeko xiringaren asmatzailea (h. [[2011]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Leon Schlumpf]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (h. [[2012]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Arne Åhman]], suediar atleta, [[jauzi hirukoitz]]ean espezializatua (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Pierre Abeberri]], lapurtar apaiz katoliko [[predikatzaileen Ordena|domingotarra]] (h. [[2015]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Pramoedya Ananta Toer]], indonesiar idazlea, herrialde horretako garrantzitsuenetako bat (h. [[2006]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Angel Bassols Batalla]], mexikar itzultzaile, narratzaile eta saiakera-egilea (h. [[2012]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Jack Lemmon]], estatubatuar aktorea, bere belaunaldiko sarituenetakoa (h. [[2001]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Javier Guibert]], iruindar arkitektoa (h. [[2011]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Amparo Rivelles]], espainiar antzezlea (h. [[2013]]). * [[Otsailaren 12]]a - [[Joan Mitchell]], estatubatuar margolaria, espresionismo abstraktuaren "bigarren belaunaldikoa" (h. [[1992]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[José Caeiro]], gipuzkoar futbolaria (h. [[1981]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[François-Xavier Ortoli]], [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko]] presidentea (h. [[2007]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Hal Holbrook]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[George Kennedy]], estatubatuar aktorea (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Abdelsalam Majali]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Robert Altman]], estatubatuar zinema zuzendaria (h.[[2006]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Tom Gehrels]], estatubatuar astronomoa (h. [[2011]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Sam Peckinpah]], estatubatuar zinema zuzendari eta zinema, antzerki eta telebistako gidoigilea (h. [[1984]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Edward Gorey]], estatubatuar irudigile eta idazlea (h. [[2000]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Fernando Martínez Sanabria]], ''Chuli Martínez'', espainiar-kolonbiar arkitektoa (h. [[1991]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Etel Adnan]], estatubatuar nazionalizatua frantses-libanoar artista bisuala, margolaria, poeta, idazlea, egillea eta marrazkilaria (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Shehu Shagari]], [[Nigeria]]ko presidentea (h. [[2018]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Odón Alonso]], espainiar orkestra-zuzendaria (h. [[2011]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a - [[Vicenta Cortés Alonso]], espainair artxibozaina, ikertzailea eta irakaslea (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Bélgica Adela Mirabal]], [[Mirabal ahizpak|Mirabal ahizpetako]] bat (h. [[2014]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Marie Mansart]], frantziar aktorea (h. [[2012]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Nina Lobkovskaia]], Sobietar Batasuneko Armada Gorrian frankotiratzailea. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Francisco José Arnaiz]], bizkaitar apaiza (h. [[2014]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Louison Bobet]], frantziar txirrindularia, [[Frantziako Tourra]] hiru aldiz jarraian irabazi zuen lehena (h. [[1983]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Georges Delerue]], frantziar musikagilea (h. [[1992]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Leo Esaki]], japoniar fisikaria, 1973ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Angelo Conterno]], italiar txirrindularia (h. [[2007]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[John Wain]], ingeles poeta eta saiakera-idazlea (h. [[1994]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Raúl Sendic]], uruguaiar politikaria eta gerrillaria (h. [[1989]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Brent Scowcroft]], estatubatuar militar eta politikaria (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Peter Brook]], britainiar antzerkigile eta zinemagilea (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Hilda Gadea]], perutar ekonomialaria (h. [[1974]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Hugo Koblet]], suitzar txirrindularia (h. [[1964]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Concha Laca]], zeramikaria, artisaua, dekoratzailea eta eskultorea (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Flannery O'Connor]], estatubatuar idazlea (h. [[1964]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Pierre Boulez]], frantziar musikagile eta orkestra-zuzendaria (h. [[2016]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Joxe Lasa Apalategi]], apaiza, euskal idazlea eta euskaltzalea (h. [[1983]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Henry Plumb]], britainiar nekazari eta politikaria, [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[José Luis Etxebarria Goiri]], [[Begoñako errepublika|Begoñako]] dantzari, dantza-talde zuzendari eta txistularia (h. [[2015]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Wojciech Jerzy Has]], poloniar zinema-zuzendaria (h. [[2000]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[George MacDonald Fraser]], eskoziar idazlea (h. [[2008]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[André Giraud]], frantziar politikaria (h. [[1997]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Mary Begoña]], euskal aktorea (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Alberto Pérez Zabala]], bizkaitar futbolaria (h. [[2014]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Evelyn Berezin]], estatubatuar ingeniari informatikoa, ''[[testu prozesadore]]en ama'' (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Abel Muzorewa]], [[Zimbabwe Rhodesia]]ko lehen ministroa (h. [[2010]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Rod Steiger]], estatubatuar aktorea (h. [[2002]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Rita Macedo]], mexikar aktorea, gidoilaria, ekoizlea eta jostuna (h. [[1993]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Sibghatullah Mojaddedi]], [[Afganistan]]go presidentea (h. [[2019]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Glòria Trías Rubiés]], iberiar penintsulako zeramika grekoan espezializatutako arkeologo kataluniarra. * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Angelita Alberdi]], gipuzkoar erraketista. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Scott Carpenter]], estatubatuar astronauta eta akuanauta (h. [[2013]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Ruth First]], [[apartheid]]aren kontrako hego afrikar kazetari, idazle eta ekintzailea (h. [[1982]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Luis Herrera Campins]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[2007]]). * [[Maiatzaren 4]]a - [[Paquita Martín]], [[Izquierda Unida]]ko sortzaileetako bat eta [[Espainiako Alderdi Komunista]]ko militante historikoa (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Luis de Castresana]], euskal herritar kazetari, idazle eta margolaria (h. [[1986]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[André-Paul Duchâteau]], belgikar komikigilea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea(h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Ignacio Pinedo]], gipuzkoar saskibaloi jokalari eta entrenatzailea (h. [[1991]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Carlos Sobrini]], nafar arkitektoa (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Rubem Fonseca]], brasildar kronikaria eta eleberrigilea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 11]]a &ndash; [[Max Morlock]], alemaniar futbolaria (h. [[1994]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Seber Ormaza]], euskal herritar politikari eta abestigilea (h. [[2010]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Yogi Berra]], estatubatuar beisbol jokalaria (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Loleh Bellon]], lapurtar antzezlea (h. [[1999]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Maria Beneyto]], valentziar idazlea eta poeta, gaztelaniaz zein valentzieraz indatzi zuena (h. [[2011]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Oona O'Neill]], [[Charlie Chaplin]] britainiar aktore, zinema zuzendari eta ekoizlearen emazte eta alarguna (h. [[1991]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Horacio Guarany]], argentinar abeslari, konpositore eta idazlea (h. [[2017]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Nancy Roman]], ''[[Hubble espazio teleskopioa|Hubbleren]] ama'', estatubatuetako astronomoa eta NASAko lehen exekutiboetako bat (h. [[2018]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Nilton dos Santos]], brasildar futbolaria, futbolaren historiako defentsa onenetako bat (h. [[2013]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Malcolm X]], ministro musulman afrikar-amerikarra, beltzen eskubideen aldeko borrokalaria (h. [[1965]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Patxi Ondarra]], ''Aita Ondarra'', nafar fraide kaputxinoa eta euskaltzaina (h. [[2005]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Pol Pot]], [[Khmer Gorriak|Khmer Gorrien]] liderra, [[Kanbodia|Kanputxeako]] lehen ministroa eta genozida (h. [[1998]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Bernardino Pérez Elizaran]], ''Pasieguito'', euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2002]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Emilio Carballido]], mexikar idazlea (h. [[2008]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Jean Tinguely]], suitzar eskultorea (h. [[1991]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Joshua Lederberg]], estatubatuar mikrobiologo eta genetista, 1958ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2008]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Rosario Castellanos]], mexikar idazlea (h. [[1974]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Pepita Patiño Páez]], espainiar militante antifrankista (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Adelina Gutiérrez]], irakasle, zientifiko eta akademikoa , Txileko astrofisikari aitzindaria (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Bülent Ecevit]], [[Turkia]]ko presidentea (h. [[2006]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Dietrich Fischer-Dieskau]], alemaniar opera-abeslaria, baritonoa (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Francesc Candel]], valentziar idazle eta kazetaria (h. [[2007]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Frei Otto]], alemaniar arkitektoa (h. [[2015]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Tony Curtis]], estatubatuar aktorea (h. [[2010]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Jacques d'Arribehaude]], lapurtar idazlea (h. [[2009]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Barbara Bush]], Ameriketako Estatu Batuetako [[Lehen dama]] (h. [[2018]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[William Styron]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[2006]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 14]]a - [[Mercedes Barranco]], kataluniar aktorea eta ahots-aktorea (h. [[2008]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Jean d'Ormesson]], frantziar idazlea eta kazetaria (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Henri Mathieu]], lapurtar pediatra eta ikertzailea (h. [[2013]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Audie Murphy]], estatubatuar militar eta aktorea (h. [[1971]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Giovanni Spadolini]], [[Italia]]ko 44. lehen ministroa (h. [[1994]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Maureen Stapleton]], estatubatuar aktorea (h. [[2006]]) * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Peter Seeberg]], daniar idazlea (h. [[1999]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Oliver Smithies]], britaniar genetikaria, 2007ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Miren Arantzazu Goñi]], gipuzkoar etnografoa (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Masanori Tokita]], japoniar futbolaria (h. [[2004]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Robert Venturi]], estatubatuar arkitekto post-modernista (h. [[2018]]) * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Giorgio Napolitano]], [[Italiako presidenteen zerrenda|Italiako 11. Presidentea]] (h. [[2023]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Hale Smith]], estatubatuar musikagilea (h. [[2009]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Cara Williams]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Philippe Jaccottet]], suitzar poeta, prosagile eta itzultzailea (h. [[2021]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Farley Granger]], estatubatuar aktorea (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Italo de Zan]], italiar txirrindularia (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Medgar Evers]], giza eskubideen alde borrokatu zuen estatubatuar aktibista (h. [[1963]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Patrice Lumumba]], [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongoko Errepublika Demokratikoko]] estreinako gobernuburu demokratikoa (h. [[1961]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Olga Oleinik]], [[sobiet]]ar matematikaria (h. [[2001]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Bill Haley]], estatubatuar musikaria, [[rock and roll]]aren sortzaileetako bat (h. [[1981]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Jean Cau]], frantziar kazetari eta idazlea (h. [[1993]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Joaquim Veríssimo Serrão]], portugaldar historialaria (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Borislav Stanković]], serbiar saskibaloi-jokalaria eta entrenatzailea eta [[FIBA|Saskibaloiko Nazioarteko Federazioaren]] idazkari nagusia (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Mahathir bin Mohamad]], [[Malaysia]]ko lehen ministroa. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Mercedes Colás]], ''Porota'', Giza Eskubideen aldeko argentinar ekintzailea, [[Maiatzaren Plazako Amak]] elkarteko lehendakariordea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicolai Gedda]], suediar opera-abeslaria, tenorra (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Juan Uharte Beaumont]], nafar enpresaburu eta mezenasa (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Gustavo Torner]], espainiar pintore eta eskultorea. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[María Asunción Català]], kataluniar irakaslea, matematikaria eta astronomoa (h. [[2009]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Carla Boni]], italiar abeslaria (h. [[2009]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Carlos París]], bizkaitar filosofoa, idazlea eta prentsa-zutabegilea (h. [[2014]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Mohammad Hasan Sharq]], [[Afganistan]]go lehen ministroa. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[François Augiéras]], frantziar idazle eta margolaria (h. [[1971]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Shirley Strickland]], abiadura eta hesidun lasterketetan espezializatutako australiar atleta (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Jean-Pierre Faye]], frantziar idazle eta filosofoa. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Jacques Delors]], frantziar ekonomialari eta politikaria, [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko]] presidentea (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Frantz Fanon]], [[Antillak|Antilletako]] psikiatra eta iraultzailea (h. [[1961]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Roger Laporte]], frantziar idazlea (h. [[2001]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Alain Decaux]], frantziar historialaria eta idazlea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Quett Masire]], [[Botswana]]ko presidentea (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ignacio Aldekoa]], gasteiztar idazlea (h. [[1969]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Ana María Matute]], gaztelaniazko kataluniar idazlea (h. [[2014]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Lita de Lázzari]], argentinar telebista-aurkezlea eta etxekoandre mediatikoa (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Baruch Blumberg]], estatubatuar medikua, 1976ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Juan Alberto Schiaffino]], uruguaitar futbolaria (h. [[2002]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Julita Beraza]], gipuzkoar erraketista (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Mikis Theodorakis]], greziar musikagilea eta politikaria (h. [[2021]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Ernst Jandl]], austriar idazlea (h. [[2000]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Jorge Rafael Videla]], [[Argentina]]ko diktadorea (h. [[2013]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Alain Touraine]], frantziar soziologoa (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Conchita Ramos]], [[Frantziako Erresistentzia]]ko kataluniar-frantziar kidea, nazien kontzentrazio-eremuetatik bizirik irten zena (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Alija Izetbegović]], lehendabiziko [[Bosnia-Herzegovina]]ko presidentea (h. [[2003]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Emily Doyaga]], estatubatuar hizkuntzalaria, [[euskara]]ren eta euskal kulturaren erreferentziako bultzatzailea AEBetan (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Arlene Dahl]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Thor Vilhjálmsson]], islandiar idazlea (h. [[2011]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Agustín Cotorruelo]], bizkaitar katedraduna eta politikaria (h. [[1989]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[José Sazatornil]], ''Saza'', kataluniar zinema eta antzerki aktorea (h. [[2015]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Oscar Peterson]], [[quebec]]ar piano-jotzailea (h. [[2007]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[John Hawkes (idazlea)|John Hawkes]], estatubatuar idazlea (h. [[1998]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Brian Aldiss]], ingeles [[zientzia-fikzio]]zko idazlea (h. [[2017]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Honor Blackman]], ingeles aktorea (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Alberto Ongaro]], italiar idazle, kazetari eta komikigilea (h. [[2018]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Robert Mulligan]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea (h. [[2008]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Thea Astley]], australiar idazlea (h. [[2004]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Juanita Reina]], espainiar antzezle eta kantaria (h. [[1999]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alain Peyrefitte]], frantziar politikaria (h. [[1999]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Francis Ebejer]], maltar eleberrigilea, poeta eta antzerkigilea, malteraz eta ingelesez idatzi zuena (h. [[1993]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Donald O'Connor]], estatubatuar dantzari, abeslari eta aktorea (h. [[2003]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Arkadi eta Boris Strugatski|Arkadi Strugatski]], errusiar idazlea, bere anaiarekin batera [[zientzia fikzio]]an aritutakoa (h. [[1991]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Josep Subirà]], kataluniar eskultorea (h. [[2015]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Maurice Pialat]], frantziar zinema-zuzendari eta gidoigilea (h. [[2003]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Roy J. Glauber]], estatubatuar fisikaria, 2005eko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2018]]). * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Mari Carmen Lasagabaster|Mari Carmen Lasagabaster, ''Amaia'']], gipuzkoar erraketista (h. [[2011]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Miguel Sánchez-Mazas]], espainiar filosofo eta matematikaria (h. [[1995]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Andrea Camilleri]], italiar idazle, gidoilari eta zine eta antzerki zuzendaria (h. [[2019]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Ángel González]], espainiar poeta (h. [[2008]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Freddie Oversteegen]], Herbehereetako erresistentzia komunistako kidea II. Mundu Gerrako Herbehereetako okupazioan (h. [[2018]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Peter Sellers]], ingeles aktorea (h. [[1980]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Agustín Argote]], bizkaitar boxeolaria (h. [[1996]]). * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Ian Hamilton]], eskoziar abokatu eta ekintzaile abertzalea (h. [[2022]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Erika Köth]], alemaniar sopranoa (h. [[1989]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Charles Haughey]], Irlandako [[Taoiseach]]a (h. [[2006]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[B. B. King]], estatubatuar blues kantaria eta gitarra-jotzailea (h. [[2015]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Gérard Kango Ouédraogo]], [[Volta Garaia|Volta Garaiko]] lehen ministroa (h. [[2014]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Ananda Mahidol|Ananda Mahidol (Rama VIII.a)]], [[Thailandia]]ko erregea (h. [[1946]]). * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (h. [[2024]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Robert Edwards]], ingeles biologoa, [[In vitro ernalketa]] arloko aitzindaria eta 2010eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2013]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Seymour Cray]], estatubatuar ingeniaria eta konputagailugintzaren aitzindaria (h. [[1996]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Viviane Forrester]], frantziar saiakeragile, eleberrigile, kazetari eta literatur kritikaria (h. [[2013]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Adolfo Kaminsky]], frantziar argazkilaria (h. [[2023]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[José Cardoso Pires]], portugaldar idazlea (h. [[1998]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Marcelino Garde]], euskal idazle eta euskaltzalea (h. [[1990]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Simone Segouin]], [[Frantziako Erresistentzia|Frantziako Erresistentziako]] borrokalaria (h. [[2023]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Gore Vidal]], estatubatuar idazlea (h. [[2012]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Antoine Gizenga]], [[Kongoko Errepublika Demokratiko]]ko lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Youenn Gwernig]], bretoi idazle eta abeslaria (h. [[2006]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Roberto Juarroz]], argentinar idazle eta poeta (h. [[1995]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Paul Wild (suitzar astronomoa)|Paul Wild]], suitzar astronomoa (h. [[2014]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Jose Maria Saltsamendi]], ''Salsamendi III.a'', euskal herritar [[erremonte]]laria (h. [[2013]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Andrei Siniavski]], errusiar idazlea (h. [[1997]]). * [[Urriaren 9]]a - [[Pilar Belzunce de Carlos]], gipuzkoar mezenasa, [[Chillida Leku]] Museoaren sortzaileetako bat (h. [[2015]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Jakes Casaubon]], [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behere]]ko ikertzailea, irrati esataria eta pilotazalea (h. [[2021]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Elmore Leonard]], estatubatuar idazlea (h. [[2013]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Margaret Thatcher]], [[Erresuma Batu]]ko lehen ministroa eta [[Thatcherismo]]aren sortzailea eta bultzatzaile nagusia (h. [[2013]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Phillip Tobias]], hegoafrikar antropologoa (h. [[2012]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Aurora Bautista]], espainiar aktorea (h. [[2012]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Bittor Kapanaga]], [[otxandio|otxandiar]] idazlea eta euskaltzalea (h. [[2011]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Angela Lansbury]], ingeles aktore eta abeslaria (h. [[2022]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Ramiz Alia]], lehendabiziko [[Albania]]ko presidentea (h. [[2011]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Raymond Impanis]], belgiar txirrindularia (h. [[2010]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Czesław Kiszczak]], [[Polonia]]ko lehen ministroa (h. [[2015]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Juana Arrillaga|Juana Arrillaga, ''Arene II.'']], gipuzkoar erraketista (h. [[2022]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Celia Cruz]], kubatar abeslaria (h. [[2003]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Robert Rauschenberg]], estatubatuar margolaria (h. [[2008]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (h. [[2024]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Johnny Carson]], estatubatuar umorista eta telebista aurkezlea (h. [[2005]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Manos Hatzidakis]], greziar musikagilea (h. [[1994]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Luciano Berio]], italiar musikagilea (h. [[2003]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Ieng Sary]], kanbodiar politikaria, [[Khmer Gorriak]] taldearen sortzaileetakoa (h. [[2013]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Toshio Iwatani]], japoniar futbolaria (h. [[1970]]). * [[Urriaren 25]]a - [[Aliya Moldagulova]], sobietar frankotiratzailea, Sobietar Batasuneko heroia (h. [[1944]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Vassilakis Takis]], greziar eskultorea, [[arte zinetikoa]] landu zuena (h. [[2019]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Warren Christopher]], estatubatuar diplomatiko eta politikaria (h. [[2011]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Klaus Friedrich Roth]], alemaniar-britainiar matematikaria (h. [[2015]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Lee Grant]], estatubatuar aktore eta zuzendaria. * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Charles Willard Moore]], estatubatuar arkitektoa (h. [[1993]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[John A. Pople]], britainiar kimikari teorikoa, 1998ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2004]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Modest Cuixart]], kataluniar pintore, grabatzaile eta eszenografoa (h. [[2007]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Margarita Arenaza]], gipuzkoar erraketista (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Philippe Dreyfus]], frantziar informatika aitzindaria (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Mixel Intxauspe]], euskal herritar politikari eta bankaria (h. [[2011]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Jean Aurel]], frantziar zinemagilea (h. [[1996]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Michel Bouquet]], frantziar antzezlea (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Asunción Balaguer]], kataluniar aktorea (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Manuel Garrido Jiménez]], espainiar filosofoa (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Richard Burton]], galestar aktorea (h.[[1984]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Jon Mirande]], euskal idazlea, XX. mendeko olerkari esanguratsuenetakoa (h. [[1972]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[John Guillermin]], britainiar zinemagilea (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Jose Luis Lekuona|Jose Luis Lekuona, ''Lexoti'']], gipuzkoar bertsolaria (h. [[2006]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Jonathan Winters]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2013]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Zhores Medvedev]], errusiar biologoa (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Jose Javier Uranga]], ''Oilarra'', nafar kazetaria (h. [[2016]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Rock Hudson]], estatubatuar aktorea (h. [[1985]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Charles Mackerras]], australiar orkestra-zuzendaria (h. [[2010]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Zygmunt Bauman]], judu jatorriko poloniar soziologo, filosofo eta saio-idazlea (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Robert Kennedy]], [[John Fitzgerald Kennedy]]ren anaia eta [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetako]] Fiskal Nagusia (h. [[1968]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Maia Plisetskaya]], errusiar dantzaria (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 22]]a - [[Jerrie Mock]], estatubatuar pilotua, munduari airez bira bakarka eman zion lehen emakumea (h. [[2014]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[José Napoleón Duarte]], [[El Salvador]]ko presidentea (h. [[1990]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Simon van der Meer]], herbeheretar fisikaria, 1984ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[2011]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[María Asquerino]], espainiar aktorea (h. [[2013]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Gregorio Conrado Álvarez]], ''El Goyo'', [[Uruguai]]ko diktadorea (h. [[2016]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Leonardo Cremonini]], italiar margolaria (h. [[2010]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Claude Lanzmann]], frantziar kazetaria, idazlea eta zinegilea (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Georgette Rizk]], palestinar militante eta ekintzaile politiko, sozial eta feminista (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Ernst Happel]], austriar futbolari eta entrenatzailea (h. [[1992]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Ascensión Mendieta]], [[memoria historiko]]aren aldeko borrokalari espainiarra (h. [[2019]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Martin Rodbell]], estatubatuar biokimikaria, 1994ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1998]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Kim Dae-jung]], [[Hego Korea]]ko presidentea (h. [[2009]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Albert Bandura]], kanadar psikologoa (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Lino Lacedelli]], italiar mendigoizalea, [[K2]] mendiaren tontorrera lehen aldiz igo zen espedizioko kideetako bat (h. [[2009]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Andrés Trobat]], espainiar txirrindularia (h. [[2011]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Anastasio Somoza Debayle]], [[Nikaragua]]ko presidentea (h. [[1980]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Sydney Samuelson]], britainiar zinema-zuzendaria eta argazki-zuzendaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Sammy Davis Jr.]], estatubatuar aktore eta abeslaria (h. [[1990]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Arnaldo Forlani]], [[Italia]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Carmen Martín Gaite]], espainiar idazlea (h. [[2000]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Ernest Gellner]], frantziar filosofo eta antropologo soziala (h. [[1995]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Lucia Areitioaurtena|Lucia Areitioaurtena, ''Erromaretakua'']], bizkaitar erraketista (h. [[2019]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Paul Greengard]], estatubatuar neurozientzialaria, 2000ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[2019]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Dick Van Dyke]], estatubatuar aktore, umorista, idazle, abeslari eta dantzaria. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Trần Thiện Khiêm]], [[Hego Vietnam]]go lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Alphonse Boudard]], frantziar eleberrigilea (h. [[2000]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Maria Teresa Egaña]], ''Maite'', gipuzkoar erraketista. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[John Szarkowski]], estatubatuar museo-zaintzaile, historialari, arte-kritikari eta argazkilaria (h. [[2007]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Rabah Bitat]], [[Aljeria]]ko presidentea (h. [[2000]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Migel Irazusta Goikoetxea|Migel Irazusta, ''Polipaso'']], gipuzkoar aizkolari, segalari, gizonprobalari, akuilari, probalari, korrikalari eta jokorako aharien jabea (h. [[2000]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Lepa Radić]], serbiar jatorriko jugoslaviar partisanoa (h. [[1943]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Pierre Bérégovoy]], [[Frantzia]]ko lehen ministroa (h. [[1993]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Mohammed Mzali]], [[Tunisia]]ko lehen ministroa (h. [[2010]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Carla Cordua]], txiletar filosofoa. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Michel Piccoli]], frantziar antzerki- eta zinema-antzezle eta ekoizlea (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Willy Kemp]], luxenburgoar txirrindularia (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Hildegard Knef]], alemaniar aktore, abeslari eta idazlea (h. [[2002]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Milton Obote]], [[Uganda]]ko presidentea (h. [[2005]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Luis Alberto Monge]], [[Costa Rica]]ko presidentea (h. [[2016]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Batista Oliden]], euskal arraunlari handienetakoa, [[Kontxako Bandera|Kontxako 13 Bandera]] irabazitakoa, guztiak arraunlari lanetan (h. [[1998]]). * [[Estefana Irastorza]], lapurtar poeta (h. [[2018]]). * [[Jon Castañares Larreategi]], bizkaitar politikari [[jeltzale]]a, [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkatea]] (h. [[2015]]). * [[Luis Atxaga]], gipuzkoar harrijasotzailea. * [[Manolo Legina]], bilbotar musikaria, [[Trikiti musika|trikitilaria]] (h. [[2020]]). * [[Marcelino García Villafranca]], nafar olerkaria. * [[Maria Luisa Senar]], gipuzkoar erraketista (h. [[2016]]). * [[Maruja Fernández]], espainiar irrati-esataria (h. [[2001]]). * [[Modesto Maiz|Modesto Maiz, ''Okelar'']], gipuzkoar herri-bertsolaria (h. [[1997]]). * [[Olga Cazalis]], bizkaitar erraketista (h. [[2018]]). * [[Patxi Beitia]], Kezka dantza taldeko zuzendaria, Alkartasuna Dantza taldeko sortzailea eta aurreskularia (h. [[2007]]). * [[Sara Estévez]], lehen emakume kazetari, kirol kronista eta irrati kirol programa bateko zuzendaria. * [[Elisabeth Domitien]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministroa, kargu horretan aritutako emakume bakarra (h. [[2005]]). * [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]], finlandiar astronomoa (h. [[1975]]). * [[Idi Amin]], [[Uganda]]ko presidente eta diktadorea, giza-eskubideen bortxaketagatik ezaguna (h. [[2003]]). * [[Julia Sánchez Carrilero]], espainiar arkeologoa (h. [[2016]]). * [[Margarita Tutulani]], Bigarren Mundu Gerran italiar okupazioaren aurka borrokatu zen albaniar ekintzaile komunista (h. [[1943]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Jevhenia Box]], ukrainar militante komunista (j. [[1879]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Fanny Bullock Workman]], estatubatuar geografoa, kartografoa, esploratzailea, bidaia idazlea eta mendizalea (j. [[1859]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Oliver Heaviside]], [[Ingalaterra|ingeles]] fisikaria, ingeniari elektrikoa, irrati-telegrafista eta matematia (j. [[1850]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Jacques Rivière]], frantziar idazle, kritikari eta argitaratzailea (j. [[1886]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Ignacio Andrade]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1839]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Manuel Aranatz]], bizkaitar kazetari eta idazlea (j. [[1875]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Joel Hastings Metcalf]], estatubatuar astronomoa (j. [[1866]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Hjalmar Branting]], suediar politikaria, 1921eko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1860]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Friedrich Ebert]], [[Weimarko Errepublika]]ko lehen lehendakaria (j. [[1871]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Johan Jensen]], danimarkar matematikaria eta ingeniaria (j. [[1859]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Georgi Lvov]], errusiar estadista, [[Errusiako behin-behineko Gobernua]]ren burua (j. [[1861]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Juliette Wytsman]], belgikar margolari inpresionista (j. [[1866]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Sun Yat-sen]], Txinako iraultzailea (j. [[1866]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[August von Wassermann]], alemaniar bakteriologoa (j. [[1866]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[George Curzon (Curzon of Kedleston I. markesa)]], britainiar politikari kontserbadorea (j. [[1859]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Rudolf Steiner]], austriar filosofoa (j. [[1861]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 3]]a - [[Enrique Goiri]], bizkaitar futbolaria (j. [[1877]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Karl von Pflanzer-Baltin]], [[Austria-Hungariako Inperioa|Austria-Hungariako]] jenerala, Lehen Mundu Gerran parte hartu zuena (j. [[1855]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Hermann Paasche]], alemaniar ekonomialari eta estatistikaria (j. [[1851]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[John Singer Sargent]], erbesteratutako estatubatuar margolaria, bete belaunaldiko erretratu margolari nabarmenena (j. [[1856]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Juan Kruz Goienetxe Elorga]], nafar apaiz eta idazlea (j. [[1857]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Johann Palisa]], [[austria]]r astronomoa (j. [[1848]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Boris Savinkov]], errusiar eserista (j. [[1879]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[William Massey]], [[Zeelanda Berri]]ko 19. lehen miniistroa (j. [[1856]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Henry Rider Haggard]], ingeles idazlea (j. [[1856]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Santos López de Letona]], bizkaitar enpresaria, negozio-gizona eta hainbat obra publikoren bultzatzailea (j. [[1842]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[John French]], britainiar militarra, [[Lehen Mundu Gerra]]n ezaguna (j. [[1852]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Thomas R. Marshall]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] 28. presidenteordea (j. [[1854]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Mariola Sirakova]], bulgariar anarkista (j. [[1904]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Camille Flammarion]], frantziar astronomo eta idazlea (j. [[1842]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Pierre Louÿs]], frantziar olerkari eta idazlea (j. [[1870]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[José Ignacio Garmendia (militarra)|José Ignacio Garmendia]], argentinar militarra, margolaria, idazlea eta diplomazialaria (j. [[1841]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Matilde Luisa Bavarian]], bavariar printzesa (j. [[1843]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Felix Klein]], alemaniar matematikaria (j. [[1849]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Christian Michelsen]], [[Norvegia]]ko lehen ministroa (j. [[1857]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Erik Satie]], frantziar musikagilea (j. [[1866]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Harry John Lawson]], britainiar bizikleta diseinatzailea, txirrindularia, motorraren industriaren aitzindaria eta iruzurtia (j. [[1852]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Pancho Villa (boxeolaria)|Pancho Villa]], filipinar boxeolaria, historiako borrokalari asiarrik onenetakotzat hartua (j. [[1901]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Lovis Corinth]], alemaniar artista eta idazlea (j. [[1858]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Charles Cottet]], [[inpresionismo ondokoa]]ren frantziar margolaria (j. [[1863]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Gottlob Frege]], alemaniar matematikaria (j. [[1848]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[William Jennings Bryan]], estatubatuar hizlari eta politikaria (j. [[1860]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Léon Augustin Lhermitte]], frantziar margolaria (j. [[1844]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Gregorio Ricci-Curbastro]], italiar matematikaria (j. [[1853]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Felix Sesumaga]], euskal herritar futbolaria (j. [[1898]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Franz Conrad von Hötzendorf]], [[Lehen Mundu Gerra]]n paper oso garrantzitsua izan zuen austriarra (j. [[1852]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[René Viviani]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1863]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Francis Darwin]], britainiar botanikaria (j. [[1848]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Georg August Schweinfurth]], alemaniar esploratzaile, etnologo eta botanikaria (j. [[1836]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Léon Bourgeois]], [[Frantziako lehen ministro]]a eta 1920ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1851]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[James Buchanan Duke]], estatubatuar industrialaria, [[zigarro]]aren fabrikazio eta marketin modernoa sartu zituena (j. [[1856]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Berthe Marx]], frantziar pianista eta musikagilea (j. [[1859]]). * [[Urriaren 16]]a - [[Christian Krohg]], norvegiar margolari, ilustratzaile, idazle eta kazetaria (j. [[1852]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Mikhail Frunze]], [[Armada Gorria|Armada Gorriko]] komandantea (j. [[1885]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Max Linder]], frantziar-zinema antzezlea (j. [[1883]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Karmelo Etxegarai]], gipuzkoar idazle eta historialaria (j. [[1865]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Sidney Reilly]], errusiar espioia, Erresuma Batuko [[Secret Inteligence Service]]-rentzat lan egin zuena (j. [[1874]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerhard Hessenberg]], alemaniar matematikaria (j. [[1874]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Henri Fayol]], frantziar meategi-ingeniaria (j. [[1841]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Alexandra Danimarkakoa]], [[Erresuma Batu]]ko erregina ezkontidea (j. [[1844]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Stefan Żeromski]], poloniar eleberrigile eta antzerkigilea (j. [[1864]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Vajiravudh]], [[Siam]]go erregea (j. [[1881]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Roger de La Fresnaye]], frantziar margolari [[kubismo|kubista]] (j. [[1885]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Wladyslaw Stanislaw Reymont]], poloniar idazlea eta eleberrigilea, 1924ko [[Literaturako Nobel Saria|Literaturako Nobel saria]] (j. [[1867]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Agustin Murua Balerdi]], bizkaitar kimikaria (j. [[1874]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Juan Manuel Lertxundi]], euskal idazlea (j. [[1870]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Pablo Iglesias Posse]], espainiar politikaria, [[sozialismo]]aren figura nagusia (j. [[1850]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Antonio Maura]], [[Espainia]]ko gobernuburua (j. [[1853]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Elizabeth Hughes]], galestar pedagogoa, emakumeen heziketaren sustatzailea (j. [[1851]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Jules Méline]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1838]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Sergei Esenin]], errusiar olerkaria (j. [[1895]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Félix Vallotton]], suitzar eta frantziar margolari, eskultore, xilografien egile eta idazlea (j. [[1865]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Mari Luixa Erdozio]], lapurtar bertsolaria (j. [[1846]]). * [[Mariana Hargain]], lapurtar bertsolaria (j. [[1860]]). * [[Maxime Clérisse]], baxenafar legegizona (j. [[1841]]). * [[Vicente Cutanda]], espainiar margolaria (j. [[1850]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[James Franck]] eta [[Gustav Hertz|Gustav Ludwig Hertz]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Richard Zsigmondy|Richard Adolf Zsigmondy]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[George Bernard Shaw]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: eman gabe * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Austen Chamberlain]] eta [[Charles Gates Dawes]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1925| ]] 37qqcz5rb3uglowe4lme7kwoi8boalv 0 1262 9984572 9960446 2024-11-29T07:56:47Z Artegia 65203 /* Jaiotzak */ 9984572 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Azaroaren 10]]a &ndash; “Nahiago Espainia gorria, Espainia zatitua baino”, esan zuen [[José Calvo Sotelo]]k [[Donostia]]n. [[Urumeako frontoia]]n izan zen, Bloke Nazional espainiarrak egindako ekitaldian. === Mundua === * [[Urtarrilaren 7]] &ndash; Nazioen Ligak [[1935eko Sarreko egoerari buruzko erreferenduma]]ren emaitza onartu zuen, Sarre Alemaniaren mugen barruan sartuz. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Islandia]] abortua legeztatu zuen aurreneko herrialde bihurtu zen. * [[Otsailaren 1]]a &ndash; Espainiako militarrek [[Jesús Argüelles Fernández]] «Pichilatu» iraultzaileari (1900-1935) heriotza-zigorra ezarri zioten, [[1934ko Iraultza Asturiasen|1934ko Asturiasko Iraultza]]n parte hartzeagatik. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Generalitat]]eko presidente [[Lluis Companys]] eta sei kontseilari espetxeratu zituzten Espainiako epaitegiek. “Matxinada militarra” egotzita, 30 urteko zigorra ezarri zieten, 1934ko urriaren 6an Estatu Kataluniarra aldarrikatzeatik. * [[Ekainaren 18]]: [[Ingalaterra-Alemania itsas-armadari buruzko ituna]] sinatu zen. Alemaniako itsas-armadak Erresuma Batuaren halako %35 izan zitekeen tona kopuruan. Honela, Erresuma Batuak espero zuen Alemaniaren itsas-armada mugatzea. * [[Abuztuaren 31]]: [[1935eko Neutraltasun Legea]] onartu zuen AEBk, enbargo orokor bat sartuz armen salerosketari gerra egonez gero. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Alemania]] [[nazionalsozialismo|naziak]] [[Nurenberg|Nurembergeko]] legeak onartu zituen, [[judu]] alemaniarrei herritartasuna ebazteko eta bandera nazional [[esbastika]]duna onartzeko. * [[Urriaren 3]]: Italiak Etiopia inbaditu zuen, [[Bigarren Italo-Etiopiar Gerra]] abiatuz. Nazioen Ligak Italia salatu zuen eta petrolio enbargo bat proposatu zuen, arrakastarik gabe. * [[Azaroaren 14]]: 1945ra arte egindako [[1935ko Erresuma Batuko hauteskunde orokorrak|azken Erresuma Batuko hauteskundeak]]. [[Stanley Baldwin]]ek irabazi zituen. == Arte eta kultura == ===== Euskal Herria ===== * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[1935eko Bertsolari Txapelketa Nagusia|Lehenengo Bertsolari Txapelketa Nagusia]] ospatu zen, [[Euskaltzaleak]] elkarteak antolatua [[Euzko Gaztedi|Eusko Gaztedirekin]] batera. [[Inazio Eizmendi|Inazio Eizmendi ''Basarri'']] izan zen irabazlea. ===== Mundua ===== * [[Irailaren 30]]a &ndash; ''[[Porgy and Bess]]'' (euskaraz: ''Porgy eta Bess''), [[George Gershwin]]en musika eta [[DuBose Heyward]]en libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Boston]]go Colonial Theatren. == Zientzia eta teknologia == * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Richmond]] ([[Virginia]]) hirian [[garagardo]]a latontzi baten barruan saldu zuten lehen aldiz. == Kirolak == * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Biarritz Olympique]] [[errugbi]] taldea [[Frantziako errugbi txapelketa|Frantziako txapelduna]] izan zen finala 3-0 irabaziz U.S.A.Perpignan taldearen aurka. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Espainiako Vuelta]]ren [[1935eko Espainiako Itzulia|lehen edizioa]] bukatu zen. Garailea [[Gustave Deloor]] flandriar txirrindularia izan zen. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Francisco Cepeda]] bizkaitar txirrindularia [[Col du Galibier]] jaisten ari zela hil zen [[1935eko Frantziako Tourra|1935eko Frantziako Tourrean]]. [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] hil zen lehendabiziko txirrindularia izan zen. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[David McKee]], britainiar idazlea eta ilustratzailea (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Floyd Patterson]], estatubatuar boxeolaria (h. [[2006]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Federico Bilbao]], bizkaitar futbolaria eta poeta. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Roberto Rodríguez Fernández]], ''El Vaquerito'', kubatar gerrillaria, [[Kubako Iraultza]]n parte-hartzailea (h. [[1958]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Elvis Presley]], estatubatuar [[rock]] abeslaria eta aktorea, historiako musikaririk garrantzitsuenetakotzat hartua (h. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Pio Berasategi]], gipuzkoar idazlea (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 18]]a - [[Christiane Martel]], frantziar aktore eta edertasun erregina, 1953ko ''Miss Unibertso''. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Pupetta Maresca]], Italiako [[Camorra]]ren partaidea (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Sándor Balassa]], hungariar musikagilea (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 23]] &ndash; [[Pierre Lacroix]], frantziar errugbilaria (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[J. G. Farrell]], Ingalaterran jaiotako irlandar idazlea (h. [[1979]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Antonio Ramalho Eanes]], [[Portugal]]go presidentea. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Ramon Carrera]], bizkaitar eskultorea (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Friðrik Ólafsson]], islandiar xakelaria. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Paula Rego]], portugaldar-britainiar margolari eta artista bisuala (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Léon Pressouyre]], lapurtar historialaria, [[Erdi Aro]]ko artean aditua (h. [[2009]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Dominique Bozo]], frantziar museo-arduraduna (h. [[1993]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[David Lodge]], ingeles idazlea. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Luboš Kohoutek]], txekiar astronomoa (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Richard Brautigan]], estatubatuar idazlea (h. [[1984]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Ida Holz]], uruguaitar ingeniari, informatikari, irakasle eta ikertzailea. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Elsa Martinelli]], italiar aktore eta modeloa (h. [[2017]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Pedro Schwartz]], espainiar legelaria eta ekonomista. * [[Urtarrilaren 31]]a &ndash; [[Kenzaburo Oe]], japoniar idazlea, 1994ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2023]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Dieter Kühn]], alemaniar idazlea (h. [[2015]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Antonina Rodrigo]], espainiar idazle eta historialaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Saturnino García]], bizkaitar antzezlea. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Publio Cordón]], [[GRAPO]]k bahitu eta bahiketan zehar hildako espainiar enpresaburua (h. [[1995]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Luis María Anson]], espainiar kazetari eta idazlea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Miroslav Blažević]], kroaziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gene Vincent]], estatubatuar musikaria, [[rock and roll]]aren eta [[rockabilly]]aren aitzindarietako bat (h. [[1971]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Marcelino Oreja Agirre]], euskal herritar legelari, politikari eta diplomatikoa. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Roger B. Chaffee]], estatubatuar astronauta (h. [[1967]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Sonny Bono]], estatubatuar musikari, aktore eta politikaria (h. [[1998]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Graciela Rodo Boulanger]], boliviar margolari eta grabatzailea. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Hrvoje Šarinić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (h. [[2017]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ciaran Bourke]], irlandar abeslaria eta musikaria, ''[[The Dubliners]]'' taldeko kidea (h. [[1986]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Danilo Kiš]], [[jugoslavia]]r idazle eta itzultzailea (h. [[1989]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Mercedes Villacián]], arabar irakasle eta politikaria (h. [[2002]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Tomás Caballero]], nafar politikaria (h. [[1998]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[José Macia|José Macia, ''Pepe'']], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[António da Cunha Telles]], portugaldar zinemagilea eta ekoizlea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Mirella Freni]], italiar opera sopranoa (h. [[2020]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Susan McKenna-Lawlor]], irlandar astrofisikaria. * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Zhelyu Zhelev]], [[Bulgaria]]ko presidentea (h. [[2015]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Bent Larsen]], danimarkar xakelaria (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Javier Arozena]], gipuzkoar margolaria (h. [[2016]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Pedro Manterola]], nafar margolari, idazle eta arte-teorilaria (h. [[2016]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Jesus Mari Elejalde]], arabar apaiza eta euskal idazlea (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Xabier Sánchez Erauskin]], arabar kazetaria. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Akira Kitaguchi]], japoniar futbolaria. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Angel Segurola]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2017]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[José Antonio Labordeta]], [[aragoi]]ar poeta, abeslari, irakasle, idazle eta politikaria (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Jose Luis Elkoro]], gipuzkoar politikari ezkertiar eta abertzalea. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[David Andrews (Irlandako politikaria)|David Andrews]], irlandar politikaria. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Valerio Adami]], italiar margolaria. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Luis Goytisolo]], espainiar idazlea. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Oscar Panno]], argentinar xakelaria. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Antonios Naguib]], egiptoar kardinala eta [[Eliza Katoliko Koptoa]]ren patriarka (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[José Segú]], kataluniar txirrindularia (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Brian Clough]], ingeleses futbolari eta entrenatzailea, historiako entrenatzaile hoberenetakoa (h. [[2004]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Peter Bichsel]], alemanieraz idazten duen suitzar idazlea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Carol Kaye]], estatubatuar musikaria, rock eta pop musikan grabazio gehienetarikoa duen baxu-jotzailea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Peret]], kataluniar abeslari, gitarrajole eta konposatzaile ijitoa, kataluniar errunbaren ikur nagusienetakoa (h. [[2014]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Gabriel Elorde]], ilipinar boxeolaria (h. [[1985]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Josep Soler i Sardà]], kataluniar musikagilea (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Mahmoud Abbas]], [[Palestina]]ko presidentea. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Eusebio Vélez]], arabar txirrindularia (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Eusebio Ríos]], euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2008]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[John Thornett]], australiar errugbilaria (h. [[2019]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Herb Alpert]], estatubatuar musikari eta musika-industrialaria. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Adolfo Pérez Marañón|Adolfo Pérez Marañón, ''Marañón'']], nafar futbolari ohia. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Fernando del Paso]], mexikar idazlea (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Jon Gisasola (Begoñes VII.a)|Jon Gisasola, ''Begoñes VII.a'']], bizkaitar palaria (h. [[2000]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Raúl Guerra Garrido]], Euskal Herrian errotutako madrildar idazlea (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Mago Larraín]], txiletar ilusionista, idazlea, aktorea, eraikitzaile zibila eta esataria (h. [[2011]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Luis del Sol]], espainiar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Álvaro de Luna (aktorea)|Álvaro de Luna]], espianiar aktorea (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Pierre Kartner]], ''Aita Abraham'', herbeheretar musikari, egile abeslari eta disko ekoizlea (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Richard Kuklinski]], soldatapeko estatubatuar hiltzailea (h. [[2006]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Erich von Däniken]], alemanezko suitzar idazlea. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Sarah Kirsch]], alemaniar idazlea (h. [[2013]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Dudley Moore]], ingeles aktorea, umorista eta musikaria (h. [[2002]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Josef Vojta]], txekiar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Mario Camus]], espainiar zinema zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Dick Conway]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Fiorenza Cossotto]], italiar [[mezzosoprano]]a, XX. mendeko onenetakoa. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Mac Maharaj]], [[Afrikako Kongresu Nazionala|ANCko]] hegoafrikar politikaria. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Bhama Srinivasan]], indiar matematikaria. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Garbiñe Balerdi]], ''Irura II'', gipuzkoar erraketista. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[James Peebles]], kanadar kosmologo eta astrofisikaria, 2019ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Apirilaren 26]]a - [[Sheila Tobias]], unibertsitateko administratzaile estatubatuarra, matematika eta zientzietako genero-arrakala aztertu zuena unibertsitate mailan (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Theo Angelopoulos]], greziar zinema zuzendaria (h. [[2012]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[April Ashley]], britainiar modeloa (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Serafin Basauri]], gipuzkoar euskaltzalea. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Lourdes Van-Dúnem]], angolar abeslaria (h. [[2006]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Faisal II.a]], [[Irak]]eko erregea (h. [[1958]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Luis Suárez]], espainiar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Jack Charlton]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Roque Dalton]], salvadortar kazetari, idazle eta iraultzailea (h. [[1975]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Elena Frías de Chávez]], venezuelar maistra, [[Hugo Chávez]]en ama. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[José Francisco Arakistain]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Isidro Eskisabel]], ''Eskisabel II '', nafar futbolaria (h. [[2009]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Yvon Douis]], frantziar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Rafael Canogar]], espainiar margolari eta eskultorea. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Teresa Rivero]], espainiar enpresaburua, Espainiako Lehen Mailako futbol-klub bateko lehendakaritzara iritsi zen lehen emakumea . * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Fritz Rudolf Fries]], alemaniar eleberrigile eta itzultzailea (h. [[2014]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[José Mujica]], [[Uruguai]]ko presidentea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[John Goldthorpe]], britainiar soziologoa, Britainiar Akademiako kidea eta Oxford unibertsitateko irakasle emeritua. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Bepi De Marzi]], italiar konpositore, organista, orkestra-zuzendari eta koru-zuzendaria. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Xabier Añua]], arabar saskibaloi entrenatzaile ohi eta abokatua. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[André Brink]], hegoafrikar idazlea, [[afrikaans]] hizkuntzaz eta [[ingeles]]ez idazten zuena (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Jim Bolger]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[María Galiana]], andaluziar aktorea. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Norman Foster]], ingeles arkitektoa. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carol Shields]], kanadar idazlea (h. [[2003]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Imanol Murua Arregi]], euskal idazle, irakasle, kazetaria eta politikaria (h. [[2008]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Fernando Aiuti]], italiar immunologoa eta politikaria, Italiako ANLAIDS elkartearen sortzailea eta lehenengo lehendakaria (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Núria Espert]], kataluniar antzezlea eta antzerki- eta opera-zuzendaria. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Javier Aguirre Fernández]], gipuzkoar zinema zuzendari eta gidoigilea (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Christo]], bulgariar-estatubatuar artista (h. [[2020]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Ugné Karvelis]], lituaniar idazle, literatura-kritikaria, itzultzailea eta diplomazialaria (h. [[2002]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Samak Sundaravej]], [[Thailandia]]ko lehen ministroa (h. [[2009]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Liudmila Txernikh]], errusiar astronomoa (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Dieter Forte]], alemaniar idazlea (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Vivian Gornick]], estatubatuar kazetari, idazle eta aktibista feminista. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Jim Dine]], estatubatuar margolaria. * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[José María Gil-Robles y Gil-Delgado]], [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria (h. [[2023]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Françoise Sagan]], frantziar idazlea (h. [[2004]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Matilde Coral]], espainiar flamenko-dantzaria. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Laurent Terzieff]], frantziar antzezlea eta antzerki-zuzendaria (h. [[2010]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[José María Cuevas]], espainiar enpresaburua, [[Espainiako Enpresaburu Elkarteen Konfederazioa]]ren (CEOE) presidentea (h. [[2008]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Lola Herrera]], espainiar aktorea. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Josefina Castellví]], kataluniar itsas biologo eta ozeanografoa. * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[David Prowse]], ingeles kulturista, pisu jasotzailea eta aktorea, jatorrizko ''[[Star Wars]]'' trilogian [[Darth Vader]]ren antzezlea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Harrison Schmitt]], estatubatuar geologo, astronauta eta senatari ohia. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Narciso Ibáñez Serrador|''Chicho'' Ibáñez Serrador]], uruguaiar-espainiar zinema- eta telebista-zuzendaria (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Jean Louis Davant]], zuberoar idazlea eta Euskaltzain urgazle eta osoa. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Hans Tilkowski]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Tenzin Gyatso]], [[Tibet]]eko XIV. [[Dalai Lama]]. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Wim Duisenberg]], herbeheretar ekonomista eta politikaria, [[Europako Banku Zentrala]]ren lehen lehendakaria (h. [[2005]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Mercedes Sosa]], Argentinako folkloreari zabalkundea eta berrikuntza eskaini zizkion abeslaria (h. [[2009]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Anton Lasheras]], bizkaitar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Wilson Whineray]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2012]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Satoshi Ōmura]], japoniar biokimikaria, 2015eko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Kurt Westergaard]], daniar karikaturagilea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Monique Wittig]], frantziar idazlea eta teoriko feminista, lesbofeminismoari funtsezko ekarpena egin ziona (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Rafael Eguskiza Basterra|Rafael Eguskiza]], bizkaitar belar hockey jokalaria (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Ei-ichi Negishi]], japoniar kimikaria, 2010eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Mohamed Xukri]], [[Rif]] aldeko idazle eta eleberrigilea (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Diahann Carrol]], estatubatuar aktore, abeslari, modelo eta ekintzailea (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Julen Kaltzada]], bizkaitar apaiza eta euskal idazlea (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Harvey Sacks]], estatubatuar soziologoa, [[etnometodologia]]ren ordezkari nabarietakoa (h. [[1975]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[André Isoir]], frantziar organo-jotzailea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Ramón Chao]], galiziar kazetari eta idazlea (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Ron Springett]], ingeles futbolaria (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Mari Tere Elola]], [[Donostiako ikastolak]] sortu zituen mugimenduan andereño aitzindarietako bat.. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Adnan Khashoggi]], saudiarabiar enpresaburu, arma trafikatzaile eta munduko gizon aberatsenetarikoa (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Aurelio Sagaseta Ariztegi]], nafar apaiza eta musikaria. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Lisa Gastoni]], italiar aktorea. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[José María Iraburu]], nafar teologo eta Iruñeko eliz presbiteroa. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Iñaki Irigoien]], bizkaitar dantzari, irakasle, ikertzaile eta dantza bultzatzailea. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Geoffrey Lewis]], estatubatuar aktorea (h. [[2015]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Omero Antonutti]], italiar aktorea (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komimilari eta ilustratzailea (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[John Cazale]], estatubatuar aktorea (h. [[1978]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Carmelo Borobia]], nafar apaiza, [[Tarazonako elizbarrutia|Tarazonako apezpikua]] (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Arnaldo Pambianco]], italiar txirrindularia (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Rafer Johnson]], [[dekatloi]]an espezializatutako estatubatuar atleta (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Dulcie September]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzaile politikoa (h. [[1988]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Al Erkiaga]], euskal emigranteen semea, euskaltzalea eta euskal dantzen bultzatzailea Ameriketako Estatu Batuetan (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Eñaut Etxamendi]], baxenafar idazle, irakasle, laborari eta abeslaria. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Annie Proulx]], estatubatuar eleberrigile, istorio idazle eta kazetaria. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Armando Merodio]], bizkaitar futbolaria (h. [[2018]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Mixel Oronoz]], baxenafar idazle, irakasle eta apaiz euskaltzalea (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Jose Zufiaurre]], gipuzkoar etnografo ikertzailea. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Tsutomu Hata]], [[Japoniako Lehen Ministro|Japoniako lehen ministroa]] (h. [[2017]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Karen Spärck Jones]], britainiar zientzialaria eta informatikaria, [[hizkuntzalaritza konputazional]]ean ekarpen handia egin zuena (h. [[2007]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[William Friedkin]], estatubatuar zinema eta telebista zuzendaria zein ekoizlea (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 30]]a - [[Sylvia Earle]], estatubatuar itsas biologoa, esploratzailea, botanikaria eta idazlea. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[John Phillips (musikaria)|John Phillips, ''Papa John'']], estatubatuar musikari, gitarra jotzaile eta abeslaria, ''[[The Mamas & the Papas]]'' taldeko kidea (h. [[2001]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Eldridge Cleaver]], estatubatuar politikaria eta beltzen aldeko aktibista (h. [[1998]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Yıldırım Akbulut]], [[Turkia]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Jose Maria Palacios|Jose Maria Palacios, ''Ogeta'']], gasteiztar pilotaria (h. [[2002]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Fernando de Trazegnies Granda]], [[Peru]]tar abokatu, idazle, historialari eta genealogista. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Abdou Diouf]], [[Senegal]]go presidentea. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[William Vance]], belgikar komikigilea (h. [[2018]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Pakita Arregi]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] nafar irakaslea, Soziologia eta Po­litika Zientzietan Dokto­rea eta ohorezko euskaltzaina. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Hilario Azkarate]], bizkaitar esku pilotaria (h. [[2012]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Chaim Topol]], israeldar aktore eta abeslaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Arvo Pärt]], estoniar musikagilea. * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Jazinto Sagarna|Jazinto Sagarna, ''Gorbeiako artzaina'']], bizkaitar artzain eta eguraldi iragarlea (h. [[2018]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[German Titov]], sobietar kosmonauta, Lurra orbitatu zuen bigarren gizakia (h. [[2000]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Rafael Anson]], madrildar enpresaburua, [[RTVE]]ko zuzendari nagusia. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Harvey J. Alter]], estatubatuar mediku, ikertzaile eta birologoa, 2020ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Antxon Ezeiza]], euskal zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea (h. [[2011]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (h. [[2024]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Benito Joanet]], kataluniar futbol-atezaina eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 16]]a - [[Esther Vilar]], alemaniar-argentinar idazlea, soziologoa, psikologoa eta medikua. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Ken Kesey]], estatubatuar idazlea (h. [[2001]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Niall Brophy]], irlandar errugbilaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Jimmy Armfield]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2018]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Maj Sjöwall]], suediar idazle eta itzultzailea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Viktor Txizhikov]], errusiar marrazkilari, diseinatzaile eta haurrentzako liburuen ilustratzailea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[David D. Kpormakpor]], [[Liberia]]ko estatuburua (h. [[2010]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Mylène Demongeot]], frantziar aktore eta modeloa (h. [[2022]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (h. [[2024]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Jerry Lee Lewis]], estatubatuar pianista eta abeslaria, [[rock and roll]]aren aitzindari garrantzitsu bat (h. [[2022]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Julie Andrews]], ingeles aktore eta abeslaria. * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Omar Sívori]], argentinar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2005]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Charles Duke]], estatubatuar [[NASA]]ko astronauta, ingeniari eta militar ohia. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Maruja Lozano]], espainiar bolero eta kopla-kantaria (h. [[2022]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Thomas Keneally]], australiar eleberrigile, antzerkigile eta saiakeragilea. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Luciano Pavarotti]], italiar tenorra, XX. mendearen bigarren erdialdeko [[opera]]ko abeslarien artean ospetsuena (h. [[2007]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[La Monte Young]], estatubatuar musikagilea. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Barry McGuire]], estatubatuar abeslaria. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Bobby Morrow]], estatubatuar atleta, 1950eko hamarkadako esprinter nagusia (h. [[2020]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Tomás Aragüés Bernad]], euskal musikagilea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Agne Simonsson]], suediar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Juan Jose Etxeberria]], gipuzkoar ikertzailea eta ekonomista. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Egon Franke]], poloniar eskrimalaria, florete modalitatekoa (h. [[2022]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[María Teresa Mirabal]], [[Mirabal ahizpak|Mirabal ahizpetako]] bat (h. [[1960]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Gloria Conyers Hewitt]], estatubatuar matematikaria, Matematika doktoregoa lortu zuen [[afroamerikar|afrikar jatorriko]] hirugarren emakumea. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Giorgio Grassi]], italiar arkitektoa. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (h. [[2024]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Javier Gato]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2014]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (h. [[2024]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Iain Laughland]], eskoziar errugbilaria (h. [[2020]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Isao Takahata]], japoniar zinema zuzendari eta ekoizlea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Agota Kristof]], frantsesezko hungariar idazlea (h. [[2011]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Mohamed Hussein Tantawi]], [[Egipto|Egiptoko Arabiar Errepublikako]] presidentea (h. [[2021]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Gary Player]], hegoafrikar golfaria. * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Edward Said]], estatubatuar arte-kritikari eta aktibista (h. [[2003]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Claudio Etxeberria]], gipuzkoar [[traineru]] patroia (h. [[2000]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Manfredo Tafuri]], italiar arkitektoa eta arkitekturaren historialaria (h. [[1994]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Bibi Andersson]], suediar aktorea (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Marie-Pierre Pruvot]], aljeriar-frantziar artista eszenikoa. * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Liudmila Gurtxenko]], ukrainar jatorriko sobietar eta errusiar aktore eta abeslaria (h. [[2011]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Hussein I.a Jordaniakoa]], [[Jordania]]ko erregea (h. [[1999]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[France-Albert René]], [[Seychelleak|Seychelleetako]] presidentea (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Toni Sailer]], austriar alpetar eskiatzailea, garai guztietako handienetakotzat hartua (h. [[2009]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Leo Falcam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] presidentea (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Xabier Azurmendi]], euskal idazle eta elizgizona (h. [[1996]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Esperanza Roy]], espainiar ''vedette'' eta aktorea. * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Miren Alazne Iruretagoiena]], gipuzkoar euskaltzalea eta abertzalea, euskal erreferentea [[Panpa]]n (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Khalifa bin Salman Al Khalifa]], [[Bahrain]]go lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jon Azpillaga]], euskal bertsolari eta bertso-eskolako irakaslea (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Michel Freitag]], suitzar jatorriko quebectar soziologo eta filosofoa (h. [[2009]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Michel Portal]], lapurtar konpositore eta musikaria, Europako jazz musikaririk garrantzitsuenetakotzat joa. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (h. [[2024]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Woody Allen]], estastubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta aktorea. * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Javier Chourraut]], nafar politikaria, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko Alkate]] ohia. * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Armando Llanos]], arabar diseinatzaile eta arkeologoa. * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Armando Manzanero]], mexikar abeslari, musikagile eta aktorea (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Hans-Jürgen Syberberg]], alemaniar zinema-zuzendaria. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Jose Luis Orella]], nafar ikerlaria, historialari eta irakaslea, [[Nafarroako Erresuma]]ren historia eta zuzenbidean aditua. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Pranab Mukherjee]], [[India]]ko 13. presidentea (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Ferdinand Alexander Porsche]], alemaniar ingeniaria, [[Porsche 911]] modeloaren diseinatzailea (h. [[2012]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Bolao]], bizkaitar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Lidia Falcón]], espainiar politikari eta idazlea. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Arthur Summons]], australiar errugbilari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Lee Remick]], estatubatuar aktorea (h. [[1991]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Nikos Sampson]], [[Zipre]]ko presidentea (h. [[2001]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[John G. Avildsen]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Koldo Zabala]], bizkaitar dantzaria eta koreografoa (h. [[2014]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Esther Phillips]], estatubatuar [[Rhythm and blues|R&B]] abeslaria (h. [[1984]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Sadiq al-Mahdi]], [[Sudan]]go lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Remei Margarit i Tayà]], kataluniar psikologoa, kantautorea, irakaslea eta idazlea (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Susana Rinaldi]], argentinar aktorea, tango-abeslaria eta Giza Eskubideen defendatzailea. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Tamara Smirnova]], errusiar astronomoa (h. [[2001]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Étienne Gnassingbé Eyadema]], [[Togo]]ko diktadorea (h. [[2005]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Josu Bergara Etxebarria|Josu Bergara]], bizkaitar politikaria, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Ahaldun Nagusi]] ohia. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Omar Bongo]], [[Gabon]]go presidentea (h. [[2009]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Salman Saudi Arabiakoa]], [[Saudi Arabia]]ko erregea. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (h. [[2024]]). * [[Angel Landa]], bizkaitar alpinista (h. [[2020]]). * [[Markinako Lehoia|Anton Totorikaguena, ''Markinako Lehoia'']], bizkaitar herri kirolaria (h. [[2017]]). * [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (h. [[2024]]). * [[Dolores Aguirre]], bizkaitar enpresaburua (h. [[2013]]). * [[Esperanza Nuere]], bizkaitar artista, margolaria. * [[Iñaki Bergara Izagirre|Iñaki Bergara, ''Pio'']], azpeitiar aktorea (h. [[2016]]). * [[Jesus Osteriz]], nafar politikaria. * [[Jose Mensuro|Jose Mensuro, ''Mensu'']], gipuzkoar margolaria. * [[Josetxo Etxebeste]], ''Errenteriako basagizona'', baserriko ukuiluan -animalien artean- hazitako gizabanako gaigabea (h. [[2001]]). * [[Josu Zubiaur]], bizkaitar ingeniaria, arkitektoa eta unibertsitateko irakaslea, [[Euskal Irrati Telebista|EiTBko]] lehenbiziko zuzendaria (h. [[2015]]). * [[Joxe Luis Zurutuza]], gipuzkoar idazlea (h. [[2023]]). * [[María Teresa Castells]], gipuzkoar liburu-saltzailea (h. [[2017]]). * [[Patxi Zapiain]], gipuzkoar ekintzaile kulturala (h. [[2011]]). * [[Pedro Toledo]], bizkaitar bankaria, [[Banco de Vizcaya]]ko presidentea eta [[Banco Bilbao Vizcaya]]ren sortzaileetakoa (h. [[1989]]). * [[Rafael Ortiz Alfau]], euskal herritar margolari eta ilustratzailea (h. [[2000]]). * [[Xabier Gorostiaga]], bilbotar jesuita, irakaslea eta garapenari lotutako gaietan aditua (h. [[2003]]). * [[Rafael Castro]], espainiar musikagilea. * [[Dimitris Christoulas]], [[Atzeraldi Handia|Atzerakada Handiaren]] ondorioz sorrarazitako egoera sozioekonomikoaren aurka [[protesta]] moduan bere buruaz beste egin zuen greziar botikaria (h. [[2012]]). * [[James Cantrell]], estatubatuar artista. * [[Joana Biarnés]], kataluniar argazkilaria eta lehen emakume argazkilari-kazetaria (h. [[2018]]). * [[Lolo Rico]], espainiar kazetari eta telebista zuzendaria (h. [[2019]]). * [[Susana Thénon]], argentinar poeta, itzultzaile eta argazkilaria (h. [[1991]]). * [[Teresa Burga]], perutar artista multimedia eta kontzeptuala (h. [[2021]]). * [[Mifta al-Usta Umar]], [[Libia]]ko estatuburua (h. [[2010]]). * [[Víctor Arriazu y Calleja]], kataluniar marrazkilaria, ''[[El Capitán Trueno]]'' eta ''El Jabato'' komikien marrazkilarietako bat (h. [[1997]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Jean Etxepare Bidegorri]], ''medikua'', Argentinan jaiotako euskal idazlea (j. [[1877]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Virginie Demont-Breton]], frantziar margolaria (j. [[1859]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Martin Elola Berasategi]], [[Begoñako errepublika|Begoñako Udaleko]] azken [[txistulari]]a, maixu, zuzendari eta txistu-egilea (j. [[1867]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Hugo Junkers]], alemaniar aeronautikoa (j. [[1859]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Ramon Bikuña]], bizkaitar politikari eta enpresaburua (j. [[1886]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Jenaro Larratxe]], nafar enpresaburu eta politikaria, [[Euskeraren Adiskideak]] elkarte euskaltzalearen presidente eta sortzailea (j. [[1870]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Max Liebermann]], alemaniar margolaria (j. [[1847]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Auguste Escoffier]], frantziar sukaldari eta sukaldaritza liburuen idazlea (j. [[1846]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Tsubouchi Shōyō]], japoniar idazlea eta itzultzailea (j. [[1859]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Prosper Boissonnade]], frantziar historialaria eta unibertsitateko irakaslea (j. [[1862]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Patricio Arabolaza]], euskal herritar futbolaria (j. [[1897]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Mihajlo Pupin]], serbiar-estatubatuar fisikaria (j. [[1858]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[John James Rickard Macleod]], ingeles sendagilea, 1923ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1876]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Aron Nimzowitsch]], errusiar-daniar xakelaria, hipermodernismoaren xakelari nabarmenetakoa (j. [[1886]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Julian Irizar]], euskal jatorriko Argentinako Itsas Armadako almirantea (j. [[1869]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Ana de Castro Osório]], portugaldar idazlea, kazetaria, pedagogoa, feminista eta militante errepublikanoa (j. [[1872]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Matxin Irabola]], lapurtar bertsolaria (j. [[1879]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[François Simiand]], frantziar soziologoa, historialaria eta ekonomista, frantziar soziologia eskolaren sortzailetakoa (j. [[1873]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Antônio de Alcântara Machado]], brasildar literatura kritikoa eta idazlea, Brasilgo modernismoaren idazle garrantzitsuenetarikoa (j. [[1901]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Emmy Noether]], alemaniar matematikaria, XX. mendeko [[aljebra|algebran]] aditu garrantzitsuenetakoa (j. [[1882]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Anna Ancher]], daniar margolaria (j. [[1859]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Panait Istrati]], errumaniar idazlea (j. [[1884]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Facundo Perezagua]], espainiar politikari sozialista eta sindikalista (j. [[1860]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Henri Pélissier]], frantziar txirrindularia (j. [[1889]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Julio Altadill]], nafar historialaria eta espainiko militarra (j. [[1858]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jose Antonio Ugarte]], gipuzkoar frantzizkotar fraidea eta euskal idazlea (j. [[1860]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Józef Piłsudski|Jozef Pilsudski]], poloniako Bigarren Errepublikako lehen estatuburua eta diktadorea (j. [[1867]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Edwin Brant Frost]], estatubatuar astronomoa (j. [[1866]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Kazimir Malevitx]], ukrainiar margolaria eta artearen teorikoa (j. [[1878]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Paul Dukas]], frantziar musikagilea (j. [[1865]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[T. E. Lawrence]], ''Lawrence Arabiakoa'', britainiar militar, arkeologo eta idazlea (j. [[1888]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jane Addams]], [[AEB]]etako soziologo, filosofo eta idazlea (j. [[1860]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Hugo de Vries]], herbeheretar botanikoa (j. [[1848]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Jane Misme]], frantziar kazetari eta feminista (j. [[1865]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[James Edward Quibell]], britainiar egiptologoa (j. [[1867]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Ivan Mitxurin]], sobietar agronomoa (j. [[1855]]). * [[Ekainaren 24]]an, abizazio-istripuan: ** [[Carlos Gardel]], argentinar [[tango]] abeslaria (j. [[1887]]?/[[1890]]?). ** [[Alfredo Le Pera]], argentinar legelaria, idazlea, gidoilaria, itzultzailea, eta kazetaria. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[André Citroën]], frantziar ingeniaria eta industrialaria, [[Citroën]] automobil fabrikatzailearen sortzailea (j. [[1878]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Daniel Edward Howard]], [[Liberia]]ko 16. presidentea (j. [[1861]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Jenny Morris]], ingeles brodatzailea (j. [[1861]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Alfred Dreyfus]], frantziar militarra (j. [[1859]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Elia W. Peattie]], estatubatuar idazle, kazetari eta kritikaria (j. [[1862]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Francisco Cepeda]], euskal txirrindularia, [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] hil zen lehendabiziko txirrindularia (j. [[1906]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Pieter Cort van der Linden]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1846]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[José Adriano Lizarralde]], euskal elizgizon [[frantziskotar]]ra, idazle eta historialaria (j. [[1884]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Paul Signac]], frantziar margolaria (j. [[1863]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Charlotte Perkins Gilman]], estatubatuar feminista, soziologoa, eleberrigilea, poeta eta gizarte erreformarako irakurlea (j. [[1860]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Pavlos Kountouriotis]], [[Grezia]]ko presidentea (j. [[1855]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Rashid Rida]], erreformatzaile musulmana (j. [[1865]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Astrid Suediakoa]], [[Belgika]]ko erregina ezkontidea (j. [[1905]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Childe Hassam]], estatubatuar margolari inpresionista (j. [[1859]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Henri Barbusse]], frantziar idazlea eta kazetaria (j. [[1873]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Adelaide Cabete]], XX. mendeko lider feminista portugaldar garrantzitsuenetarikoa (j. [[1867]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Konstantin Tsiolkovski]], errusiar zientzialaria eta asmatzailea (j. [[1857]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Inocencia Arangoa]], gipuzkoar margolaria (j. [[1884]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Jean Béraud]], frantziar margolari inpresionista (j. [[1849]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Marie Gutheil-Schoder]], alemaniar sopranoa (j. [[1874]]). * [[Urriaren 13]]a - [[Julia Bea Soto]], nafar ekintzailea (j. [[1912]]). * [[Urriaren 19]]a - [[Oda Krohg]], norvegiar margolaria, Norvegiako pintura erromantiko berriaren erreferentetzat hartua (j. [[1860]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Anna Ulianova]], errusiar militante, kazetari eta idazle [[boltxebike]]a (j. [[1864]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Arthur Henderson]], eskoziar politikari laborista, 1934ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1863]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Charles Demuth]], estatubatuar margolaria (j. [[1883]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Henri Pirenne]], belgikar historialaria, [[Erdi Aroa]]n aditua (j. [[1862]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Paolo Orsi]], italiar arkeologoa (j. [[1859]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Silverio Izagirre]], euskal herritar futbolaria (j. [[1897]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[John Jellicoe]], [[Royal Navy]]ko flota almirantea (j. [[1859]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Agnes Pockels]], alemaniar kimikaria, gainazalen zientzian aitzindaria (j. [[1862]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Fernando Pessoa]], portugaldar saiakeragile eta olerkaria (j. [[1888]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Bernhard Schmidt]], estoniar jatorriko alemaniar astronomo eta optikaria (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Charles Richet]], frantziar fisiologoa, [[immunologia]]ren aitzindaria eta 1913ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1850]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Joaquín Trincado Mateo]], nafar idazle [[Espiritismo|espiritista]] (j. [[1866]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Victor Grignard]], frantziar kimikaria, 1912ko [[Kimikako Nobel saria]] (j. [[1871]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Georges Hérelle]], frantziar etnografoa (j. [[1848]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Karmelo Leizaola]], euskal kimikari eta euskaltzalea (j. [[1901]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Juan Vicente Gómez]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1857]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Kurt Tucholsky]], alemaniar eleberrigile eta poeta (j. [[1890]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Alban Berg]], austriar musikagilea (j. [[1885]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Paul Bourget]], frantziar idazlea (j. [[1852]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Tadeo Biela]], nafar abeslaria eta euskal idazlea (j. [[1872]]). * [[Narciso Balentziaga]], gipuzkoar margolaria (j. [[1905]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[James Chadwick]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Frédéric Joliot]], [[Irène Joliot-Curie]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: eman gabe * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Hans Spemann]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Carl von Ossietzky]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1935| ]] obru1udsts02r4o11urzxnmxaydrrq0 9984576 9984572 2024-11-29T08:03:24Z Artegia 65203 /* Jaiotzak */ 9984576 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Azaroaren 10]]a &ndash; “Nahiago Espainia gorria, Espainia zatitua baino”, esan zuen [[José Calvo Sotelo]]k [[Donostia]]n. [[Urumeako frontoia]]n izan zen, Bloke Nazional espainiarrak egindako ekitaldian. === Mundua === * [[Urtarrilaren 7]] &ndash; Nazioen Ligak [[1935eko Sarreko egoerari buruzko erreferenduma]]ren emaitza onartu zuen, Sarre Alemaniaren mugen barruan sartuz. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Islandia]] abortua legeztatu zuen aurreneko herrialde bihurtu zen. * [[Otsailaren 1]]a &ndash; Espainiako militarrek [[Jesús Argüelles Fernández]] «Pichilatu» iraultzaileari (1900-1935) heriotza-zigorra ezarri zioten, [[1934ko Iraultza Asturiasen|1934ko Asturiasko Iraultza]]n parte hartzeagatik. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Generalitat]]eko presidente [[Lluis Companys]] eta sei kontseilari espetxeratu zituzten Espainiako epaitegiek. “Matxinada militarra” egotzita, 30 urteko zigorra ezarri zieten, 1934ko urriaren 6an Estatu Kataluniarra aldarrikatzeatik. * [[Ekainaren 18]]: [[Ingalaterra-Alemania itsas-armadari buruzko ituna]] sinatu zen. Alemaniako itsas-armadak Erresuma Batuaren halako %35 izan zitekeen tona kopuruan. Honela, Erresuma Batuak espero zuen Alemaniaren itsas-armada mugatzea. * [[Abuztuaren 31]]: [[1935eko Neutraltasun Legea]] onartu zuen AEBk, enbargo orokor bat sartuz armen salerosketari gerra egonez gero. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Alemania]] [[nazionalsozialismo|naziak]] [[Nurenberg|Nurembergeko]] legeak onartu zituen, [[judu]] alemaniarrei herritartasuna ebazteko eta bandera nazional [[esbastika]]duna onartzeko. * [[Urriaren 3]]: Italiak Etiopia inbaditu zuen, [[Bigarren Italo-Etiopiar Gerra]] abiatuz. Nazioen Ligak Italia salatu zuen eta petrolio enbargo bat proposatu zuen, arrakastarik gabe. * [[Azaroaren 14]]: 1945ra arte egindako [[1935ko Erresuma Batuko hauteskunde orokorrak|azken Erresuma Batuko hauteskundeak]]. [[Stanley Baldwin]]ek irabazi zituen. == Arte eta kultura == ===== Euskal Herria ===== * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[1935eko Bertsolari Txapelketa Nagusia|Lehenengo Bertsolari Txapelketa Nagusia]] ospatu zen, [[Euskaltzaleak]] elkarteak antolatua [[Euzko Gaztedi|Eusko Gaztedirekin]] batera. [[Inazio Eizmendi|Inazio Eizmendi ''Basarri'']] izan zen irabazlea. ===== Mundua ===== * [[Irailaren 30]]a &ndash; ''[[Porgy and Bess]]'' (euskaraz: ''Porgy eta Bess''), [[George Gershwin]]en musika eta [[DuBose Heyward]]en libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Boston]]go Colonial Theatren. == Zientzia eta teknologia == * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Richmond]] ([[Virginia]]) hirian [[garagardo]]a latontzi baten barruan saldu zuten lehen aldiz. == Kirolak == * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Biarritz Olympique]] [[errugbi]] taldea [[Frantziako errugbi txapelketa|Frantziako txapelduna]] izan zen finala 3-0 irabaziz U.S.A.Perpignan taldearen aurka. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Espainiako Vuelta]]ren [[1935eko Espainiako Itzulia|lehen edizioa]] bukatu zen. Garailea [[Gustave Deloor]] flandriar txirrindularia izan zen. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Francisco Cepeda]] bizkaitar txirrindularia [[Col du Galibier]] jaisten ari zela hil zen [[1935eko Frantziako Tourra|1935eko Frantziako Tourrean]]. [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] hil zen lehendabiziko txirrindularia izan zen. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[David McKee]], britainiar idazlea eta ilustratzailea (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Floyd Patterson]], estatubatuar boxeolaria (h. [[2006]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Federico Bilbao]], bizkaitar futbolaria eta poeta. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Roberto Rodríguez Fernández]], ''El Vaquerito'', kubatar gerrillaria, [[Kubako Iraultza]]n parte-hartzailea (h. [[1958]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Elvis Presley]], estatubatuar [[rock]] abeslaria eta aktorea, historiako musikaririk garrantzitsuenetakotzat hartua (h. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Pio Berasategi]], gipuzkoar idazlea (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 18]]a - [[Christiane Martel]], frantziar aktore eta edertasun erregina, 1953ko ''Miss Unibertso''. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Pupetta Maresca]], Italiako [[Camorra]]ren partaidea (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Sándor Balassa]], hungariar musikagilea (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 23]] &ndash; [[Pierre Lacroix]], frantziar errugbilaria (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[J. G. Farrell]], Ingalaterran jaiotako irlandar idazlea (h. [[1979]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Antonio Ramalho Eanes]], [[Portugal]]go presidentea. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Ramon Carrera]], bizkaitar eskultorea (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Friðrik Ólafsson]], islandiar xakelaria. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Paula Rego]], portugaldar-britainiar margolari eta artista bisuala (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Léon Pressouyre]], lapurtar historialaria, [[Erdi Aro]]ko artean aditua (h. [[2009]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Dominique Bozo]], frantziar museo-arduraduna (h. [[1993]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[David Lodge]], ingeles idazlea. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Luboš Kohoutek]], txekiar astronomoa (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Richard Brautigan]], estatubatuar idazlea (h. [[1984]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Ida Holz]], uruguaitar ingeniari, informatikari, irakasle eta ikertzailea. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Elsa Martinelli]], italiar aktore eta modeloa (h. [[2017]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Pedro Schwartz]], espainiar legelaria eta ekonomista. * [[Urtarrilaren 31]]a &ndash; [[Kenzaburo Oe]], japoniar idazlea, 1994ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[2023]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Dieter Kühn]], alemaniar idazlea (h. [[2015]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Antonina Rodrigo]], espainiar idazle eta historialaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Saturnino García]], bizkaitar antzezlea. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Publio Cordón]], [[GRAPO]]k bahitu eta bahiketan zehar hildako espainiar enpresaburua (h. [[1995]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Luis María Anson]], espainiar kazetari eta idazlea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Miroslav Blažević]], kroaziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gene Vincent]], estatubatuar musikaria, [[rock and roll]]aren eta [[rockabilly]]aren aitzindarietako bat (h. [[1971]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Marcelino Oreja Agirre]], euskal herritar legelari, politikari eta diplomatikoa. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Roger B. Chaffee]], estatubatuar astronauta (h. [[1967]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Sonny Bono]], estatubatuar musikari, aktore eta politikaria (h. [[1998]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Graciela Rodo Boulanger]], boliviar margolari eta grabatzailea. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Hrvoje Šarinić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (h. [[2017]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ciaran Bourke]], irlandar abeslaria eta musikaria, ''[[The Dubliners]]'' taldeko kidea (h. [[1986]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Danilo Kiš]], [[jugoslavia]]r idazle eta itzultzailea (h. [[1989]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Mercedes Villacián]], arabar irakasle eta politikaria (h. [[2002]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Tomás Caballero]], nafar politikaria (h. [[1998]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[José Macia|José Macia, ''Pepe'']], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[António da Cunha Telles]], portugaldar zinemagilea eta ekoizlea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Mirella Freni]], italiar opera sopranoa (h. [[2020]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Susan McKenna-Lawlor]], irlandar astrofisikaria. * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Zhelyu Zhelev]], [[Bulgaria]]ko presidentea (h. [[2015]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Bent Larsen]], danimarkar xakelaria (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Javier Arozena]], gipuzkoar margolaria (h. [[2016]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Pedro Manterola]], nafar margolari, idazle eta arte-teorilaria (h. [[2016]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Jesus Mari Elejalde]], arabar apaiza eta euskal idazlea (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Xabier Sánchez Erauskin]], arabar kazetaria. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Akira Kitaguchi]], japoniar futbolaria. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Angel Segurola]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2017]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[José Antonio Labordeta]], [[aragoi]]ar poeta, abeslari, irakasle, idazle eta politikaria (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Jose Luis Elkoro]], gipuzkoar politikari ezkertiar eta abertzalea. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[David Andrews (Irlandako politikaria)|David Andrews]], irlandar politikaria. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Valerio Adami]], italiar margolaria. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Luis Goytisolo]], espainiar idazlea. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Oscar Panno]], argentinar xakelaria. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Antonios Naguib]], egiptoar kardinala eta [[Eliza Katoliko Koptoa]]ren patriarka (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[José Segú]], kataluniar txirrindularia (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Brian Clough]], ingeleses futbolari eta entrenatzailea, historiako entrenatzaile hoberenetakoa (h. [[2004]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Peter Bichsel]], alemanieraz idazten duen suitzar idazlea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Carol Kaye]], estatubatuar musikaria, rock eta pop musikan grabazio gehienetarikoa duen baxu-jotzailea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Peret]], kataluniar abeslari, gitarrajole eta konposatzaile ijitoa, kataluniar errunbaren ikur nagusienetakoa (h. [[2014]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Gabriel Elorde]], ilipinar boxeolaria (h. [[1985]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Josep Soler i Sardà]], kataluniar musikagilea (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Mahmoud Abbas]], [[Palestina]]ko presidentea. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Eusebio Vélez]], arabar txirrindularia (h. [[2020]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Eusebio Ríos]], euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2008]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[John Thornett]], australiar errugbilaria (h. [[2019]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Herb Alpert]], estatubatuar musikari eta musika-industrialaria. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Adolfo Pérez Marañón|Adolfo Pérez Marañón, ''Marañón'']], nafar futbolari ohia. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Fernando del Paso]], mexikar idazlea (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Jon Gisasola (Begoñes VII.a)|Jon Gisasola, ''Begoñes VII.a'']], bizkaitar palaria (h. [[2000]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Raúl Guerra Garrido]], Euskal Herrian errotutako madrildar idazlea (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Mago Larraín]], txiletar ilusionista, idazlea, aktorea, eraikitzaile zibila eta esataria (h. [[2011]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Luis del Sol]], espainiar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Álvaro de Luna (aktorea)|Álvaro de Luna]], espianiar aktorea (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Pierre Kartner]], ''Aita Abraham'', herbeheretar musikari, egile abeslari eta disko ekoizlea (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Richard Kuklinski]], soldatapeko estatubatuar hiltzailea (h. [[2006]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Erich von Däniken]], alemanezko suitzar idazlea. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Sarah Kirsch]], alemaniar idazlea (h. [[2013]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Dudley Moore]], ingeles aktorea, umorista eta musikaria (h. [[2002]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Josef Vojta]], txekiar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Mario Camus]], espainiar zinema zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Dick Conway]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Fiorenza Cossotto]], italiar [[mezzosoprano]]a, XX. mendeko onenetakoa. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Mac Maharaj]], [[Afrikako Kongresu Nazionala|ANCko]] hegoafrikar politikaria. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Bhama Srinivasan]], indiar matematikaria. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Garbiñe Balerdi]], ''Irura II'', gipuzkoar erraketista. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[James Peebles]], kanadar kosmologo eta astrofisikaria, 2019ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Apirilaren 26]]a - [[Sheila Tobias]], unibertsitateko administratzaile estatubatuarra, matematika eta zientzietako genero-arrakala aztertu zuena unibertsitate mailan (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Theo Angelopoulos]], greziar zinema zuzendaria (h. [[2012]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[April Ashley]], britainiar modeloa (h. [[2021]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Serafin Basauri]], gipuzkoar euskaltzalea. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Lourdes Van-Dúnem]], angolar abeslaria (h. [[2006]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Faisal II.a]], [[Irak]]eko erregea (h. [[1958]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Luis Suárez]], espainiar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (h. [[2024]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Susana Thénon]], argentinar poeta, itzultzaile eta argazkilaria (h. [[1991]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Jack Charlton]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Roque Dalton]], salvadortar kazetari, idazle eta iraultzailea (h. [[1975]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Elena Frías de Chávez]], venezuelar maistra, [[Hugo Chávez]]en ama. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[José Francisco Arakistain]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Isidro Eskisabel]], ''Eskisabel II '', nafar futbolaria (h. [[2009]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Yvon Douis]], frantziar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Rafael Canogar]], espainiar margolari eta eskultorea. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Teresa Rivero]], espainiar enpresaburua, Espainiako Lehen Mailako futbol-klub bateko lehendakaritzara iritsi zen lehen emakumea . * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Fritz Rudolf Fries]], alemaniar eleberrigile eta itzultzailea (h. [[2014]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[José Mujica]], [[Uruguai]]ko presidentea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[John Goldthorpe]], britainiar soziologoa, Britainiar Akademiako kidea eta Oxford unibertsitateko irakasle emeritua. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Bepi De Marzi]], italiar konpositore, organista, orkestra-zuzendari eta koru-zuzendaria. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Xabier Añua]], arabar saskibaloi entrenatzaile ohi eta abokatua. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[André Brink]], hegoafrikar idazlea, [[afrikaans]] hizkuntzaz eta [[ingeles]]ez idazten zuena (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Jim Bolger]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[María Galiana]], andaluziar aktorea. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Norman Foster]], ingeles arkitektoa. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carol Shields]], kanadar idazlea (h. [[2003]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Imanol Murua Arregi]], euskal idazle, irakasle, kazetaria eta politikaria (h. [[2008]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Fernando Aiuti]], italiar immunologoa eta politikaria, Italiako ANLAIDS elkartearen sortzailea eta lehenengo lehendakaria (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Núria Espert]], kataluniar antzezlea eta antzerki- eta opera-zuzendaria. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Javier Aguirre Fernández]], gipuzkoar zinema zuzendari eta gidoigilea (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Christo]], bulgariar-estatubatuar artista (h. [[2020]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Ugné Karvelis]], lituaniar idazle, literatura-kritikaria, itzultzailea eta diplomazialaria (h. [[2002]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Samak Sundaravej]], [[Thailandia]]ko lehen ministroa (h. [[2009]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Liudmila Txernikh]], errusiar astronomoa (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Dieter Forte]], alemaniar idazlea (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Vivian Gornick]], estatubatuar kazetari, idazle eta aktibista feminista. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Jim Dine]], estatubatuar margolaria. * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[José María Gil-Robles y Gil-Delgado]], [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria (h. [[2023]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Françoise Sagan]], frantziar idazlea (h. [[2004]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Matilde Coral]], espainiar flamenko-dantzaria. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Laurent Terzieff]], frantziar antzezlea eta antzerki-zuzendaria (h. [[2010]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[José María Cuevas]], espainiar enpresaburua, [[Espainiako Enpresaburu Elkarteen Konfederazioa]]ren (CEOE) presidentea (h. [[2008]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Lola Herrera]], espainiar aktorea. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Josefina Castellví]], kataluniar itsas biologo eta ozeanografoa. * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[David Prowse]], ingeles kulturista, pisu jasotzailea eta aktorea, jatorrizko ''[[Star Wars]]'' trilogian [[Darth Vader]]ren antzezlea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Harrison Schmitt]], estatubatuar geologo, astronauta eta senatari ohia. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Narciso Ibáñez Serrador|''Chicho'' Ibáñez Serrador]], uruguaiar-espainiar zinema- eta telebista-zuzendaria (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Jean Louis Davant]], zuberoar idazlea eta Euskaltzain urgazle eta osoa. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Hans Tilkowski]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Tenzin Gyatso]], [[Tibet]]eko XIV. [[Dalai Lama]]. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Wim Duisenberg]], herbeheretar ekonomista eta politikaria, [[Europako Banku Zentrala]]ren lehen lehendakaria (h. [[2005]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Mercedes Sosa]], Argentinako folkloreari zabalkundea eta berrikuntza eskaini zizkion abeslaria (h. [[2009]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Anton Lasheras]], bizkaitar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Wilson Whineray]], zeelandaberritar errugbilaria (h. [[2012]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Satoshi Ōmura]], japoniar biokimikaria, 2015eko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Kurt Westergaard]], daniar karikaturagilea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Monique Wittig]], frantziar idazlea eta teoriko feminista, lesbofeminismoari funtsezko ekarpena egin ziona (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Rafael Eguskiza Basterra|Rafael Eguskiza]], bizkaitar belar hockey jokalaria (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Ei-ichi Negishi]], japoniar kimikaria, 2010eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Mohamed Xukri]], [[Rif]] aldeko idazle eta eleberrigilea (h. [[2003]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Diahann Carrol]], estatubatuar aktore, abeslari, modelo eta ekintzailea (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Julen Kaltzada]], bizkaitar apaiza eta euskal idazlea (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Harvey Sacks]], estatubatuar soziologoa, [[etnometodologia]]ren ordezkari nabarietakoa (h. [[1975]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[André Isoir]], frantziar organo-jotzailea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Ramón Chao]], galiziar kazetari eta idazlea (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Ron Springett]], ingeles futbolaria (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Mari Tere Elola]], [[Donostiako ikastolak]] sortu zituen mugimenduan andereño aitzindarietako bat.. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Adnan Khashoggi]], saudiarabiar enpresaburu, arma trafikatzaile eta munduko gizon aberatsenetarikoa (h. [[2017]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Aurelio Sagaseta Ariztegi]], nafar apaiza eta musikaria. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Lisa Gastoni]], italiar aktorea. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[José María Iraburu]], nafar teologo eta Iruñeko eliz presbiteroa. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Iñaki Irigoien]], bizkaitar dantzari, irakasle, ikertzaile eta dantza bultzatzailea. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Geoffrey Lewis]], estatubatuar aktorea (h. [[2015]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Omero Antonutti]], italiar aktorea (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komimilari eta ilustratzailea (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[John Cazale]], estatubatuar aktorea (h. [[1978]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Carmelo Borobia]], nafar apaiza, [[Tarazonako elizbarrutia|Tarazonako apezpikua]] (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Arnaldo Pambianco]], italiar txirrindularia (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Rafer Johnson]], [[dekatloi]]an espezializatutako estatubatuar atleta (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Dulcie September]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzaile politikoa (h. [[1988]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Al Erkiaga]], euskal emigranteen semea, euskaltzalea eta euskal dantzen bultzatzailea Ameriketako Estatu Batuetan (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Eñaut Etxamendi]], baxenafar idazle, irakasle, laborari eta abeslaria. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Annie Proulx]], estatubatuar eleberrigile, istorio idazle eta kazetaria. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Armando Merodio]], bizkaitar futbolaria (h. [[2018]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Mixel Oronoz]], baxenafar idazle, irakasle eta apaiz euskaltzalea (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Jose Zufiaurre]], gipuzkoar etnografo ikertzailea. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Tsutomu Hata]], [[Japoniako Lehen Ministro|Japoniako lehen ministroa]] (h. [[2017]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Karen Spärck Jones]], britainiar zientzialaria eta informatikaria, [[hizkuntzalaritza konputazional]]ean ekarpen handia egin zuena (h. [[2007]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[William Friedkin]], estatubatuar zinema eta telebista zuzendaria zein ekoizlea (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 30]]a - [[Sylvia Earle]], estatubatuar itsas biologoa, esploratzailea, botanikaria eta idazlea. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[John Phillips (musikaria)|John Phillips, ''Papa John'']], estatubatuar musikari, gitarra jotzaile eta abeslaria, ''[[The Mamas & the Papas]]'' taldeko kidea (h. [[2001]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Eldridge Cleaver]], estatubatuar politikaria eta beltzen aldeko aktibista (h. [[1998]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Yıldırım Akbulut]], [[Turkia]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Jose Maria Palacios|Jose Maria Palacios, ''Ogeta'']], gasteiztar pilotaria (h. [[2002]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Fernando de Trazegnies Granda]], [[Peru]]tar abokatu, idazle, historialari eta genealogista. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Abdou Diouf]], [[Senegal]]go presidentea. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[William Vance]], belgikar komikigilea (h. [[2018]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Pakita Arregi]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] nafar irakaslea, Soziologia eta Po­litika Zientzietan Dokto­rea eta ohorezko euskaltzaina. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Hilario Azkarate]], bizkaitar esku pilotaria (h. [[2012]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Chaim Topol]], israeldar aktore eta abeslaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Arvo Pärt]], estoniar musikagilea. * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Jazinto Sagarna|Jazinto Sagarna, ''Gorbeiako artzaina'']], bizkaitar artzain eta eguraldi iragarlea (h. [[2018]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[German Titov]], sobietar kosmonauta, Lurra orbitatu zuen bigarren gizakia (h. [[2000]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Rafael Anson]], madrildar enpresaburua, [[RTVE]]ko zuzendari nagusia. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Harvey J. Alter]], estatubatuar mediku, ikertzaile eta birologoa, 2020ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Antxon Ezeiza]], euskal zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea (h. [[2011]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (h. [[2024]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Benito Joanet]], kataluniar futbol-atezaina eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 16]]a - [[Esther Vilar]], alemaniar-argentinar idazlea, soziologoa, psikologoa eta medikua. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Ken Kesey]], estatubatuar idazlea (h. [[2001]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Niall Brophy]], irlandar errugbilaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Jimmy Armfield]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2018]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Maj Sjöwall]], suediar idazle eta itzultzailea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Viktor Txizhikov]], errusiar marrazkilari, diseinatzaile eta haurrentzako liburuen ilustratzailea (h. [[2020]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[David D. Kpormakpor]], [[Liberia]]ko estatuburua (h. [[2010]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Mylène Demongeot]], frantziar aktore eta modeloa (h. [[2022]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (h. [[2024]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Jerry Lee Lewis]], estatubatuar pianista eta abeslaria, [[rock and roll]]aren aitzindari garrantzitsu bat (h. [[2022]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Julie Andrews]], ingeles aktore eta abeslaria. * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Omar Sívori]], argentinar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2005]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Charles Duke]], estatubatuar [[NASA]]ko astronauta, ingeniari eta militar ohia. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Maruja Lozano]], espainiar bolero eta kopla-kantaria (h. [[2022]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Thomas Keneally]], australiar eleberrigile, antzerkigile eta saiakeragilea. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Luciano Pavarotti]], italiar tenorra, XX. mendearen bigarren erdialdeko [[opera]]ko abeslarien artean ospetsuena (h. [[2007]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[La Monte Young]], estatubatuar musikagilea. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Barry McGuire]], estatubatuar abeslaria. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Bobby Morrow]], estatubatuar atleta, 1950eko hamarkadako esprinter nagusia (h. [[2020]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Tomás Aragüés Bernad]], euskal musikagilea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Agne Simonsson]], suediar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Juan Jose Etxeberria]], gipuzkoar ikertzailea eta ekonomista. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Egon Franke]], poloniar eskrimalaria, florete modalitatekoa (h. [[2022]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[María Teresa Mirabal]], [[Mirabal ahizpak|Mirabal ahizpetako]] bat (h. [[1960]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Gloria Conyers Hewitt]], estatubatuar matematikaria, Matematika doktoregoa lortu zuen [[afroamerikar|afrikar jatorriko]] hirugarren emakumea. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Giorgio Grassi]], italiar arkitektoa. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (h. [[2024]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Javier Gato]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2014]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (h. [[2024]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Iain Laughland]], eskoziar errugbilaria (h. [[2020]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Isao Takahata]], japoniar zinema zuzendari eta ekoizlea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Agota Kristof]], frantsesezko hungariar idazlea (h. [[2011]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Mohamed Hussein Tantawi]], [[Egipto|Egiptoko Arabiar Errepublikako]] presidentea (h. [[2021]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Gary Player]], hegoafrikar golfaria. * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Edward Said]], estatubatuar arte-kritikari eta aktibista (h. [[2003]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Claudio Etxeberria]], gipuzkoar [[traineru]] patroia (h. [[2000]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Manfredo Tafuri]], italiar arkitektoa eta arkitekturaren historialaria (h. [[1994]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Bibi Andersson]], suediar aktorea (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Marie-Pierre Pruvot]], aljeriar-frantziar artista eszenikoa. * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Liudmila Gurtxenko]], ukrainar jatorriko sobietar eta errusiar aktore eta abeslaria (h. [[2011]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Hussein I.a Jordaniakoa]], [[Jordania]]ko erregea (h. [[1999]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[France-Albert René]], [[Seychelleak|Seychelleetako]] presidentea (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Toni Sailer]], austriar alpetar eskiatzailea, garai guztietako handienetakotzat hartua (h. [[2009]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Leo Falcam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] presidentea (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Xabier Azurmendi]], euskal idazle eta elizgizona (h. [[1996]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Esperanza Roy]], espainiar ''vedette'' eta aktorea. * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Miren Alazne Iruretagoiena]], gipuzkoar euskaltzalea eta abertzalea, euskal erreferentea [[Panpa]]n (h. [[2018]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Khalifa bin Salman Al Khalifa]], [[Bahrain]]go lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jon Azpillaga]], euskal bertsolari eta bertso-eskolako irakaslea (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Michel Freitag]], suitzar jatorriko quebectar soziologo eta filosofoa (h. [[2009]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Michel Portal]], lapurtar konpositore eta musikaria, Europako jazz musikaririk garrantzitsuenetakotzat joa. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (h. [[2024]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Woody Allen]], estastubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta aktorea. * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Javier Chourraut]], nafar politikaria, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko Alkate]] ohia. * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Armando Llanos]], arabar diseinatzaile eta arkeologoa. * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Armando Manzanero]], mexikar abeslari, musikagile eta aktorea (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Hans-Jürgen Syberberg]], alemaniar zinema-zuzendaria. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Jose Luis Orella]], nafar ikerlaria, historialari eta irakaslea, [[Nafarroako Erresuma]]ren historia eta zuzenbidean aditua. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Pranab Mukherjee]], [[India]]ko 13. presidentea (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Ferdinand Alexander Porsche]], alemaniar ingeniaria, [[Porsche 911]] modeloaren diseinatzailea (h. [[2012]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Bolao]], bizkaitar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Lidia Falcón]], espainiar politikari eta idazlea. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Arthur Summons]], australiar errugbilari eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Lee Remick]], estatubatuar aktorea (h. [[1991]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Nikos Sampson]], [[Zipre]]ko presidentea (h. [[2001]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[John G. Avildsen]], estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Koldo Zabala]], bizkaitar dantzaria eta koreografoa (h. [[2014]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Esther Phillips]], estatubatuar [[Rhythm and blues|R&B]] abeslaria (h. [[1984]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Sadiq al-Mahdi]], [[Sudan]]go lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Remei Margarit i Tayà]], kataluniar psikologoa, kantautorea, irakaslea eta idazlea (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Susana Rinaldi]], argentinar aktorea, tango-abeslaria eta Giza Eskubideen defendatzailea. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Tamara Smirnova]], errusiar astronomoa (h. [[2001]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Étienne Gnassingbé Eyadema]], [[Togo]]ko diktadorea (h. [[2005]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Josu Bergara Etxebarria|Josu Bergara]], bizkaitar politikaria, [[Bizkaiko Foru Aldundia|Bizkaiko Ahaldun Nagusi]] ohia. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Omar Bongo]], [[Gabon]]go presidentea (h. [[2009]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Salman Saudi Arabiakoa]], [[Saudi Arabia]]ko erregea. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (h. [[2024]]). * [[Angel Landa]], bizkaitar alpinista (h. [[2020]]). * [[Markinako Lehoia|Anton Totorikaguena, ''Markinako Lehoia'']], bizkaitar herri kirolaria (h. [[2017]]). * [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (h. [[2024]]). * [[Dolores Aguirre]], bizkaitar enpresaburua (h. [[2013]]). * [[Esperanza Nuere]], bizkaitar artista, margolaria. * [[Iñaki Bergara Izagirre|Iñaki Bergara, ''Pio'']], azpeitiar aktorea (h. [[2016]]). * [[Jesus Osteriz]], nafar politikaria. * [[Jose Mensuro|Jose Mensuro, ''Mensu'']], gipuzkoar margolaria. * [[Josetxo Etxebeste]], ''Errenteriako basagizona'', baserriko ukuiluan -animalien artean- hazitako gizabanako gaigabea (h. [[2001]]). * [[Josu Zubiaur]], bizkaitar ingeniaria, arkitektoa eta unibertsitateko irakaslea, [[Euskal Irrati Telebista|EiTBko]] lehenbiziko zuzendaria (h. [[2015]]). * [[Joxe Luis Zurutuza]], gipuzkoar idazlea (h. [[2023]]). * [[María Teresa Castells]], gipuzkoar liburu-saltzailea (h. [[2017]]). * [[Patxi Zapiain]], gipuzkoar ekintzaile kulturala (h. [[2011]]). * [[Pedro Toledo]], bizkaitar bankaria, [[Banco de Vizcaya]]ko presidentea eta [[Banco Bilbao Vizcaya]]ren sortzaileetakoa (h. [[1989]]). * [[Rafael Ortiz Alfau]], euskal herritar margolari eta ilustratzailea (h. [[2000]]). * [[Xabier Gorostiaga]], bilbotar jesuita, irakaslea eta garapenari lotutako gaietan aditua (h. [[2003]]). * [[Rafael Castro]], espainiar musikagilea. * [[Dimitris Christoulas]], [[Atzeraldi Handia|Atzerakada Handiaren]] ondorioz sorrarazitako egoera sozioekonomikoaren aurka [[protesta]] moduan bere buruaz beste egin zuen greziar botikaria (h. [[2012]]). * [[James Cantrell]], estatubatuar artista. * [[Joana Biarnés]], kataluniar argazkilaria eta lehen emakume argazkilari-kazetaria (h. [[2018]]). * [[Lolo Rico]], espainiar kazetari eta telebista zuzendaria (h. [[2019]]). * [[Teresa Burga]], perutar artista multimedia eta kontzeptuala (h. [[2021]]). * [[Mifta al-Usta Umar]], [[Libia]]ko estatuburua (h. [[2010]]). * [[Víctor Arriazu y Calleja]], kataluniar marrazkilaria, ''[[El Capitán Trueno]]'' eta ''El Jabato'' komikien marrazkilarietako bat (h. [[1997]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Jean Etxepare Bidegorri]], ''medikua'', Argentinan jaiotako euskal idazlea (j. [[1877]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Virginie Demont-Breton]], frantziar margolaria (j. [[1859]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Martin Elola Berasategi]], [[Begoñako errepublika|Begoñako Udaleko]] azken [[txistulari]]a, maixu, zuzendari eta txistu-egilea (j. [[1867]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Hugo Junkers]], alemaniar aeronautikoa (j. [[1859]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Ramon Bikuña]], bizkaitar politikari eta enpresaburua (j. [[1886]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Jenaro Larratxe]], nafar enpresaburu eta politikaria, [[Euskeraren Adiskideak]] elkarte euskaltzalearen presidente eta sortzailea (j. [[1870]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Max Liebermann]], alemaniar margolaria (j. [[1847]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Auguste Escoffier]], frantziar sukaldari eta sukaldaritza liburuen idazlea (j. [[1846]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Tsubouchi Shōyō]], japoniar idazlea eta itzultzailea (j. [[1859]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Prosper Boissonnade]], frantziar historialaria eta unibertsitateko irakaslea (j. [[1862]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Patricio Arabolaza]], euskal herritar futbolaria (j. [[1897]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Mihajlo Pupin]], serbiar-estatubatuar fisikaria (j. [[1858]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[John James Rickard Macleod]], ingeles sendagilea, 1923ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1876]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Aron Nimzowitsch]], errusiar-daniar xakelaria, hipermodernismoaren xakelari nabarmenetakoa (j. [[1886]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Julian Irizar]], euskal jatorriko Argentinako Itsas Armadako almirantea (j. [[1869]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Ana de Castro Osório]], portugaldar idazlea, kazetaria, pedagogoa, feminista eta militante errepublikanoa (j. [[1872]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Matxin Irabola]], lapurtar bertsolaria (j. [[1879]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[François Simiand]], frantziar soziologoa, historialaria eta ekonomista, frantziar soziologia eskolaren sortzailetakoa (j. [[1873]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Antônio de Alcântara Machado]], brasildar literatura kritikoa eta idazlea, Brasilgo modernismoaren idazle garrantzitsuenetarikoa (j. [[1901]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Emmy Noether]], alemaniar matematikaria, XX. mendeko [[aljebra|algebran]] aditu garrantzitsuenetakoa (j. [[1882]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Anna Ancher]], daniar margolaria (j. [[1859]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Panait Istrati]], errumaniar idazlea (j. [[1884]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Facundo Perezagua]], espainiar politikari sozialista eta sindikalista (j. [[1860]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Henri Pélissier]], frantziar txirrindularia (j. [[1889]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Julio Altadill]], nafar historialaria eta espainiko militarra (j. [[1858]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jose Antonio Ugarte]], gipuzkoar frantzizkotar fraidea eta euskal idazlea (j. [[1860]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Józef Piłsudski|Jozef Pilsudski]], poloniako Bigarren Errepublikako lehen estatuburua eta diktadorea (j. [[1867]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Edwin Brant Frost]], estatubatuar astronomoa (j. [[1866]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Kazimir Malevitx]], ukrainiar margolaria eta artearen teorikoa (j. [[1878]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Paul Dukas]], frantziar musikagilea (j. [[1865]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[T. E. Lawrence]], ''Lawrence Arabiakoa'', britainiar militar, arkeologo eta idazlea (j. [[1888]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jane Addams]], [[AEB]]etako soziologo, filosofo eta idazlea (j. [[1860]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Hugo de Vries]], herbeheretar botanikoa (j. [[1848]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Jane Misme]], frantziar kazetari eta feminista (j. [[1865]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[James Edward Quibell]], britainiar egiptologoa (j. [[1867]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Ivan Mitxurin]], sobietar agronomoa (j. [[1855]]). * [[Ekainaren 24]]an, abizazio-istripuan: ** [[Carlos Gardel]], argentinar [[tango]] abeslaria (j. [[1887]]?/[[1890]]?). ** [[Alfredo Le Pera]], argentinar legelaria, idazlea, gidoilaria, itzultzailea, eta kazetaria. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[André Citroën]], frantziar ingeniaria eta industrialaria, [[Citroën]] automobil fabrikatzailearen sortzailea (j. [[1878]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Daniel Edward Howard]], [[Liberia]]ko 16. presidentea (j. [[1861]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Jenny Morris]], ingeles brodatzailea (j. [[1861]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Alfred Dreyfus]], frantziar militarra (j. [[1859]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Elia W. Peattie]], estatubatuar idazle, kazetari eta kritikaria (j. [[1862]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Francisco Cepeda]], euskal txirrindularia, [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] hil zen lehendabiziko txirrindularia (j. [[1906]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Pieter Cort van der Linden]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1846]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[José Adriano Lizarralde]], euskal elizgizon [[frantziskotar]]ra, idazle eta historialaria (j. [[1884]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Paul Signac]], frantziar margolaria (j. [[1863]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Charlotte Perkins Gilman]], estatubatuar feminista, soziologoa, eleberrigilea, poeta eta gizarte erreformarako irakurlea (j. [[1860]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Pavlos Kountouriotis]], [[Grezia]]ko presidentea (j. [[1855]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Rashid Rida]], erreformatzaile musulmana (j. [[1865]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Astrid Suediakoa]], [[Belgika]]ko erregina ezkontidea (j. [[1905]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Childe Hassam]], estatubatuar margolari inpresionista (j. [[1859]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Henri Barbusse]], frantziar idazlea eta kazetaria (j. [[1873]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Adelaide Cabete]], XX. mendeko lider feminista portugaldar garrantzitsuenetarikoa (j. [[1867]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Konstantin Tsiolkovski]], errusiar zientzialaria eta asmatzailea (j. [[1857]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Inocencia Arangoa]], gipuzkoar margolaria (j. [[1884]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Jean Béraud]], frantziar margolari inpresionista (j. [[1849]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Marie Gutheil-Schoder]], alemaniar sopranoa (j. [[1874]]). * [[Urriaren 13]]a - [[Julia Bea Soto]], nafar ekintzailea (j. [[1912]]). * [[Urriaren 19]]a - [[Oda Krohg]], norvegiar margolaria, Norvegiako pintura erromantiko berriaren erreferentetzat hartua (j. [[1860]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Anna Ulianova]], errusiar militante, kazetari eta idazle [[boltxebike]]a (j. [[1864]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Arthur Henderson]], eskoziar politikari laborista, 1934ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1863]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Charles Demuth]], estatubatuar margolaria (j. [[1883]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Henri Pirenne]], belgikar historialaria, [[Erdi Aroa]]n aditua (j. [[1862]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Paolo Orsi]], italiar arkeologoa (j. [[1859]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Silverio Izagirre]], euskal herritar futbolaria (j. [[1897]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[John Jellicoe]], [[Royal Navy]]ko flota almirantea (j. [[1859]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Agnes Pockels]], alemaniar kimikaria, gainazalen zientzian aitzindaria (j. [[1862]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Fernando Pessoa]], portugaldar saiakeragile eta olerkaria (j. [[1888]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Bernhard Schmidt]], estoniar jatorriko alemaniar astronomo eta optikaria (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Charles Richet]], frantziar fisiologoa, [[immunologia]]ren aitzindaria eta 1913ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1850]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Joaquín Trincado Mateo]], nafar idazle [[Espiritismo|espiritista]] (j. [[1866]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Victor Grignard]], frantziar kimikaria, 1912ko [[Kimikako Nobel saria]] (j. [[1871]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Georges Hérelle]], frantziar etnografoa (j. [[1848]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Karmelo Leizaola]], euskal kimikari eta euskaltzalea (j. [[1901]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Juan Vicente Gómez]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1857]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Kurt Tucholsky]], alemaniar eleberrigile eta poeta (j. [[1890]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Alban Berg]], austriar musikagilea (j. [[1885]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Paul Bourget]], frantziar idazlea (j. [[1852]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Tadeo Biela]], nafar abeslaria eta euskal idazlea (j. [[1872]]). * [[Narciso Balentziaga]], gipuzkoar margolaria (j. [[1905]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[James Chadwick]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Frédéric Joliot]], [[Irène Joliot-Curie]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: eman gabe * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Hans Spemann]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Carl von Ossietzky]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1935| ]] ep7lf717u9n41kjue79s7t4ejkg5djv 0 1273 9984695 9970490 2024-11-29T10:19:52Z Lainobeltz 56334 /* Uztaila */ 9984695 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Albania]]ko errepublika sortu zuten. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Mahabadeko Errepublika]]ren sorreraren aldarrikapena [[Rojhilat (Ekialdeko Kurdistan)|Rojhilaten]] (Iraneko edo Ekialdeko Kurdistan). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juan Perón|Juan Peron]] izendatu zuten [[Argentina]]ko presidente. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] [[Filipinak|Filipina Uharteen]] independentzia onartu zuten. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[King David hoteleko atentatua]]n 92 hildako (terrorista bat barne) izan ziren. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Nurenbergeko epaiketak|Nurenbergeko epaiketetan]] zigortutako buruzagi naziak ahorkatuak izan ziren. * [[Azaroaren 4]]a- [[UNESCO]] erakunde nazioartekoa sortu zuten. * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Nazio Batuen Erakundea|NBEk]] egoitza [[New York]]en ipini zuen. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Indotxinako Gerra]] hasi zen, ia 8 urtez luzatu zena. == Arte eta kultura == * [[Otsailaren 22]]a &ndash; "[[Sinfonia Pirenaica]]" jo zuten lehen aldiz, [[Jesus Guridi]] musikagilearen lana. == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Michel Gbezera-Bria]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministro ohia. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Roberto Rivelino]], brasildar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[José Amedo]], espainiar polizia ohia, [[GAL]]eko kidea. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Diane Keaton]], estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Anton Arieta|Anton Arieta, ''Arieta II.a'']], bizkaitar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Syd Barrett]], ingeles abeslari, egile abeslari eta musikaria, [[Pink Floyd]] taldeko kide sortzailea (h. [[2006]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Javier Pagola]], nafar kazetari eta idazlea (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Federico Garraus]], nafar pilotari ohia. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Juan Antonio Deusto]], euskal herritar futbolaria (h. [[2011]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Miguel Ángel Félix Gallardo]], mexikar droga trafikatzailea, 1980ko hamarkadan Mexikoko [[droga trafiko]] ia guztia kontrolatzen zuena. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Fred Hemmings]], hawaiiar surflari eta politikaria. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Jean-Pierre Lux]], frantziar errugbilaria (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Levon Ter-Petrosian]], lehendabiziko [[Armenia]]ko presidentea. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Jesús María Pajares]], nafar politikaria. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Emilio Lopez|Emilio Lopez, ''Beltza'']], arabar medikua eta euskal idazlea. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Marja Leinonen]], finlandiar hizkuntzalari, itzultzaile eta irakaslea (h. [[2019]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Blanca Jeannette Kawas]], ingurumenaren aldeko aktibista hondurastarra (h. [[1995]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Henrique Rosa]], [[Ginea-Bissau]]ko behin-behineko presidentea (h. [[2013]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Julian Barnes]], ingeles idazlea. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Dolly Parton]], estatubatuar kantaria eta antzezlea, [[country]] musikaren historiako kantari onenetakoa. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[David Lynch]], estatubatuar zinema zuzendaria. * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Ichiro Hosotani]], japoniar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Malcolm McLaren]], ingeles enpresaburu, artista bisual, abeslari, egile abeslari, musikari, jostun diseinatzaile eta denda jabea (h. [[2010]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Arnoldo Alemán]], [[Nikaragua]]ko presidente ohia. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Juan José Txoperena|Juan José Txoperena, ''Txoperena I.a'']], nafar pilotari ohia. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Michel Delpech]], frantziar kantautorea (h. [[2016]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Carlos Cano]], espainiar egile abeslari eta poeta (h. [[2000]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Bettye LaVette]], estatubatuar soul-abeslaria. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Bixente Ameztoi]], euskal herritar margolari surrealista (h. [[2001]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[María Eugenia Ibáñez]], kataluniar kazetaria. * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Juan José Millás]], espainiar idazle eta kazetaria. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[José Pesarrodona]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Isaias Afewerki]], [[Eritrea]]ko presidentea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Blake Clark]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Fernando Colomo]], espainiar arkitekto, zinema zuzendari, gidoigile eta ekoizlea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Alpha Oumar Konaré]], [[Mali]]ko presidentea. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Ricardo Ansotegi]], bizkaitar politikaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[María Durán]], Televisión Españolako kantari eta aurkezlea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Xabier Erro]], nafar mendigoizalea (h. [[2018]]). * [[Otsailaren 5]]a - [[Mauro Pagani]], italiar egile abeslari eta musikaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Charlotte Rampling]], britainiar aktorea. * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Kate McGarrigle]], [[quebec]]tar folk musikari eta abeslaria (h. [[2010]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Mattin Partarrieu]], [[Hazparne]]n jaiotako frantziar margolaria. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Pete Postlethwaite]], ingeles aktorea (h. [[2011]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Maria McBane]], 1965eko maiatzean [[Playboy]] aldizkarirako posatu zen eusko-estatubatuar modelo eta aktorea. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Marie France]], frantziar abeslari eta aktore transexuala. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Ajda Pekkan]], turkiar pop abeslari eta aktorea. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Emilio Barberá Gillem]], valentziar irakaslea eta ikertzailea, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] errektore ohia. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Joaquín Sukuntza]], nafar-argentinar apaiz eta gotzaina, [[Buenos Aires]]ko gotzain laguntzailea. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Camilo Azuquita]], panamar abeslaria eta musikagilea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Abdul Qadir Bajamal]], [[Yemen]]go lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Segundo Goikoetxea]], nafar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Angéla Németh]], xabalina jaurtiketan espezializatutako hungariar atleta (h. [[2014]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Luis Puenzo]], argentinar zinema zuzendari, ekoizle eta antzerkigilea. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Anthony Daniels]], britainiar aktorea. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Arantxa Madariaga Iragorri]], gipuzkoar irakaslea eta euskaltzalea. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Francisco Purroy|Pantxo Purroy]], nafar zoologia doktorea, katedratikoa, idazlea eta kazetaria. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Alan Rickman]], britainiar aktore eta zinema zuzendaria (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Fred Halliday]], irlandar historialari eta Britainiar Akademiako kidea (h. [[2010]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Gérard Longuet]], frantziar politikaria. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Gregori Margulis]], errusiar matematikaria. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[José Antonio González Linares]], espainiar txirrindulari ohia, 4 aldiz [[Euskal Herriko Itzulia]]ren irabazle. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Franz Xaver Kroetz]], alemaniar antzerkigilea. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Ahmed Zewail]], egiptoar-estatubatuar kimikaria, 1999ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Mary-Claire King]], estatubatuar genetista. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Robin Cook]], eskoziar politikaria (h. [[2005]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Hiroshi Ochiai]], japoniar futbolari ohia. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Jan Kodeš]], txekiar tenislari ohia. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; ''[[Cañita Brava]]'', galiziar abeslari eta umorista. * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[James Craig Adamson]], estatubatuar astronauta eta koronel ohia. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Antxon Agirre|Antxon Agirre Sorondo]], donostiar etnografoa (h. [[2014]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Javier Ziaurriz]], nafar futbolari ohia. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[David Gilmour]], britainiar musikari, konpositore eta multiinstrumentista. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Martin Kove]], estatubatuar zinema eta telebistako aktorea. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Daniel Goleman]], estatubatuar psikologo eta idazlea, ''Emotional Intelligence'' liburuaren egilea. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Randy Meisner]], estatubatuar musikaria, ''[[Eagles]]'' taldeko kide sortzaile eta baxu-jotzailea (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Liza Minnelli]], estatubatuar aktorea eta abeslaria. * [[Martxoaren 12 ]]a &ndash; [[Roger Schank]], [[Hezkuntza sistema|hezkuntza sistemetan]] aldaketa sakonen sustatzailea eta [[adimen artifizial]]ean aditua (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Yann Arthus-Bertrand]], frantziar ingurumen eta gizarte aktibista, zientzia dibulgatzaile, dokumental zuzendari eta argazkilaria. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Rosario Tomasena Alzuri]], ''Txaro'', gipuzkoar igerilaria eta triatleta, Gibraltarko itsasartea igerian zeharkatu duen andrerik helduena. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Álvaro Arzú]], [[Guatemala]]ko presidentea (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Zorion Egileor]], bizkaitar aktore eta musikagilea. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Patxi Izko]], nafar enpresaburua, [[Osasuna futbol kluba|Osasunako]] presidentea (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[José Antonio Santamaría]], gipuzkoar futbolari eta ostalaritza-enpresaburua (h. [[1993]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Carlos Trevilla]], bizkaitar sindikalista. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Bigas Luna]], kataluniar zinema zuzendari eta gidoigilea (h. [[2013]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Julián García Valverde]], espainiar politikari eta ekonomista. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Timothy Dalton]], britainiar aktorea. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Qamaruzzaman Azmi]], [[ulema]], filosofo eta hizlari islamiarra. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Daniel Bensaïd]], frantziar filosofo troskista, [[1968ko maiatza|68ko maiatzeko mugimenduko]] ikasle buruzagi ezagunenetako bat (h. [[2010]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Mercè Capdevila i Gaya]], kataluniar pedagogo, pianista eta konpositorea. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Robin Hahnel]], estatubatuar ekonomialari eta ekonomia irakaslea, ekonomia parte-hartzailean aditua. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Maurice Krafft]], frantziar bolkanologoa (h. [[1991]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Blair Peach]], zeelandaberritar [[hezkuntza berezi]]ko irakaslea (h. [[1979]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Joseba Arregi Erostarbe]], [[ETA]]ko militante historiko gipuzkoarra. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Alejandro Toledo]], [[Peru]]ko presidente ohia. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Robert J. Shiller]], estatubatuar ekonomialaria, 2013ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Pavel Exner]], txekiar fisika-matematikaria. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Laureano Oubiña]], espainiar kontrabandista eta droga-trafikatzailea. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Ronnie Lane]], ingeles musikaria (h. [[1997]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Carol Dunlop]], estatubatuar idazlea, itzultzailea, ekintzailea eta argazkilaria (h. [[1982]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Lil Milagro Ramírez]], salvadortar poeta eta iraultzailea (h. [[1979]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Marisa Paredes]], espainiar aktorea. * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Fermin Mihura]], lapurtar bertsolaria (h. [[2013]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Colette Besson]], frantziar korrikalaria, 200, 400 eta 800 metroko lasterketetan aditua (h. [[2005]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Robert Metcalfe]], estatubatuar ingeniari elektrikoa, [[Ethernet]]-en asmatzailetako bat. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Luis María Marín Royo]], nafar historialaria, [[Tutera]]ko historian aditua. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Ed O'Neill]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[George Robertson]], eskoziar politikaria, 10. [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundearen Idazkari orokorra|NATOren idazkari nagusia]]. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Al Green]], estatubatuar kantaria, [[soul]] musikaren ahots berezienetako bat. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Edorta Kortadi]], gipuzkoar arte irakasle, idazle eta kritikaria. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Miren Egaña Goya]], gipuzkoar irakasle eta etnografoa. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Àngel Casas]], kataluniar kazetari eta idazlea (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Georges J. F. Köhler]], alemaniar biologoa , 1984ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1995]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Skip Spence]], kanadar-estatubatuar musikari eta abeslaria, ''Moby Grape'' taldeko sortzailea eta gitarra-jotzailea (h. [[1999]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Tomás Carlovich|''Trinche'' Carlovich]], argentinar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Tim Curry]], ingeles aktorea eta ahots bikoiztailea. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[María Vallet Regí]], kimika ez-organikoko ikertzailea eta irakasle espainiarra. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Diane Elson]], britainiar ekonomilaria, soziologoa eta gizarte ikertzailea, generoa eta garapenean aditua. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Patrick Rambaud]], frantziar eleberrigile eta antzerkigilea. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Gregorio López Irasuegi]], bizkaitar politikari eta [[etakide]]a (h. [[1988]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[John Waters]], estatubatuar zinemagilea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Talia Shire]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Vladimir Zhirinovski]], errusiar politikaria (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Antonio Tejera Gaspar]], kanariar irakasle, ikerlari, historialari eta idazlea. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Aleksander Wolszczan]], poloniar astronomoa, [[eguzki-sistema]]tik kanpoko [[exoplaneta|exoplaneten]] eta planeta [[pulsar|pultsarren]] existentzia frogatu zuena. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Karlos XVI.a Gustavo Suediakoa]], [[Suedia]]ko erregea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Agustin Ostolaza]], gipuzkoar harri-jasotzailea. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[John Woo]], txinatar jatorriko [[Hong Kong|hongkongdar]] zinema zuzendaria. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Lesley Gore]], estatubatuar abeslari, aktore, musikagile eta ekintzailea (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[David Suchet]], ingeles aktorea. * [[Maiatzaren 6]]a - [[Lulu Roman]], estatubatuar komediantea, abeslaria eta egilea. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Daouda Malam Wanké]], [[Niger]]ko presidentea (h. [[2004]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Ana Miranda de Lage]], gipuzkoar politikaria. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Jonathan Dancy]], britainiar filosofo eta epistemologo garaikidea. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Candice Bergen]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Donovan]], eskoziar musikari eta abeslaria. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Birutė Galdikas]], kanadar antropologo eta [[Etologia|etologoa]], [[pongo|orangutanetan]] aditua. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Daniel Libeskind]], poloniar-estatubatuar arkitekto, artista eta diseinatzailea. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Daniel Aranguren Echeverría]], kubatar ingeniaria eta Habanako Euskal Etxeko lehendakariordea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Claudia Goldin]], estatubatuar ekonomialaria, 2023ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Fernando Borda Celaya]], nafar mediku, ikertzaile eta atleta ohia, altuera-jauzian espezializatua. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Paloma Hurtado]], espainiar vedette eta aktore komikoa, ''[[Hurtado ahizpak]]'' hirukotekoko kidea. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Günther Messner]], Hegoaldeko Tiroleko italiar mendizalea (h. [[1970]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Antonio Gasset]], espainiar kazetari, telebistako aurkezle eta zinema-kritikaria (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[José Manuel Martiarena]], gipuzkoar politikaria, [[Eusko Jaurlaritzako Herrizaingo Saila|Eusko Jaurlaritzaren Herrizaingo Sailburu]] ohia. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Cher (abeslaria)|Cher]], estatubatuar abeslari eta aktorea. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[George Best]], [[Ipar Irlanda|ipar irlandar]] futbolaria (h. [[2005]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Howard Kendall]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (h. [[2015]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Liudmila Zhuravliova]], ukrainar astronomoa. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[José Jiménez Ruiz]], espainiar jenerala, [[Espainiako Aire Armada|Espainiako Aireko Armadako]] Estatu Nagusiaren Burua. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Irena Szewińska]], poloniar atleta, atleta bakarra 100, 200 eta 400 metrotako munduko errekorrarekin (h. [[2018]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Tansu Çiller]], [[Turkia]]ko lehen ministroa. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Gil Carlos Rodríguez Iglesias]], espainiar abokatua (h. [[2019]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Luciana Wolf]], espainiar abeslaria eta politikaria. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Dinah Murray]], ingeles idazle, irakasle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Fernando Buesa]], euskal herritar politikaria (h. [[2000]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joseba Arregi]], gipuzkoar politikaria eta idazlea (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Herminia Fajardo]], espainiar kazetari eta feminista. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Brian Cox]], eskoziar aktorea. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Lasse Hallström]], suediar film zuzendaria. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Peter Sutcliffe]], ''Yorkshireko ateratzailea'', ingeles serieko-hiltzailea (h. [[2020]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Michael Clarke]], estatubatuar bateria-jotzailea, [[The Byrds]] taldeko kidea (h. [[1993]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Stefania Sandrelli]], italiar aktorea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Francisco Javier Izkoa]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Fernando Múgica Goñi]], nafar kazetaria (h. [[2016]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Alberto Bacigalupe]], bizkaitar kazetaria (h. [[2006]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Carlos Bacigalupe]], bizkaitar kazetaria (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Andoni Monforte]], euskal abokatu eta politikari ohia. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Mekere Morauta]], [[Papua Ginea Berria|Papua Ginea Berriko]] lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Cristina Hoyos]], espainiar dantzaria eta koreografoa. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Paul Modrich]], estatubatuar biokimikaria, 2015eko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Montserrat Roig]], kataluniar idazlea (h. [[1991]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Sol Panera]], bizkaitar galerista. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Donald Trump]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako presidente]] ohia. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Brigitte Fossey]], frantziar aktorea. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Demis Roussos]], egiptoar-greziar abeslaria eta artista (h. [[2015]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Evangelina Salazar]], argentinar aktore eta abeslaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Julia Reichert]], estatubatuar dokumental-zuzendaria, AEBetako 'mugimendu zinematografiko independentearen amabitxia' (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Maria Bethânia]], brasildar abeslaria. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Mikhail Fedonkin]], errusiar paleontologoa, animalia goiztiarrenen fosilak eta aztarnak dokumentatzeagatik ezaguna. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Xanana Gusmão]], [[Ekialdeko Timor]]ko presidentea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Lars Vilks]], suediar artista bisuala eta ekintzailea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Maurice Saatchi]], britainiar publizista eta politikaria. * [[Ekainaren 22]]a - [[Eliades Ochoa]], kubatar gitarrista eta abeslaria. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Alfonso Fanjul]], nafar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Blanca García Manzanares]], nafar politikaria. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ian McDonald]], ingeles musikaria, ''[[King Crimson]]'' eta ''[[Foreigner]]'' taldeen sortzailea (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[David Duckham]], ingeles errugbilaria (h. [[2023]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Egon von Fürstenberg]], alemaniar moda diseinatzailea (h. [[2004]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Jose Ramon Esnaola]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzaile ohia. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Mireya Moscoso]], [[Panama]]ko presidente ohia. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Gerard 't Hooft]], herbeheretar fisikaria, 1999ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Richard Axel]], estatubatuar biologoa. 2004ko Medikuntzako Nobel Saria. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[George W. Bush]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 43.Presidentea]]. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[José Luiz Ferreira Rodrigues]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Peter Singer]], australiar filosofoa. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Sylvester Stallone]], estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta gidoigilea. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Ángel Lasunción]], nafar enpresaburu eta politikaria. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Bon Scott]], eskoziar hard rock abeslaria, letrista, gaita jotzailea eta bateria jotzailea, [[AC/DC]] taldeko kidea (h. [[1980]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Stuart Christie]], eskoziar hizkuntzalaria, itzultzailea, autobiografoa eta militante anarkokomunista (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Sue Lyon]], estatubatuar aktorea (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Ibon Sarasola]], gipuzkoar idazlea, hizkuntzalaria eta [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]]. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Robert Fisk]], britainiar kazetaria, ''The Independent'' egunkariaren [[Ekialde Hurbil]]eko berriemailea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Valentina Tolkunova]], errusiar-sobietar abeslaria (h. [[2010]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Cheech Marin]], estatubatuar aktore eta umorista. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Hassanal Bolkiah]], [[Brunei]]ko sultana. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Linda Ronstadt]], estatubatuar rock eta country abeslari ohia. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[José Catieau]], frantziar txirrindularia (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Eric Leman]], belgiar txirrindulari ohia. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Antonio Frechilla]], bizkaitar atleta ohia. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Ilie Năstase]], errumaniar tenislari ohia. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Anna Freixas]], kataluniar idazle feminista eta unibertsitateko irakasle ohia. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Jüri Tarmak]], estoniar atleta, [[gorako jauzi]]aren aditua (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Danny Glover]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Mireille Mathieu]], frantziar abeslaria. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Petre Roman]], [[Errumania]]ko lehen ministro ohia. * [[Uztailaren 23]]a - [[Pepa Aurora]], kanariar maistra, idazlea, kontalaria, ipuingilea eta poeta. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Felicia Elizondo]], estatubatuar LGBT komunitatearen aldeko ekintzailea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Gallagher (komikoa)|Gallagher]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Clemente Iriarte]], nafar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Susana Solano]], kataluniar eskultorea. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Rade Šerbedžija]], kroaziar aktore, zinema zuzendari eta musikaria. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[María Teresa Lozano]], nafar matematikaria, topologian eta geometrian aditua. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Shirley Ann Jackson]], estatubatuar fisikaria. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Xavier Trias]], kataluniar politikaria, [[Bartzelona]]ko alkate ohia. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[John C. Mather]], estatubatuar astrofisikari eta kosmologoa, 2006ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Pedro R.S.]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Renaud Camus]], frantziar eleberrigilea, "Ordezkapen handia" [[konspirazio teoria]]gatik ezaguna. * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Óscar Berger]], [[Guatemala]]ko presidente ohia. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Andoni Sarriegi]], gipuzkoar idazlea, euskalaria, euskararen sustatzailea eta itzultzailea. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Janet Yellen]], estatubatuar ekonomialaria, [[Erreserba Federalaren Sistema|Erreserba Federalaren]] zuzendari ohia, kargu honetan lehen emakumea. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Susan Saint James]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Amir Naderi]], irandar zinemagilea. * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Maite Zelaia]], gipuzkoar arkitektoa, formazio hori jaso zuen lehen emakume [[eibar]]tarra. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Jean-Claude Larronde]], lapurtar historialaria eta ikertzailea, euskal nazionalismoaren inguruko gaietan espezializatua. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Bill Clinton]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 42. Presidentea]]. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Laurent Fabius]], [[Frantziako Lehen Ministro|Frantziako lehen ministro]] ohia. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yann Gerven]], [[bretainiera]]zko eleberrigilea. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Norio Yoshimizu]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Jose Agustin Aranzabal]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Keith Moon]], ingeles rock musikari eta bateria-jotzailea, [[The Who]] taldeko kidea (h. [[1978]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Gilles Brücker]], lapurtar mediku eta unibertsitateko irakaslea, [[Mugarik Gabeko Medikuak]] elkarteko sortzaileetako bat. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Baptiste Bagaza]], [[Burundi]]ko presidentea (h. [[2016]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Bob Beamon]], estatubatuar kirolari ohia, [[luzera jauzi]]an espezializatua. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Dimitris Jristofias]], [[Zipre]]ko presidentea (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Augusta La Torre]], ''Camarada Norah'', perutar iraultzailea, [[Sendero Luminoso]]ko bigarren burua (h. [[1988]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Lucia Valentini Terrani]], italiar koloratura-mezzosopranoa (h. [[1998]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Ana Maria Danimarkakoa]], [[Grezia]]ko erregina ezkontidea. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Peggy Lipton]], estatubatuar aktore, modelo eta abeslaria (h. [[2019]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Jacques Tardi]], frantziar komikilaria. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Barry Gibb]], britainiar estatubatuar musikari, abeslari, egile abeslari, disko ekoizle eta gitarra-jotzailea, ''[[The Bee Gees]]'' taldeko kide sortzailea. * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Roh Moo-hyun]], [[Hego Korea]]ko presidentea eta Giza eskubideen aldeko aktibista (h. [[2009]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Billy Preston]], estatubatuar musikaria (h. [[2006]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Patri Urkizu]], gipuzkoar idazlea eta Euskal Filologian doktore [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]]. * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Agustín Senin]], bizkaitar boxeolari ohia. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Kyongae Chang]], hegokorear astrofisikaria. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Freddie Mercury]], [[Queen]] taldeko abeslaria (h. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Luis Carlos Santiago]], gipuzkoar saskibaloi jokalari ohia. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Juan José Benítez]], nafar kazetari eta idazlea. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Francisco Varela]], txiletar neurobiologoa eta filosofoa (h. [[2001]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Beriz Belkić]], [[Bosnia eta Herzegovina]]ko presidentea (h. [[2023]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Aziz Sancar]], turkiar biologoa, 2015eko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michèle Alliot-Marie]], frantziar politikaria. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Jim Hines]], estatubatuar atleta eta futbolaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Anthony Browne]], Haur eta Gazte Liburuen ilustratzaile eta idazle britainiarra. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Alain Estève]], frantziar errugbilaria (h. [[2023]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Tommy Lee Jones]], estatubatuar aktorea. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Oliver Stone]], estatubatuar zine-zuzendaria. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Camilo Sesto]], espainiar abeslari eta musikagilea (h. [[2019]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Mikel Etxarri]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Jean-Claude Larrieu]], lapurtar futbolari ohia. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[María Teresa Ruiz]], italiar astronomoa. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Bryan MacLean]], estatubatuar abeslari, egile abeslari eta gitarra-jotzailea, ''[[Love (musika taldea)|Love]]'' taldeko kidea (h. [[1998]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Claudette Werleigh]], [[Haiti]]ko lehen ministroa, herrialdeko lehendabiziko emakumezkoa. * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Nikos Anastasiadis]], [[Zipre]]ko presidentea. ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Tim O'Brien]], estatubatuar idazlea. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Tak Wah Mak]], kanadar biologoa, T-zelula hartzailearen genearen aurkitzailea. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Susan Sarandon]], estatubatuar aktorea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Xabier Santxotena]], [[agote]] jatorrizko nafar eskultore, sukaldari, poeta eta arte ikertzailea. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Bernard Lavilliers]], frantziar musikagilea. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Hanan Ashrawi]], palestinar politikaria. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Aleksandr Gorxkov]], errusiar patinatzaile-artistikoa (h. [[2022]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[José Claudio Aranzadi]], bizkaitar ingeniari eta politikaria. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Anne-Marie Garat]], frantziar eleberrigilea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Edgardo Rodríguez Julía]], puertorricar saiakeragile eta eleberrigilea. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Charles Dance]], ingeles aktorea. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Antonio González Pacheco|Antonio González Pacheco, ''Billy el Niño'']], Espainiako poliziaren inspektorea, frankismo garaian torturatzailea (h. [[2020]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Naoto Kan]], [[Japonia]]ko lehen ministroa. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Sawao Kato]], japoniar gimnasta ohia, 12 domina olinpikoduna . * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Diego Galán]], espainiar zinema kritikari eta zuzendaria eta [[Donostiako Zinemaldia]]ren zuzendaria (h. [[2019]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Xabier Kintana]], bizkaitar euskalaria, euskal idazlea eta euskaltzaina. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[François Bozizé]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko presidente ohia. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Craig Venter]], estatubatuar biokimikaria, [[Giza Genoma]] lehenengo aldiz sekuentziatu zuen zientzialaria. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Alberto Campo Baeza]], espainiar arkitektoa. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[José Torres Hurtado]], espainiar politikaria, [[Granada (Espainia)|Granadako]] alkatea. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Suzanne Somers]], estatubatuar aktorea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Michel Iturria]], euskal marrazkilaria. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Adam Michnik]], poloniar historialari, saiakeragile, disidente eta kazetaria. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Nélida Zaitegi]], bizkaitar irakasle eta pedagogoa, [[Euskadiko Eskola Kontseilua]]ren lehendakaria. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Jeanine Baude]], frantziar idazle, poeta, antzerkigile eta literatura kritikoa (h. [[2021]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Vicente Molina Foix]], espainiar idazlea eta zinemagilea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Robert Hue]], frantziar politikaria. * [[Urriaren 19]]a - [[Rosa Maria Oriol Porta]], kataluniar bitxigilea eta enpresaburua. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Philip Pullman]], ingeles eleberrigilea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Keith Reid]], ingeles abesti egilea, ''[[Procol Harum]]'' taldeko kidea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Elfriede Jelinek]], austriar idazlea eta ekintzaile feminista, 2004ko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Isabel Llull]], espainiar-venezuelar dantzari eta maistra ohia. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Lucien Van Impe]], belgikar txirrindulari ohia, bere garaiko igotzaile hoberena eta historiako onenetako bat. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Goyo Benito]], espainiar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Lux Interior]], [[The Cramps]] punk rock bandako sortzailea eta abeslaria (h. [[2009]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Víctor Marro]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Jerry Edmonton]], estatubatuar bateria jotzailea, ''[[Steppenwolf (musika taldea)|Steppenwolf]]'' taldeko kidea (h. [[1993]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Eduardo Ferrero Costa]], [[Peru]]tar abokatu eta politikaria. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Holly Woodlawn]], puertorricar emakumezko aktore transgeneroa (h. [[2015]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Peter Martins]], daniar ballet-dantzaria eta koreografoa. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Ivan Reitman]], eslovakiar jatorriko kanadar zinema zuzendaria, ekoizlea eta gidoigilea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Wim Jansen]], herbehereetar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Tadeo Zarratea]], paraguaitar abokatua eta hizkuntzalaria. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Peter Green]], ingeles abeslari, egile abeslari eta gitarra-jotzailea, [[Fleetwood Mac]] taldeko kide sortzailea (h. [[2020]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Vahidin Musemić]], bosniar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[René Jacobs]], belgikar kontraltoa, orkestra-zuzendaria eta musikologoa. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[William Thurston]], estatubatuar matematikaria (h. [[2012]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Stephen Rea]], irlandar aktorea. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Alan Jones]], australiar [[1 formula]]ko pilotua. * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Giuseppe Sinopoli]], italiar musikagile eta zuzendaria (h. [[2001]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Manuel Elkin Patarroyo]], kolonbiar sendagilea, [[malaria]]ren aurkako txertoaren aurkitzailea. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Laura Bush]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] lehen dama. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Robert Mapplethorpe]], estatubatuar argazkilaria (h. [[1989]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Gram Parsons]], estatubatuar egile-abeslari, gitarrista eta pianista (h. [[1973]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Joan Francesc Baixas]], kataluniar margolari, antzerki zuzendari eta txotxongilolaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Sally Field]], estatubatuar aktorea. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Javier Otano]], [[Nafarroako Gobernuko lehendakari]] ohia. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[George Young]], australiar musikari, egile abeslari eta musika ekoizlea (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Guus Hiddink]], herbehereetar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Sacheen Littlefeather]], estatubatuar aktorea, modeloa eta [[Amerindiar]]ren eskubide zibilen aldeko aktibista (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Natela Sturua]], georgiar hizkuntzalaria da, euskaltzalea, eta euskaltzain urgazlea. * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Colin Burgess]], australiar musikaria, ''[[AC/DC]]'' taldeko kidea (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 17]]a - [[Marifé Arroyo]], ''La Mestra'', irakasle aitzindaria da [[valentziera]] ikastetxeetan sartzen. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Duane Allman]], estatubatuar rock gitarra-jotzailea, [[The Allman Brothers Band]] taldearen sortzaileetako bat (h. [[1971]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Fabricio de Potestad]], gipuzkoar psikiatra, politikari eta idazlea. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Zirilo I.a Moskukoa]], Moskuko eta Errusia guztietako XVI. patriarka, Errusiako Eliza ortodoxoaren burua. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Emma Cohen]], kataluniar zinema, antzerki eta telebistako aktore, idazle eta zinema zuzendaria (h. [[2016]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Ted Bundy]], estatubatuar serieko hiltzailea (h. [[1989]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Minoru Kobata]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Bert Ruiter]], herbehereetar musikaria (h. [[]2022]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Joe Dante]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea, muntatzailea eta aktorea. * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Eamonn Campbell]], irlandar gitarrajole eta abeslaria, [[The Dubliners]] taldeko kidea (h. [[2017]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Silvio Rodríguez]], kubatar kantautore, gitarra-jotzaile eta olerkaria. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Marina Abramović]], serbiar artista, ''[[performance]]''an espezializatua. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Bárbara Lys]], balear dantzaria, aktorea eta irakaslea. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Gianni Versace]], italiar diseinatzailea, XX. mendeko bukaerako modaren munduko diseinatzaile handienetako bat (h. [[1997]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Joop Zoetemelk]], herbeheretar txirrindulari ohia. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Maria Antònia Oliver i Cabrer]], katalanezko idazlea (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Josep Carreras]], kataluniar opera-abeslaria, tenorra. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Ana Lydia Vega]], puertoricar idazlea. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Mervyn Davies]], ''Merv the Swerve'', galestar errugbi jokalaria (h. [[2012]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Sonia Gandhi]], [[Indiako Kongresu Nazionala]] alderdi politiko indiarreko presidentea. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Miguel Navarro]], gipuzkoar futbolaria ohia. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Ruth Crocker]], estatubatuar idazlea. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Daniel Landart]], baxenafar idazle eta antzerkigilea. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Emerson Fittipaldi]], 1 Formulako brasildar pilotua. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Pierino Prati]], italiar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Jane Birkin]], britainiar abeslari eta antzezlea (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Patty Duke]], estatubatuar aktorea (h. [[2016]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Luzien Etxezaharreta]], lapurtar kazetari eta euskal idazlea. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Ruth Fuchs]], [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Ekialdeko Alemaniako]] atleta, historia guztiko [[xabalina jaurtiketa|xabalina jaurtitzaile]] hoberentzat hartua (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Peter Lorimer]], eskoziar futbolaria (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Stan Smith]], estatubatuar tenislari ohia. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Piet Schrijvers]], herbeheretar futbol atezaina (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Benny Andersson]], suediar musikaria, [[Abba]] taldeko kidea. * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Javier Garai]], bizkaitar abeslaria, [[Mocedades]] taldearen sortzaileetakoa. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Antton Larretxau]], [[Uliako Mintegietako parkea|Uliako parkeko]] zaindari eta [[Donostia]]ko ur zerbitzuko langile ohia. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Steve Biko]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzailea (h. [[1977]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Steven Spielberg]], estatubatuar zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Eduardo Serra]], espainiar abokatu eta politikaria. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Robert Urich]], estatubatuar zinema eta telebista aktore eta ekoizlea (h. [[2002]]). * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Uri Geller]], israeldar-britainiar ilusionista. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Carl Wilson]], estatubatuar musikari eta abeslaria, [[The Beach Boys]] taldeko kide sortzailea (h. [[1998]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Edita Gruberová]], eslovakiar opera abeslaria (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Roselyne Bachelot]], frantziar politikaria eta irrati-esataria. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Yusuke Omi]], japoniar futbolari ohia. * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (h. [[2024]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Marianne Faithfull]], ingeles abeslari eta aktorea. * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Tatus Fombellida]], gipuzkoar sukaldari eta zinema zuzendaria. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Ricardo Marcenaro]], perutar abokatua eta politikaria. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Patti Smith]], estatubatuar abeslaria eta poeta. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Pablo Zapata]], nafar idazlea. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Diane von Fürstenberg]], belgiar-estatubatuar moda diseinatzailea, bere soineko gurutzatuegatik ezaguna. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Alfredo Alonso-Allende Yohn|Alfredo Alonso-Allende]], gaztelaniazko euskal idazlea eta zientzialaria. * [[Amparo Castiella]], nafar arkeologoa. * [[Ana de Begoña Azkarraga]], arabar historialaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Artearen Historiaren lehen katedraduna (h. [[2009]]). * [[Ángel De la Hoz]], gipuzkoar arkitektoa. * [[Antton Olariaga]], gipuzkoar komikigilea. * [[Antxon Mendizabal]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle eta militantea (h. [[2016]]). * [[Arantza Arruti]], gipuzkoar politikari eta [[Euskadi Ta Askatasuna|etakidea]]. * [[Francisco Garmendia Agirrezabalaga]], gipuzkoar soziologoa (h. [[2015]]). * [[Gurutz Jauregi]], konstituzio-zuzenbideko katedraduna [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n. * [[Iñaki Aizpuru Zubitur]], nafar zinema zuzendari, gidoilari eta argazkigilea. * [[Iñaki Uriarte Cantolla]], estatubatuar-euskal herritar kazetaria, kritikari literarioa eta idazlea. * [[Iñaki Uriarte Palacios]], bizkaitar arkitektoa, ondare arkitektonikoaren defendatzailea. * [[Ireneo Ajuria]], bizkaitar bertsolari eta puntista ohia. * [[Javier Garaialde]], nafar jazz musikaria. * [[Jesus Ballaz Zabalza]], nafar idazlea. * [[Jesús Lucas Erro]], gipuzkoar ilustratzailea. * [[Jose Angel Ascunce]], gipuzkoar literatura-kritikaria, [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitateko]] katedratiko emeritua eta euskal herritarren erbesteko kulturaren ikertzailea (h. [[2020]]). * [[José Ignacio García Ramos]], gipuzkoar ikertzaile eta politikaria. * [[Jose Luis Melena]], gipuzkoar filologoa, [[mizenas]]tar testuetan espezializatua. * [[Josu Aizpurua]], bizkaitar politikari ohia. * [[Josu Txapartegi|Josu Txapartegi, ''Txapas'']], gipuzkoar akordeoi-jotzaile, idazle eta musika irakaslea. * [[Juan Jose Akerreta]], nafar margolari eta eskultorea. * [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (h. [[2024]]). * [[Juan Mari Arzallus Egiguren]], gipuzkoar itzultzailea. * [[Juanjo Mendioroz]], gipuzkoar gastronomoa eta publizista. * [[Karmele Berasategi]], arabar politikaria. * [[Kepa Sodupe]], bizkaitar politikari eta ekonomialaria. * [[Luisa Etxeberria]], gipuzkoar olerkaria, psikologoa eta filologoa. * [[Maite Luisa Goikoetxea]], nafar kazetaria (h. [[1994]]). * [[Marikita Tanburin]], baxenafar idazlea. * [[Marisa Ziritza]], gipuzkoar kazetaria. * [[Mikel Sorauren]], nafar historialaria. * [[Nisa Goiburu]], gipuzkoar artista plastikoa. * [[Sagrario Ruiz Elizalde]], nafar irakaslea, erreferentea hezkidetzan eta hizkuntza ez-sexistaren erabileraren ezagutzagatik (h. [[2019]]). * [[Xabier Mujika]], gipuzkoar idazlea. * [[Xabier Viar]], bizkaitar arte espezialista, idazlea eta kritikaria, [[Bilboko Arte Ederren Museoa]]ren zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Akira Haraguchi]], japoniar ingeniaria, [[Pi (zenbakia)|Pi]] zenbakiaren hamarrenak buruz ikasi eta esateagatik ezaguna. * [[Amparo Tomé]], espainiar soziologo eta ikerlaria, [[hezkuntzaren soziologia]]n espezializatua. * [[André Engel]], frantziar antzerki-zuzendaria. * [[Ángel Serafín Seriche Dougan]], [[Ekuatore Ginea]]ko lehen ministro ohia. * [[Ariel García Valdés]], frantziar-espainiar antzerki-antzezle eta -zuzendaria. * [[Carlos Suárez Morilla]], espainiar zinema zuzendari eta argazkilaria (h. [[2019]]). * [[Eduarda Dionísio]], portugaldar idazlea (h. [[2023]]). * [[Edward C. Harris]], britaniar arkeologoa. * [[Francisco A. Marcos Marín]], espainiar hizkuntzalaria. * [[Francisco Martín Morales]], ''Martínmorales'', espainiar marrazkilari eta umorista grafikoa (h. [[2022]]). * [[Jordi Fibla]], kataluniar itzultzailea. * [[Josefina Triguero Agudo]], madrildar epailea, Espainiako historiako lehen emakume epailea (h. [[2022]]). * [[Josep Padró]], kataluniar historialaria, arkeologoa, unibertsitateko irakaslea eta idazlea. * [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (h. [[2024]]). * [[Lola González Ruiz]], espainiar abokatua, 1977an [[Atochako sarraskia|Atochako sarraskitik]] bizirik atera zena (h. [[2015]]). * [[Miquel Alamar]], ''Panotxa'', espainiar estatuko [[LGBT]] mugimenduko militante aintzindaria (h. [[2003]]). * [[Pauline Nyiramasuhuko]], [[ruanda]]r politikaria. * [[Pierre Bertrand]], [[quebec]]ar filosofoa. * [[Raúl Núñez]], argentinar idazlea (h. [[1996]]). * [[Salvador Barberà]], kataluniar ekonomialaria, [[joko-teoria]]n aditua. * [[Ba Mamadou Mbaré]], [[Mauritania]]ko estatuburua (h. [[2013]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Enrique Aresti]], bizkaitar politikari eta enpresaburua (j. [[1852]]). * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Jenny Nyström]], suediar margolaria eta ilustratzailea (j. [[1854]]). * [[Urtarrilaren 17]]a - [[Ethel Shakespear]], britainiar geologo, funtzionario publiko eta filantropoa (j. [[1871]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Helene Schjerfbeck]], finlandiar margolaria (j. [[1862]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Eliodoro de la Torre]], euskal herritar politikari jeltzalea (j. [[1889]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Bolesława Lament]], poloniar moja (j. [[1862]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Pedro Chastang]], euskal sozialista aitzindaria (j. [[1876]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Luis Orgaz]], arabar militarra (j. [[1881]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Victor Loret]], frantziar egiptologo eta naturalista (j. [[1859]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Carl Theodor Zahle]], [[Danimarka]]ko lehen ministras (j. [[1866]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[George Arliss]], britainiar aktorea (j. [[1868]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Georges Dumas]], frantziar filosofoa, sendagilea eta psikologoa (j. [[1866]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Henry Roussel]], euskal zinema zuzendari eta antzezlea (j. [[1875]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Tomoyuki Yamashita]], japoniar jenerala (j. [[1885]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Elise Konstantin-Hansen]], daniar margolari eta zeramikaria (j. [[1858]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Paule Gobillard]], frantziar margolaria (j. [[1867]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Harry Edwin Wood]], ingeles astronomoa (j. [[1881]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Bror von Blixen-Finecke]], suediar baroia, idazlea eta afrikar [[ehiza larri]]ko kirol-ehiztaria (j. [[1886]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Beatrix Borboi-Parmakoa]], italiar noblea (j. [[1879]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Ferenc Szálasi]], [[Hungaria]]ko estatuburua, militar eta politikari faxista (j. [[1897]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Matilde de la Torre]], espainiar kazetaria, idazle pedagogoa eta politikari sozialista (j. [[1884]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Clemens August Graf von Galen]], alemaniar kardinala (j. [[1878]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Francisco Largo]], [[Espainiako Bigarren Errepublika]]n Gobernuko Presidentea (j. [[1869]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Aleksandr Alekhin]], errusiar xake jokalaria (j. [[1892]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Ralph Kirby]], ingeles futbolaria eta entrenatzailea, [[Bilboko Athletic Kluba|Athletic Clubeko]] entrenatzailea (j. [[1884]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Teizo Takeuchi]], japoniar futbolaria (j. [[1908]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Juan Bautista Sacasa]], [[Nikaragua]]ko presidentea (j. [[1874]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[John Maynard Keynes]], ingeles ekonomialaria, XX. mendeko garrantzitsuenetakoa (j. [[1883]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Jose Luis Zabala]], euskal herritar futbolaria (j. [[1898]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Juan Abando Urrejola]], euskal idazlea (j. [[1885]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Michał Rapacz]], poloniar apaiz katoliko eta martiria (j. [[1904]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ángel Ossorio]], espainiar politikaria (j. [[1873]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Booth Tarkington]], estatubatuar eleberrigilea eta dramagilea (j. [[1869]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Claus Schilling]], Dachau kontzentrazio esparruan presoekin esperimentuak egin zituen alemaniar medikua (j. [[1871]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Ion Antonescu]], [[Errumania]]ko diktadorea (j. [[1882]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Mikhail Kalinin]], sobietar itzultzaile boltxevike eta politikaria, [[Sobietar Batasuna|Sobietar Batasuneko]] estatuburua (j. [[1875]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Ernst Leonard Lindelöf]], finlandiar matematikaria (j. [[1870]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Holger Thiele]], daniar-estatubatuar astronomoa (j. [[1878]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Gerhart Hauptmann]], alemanezko idazlea, [[Literaturako Nobel Saria|Literaturako Nobel sariduna]] 1912an (j. [[1862]]). * [[Ekainaren 8]]a - [[Amelia Cuñat Monleon]], espainiar marrazkilaria, zeramikaria eta bildumazalea (j. [[1878]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Ananda Mahidol|Ananda Mahidol (Rama VIII.a)]], [[Thailandia]]ko erregea (j. [[1925]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[John Logie Baird]], britainiar fisikaria (j. [[1888]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Federigo Enriques]], italiar matematikaria (j. [[1871]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Wan Rong]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] nahiz [[Qing dinastia]]ko azken enperatriza (j. [[1906]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Edoardo Bianchi]], italiar enpresaburu eta asmatzailea, ''Bianchi'' bizikletak eta ''Autobianchi'' automobilak fabrikatzeko enpresen sortzailea (j. [[1865]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Jenny-Wanda Barkman]], nazien [[kontzentrazio-esparru]]etako guardia alemaniarra, exekutatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Elisabeth Becker]], Bigarren Mundu Gerran kontzentrazio-esparru bateko zaintzailea (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Rafael Pikabea]], gipuzkoar politikari jeltzalea (j. [[1867]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Jeanne Lanvin]], frantziar moda-diseinatzailea (j. [[1867]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Alexander Vasilievitx Alexandrov]], [[sobiet]]ar musikagilea, [[Alexandrov Taldea]]ren sortzailea (j. [[1883]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Paul Nash]], britainiar margolari surrealista eta gerra artista (j. [[1889]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Alfred Stieglitz]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1864]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Gualberto Villarroel]], [[Bolivia]]ko presidentea (j. [[1908]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Gertrude Stein]], estatubatuar idazle, poeta eta feminista (j. [[1874]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Lorenzo Luis Yanguas]], nafar musikari eta musikagilea (j. [[1882]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Andrei Andreievitx Vlasov]], [[sobiet]]ar jenerala (j. [[1901]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Wilhelm Marx]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1863]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Felix Markiegi]], gipuzkoar apaiz, olerkari eta antzerkigilea (j. [[1905]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Léon Gaumont]], frantziar asmatzailea eta industria-gizona (j. [[1864]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Herbert George Wells]], britainiar idazle eta filosofoa (j. [[1866]]). * [[Abuztuaren 15]]a - [[Luis Silva]], bizkaitar futbolaria (j. [[1879]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Antonio Paoli]], puertorricar opera kantaria, ospea lortutako lehen tenore puertorricarra (j. [[1871]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Amon Göth]], [[SS]]-etako austriar ofiziala (j. [[1908]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[James Hopwood Jeans]], ingeles fisikari eta astronomoa (j. [[1877]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Jules Raimu]], frantziar aktorea (j. [[1883]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Ignacy Mościcki]], [[Polonia]]ko presidentea (j. [[1867]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[István Bethlen]], [[Hungaria]]ko lehen ministroa (j. [[1874]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Per Albin Hansson]], [[Suedia]]ko lehen ministroa (j. [[1885]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Christopher Nevinson]], britainiar margolaria (j. [[1889]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Hermann Göring]], alemaniar politikari eta militarra, [[Adolf Hitler|Hitlerren]] ordezkaria eta [[Luftwaffe]]ren komandante gorena (j. [[1893]]). * [[Urriaren 16]]an, [[Nurenbergeko epaiketak|Nurenbergeko epaiketetan]] hiltzera kondenatuak izan ondoren urkatuak: ** [[Hans Frank]], militar eta abokatu [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1900]]). ** [[Wilhelm Frick]], alemaniar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1877]]). ** [[Alfred Jodl]], alemaniar jenerala (j. [[1890]]). ** [[Ernst Kaltenbrunner]], austriar abokatu eta politikaria, [[Hirugarren Reicha|Alemania Naziko]] goi-mailako ofiziala (j. [[1903]]). ** [[Wilhelm Keitel]], alemaniar kanpo mariskala (j. [[1882]]). ** [[Joachim von Ribbentrop]], [[Alemania Nazi]]ko ministroa (j. [[1893]]). ** [[Alfred Rosenberg]], alemaniar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1893]]). ** [[Fritz Sauckel]], alemaniar politikari [[nazismo|nazia]] (j. [[1894]]). ** [[Arthur Seyss-Inquart]], austriar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1892]]). ** [[Julius Streicher]], alemaniar politikari [[nazionalsozialismo|nazia]] (j. [[1885]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Frédéric Boissonnas]], suitzar argazkilaria (j. [[1858]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Charles Despiau]], frantziar eskultore eta marrazkigilea (j. [[1874]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Jeanne Bucher]], frantziar argitaratzailea (j. [[1872]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Manuel de Falla]], espainiar musikagilea (j. [[1876]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Nicanor Mutiloa e Irurita]], nafar elizgizona (j. [[1874]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Arthur Dove]], estatubatuar margolaria (j. [[1880]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[László Moholy-Nagy]], hungariar margolaria eta eskultorea (j. [[1895]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Gustav Noske]], alemaniar politikaria (j. [[1868]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Maria de la Paz Borboikoa]], Espainiako infanta (j. [[1862]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[María Espinosa de los Monteros]], eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista, [[Espainiako Emakumeen Elkarte Nazionala|Espainiako Emakumeen Elkarte]]aren bazkide sortzailea (j. [[1875]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Jose Maria Olazabal Zaldunbide]], bizkaitar politikari karlista eskuindarra (j. [[1915]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Paul Langevin]], frantziar fisikari eta politikaria (j. [[1872]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Elie Nadelman]], poloniar-estatubatuar eskultorea (j. [[1882]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Benigno Belaustegigoitia]], bizkaitar futbolaria (j. [[1879]]). * [[Teófilo Guiard Larrauri]], bizkaitar historialaria (j. [[1876]]). * [[Joseph Hiriart]], lapurtar arkitektoa (j. [[1888]]). * [[Victoriano Flamarique]], nafar apaiza eta [[kooperatibismo]]aren aitzindaria (j. [[1872]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Percy Williams Bridgman]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[James B. Sumner]], [[John Howard Northrop]] eta [[Wendell Meredith Stanley]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Hermann Hesse]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Hermann Joseph Muller]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Emily Greene Balch]] eta [[John Mott]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1946| ]] 4n03jvslg9rso4gf81kc7j0brcv6op0 0 1275 9984401 9970924 2024-11-28T20:46:48Z Ernestobanpiroa 58701 /* Urtarrila */ 9984401 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[CNT]]ko hainbat kidek hegazkinez [[Francoren aurkako 1948ko atentatua|Francoren aurkako atentatua]] antolatu zuten. Ezin izan zuten burutu. === Mundua === * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; Indiako estremistek [[Mahatma Gandhi]] hil dute. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Sri Lanka]]k independentzia lortu zuen. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[NASCAR]]-a sortu zen. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; Alderdi [[komunismo|komunista]] boterera heldu zen [[Txekoslovakia]]n. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Accra]]ko istiluak hasi ziren egungo [[Ghana]]n, garai hartan [[Gold Coast]] izeneko kolonia britainiarrean. Poliziak tiro egin eta hiru lider hil zituenean istilu erraldoiak lehertu ziren. Bost egunez luzatu zen kale borroka hiriburutik beste herrietara ere zabaldu zen. * [[Apirilaren 7]]an &ndash; [[Munduko Osasun Erakundea]] sortu zen. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Israel]]go estatu modernoa sortu zuten, [[Britainia Handia|Britainia Handitik]] independizatu ondoren. Jarraian, [[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|lehen gerra arabiar-israeldarra]] hasi zen. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Apartheid]]a ezarri zuten legez [[Hegoafrika]]n, zuriek soilik parte har zezaketen hauteskundeak eskuin muturreko Alderdi Nazionalak irabazi eta gero. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Irlandako Errepublika]]k [[Commonwealth]]a utzi zuen. == Arte eta kultura == * [[Urriaren 25]]a &ndash; "Jorge de Riezu" izengoitiaz [[Casto Intza]]ren ''[[Flor de canciones populares vascas]]'' euskaraz eta gaztelerazko liburua, [[Buenos Aires]]ko [[Ekin argitaletxea]]k plazaratu zuen. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; ''[[Los burladores]]'' (euskaraz: ''burlariak''), [[Pablo Sorozabal]]en musika eta [[Serafín Álvarez Quintero|Serafín]] eta [[Joaquín Álvarez Quintero]]ren libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen [[Madril]]go Teatro Calderónen. == Zientzia eta teknologia == * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Velcro]]a asmatu zuten. == Kirolak == * [[1948ko Neguko Olinpiar Jokoak]] ([[Saint-Moritz]], [[Suitza]]; [[urtarrilaren 30]]a &ndash; [[otsailaren 8]]a). ** Joko hauetan ez zen izan euskal herritar kirolaririk. * [[1948ko Udako Olinpiar Jokoak]] ([[Londres]], [[Erresuma Batua]]; [[uztailaren 29]]a &ndash; [[abuztuaren 14]]a). ** [[1948ko Udako Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|13 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 5 kiroletan, [[Espainia]], [[Frantzia]] eta [[Mexiko]]ko selekzioekin. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Alain Afflelou]], frantziar enpresaburu eta optikaria, [[Aviron Bayonnais]] errugbi taldeko presidente ohia. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Romy Haag]], herbeheretar abeslari, dantzari, aktore eta gaueko klubeko kudeatzaile ohia. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Jean-Michel Iratxet]], lapurtar politikaria. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Francisco Luzón]], bizkaitar bankaria (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Tony Judt]], angloestatubatuar historialari, saiakeragile eta unibertsitateko irakaslea (h. [[2010]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Cissé Mariam Kaïdama Sidibé]], [[Mali]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Oriol Solé Sugranyes]], kataluniar ekintzaile anarkista eta autonomoa (h. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Giuseppe Impastato]], [[Sizilia]]ko politikaria eta irrati esataria, Siziliako [[mafia]] salatzeagatik ezaguna (h. [[1978]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Jimmy Blears]], estatubatuar surflaria (h. [[2011]]). * [[Urtarrilaren 6]]a - [[Maria Castellano Arroyo]], espainiar medikua, legezko eta auzitegiko medikuntzan eta laneko medikuntzan espezializatua. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Pedro Lavín]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Javier Tejada]], nafar fisikaria, [[mekanika kuantiko]]an aditua. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Koloman Gögh]], txekoslovakiar futbolaria (h. [[1995]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Ichirō Mizuki]], japoniar abeslaria, musikaria eta aktorea (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Alizia Stürtze]], gipuzkoar historialaria, Euskal Herriko historia garaikidean aditua. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Cassie Gaines]], estatubatuar abeslaria, ''[[Lynyrd Skynyrd]]'' taldeko kidea (h. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Guillermo Montesinos]], zinema, telebista eta antzerkiko espainiar aktorea. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Bernard Thévenet]], frantziar txirrindulari ohia. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Jean Espilondo]], [[Frantziako Alderdi Sozialista]]ko zuberoar politikaria, [[Angelu (Lapurdi)|Angeluko]] auzapeza. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Luzia Inglês Van-Dúnem]], angolar militarra eta politikaria. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Mario Onaindia]], euskal herritar politikari sozialista, idazlea eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] izandakoa (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Mimí Pons]], argentinar vedette eta aktorea. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Jesus Urra]] [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (h.2024). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Valeri Kharlamov]], euskal jatorriko [[izotz hockey]] jokalari sobietarra, historiako jokalari onenetakotzat hartua (h. [[1981]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Ronnie Van Zant]], estatubatuar abeslari eta musikaria, [[Lynyrd Skynyrd]] [[southern rock]] taldeko kide sortzailea (h. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[John Carpenter]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari, musikagile eta ekoizlea. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[José Maza Sancho]], txiletar astronomoa eta astrofisikaria. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Juan Carlos Rodríguez Ibarra]], [[Extremadura]]ko presidente ohia. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Bixente Serrano]], euskal idazle eta historialaria (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[José Luis Marcos Merino]], bizkaitar sindikalista eta politikaria. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Javier Ortiz]], donostiar kazetaria (h. [[2009]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Mikhail Barixnikov]], errusiar dantzari eta koreografoa. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Cristina Saralegui]], kubatar kazetari, aktore eta telebistako aurkezlea. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Marc Singer]], kanadar-estatubatuar zinema eta telebistako aktorea. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Akira Yoshino]], japoniar kimikaria, 2019ko [[Kimikako Nobel Saria]]. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Santiago Arrospide|Santiago Arrospide, ''Santi Potros'']], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]]. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Adolfas Šleževičius]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Julen Elgorriaga]], gipuzkoar politikaria, Gipuzkoako [[gobernadore zibil]] ohia. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Henning Mankell]], suediar idazle eta dramaturgoa (h. [[2015]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Carlos Filipe Ximenes Belo]], timortar apezpikua, 1996ko [[Bakearen Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Alice Cooper]], estatubatuar rock abeslaria eta musikagilea. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Marisol]], espainiar abeslari eta aktorea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Barbara Hershey]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Maria Angeles Querol]], espainiar historialaria, irakaslea, idazlea eta arkeologoa, Espainiako Historiaurrean aditua. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Tom Wilkinson]], ingeles aktorea (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[José Luis Capón]], espainiar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[María del Carmen Pallares Méndez]], galiziar historialaria, irakaslea, idazlea eta poeta, Erdi Aroko Historiako lehen emakume katedraduna Espainian. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Joakin Resano]], nafar komikilari eta margolaria. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Joxe Manuel Odriozola]], gipuzkoar idazlea. * [[Otsailaren 10]]a - [[Lourdes Reparaz]], emakume kirolari aitzindaria, igeriketa, salbamendu eta sorospen txapelketa garrantzitsuen irabazle (h. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Inés Alberdi]], espainiar soziologoa, unibertsitateko irakaslea, idazlea eta politikaria. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Alfonso Ussía]], espainiar kazetari, zutabegile eta idazlea. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Consuelo Flecha]], bizkaitar pedagogo eta unibertsitateko irakaslea. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Josu Ortuondo]], [[Euskal Irrati Telebista|EITBren]] zuzendari ohi eta [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkate]] ohia. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Aline França]], brasildar idazlea. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Tino Insana]], estatubatuar aktorea eta gidoigilea (h. [[2017]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Art Spiegelman]], suediar-estatubatuar komikigilea. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Pim Fortuyn]], herbeheretar politikari, idazle eta soziologoa (h. [[2002]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[María Teresa Miras Portugal]], espainiar zientzialaria, [[Madrilgo Complutense Unibertsitatea|Madrilgo Konplutenseko]] biokimika eta biologia Molekularreko irakasle emeritua (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Tony Iommy]], britainiar gitarrajolea eta musikagilea, ''[[Black Sabbath]]'' taldeko kidea, [[heavy metal]] musikan gitarra-jotzaile garrantsienetakotzat joa. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Christopher A. Pissarides]], zipretar-britainiar ekonomialaria eta irakaslea, 2010eko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Joaquín Luqui]], [[Kaparroso]] udalerriko irrati esatari ospetsua (h. [[2005]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Pedro Pegenaute]], nafar historialari eta politikaria. * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Balaguer Felip]], Haur hezkuntzako kataluniar irakasle eta pedagogoa (h. [[2018]]). * [[Otsailaren 23]]a - [[José Ramón Erbiti]], nafar futbolari ohia. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Marica Campo]], galiziar idazlea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Julieta Fierro]], mexikar fisikari, astronomo eta dibulgatzailea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Bahiyyih Nakhjavani]], irandar idazle, irakasle eta itzultzailea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[David Quammen]], estatubatuar zientzia dibulgatzaile eta naturari eta bidaiei buruzko idazlea. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Friedrich Koncilia]], austriar futbolari ohia. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Roberto Lertxundi]], gipuzkoar politikaria, mediku eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAko]] kide ohia. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Cesareo Soule]], nafar hargin eta eskultorea. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Steven Chu]], estatubatuar fisikari teorikoa, 1997ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Mike Figgis]], ingeles zinema zuzendaria, gidoigilea eta musikagilea. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Mercedes Ruehl]], estatubatuar telebista eta zinemako aktorea. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Larry Carlton]], estatubatuar gitarra-jotzailea. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Rory Gallagher]], [[irlanda]]r gitarra-jotzaile, konposatzaile eta produktorea (h. [[1995]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[José María Lasa]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[James Ellroy]], estatubatuar idazlea. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Jean O'Leary]], lesbiana eta gayen eskubideen aldeko estatubatuar aktibista (h. [[2005]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Anjel Lertxundi]], gipuzkoar idazlea, euskal idazlerik oparoenetarikoa. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Sara Lezana]], espainiar flamenko-dantzaria eta aktorea. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Emma Bonino]], italiar politikaria. * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Dominique Sanda]], frantziar aktore eta modeloa. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[James Taylor]], estatubatuar kantautore eta gitarrista. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Urko (abeslaria)|Jose Antonio Larrañaga, ''Urko'']], gipuzkoar abeslaria. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Nicole Capitaine]], [[Parisko Behatokia|Parisko Behatokiko]] frantziar astronomoa, [[astrometria]] eta estandar erlazionatuetan aditua. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Billy Crystal]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, ahots bikoiztailea, abeslari eta umorista. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Pekka Lehto]], finlandiar zinema zuzendaria. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[James Nachtwey]], estatubatuar fotokazetaria eta gerra-argazkilaria. * [[Martxoaren 16]]a - [[Jesús Esperanza]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Mikel Arregi]], nafar idazlea. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[William Gibson]], zientzia fikziozko estatubatuar-kanadar idazlea, [[cyberpunk]]aren aitatzat hartua. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Luis Zubero]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Maria Lorena Barros]] [[Filipinak|Filipinetako]] emakume ekintzailea. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[José Ángel Rojo|José Ángel Rojo, ''Rojo II.a'']], bizkaitar futbolari ohia. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Carmen Diez Mintegi]], gipuzkoar antropologoa, [[Genero-ikasketak|genero-ikasketetan]] aditua. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[John de Lancie]], estatubatuar aktorea. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Bobby Orr]], kanadar izotz-hockey jokalari ohia, garai guztietako handienetako bat. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Pascale Cossart]], frantziar mikrobiologoa. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Andrew Lloyd Webber]], britainiar musikagilea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Marta Elena Casaús Arzú]], guatemalar historialaria eta idazlea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Volker Finke]], alemaniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Jerzy Kukuczka]], poloniar alpinista, 14 [[zortzimilako]]ak igotzen munduko bigarren mendizalea (h. [[1989]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Joseba Zulaika]], gipuzkoar antropologoa, euskal idazlea eta ikertzailea. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Luis Landero]], espainiar literatura kritikari eta eleberrigilea. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Soledad Silva]], arabar arte-historialaria. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Steven Tyler]], estatubatuar abeslari, musikari eta konposatzailea, ''[[Aerosmith]]'' taldeko liderra. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Maud Molyneux]], frantziar emakumezko aktore, kazetari eta zinema figuringile transgeneroa (h. [[2008]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Dianne Wiest]], estatubatuar telebista eta zinemako aktorea. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Daniel Astrain]], nafar futbolari ohia. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Ana María Crespo de las Casas]], kanariar biologoa. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Al Gore]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteordeen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako presidenteorde]] ohia eta 2007ko [[Bakearen Nobel Saria]]. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Jimmy Cliff]], jamaikar [[reggae]] musikaria. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Mixel Etxeberri]], baxenafar pilotari ohia eta kantaria. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Javier Irureta]], gipuzkoar futbol jokalari ohia eta entrenatzailea. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Alain Vasseur]], frantziar txirrindulari-ohia. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[J. J. Williams]], galestar errugbilaria (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Jaap de Hoop Scheffer]], herbeheretar politikari eta diplomazialaria, [[NATO]]ren 11. Idazkari orokorra. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Carlos Salinas de Gortari]], [[Mexiko]]ko presidente ohia. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Abdullah Öcalan]], politikari [[kurdu]]a, bere herriaren aldeko mugimenduaren buruzagi ospetsua. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Dan Simmons]], estatubatuar zientzia-fikziozko eta beldurrezko eleberrigilea. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Les Binks]], ipar irlandar musikaria, ''[[Judas Priest]]'' bandako bateria-jolea. * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Philippe Garrel]], frantziar zinema zuzendari, argazki-zuzendari, gidoilari, editore eta ekoizlea. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Arnie Robinson]], estatubatuar atleta, [[luzera jauzi]]an espezialitatua (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaya Bachchan]], indiar aktorea. * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Bernard-Marie Koltès]], frantziar antzerki-idazlea (h. [[1989]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Marcello Lippi]], italiar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Peio Azketa]], nafar margolaria. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Drago Jančar]], esloveniar idazlea. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Kristina Mardaras]], bizkaitar bertsolaria. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Berry Berenson]], estatubatuar modeloa, argazkilaria eta aktorea, [[2001eko irailaren 11ko atentatuak|irailaren 11ko]] erasoetan eraila (h. [[2001]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Jean-Pierre Romeu]], frantziar errugbilaria. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Sherry Simon]], kanadiar hizkuntzalari eta itzultzailea. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Joxe Migel Argiñarena]], nafar bertsolaria. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Maye Musk]], kanadar-hegoafrikar modelo eta nutrizionista. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Jesus Mari Arambarri]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Paul Milgrom]], estatubatuar ekonomialaria, 2020 [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Roberto Uranga]], euskal abeslaria, ''[[Mocedades]]'' taldearen sortzaileetako bat (h. [[2005]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[George Abela]], [[Malta]]ko presidentea. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[María José Fernández Agerri]], nafar politikaria. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Pascal Quignard]], frantziar idazlea. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[José Luis Inciarte]], [[Uruguaiko Aireko Armadaren 571 hegaldia|1972ko Uruguaiko Aireko Armadaren 571 hegaldiaren]] istripu eta odiseatik bizirik ateratako bat (h. [[2023]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Jon Ramon Aboitiz]], euskal jatorriko filipinar enpresaburua (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Tomás Bosque]], aragoar kantautore eta idazlea. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Chato Galante]], espainiar presoa eta Giza Eskubideen eta Oroimen Historikoaren aldeko ekintzailea (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Terry Pratchett]], fantasia eta zientzia fikziozko ingeles idazlea (h. [[2015]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[María Cristina Vicente]], espainiar biologo eta unibertsitate irakaslea (h. [[2000]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Perry King]], estatubatuar aktorea. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[George Tupou V.a]], [[Tonga]]ko erregea (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Patxi Goenaga]], gipuzkoar hizkuntzalaria, irakaslea eta euskaltzaina. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Takashi Kuwahara]], japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Maiatzaren 7]]a - [[Susan Atkins]], estatubatuar kriminala eta serieko hiltzailea (h. [[2009]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Julián Cuevas]], espainiar txirrindularia (h. [[2000]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Lluís Llach|Lluis Llach]], kataluniar egile abeslaria. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Miguel Angel Olaberri]], nafar apaiz katolikoa. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ramón Rabanera]], arabar politakaria, [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Ahaldun Nagusi]] ohia. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Meg Foster]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Guillermo Pérez Villalta]], espainiar margolaria. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Steve Winwood]], ingeles musikari eta abesti egilea, ''[[Spencer Davis Group]]'', ''[[Blind Faith]]'' eta ''[[Traffic]]'' taldeetako kidea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Raynald Denoueix]], frantziar futbolari ohia eta entrenatzailea, [[Real Sociedad]]eko entrenatzailea izandakoa. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Brian Eno]], britainiar musikaria. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Dick Gaughan]], eskoziar folk kantautore eta abeslaria. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Horst Köppel]], alemaniar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Grace Jones]], jamaikar-estatubatuar abeslari, kantautore, modelo eta aktorea. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[James Cosmo]], eskoziar zinema eta telebistako aktorea. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Maxine Molyneux]], britainiar soziologo feminista. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Philippe Rukamba]], ruandar apezpiku katolikoa. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Jose Ramon Etxebarria]], bizkaitar politikaria, ingeniaria, fisikan doktorea, irakaslea, euskaltzalea, idazlea eta itzultzailea. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Juan Luis Irazusta]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Johan De Muynck]], belgiar txirrindulari ohia. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Salvador Puig]], kataluniar anarkista (h. [[1974]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Svetlana Aleksievitx]], [[bielorrusia]]r idazlea eta kazetaria, 2015eko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[John Bonham]], ingeles rock musikalari eta bateria-jolea, ''[[Led Zeppelin]]'' taldeko kidea (h. [[1980]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Powers Boothe]], estatubatuar aktorea (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Lourdes Munitxa]], bizkaitar abertzale eta euskaltzalea, mitin askotako hizlaria eta euskara bultzatzailea (h. [[2010]]). * [[Ekainaren 6]]a - [[Arlene Harris (asmatzailea)|Arlene Harris]], estatubatuar enpresaburua eta asmatzailea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Carlos Ruiz]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Xabier Castillo Miota]], ''Xeberri'', bizkaitar egile abeslari eta bikoiztailea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[José Julio Rodríguez Fernández]], [[Espainiako Aire Armada]]ren jeneral ohia. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Félix Cariñanos San Millán]], nafar idazle, historialari, hizlari, argazkilari eta antropologoa. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[István Sándorfi]], hungariar margolaria (h. [[2007]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Iñigo Jaca]], gipuzkoar medikua. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Roland Hureaux]], lapurtar politikari eta funtzionarioa, [[gaullismo]]aren jarraitzailea. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Leopoldo María Panero]], espaniar [[abangoardismo]]ko poeta, ''novísimos'' taldekoa (h. [[2014]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Joaquín Almunia]], bizkaitar politikaria, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] idazkari nagusi ohia. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Nick Drake]], ingeles abeslari eta abesti egilea (h. [[1974]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Michel Morvan]], frantziar hizkuntzalaria. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Begoña Amunarriz]], gipuzkoar politikari eta ekintzaile feminista. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Juan Luis Ibarra]], bizkaitar epailea, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusia]]ren presidentea. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Ian McEwan]], britainiar eleberrigile eta gidoilaria. * [[Ekainaren 21]]a - [[Susan Meiselas]], estatubatuar argazkilaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Jordi Casassas i Ymbert]], kataluniar historialaria. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Armando Calderón Sol]], [[El Salvador]]ko presidentea (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Antonio Catalán]], nafar enpresaburua. * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Kathy Bates]], estatubatuar aktorea. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Josu Zabaleta]], gipuzkoar itzultzaile eta idazlea. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Marc Okrand]], estatubatuar hizkuntzalaria, [[Klingon hizkuntza|klingon]] fikziozko hizkuntzaren asmatzailea. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Antxon Bandres]], tolosar mediku, politikari eta mendizalea (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Robert Paparemborde]], frantziar errugbilari eta entrenatzailea (h. [[2001]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Jesús María Rodríguez Orrantia]], bizkaitar politikaria. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Nathalie Baye]], frantziar aktorea. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Josune Ariztondo]], bizkaitar irakaslea eta politikaria. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Ulpiano Vergara]], panamar soinujole eta bertako musika tipikoen konpositorea. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Claude Ber]], frantziar irakaslea, hizlaria, poeta, saiakeragilea eta aktore dramatikoa. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Goodwill Zwelithini]], [[zulu]]en erregea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Enriqueta Basilio]], mexikar atleta, sugar olinpikoa eraman eta pebetontzia piztu zuen historiako lehenengo emakumea (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Rita Barberá]], [[Valentzia]]ko alkatea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Rubén Blades]], panamar abeslari, musikagile, musikari, aktore, abokatu eta politikaria. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Ron Asheton]], [[The Stooges]] taldeko gitarra-jotzailea (h. [[2009]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Luc Bondy]], suitzar antzerki eta opera zuzendaria (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 18]]a - [[Jeanne Córdova]], Estatu Batuetan aitzindaria lesbiana eta gayen eskubideen mugimenduan, The Lesbian Tide eta mendebaldeko kostaldeko LGBT mugimenduaren sortzailea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Hartmut Michel]], alemaniar biokimikaria, 1988ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Faustino Aizkorbe]], nafar margolari eta eskultorea. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Naama Goren-Inbar]], israeldar arkeologo eta paleoantropologoa. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Angel José Gavilán]], arabar delineatzaile eta politikaria. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Beppe Grillo]], italiar umorista eta aktorea, bere emanaldietan politikariak eta korporazioak kritikatzeagatik ezaguna. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Litto Nebbia]], argentinar rock musikagile eta abeslaria. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Joxantonio Ormazabal]], ''Joxan'', euskal idazlea eta itzultzailea (h. [[2010]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Cat Stevens]], ingeles musikaria. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Garry Trudeau]], estatubatuar [[karikatura]]-egilea. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Alfonso Cano]], kolonbiar gerrilaria, [[Kolonbiako Indar Armatu Iraultzaileak|FARC-EPko]] mendebaldeko blokeko nagusia (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Ana de Palacio]], espainiar abokatu eta politikari ohia. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Rafael Marañón]], nafar futbolari ohia. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Txiki Benegas]], euskal herritar politikari sozialista eta abokatua, [[PSE-EE]]ren buruzagi nagusienetariko bat (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; ''[[Chiquetete]]'', espainiar flamenko abeslaria (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Txomin Artola]], gipuzkoar abeslaria. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Juan Jose Goiriena de Gandarias]], arabar ikertzaile eta irakaslea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Jean Pier Mendiburu]], baxenafar bertsolaria (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Andrés Aberasturi]], espainiar kazetaria. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Iñaki Esnaola]], gipuzkoar abokatua eta [[Herri Batasuna]]ko politikari ohia. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Ruud Geels]], herbeheretar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jean Reno]], frantziar zinema, telebista eta antzerkiko aktorea. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Iñaki Pérez Beotegi]], ''Wilson'', arabar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] eta politikaria, [[Luis Carrero Blanco]] hil zuen [[Ogro operazioa]]n parte hartu zuena (h. [[2008]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Carmen Lomana]], espainiar enpresaburua, telebistako laguntzailea, idazlea eta Espainiako goi mailako joskintza bildumazalea. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Gotzone Mora]], bizkaitar politikaria eta soziologoa. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Jean-Pierre Raffarin]], [[Frantziako Lehen Ministro]] ohia. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Giorgio Parisi]], italiar fisikari teorikoa, 2021eko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Ray Clemence]], ingeles futbol atezaina (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Baldwin Lonsdale]], [[Vanuatu]]ko presidentea (h. [[2017]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jose Mari Aleman]], gipuzkoar ilustratzailea. * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Kenneth Hill]], australiar botanikoa, fotosentiberatasunaren aurkitzailea (h. [[2010]]). * [[Abuztuaren 6]]a - [[Maritxu Roteta]], gipuzkoar sopranoa eta abesbatza-zuzendaria. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[James P. Allison]], estatubatuar immunologoa, 2018ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Pau Riba]], kataluniar folk kantautore, artista ikonoklasta eta idazlea (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Amaia Lasa]], gipuzkoar idazlea. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Akira Matsunaga (1948)|Akira Matsunaga]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Emilio Pérez Touriño]], [[Galiziako Xunta]]ren presidentea. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Svetlana Savitskaia]], [[sobiet]]ar kosmonauta ohia. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[José Llanos]], gipuzkoar artista plastikoa (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Jan Palach]], protesta politikoa egitearren bere bere buruari su emanez bere buruaz beste egin zuen txekiar ikaslea (h. [[1969]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Kathleen Battle]], estatubatuar opera-abeslari sopranoa. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[José María Romero de Tejada]], kataluniar legelaria (h. [[2017]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Jose Maria Arakistain]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Ian McElhinney]], ipar irlandar aktorea. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Robert Plant]], britainiar abeslari eta kantautorea, [[Led Zeppelin]] taldeko bokalista eta abesti gehienen egilea. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[José Antonio Corcuera]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Jean-Michel Jarre]], frantziar musikagile eta ekoizlea. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Sauli Niinistö]], [[Finlandia]]ko presidentea. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Rotraut Susanne Berner]], alemaniar ilustratzaile eta diseinatzaile grafikoa. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Guy Nadaud]], lapurtar komikigilea. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Mari Luz Cristóbal Caunedo]], asturiar tonada-kantaria. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Dragoslav Stepanović]], serbiar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Tomás Nistal]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Holger Osieck]], alemaniar futbolari ohia eta entrenatzailea. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Ramón Jáuregui]], gipuzkoar politikaria, [[Eusko Jaurlaritza]]ko Lehendakariorde ohia. * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Juan Zurano]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Christa McAuliffe]], espazioan bidaiatzeko hautatutako lehen herritar zibila (h. [[1986]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Levy Mwanawasa]], [[Zambia]]ko presidentea (h. [[2008]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rewat Buddhinan]], ''The Impossibles'' Thai pop taldeko abeslari, ekoizle eta kide sortzailea (h. [[1996]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Karlos Argiñano]], gipuzkoar sukaldaria, telebista aurkezlea eta enpresaburua. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Pedro Maria Artola]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Khalifa bin Zayed Al Nahyan]], [[Arabiar Emirerri Batu]]etako presidentea eta [[Abu Dhabi]]ko emirra (h. [[2022]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Ana Yabar]], nafar ekonomialari eta politikaria. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Pérez Arroyo, ''Panaderito de Oyón'']], arabar pilotaria (h. [[2014]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Mario Conde]], espainiar finantzari eta abokatua. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Pedro Morenés]], bizkaitar politikari eta enpresaria. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[John Ritter]], estatubatuar aktorea (h. [[2003]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Francisco José Ormazabal]], arabar politikaria, [[Arabako Batzar Nagusiak|Arabako Biltzar Nagusietako]] lehendakari ohia. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Jeremy Irons]], britainiar aktorea. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Javier Ariztegi]], gipuzkoar ekonomialaria. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[George R. R. Martin]], literatura fantastiko, zientzia fikzio eta terroreko estatubatuar idazle eta gidoilaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Javier Marcotegui]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Jorge Verstrynge]], espainiar-frantziar politikari, politologo eta geopolitikoa. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Isabel Rodà de Llanza]], kataluniar epigrafista eta arkeologoa. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Olivia Newton-John]], australiar abeslari eta aktorea (h. [[2022]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Joan Mari Irigoien]], gipuzkoar idazlea (h. [[2023]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Donna Karan]], estatubatuar moda-diseinatzailea. * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Maite Gezala Legorburu]], [[Oiartzun|Oiartzuar]] abeslaria eta ekintzaile soziala. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Gerry Adams]], [[Sinn Féin]] alderdi [[Irlandar errepublikanismo|irlandar errepublikarraren]] burua. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Claude Jade]], frantziar aktorea (h. [[2006]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Johnny Ramone]], estatubatuar musikaria, ''[[The Ramones]]'' taldeko gitarra-jotzailea (h. [[2004]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Jackson Browne]], alemaniar-estatubatuar abeslaria. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Oliver Hart]], britainiar estatubatuar ekonomialaria, 2016ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Javier Agirresarobe]], euskal herritar argazkilaria eta zinemako argazki-zuzendaria, Europako argazki-zuzendari onenetakoa. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Ganuza]], nafar alpinista, [[zortzimilako]] batera igo den lehendabiziko nafar emakumea. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Rick Parfitt]], ingeles gitarrajolea eta [[Status Quo (musika taldea)|Status Quo]] taldeko kidea (h. [[2016]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Nusrat Fateh Ali Khan]], jatorri [[sufismo|sufiko]] pakistandar kantaria (h. [[1997]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Chris de Burgh]], irlandar egile abeslaria. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Brendan Hughes]], [[irlandar errepublikanismo|irlandar errepublikar]] buruzagia eta [[Behin-behineko Irlandako Armada Errepublikarra|Behin-Behineko IRAren]] Belfasteko Brigadako kidea (h. [[2008]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Cecilia Domínguez Luis]], kanariar idazlea. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Robert Jordan]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[2007]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Margot Kidder]], kanadar aktorea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Phil Bennett]], galestar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Iñaki Egaña (musikaria)|Iñaki Egaña]], bizkaitar musikaria. * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Kweisi Mfume]], estatubatuar politikaria. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Ramón Zuriarrain]], gipuzkoar margolaria. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Rafa Egiguren]], gipuzkoar idazlea. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Juan Manuel Etxebarria]], bizkaitar idazlea. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Lulu (abeslaria)|Lulu]], eskoziar abeslaria eta aktorea. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Javier Elkoro]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[José Cruz Pérez Lapazaran]], nafar politikaria. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Amadou Toumani Touré]], [[Mali]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Bernard-Henri Lévy]], frantziar filosofoa eta idazlea. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[William Daniel Phillips]], estatubatuar fisikaria, 1997ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Pedro Subijana]], gipuzkoar sukaldaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Glenn Frey]], estatubatuar musikari, abeslari eta aktorea, ''[[Eagles]]'' taldearen kide sortzailea (h. [[2016]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Rushton Moreve]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Steppenwolf (musika taldea)|Steppenwolf]]'' taldeko kidea (h. [[1981]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Bille August]], daniar zinemagilea. * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Luiz Felipe Scolari]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Maria Rosario de Cruz]], bizkaitar erraketista ohia. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Ángela T. Leiva Sánchez]], kubatar botanikari eta fitogeografoa (h. [[2014]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Jordi Estadella]], kataluniar kazetari, gastronomo, irrati esatari, telebistako aurkezle eta bikoiztailea (h. [[2010]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Hassan Rouhani]], [[Iran]]go presidentea. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Karlos III.a Erresuma Batukoa]], [[Erresuma Batu]]ko erregea. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eva Furnari]], italo-brasildar idazle eta ilustratzailea. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Sergio Blanco Rivas]], bizkaitar abeslaria (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Jaime Huélamo]], espainiar txirrindularia (h. [[2014]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[José María Basualdo]], arabar txirrindulari ohia, hiru ladiz [[Espainiako Ziklo-kros Txapelketa]]ren irabazle. * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Ana Mendieta]], kubatar-estatubatuar performance-artista feminista (h. [[1985]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Barbara Hendricks]], estatubatuar sopranoa. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Michel Suleiman]], [[Libano]]ko presidentea. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Radomir Antić]], serbiar futbolaria eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Abbas Bonfoh]], [[Togo]]ko presidentea (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Mari Aiestaran]], gipuzkoar belar hockeyko jokalari ohia eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Mercedes Fernández-Martorell]], kataluniar antropologoa , irakaslea eta zine-zuzendaria. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Elizabeth Blackburn]], australiar-estatubatuar biokimikaria, 2009ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Vitico]], argentinar musikaria. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Luis Carrera]], gipuzkoar belar hockey jokalari ohia. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Agnieszka Holland]], poloniar zinema-zuzendaria. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Isabel Borondo]], espainiar telebista-aurkezlea. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[T. C. Boyle]], estatubatuar eleberrigilea. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Antonín Panenka]], txekiar futbolari ohia. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Patrizia Reggiani]], ''alargun beltza'', italiar sozialité eta hiltzailea. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Jorge Wagensberg]], kataluniar irakasle, ikertzaile eta zientzia idazle eta dibulgatzailea (h. [[2018]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Ozzy Osbourne|Ozzy Osbourne, ''heavy metalaren aitabitxia'']], ingeles abeslaria eta musikagilea. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Manuel Giménez Abad]], espainiar politikaria (h. [[2001]]). * [[Abenduaren 6]]a - [[Adela Figueroa]], galiziar biologoa, aktibista eta idazlea. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Jean-Paul Ngoupandé]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministroa (h. [[2014]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Keke Rosberg]], 1 Formulako suediar pilotu ohia. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Yoshihide Suga]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Francisco Algora]], espainiar aktorea (h. [[2016]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Mark Kurlansky]], estatubatuar kazetari eta idazlea, elikagaien historian aditua. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Gertrud Leutenegger]], suitzar idazlea. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Andrés Oliva]], espainiar txirrindularia (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[María Esther García López]], asturiar poeta eta idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz idazten duena. * [[Abenduaren 8]]a - [[María José Goyanes]], espainiar aktorea. * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Irene Sarrionandia]], mendi korrikalaria, mendi lasterketen aintzindaria. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Gioconda Belli]], nikaraguar idazlea. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Henrietta H. Fore]], [[Haurren Laguntzarako Nazio Batuen Funtsa|UNICEFeko]] 7. zuzendari exekutiboa. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Marcelo Rebelo de Sousa]], [[Portugal]]go 20. presidentea. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Marianne Fritz]], austriar idazlea (h. [[2007]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Gila Goldstein]], israeldar aktorea, abeslaria eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Edmund Kemper]], estatubatuar serieko hiltzaile, bortxatzaile, gizajalea eta nekrofiloa. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Adam Musiał]], poloniar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Mimmo Paladino]], italiar margolaria. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Angela Sommer-Bodenburg]], alemaniar haur-literatura idazlea. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Fernando Telletxea|Fernando Telletxea, ''Fama'']], gipuzkoar aktorea, idazlea eta abeslaria. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Jesús Arana]], arabar saskibaloi jokalari ohia, karrera osoa [[Saski Baskonia]]n egindakoa. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Abdulrazak Gurnah]], tanzaniar eleberrigilea, 2021eko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Alan Parsons]], ingeles soinu-ingeniari eta musikaria. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Giuliana Sgrena]], italiar gerra kazetaria, 2005ean Iraken bahitua izan zena. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Samuel L. Jackson]], estatubatuar aktorea. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Thierry Mugler]], frantziar moda-diseinatzailea (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Juan Ramón Aldalur|Juan Ramón Aldalur, ''Txapela'']], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Joel Santana]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Alexandre de La Cerda]], lapurtar kazetari, idazle eta historialaria, [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] kultura giroan erreferentzietako bat. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Gérard Depardieu]], frantziar aktorea. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Marcela Lagarde]], mexikar etnologoa, irakaslea eta antropologian doktorea, Latinoamerikako feminismoaren erreferentziarik behinenetako bat. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Randy Schekman]], estatubatuar biologoa, 2013ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Viktor Afanasiev]], Errusiako Aire Armadako koronela eta probatako kosmonauta. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Donna Summer]], estatubatuar abeslaria (h. [[2012]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Martxo]]a &ndash; [[Eneko Landaburu Illarramendi]], euskal politikaria. * [[Adela Asua]], bizkaitar legelaria, unibertsitateko irakaslea eta [[Espainiako Konstituzio Auzitegia|Espainiako Konstituzio Auzitegiko]] presidenteordea. * [[Adrián Ferreño]], [[Cáceresko probintzia|Cáceresen]] jaiotako gipuzkoar margolaria. * [[Alfonso Basagoiti]], bizkaitar politikari eta ekonomialaria. * [[Eukene Martin Sanpedro]], bizkaitar idazle eta antzerkigilea. * [[Félix Linares]], bizkaitar kazetari, zinema kritikari, irrati esatari eta telebista aurkezlea. * [[Fernando Fernández Arrikagoitia|Fernando Fernández Arrikagoitia, ''Zibeles'']], euskal [[ekologismo]]aren aurrekari eta [[Gasteiz]] hiriko pertsonaia ezaguna. * [[Fernando Spagnolo]], euskal herritar politikari eta ekonomialaria. * [[Fermin Balentzia]], nafar abeslari herrikoia. * [[Gonzalo Pelaez Aranburu]], ''Gontxalo'', gipuzkoar musikaria (h. [[2007]]). * [[Iñaki Sarasketa]], gipuzkoar militante abertzalea (h. [[2017]]). * [[Jesus Mari Larrazabal]], gipuzkoar politikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] katedraduna (h. [[2021]]). * [[Jon Larrinaga Apraiz]], bizkaitar politikari eta ekonomialaria, [[Euskadiko Ezkerra]]ren Idazkari Nagusi ohia. * [[José Antonio Maturana]], gipuzkoar abokatu eta politikaria. * [[José Julián Bakedano]], bizkaitar idazlea eta zinemagilea. * [[Jose Ramon Zabala Urra]], nafar soziologoa, [[UGT]]ko sindikalista eta [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] militantea (h. [[2005]]). * [[Joseba Jaka]], euskal kulturaren eragilea eta enpresaburua (h. [[1996]]). * [[Josu Frade]], bizkaitar sindikalista. * [[Juan Ortuoste]], bizkaitar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea. * [[Juan Carlos Merino]], [[Errenteria]]ko alkatea. * [[Juan Ignazio Etxano]], bizkaitar irakaslea. * [[Kontsuelo Agirrebarrena]], 2007an [[PP]]ko zinegotzi bati makilaz jotzeko keinua egitea egotzita 4 urteko espetxe zigorra jaso zuen gipuzkoar emakumea. * [[Kote Cabezudo]], gipuzkoar argazkilaria. * [[Luis Daniel Izpizua]], euskal idazlea eta irakaslea (h. [[2016]]). * [[Luis Laiseka]], bizkaitar politikaria. * [[Manex Lanatua]], baxenafar idazlea. * [[Marisa Uriarte]], bizkaitar irrintzilaria. * [[Mertxe de Renobales]], bizkaitar biokimikaria eta [[EHU]]ko irakaslea. * [[Mixel Thikoipe]], baxenafar idazle, musikari eta euskaltzalea (h. [[2017]]). * [[Pantxoa Karrere]], lapurtar abeslaria, ''[[Pantxoa eta Peio]]'' taldearen partaidea. * [[Pakita Zabaleta]], nafar pedagogoa. * [[Peio Ospital]], lapurtar abeslaria, ''[[Pantxoa eta Peio]]'' taldearen partaidea. * [[Pilar Pérez-Fuentes Hernández]], bizkaitar politikaria, historialaria eta unibertsitateko irakaslea. * [[Ramón Zallo]], bizkaitar ekonomialaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Ekonomia eta Komunikazio irakaslea. * [[Xabier Etxeberria Ezponda]], nafar filosofo, matematikari eta ikertzailea. * [[John K. Walton]], ingeles historialaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]ren irakaslea. * [[Jose Luis Anda]], arabar politikaria. * [[Oskar Aizpeolea]], euskal jatorrizko argentinar zinema zuzendaria. * [[Alan Llwyd]], [[gales (hizkuntza)|galeserazko]] poeta emankorra. * [[Antoñita La Singla|Antoñita ''La Singla'']], kataluniar flamenko-dantzari ijitoa eta aktorea. * [[Daniel Peña Sánchez de Rivera]], espainiar estatistikaria, Madrilgo Karlos III.a Unibertsitateko errektorea. * [[Eduard Estivill]], kataluniar mediku eta kantaria. * [[Hanan Al-Agha]], palestinar-jordaniar idazlea, poeta eta artista plastikoa (h. [[2008]]). * [[José María Lara]], espainiar zinema ekoizle eta argazki zuzendaria. * [[Mágic Andreu]], kataluniar ilusionista, aktore, telebista aurkezle eta idazlea. * [[Ogulsapar Muradova]], turkmenistandar kazetaria (h. [[2006]]). * [[Pío Moa]], espainiar eskuin muturreko artikulugile eta idazlea. * [[Ramón García Sanz]], [[Frente Revolucionario Antifascista y Patriota]] talde armatuko kidea (h. [[1975]]). * [[Sharron Weber]], hawaiiar surflaria. * [[Ray Hammond]], britaniar idazle [[Futurismo|futurista]]. * [[Vasco Szinetar]], venezuelar argazkilari eta poeta. * [[Diango Cissoko]], [[Mali]]ko lehen ministroa (h. [[2022]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Vicente Huidobro]], txiletar idazlea (j. [[1893]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[María Maeztu]], euskal pedagogo eta hezitzailea (j. [[1881]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Kurt Schwitters]], alemaniar margolaria, eskultorea eta poeta (j. [[1887]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Augusto Weberbauer]], alemaniar naturalista, botanikari eta unibertsitateko irakaslea, XX. mendeko botanikari garrantzitsuenetakoa (j. [[1871]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Tomislav II.a Kroaziakoa]], Italiako [[Savoiako etxea|Savoiako etxeko]] printze eta [[Kroazia]]ko erregea (j. [[1900]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Mohandas Karamchand Gandhi|Mahatma Gandhi]], bakezalea eta [[India]]ko independentziaren burua (j.[[1869]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Orville Wright]], estatubatuar hegazkin egile eta hegazkin pilotua, bere anaia [[Wilbur Wright|Wilburrekin]] batera hegazkinaren asmatzailetzat hartua (j. [[1871]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Maria Clara Correia Alves]], portugaldar idazlea, irakaslea, editorea, kazetaria, masoia, pentsalari librea, aktibista errepublikanoa eta sufragista (j. [[1869]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Anne de Gaulle]], [[Charles de Gaulle]]ren hiru seme-alabetatik gazteena (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Sergei Eisenstein]], [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] antzerki eta zinema zuzendaria eta teorizatzailea (j. [[1898]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Maria Unzueta]], gipuzkoar pilotaria, ezagutzen den lehenengo emakume [[Zesta punta|puntista]] (j. [[1878]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Frantzisko Apalategi]], donostiar idazlea, historialaria, jesuita eta irakazlea (j. [[1867]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[José Otalora]], gasteiztar abokatu eta politikari kontserbadorea, [[Gasteizko alkateen zerrenda|Gasteizko alkatea]] (j. [[1870]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Nikolas Mugika]], gipuzkoar margolaria (j. [[1885]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Elizabeth Magie]], estatubatuar joko diseinatzailea (j. [[1866]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Antonin Artaud]], frantziar idazlea, ankerkeriaren antzerkiaren sortzailea (j. [[1896]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Ossi Oswalda]], alemaniar antzezlea (j. [[1899]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Zelda Fitzgerald]], estatubatuar ''socialite'' eta eleberrigilea (j. [[1900]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Jan Masaryk]], txekoslovakiar politikari eta diplomazialaria (j. [[1886]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Eugen Slutski]], errusiar ekonomialari eta estatistikaria (j. [[1880]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Tomás Muñiz]], espainiar elizgizon eta politikaria, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]] izandakoa (j. [[1874]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Yoshiko Kawashima]], printzesa [[mantxu]]a, espioi lanetan aritutakoa [[Bigarren Txina-Japonia Gerra]]n (j. [[1907]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Lasminingrat]], indonesiar idazle, itzultzaile eta irakaslea (j. [[1854]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Arturo Farinelli]], italiar literatura kritikaria (j. [[1867]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Georges Dantu]], frantziar margolari inpresionista (j. [[1867]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Manuel Ponce]], mexikar musikagilea (j. [[1882]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Wilhelm von Opel]], alemaniar ingeniaria, [[Opel]] automobil enpresaren sortzaileetako bat (j. [[1871]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Juan Bautista Gisasola]], gipuzkoar musikagilea (j. [[1885]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Francisco Alonso]], espainiar musikagilea (j. [[1887]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Julia Álvarez Resano]], euskal irakasle, kazetari eta politikaria (j. [[1903]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Jacques Feyder]], belgikar zinemagilea (j. [[1885]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Witold Pilecki]], poloniar zalditeriako ofizial, inteligentzia agente eta erresistentziaren burua (j. [[1901]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Wolfram Sievers]], alemaniar funtzionarioa, [[konzentrazio-zelaiak|konzentrazio-zelaietan]] presoekin esperimentuak egin zituena (j. [[1905]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Lumière|Louis Lumiere]], [[zinema]]gile frantziarra (j. [[1864]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Henrik Lund]], Groenlandiako [[inuit]] herriko margolari, poeta, musikagile eta apaiza (j. [[1875]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Julian Etxeberria]], euskal enpresari eta irakaslea (j. [[1875]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Francisco Etxenike]], ''Patxiko'', nafar argazkilari, marrazkilari eta margolaria (j. [[1880]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Monteiro Lobato]], brasildar idazlea, argitaratzailea eta itzultzailea (j. [[1882]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Georges Bernanos]], frantziar idazlea (j. [[1888]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Marguerite Moreno]], frantziar aktorea, [[Comédie Française]]ko kide garrantzitsua (j. [[1871]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[John Joseph Pershing]], estatubatuar jenerala (j. [[1860]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Baldassarre Negroni]], italiar zinema-zuzendari eta gidoigilea (j. [[1877]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Arshile Gorky]], armeniar-estatubatuar margolaria (j. [[1904]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[David Wark Griffith]], estatubatuar zinema zuzendaria, ''zinemaren aita'' (j. [[1875]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Pierre Dop]], euskal historialari eta saiakeragilea (j. [[1876]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikola Podvoiski]], ukrainar jatorriko [[boltxebike]]a (j. [[1880]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Rosika Schwimmer]], hungariar aktibista feminista, bakezale eta sufragista (j. [[1877]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Mileva Marić]], serbiar matematikaria, [[Albert Einstein|Einsteinen]] lehenengo emaztea eta laguntzailea (j. [[1875]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Emmy Hennings]], alemaniar artista eta poeta, [[Cabaret Voltaire]] sortzaileetako bat (j. [[1885]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Germán Gil]], espainiar militarra, [[Araba]]ko gobernadore zibila (j. [[1866]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Estanislao Urkixo Ussia]], arabar enpresaburua, [[Madril]]en (j. [[1872]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Babe Ruth]], estatubatuar beisbol jokalaria (j. [[1895]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Nicolás Esandi Nicolao]], euskal jatorriko argentinar elizgizona, Buenos Airesko [[Eusko Ikaskuntza]]ko lehenengo lehendakaria (j. [[1876]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Andrei Zhdanov]], sobietar politikaria (j. [[1894]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Edvard Beneš]], [[Txekoslovakia]]ko presidentea (j. [[1884]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Fernando I.a Bulgariakoa]], [[Bulgariako Erresuma|Bulgariako erregea]] (j. [[1861]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Muhammad Ali Jinnah]], [[Pakistan]]go buruzagi musulmana eta lehendabiziko lehen gobernaria (j. [[1876]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Manuel Artze]], nafar kardinala (j. [[1879]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Ruth Benedict]], estatubatuar antropologoa (j. [[1887]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Folke Bernadotte]], suediar diplomazialaria (j. [[1895]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Emil Ludwig]], alemaniar idazlea (j. [[1881]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Edith Kermit Carow Roosevelt]], Ameriketako Estatu Batuetako [[lehen dama]] (j. [[1861]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]], portugaldar idazle eta feminista (j. [[1881]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Walther von Brauchitsch]], Alemaniako Armadako komandante nagusia Bigarren Mundu Gerran. (j. [[1881]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Franz Lehár]], hungariar jatorriko austriar musikagilea (j. [[1870]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 5]] &ndash; [[Marga Andurain]], lapurtar espioia eta abenturazalea (j. [[1893]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Umberto Giordano]], italiar opera egilea (j. [[1867]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Béla Miklós]], [[Hungaria]]ko estatuburu eta lehen ministroa (j. [[1890]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[C. Aubrey Smith]], ingeles aktorea (j. [[1863]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Hideki Tōjō]], [[Japonia]]ko lehen ministroa eta militarra (j. [[1884]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Pompeu Fabra]], kataluniar hizkuntzalaria, [[katalan]]aren gaur egungo araudia ezarri zuena (j. [[1868]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Antonio Elosegi Ansola]], ''[[Diario Vasco|El Diario Vasco]]'' egunkariaren sortzailea (j. [[1859]]). * [[Félix Susaeta]], arabar mediku eta politikaria (j. [[1860]]). * [[Frantzisko Iturzaeta]], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1872]]). * [[Gregorio González Galartza]], gipuzkoar argazkilaria (j. [[1869]]). * [[Isidro Leanizbarrutia]], euskal idazlea (j. [[1883]]). * [[Jon Zabalo]], ''Txiki'', euskal herritar marrazkilaria eta irudigilea (j. [[1892]]). * [[Jose Sainz Basabe]], Bilboko Udal Musika Bandaren sortzaile eta zuzendaria (j. [[1869]]). * [[Martin Minvielle]], euskal medikua (j. [[1886]]). * [[Persephone Papadopulou]], zipretar irakasle, idazle, kazetari eta feminista (j. [[1888]]) * [[Soledad Villafranca]], nafar [[propaganda|propagandista]] anarkista (j. [[1881]]). * [[Rodney A. Gallop]], Ingalaterrako diplomatikoa, euskal folklorearen ikertzailea (j. [[1901]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Patrick Maynard Stuart Blackett]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Arne Tiselius]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[T. S. Eliot]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Paul Hermann Müller]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: eman gabe ---- {{clear}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1948| ]] a9ps7xiztuz257ahgvxbwur27cdctl1 9984425 9984401 2024-11-28T21:22:49Z Artegia 65203 /* Urtarrila */ 9984425 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[CNT]]ko hainbat kidek hegazkinez [[Francoren aurkako 1948ko atentatua|Francoren aurkako atentatua]] antolatu zuten. Ezin izan zuten burutu. === Mundua === * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; Indiako estremistek [[Mahatma Gandhi]] hil dute. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Sri Lanka]]k independentzia lortu zuen. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[NASCAR]]-a sortu zen. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; Alderdi [[komunismo|komunista]] boterera heldu zen [[Txekoslovakia]]n. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Accra]]ko istiluak hasi ziren egungo [[Ghana]]n, garai hartan [[Gold Coast]] izeneko kolonia britainiarrean. Poliziak tiro egin eta hiru lider hil zituenean istilu erraldoiak lehertu ziren. Bost egunez luzatu zen kale borroka hiriburutik beste herrietara ere zabaldu zen. * [[Apirilaren 7]]an &ndash; [[Munduko Osasun Erakundea]] sortu zen. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Israel]]go estatu modernoa sortu zuten, [[Britainia Handia|Britainia Handitik]] independizatu ondoren. Jarraian, [[1948ko Arabiar-israeldar Gerra|lehen gerra arabiar-israeldarra]] hasi zen. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Apartheid]]a ezarri zuten legez [[Hegoafrika]]n, zuriek soilik parte har zezaketen hauteskundeak eskuin muturreko Alderdi Nazionalak irabazi eta gero. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Irlandako Errepublika]]k [[Commonwealth]]a utzi zuen. == Arte eta kultura == * [[Urriaren 25]]a &ndash; "Jorge de Riezu" izengoitiaz [[Casto Intza]]ren ''[[Flor de canciones populares vascas]]'' euskaraz eta gaztelerazko liburua, [[Buenos Aires]]ko [[Ekin argitaletxea]]k plazaratu zuen. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; ''[[Los burladores]]'' (euskaraz: ''burlariak''), [[Pablo Sorozabal]]en musika eta [[Serafín Álvarez Quintero|Serafín]] eta [[Joaquín Álvarez Quintero]]ren libretoa duen [[zarzuela]] estreinatu zen [[Madril]]go Teatro Calderónen. == Zientzia eta teknologia == * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Velcro]]a asmatu zuten. == Kirolak == * [[1948ko Neguko Olinpiar Jokoak]] ([[Saint-Moritz]], [[Suitza]]; [[urtarrilaren 30]]a &ndash; [[otsailaren 8]]a). ** Joko hauetan ez zen izan euskal herritar kirolaririk. * [[1948ko Udako Olinpiar Jokoak]] ([[Londres]], [[Erresuma Batua]]; [[uztailaren 29]]a &ndash; [[abuztuaren 14]]a). ** [[1948ko Udako Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|13 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 5 kiroletan, [[Espainia]], [[Frantzia]] eta [[Mexiko]]ko selekzioekin. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Alain Afflelou]], frantziar enpresaburu eta optikaria, [[Aviron Bayonnais]] errugbi taldeko presidente ohia. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Romy Haag]], herbeheretar abeslari, dantzari, aktore eta gaueko klubeko kudeatzaile ohia. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Jean-Michel Iratxet]], lapurtar politikaria. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Francisco Luzón]], bizkaitar bankaria (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Tony Judt]], angloestatubatuar historialari, saiakeragile eta unibertsitateko irakaslea (h. [[2010]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Cissé Mariam Kaïdama Sidibé]], [[Mali]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Oriol Solé Sugranyes]], kataluniar ekintzaile anarkista eta autonomoa (h. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Giuseppe Impastato]], [[Sizilia]]ko politikaria eta irrati esataria, Siziliako [[mafia]] salatzeagatik ezaguna (h. [[1978]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Jimmy Blears]], estatubatuar surflaria (h. [[2011]]). * [[Urtarrilaren 6]]a - [[Maria Castellano Arroyo]], espainiar medikua, legezko eta auzitegiko medikuntzan eta laneko medikuntzan espezializatua. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Pedro Lavín]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Javier Tejada]], nafar fisikaria, [[mekanika kuantiko]]an aditua. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Koloman Gögh]], txekoslovakiar futbolaria (h. [[1995]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Ichirō Mizuki]], japoniar abeslaria, musikaria eta aktorea (h. [[2022]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Alizia Stürtze]], gipuzkoar historialaria, Euskal Herriko historia garaikidean aditua. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Cassie Gaines]], estatubatuar abeslaria, ''[[Lynyrd Skynyrd]]'' taldeko kidea (h. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Guillermo Montesinos]], zinema, telebista eta antzerkiko espainiar aktorea. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Bernard Thévenet]], frantziar txirrindulari ohia. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Jean Espilondo]], [[Frantziako Alderdi Sozialista]]ko zuberoar politikaria, [[Angelu (Lapurdi)|Angeluko]] auzapeza. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Luzia Inglês Van-Dúnem]], angolar militarra eta politikaria. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Mario Onaindia]], euskal herritar politikari sozialista, idazlea eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] izandakoa (h. [[2003]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Mimí Pons]], argentinar vedette eta aktorea. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Valeri Kharlamov]], euskal jatorriko [[izotz hockey]] jokalari sobietarra, historiako jokalari onenetakotzat hartua (h. [[1981]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (h. [[2024]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Ronnie Van Zant]], estatubatuar abeslari eta musikaria, [[Lynyrd Skynyrd]] [[southern rock]] taldeko kide sortzailea (h. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[John Carpenter]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari, musikagile eta ekoizlea. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[José Maza Sancho]], txiletar astronomoa eta astrofisikaria. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Juan Carlos Rodríguez Ibarra]], [[Extremadura]]ko presidente ohia. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Bixente Serrano]], euskal idazle eta historialaria (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[José Luis Marcos Merino]], bizkaitar sindikalista eta politikaria. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Javier Ortiz]], donostiar kazetaria (h. [[2009]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Mikhail Barixnikov]], errusiar dantzari eta koreografoa. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Cristina Saralegui]], kubatar kazetari, aktore eta telebistako aurkezlea. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Marc Singer]], kanadar-estatubatuar zinema eta telebistako aktorea. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Akira Yoshino]], japoniar kimikaria, 2019ko [[Kimikako Nobel Saria]]. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Santiago Arrospide|Santiago Arrospide, ''Santi Potros'']], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]]. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Adolfas Šleževičius]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Julen Elgorriaga]], gipuzkoar politikaria, Gipuzkoako [[gobernadore zibil]] ohia. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Henning Mankell]], suediar idazle eta dramaturgoa (h. [[2015]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Carlos Filipe Ximenes Belo]], timortar apezpikua, 1996ko [[Bakearen Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Alice Cooper]], estatubatuar rock abeslaria eta musikagilea. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Marisol]], espainiar abeslari eta aktorea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Barbara Hershey]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Maria Angeles Querol]], espainiar historialaria, irakaslea, idazlea eta arkeologoa, Espainiako Historiaurrean aditua. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Tom Wilkinson]], ingeles aktorea (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[José Luis Capón]], espainiar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[María del Carmen Pallares Méndez]], galiziar historialaria, irakaslea, idazlea eta poeta, Erdi Aroko Historiako lehen emakume katedraduna Espainian. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Joakin Resano]], nafar komikilari eta margolaria. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Joxe Manuel Odriozola]], gipuzkoar idazlea. * [[Otsailaren 10]]a - [[Lourdes Reparaz]], emakume kirolari aitzindaria, igeriketa, salbamendu eta sorospen txapelketa garrantzitsuen irabazle (h. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Inés Alberdi]], espainiar soziologoa, unibertsitateko irakaslea, idazlea eta politikaria. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Alfonso Ussía]], espainiar kazetari, zutabegile eta idazlea. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Consuelo Flecha]], bizkaitar pedagogo eta unibertsitateko irakaslea. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Josu Ortuondo]], [[Euskal Irrati Telebista|EITBren]] zuzendari ohi eta [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkate]] ohia. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (h. [[2024]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Aline França]], brasildar idazlea. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Tino Insana]], estatubatuar aktorea eta gidoigilea (h. [[2017]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Art Spiegelman]], suediar-estatubatuar komikigilea. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Pim Fortuyn]], herbeheretar politikari, idazle eta soziologoa (h. [[2002]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[María Teresa Miras Portugal]], espainiar zientzialaria, [[Madrilgo Complutense Unibertsitatea|Madrilgo Konplutenseko]] biokimika eta biologia Molekularreko irakasle emeritua (h. [[2021]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Tony Iommy]], britainiar gitarrajolea eta musikagilea, ''[[Black Sabbath]]'' taldeko kidea, [[heavy metal]] musikan gitarra-jotzaile garrantsienetakotzat joa. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Christopher A. Pissarides]], zipretar-britainiar ekonomialaria eta irakaslea, 2010eko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Joaquín Luqui]], [[Kaparroso]] udalerriko irrati esatari ospetsua (h. [[2005]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Pedro Pegenaute]], nafar historialari eta politikaria. * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Balaguer Felip]], Haur hezkuntzako kataluniar irakasle eta pedagogoa (h. [[2018]]). * [[Otsailaren 23]]a - [[José Ramón Erbiti]], nafar futbolari ohia. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Marica Campo]], galiziar idazlea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Julieta Fierro]], mexikar fisikari, astronomo eta dibulgatzailea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Bahiyyih Nakhjavani]], irandar idazle, irakasle eta itzultzailea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[David Quammen]], estatubatuar zientzia dibulgatzaile eta naturari eta bidaiei buruzko idazlea. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Friedrich Koncilia]], austriar futbolari ohia. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Roberto Lertxundi]], gipuzkoar politikaria, mediku eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAko]] kide ohia. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Cesareo Soule]], nafar hargin eta eskultorea. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Steven Chu]], estatubatuar fisikari teorikoa, 1997ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Mike Figgis]], ingeles zinema zuzendaria, gidoigilea eta musikagilea. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Mercedes Ruehl]], estatubatuar telebista eta zinemako aktorea. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Larry Carlton]], estatubatuar gitarra-jotzailea. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Rory Gallagher]], [[irlanda]]r gitarra-jotzaile, konposatzaile eta produktorea (h. [[1995]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[José María Lasa]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[James Ellroy]], estatubatuar idazlea. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Jean O'Leary]], lesbiana eta gayen eskubideen aldeko estatubatuar aktibista (h. [[2005]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Anjel Lertxundi]], gipuzkoar idazlea, euskal idazlerik oparoenetarikoa. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Sara Lezana]], espainiar flamenko-dantzaria eta aktorea. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Emma Bonino]], italiar politikaria. * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Dominique Sanda]], frantziar aktore eta modeloa. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[James Taylor]], estatubatuar kantautore eta gitarrista. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Urko (abeslaria)|Jose Antonio Larrañaga, ''Urko'']], gipuzkoar abeslaria. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Nicole Capitaine]], [[Parisko Behatokia|Parisko Behatokiko]] frantziar astronomoa, [[astrometria]] eta estandar erlazionatuetan aditua. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Billy Crystal]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, ahots bikoiztailea, abeslari eta umorista. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Pekka Lehto]], finlandiar zinema zuzendaria. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[James Nachtwey]], estatubatuar fotokazetaria eta gerra-argazkilaria. * [[Martxoaren 16]]a - [[Jesús Esperanza]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Mikel Arregi]], nafar idazlea. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[William Gibson]], zientzia fikziozko estatubatuar-kanadar idazlea, [[cyberpunk]]aren aitatzat hartua. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Luis Zubero]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Maria Lorena Barros]] [[Filipinak|Filipinetako]] emakume ekintzailea. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[José Ángel Rojo|José Ángel Rojo, ''Rojo II.a'']], bizkaitar futbolari ohia. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Carmen Diez Mintegi]], gipuzkoar antropologoa, [[Genero-ikasketak|genero-ikasketetan]] aditua. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[John de Lancie]], estatubatuar aktorea. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Bobby Orr]], kanadar izotz-hockey jokalari ohia, garai guztietako handienetako bat. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Pascale Cossart]], frantziar mikrobiologoa. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Andrew Lloyd Webber]], britainiar musikagilea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Marta Elena Casaús Arzú]], guatemalar historialaria eta idazlea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Volker Finke]], alemaniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Jerzy Kukuczka]], poloniar alpinista, 14 [[zortzimilako]]ak igotzen munduko bigarren mendizalea (h. [[1989]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Joseba Zulaika]], gipuzkoar antropologoa, euskal idazlea eta ikertzailea. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Luis Landero]], espainiar literatura kritikari eta eleberrigilea. * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Soledad Silva]], arabar arte-historialaria. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Steven Tyler]], estatubatuar abeslari, musikari eta konposatzailea, ''[[Aerosmith]]'' taldeko liderra. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Maud Molyneux]], frantziar emakumezko aktore, kazetari eta zinema figuringile transgeneroa (h. [[2008]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Dianne Wiest]], estatubatuar telebista eta zinemako aktorea. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Daniel Astrain]], nafar futbolari ohia. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Ana María Crespo de las Casas]], kanariar biologoa. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Al Gore]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteordeen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako presidenteorde]] ohia eta 2007ko [[Bakearen Nobel Saria]]. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Jimmy Cliff]], jamaikar [[reggae]] musikaria. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Mixel Etxeberri]], baxenafar pilotari ohia eta kantaria. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Javier Irureta]], gipuzkoar futbol jokalari ohia eta entrenatzailea. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Alain Vasseur]], frantziar txirrindulari-ohia. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[J. J. Williams]], galestar errugbilaria (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Jaap de Hoop Scheffer]], herbeheretar politikari eta diplomazialaria, [[NATO]]ren 11. Idazkari orokorra. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Carlos Salinas de Gortari]], [[Mexiko]]ko presidente ohia. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Abdullah Öcalan]], politikari [[kurdu]]a, bere herriaren aldeko mugimenduaren buruzagi ospetsua. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Dan Simmons]], estatubatuar zientzia-fikziozko eta beldurrezko eleberrigilea. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Les Binks]], ipar irlandar musikaria, ''[[Judas Priest]]'' bandako bateria-jolea. * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Philippe Garrel]], frantziar zinema zuzendari, argazki-zuzendari, gidoilari, editore eta ekoizlea. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Arnie Robinson]], estatubatuar atleta, [[luzera jauzi]]an espezialitatua (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaya Bachchan]], indiar aktorea. * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Bernard-Marie Koltès]], frantziar antzerki-idazlea (h. [[1989]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Marcello Lippi]], italiar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Peio Azketa]], nafar margolaria. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Drago Jančar]], esloveniar idazlea. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Kristina Mardaras]], bizkaitar bertsolaria. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Berry Berenson]], estatubatuar modeloa, argazkilaria eta aktorea, [[2001eko irailaren 11ko atentatuak|irailaren 11ko]] erasoetan eraila (h. [[2001]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Jean-Pierre Romeu]], frantziar errugbilaria. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Sherry Simon]], kanadiar hizkuntzalari eta itzultzailea. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Joxe Migel Argiñarena]], nafar bertsolaria. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Maye Musk]], kanadar-hegoafrikar modelo eta nutrizionista. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Jesus Mari Arambarri]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Paul Milgrom]], estatubatuar ekonomialaria, 2020 [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Roberto Uranga]], euskal abeslaria, ''[[Mocedades]]'' taldearen sortzaileetako bat (h. [[2005]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[George Abela]], [[Malta]]ko presidentea. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[María José Fernández Agerri]], nafar politikaria. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Pascal Quignard]], frantziar idazlea. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[José Luis Inciarte]], [[Uruguaiko Aireko Armadaren 571 hegaldia|1972ko Uruguaiko Aireko Armadaren 571 hegaldiaren]] istripu eta odiseatik bizirik ateratako bat (h. [[2023]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Jon Ramon Aboitiz]], euskal jatorriko filipinar enpresaburua (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Tomás Bosque]], aragoar kantautore eta idazlea. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Chato Galante]], espainiar presoa eta Giza Eskubideen eta Oroimen Historikoaren aldeko ekintzailea (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Terry Pratchett]], fantasia eta zientzia fikziozko ingeles idazlea (h. [[2015]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[María Cristina Vicente]], espainiar biologo eta unibertsitate irakaslea (h. [[2000]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Perry King]], estatubatuar aktorea. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[George Tupou V.a]], [[Tonga]]ko erregea (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Patxi Goenaga]], gipuzkoar hizkuntzalaria, irakaslea eta euskaltzaina. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Takashi Kuwahara]], japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Maiatzaren 7]]a - [[Susan Atkins]], estatubatuar kriminala eta serieko hiltzailea (h. [[2009]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Julián Cuevas]], espainiar txirrindularia (h. [[2000]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Lluís Llach|Lluis Llach]], kataluniar egile abeslaria. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Miguel Angel Olaberri]], nafar apaiz katolikoa. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ramón Rabanera]], arabar politakaria, [[Arabako Foru Aldundia|Arabako Ahaldun Nagusi]] ohia. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Meg Foster]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Guillermo Pérez Villalta]], espainiar margolaria. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Steve Winwood]], ingeles musikari eta abesti egilea, ''[[Spencer Davis Group]]'', ''[[Blind Faith]]'' eta ''[[Traffic]]'' taldeetako kidea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Raynald Denoueix]], frantziar futbolari ohia eta entrenatzailea, [[Real Sociedad]]eko entrenatzailea izandakoa. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Brian Eno]], britainiar musikaria. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Dick Gaughan]], eskoziar folk kantautore eta abeslaria. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Horst Köppel]], alemaniar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Grace Jones]], jamaikar-estatubatuar abeslari, kantautore, modelo eta aktorea. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[James Cosmo]], eskoziar zinema eta telebistako aktorea. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Maxine Molyneux]], britainiar soziologo feminista. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Philippe Rukamba]], ruandar apezpiku katolikoa. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Jose Ramon Etxebarria]], bizkaitar politikaria, ingeniaria, fisikan doktorea, irakaslea, euskaltzalea, idazlea eta itzultzailea. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Juan Luis Irazusta]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Johan De Muynck]], belgiar txirrindulari ohia. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Salvador Puig]], kataluniar anarkista (h. [[1974]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Svetlana Aleksievitx]], [[bielorrusia]]r idazlea eta kazetaria, 2015eko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[John Bonham]], ingeles rock musikalari eta bateria-jolea, ''[[Led Zeppelin]]'' taldeko kidea (h. [[1980]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Powers Boothe]], estatubatuar aktorea (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Lourdes Munitxa]], bizkaitar abertzale eta euskaltzalea, mitin askotako hizlaria eta euskara bultzatzailea (h. [[2010]]). * [[Ekainaren 6]]a - [[Arlene Harris (asmatzailea)|Arlene Harris]], estatubatuar enpresaburua eta asmatzailea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Carlos Ruiz]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Xabier Castillo Miota]], ''Xeberri'', bizkaitar egile abeslari eta bikoiztailea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[José Julio Rodríguez Fernández]], [[Espainiako Aire Armada]]ren jeneral ohia. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Félix Cariñanos San Millán]], nafar idazle, historialari, hizlari, argazkilari eta antropologoa. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[István Sándorfi]], hungariar margolaria (h. [[2007]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Iñigo Jaca]], gipuzkoar medikua. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Roland Hureaux]], lapurtar politikari eta funtzionarioa, [[gaullismo]]aren jarraitzailea. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Leopoldo María Panero]], espaniar [[abangoardismo]]ko poeta, ''novísimos'' taldekoa (h. [[2014]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Joaquín Almunia]], bizkaitar politikaria, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] idazkari nagusi ohia. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Nick Drake]], ingeles abeslari eta abesti egilea (h. [[1974]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Michel Morvan]], frantziar hizkuntzalaria. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Begoña Amunarriz]], gipuzkoar politikari eta ekintzaile feminista. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Juan Luis Ibarra]], bizkaitar epailea, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusia]]ren presidentea. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Ian McEwan]], britainiar eleberrigile eta gidoilaria. * [[Ekainaren 21]]a - [[Susan Meiselas]], estatubatuar argazkilaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Jordi Casassas i Ymbert]], kataluniar historialaria. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Armando Calderón Sol]], [[El Salvador]]ko presidentea (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Antonio Catalán]], nafar enpresaburua. * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Kathy Bates]], estatubatuar aktorea. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Josu Zabaleta]], gipuzkoar itzultzaile eta idazlea. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Marc Okrand]], estatubatuar hizkuntzalaria, [[Klingon hizkuntza|klingon]] fikziozko hizkuntzaren asmatzailea. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Antxon Bandres]], tolosar mediku, politikari eta mendizalea (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Robert Paparemborde]], frantziar errugbilari eta entrenatzailea (h. [[2001]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Jesús María Rodríguez Orrantia]], bizkaitar politikaria. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Nathalie Baye]], frantziar aktorea. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Josune Ariztondo]], bizkaitar irakaslea eta politikaria. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Ulpiano Vergara]], panamar soinujole eta bertako musika tipikoen konpositorea. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Claude Ber]], frantziar irakaslea, hizlaria, poeta, saiakeragilea eta aktore dramatikoa. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Goodwill Zwelithini]], [[zulu]]en erregea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Enriqueta Basilio]], mexikar atleta, sugar olinpikoa eraman eta pebetontzia piztu zuen historiako lehenengo emakumea (h. [[2019]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Rita Barberá]], [[Valentzia]]ko alkatea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Rubén Blades]], panamar abeslari, musikagile, musikari, aktore, abokatu eta politikaria. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Ron Asheton]], [[The Stooges]] taldeko gitarra-jotzailea (h. [[2009]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Luc Bondy]], suitzar antzerki eta opera zuzendaria (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 18]]a - [[Jeanne Córdova]], Estatu Batuetan aitzindaria lesbiana eta gayen eskubideen mugimenduan, The Lesbian Tide eta mendebaldeko kostaldeko LGBT mugimenduaren sortzailea (h. [[2016]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Hartmut Michel]], alemaniar biokimikaria, 1988ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Faustino Aizkorbe]], nafar margolari eta eskultorea. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Naama Goren-Inbar]], israeldar arkeologo eta paleoantropologoa. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Angel José Gavilán]], arabar delineatzaile eta politikaria. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Beppe Grillo]], italiar umorista eta aktorea, bere emanaldietan politikariak eta korporazioak kritikatzeagatik ezaguna. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Litto Nebbia]], argentinar rock musikagile eta abeslaria. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Joxantonio Ormazabal]], ''Joxan'', euskal idazlea eta itzultzailea (h. [[2010]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Cat Stevens]], ingeles musikaria. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Garry Trudeau]], estatubatuar [[karikatura]]-egilea. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Alfonso Cano]], kolonbiar gerrilaria, [[Kolonbiako Indar Armatu Iraultzaileak|FARC-EPko]] mendebaldeko blokeko nagusia (h. [[2011]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Ana de Palacio]], espainiar abokatu eta politikari ohia. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Rafael Marañón]], nafar futbolari ohia. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Txiki Benegas]], euskal herritar politikari sozialista eta abokatua, [[PSE-EE]]ren buruzagi nagusienetariko bat (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; ''[[Chiquetete]]'', espainiar flamenko abeslaria (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Txomin Artola]], gipuzkoar abeslaria. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Juan Jose Goiriena de Gandarias]], arabar ikertzaile eta irakaslea (h. [[2020]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Jean Pier Mendiburu]], baxenafar bertsolaria (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Andrés Aberasturi]], espainiar kazetaria. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Iñaki Esnaola]], gipuzkoar abokatua eta [[Herri Batasuna]]ko politikari ohia. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Ruud Geels]], herbeheretar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jean Reno]], frantziar zinema, telebista eta antzerkiko aktorea. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Iñaki Pérez Beotegi]], ''Wilson'', arabar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] eta politikaria, [[Luis Carrero Blanco]] hil zuen [[Ogro operazioa]]n parte hartu zuena (h. [[2008]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Carmen Lomana]], espainiar enpresaburua, telebistako laguntzailea, idazlea eta Espainiako goi mailako joskintza bildumazalea. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Gotzone Mora]], bizkaitar politikaria eta soziologoa. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Jean-Pierre Raffarin]], [[Frantziako Lehen Ministro]] ohia. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Giorgio Parisi]], italiar fisikari teorikoa, 2021eko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Ray Clemence]], ingeles futbol atezaina (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Baldwin Lonsdale]], [[Vanuatu]]ko presidentea (h. [[2017]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jose Mari Aleman]], gipuzkoar ilustratzailea. * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Kenneth Hill]], australiar botanikoa, fotosentiberatasunaren aurkitzailea (h. [[2010]]). * [[Abuztuaren 6]]a - [[Maritxu Roteta]], gipuzkoar sopranoa eta abesbatza-zuzendaria. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[James P. Allison]], estatubatuar immunologoa, 2018ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Pau Riba]], kataluniar folk kantautore, artista ikonoklasta eta idazlea (h. [[2022]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Amaia Lasa]], gipuzkoar idazlea. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Akira Matsunaga (1948)|Akira Matsunaga]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Emilio Pérez Touriño]], [[Galiziako Xunta]]ren presidentea. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Svetlana Savitskaia]], [[sobiet]]ar kosmonauta ohia. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[José Llanos]], gipuzkoar artista plastikoa (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Jan Palach]], protesta politikoa egitearren bere bere buruari su emanez bere buruaz beste egin zuen txekiar ikaslea (h. [[1969]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Kathleen Battle]], estatubatuar opera-abeslari sopranoa. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[José María Romero de Tejada]], kataluniar legelaria (h. [[2017]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Jose Maria Arakistain]], gipuzkoar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Ian McElhinney]], ipar irlandar aktorea. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Robert Plant]], britainiar abeslari eta kantautorea, [[Led Zeppelin]] taldeko bokalista eta abesti gehienen egilea. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[José Antonio Corcuera]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Jean-Michel Jarre]], frantziar musikagile eta ekoizlea. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Sauli Niinistö]], [[Finlandia]]ko presidentea. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Rotraut Susanne Berner]], alemaniar ilustratzaile eta diseinatzaile grafikoa. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Guy Nadaud]], lapurtar komikigilea. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Mari Luz Cristóbal Caunedo]], asturiar tonada-kantaria. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Dragoslav Stepanović]], serbiar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Tomás Nistal]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Holger Osieck]], alemaniar futbolari ohia eta entrenatzailea. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Ramón Jáuregui]], gipuzkoar politikaria, [[Eusko Jaurlaritza]]ko Lehendakariorde ohia. * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Juan Zurano]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Christa McAuliffe]], espazioan bidaiatzeko hautatutako lehen herritar zibila (h. [[1986]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Levy Mwanawasa]], [[Zambia]]ko presidentea (h. [[2008]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rewat Buddhinan]], ''The Impossibles'' Thai pop taldeko abeslari, ekoizle eta kide sortzailea (h. [[1996]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Karlos Argiñano]], gipuzkoar sukaldaria, telebista aurkezlea eta enpresaburua. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Pedro Maria Artola]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Khalifa bin Zayed Al Nahyan]], [[Arabiar Emirerri Batu]]etako presidentea eta [[Abu Dhabi]]ko emirra (h. [[2022]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Ana Yabar]], nafar ekonomialari eta politikaria. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Clemente Pérez Arroyo|Clemente Pérez Arroyo, ''Panaderito de Oyón'']], arabar pilotaria (h. [[2014]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Mario Conde]], espainiar finantzari eta abokatua. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Pedro Morenés]], bizkaitar politikari eta enpresaria. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[John Ritter]], estatubatuar aktorea (h. [[2003]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Francisco José Ormazabal]], arabar politikaria, [[Arabako Batzar Nagusiak|Arabako Biltzar Nagusietako]] lehendakari ohia. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Jeremy Irons]], britainiar aktorea. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Javier Ariztegi]], gipuzkoar ekonomialaria. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[George R. R. Martin]], literatura fantastiko, zientzia fikzio eta terroreko estatubatuar idazle eta gidoilaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Javier Marcotegui]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Jorge Verstrynge]], espainiar-frantziar politikari, politologo eta geopolitikoa. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Isabel Rodà de Llanza]], kataluniar epigrafista eta arkeologoa. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Olivia Newton-John]], australiar abeslari eta aktorea (h. [[2022]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Joan Mari Irigoien]], gipuzkoar idazlea (h. [[2023]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Donna Karan]], estatubatuar moda-diseinatzailea. * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Maite Gezala Legorburu]], [[Oiartzun|Oiartzuar]] abeslaria eta ekintzaile soziala. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Gerry Adams]], [[Sinn Féin]] alderdi [[Irlandar errepublikanismo|irlandar errepublikarraren]] burua. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Claude Jade]], frantziar aktorea (h. [[2006]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Johnny Ramone]], estatubatuar musikaria, ''[[The Ramones]]'' taldeko gitarra-jotzailea (h. [[2004]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Jackson Browne]], alemaniar-estatubatuar abeslaria. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Oliver Hart]], britainiar estatubatuar ekonomialaria, 2016ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Javier Agirresarobe]], euskal herritar argazkilaria eta zinemako argazki-zuzendaria, Europako argazki-zuzendari onenetakoa. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Ganuza]], nafar alpinista, [[zortzimilako]] batera igo den lehendabiziko nafar emakumea. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Rick Parfitt]], ingeles gitarrajolea eta [[Status Quo (musika taldea)|Status Quo]] taldeko kidea (h. [[2016]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Nusrat Fateh Ali Khan]], jatorri [[sufismo|sufiko]] pakistandar kantaria (h. [[1997]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Chris de Burgh]], irlandar egile abeslaria. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Brendan Hughes]], [[irlandar errepublikanismo|irlandar errepublikar]] buruzagia eta [[Behin-behineko Irlandako Armada Errepublikarra|Behin-Behineko IRAren]] Belfasteko Brigadako kidea (h. [[2008]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Cecilia Domínguez Luis]], kanariar idazlea. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Robert Jordan]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[2007]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Margot Kidder]], kanadar aktorea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Phil Bennett]], galestar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Iñaki Egaña (musikaria)|Iñaki Egaña]], bizkaitar musikaria. * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Kweisi Mfume]], estatubatuar politikaria. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Ramón Zuriarrain]], gipuzkoar margolaria. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Rafa Egiguren]], gipuzkoar idazlea. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Juan Manuel Etxebarria]], bizkaitar idazlea. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Lulu (abeslaria)|Lulu]], eskoziar abeslaria eta aktorea. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Javier Elkoro]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2023]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[José Cruz Pérez Lapazaran]], nafar politikaria. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Amadou Toumani Touré]], [[Mali]]ko presidentea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Bernard-Henri Lévy]], frantziar filosofoa eta idazlea. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[William Daniel Phillips]], estatubatuar fisikaria, 1997ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Pedro Subijana]], gipuzkoar sukaldaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Glenn Frey]], estatubatuar musikari, abeslari eta aktorea, ''[[Eagles]]'' taldearen kide sortzailea (h. [[2016]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Rushton Moreve]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Steppenwolf (musika taldea)|Steppenwolf]]'' taldeko kidea (h. [[1981]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Bille August]], daniar zinemagilea. * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Luiz Felipe Scolari]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Maria Rosario de Cruz]], bizkaitar erraketista ohia. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Ángela T. Leiva Sánchez]], kubatar botanikari eta fitogeografoa (h. [[2014]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Jordi Estadella]], kataluniar kazetari, gastronomo, irrati esatari, telebistako aurkezle eta bikoiztailea (h. [[2010]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (h. [[2024]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Hassan Rouhani]], [[Iran]]go presidentea. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Karlos III.a Erresuma Batukoa]], [[Erresuma Batu]]ko erregea. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eva Furnari]], italo-brasildar idazle eta ilustratzailea. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Sergio Blanco Rivas]], bizkaitar abeslaria (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Jaime Huélamo]], espainiar txirrindularia (h. [[2014]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[José María Basualdo]], arabar txirrindulari ohia, hiru ladiz [[Espainiako Ziklo-kros Txapelketa]]ren irabazle. * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Ana Mendieta]], kubatar-estatubatuar performance-artista feminista (h. [[1985]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Barbara Hendricks]], estatubatuar sopranoa. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Michel Suleiman]], [[Libano]]ko presidentea. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Radomir Antić]], serbiar futbolaria eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Abbas Bonfoh]], [[Togo]]ko presidentea (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Mari Aiestaran]], gipuzkoar belar hockeyko jokalari ohia eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Mercedes Fernández-Martorell]], kataluniar antropologoa , irakaslea eta zine-zuzendaria. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Elizabeth Blackburn]], australiar-estatubatuar biokimikaria, 2009ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Vitico]], argentinar musikaria. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Luis Carrera]], gipuzkoar belar hockey jokalari ohia. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Agnieszka Holland]], poloniar zinema-zuzendaria. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Isabel Borondo]], espainiar telebista-aurkezlea. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[T. C. Boyle]], estatubatuar eleberrigilea. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Antonín Panenka]], txekiar futbolari ohia. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Patrizia Reggiani]], ''alargun beltza'', italiar sozialité eta hiltzailea. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Jorge Wagensberg]], kataluniar irakasle, ikertzaile eta zientzia idazle eta dibulgatzailea (h. [[2018]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Ozzy Osbourne|Ozzy Osbourne, ''heavy metalaren aitabitxia'']], ingeles abeslaria eta musikagilea. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Manuel Giménez Abad]], espainiar politikaria (h. [[2001]]). * [[Abenduaren 6]]a - [[Adela Figueroa]], galiziar biologoa, aktibista eta idazlea. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Jean-Paul Ngoupandé]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministroa (h. [[2014]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Keke Rosberg]], 1 Formulako suediar pilotu ohia. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Yoshihide Suga]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Francisco Algora]], espainiar aktorea (h. [[2016]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Mark Kurlansky]], estatubatuar kazetari eta idazlea, elikagaien historian aditua. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Gertrud Leutenegger]], suitzar idazlea. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Andrés Oliva]], espainiar txirrindularia (h. [[2023]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[María Esther García López]], asturiar poeta eta idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz idazten duena. * [[Abenduaren 8]]a - [[María José Goyanes]], espainiar aktorea. * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Irene Sarrionandia]], mendi korrikalaria, mendi lasterketen aintzindaria. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Gioconda Belli]], nikaraguar idazlea. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Henrietta H. Fore]], [[Haurren Laguntzarako Nazio Batuen Funtsa|UNICEFeko]] 7. zuzendari exekutiboa. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Marcelo Rebelo de Sousa]], [[Portugal]]go 20. presidentea. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Marianne Fritz]], austriar idazlea (h. [[2007]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Gila Goldstein]], israeldar aktorea, abeslaria eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Edmund Kemper]], estatubatuar serieko hiltzaile, bortxatzaile, gizajalea eta nekrofiloa. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Adam Musiał]], poloniar futbolaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Mimmo Paladino]], italiar margolaria. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Angela Sommer-Bodenburg]], alemaniar haur-literatura idazlea. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Fernando Telletxea|Fernando Telletxea, ''Fama'']], gipuzkoar aktorea, idazlea eta abeslaria. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Jesús Arana]], arabar saskibaloi jokalari ohia, karrera osoa [[Saski Baskonia]]n egindakoa. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Abdulrazak Gurnah]], tanzaniar eleberrigilea, 2021eko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Alan Parsons]], ingeles soinu-ingeniari eta musikaria. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Giuliana Sgrena]], italiar gerra kazetaria, 2005ean Iraken bahitua izan zena. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Samuel L. Jackson]], estatubatuar aktorea. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Thierry Mugler]], frantziar moda-diseinatzailea (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Juan Ramón Aldalur|Juan Ramón Aldalur, ''Txapela'']], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Joel Santana]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Alexandre de La Cerda]], lapurtar kazetari, idazle eta historialaria, [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] kultura giroan erreferentzietako bat. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Gérard Depardieu]], frantziar aktorea. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Marcela Lagarde]], mexikar etnologoa, irakaslea eta antropologian doktorea, Latinoamerikako feminismoaren erreferentziarik behinenetako bat. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Randy Schekman]], estatubatuar biologoa, 2013ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Viktor Afanasiev]], Errusiako Aire Armadako koronela eta probatako kosmonauta. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Donna Summer]], estatubatuar abeslaria (h. [[2012]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Martxo]]a &ndash; [[Eneko Landaburu Illarramendi]], euskal politikaria. * [[Adela Asua]], bizkaitar legelaria, unibertsitateko irakaslea eta [[Espainiako Konstituzio Auzitegia|Espainiako Konstituzio Auzitegiko]] presidenteordea. * [[Adrián Ferreño]], [[Cáceresko probintzia|Cáceresen]] jaiotako gipuzkoar margolaria. * [[Alfonso Basagoiti]], bizkaitar politikari eta ekonomialaria. * [[Eukene Martin Sanpedro]], bizkaitar idazle eta antzerkigilea. * [[Félix Linares]], bizkaitar kazetari, zinema kritikari, irrati esatari eta telebista aurkezlea. * [[Fernando Fernández Arrikagoitia|Fernando Fernández Arrikagoitia, ''Zibeles'']], euskal [[ekologismo]]aren aurrekari eta [[Gasteiz]] hiriko pertsonaia ezaguna. * [[Fernando Spagnolo]], euskal herritar politikari eta ekonomialaria. * [[Fermin Balentzia]], nafar abeslari herrikoia. * [[Gonzalo Pelaez Aranburu]], ''Gontxalo'', gipuzkoar musikaria (h. [[2007]]). * [[Iñaki Sarasketa]], gipuzkoar militante abertzalea (h. [[2017]]). * [[Jesus Mari Larrazabal]], gipuzkoar politikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] katedraduna (h. [[2021]]). * [[Jon Larrinaga Apraiz]], bizkaitar politikari eta ekonomialaria, [[Euskadiko Ezkerra]]ren Idazkari Nagusi ohia. * [[José Antonio Maturana]], gipuzkoar abokatu eta politikaria. * [[José Julián Bakedano]], bizkaitar idazlea eta zinemagilea. * [[Jose Ramon Zabala Urra]], nafar soziologoa, [[UGT]]ko sindikalista eta [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] militantea (h. [[2005]]). * [[Joseba Jaka]], euskal kulturaren eragilea eta enpresaburua (h. [[1996]]). * [[Josu Frade]], bizkaitar sindikalista. * [[Juan Ortuoste]], bizkaitar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea. * [[Juan Carlos Merino]], [[Errenteria]]ko alkatea. * [[Juan Ignazio Etxano]], bizkaitar irakaslea. * [[Kontsuelo Agirrebarrena]], 2007an [[PP]]ko zinegotzi bati makilaz jotzeko keinua egitea egotzita 4 urteko espetxe zigorra jaso zuen gipuzkoar emakumea. * [[Kote Cabezudo]], gipuzkoar argazkilaria. * [[Luis Daniel Izpizua]], euskal idazlea eta irakaslea (h. [[2016]]). * [[Luis Laiseka]], bizkaitar politikaria. * [[Manex Lanatua]], baxenafar idazlea. * [[Marisa Uriarte]], bizkaitar irrintzilaria. * [[Mertxe de Renobales]], bizkaitar biokimikaria eta [[EHU]]ko irakaslea. * [[Mixel Thikoipe]], baxenafar idazle, musikari eta euskaltzalea (h. [[2017]]). * [[Pantxoa Karrere]], lapurtar abeslaria, ''[[Pantxoa eta Peio]]'' taldearen partaidea. * [[Pakita Zabaleta]], nafar pedagogoa. * [[Peio Ospital]], lapurtar abeslaria, ''[[Pantxoa eta Peio]]'' taldearen partaidea. * [[Pilar Pérez-Fuentes Hernández]], bizkaitar politikaria, historialaria eta unibertsitateko irakaslea. * [[Ramón Zallo]], bizkaitar ekonomialaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Ekonomia eta Komunikazio irakaslea. * [[Xabier Etxeberria Ezponda]], nafar filosofo, matematikari eta ikertzailea. * [[John K. Walton]], ingeles historialaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]ren irakaslea. * [[Jose Luis Anda]], arabar politikaria. * [[Oskar Aizpeolea]], euskal jatorrizko argentinar zinema zuzendaria. * [[Alan Llwyd]], [[gales (hizkuntza)|galeserazko]] poeta emankorra. * [[Antoñita La Singla|Antoñita ''La Singla'']], kataluniar flamenko-dantzari ijitoa eta aktorea. * [[Daniel Peña Sánchez de Rivera]], espainiar estatistikaria, Madrilgo Karlos III.a Unibertsitateko errektorea. * [[Eduard Estivill]], kataluniar mediku eta kantaria. * [[Hanan Al-Agha]], palestinar-jordaniar idazlea, poeta eta artista plastikoa (h. [[2008]]). * [[José María Lara]], espainiar zinema ekoizle eta argazki zuzendaria. * [[Mágic Andreu]], kataluniar ilusionista, aktore, telebista aurkezle eta idazlea. * [[Ogulsapar Muradova]], turkmenistandar kazetaria (h. [[2006]]). * [[Pío Moa]], espainiar eskuin muturreko artikulugile eta idazlea. * [[Ramón García Sanz]], [[Frente Revolucionario Antifascista y Patriota]] talde armatuko kidea (h. [[1975]]). * [[Sharron Weber]], hawaiiar surflaria. * [[Ray Hammond]], britaniar idazle [[Futurismo|futurista]]. * [[Vasco Szinetar]], venezuelar argazkilari eta poeta. * [[Diango Cissoko]], [[Mali]]ko lehen ministroa (h. [[2022]]). == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Vicente Huidobro]], txiletar idazlea (j. [[1893]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[María Maeztu]], euskal pedagogo eta hezitzailea (j. [[1881]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Kurt Schwitters]], alemaniar margolaria, eskultorea eta poeta (j. [[1887]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Augusto Weberbauer]], alemaniar naturalista, botanikari eta unibertsitateko irakaslea, XX. mendeko botanikari garrantzitsuenetakoa (j. [[1871]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Tomislav II.a Kroaziakoa]], Italiako [[Savoiako etxea|Savoiako etxeko]] printze eta [[Kroazia]]ko erregea (j. [[1900]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Mohandas Karamchand Gandhi|Mahatma Gandhi]], bakezalea eta [[India]]ko independentziaren burua (j.[[1869]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Orville Wright]], estatubatuar hegazkin egile eta hegazkin pilotua, bere anaia [[Wilbur Wright|Wilburrekin]] batera hegazkinaren asmatzailetzat hartua (j. [[1871]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Maria Clara Correia Alves]], portugaldar idazlea, irakaslea, editorea, kazetaria, masoia, pentsalari librea, aktibista errepublikanoa eta sufragista (j. [[1869]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Anne de Gaulle]], [[Charles de Gaulle]]ren hiru seme-alabetatik gazteena (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Sergei Eisenstein]], [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] antzerki eta zinema zuzendaria eta teorizatzailea (j. [[1898]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Maria Unzueta]], gipuzkoar pilotaria, ezagutzen den lehenengo emakume [[Zesta punta|puntista]] (j. [[1878]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Frantzisko Apalategi]], donostiar idazlea, historialaria, jesuita eta irakazlea (j. [[1867]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[José Otalora]], gasteiztar abokatu eta politikari kontserbadorea, [[Gasteizko alkateen zerrenda|Gasteizko alkatea]] (j. [[1870]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Nikolas Mugika]], gipuzkoar margolaria (j. [[1885]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Elizabeth Magie]], estatubatuar joko diseinatzailea (j. [[1866]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Antonin Artaud]], frantziar idazlea, ankerkeriaren antzerkiaren sortzailea (j. [[1896]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Ossi Oswalda]], alemaniar antzezlea (j. [[1899]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Zelda Fitzgerald]], estatubatuar ''socialite'' eta eleberrigilea (j. [[1900]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Jan Masaryk]], txekoslovakiar politikari eta diplomazialaria (j. [[1886]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Eugen Slutski]], errusiar ekonomialari eta estatistikaria (j. [[1880]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Tomás Muñiz]], espainiar elizgizon eta politikaria, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]] izandakoa (j. [[1874]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Yoshiko Kawashima]], printzesa [[mantxu]]a, espioi lanetan aritutakoa [[Bigarren Txina-Japonia Gerra]]n (j. [[1907]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Lasminingrat]], indonesiar idazle, itzultzaile eta irakaslea (j. [[1854]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Arturo Farinelli]], italiar literatura kritikaria (j. [[1867]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Georges Dantu]], frantziar margolari inpresionista (j. [[1867]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Manuel Ponce]], mexikar musikagilea (j. [[1882]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Wilhelm von Opel]], alemaniar ingeniaria, [[Opel]] automobil enpresaren sortzaileetako bat (j. [[1871]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Juan Bautista Gisasola]], gipuzkoar musikagilea (j. [[1885]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Francisco Alonso]], espainiar musikagilea (j. [[1887]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Julia Álvarez Resano]], euskal irakasle, kazetari eta politikaria (j. [[1903]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Jacques Feyder]], belgikar zinemagilea (j. [[1885]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Witold Pilecki]], poloniar zalditeriako ofizial, inteligentzia agente eta erresistentziaren burua (j. [[1901]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Wolfram Sievers]], alemaniar funtzionarioa, [[konzentrazio-zelaiak|konzentrazio-zelaietan]] presoekin esperimentuak egin zituena (j. [[1905]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Lumière|Louis Lumiere]], [[zinema]]gile frantziarra (j. [[1864]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Henrik Lund]], Groenlandiako [[inuit]] herriko margolari, poeta, musikagile eta apaiza (j. [[1875]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Julian Etxeberria]], euskal enpresari eta irakaslea (j. [[1875]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Francisco Etxenike]], ''Patxiko'', nafar argazkilari, marrazkilari eta margolaria (j. [[1880]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Monteiro Lobato]], brasildar idazlea, argitaratzailea eta itzultzailea (j. [[1882]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Georges Bernanos]], frantziar idazlea (j. [[1888]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Marguerite Moreno]], frantziar aktorea, [[Comédie Française]]ko kide garrantzitsua (j. [[1871]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[John Joseph Pershing]], estatubatuar jenerala (j. [[1860]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Baldassarre Negroni]], italiar zinema-zuzendari eta gidoigilea (j. [[1877]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Arshile Gorky]], armeniar-estatubatuar margolaria (j. [[1904]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[David Wark Griffith]], estatubatuar zinema zuzendaria, ''zinemaren aita'' (j. [[1875]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Pierre Dop]], euskal historialari eta saiakeragilea (j. [[1876]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikola Podvoiski]], ukrainar jatorriko [[boltxebike]]a (j. [[1880]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Rosika Schwimmer]], hungariar aktibista feminista, bakezale eta sufragista (j. [[1877]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Mileva Marić]], serbiar matematikaria, [[Albert Einstein|Einsteinen]] lehenengo emaztea eta laguntzailea (j. [[1875]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Emmy Hennings]], alemaniar artista eta poeta, [[Cabaret Voltaire]] sortzaileetako bat (j. [[1885]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Germán Gil]], espainiar militarra, [[Araba]]ko gobernadore zibila (j. [[1866]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Estanislao Urkixo Ussia]], arabar enpresaburua, [[Madril]]en (j. [[1872]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Babe Ruth]], estatubatuar beisbol jokalaria (j. [[1895]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Nicolás Esandi Nicolao]], euskal jatorriko argentinar elizgizona, Buenos Airesko [[Eusko Ikaskuntza]]ko lehenengo lehendakaria (j. [[1876]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Andrei Zhdanov]], sobietar politikaria (j. [[1894]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Edvard Beneš]], [[Txekoslovakia]]ko presidentea (j. [[1884]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Fernando I.a Bulgariakoa]], [[Bulgariako Erresuma|Bulgariako erregea]] (j. [[1861]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Muhammad Ali Jinnah]], [[Pakistan]]go buruzagi musulmana eta lehendabiziko lehen gobernaria (j. [[1876]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Manuel Artze]], nafar kardinala (j. [[1879]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Ruth Benedict]], estatubatuar antropologoa (j. [[1887]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Folke Bernadotte]], suediar diplomazialaria (j. [[1895]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Emil Ludwig]], alemaniar idazlea (j. [[1881]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Edith Kermit Carow Roosevelt]], Ameriketako Estatu Batuetako [[lehen dama]] (j. [[1861]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]], portugaldar idazle eta feminista (j. [[1881]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Walther von Brauchitsch]], Alemaniako Armadako komandante nagusia Bigarren Mundu Gerran. (j. [[1881]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Franz Lehár]], hungariar jatorriko austriar musikagilea (j. [[1870]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 5]] &ndash; [[Marga Andurain]], lapurtar espioia eta abenturazalea (j. [[1893]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Umberto Giordano]], italiar opera egilea (j. [[1867]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Béla Miklós]], [[Hungaria]]ko estatuburu eta lehen ministroa (j. [[1890]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[C. Aubrey Smith]], ingeles aktorea (j. [[1863]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Hideki Tōjō]], [[Japonia]]ko lehen ministroa eta militarra (j. [[1884]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Pompeu Fabra]], kataluniar hizkuntzalaria, [[katalan]]aren gaur egungo araudia ezarri zuena (j. [[1868]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Antonio Elosegi Ansola]], ''[[Diario Vasco|El Diario Vasco]]'' egunkariaren sortzailea (j. [[1859]]). * [[Félix Susaeta]], arabar mediku eta politikaria (j. [[1860]]). * [[Frantzisko Iturzaeta]], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1872]]). * [[Gregorio González Galartza]], gipuzkoar argazkilaria (j. [[1869]]). * [[Isidro Leanizbarrutia]], euskal idazlea (j. [[1883]]). * [[Jon Zabalo]], ''Txiki'', euskal herritar marrazkilaria eta irudigilea (j. [[1892]]). * [[Jose Sainz Basabe]], Bilboko Udal Musika Bandaren sortzaile eta zuzendaria (j. [[1869]]). * [[Martin Minvielle]], euskal medikua (j. [[1886]]). * [[Persephone Papadopulou]], zipretar irakasle, idazle, kazetari eta feminista (j. [[1888]]) * [[Soledad Villafranca]], nafar [[propaganda|propagandista]] anarkista (j. [[1881]]). * [[Rodney A. Gallop]], Ingalaterrako diplomatikoa, euskal folklorearen ikertzailea (j. [[1901]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Patrick Maynard Stuart Blackett]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Arne Tiselius]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[T. S. Eliot]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Paul Hermann Müller]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: eman gabe ---- {{clear}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1948| ]] slaa0phppmg1o6q5gp98wd8ga9yp0ex 0 1279 9984335 9951038 2024-11-28T19:34:09Z Artegia 65203 /* Uztaila */ 9984335 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Frantzia]]ko armadak [[Cap Boneko sarraskia]] eragin zuen [[Tunisia]]n. Mugimendu independentistaren aurka gogor ari zen Frantziako Gobernua. * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Elisabet II.a Erresuma Batukoa|Elizabeth II]].ak erregetza hartu zuen [[Erresuma Batua]]n. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Fulgencio Batista]] diktadoreak boterea berreskuratu zuen [[Kuba]]n. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Konrad Adenauer]] [[Alemania]]ko politikaria erailtzen saiatu ziren. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Herbehereak|Herbeheretarrak]] [[Lurmutur Hiria]]n kokatu ziren. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; Emakumeek bozkatzeko eskubidea lortu zuten [[Grezia]]n. * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Marshall Plana]]ren diru-laguntzak amaitu ziren. * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; Pistolaz duelua egin zuten [[Txile]]n [[Salvador Allende]] eta [[Raúl Rettig]] senatariek, senatuan eztabaida sutsua izan ondoren. Rettig erradikalak Allende sozialistari desafioa bota zion. Biak bizirik atera ziren. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Kenya]]ko gobernu kolonialak larrialdi egoera ezarri zuen [[Mau Mau matxinada|Mau Mau gerrillaren]] matxinada zapaltzeko. * [[Abenduaren 5]]an &ndash; [[Londres]] [[sulfuro dioxido]] kopuru altua zuen ke batez estali zen. Milaka pertsona hil ziren kutsadurak eragindako arnasketa arazoengatik. == Arte eta kultura == == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == * [[1952ko Neguko Olinpiar Jokoak]] ([[Oslo]], [[Norvegia]]; [[otsailaren 14]]a &ndash; [[otsailaren 25]]a). ** Joko hauetan ez zen izan euskal herritar kirolaririk. * [[1952ko Udako Olinpiar Jokoak]] ([[Helsinki]], [[Finlandia]]; [[uztailaren 19]]a &ndash; [[abuztuaren 3]]a). ** [[1952ko Udako Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|3 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 2 kiroletan, [[Espainia]]ko selekzioarekin. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Fausto Coppi]]k [[Frantziako Tourra]] irabazi zuen bigarren aldiz. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Hamad bin Khalifa Al Thani]], [[Qatar]]ko [[emir]]ra. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Esperanza Aguirre]], espainiar politikaria. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Reyes Azkoitia]], gipuzkoar pilotaria. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Jesús María Cizaurre]], nafar apaiz agustindar errekoletoa, Cametáko apezpikua. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Montserrat Ginesta]], kataluniar marrazkilari eta ilustratzailea. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Alex Maskey]], irlandar politikaria, [[Sinn Féin]]eko lehenbiziko alkatea bilakatu zena. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Ben Crenshaw]], estatubatuar golfaria. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Walter Mosley]], fikziozko eleberrien estatutabuar idazlea. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[John Walker (atleta)|John Walker]], zeelandaberritar atleta ohia. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Sonia Petrovna]], frantziar aktore eta dantzaria. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Tatsuhiko Seta]], japoniar futbolaria. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Fuad II.a Egiptokoa]], [[Egipto]]ko azken erregea. * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Ryuichi Sakamoto]], japoniar musikagile, piano-jotzaile, abeslari, musika ekoizle eta aktorea (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Nadiuska]], alemaniar modelo ohi eta aktorea. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Marta Sanz-Solé]], [[probabilitate]]en teorian espezializatutako kataluniar matematikaria. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Paul Stanley]], estatubatuar hard rock gitarjole, abeslari, musikari, margolari eta musikagilea, ''[[Kiss]]'' taldeko kidea. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Alan Griffin]], irlandar euskal musikaria (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Jose Maria Nuñez|''Txato'' Nuñez]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Françoise Vergès]], frantziar politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Ángel Amigo]], euskal zinema ekoizle eta gidoigilea. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Lurdes Imaz]], gipuzkoar irakaslea ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Mikel Aranburuzabala]], bizkaitar zinema zuzendari artistikoa, arkitekto teknikoa eta dekoradorea. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Iñaki Garai]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Valeri Khalilov]], Uzbekistanen jaiotako Errusiar musika-banda militar zuzendaria eta musikagilea (h. [[2016]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Anne-Marie Berglund]], suediar idazlea (h. [[2020]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Roger Yonchien Tsien]], txinatar jatorriko estatubatuar biokimikaria, 2008ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Park Geun-hye]], [[Hego Korea]]ko presidentea, [[Ekialdeko Asia]]ko lehen emakume presidentea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Christiane Taubira]], frantziar politikaria. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Jenny Shipley]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Gabriel Yacoub]], frantziar musikaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Daniel Balavoine]], frantziar abeslaria (h. [[1986]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Juan Manuel Sánchez Gordillo]], andaluziar politiko, sindikalista eta historia irakaslea. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Iñaki Zabaleta]], nafar idazlea, kazetaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Marco Aurélio]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Lee Hsien Loong]], [[Singapur]]ko lehen ministroa. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Sugata Mitra]], indiar hezitzailea, ''Hole in the Wall'' esperimentuagatik ezaguna. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Anfisa Ageieva]], sami jatorriko errusiar abeslari, idazle eta kultura aktibista. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Freddy Maertens]], belgiar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Regina Otaola]], gipuzkoar politikaria, [[Lizartza]]ko alkatea 2007-2011 legealdian [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularretik]]. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Iñaki Cabases]], nafar politikaria. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Tomislav Nikolić]], [[Serbia]]ko 4. presidentea. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[José Ignacio Oñaederra]], bizkaitar futbolaria ohia. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Javier Urrutikoetxea]], ''Urruti'', gipuzkoar futbolaria (h. [[2001]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Aurness]], estatubatuar surflaria. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Amy Tan]], estatubatuar idazlea. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Danilo Türk]], [[Eslovenia]]ko presidentea. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Saufatu Sopoanga]], [[Tuvalu]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 25]]a - [[Flora de Pablo]], espainiar biologo molekularra, biologo zelularra eta medikua. * [[Otsailaren 26]]a - [[Concepción Dancausa]], espainiar politikaria eta funtzionarioa. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Patxi Iturregi]], arabar idazlea. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Alain Paco]], frantziar errugbilaria. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Lenny Murphy]], [[Ipar Irlanda]]ko paramilitar [[Ulstergo loialismo|loialista]], ''[[Shankill Butchers]]'' hiltzaile taldeko buruzagia izateagatik ospetsua (h. [[1982]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Ramón Pernas]], galiziar idazle, gidoigile eta kazetaria. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Umberto Tozzi]], italiar pop eta rock abeslaria eta musikagilea. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Sagrario Aleman]], nafar euskara irakaslea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Jabier Agirre]], gipuzkoar mediku eta hiztegigilea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Jean Rene Etxegarai]], lapurtar abokatu eta politikaria, [[Baionako alkateen zerrenda|Baionako alkate]] ohia eta [[Euskal Hirigune Elkargoa]]ren lehendakaria. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Marielle Labèque]], lapurtar piano-jotzailea. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[William Boyd]], eskoziar eleberri eta gidoigilea. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Bill Beaumont]], ingeles errugbilari ohia. * [[Martxoaren 9]]a - [[Uliana Semionova]], sobietar-letoniar saskibaloi jokalari ohia, 2,13 metroko altueraduna. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Morgan Tsvangirai]], [[Zimbabwe]]ko lehen ministroa (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Douglas Adams]], ingeles idazlea, umoregilea eta dramagilea (h. [[2001]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[José Javier Pomés]], nafar enpresaburu eta politikaria. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Naomi Shihab Nye]], palestinar-estatubatuar poeta, editore, kantautore eta eleberrigilea. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Gonzalo Goikoetxea]], nafar kazetaria eta zinema gidoigilea (h. [[2009]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Tim Sebastian]], ingeles telebista-kazetaria eta idazlea. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[José Manuel Etxeberria]], nafar futbolari ohia. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Annie Chidzira Muluzi]], [[Malawi]]ko lehen dama (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Salome Zurabixvili]], [[Georgia]]ko presidentea. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Harvey Weinstein]], estatubatuar film ekoizle ohia, sexu jazarle eta bortxatzailea izanagatik salatua. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Begoña Abad]], espainiar poeta. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Reinhard Genzel]], alemaniar astrofisikaria, 2020ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Quim Monzó]], kataluniar idazle, itzultzaile eta kazetaria. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Didier Pironi]], frantziar [[1 Formula]]ko gidaria (h. [[1987]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Pedro J. Ramírez]], espainiar kazetari eta idazlea. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Gary Ruvkun]], estatubatuar biologoa, 2024ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Josep Antoni Duran i Lleida]], kataluniar politikari eta abokatua. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Maria Schneider (aktorea)|Maria Schneider]], frantziar aktorea (h. [[2011]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[John Gilligan (irlandar kriminala)|John Gilligan]], irlandar krimen antolatuko burua eta droga-trafikatzailea. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Teófilo Stevenson]], kubatar boxeolaria, adituen iritzian historiako boxeolari amateur onena (h. [[2012]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Milagros Oreja]], [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNko]] nafar politikaria. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[László Tőkés]], hungariar etniako errumaniar politikaria. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Salva Iriarte]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Leon Wilkeson]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Lynyrd Skynyrd]]'' taldeko kidea (h. [[2001]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Kiko Veneno]], espainiar musikaria. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Mariàngela Vilallonga]], Kataluniako Generalitateko kultura-kontseilaria. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Gary Moore]], irlandar gitarra-jotzailea eta abeslaria (h. [[2011]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Carlos Valencia]], nafar txirrindulari ohia. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Rubén Galván]], argentinar futbolaria (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Steven Seagal]], estatubatuar aktore, ekoizle, zuzendari eta borroka-artista. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Yoshikazu Nagai]], japoniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Željko Ražnatović]], serbiar buruzagi paramilitarra (h. [[2000]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Jean-Dominique Bauby]], frantziar kazetari eta idazlea, [[gatibutasun sindrome]]pean komunikatzeko bide bat lortu zuena (h. [[1997]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Jean Paul Gaultier]], frantziar jostuna. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Mary McDonnell]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Jacques Audiard]], frantziar zinema zuzendari eta gidoigilea. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Christine Baranski]], estatubatuar aktore eta kantaria. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Eduardo Iglesias]], gipuzkoar idazlea. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Christian Clavier]], frantziar aktorea, ekoizlea, gidoigilea eta zuzendaria. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Carme Ruscalleda i Serra]], kataluniar sukaldaria. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Masaki Yokotani]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Shohreh Aghdashloo]], irandar aktorea. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Paulo César (futbolaria)|Paulo César]], brasildar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Renaud Séchan]], frantziar musikagilea. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Jesus Mari Garcia Ripalda]], gipuzkoar militante komunista (h. [[1975]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[David Byrne]], eskoziar-estatubatuar abeslari, gitarra-jotzaile, musikagile, zinemagile eta aktorea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Robert Zemeckis]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea eta gidoigilea. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Chazz Palminteri]], estatubatuar aktore eta gidoigilea. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Josep Lluís Carod-Rovira]], [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERCko]] kataluniar politikaria. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Domingos Raposo]], irakaslea eta [[Mirandes]] hizkuntzan espezialista. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Salvador Bergara|Salvador Bergara, ''Bergara II.a'']], nafar esku huskako pilotari ohia. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Roger Milla]], kamerundar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Rubén Cedeño]], venezuelar musikagilea, margolaria, idazlea, konferentziagilea eta metafisikoa. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Mr. T]], estatubatuar aktore, abeslari eta borrokalaria. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Mila Ximénez]], espainiar kazetaria, telebistako kolaboratzailea, idazlea eta bihotzeko prentsako pertsonaia (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Dominique Burukoa]], lapurtar zuzendari artistiko eta musikagilea. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Vladimir Lopukhin]], erruso-sobietar ekonomialaria (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Federico Trillo]], espainiar militar eta politikaria. * [[Maiatzaren 25]]a - [[María Xosé Porteiro]], espainiar kazetaria, politikaria eta idazlea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Rosa Díez]], euskal herritar politikaria. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Mahmoud Jibril]], [[Libia]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Joan Pujol Pagés]], kataluniar txirrindulari ohia. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Benito Floro]], espainiar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Bronisław Komorowski]], [[Polonia]]ko presidentea. * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Marsha Blackburn]], estatubatuar politikaria, enpresaburua eta aktibista. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hubert Auriol]], frantziar autoen eta motorren pilotua, hiru aldiz [[Dakar Rallya]]ren irabazle (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Liam Neeson]], irlandar aktorea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Orhan Pamuk]], turkiar idazlea, 2006ko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Bülent Ersoy]], turkiar abeslari eta aktorea. * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Milagros Rubio]], [[Batzarre]] alderdiko nafar politikaria, [[Bardeako tiro eremua]]ren aurkako elkartearen bozeramailea. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Cornelia Hanisch]], florete modalitateko alemaniar eskrimalari ohia. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Adèle Anderson]], britainiar aktorea eta abeslaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Georgios Papandreu (1952)|Georgios Papandreu]], [[Grezia]]ko lehen ministroa. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Idriss Déby]], [[Txad]]eko presidentea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Isabella Rossellini]], italiar aktorea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[John Goodman]], estatubatuar aktorea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Rosa Novell]], kataluniar aktore, antzerki-zuzendari eta eszenografoa (h. [[2015]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Mabel Rivera]], galiziar aktorea, aurkezlea, itzultzailea, film-zuzendari laguntzailea eta bikoizketa-aktorea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Benny Urquidez]], estatubatuar boxeolari eta borrokalaria, arte martzialetako koreografoa eta aktorea. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Xabier Otaegi|Xabier Otaegi, ''Txirri'']], euskal pailazoa. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Clara Gangutia]], gipuzkoar margolaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Graham Greene (aktorea)|Graham Greene]], kanadar aktore oneida. * [[Ekainaren 24]]a - [[Koro Mariezkurrena Gastearena]], gipuzkoar arkeozoologoa. * [[Ekainaren 25]]a - [[Purificación García]], galiziar moda diseinatzailea. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Carlos Pera]], bizkaitar mediku eta politikaria (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Pietro Mennea]], italiar atleta, zalutasun-probetan espezializatua (h. [[2013]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Jean-Christophe Rufin]], frantziar mediku, idazle, politikari eta diplomatikoa. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Antoni Strubell]], kataluniar hizkuntzalari eta politikaria. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Dan Aykroyd]], kanadar aktore, umorista, abeslari eta gidoilaria. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Laura Branigan]], estatubatuar abeslari eta aktorea (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Andy Fraser]], ingeles baxu jotzailea, ''Free'' taldeko kidea (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Iñaki Bernaola]], bizkaitar idazlea. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Álvaro Uribe]], [[Kolonbia]]ko presidentea. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Lisa Schwarzbaum]], estatubatuar zinema-, musika-, kultura-, antzerki- eta telebista-kritikaria. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Hilary Mantel]], ingeles idazlea (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Xesqui Castañer]], valentziar politikari, ikerlari eta irakaslea, [[Arabako Batzar Nagusiak|Arabako Batzar Nagusietan]] lelehenengo emakume presidentea (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Rafael Biteri]], bizkaitar futbolaria ohia. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Stephen Lang]], estatubatuar zinema, telebista eta antzerkiko aktorea. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Irina Bokova]], bulgariar politikaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusi ohia. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Terry O'Quinn]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Karmelo Landa]], euskal herritar politikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Carmen Balagué]], kataluniar aktorea. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[David Hasselhoff]], estatubatuar aktorea eta abeslaria. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Jasone Salaberria]], bizkaitar linguista eta irakaslea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Allen Collins]], estatubatuar gitarra-jotzailea, [[Lynyrd Skynyrd]] taldeko kidea (h. [[1990]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Agustin Gisasola]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ian Cairns]], australiar surflaria. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Gus Van Sant]], estatubatuar zinema zuzendaria. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Charles Massi]], afrikaerditar politikaria (h. [[2010]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Eduardo Souto de Moura]], portugaldar arkitektoa. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Robin Friday]], ingeles futbolaria, Ingalaterran 1970eko hamarkadan zehar oso ospetsua (h. [[1990]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Miguel Ángel Txoperena|Miguel Ángel Txoperena, ''Txoperena II.a'']], nafar pilotari ohia. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Carol Vaness]], estatubatuar opera abeslaria, sopranoa. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Maha Vajiralongkorn]], [[Thailandia]]ko erregea. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Zoran Đinđić]], [[Serbia]]ko lehen ministroa (h. [[2003]]). * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[José María Sánchez Carrión|José María Sánchez Carrión, ''Txepetx'']], euskal hizkuntzalari espainiarra. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Osvaldo Ardiles]], argentinar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Denis Levaillant]], frantziar musikagilea eta pianista. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Moya Brennan]], irlandar abeslaria. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Hun Sen]], [[Kanbodia]]ko lehen ministroa. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Paco Obregón]], bizkaitar antzezlea eta antzerki-zuzendaria. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Jose Luis Garaioa]], nafar agustindar fraidea eta misiolaria (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Jostein Gaarder]], norvegiar idazle eta filosofoa. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Mixel Berhokoirigoin]], baxenafar laboraria, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera]]ko presidentea eta [[Bakearen artisauak|Bakegileak]] taldeko kidea (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Nelson Piquet]], [[1 Formula|1 formulako]] brasildar pilotua. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Carlos Zalduendo]], nafar hamahiruko errugbilari ohi eta polizia. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Patrick Swayze]], estatubatuar aktore, dantzari, abeslari, musikagile eta telebistako ekoizlea (h. [[2009]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Jiří Paroubek]], [[Txekia]]ko lehen ministroa. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Joe Strummer]], ingeles musikari, abeslari eta aktorea, [[The Clash]] talde punkaren sortzaile, musikagile, gitarrista eta abeslaria (h. [[2002]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Richie Zito]], estatubatuar disko-ekoizle eta estudioko musikaria. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Santillana (futbolaria)|Santillana]], espainiar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Capitolina Díaz]], espainiar soziologoa. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Linton Kwesi Johnson]], jamaikar-britainiar dub-poeta eta aktibista. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Antônio Silva]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Charles M. Rice]], estatubatuar birologoa, 2020ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Carlos Iturralde]], gipuzkoar akordeoi-jotzaile eta musikagilea. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Michael Jeter]], estatubatuar aktore eta komediantea (h. [[2003]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Paul Reubens]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Greg Cornelsen]], australiar errugbilari ohia. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Paulino Martínez]], nafar txirrindulari ohia. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Jimmy Connors]], estatubatuar tenislari ohia, historia guztian 100 txapelketen muga iragan duen gizonezko tenislari bakarra. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Isidoro Gallo]], bizkaitar argazkilaria. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Fernando Ignacio González Laxe]], [[Galiziako Xunta]]ren laugarren presidentea. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Ricardo Tormo]], espainiar moto-pilotua (h. [[1998]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[François Sangalli]], frantziar errugbilaria. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Agustin Txurruka]], bizkaitar belar hockey jokalari ohia. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Blanca Gomez de Segura]], bizkaitar [[buztinlari]]a. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[César Antonio Molina]], galiziar poeta, saiakera-idazlea eta kazetaria. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Txomin Laxalt]], lapurtar kazetari eta idazlea. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[José María Roig]], nafar mediku eta politikaria. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Didier Rouget]], Parisen jaio eta [[Uztaritze]]n bizi izandako ezkertiar abokatua (h. [[2015]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Mickey Rourke]], estatubatuar aktorea. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Miguel Sanz]], [[Nafarroako Gobernuko lehendakari]] ohia. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Iñaki Gil de San Vicente]], gipuzkoar irakasle eta pentsalari marxista. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Patxi Biskert]], gipuzkoar aktorea. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Manuel Zelaya]], [[Honduras]]ko presidentea. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Frantxoa Maitia]], [[Frantziako Alderdi Sozialista]]ko baxenafar politikaria. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Ramón Flecha]], bizkaitar soziologoa, soziologia katedraduna Bartzelonako Unibertsitatean. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[bell hooks]], estatubatuar idazle, militante feminista eta aktibista soziala (h. [[2021]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Cherrie Moraga]], estatubatuar poeta, saioegile eta antzerkigilea. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Christopher Reeve]], estatubatuar aktorea (h. [[2004]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Sylvia Kristel]], herbeheretar aktorea (h. [[2012]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[David Salle]], estatubatuar margolaria. ==== Urria ==== * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Rafael Ladrón de Guevara]], arabar txirrindulari ohia. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Clive Barker]], ingeles eleberrigile, antzerkigile, zinema zuzendari eta artista bisuala. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Imran Khan]], [[Pakistan]]go 22. lehen ministroa. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Emomalii Rakhmon]], [[Tajikistan]]go presidentea. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Vladimir Putin]], [[Errusia]]ko presidentea. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Marilyn Waring]], zeelandaberritar politikaria eta feminista. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Ana Urtxuegia]], [[PSE-EE]]ko gipuzkoar politikaria, [[Lasarte-Oria]]ko alkatea. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Josu Montalban]], bizkaitar mediku eta politikaria. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Harry Anderson]], estatubatuar umorista eta aktorea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Kaija Saariaho]], finlandiar musikagilea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Juan Antonio Zaldua]], bizkaitar futbolaria ohi eta sukaldaria. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Nikolai Andrianov]], [[sobiet]]ar gimnasta artistikoa (h. [[2011]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Jean-Baptiste Coyos]], zuberoar irakasle, idazle eta euskaltzain osoa. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Vahid Halilhodžić]], bosniar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Verónica Castro]], mexikar aktore, abeslari eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Itziar Zubizarreta]], gipuzkoar idazlea, haur eta gazte literaturan aditua. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Eliane Giardini]], brasildar aktorea. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Melanie Mayron]], estatubatuar aktore eta zinemagilea. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Philippe Brodzki]], belgikar eskultore eta zeramikaria. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Òscar Cadiach]], kataluniar alpinista eta mendizalea. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Jeff Goldblum]], estatubatuar aktorea. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Françoise Bourdin]], frantziar eleberrigilea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Myriam Spiteri Debono]], [[Malta]]ko presidentea. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Lars Peter Hansen]], estatubatuar ekonomialaria, [[makroekonomia]]n aditua, 2013ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (h. [[2024]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Roberto Benigni]], italiar aktore eta zuzendaria. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Brigitte Engerer]], frantziar piano-jotzaile klasikoa (h. [[2012]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Francis Fukuyama]], japoniar jatorriko estatubatuar [[politologo]]a. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Atsuyoshi Furuta]], japoniar futbolari ohia. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Roseanne Barr]], estatubatuar aktorea eta umorista, ''[[Roseanne]]'' telesaileko protagonista. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[José Carlos Esparza]], nafar ekonomialari eta [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNko]] politikaria. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Oleg Blokhin]], ukrainar futbolari ohia, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] inoizko hoberenetarikoa. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Teresa Rabal]], kataluniar telebistako-aktore, abeslari eta aurkezlea . * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Vandana Shiva]], indiar filosofo eta idazlea, [[ekofeminismo]]aren aldekoa. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Joxe Aranzabal]], gipuzkoar historialari, kazetari, irakasle eta blogari euskalduna. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Joxe Arregi Olaizola]], gipuzkoar [[frantziskotar]] ohi eta idazlea. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Jan Raas]], herbehereetar txirrindulari ohia. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Maura Tombelli]], italiar astronomo amateurra. * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Jack W. Szostak]], kanadar-estatubatuar biologo molekularra, 2009ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Shamim Azad]], bengaliar-britainiar idazle elebiduna. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Josip Kuže]], kroaziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2013]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Maria Mercè Marçal]], kataluniar poeta, irakasle, idazle eta itzultzailea (h. [[1998]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Rosemarie Trockel]], alemaniar artista eta irakaslea. * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Shigeru Miyamoto]], ''Mario'' ordenagailuetako bideo-jokoaren sortzailea. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Runa Laila]], bangladeshtar abeslari eta konpositorea. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Paul McNaughton]], irlandar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Cyril Ramaphosa]], [[Hegoafrika]]ko behin-behineko presidentea. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Jose Luis Longaron]], gipuzkoar artista plastikoa (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Martin Foley]], irlandar krimen antolatuko burua. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Julián Sancristóbal]], bizkaitar politikari ohia. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Michel Tubiana]], frantziar legelari eta abokatua, Euskal Herriko bake prozesuan aritutakoa (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Pat Cox]], irlandar politikaria, [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Mandy Patinkin]], estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Alicia Puleo]], espainiar filosofo feminista. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Arturo Alcoceba]], bizkaitar aktibista politikoa. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Susú Pecoraro]], argentinar aktorea. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Angel Maria Unzueta]], bizkaitar apaiz katolikoa, [[Bilboko elizbarrutia|Bilboko Elizbarrutiko]] bikario nagusia (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Charles Bronson (presoa)|Charles Bronson]], galestar kriminal eta presoa, bere garaian ''Erresuma Batuko presorik arriskutsuena''. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Estibaliz Uranga]], euskal herritar abeslaria, ''[[Mocedades]]'' taldearen sortzaileetako bat. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Javier Eskalza]], euskal herritar futbolaria (h. [[2007]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Asun Ibarrondo]], bizkaitar zerbitzaria, ostalaria eta enpresaburua. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Arie Schans]], herbeheretar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Jean Rouaud]], frantziar idazlea. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Guy Laporte]], frantziar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Allan Simonsen]], daniar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Julie Taymor]], estatubatuar antzerki, opera, musikal eta zinema zuzendaria. * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Juan Ramón Corpas]], nafar mediku eta politikaria. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Belen Azpeitia]], gipuzkoar atleta, 1970. hamarkadaren hasieran Estatuko emakumezko lasterkari onena (h. [[2005]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Xabier Peñalver]], gipuzkoar arkeologoa. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Jesus Loza]], arabar mediku eta politikaria. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Txumari Alfaro]], nafar sendabelarretan-aditua eta telebistako aurkezlea. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Youssouf Ouédraogo]], [[Burkina Faso]]ko lehen ministroa (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Roberto Cabrejas]], gipuzkoar atleta eta entrenatzailea, altuera jauzian aditua (h. [[2001]]). * [[Abenduaren 28]]a - [[Alexandrine Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko erregina ezkontidea eta [[Islandia]]ko azken erregina ezkontidea (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Jesús Ferrero]], espainiar eleberrigilea. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Cécile La Grenade]], Grenadako politikari eta zientzialaria. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Iosu Zabala Iturralde]], gipuzkoar ingeniaria eta robotikako ikertzailea, [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon Unibertsitateko]] errektore ohia. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Vaughan Jones]], zeelandaberritar matematikaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Jean-Pierre Rives|Jean-Pierre Rives, ''Casque d'Or'']], frantziar errugbilaria. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Ángel Toña]], bizkaitar ekonomialaria, unibertsitateko irakaslea eta politikaria. * [[Antxon Gómez]], gipuzkoar zinemagile eta zuzendari artistikoa. * [[Charo Zarzalejos]], bizkaitar kazetaria. * [[Ernesto Murillo]], ''Simónides'', nafar komikigile eta margolaria. * [[Fermin Goñi]], nafar kazetari eta idazlea. * [[Fernando Etxegarai]], bizkaitar [[Euskadi Ta Askatasuna|etakidea]]. * [[Genaro Sánchez Martín]], goi-tentsioko dorre batean elektrokutatuta hil zen [[Sestao]]ar militantea (h. [[1970]]). * [[Gorka Reizabal]], gipuzkoar kazetaria (h. [[2019]]). * [[Iñaki Eizmendi]], gipuzkoar abeslaria. * [[Iñaki Elorza]], [[Euskadi Irratia|Euskadi Irratiko]] kirol esataria. * [[Iñigo Salbidea]], ''Salbidea'', esku huskako gipuzkoar pilotaria (h. [[2016]]). * [[Isabel García Hualde]], nafar idazlea. * [[Javier Ybarra Ybarra]], bizkaitar idazle eta historialaria. * [[Jesus Acín Urzainqui]], euskal herritar medikua (h. [[2013]]). * [[Jon Arrieta]], gipuzkoar legelaria. * [[Jose Angel Agirrebengoa]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] nafar politikaria, [[Altsasu]]ko alkate ohia. * [[Jose Ignacio Olaizola|Jose Ignacio ''Kote'' Olaizola]], arkitekto teknikoa eta gipuzkoar kirolari loturiko pertsona (h. [[2012]]). * [[Jose Maria Garmendia]], gipuzkoar politikari eta historialaria (h. [[2007]]). * [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (h. [[2024]]). * [[Josu Onaindi]], bizkaitar sindikalista. * [[Juana Aranguren Rica]], abokatua, emakumeen eskubideen defentsan aditua. * [[Julián Fernández]], andaluzian jaiotako nafar politikaria. * [[Katy Gutiérrez]], bizkaitar historialari eta politikaria. * [[Koldo Ameztoi]], baxenafar ipuin kontalaria eta idazlea. * [[Koldo Alberdi]], gipuzkoar eskultorea. * [[Léonie Agergarai]], [[Muskildi]]ko alkatea. * [[Luziano Mitxelena]], nafar txirrindulari amateurra. * [[Mabel Cañada Zorrilla]], bizkaitar antimilitarista eta bakezalea. * [[Maite Berrogain]], zuberoar idazle eta itzultzailea. * [[Manu Berastegi]], bizkaitar kazetaria, diseinatzailea eta itzultzailea. * [[Manuel Pagola]], gipuzkoar zinema-kritikari eta kultura-eragilea. * [[María Bravo]], sopranoa eta kantu irakaslea. * [[Mikel Zabaltza Garate]], [[Guardia Zibila]]k atxilotu eta haien eskuetan argitu gabeko zirkunstantzietan hildako [[orbaizeta]]r gaztea (j. [[1985]]). * [[Pier Paul Berzaitz]], zuberoar abeslaria eta musikaria. * [[Rafael Bengoa]], euskal herritar politikaria eta medikua, [[Eusko Jaurlaritzako Osasun Saila|Eusko Jaurlaritzaren Osasun Sailburu]] ohia. * [[Ramón Eder]], nafar poeta, gaztelaniaz [[aforismo]]ak idazten dituena. * [[Tiburcio Arraztoa]], nafar irakaslea, [[laxo]] pilota-jokoaren alde egindako lanarengatik ezaguna. * [[José Antonio Illoro|''Txikito Bolibarkoa'']], bizkaitar zesta-jokalari ohia. * [[Peter Roberts]], Donostian bizi den eskoziar mimo-irakasle eta idazlea. * [[John Etchemendy]], Kaliforniako [[Stanford Unibertsitatea|Stanfordeko Unibertsitateko]] errektorea, euskal jatorrikoa. * [[Alex Pentland]], estatubatuar informatikari, [[Massachusetts Institute of Technology|MITeko]] irakasle eta enpresaburua. * [[Alia Muhammad Baker]], irakiar liburuzaina, [[Irakeko Gerra]]n 30.000 liburu inguru suntsiketatik salbatu zituena (h. [[2021]]). * [[Antonio Altarriba]], espainiar idazlea. * [[Assumpta Roura]], kataluniar azetari eta idazlea (h. [[2014]]). * [[Eulalia Lledó]], kataluniar filologoa, filologia erromanikoan doktorea, sexismoa eta hizkuntzan aditua. * [[Lai-Sang Young]], txinatar matematikaria eta matematikako eta neurozientziako irakaslea. * [[Leo Bassi]], italiar aktore eta komikoa. * [[Nicolau Sevcenko]], brasildar historialari, irakasle, kazetari, idazle eta itzultzailea (h. [[2014]]). * [[Pilar Cibreiro]], galiziar idazlea. * [[Sarah Turtle]], ingeles irakasle eta itzultzailea. * [[Seán McGinley]], irlandar aktorea (h. [[2009]]). * [[Shelley McNamara]], irlandar arkitektoa. * [[Takekazu Asaka]], japoniar hizkuntzalari eta irakaslea, Japonian galiziar kulturaren zabaltzaile. * [[Teresa Meana]], espainiar ekintzaile feminista, hizkuntza inklusiboan eta ez-sexistan aditua. * [[Venkatraman Ramakrishnan]], britainiar biologo estrukturala, 2009ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Vicenç Fisas]], kataluniar irakaslea eta gaztelaniazko idazlea. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Kenneth Hayes Miller]], estatubatuar margolaria, grabatzailea eta irakaslea (j. [[1876]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Constant Permeke]], belgikar margolari eta eskultorea (j. [[1886]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Antonia Maury]], estatubatuar astronomoa (j. [[1866]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Jean de Lattre de Tassigny]], frantziar militarra (j. [[1889]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Sveinn Björnsson]], [[Islandia]]ko lehendabiziko presidentea (j. [[1881]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Fernando Gartzia Alegría]], bizkaitar margolaria (j. [[1896]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Ramon Maria Aldasoro]], euskal herritar politikari errepublikarra eta abokatua (j. [[1897]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Pedro Muguruza]], gipuzkoar arkitektoa (j. [[1893]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Eustaquio Etxabe-Sustaeta]], arabar kazetari eta politikari [[karlista]] (j. [[1872]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Jurgi VI.a Erresuma Batukoa]], [[Erresuma Batua]] eta Britainiar Jabegoen erregea (j. [[1895]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Alfred Einstein]], alemaniar musikologo eta musika kritikaria (j. [[1880]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Josephine Tey]], eskoziar idazlea (j. [[1896]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Maurice De Waele]], belgikar txirrindularia (j. [[1896]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Enrique Jardiel Poncela]], espainiar idazlea (j. [[1901]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Knut Hamsun]], norvegiar idazlea, 1920ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1859]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Theodoros Pangalos]], [[Grezia]]ko diktadorea (j. [[1878]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Mariano Azuela]], mexikar idazlea (j. [[1873]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Gregory La Cava]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1892]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Charles Scott Sherrington]], ingeles fisiologoa (j. [[1857]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Jon Andoni Irazusta]], euskal idazle eta politikaria (j. [[1884]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Aleksandra Kollontai]], errusiar iraultzaile feminista (j. [[1872]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Johan Nygaardsvold]], [[Norvegia]]ko lehen ministroa (j. [[1879]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Léon Kauffman]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (j. [[1869]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Delfina Bunge]], argentinar idazlea, olerkaria, saiakera-egilea eta filantropoa (j. [[1881]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Jigme Wangchuck]], [[Bhutan]]go Dragoi Erregea (j. [[1905]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Ferenc Molnár]], hungariar antzerkigile, antzerki-zuzendari, eleberrigile eta olerkaria (j. [[1878]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Bernard Lyot]], frantziar ingeniaria (j. [[1897]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Miina Sillanpää]], finlandiar politikaria (j. [[1866]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Viktor Txernov]], errusiar politikaria, [[eseristak]] alderdikoa (j. [[1873]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Elisabeth Schumann]], alemaniar opera abeslari soprano lirikoa eta musika-irakaslea (j. [[1888]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Manuel Portela|Manuel Portela Valladares]], galiziar politikaria (j. [[1867]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alberto Savinio]], italiar idazle, margolari, musikari, kazetari, saiakeragile eta musikagilea (j. [[1891]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Maria Montessori]], italiar pedagogo berritzaile eta psikiatra (j. [[1870]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Juan Bautista Pérez]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1869]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Elena Fortún]], espainiar idazlea, haur eta gazte literaturakoa (j. [[1886]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Frances Benjamin Johnston]], estatubatuar argazkilari eta argazki-kazetaria (j. [[1864]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Eulojio Bengoa]], bizkaitar idazle eta misiolaria (j. [[1873]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Celestino Sarobe]], gipuzkoar [[baritono]]a (j. [[1892]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Amado Alonso]], nafar literatura-kritikari eta hizkuntzalaria (j. [[1896]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Emilie Flöge]], austriar moda diseinatzailea eta enpresaria eta [[Gustav Klimt]]en bikotekidea (j. [[1874]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Martzelino Baskaran]], ''Sumendixa'', gipuzkoar armagile eta politikaria. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Albert Lasker]], estatubatuar enpresaburua (j. [[1880]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[John Dewey]], estatubatuar pedagogo eta filosofo pragmatikoa (j. [[1859]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Duguen Egileor]], bizkaitar opera-abeslaria, [[tenor]]ra (j. [[1877]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Alice Austen]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1866]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Andres Amonarriz]], euskal idazlea (j. [[1881]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Luigi Fagioli]], italiar auto gidaria, 1 Formulako lasterketa bat irabazi duen gidaririk zaharrena (j. [[1898]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Elias Salaberria]], euskal margolaria (j. [[1883]]). * [[Uztailaren 18]]a - [[María Eduarda Barjona de Freitas]], portugaldar kazetaria, idazlea, ikertzailea eta literatura-kritikaria (j. [[1882]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Eva Perón|Eva Perón, ''Evita'']], argentinar aktore eta politikaria, [[peronismo]]ko eragile nagusia eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1919]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sameera Moussa]], egiptoar fisikari nuklearra, [[erradiazio ionizatzaile]]an aditua (j. [[1917]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Jose Iturria]], nafar idazlea eta apaiz [[kaputxino]]a (j. [[1870]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Tomás Domínguez Arévalo]], nafar politikari eta idazlea (j. [[1882]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Marcel Loubens]], [[Okzitania|okzitandar]] espeleologoa, bere garaiko nabarmenenetakoa (j. [[1923]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Lavrentia Harasymiv]], ukrainar moja katolikoa (j. [[1911]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Wilhelm Meinardus]], alemaniar geografoa (j. [[1867]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Majida Boulila]], [[Tunisia]]ren independentzia prozesuan emakume aktibista (j. [[1931]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[William F. Lamb]], estatubatuar arkitektoa, [[Empire State Building]]en diseinatzaile nagusia (j. [[1883]]). * [[Irailaren 19]]a - [[Maria Matos]], portugaldar aktore, zuzendari, dramagilea, idazlea, irakaslea eta enpresaria (j. [[1886]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Kaarlo Juho Ståhlberg]], lehendabiziko [[Finlandia]]ko presidentea (j. [[1865]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Jose Begiristain]], gipuzkoar medikua, Gipuzkoan [[X izpi]]ak erabili zituen lehen sendagilea (j. [[1879]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[George Santayana]], espainiar-estatubatuar filosofoa (j. [[1863]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Teresa Flores]], txiletar sindikatu-buruzagia, feminista eta politikaria (j. [[1890]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Edward S. Curtis]], estatubatuar argazkilari eta etnografoa (j. [[1868]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Ernst Streeruwitz]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1874]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Mikhail Rostovtsev]], ukrainar historialaria (j. [[1870]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Juan Yagüe]], espainiar militarra, "afrikanisten" taldearen parte izateagatik ezaguna (j. [[1891]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Hattie McDaniel]], estatubatuar aktorea, [[Oscar Sariak|Oscar]] [[Emakumezko bigarren aktore onenaren Oscar Saria|saria]] irabazi zuen arraza beltzeko lehena (j. [[1895]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Billy Hughes]], 7. [[Australia]]ko lehen ministroa (j. [[1862]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Chaim Weizmann]], israeldar zientzialaria eta politikaria (j. [[1874]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Solomija Kruxelnytska]], ukrainar sopranoa, XX. mendearen lehen erdiko opera-izarrik distiratsuenetakotzat joa (j. [[1872]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Charles Maurras]], frantziar idazle eta politikaria, ''[[Action Française]]'' mugimenduaren antolatzaile eta ideologoa (j. [[1868]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Eugène Grindel Eluard]] (Paul Eluard), frantziar olerkaria (j. [[1895]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Benedetto Croce]], italiar idazle, filosofo, historialari eta politikaria (j. [[1866]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Sven Hedin]], suediar esploratzaile, geografo, topografo, argazkilari, bidaia-liburuen idazle eta ilustratzailea (j. [[1865]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Elena Montenegrokoa]], [[Italia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1873]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Elizabeth Kenny]], australiar erizaina, bere [[poliomielitis]]-<nowiki/>aren tratamendu berriagatik ezaguna (j. [[1880]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Vittorio Emanuele Orlando]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministroa]] (j. [[1860]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Karen Horney]], alemaniar psikologo eta psikoanalista (j. [[1885]]). * [[Abenduaren 10]]a - [[Leocadia Alba]], espainiar zarzuelako-sopranoa eta aktorea (j. [[1866]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Bedřich Hrozný]], txekiar hizkuntzalaria (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Eli Heckscher]], suediar ekonomista (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Mary Engle Pennington]], estatubatuar kimikari bakteriologiko, asmatzaile eta hozte-sistemaren injinerua (j. [[1872]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Denis Etxeberri]], lapurtar margolaria (j. [[1867]]). * [[Domingo Bordaberri]], euskal uruguaitar abokatua, landa enpresaria, kazetaria eta agintari politikoa (j. [[1889]]). * [[Fermin Iturriotz]], euskal apaiza, idazlea eta pedagogoa (j. [[1897]]). * [[Ignacio Belaustegi]], gipuzkoar idazlea (j. [[1873]]). * [[Jean Jauregiberri]], Zuberoako [[Jauregiberritarrak|Jauregiberri familia]] ezaguneko kidea eta medikua (j. [[1880]]). * [[Juan Jose Sarasola|Juan Jose Sarasola ''Lexo'']], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1867]]). * [[Kandido Arregi]], bizkaitar abertzalea (j. [[1904]]). * [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]], [[Frantziako Erresistentzia]]ren kidea, [[Baiona]]n. * [[Concepción Aleixandre]], espainiar mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari, irakasle, sufragista eta idazlea (j. [[1862]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Felix Bloch]], [[Edward Mills Purcell]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Archer Martin]], [[Richard Laurence Millington Synge]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[François Mauriac]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Selman Abraham Waksman]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Albert Schweitzer]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1952| ]] fxfr3g7ypwotnwfeb2kmoh9d8cf74a5 9984342 9984335 2024-11-28T19:38:53Z Artegia 65203 9984342 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Frantzia]]ko armadak [[Cap Boneko sarraskia]] eragin zuen [[Tunisia]]n. Mugimendu independentistaren aurka gogor ari zen Frantziako Gobernua. * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Elisabet II.a Erresuma Batukoa|Elizabeth II]].ak erregetza hartu zuen [[Erresuma Batua]]n. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Fulgencio Batista]] diktadoreak boterea berreskuratu zuen [[Kuba]]n. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Konrad Adenauer]] [[Alemania]]ko politikaria erailtzen saiatu ziren. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Herbehereak|Herbeheretarrak]] [[Lurmutur Hiria]]n kokatu ziren. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; Emakumeek bozkatzeko eskubidea lortu zuten [[Grezia]]n. * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Marshall Plana]]ren diru-laguntzak amaitu ziren. * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; Pistolaz duelua egin zuten [[Txile]]n [[Salvador Allende]] eta [[Raúl Rettig]] senatariek, senatuan eztabaida sutsua izan ondoren. Rettig erradikalak Allende sozialistari desafioa bota zion. Biak bizirik atera ziren. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Kenya]]ko gobernu kolonialak larrialdi egoera ezarri zuen [[Mau Mau matxinada|Mau Mau gerrillaren]] matxinada zapaltzeko. * [[Abenduaren 5]]an &ndash; [[Londres]] [[sulfuro dioxido]] kopuru altua zuen ke batez estali zen. Milaka pertsona hil ziren kutsadurak eragindako arnasketa arazoengatik. == Arte eta kultura == == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == * [[1952ko Neguko Olinpiar Jokoak]] ([[Oslo]], [[Norvegia]]; [[otsailaren 14]]a &ndash; [[otsailaren 25]]a). ** Joko hauetan ez zen izan euskal herritar kirolaririk. * [[1952ko Udako Olinpiar Jokoak]] ([[Helsinki]], [[Finlandia]]; [[uztailaren 19]]a &ndash; [[abuztuaren 3]]a). ** [[1952ko Udako Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|3 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 2 kiroletan, [[Espainia]]ko selekzioarekin. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Fausto Coppi]]k [[Frantziako Tourra]] irabazi zuen bigarren aldiz. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Hamad bin Khalifa Al Thani]], [[Qatar]]ko [[emir]]ra. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Esperanza Aguirre]], espainiar politikaria. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Reyes Azkoitia]], gipuzkoar pilotaria. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Jesús María Cizaurre]], nafar apaiz agustindar errekoletoa, Cametáko apezpikua. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Montserrat Ginesta]], kataluniar marrazkilari eta ilustratzailea. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Alex Maskey]], irlandar politikaria, [[Sinn Féin]]eko lehenbiziko alkatea bilakatu zena. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Ben Crenshaw]], estatubatuar golfaria. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Walter Mosley]], fikziozko eleberrien estatutabuar idazlea. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[John Walker (atleta)|John Walker]], zeelandaberritar atleta ohia. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Sonia Petrovna]], frantziar aktore eta dantzaria. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Tatsuhiko Seta]], japoniar futbolaria. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Fuad II.a Egiptokoa]], [[Egipto]]ko azken erregea. * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Ryuichi Sakamoto]], japoniar musikagile, piano-jotzaile, abeslari, musika ekoizle eta aktorea (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Nadiuska]], alemaniar modelo ohi eta aktorea. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Marta Sanz-Solé]], [[probabilitate]]en teorian espezializatutako kataluniar matematikaria. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Paul Stanley]], estatubatuar hard rock gitarjole, abeslari, musikari, margolari eta musikagilea, ''[[Kiss]]'' taldeko kidea. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Alan Griffin]], irlandar euskal musikaria (h. [[2023]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Jose Maria Nuñez|''Txato'' Nuñez]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Françoise Vergès]], frantziar politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Ángel Amigo]], euskal zinema ekoizle eta gidoigilea. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Lurdes Imaz]], gipuzkoar irakaslea ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Mikel Aranburuzabala]], bizkaitar zinema zuzendari artistikoa, arkitekto teknikoa eta dekoradorea. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Iñaki Garai]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Valeri Khalilov]], Uzbekistanen jaiotako Errusiar musika-banda militar zuzendaria eta musikagilea (h. [[2016]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Anne-Marie Berglund]], suediar idazlea (h. [[2020]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Roger Yonchien Tsien]], txinatar jatorriko estatubatuar biokimikaria, 2008ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2016]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Park Geun-hye]], [[Hego Korea]]ko presidentea, [[Ekialdeko Asia]]ko lehen emakume presidentea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Christiane Taubira]], frantziar politikaria. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Jenny Shipley]], [[Zeelanda Berri]]ko lehen ministroa. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Gabriel Yacoub]], frantziar musikaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Daniel Balavoine]], frantziar abeslaria (h. [[1986]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Juan Manuel Sánchez Gordillo]], andaluziar politiko, sindikalista eta historia irakaslea. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Iñaki Zabaleta]], nafar idazlea, kazetaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Marco Aurélio]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Lee Hsien Loong]], [[Singapur]]ko lehen ministroa. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Sugata Mitra]], indiar hezitzailea, ''Hole in the Wall'' esperimentuagatik ezaguna. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Anfisa Ageieva]], sami jatorriko errusiar abeslari, idazle eta kultura aktibista. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Freddy Maertens]], belgiar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Regina Otaola]], gipuzkoar politikaria, [[Lizartza]]ko alkatea 2007-2011 legealdian [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularretik]]. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Iñaki Cabases]], nafar politikaria. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Tomislav Nikolić]], [[Serbia]]ko 4. presidentea. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[José Ignacio Oñaederra]], bizkaitar futbolaria ohia. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Javier Urrutikoetxea]], ''Urruti'', gipuzkoar futbolaria (h. [[2001]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Aurness]], estatubatuar surflaria. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Amy Tan]], estatubatuar idazlea. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Danilo Türk]], [[Eslovenia]]ko presidentea. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Saufatu Sopoanga]], [[Tuvalu]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Otsailaren 25]]a - [[Flora de Pablo]], espainiar biologo molekularra, biologo zelularra eta medikua. * [[Otsailaren 26]]a - [[Concepción Dancausa]], espainiar politikaria eta funtzionarioa. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Patxi Iturregi]], arabar idazlea. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Alain Paco]], frantziar errugbilaria. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Lenny Murphy]], [[Ipar Irlanda]]ko paramilitar [[Ulstergo loialismo|loialista]], ''[[Shankill Butchers]]'' hiltzaile taldeko buruzagia izateagatik ospetsua (h. [[1982]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Ramón Pernas]], galiziar idazle, gidoigile eta kazetaria. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Umberto Tozzi]], italiar pop eta rock abeslaria eta musikagilea. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Sagrario Aleman]], nafar euskara irakaslea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Jabier Agirre]], gipuzkoar mediku eta hiztegigilea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Jean Rene Etxegarai]], lapurtar abokatu eta politikaria, [[Baionako alkateen zerrenda|Baionako alkate]] ohia eta [[Euskal Hirigune Elkargoa]]ren lehendakaria. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Marielle Labèque]], lapurtar piano-jotzailea. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[William Boyd]], eskoziar eleberri eta gidoigilea. * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Bill Beaumont]], ingeles errugbilari ohia. * [[Martxoaren 9]]a - [[Uliana Semionova]], sobietar-letoniar saskibaloi jokalari ohia, 2,13 metroko altueraduna. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Morgan Tsvangirai]], [[Zimbabwe]]ko lehen ministroa (h. [[2018]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Douglas Adams]], ingeles idazlea, umoregilea eta dramagilea (h. [[2001]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[José Javier Pomés]], nafar enpresaburu eta politikaria. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Naomi Shihab Nye]], palestinar-estatubatuar poeta, editore, kantautore eta eleberrigilea. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Gonzalo Goikoetxea]], nafar kazetaria eta zinema gidoigilea (h. [[2009]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Tim Sebastian]], ingeles telebista-kazetaria eta idazlea. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[José Manuel Etxeberria]], nafar futbolari ohia. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Annie Chidzira Muluzi]], [[Malawi]]ko lehen dama (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Salome Zurabixvili]], [[Georgia]]ko presidentea. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Harvey Weinstein]], estatubatuar film ekoizle ohia, sexu jazarle eta bortxatzailea izanagatik salatua. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Begoña Abad]], espainiar poeta. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Reinhard Genzel]], alemaniar astrofisikaria, 2020ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Quim Monzó]], kataluniar idazle, itzultzaile eta kazetaria. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Didier Pironi]], frantziar [[1 Formula]]ko gidaria (h. [[1987]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Pedro J. Ramírez]], espainiar kazetari eta idazlea. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Gary Ruvkun]], estatubatuar biologoa, 2024ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Josep Antoni Duran i Lleida]], kataluniar politikari eta abokatua. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Maria Schneider (aktorea)|Maria Schneider]], frantziar aktorea (h. [[2011]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[John Gilligan (irlandar kriminala)|John Gilligan]], irlandar krimen antolatuko burua eta droga-trafikatzailea. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Teófilo Stevenson]], kubatar boxeolaria, adituen iritzian historiako boxeolari amateur onena (h. [[2012]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Milagros Oreja]], [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNko]] nafar politikaria. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[László Tőkés]], hungariar etniako errumaniar politikaria. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Salva Iriarte]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Leon Wilkeson]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Lynyrd Skynyrd]]'' taldeko kidea (h. [[2001]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Kiko Veneno]], espainiar musikaria. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Mariàngela Vilallonga]], Kataluniako Generalitateko kultura-kontseilaria. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Gary Moore]], irlandar gitarra-jotzailea eta abeslaria (h. [[2011]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Carlos Valencia]], nafar txirrindulari ohia. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Rubén Galván]], argentinar futbolaria (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Steven Seagal]], estatubatuar aktore, ekoizle, zuzendari eta borroka-artista. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Yoshikazu Nagai]], japoniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Željko Ražnatović]], serbiar buruzagi paramilitarra (h. [[2000]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Jean-Dominique Bauby]], frantziar kazetari eta idazlea, [[gatibutasun sindrome]]pean komunikatzeko bide bat lortu zuena (h. [[1997]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Jean Paul Gaultier]], frantziar jostuna. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Mary McDonnell]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Jacques Audiard]], frantziar zinema zuzendari eta gidoigilea. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Christine Baranski]], estatubatuar aktore eta kantaria. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Eduardo Iglesias]], gipuzkoar idazlea. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Christian Clavier]], frantziar aktorea, ekoizlea, gidoigilea eta zuzendaria. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Carme Ruscalleda i Serra]], kataluniar sukaldaria. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Masaki Yokotani]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Shohreh Aghdashloo]], irandar aktorea. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Paulo César (futbolaria)|Paulo César]], brasildar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Renaud Séchan]], frantziar musikagilea. * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Jesus Mari Garcia Ripalda]], gipuzkoar militante komunista (h. [[1975]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[David Byrne]], eskoziar-estatubatuar abeslari, gitarra-jotzaile, musikagile, zinemagile eta aktorea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Robert Zemeckis]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea eta gidoigilea. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Chazz Palminteri]], estatubatuar aktore eta gidoigilea. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Josep Lluís Carod-Rovira]], [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERCko]] kataluniar politikaria. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Domingos Raposo]], irakaslea eta [[Mirandes]] hizkuntzan espezialista. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Salvador Bergara|Salvador Bergara, ''Bergara II.a'']], nafar esku huskako pilotari ohia. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Roger Milla]], kamerundar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Rubén Cedeño]], venezuelar musikagilea, margolaria, idazlea, konferentziagilea eta metafisikoa. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Mr. T]], estatubatuar aktore, abeslari eta borrokalaria. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Mila Ximénez]], espainiar kazetaria, telebistako kolaboratzailea, idazlea eta bihotzeko prentsako pertsonaia (h. [[2021]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Dominique Burukoa]], lapurtar zuzendari artistiko eta musikagilea. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Vladimir Lopukhin]], erruso-sobietar ekonomialaria (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Federico Trillo]], espainiar militar eta politikaria. * [[Maiatzaren 25]]a - [[María Xosé Porteiro]], espainiar kazetaria, politikaria eta idazlea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Rosa Díez]], euskal herritar politikaria. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Mahmoud Jibril]], [[Libia]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Joan Pujol Pagés]], kataluniar txirrindulari ohia. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Benito Floro]], espainiar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Bronisław Komorowski]], [[Polonia]]ko presidentea. * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Jose Zugasti]], gipuzkoar eskultore eta ilustratzailea. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Marsha Blackburn]], estatubatuar politikaria, enpresaburua eta aktibista. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hubert Auriol]], frantziar autoen eta motorren pilotua, hiru aldiz [[Dakar Rallya]]ren irabazle (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Liam Neeson]], irlandar aktorea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Orhan Pamuk]], turkiar idazlea, 2006ko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Bülent Ersoy]], turkiar abeslari eta aktorea. * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Milagros Rubio]], [[Batzarre]] alderdiko nafar politikaria, [[Bardeako tiro eremua]]ren aurkako elkartearen bozeramailea. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Cornelia Hanisch]], florete modalitateko alemaniar eskrimalari ohia. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Adèle Anderson]], britainiar aktorea eta abeslaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Georgios Papandreu (1952)|Georgios Papandreu]], [[Grezia]]ko lehen ministroa. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Idriss Déby]], [[Txad]]eko presidentea (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Isabella Rossellini]], italiar aktorea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[John Goodman]], estatubatuar aktorea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Rosa Novell]], kataluniar aktore, antzerki-zuzendari eta eszenografoa (h. [[2015]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Mabel Rivera]], galiziar aktorea, aurkezlea, itzultzailea, film-zuzendari laguntzailea eta bikoizketa-aktorea. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Benny Urquidez]], estatubatuar boxeolari eta borrokalaria, arte martzialetako koreografoa eta aktorea. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Xabier Otaegi|Xabier Otaegi, ''Txirri'']], euskal pailazoa. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Clara Gangutia]], gipuzkoar margolaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Graham Greene (aktorea)|Graham Greene]], kanadar aktore oneida. * [[Ekainaren 24]]a - [[Koro Mariezkurrena Gastearena]], gipuzkoar arkeozoologoa. * [[Ekainaren 25]]a - [[Purificación García]], galiziar moda diseinatzailea. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Carlos Pera]], bizkaitar mediku eta politikaria (h. [[2019]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Pietro Mennea]], italiar atleta, zalutasun-probetan espezializatua (h. [[2013]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Jean-Christophe Rufin]], frantziar mediku, idazle, politikari eta diplomatikoa. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Antoni Strubell]], kataluniar hizkuntzalari eta politikaria. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Dan Aykroyd]], kanadar aktore, umorista, abeslari eta gidoilaria. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Laura Branigan]], estatubatuar abeslari eta aktorea (h. [[2004]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Andy Fraser]], ingeles baxu jotzailea, ''Free'' taldeko kidea (h. [[2015]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Iñaki Bernaola]], bizkaitar idazlea. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Álvaro Uribe]], [[Kolonbia]]ko presidentea. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Lisa Schwarzbaum]], estatubatuar zinema-, musika-, kultura-, antzerki- eta telebista-kritikaria. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (h. [[2024]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Hilary Mantel]], ingeles idazlea (h. [[2022]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Xesqui Castañer]], valentziar politikari, ikerlari eta irakaslea, [[Arabako Batzar Nagusiak|Arabako Batzar Nagusietan]] lelehenengo emakume presidentea (h. [[2018]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Rafael Biteri]], bizkaitar futbolaria ohia. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Stephen Lang]], estatubatuar zinema, telebista eta antzerkiko aktorea. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Irina Bokova]], bulgariar politikaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusi ohia. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Terry O'Quinn]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Karmelo Landa]], euskal herritar politikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Carmen Balagué]], kataluniar aktorea. * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[David Hasselhoff]], estatubatuar aktorea eta abeslaria. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Jasone Salaberria]], bizkaitar linguista eta irakaslea (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Allen Collins]], estatubatuar gitarra-jotzailea, [[Lynyrd Skynyrd]] taldeko kidea (h. [[1990]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Agustin Gisasola]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ian Cairns]], australiar surflaria. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Gus Van Sant]], estatubatuar zinema zuzendaria. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Charles Massi]], afrikaerditar politikaria (h. [[2010]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Eduardo Souto de Moura]], portugaldar arkitektoa. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Robin Friday]], ingeles futbolaria, Ingalaterran 1970eko hamarkadan zehar oso ospetsua (h. [[1990]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Miguel Ángel Txoperena|Miguel Ángel Txoperena, ''Txoperena II.a'']], nafar pilotari ohia. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Carol Vaness]], estatubatuar opera abeslaria, sopranoa. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Maha Vajiralongkorn]], [[Thailandia]]ko erregea. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Zoran Đinđić]], [[Serbia]]ko lehen ministroa (h. [[2003]]). * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[José María Sánchez Carrión|José María Sánchez Carrión, ''Txepetx'']], euskal hizkuntzalari espainiarra. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Osvaldo Ardiles]], argentinar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Denis Levaillant]], frantziar musikagilea eta pianista. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Moya Brennan]], irlandar abeslaria. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Hun Sen]], [[Kanbodia]]ko lehen ministroa. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Paco Obregón]], bizkaitar antzezlea eta antzerki-zuzendaria. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Jose Luis Garaioa]], nafar agustindar fraidea eta misiolaria (h. [[2020]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Jostein Gaarder]], norvegiar idazle eta filosofoa. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Mixel Berhokoirigoin]], baxenafar laboraria, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera]]ko presidentea eta [[Bakearen artisauak|Bakegileak]] taldeko kidea (h. [[2021]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Nelson Piquet]], [[1 Formula|1 formulako]] brasildar pilotua. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Carlos Zalduendo]], nafar hamahiruko errugbilari ohi eta polizia. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Patrick Swayze]], estatubatuar aktore, dantzari, abeslari, musikagile eta telebistako ekoizlea (h. [[2009]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Jiří Paroubek]], [[Txekia]]ko lehen ministroa. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Joe Strummer]], ingeles musikari, abeslari eta aktorea, [[The Clash]] talde punkaren sortzaile, musikagile, gitarrista eta abeslaria (h. [[2002]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Richie Zito]], estatubatuar disko-ekoizle eta estudioko musikaria. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Santillana (futbolaria)|Santillana]], espainiar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Capitolina Díaz]], espainiar soziologoa. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Linton Kwesi Johnson]], jamaikar-britainiar dub-poeta eta aktibista. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Antônio Silva]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Charles M. Rice]], estatubatuar birologoa, 2020ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Carlos Iturralde]], gipuzkoar akordeoi-jotzaile eta musikagilea. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Michael Jeter]], estatubatuar aktore eta komediantea (h. [[2003]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Paul Reubens]], estatubatuar aktore eta umorista (h. [[2023]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Greg Cornelsen]], australiar errugbilari ohia. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Paulino Martínez]], nafar txirrindulari ohia. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Jimmy Connors]], estatubatuar tenislari ohia, historia guztian 100 txapelketen muga iragan duen gizonezko tenislari bakarra. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Isidoro Gallo]], bizkaitar argazkilaria. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Fernando Ignacio González Laxe]], [[Galiziako Xunta]]ren laugarren presidentea. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Ricardo Tormo]], espainiar moto-pilotua (h. [[1998]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[François Sangalli]], frantziar errugbilaria. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Agustin Txurruka]], bizkaitar belar hockey jokalari ohia. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Blanca Gomez de Segura]], bizkaitar [[buztinlari]]a. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[César Antonio Molina]], galiziar poeta, saiakera-idazlea eta kazetaria. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Txomin Laxalt]], lapurtar kazetari eta idazlea. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[José María Roig]], nafar mediku eta politikaria. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Didier Rouget]], Parisen jaio eta [[Uztaritze]]n bizi izandako ezkertiar abokatua (h. [[2015]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Mickey Rourke]], estatubatuar aktorea. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Miguel Sanz]], [[Nafarroako Gobernuko lehendakari]] ohia. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Iñaki Gil de San Vicente]], gipuzkoar irakasle eta pentsalari marxista. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Patxi Biskert]], gipuzkoar aktorea. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Manuel Zelaya]], [[Honduras]]ko presidentea. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Frantxoa Maitia]], [[Frantziako Alderdi Sozialista]]ko baxenafar politikaria. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Ramón Flecha]], bizkaitar soziologoa, soziologia katedraduna Bartzelonako Unibertsitatean. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[bell hooks]], estatubatuar idazle, militante feminista eta aktibista soziala (h. [[2021]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Cherrie Moraga]], estatubatuar poeta, saioegile eta antzerkigilea. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Christopher Reeve]], estatubatuar aktorea (h. [[2004]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Sylvia Kristel]], herbeheretar aktorea (h. [[2012]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[David Salle]], estatubatuar margolaria. ==== Urria ==== * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Rafael Ladrón de Guevara]], arabar txirrindulari ohia. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Clive Barker]], ingeles eleberrigile, antzerkigile, zinema zuzendari eta artista bisuala. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Imran Khan]], [[Pakistan]]go 22. lehen ministroa. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Emomalii Rakhmon]], [[Tajikistan]]go presidentea. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Vladimir Putin]], [[Errusia]]ko presidentea. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Marilyn Waring]], zeelandaberritar politikaria eta feminista. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Ana Urtxuegia]], [[PSE-EE]]ko gipuzkoar politikaria, [[Lasarte-Oria]]ko alkatea. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Josu Montalban]], bizkaitar mediku eta politikaria. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Harry Anderson]], estatubatuar umorista eta aktorea (h. [[2018]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Kaija Saariaho]], finlandiar musikagilea (h. [[2023]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Juan Antonio Zaldua]], bizkaitar futbolaria ohi eta sukaldaria. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Nikolai Andrianov]], [[sobiet]]ar gimnasta artistikoa (h. [[2011]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Jean-Baptiste Coyos]], zuberoar irakasle, idazle eta euskaltzain osoa. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Vahid Halilhodžić]], bosniar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Verónica Castro]], mexikar aktore, abeslari eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Itziar Zubizarreta]], gipuzkoar idazlea, haur eta gazte literaturan aditua. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Eliane Giardini]], brasildar aktorea. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Melanie Mayron]], estatubatuar aktore eta zinemagilea. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Philippe Brodzki]], belgikar eskultore eta zeramikaria. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Òscar Cadiach]], kataluniar alpinista eta mendizalea. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Jeff Goldblum]], estatubatuar aktorea. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Françoise Bourdin]], frantziar eleberrigilea (h. [[2022]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Myriam Spiteri Debono]], [[Malta]]ko presidentea. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Lars Peter Hansen]], estatubatuar ekonomialaria, [[makroekonomia]]n aditua, 2013ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (h. [[2024]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Roberto Benigni]], italiar aktore eta zuzendaria. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Brigitte Engerer]], frantziar piano-jotzaile klasikoa (h. [[2012]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Francis Fukuyama]], japoniar jatorriko estatubatuar [[politologo]]a. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Atsuyoshi Furuta]], japoniar futbolari ohia. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Roseanne Barr]], estatubatuar aktorea eta umorista, ''[[Roseanne]]'' telesaileko protagonista. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[José Carlos Esparza]], nafar ekonomialari eta [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNko]] politikaria. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Oleg Blokhin]], ukrainar futbolari ohia, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] inoizko hoberenetarikoa. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Teresa Rabal]], kataluniar telebistako-aktore, abeslari eta aurkezlea . * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Vandana Shiva]], indiar filosofo eta idazlea, [[ekofeminismo]]aren aldekoa. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Joxe Aranzabal]], gipuzkoar historialari, kazetari, irakasle eta blogari euskalduna. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Joxe Arregi Olaizola]], gipuzkoar [[frantziskotar]] ohi eta idazlea. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Jan Raas]], herbehereetar txirrindulari ohia. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Maura Tombelli]], italiar astronomo amateurra. * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Jack W. Szostak]], kanadar-estatubatuar biologo molekularra, 2009ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Shamim Azad]], bengaliar-britainiar idazle elebiduna. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Josip Kuže]], kroaziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2013]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Maria Mercè Marçal]], kataluniar poeta, irakasle, idazle eta itzultzailea (h. [[1998]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Rosemarie Trockel]], alemaniar artista eta irakaslea. * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Shigeru Miyamoto]], ''Mario'' ordenagailuetako bideo-jokoaren sortzailea. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Runa Laila]], bangladeshtar abeslari eta konpositorea. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Paul McNaughton]], irlandar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Cyril Ramaphosa]], [[Hegoafrika]]ko behin-behineko presidentea. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Jose Luis Longaron]], gipuzkoar artista plastikoa (h. [[2019]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Martin Foley]], irlandar krimen antolatuko burua. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Julián Sancristóbal]], bizkaitar politikari ohia. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Michel Tubiana]], frantziar legelari eta abokatua, Euskal Herriko bake prozesuan aritutakoa (h. [[2021]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Pat Cox]], irlandar politikaria, [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Mandy Patinkin]], estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Alicia Puleo]], espainiar filosofo feminista. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Arturo Alcoceba]], bizkaitar aktibista politikoa. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Susú Pecoraro]], argentinar aktorea. * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Angel Maria Unzueta]], bizkaitar apaiz katolikoa, [[Bilboko elizbarrutia|Bilboko Elizbarrutiko]] bikario nagusia (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Charles Bronson (presoa)|Charles Bronson]], galestar kriminal eta presoa, bere garaian ''Erresuma Batuko presorik arriskutsuena''. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Estibaliz Uranga]], euskal herritar abeslaria, ''[[Mocedades]]'' taldearen sortzaileetako bat. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Javier Eskalza]], euskal herritar futbolaria (h. [[2007]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Asun Ibarrondo]], bizkaitar zerbitzaria, ostalaria eta enpresaburua. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Arie Schans]], herbeheretar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Jean Rouaud]], frantziar idazlea. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Guy Laporte]], frantziar errugbilaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Allan Simonsen]], daniar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Julie Taymor]], estatubatuar antzerki, opera, musikal eta zinema zuzendaria. * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Juan Ramón Corpas]], nafar mediku eta politikaria. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Belen Azpeitia]], gipuzkoar atleta, 1970. hamarkadaren hasieran Estatuko emakumezko lasterkari onena (h. [[2005]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Xabier Peñalver]], gipuzkoar arkeologoa. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Jesus Loza]], arabar mediku eta politikaria. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Txumari Alfaro]], nafar sendabelarretan-aditua eta telebistako aurkezlea. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Youssouf Ouédraogo]], [[Burkina Faso]]ko lehen ministroa (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Roberto Cabrejas]], gipuzkoar atleta eta entrenatzailea, altuera jauzian aditua (h. [[2001]]). * [[Abenduaren 28]]a - [[Alexandrine Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko erregina ezkontidea eta [[Islandia]]ko azken erregina ezkontidea (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Jesús Ferrero]], espainiar eleberrigilea. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Cécile La Grenade]], Grenadako politikari eta zientzialaria. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Iosu Zabala Iturralde]], gipuzkoar ingeniaria eta robotikako ikertzailea, [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon Unibertsitateko]] errektore ohia. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Vaughan Jones]], zeelandaberritar matematikaria (h. [[2020]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Jean-Pierre Rives|Jean-Pierre Rives, ''Casque d'Or'']], frantziar errugbilaria. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Ángel Toña]], bizkaitar ekonomialaria, unibertsitateko irakaslea eta politikaria. * [[Antxon Gómez]], gipuzkoar zinemagile eta zuzendari artistikoa. * [[Charo Zarzalejos]], bizkaitar kazetaria. * [[Ernesto Murillo]], ''Simónides'', nafar komikigile eta margolaria. * [[Fermin Goñi]], nafar kazetari eta idazlea. * [[Fernando Etxegarai]], bizkaitar [[Euskadi Ta Askatasuna|etakidea]]. * [[Genaro Sánchez Martín]], goi-tentsioko dorre batean elektrokutatuta hil zen [[Sestao]]ar militantea (h. [[1970]]). * [[Gorka Reizabal]], gipuzkoar kazetaria (h. [[2019]]). * [[Iñaki Eizmendi]], gipuzkoar abeslaria. * [[Iñaki Elorza]], [[Euskadi Irratia|Euskadi Irratiko]] kirol esataria. * [[Iñigo Salbidea]], ''Salbidea'', esku huskako gipuzkoar pilotaria (h. [[2016]]). * [[Isabel García Hualde]], nafar idazlea. * [[Javier Ybarra Ybarra]], bizkaitar idazle eta historialaria. * [[Jesus Acín Urzainqui]], euskal herritar medikua (h. [[2013]]). * [[Jon Arrieta]], gipuzkoar legelaria. * [[Jose Angel Agirrebengoa]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] nafar politikaria, [[Altsasu]]ko alkate ohia. * [[Jose Ignacio Olaizola|Jose Ignacio ''Kote'' Olaizola]], arkitekto teknikoa eta gipuzkoar kirolari loturiko pertsona (h. [[2012]]). * [[Jose Maria Garmendia]], gipuzkoar politikari eta historialaria (h. [[2007]]). * [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (h. [[2024]]). * [[Josu Onaindi]], bizkaitar sindikalista. * [[Juana Aranguren Rica]], abokatua, emakumeen eskubideen defentsan aditua. * [[Julián Fernández]], andaluzian jaiotako nafar politikaria. * [[Katy Gutiérrez]], bizkaitar historialari eta politikaria. * [[Koldo Ameztoi]], baxenafar ipuin kontalaria eta idazlea. * [[Koldo Alberdi]], gipuzkoar eskultorea. * [[Léonie Agergarai]], [[Muskildi]]ko alkatea. * [[Luziano Mitxelena]], nafar txirrindulari amateurra. * [[Mabel Cañada Zorrilla]], bizkaitar antimilitarista eta bakezalea. * [[Maite Berrogain]], zuberoar idazle eta itzultzailea. * [[Manu Berastegi]], bizkaitar kazetaria, diseinatzailea eta itzultzailea. * [[Manuel Pagola]], gipuzkoar zinema-kritikari eta kultura-eragilea. * [[María Bravo]], sopranoa eta kantu irakaslea. * [[Mikel Zabaltza Garate]], [[Guardia Zibila]]k atxilotu eta haien eskuetan argitu gabeko zirkunstantzietan hildako [[orbaizeta]]r gaztea (j. [[1985]]). * [[Pier Paul Berzaitz]], zuberoar abeslaria eta musikaria. * [[Rafael Bengoa]], euskal herritar politikaria eta medikua, [[Eusko Jaurlaritzako Osasun Saila|Eusko Jaurlaritzaren Osasun Sailburu]] ohia. * [[Ramón Eder]], nafar poeta, gaztelaniaz [[aforismo]]ak idazten dituena. * [[Tiburcio Arraztoa]], nafar irakaslea, [[laxo]] pilota-jokoaren alde egindako lanarengatik ezaguna. * [[José Antonio Illoro|''Txikito Bolibarkoa'']], bizkaitar zesta-jokalari ohia. * [[Peter Roberts]], Donostian bizi den eskoziar mimo-irakasle eta idazlea. * [[John Etchemendy]], Kaliforniako [[Stanford Unibertsitatea|Stanfordeko Unibertsitateko]] errektorea, euskal jatorrikoa. * [[Alex Pentland]], estatubatuar informatikari, [[Massachusetts Institute of Technology|MITeko]] irakasle eta enpresaburua. * [[Alia Muhammad Baker]], irakiar liburuzaina, [[Irakeko Gerra]]n 30.000 liburu inguru suntsiketatik salbatu zituena (h. [[2021]]). * [[Antonio Altarriba]], espainiar idazlea. * [[Assumpta Roura]], kataluniar azetari eta idazlea (h. [[2014]]). * [[Eulalia Lledó]], kataluniar filologoa, filologia erromanikoan doktorea, sexismoa eta hizkuntzan aditua. * [[Lai-Sang Young]], txinatar matematikaria eta matematikako eta neurozientziako irakaslea. * [[Leo Bassi]], italiar aktore eta komikoa. * [[Nicolau Sevcenko]], brasildar historialari, irakasle, kazetari, idazle eta itzultzailea (h. [[2014]]). * [[Pilar Cibreiro]], galiziar idazlea. * [[Sarah Turtle]], ingeles irakasle eta itzultzailea. * [[Seán McGinley]], irlandar aktorea (h. [[2009]]). * [[Shelley McNamara]], irlandar arkitektoa. * [[Takekazu Asaka]], japoniar hizkuntzalari eta irakaslea, Japonian galiziar kulturaren zabaltzaile. * [[Teresa Meana]], espainiar ekintzaile feminista, hizkuntza inklusiboan eta ez-sexistan aditua. * [[Venkatraman Ramakrishnan]], britainiar biologo estrukturala, 2009ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Vicenç Fisas]], kataluniar irakaslea eta gaztelaniazko idazlea. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Kenneth Hayes Miller]], estatubatuar margolaria, grabatzailea eta irakaslea (j. [[1876]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Constant Permeke]], belgikar margolari eta eskultorea (j. [[1886]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Antonia Maury]], estatubatuar astronomoa (j. [[1866]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Jean de Lattre de Tassigny]], frantziar militarra (j. [[1889]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Sveinn Björnsson]], [[Islandia]]ko lehendabiziko presidentea (j. [[1881]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Fernando Gartzia Alegría]], bizkaitar margolaria (j. [[1896]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Ramon Maria Aldasoro]], euskal herritar politikari errepublikarra eta abokatua (j. [[1897]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Pedro Muguruza]], gipuzkoar arkitektoa (j. [[1893]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Eustaquio Etxabe-Sustaeta]], arabar kazetari eta politikari [[karlista]] (j. [[1872]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Jurgi VI.a Erresuma Batukoa]], [[Erresuma Batua]] eta Britainiar Jabegoen erregea (j. [[1895]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Alfred Einstein]], alemaniar musikologo eta musika kritikaria (j. [[1880]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Josephine Tey]], eskoziar idazlea (j. [[1896]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Maurice De Waele]], belgikar txirrindularia (j. [[1896]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Enrique Jardiel Poncela]], espainiar idazlea (j. [[1901]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Knut Hamsun]], norvegiar idazlea, 1920ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1859]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Theodoros Pangalos]], [[Grezia]]ko diktadorea (j. [[1878]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Mariano Azuela]], mexikar idazlea (j. [[1873]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Gregory La Cava]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1892]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Charles Scott Sherrington]], ingeles fisiologoa (j. [[1857]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Jon Andoni Irazusta]], euskal idazle eta politikaria (j. [[1884]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Aleksandra Kollontai]], errusiar iraultzaile feminista (j. [[1872]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Johan Nygaardsvold]], [[Norvegia]]ko lehen ministroa (j. [[1879]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Léon Kauffman]], [[Luxenburgo]]ko lehen ministroa (j. [[1869]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Delfina Bunge]], argentinar idazlea, olerkaria, saiakera-egilea eta filantropoa (j. [[1881]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Jigme Wangchuck]], [[Bhutan]]go Dragoi Erregea (j. [[1905]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Ferenc Molnár]], hungariar antzerkigile, antzerki-zuzendari, eleberrigile eta olerkaria (j. [[1878]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Bernard Lyot]], frantziar ingeniaria (j. [[1897]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Miina Sillanpää]], finlandiar politikaria (j. [[1866]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Viktor Txernov]], errusiar politikaria, [[eseristak]] alderdikoa (j. [[1873]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Elisabeth Schumann]], alemaniar opera abeslari soprano lirikoa eta musika-irakaslea (j. [[1888]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Manuel Portela|Manuel Portela Valladares]], galiziar politikaria (j. [[1867]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alberto Savinio]], italiar idazle, margolari, musikari, kazetari, saiakeragile eta musikagilea (j. [[1891]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Maria Montessori]], italiar pedagogo berritzaile eta psikiatra (j. [[1870]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Juan Bautista Pérez]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1869]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Elena Fortún]], espainiar idazlea, haur eta gazte literaturakoa (j. [[1886]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Frances Benjamin Johnston]], estatubatuar argazkilari eta argazki-kazetaria (j. [[1864]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Eulojio Bengoa]], bizkaitar idazle eta misiolaria (j. [[1873]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Celestino Sarobe]], gipuzkoar [[baritono]]a (j. [[1892]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Amado Alonso]], nafar literatura-kritikari eta hizkuntzalaria (j. [[1896]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Emilie Flöge]], austriar moda diseinatzailea eta enpresaria eta [[Gustav Klimt]]en bikotekidea (j. [[1874]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Martzelino Baskaran]], ''Sumendixa'', gipuzkoar armagile eta politikaria. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Albert Lasker]], estatubatuar enpresaburua (j. [[1880]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[John Dewey]], estatubatuar pedagogo eta filosofo pragmatikoa (j. [[1859]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Duguen Egileor]], bizkaitar opera-abeslaria, [[tenor]]ra (j. [[1877]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Alice Austen]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1866]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Andres Amonarriz]], euskal idazlea (j. [[1881]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Luigi Fagioli]], italiar auto gidaria, 1 Formulako lasterketa bat irabazi duen gidaririk zaharrena (j. [[1898]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Elias Salaberria]], euskal margolaria (j. [[1883]]). * [[Uztailaren 18]]a - [[María Eduarda Barjona de Freitas]], portugaldar kazetaria, idazlea, ikertzailea eta literatura-kritikaria (j. [[1882]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Eva Perón|Eva Perón, ''Evita'']], argentinar aktore eta politikaria, [[peronismo]]ko eragile nagusia eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1919]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sameera Moussa]], egiptoar fisikari nuklearra, [[erradiazio ionizatzaile]]an aditua (j. [[1917]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Jose Iturria]], nafar idazlea eta apaiz [[kaputxino]]a (j. [[1870]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Tomás Domínguez Arévalo]], nafar politikari eta idazlea (j. [[1882]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Marcel Loubens]], [[Okzitania|okzitandar]] espeleologoa, bere garaiko nabarmenenetakoa (j. [[1923]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Lavrentia Harasymiv]], ukrainar moja katolikoa (j. [[1911]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Wilhelm Meinardus]], alemaniar geografoa (j. [[1867]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Majida Boulila]], [[Tunisia]]ren independentzia prozesuan emakume aktibista (j. [[1931]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[William F. Lamb]], estatubatuar arkitektoa, [[Empire State Building]]en diseinatzaile nagusia (j. [[1883]]). * [[Irailaren 19]]a - [[Maria Matos]], portugaldar aktore, zuzendari, dramagilea, idazlea, irakaslea eta enpresaria (j. [[1886]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Kaarlo Juho Ståhlberg]], lehendabiziko [[Finlandia]]ko presidentea (j. [[1865]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Jose Begiristain]], gipuzkoar medikua, Gipuzkoan [[X izpi]]ak erabili zituen lehen sendagilea (j. [[1879]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[George Santayana]], espainiar-estatubatuar filosofoa (j. [[1863]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Teresa Flores]], txiletar sindikatu-buruzagia, feminista eta politikaria (j. [[1890]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Edward S. Curtis]], estatubatuar argazkilari eta etnografoa (j. [[1868]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Ernst Streeruwitz]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1874]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Mikhail Rostovtsev]], ukrainar historialaria (j. [[1870]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Juan Yagüe]], espainiar militarra, "afrikanisten" taldearen parte izateagatik ezaguna (j. [[1891]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Hattie McDaniel]], estatubatuar aktorea, [[Oscar Sariak|Oscar]] [[Emakumezko bigarren aktore onenaren Oscar Saria|saria]] irabazi zuen arraza beltzeko lehena (j. [[1895]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Billy Hughes]], 7. [[Australia]]ko lehen ministroa (j. [[1862]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Chaim Weizmann]], israeldar zientzialaria eta politikaria (j. [[1874]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Solomija Kruxelnytska]], ukrainar sopranoa, XX. mendearen lehen erdiko opera-izarrik distiratsuenetakotzat joa (j. [[1872]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Charles Maurras]], frantziar idazle eta politikaria, ''[[Action Française]]'' mugimenduaren antolatzaile eta ideologoa (j. [[1868]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Eugène Grindel Eluard]] (Paul Eluard), frantziar olerkaria (j. [[1895]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Benedetto Croce]], italiar idazle, filosofo, historialari eta politikaria (j. [[1866]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Sven Hedin]], suediar esploratzaile, geografo, topografo, argazkilari, bidaia-liburuen idazle eta ilustratzailea (j. [[1865]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Elena Montenegrokoa]], [[Italia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1873]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Elizabeth Kenny]], australiar erizaina, bere [[poliomielitis]]-<nowiki/>aren tratamendu berriagatik ezaguna (j. [[1880]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Vittorio Emanuele Orlando]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministroa]] (j. [[1860]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Karen Horney]], alemaniar psikologo eta psikoanalista (j. [[1885]]). * [[Abenduaren 10]]a - [[Leocadia Alba]], espainiar zarzuelako-sopranoa eta aktorea (j. [[1866]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Bedřich Hrozný]], txekiar hizkuntzalaria (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Eli Heckscher]], suediar ekonomista (j. [[1879]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Mary Engle Pennington]], estatubatuar kimikari bakteriologiko, asmatzaile eta hozte-sistemaren injinerua (j. [[1872]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Denis Etxeberri]], lapurtar margolaria (j. [[1867]]). * [[Domingo Bordaberri]], euskal uruguaitar abokatua, landa enpresaria, kazetaria eta agintari politikoa (j. [[1889]]). * [[Fermin Iturriotz]], euskal apaiza, idazlea eta pedagogoa (j. [[1897]]). * [[Ignacio Belaustegi]], gipuzkoar idazlea (j. [[1873]]). * [[Jean Jauregiberri]], Zuberoako [[Jauregiberritarrak|Jauregiberri familia]] ezaguneko kidea eta medikua (j. [[1880]]). * [[Juan Jose Sarasola|Juan Jose Sarasola ''Lexo'']], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1867]]). * [[Kandido Arregi]], bizkaitar abertzalea (j. [[1904]]). * [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]], [[Frantziako Erresistentzia]]ren kidea, [[Baiona]]n. * [[Concepción Aleixandre]], espainiar mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari, irakasle, sufragista eta idazlea (j. [[1862]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Felix Bloch]], [[Edward Mills Purcell]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Archer Martin]], [[Richard Laurence Millington Synge]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[François Mauriac]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Selman Abraham Waksman]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Albert Schweitzer]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1952| ]] 0ltjxu07onnmelfhlrwl0fg2uukt8py 0 1282 9983762 9978942 2024-11-28T13:08:47Z Artegia 65203 9983762 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == * [[Apirilaren 17]]a – [[Imre Nagy]], [[Hungaria]]ko presidente komunista, kargugabetu zuten "moderatuegi"-tzat hartuta. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; Zortzi herrialde komunistak, [[SESB]], [[Txekoslovakia]], [[Ekialdeko Alemania]], [[Albania]], [[Bulgaria]], [[Hungaria]], [[Errumania]] eta [[Polonia]]k, [[Varsoviako Ituna]] sinatu zuten. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Austria]]k berreskuratu zuen bere independentzia, [[II. Mundu Gerra]] amaitu eta 10 urtetara. Hitzarmena egin zuen horretarako herrialde aliatuekin. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Ngo Dinh Diem]]ek aldarrikatzen du [[Hego Vietnam]] errepublika moduan eta bere burua bertako presidentetzat. * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Rosa Parks]] atxilotzen dute [[Alabama]]ko bus batean, arrazismoaren aurkako bere protestaldian, [[Afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua (1955-1968)|Eskubide zibilen mugimendua]] abiatuz [[AEB]]etan. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Cardiff|Cardiff/Caerdydd]] [[Gales]]ko hiriburu izendatu zuten. == Arte eta kultura == * [[Urtarrilaren 7]]a – [[Marian Anderson]] bilakatzen da lehendabiziko emakume [[afroamerikar]] abesten [[Metropolitan Opera]]n, [[New York City]]n. * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Disneyland]] ireki egin zuten. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Vladimir Nabokov]]ek argitaratu zuen [[Paris]]en "Lolita" eleberri ospetsua. * [[Orson Welles]] estatubatuar zinema zuzendaria Euskal Herrira etorri eta "[[The Land of the Basques]]" ("Euskaldunen Lurraldea") dokumentala filmatu zuen. == Zientzia eta teknologia == * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Poliomielitis]]aren aurkako [[txerto]]a aurkitu zuten. == Kirolak == * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Jean Couzy]] eta [[Lionel Terray]] alpinista [[frantzia]]rrek egin zuten lehenengo igoera [[Makalu]] (8.485 m) tontorrera. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[George Band]] eta [[Joe Brown]] alpinista [[britainiar]]rek egin zuten lehendabiziko igoera [[Kangchenjunga]] (8.586 m) mendira. * [[Ekainaren 11]]a &ndash; [[Le Mans]]eko zirkuitoan historiako [[automobilismo]] istripurik handiena gertatu zen, 83 ikusle eta piloto bat hil zirelarik. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Frantziako Tourra]] irabazi zuen [[Louison Bobet]] txirrindulari frantziarrak, hirugarren urtez jarraian. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Kontxako Bandera]]n garaile izan zen [[Orio Arraunketa Elkartea|Orio]], haien 17.a izan zena. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Masakazu Suzuki]], japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Jesus Maria Zamora]], [[Erreal]]eko gipuzkoar futbolaria. * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Pantxika Urruti]], [[Pastoral|pastoraletako]] errejenta eta Buhamiak taldeko kantaria. * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Xabier Andonegi Mendizabal]], gipuzkoar apaiza, [[Lasarte-Oria|Lasarteko]] parrokoa. * [[Urtarrilaren 5]]a - [[Adriana Ocampo]], kolonbiar geologo planetario eta NASAren zientzia-programaren zuzendaria. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Rowan Atkinson]], britainiar aktorea, idazlea eta komikoa. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Manuel Zamarreño Villoria]], [[Euskadiko Alderdi Popularra|Euskadiko Alderdi Popularreko]] gipuzkoar politikaria (h. [[1998]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Carmen Atxutegi]], bizkaitar funtzionario eta politikaria. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[J. K. Simmons]], estatubatuar aktorea. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Yasmina Khadra]], aljeriar idazlea, frantsesez idazten duten arabiar idazle ezagunenetakoa. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[José María Astarbe]], gipuzkoar futbolaria. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Alberto Fernández Blanco]], ''El Galleta'', espainiar txirrindularia (h. [[1984]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[José Montilla]], [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Kataluniako Generalitateko presidente]] ohia. * [[Urtarrilaren 17]]a &ndash; [[Katalin Karikó]], hungariar biokimikaria, [[Azido erribonukleiko|RNA]] bitartekari mekanismoetan espezializatua, 2023ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Kevin Costner]], zinema zuzendari, estatubatuar aktore eta ekoizlea. * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Jesus Maria Markiegi]], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (h. [[1975]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Fernando Trueba]], espainiar zinema zuzendari, gidoigile eta ekoizlea. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Simon Rattle]], britainiar orkestra-zuzendaria. * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Jeff Koons]], estatubatuar artista. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Juan Luis Lorda]], nafar teologoa. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Toru Iwatani]], japoniar bideo-joko diseinatzaile ohia, ''[[Pac-Man]]''en sortzailea. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Eliseo Murillo]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Eddie Van Halen]], herbeheretar-estatubatuar rock gitarra-jotzailea, ''[[Van Halen]]'' taldearen sortzaileetako bat (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Milagros Pérez Oliva]], espainiar kazetaria, idazlea eta unibertsitate-irakaslea. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Nicolas Sarkozy]], [[Frantziako presidenteen zerrenda|Frantziako presidentea]]. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Curtis Strange]], estatubatuar golfaria. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Iñake Irastorza]], gipuzkoar aktorea. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Carme Junyent]], kataluniar hizkuntzalaria (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Mikel Bujanda]], gipuzkoar kazetaria, [[Euskalerria irratia]]ren sortzaile eta zuzendaria. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Miguel Ferrer]], estatubatuar aktorea (h. [[2017]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Juan Garzia]], gipuzkoar idazlea, euskalaria eta itzultzailea. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[John Grisham]], estatubatuar idazlea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Pablo Amancio Borges Delgado]], kubatar margolaria. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Greg Norman]], australiar golf-jokalaria. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Oksana Xvets]], ukrainar aktorea (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Pratibha Parmar]], britainiar zinemagilea. * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Enric Miralles]], kataluniar arkitektoa (h. [[2000]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Juan Lorenzo Lasa|Juan Lorenzo Lasa, ''Txikierdi'']], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]]. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Mitsuhisa Taguchi]], japoniar futbolaria (h. [[2019]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Janice Dickinson]], estatubatuar modelo, moda-argazkilari eta aktorea. * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Miguel Zavaleta]], argentinar rock abeslaria eta musikaria. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Mo Yan]], txinatar idazlea, 2012ko [[Literaturako Nobel Saria]]. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Consuelo Berlanga]], espainiar kazetaria eta telebista aurkezlea. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Soledad Cazorla]], Emakumeen aurkako Indarkeriaren salako lehen emakume fiskala (h. [[2015]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Jeff Daniels]], estatubatuar aktore, antzerkigile eta bikoiztailea. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Siri Hustvedt]], estatubatuar nobelagile, saiogile eta poeta feminista. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Pilar Idoate]], nafar sukaldari eta enpresaburua. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Kelsey Grammer]], estatubatuar aktore, komediante, produktore, zuzendari, idazle, abeslari eta aktibista. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Josep Piqué]], [[PP]]ko kataluniar politikaria (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Joan Fontcuberta]], katalan argazkilaria. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Steve Jobs]], estatubatuar enpresaburua eta informatikaria, [[Apple Inc.|Apple]] enpresaren sortzaileetako bat eta lehendakaria (h. [[2011]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Alain Prost]], [[1 Formula]]ko frantziar pilotu ohia, historiako hoberenetakoa. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Eusebio Untzue]], nafar kirol zuzendaria. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Gilbert Gottfried]], estatubatuar aktorea (h. [[2022]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Denis Mukwege]], kongotar ginekologoa, 2018ko [[Bakearen Nobel Saria]]. * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Clara Sánchez (idazlea)|Clara Sánchez]], espainiar idazlea, filologoa eta [[Espainiako zinema|Espainiako zineman]] espezialista. * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Koro Navarro]], gipuzkoar itzultzailea. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Dominique Pinon]], frantziar aktorea. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[José Eugenio Azpiroz]], [[Euskadiko Alderdi Popularra|PPko]] gipuzkoar politikaria. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Jesús María López Mauleon]], nafar apaiza, Goi Xingu-Tucumãko apezpikua. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Cyprien Ntaryamira]], [[Burundi]]ko presidentea (h. [[1994]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Alberto Martín]], bizkaitar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Ornella Muti]], italiar aktorea. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Enrique San Francisco]], espainiar aktore eta umorista (h. [[2021]]). * [[Martxoaren 10]]a - [[Jesús Suárez Cueva]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Nina Hagen]], alemaniar abeslari eta aktorea. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Janina Ochojska]], poloniar astronomoa, politikaria eta ekintzaile humanitario eta soziala. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Jamila Abdallah Taha al Shanti]], palestinar irakaslea eta politikaria, [[Hamas]]ko kidea (h. [[2023]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Roberto Maroni]], italiar politikaria (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Dee Snider]], estatubatuar [[heavy metal]] abeslari eta konposatzailea eta [[Twisted Sister]] taldearen burua. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Josep Maria Margall]], kataluniar saskibaloi jokalari ohia. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Gary Sinise]], estatubatuar aktore eta zuzendaria. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Isatou Touray]], gambiar aktibista feminista. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Philippe Boisse]], frantziar eskrimalari ohia. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Ana Obregón]], espainiar aktore, aurkezle, dantzari, abeslari eta biologoa. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (h. [[2024]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Bruce Willis]], estatubatuar aktorea. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Jair Bolsonaro]], brasildar militar ohia eta politikaria. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Francisco Cano Consuegra]], espainiar politikaria (h. [[2000]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Philippe Troussier]], frantziar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Bärbel Wöckel]], [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Ekialdeko Alemaniako]] atleta ohia, abiadura probetan aritua. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Lena Olin]], suediar aktorea. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Valdis Zatlers]], [[Letonia]]ko 7. presidentea. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Moses Malone]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (h. [[2015]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Ramón Andrés]], nafar idazlea, poeta eta literaturari nahiz musikari buruzko hainbat idatziren egilea. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Mariano Rajoy]], [[Espainiako Gobernuko presidente]] ohia. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Edgardo Antoñana]], argentinar esataria, kazetaria, telebista ekoizlea eta telebistako eta irratiko aurkezlea (h. [[2017]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Julio Llamazares]], espainiar idazlea. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Reba McEntire]], estatubatuar abeslari eta aktorea, [[Country]] musikaren adierazlerik handienetakotzat joa. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Brendan Gleeson]], irlandar aktorea. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[José Antonio Peláez]], nafar margolari eta grabatzailea. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Gjoko Hadžievski]], mazdoniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Alberto Iglesias]], gipuzkoar musikagilea. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Angus Young]], eskoziar jatorriko australiar gitarrajolea eta [[AC/DC]] taldeko sortzailea. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Emilio Olabarria]], bizkaitar politikari eta legelaria. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Michael Stone]], [[Ipar Irlanda]]ko paramilitar [[Ipar Irlandako leialistak|leialista]], 1988an [[Behin-behineko Irlandako Armada Errepublikarra|IRAko]] hiru lagunen hiletan jendetza granada eta pistolarekin erasotzeagatik ezaguna. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Odón Elorza]], gipuzkoar politikaria, [[Donostiako alkateen zerrenda|Donostiako Alkate]] ohia. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Maren Gaulke]], alemaniar herpetologoa. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Simplice Sarandji]], [[Afrika Erdiko Errepublika]]ko lehen ministroa. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Lazarus Chakwera]], [[Malawi]]ko presidentea. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Takayoshi Yamano]], japoniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Javier García Sánchez]], espainiar idazlea eta kazetaria. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Akira Nishino]], japoniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Kazuyoshi Nakamura]], japoniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Pierre Hurmic]], baxenafar abokatu eta politikaria, [[Bordele]]ko alkatea. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Sabino Zubeldia]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Pamela Sue Anderson]], estatubatuar filosofoa, erlijioaren filosofian, filosofia feminista eta filosofia kontinentalean aditua (h. [[2017]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Migel Angel Apalategi|Migel Angel Apalategi, ''Apala'']], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] ohia. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Henrike I.a Luxenburgokoa]], [[Luxenburgo|Luxenburgoko Dukerri Handiko]] monarka. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Erin Mouré]], kanadar poeta eta itzultzailea. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Pete Shelley]], ingeles abeslari, kantautore eta gitarra-jotzailea, ''Buzzcocks'' taldearen sortzaileetakoa (h. [[2018]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Anne Marie Palli]], lapurtar golfaria. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Svante Pääbo]], suediar genetikalaria, 2022ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Toninho Cerezo]], brasildar futbolari ohia. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Erick Mombaerts]], frantziar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Pakito Arriaran]], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] eta [[FMLN]]ren aldeko gerrillaria (h. [[1984]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Camelia Malik]], indonesiar aktore eta abeslaria. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Noël Dejonckheere]], belgikar txirrindularia (h. [[2022]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Teresa Calo]], gipuzkoar aktore eta gidoigilea. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Volker Mehrmann]], alemaniar matematikaria. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Katsuyuki Kawachi]], japoniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Saeb Erekat]], palestinar politikari eta diplomazialaria, [[Palestinaren Askapenerako Erakundea|Palestinaren Askapenerako Erakundeko]] idazkari nagusia (h. [[2020]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Vincent Bru]], lapurtar politikaria, [[Kanbo]]ko alkatea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Fernando Maura]], bizkaitar politikari eta abokatua. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[András Törőcsik]], hungariar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Carmina Ordóñez]], ''papel-couché'' deritzon prentsaren protagonista nabarmena (h. [[2004]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Donatella Versace]], italiar moda diseinatzailea. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Melinda Culea]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Michel Garbisu]], lapurtar pilotari ohia. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Pedro Piqueras]], espainiar kazetaria. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jesús Ángel Mendaza]], [[Unión del Pueblo Navarro|UPNko]] nafar politikaria. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Meles Zenawi]], [[Etiopia]]ko presidentea (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Mark David Chapman]], [[John Lennon]]en hiltzailea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Javier Bikuña]], nafar futbolari-ohia. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Alasdair Fraser]], eskoziar biolin-jolea. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Mercedes Richards]], astronomia eta astrofisikako katedradun jamaikarra (h. [[2016]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Esther Larrañaga Galdos]], [[Eusko Alkartasuna|EAko]] gipuzkoar politikaria. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[El Gran Wyoming]], espainiar sendagile, aktore, zuzendari, idazle, musikari eta telebistako aurkezlea. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[José María Calleja]], espainiar kazetari eta idazlea (h. [[2020]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Essie Hollis]], estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Olga Korbut]], bielorrusiar gimnasta ohia. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Páidí Ó Sé]], [[futbol gaeliko]]ko irlandar jokalaria (h. [[2012]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Debra Winger]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Bill Paxton]], estatubatuar zinema eta telebistako aktore eta zuzendaria (h. [[2017]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[James Gosling]], kanadar informatikaria, [[Java (programazio lengoaia)|Java programazio-hizkuntzaren]] sortzailea. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Philip Dybvig]], estatubatuar ekonomialaria, 2022ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Mary Black]], irlandar abeslaria. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Ana Figueras]], [[Nafarroako Ezker Batua]]ko politikaria. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Connie Sellecca]], estatubatuar aktorea, ekoizlea eta modeloa. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Doris Dörrie]], alemaniar zinema-zuzendaria. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Kandido Uranga]], euskal aktore eta bikoizketailea. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Carme Forcadell]], [[Kataluniako Parlamentua|Kataluniako Legebiltzarreko]] presidentea. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Brian Kobilka]], estatubatuar fisiologoa, 2012ko [[Kimikako Nobel Saria]]. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Colm Tóibín]], irlandar idazlea. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Susie Essman]], estatubatuar aktorea. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Chiyonofuji Mitsugu]], japoniar [[sumo]]lari handia (h. [[2016]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Paulina Chiziane]], mozambiketar idazlea. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Theuns Stofberg]], hegoafrikar errugbilaria (h. [[2023]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Juan Ramon Rementeria]], bizkaitar zesta-puntalari ohia. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Tim Berners-Lee]], ingeles informatikaria, [[World Wide Web]]aren asmatzailea. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[José Antonio Camacho]], espainiar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Monica Rubio (astronomoa)|Monica Rubio]], txiletar astronomoa da eta Txileko Astronomia Elkarteko (SOCHIAS) zuzendaria. * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Juri Sedykh]], sobietar atleta, [[mailu jaurtiketa]]n historiako handienetakoa (h. [[2021]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Joanes Urkixo]], euskal idazlea, gidoigilea eta film eta telesailen itzultzailea. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Ewine van Dishoeck]], herbeheretar astronomoa eta kimikaria. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jon Bagues]], gipuzkoar musikalaria. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Beatriz Pécker]], musikari lotutako espainiar kazetaria eta telebista aurkezlea. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Laurie Metcalf]], estatubatuar aktorea. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Mísia]], portugaldar fadoen abeslaria (h. [[2024]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Iñaki Antiguedad]], bizkaitar geologiako irakasle eta ikertzailea, ekologista eta politikaria. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Michel Platini]], frantziar futbolaria, munduko inoizko hoberenetarikoa. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Germán Yanke]], bizkaitar kazetaria eta idazlea (h. [[2017]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Bashkim Shehu]], albanieraz idazten duen albaniar idazlea. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Gwynn ap Gwilym]], galestar poeta, idazle eta argitaratzailea (h. [[2016]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Gustavo Bazterrica]], argentinar musikari, musikagile eta gitarrista. * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Gonzalo Fernández Berridi]], euskal zinema argazkilaria. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Maxime Bossis]], frantziar futbolari ohia. * [[Ekainaren 26]]a - [[Fabrizia Pons]], italiar automobil-pilotu, rally-pilotu eta kopilotu ohia. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Isabelle Adjani]], frantziar aktorea eta abeslaria. * [[Ekainaren 28]]a - [[Pedro Luis Echeverría Goñi]], Euskal Herriko artearen historialaria eta artearen historiako irakasle nafarra. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Robert Kalina]], austriar diseinatzailea, [[Euro]]ko billeteen diseinuengatik famatua. * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Egils Levits]], [[Letonia]]ko presidentea. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Li Keqiang]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Miguel Durán Campos]], espainiar abokatu eta enpresaburua. * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Francine Houben]], herbeherear arkitektoa eta unibertsitateko irakaslea. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Mia Couto]], mozambikear idazlea, [[portuges]]ezko literatura-egilerik ezagunenetarikoa. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Sherif Ismail]], [[Egipto]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jimmy Smits]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Marina Aoiz]], nafar kazetari eta poeta. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Juan Maria Azkarate]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bambi Woods]], estatubatuar stripper eta aktore pornografiko ohia. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Panpi Ladutxe]], lapurtar esku huskako pilotaria eta abeslaria (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Tito Irazusta|''Tito'' Irazusta]], gipuzkoar kazetari eta irrati-esataria. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Sándor Puhl]], hungariar futbol arbitroa (h. [[2021]]). * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[César Arrondo]], euskal jatorriko argentinar irakaslea, idazlea, ikertzailea, euskal kulturaren zabaltzailea eta [[euskal diaspora]]ren militante aktiboa. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Carlos Iglesias]], espainiar aktorea eta zinema zuzendaria. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Mari Carmen Urbieta]], bizkaitar politikaria. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Arsenio Fernández de Mesa]], ''El Cuco'', [[Alderdi Popularra|PPko]] politikaria eta [[Guardia Zibil]]eko zuzendari ohia. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Marcelo Bielsa]], argentinar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Anthony Blake]], espainiar ilusionista eta mentalista. * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Béla Tarr]], hungariar film zuzendari, gidoigile eta aktorea. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Willem Dafoe]], zinema eta antzerkiko estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 22]]a - [[Eva Lefever]], txiletar margolari, grabatzaile eta artista bisuala. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Juanjo Puigcorbé]], kataluniar aktorea. * [[Uztailaren 23]]a - [[Dodo (komikigilea)]], frantziar komiki-gidoilaria. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Iman (modeloa)|Iman]], somaliar jatorriko estatubatuar modelo eta aktorea, lehendabiziko afrikar supermodeloetako bat. * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Tommy Prim]], suediar txirrindulari ohia. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Elena Irureta]], gipuzkoar aktorea. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Anna Moï]], vietnamdar-frantziar idazle eta diseinatzailea. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Anne Lacaton]], frantziar arkitekto eta irakaslea. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Billy Bob Thornton]], estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[Abuztuaren 10]]a - [[Patricia Severín]], argentinar idazle eta editorea. * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Iñaki Gorostidi]], gipuzkoar harri-jasotzailea, boxeolaria eta harri-artisaua. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Paul Greengrass]], ingeles zinema zuzendaria, ekoizlea eta gidoilaria. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Stefano Tamburini]], italiar irudi artista, komikigilea eta aldizkari publizista (h. [[1986]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Apisai Ielemia]], [[Tuvalu]]ko lehen ministroa (h. [[2018]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Ned Overend]], mendi bizikletako estatubatuar txirrindulari ohia. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Shaun Tomson]], hegoafrikar surflaria. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Mari Cruz Soriano]], bizkaitar kazetaria. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Antonio Valero (aktorea)|Antonio Valero]], espainiar antzerki, telebista eta zinemako aktorea. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Andrés Solar]], [[asturiera]]zko idazlea eta asturiar ezker nazionalistako militantea, [[Surdimientu]]ko egile onenetakotzat joa (h. [[1984]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Pedro Miralles]], espainiar industria-diseinatzaile eta arkitektoa (h. [[1993]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Chus Pato]], galiziar idazlea eta [[Real Academia Galega]]ko akademiko osoa. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Edwin Moses]], estatubatuar atleta ohia, 400 metroko hesi-lasterketan espezializatua eta 107 final jarraian irabazitakoa. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Jesús Bonilla]], espainiar aktorea eta zuzendaria. * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Xabier Erize]], nafar filologoa, soziolinguista, historialaria eta kudeatzailea. * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Laurent Malet]], lapurtar aktorea. * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Pierre Malet]], lapurtar aktorea. * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Fito Rodriguez]], euskal idazlea eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]] eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] irakaslea. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Mikel Bengoetxea|Mikel Bengoetxea, ''Bengoetxea IV.a'']], nafar pilotari ohia. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Efim Zelmanov]], errusiar matematikaria. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Peio Jorajuria Ithourria|Peio Jorajuria]], lapurtar idazle eta kazetaria. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Carmen Gurruchaga]], gipuzkoar kazetari eta idazlea. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Ignacio Astarloa]], espainiar politikaria. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Pier Vittorio Tondelli]], italiar idazlea, laurogeiko hamarraldiko idazle aipagarrienetako bat (h. [[1991]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Maite Agirre]], gipuzkoar antzezlea. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Jayati Ghosh]], indiar ekonomialaria. * [[Irailaren 17]]a - [[Javier Suso San Miguel]], arabar ikertzailea eta [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] bide berdearen bultzatzaile nagusienetako bat. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Dominique Arnaud]], frantziar txirrindularia (h. [[2016]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[François Cluzet]], frantziar aktorea. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Iñaki de Juana]], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]]. * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Sito Miñanco]], espainiar kontrabandista eta droga-trafikatzailea. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Rafael Alonso Navarro Jr.]], gaztelaniazko bikoizketa aktorea. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Xabier Montoia]], arabar idazle eta musikaria. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Andrew Slack]], australiar errugbilaria. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Karl-Heinz Rummenigge]], alemaniar futbolari ohia, garai guztietako alemaniar futbolari onenetakoa. * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Manuel Montero]], bizkaitar historialaria eta irakaslea, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] errektore ohia. ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Susi Sánchez]], espainiar antzezlea. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Jorge Valdano]], argentinar futbolari eta entrenatzaile ohia. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (h. [[2024]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Javier Castañeda López]], espainiar futbolari ohia, [[Osasuna futbol kluba|Osasunarekin]] partida gehien jokatu dituen hirugarren futbolaria. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Michel Haïssaguerre]], lapurtar medikua, [[kardiologia]]n aditua. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Esteban Ibarretxe]], bizkaitar zinema zuzendari eta gidoilaria. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ángela Molina]], espainiar aktorea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Sandra Torres]], guatemalar politikaria. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Yo-Yo Ma]], txinatar-estatubatuar txelojolea. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Steve Ovett]], britainiar korrikalari ohia, ertaineko distantzian inoizko hoberenenetakoa. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leonardo Padura]], kubatar idazle eta kazetaria. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Jose Maria Yurrebaso]], gipuzkoar txirrindulari ohia, [[ziklo-kros]]sean trebea. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Roge Blasco]], bizkaitar kazetari, irrati esatari eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Joaquín Caparrós]], espainiar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Francis Salagoiti]], lapurtar enpresaburu eta idazkari judiziala, [[Aviron Bayonnais]] errugbi taldeko presidentea. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Tanya Roberts]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Kieran Doherty]], [[Behin-behineko Irlandako Armada Errepublikarra|Behin-behineko IRAko]] kidea (h. [[1981]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Baltasar Garzón]], espainiar epailea. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Laura Mintegi]], euskal idazlea, irakaslea eta politikaria. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Marina Ximanskaja]], errusiar antzezle, irakasle eta antzerki-pedagogoa. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Bill Gates]], estatubatuar enpresaburu eta filantropoa, [[Microsoft]] enpresaren sortzailea. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Yves Simoneau]], kanadar zinema-zuzendaria. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Mikel Aranburu Urtasun]], [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuko]] Ogasuna eta Finantza Politikako sailburua. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Jon Kortazar]], bizkaitar idazle eta literatura kritikaria. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Begoña García Retegi]], gipuzkoar mediku eta politikaria. * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Koji Tanaka]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Carlos Aseginolaza]], gipuzkoar botanikoa, Euskal Herriko floran aditua (h. [[2015]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[David Julius]], estatubatuar fisiologoa, 2021eko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Matti Vanhanen]], [[Finlandia]]ko lehen ministroa. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Jon Bilbao Moro]], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], ia 29 urte espetxean izandakoa. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[José Luis de la Cuesta]], gipuzkoar legelaria. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Paul Romer]], estatubatuar ekonomialaria, garapen endogenoaren teoriaren aitzindaria, 2018ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Fernando Meirelles]], brasildar zinema zuzendaria. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Roland Emmerich]], alemaniar zinema-zuzendaria. * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Jigme Singye Wangchuck]], [[Bhutan]]go Dragoi Errege ohia. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Whoopi Goldberg]], estatubatuar aktorea. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Hiroshi Hayano]], japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Joan Villadelprat]], [[1 Formula]]ko teknikaria, Epsilon Euskadi taldeko zuzendari izandakoa. * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Guillermo Lasso]], [[Ekuador]]ko presidentea. * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Amanda Levete]], britainiar arkitektoa. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Alicia Estévez]], galiziar mikrobiologoa. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Toshio Matsuura]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Mary Ann Horton]], estatubatuar programatzailea eta pertsona transgeneroen eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Dora María Téllez]], nikaraguar historialari, politikari eta komandante gerrilaria. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Kazuhiko Takemoto]], japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Harolyn Blackwell]], estatubatuar opera-abeslaria. * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Ludovico Einaudi]], italiar pianista eta konpositorea. * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Sofie Petersen]], groenlandiar apezpiku luterotarra. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[John Carleton]], ingeles errugbilari ohia. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Mila Salterain Jainaga]], bizkaitar idazlea. * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Ramoncín]], espainiar rock abeslari, aktore, idazle eta telebista aurkezlea. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Miren Azkarate]], gipuzkoar politikaria. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Andrés Montes]], espainiar kazetaria eta kirol esataria (h. [[2009]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Bill Nye]], estatubatuar zientzia-komunikatzaile, telebista-aurkezle eta ingeniari mekanikoa. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Txomin García]], espainiar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Jesus Miguel Garcia Iturrioz]], bizkaitar esperantista eta irakaslea. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Ignacio Gracia|Ignacio Gracia, ''Iñaki de Renteria'']], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|etakide]] ohia. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Billy Idol]], ingeles rock musikari eta aktorea. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Francisco Egozkue|''Pancho'' Egozkue]], nafar auto pilotu ohia. * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Verónica Forqué]], espainiar aktorea (h. [[2021]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Joe Maggard]], estatubatuar aktorea. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Janusz Kupcewicz]], poloniar futbolaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Sixto Paz]], perutar [[ufologia|ufologista]] eta idazlea. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Hervé Guibert]], frantziar argazkilari eta idazlea (h. [[1991]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Anabel Otxoa]], bizkaitar sexologo eta dibulgatzailea (h. [[2008]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Rob Levin]], ''Lilo'', estatubatuar programatzailea (h. [[2006]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Gunilla Andersson]], suediar igerilaria. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Jose Ignacio Novoa]], gipuzkoar eskubaloi jokalari ohia. * [[Abenduaren 20]]a - [[Lorena Peña]],sansalvadortar ekonomialaria, politikaria eta gerra zibilean Salvadorko gerrillari ohia. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Martin Schulz]], alemaniar politikaria, [[Europako Parlamentua|Europako Parlamentuko]] presidente ohia. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Binali Yıldırım]], [[Turkia]]ko lehen ministroa. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Fatimata M'Baye]], Mauritaniako lehen emakume abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Thomas Südhof]], alemaniar-estatubatuar biokimikaria, 2013ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Carol-Ann Duffy]], britaniar poeta, poesia-kritikaria, dramagilea, abestigilea eta irakaslea. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Clarence Gilyard]], estatubatuar aktore eta idazlea (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Elena O'Callaghan Duch]], kataluniar irakaslea, pedagogoa, filologoa, itzultzailea, editorea eta idazlea. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Miguel Ángel Gallardo]], katalan marrazkilaria (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Liu Xiaobo]], txinatar intelektual eta giza eskubideen defendatzailea, 2010eko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[2017]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Gustave Parking]], lapurtar pailazo eta aktorea, antzerkian eta zineman ibilitakoa. * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Jan Versleijen]], herbeheretar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Abenduaren 30]]a - [[Emilio Alfaro Martínez]], nafar kazetari, komunikatzaile politiko eta idazlea. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Angel Maria Urdazi]], gipuzkoar futbolari ohia. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Aitxus Iñarra]], gipuzkoar idazlea. * [[Alfredo Floristán Imizkotz]], nafar historialaria. * [[Begoña del Teso]], gipuzkoar zinema-kritikari eta kazetaria. * [[Bernardo Ziriza]], nafar bankari eta [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] politikaria. * [[Esther Zorrozua]], bizkaitar idazlea. * [[Eugenio Gutiérrez]], [[GAL]]ek eraildako bizkaitar sindikalista (h. [[1984]]). * [[Francisco Avizanda]], nafar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea. * [[Germán Rodríguez Saiz]], [[1978ko Sanferminak|1978ko Sanferminetan]] poliziak tiroz hil zuen [[LKI]]ko militantea (h. [[1978]]). * [[Gregorio Luri]], nafar filosofia irakaslea. * [[Iñaki Goikoetxeta]], [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitateko]] zuzenbide irakaslea, abokatua eta politikari jeltzalea. * [[Iñaki Mozos]], gipuzkoar irakaslea, idazlea eta ikertzailea. * [[Irene Aldasoro]], gipuzkoar irakasle eta itzultzailea. * [[Isidro Rikarte]], nafar idazlea. * [[Jon Odriozola (kazetaria)|Jon Odriozola]], bizkaitar kazetari eta idazlea (h. [[2022]]). * [[Jon Ander Etxebarria]], bizkaitar biologoa, Euskadiko Biologoen Elkargo Ofizialeko dekanoa. * [[José María Irujo]], nafar kazetari eta saiakeragilea. * [[Joseba Alkalde]], bizkaitar idazlea. * [[Josu Uribetxebarria]], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (h. [[2015]]). * [[Joxan Elosegi]], gipuzkoar itzultzaile, kulturgile, euskara irakasle eta denbora-pasa sortzailea. * [[Joxe Mari Berasategi]], gipuzkoar filologoa itzultzailea eta irakaslea. * [[Joxean Tolosa|Joxean Tolosa, ''Tolosa I.a'']], gipuzkoar pilotari ohia eta telebista-esataria. * [[Juan José Baños]], bizkaitar kazetaria. * [[Juanjo San Sebastian]], bizkaitar alpinista. * [[Julen Madina]], Hezkuntza Fisikoko gipuzkoar irakaslea, [[Iruñeko entzierroa|Iruñeko entzierroetan]] lasterkari izateagatik ezaguna (h. [[2016]]). * [[Lontxo Aburuza]], gipuzkoar bertsolari eta irakaslea. * [[Maite Albiz]], bizkaitar kazetaria, dokumentalista eta euskal mugimendu feministako ekintzaile aitzindarietako bat (h. [[2009]]). * [[Manu Badiola]], gipuzkoar alpinista (h. [[1991]]). * [[Mikel Agirre]], euskal ekonomilaria. * [[Mikel Aramendi (kazetaria)|Mikel Aramendi]], gipuzkoar filologo eta kazetaria. * [[Mikel Iriondo]], gipuzkoar filosofoa, [[Ermuko Foroa]]ren eta [[Aski da!]] elkarteen sortzaileetako bat. * [[Mikel Martinez]], nafar antzezlea eta ''[[Maskarada (taldea)|Maskarada]]'' talde aitzindariaren sortzaileetakoa. * [[Patxi Villamor]], arabar kantautorea. * [[Peio Serbielle]], zuberoar abeslaria. * [[Robert Larrandaburu]], zuberoar alpinista eta mendizalea. * [[Santiago Bengoa]], arabar sindikalista (h. [[2021]]). * [[Xebe Diez]], gipuzkoar aktorea. * [[Xiri Andonegi]], gipuzkoar eskultore eta margolaria (h. [[2011]]). * [[María Luisa Fernández]], Euskal Herrian bizi izandako espainiar eskultorea. * [[Carol Shaw]], estatubatuar informatikaria, [[bideo-joko]]ak diseinatu zituen lehenengo emakumeetakoa. * [[Douglas Crockford]], estatubatuar programatzailea, [[JavaScript]]en garatzailea eta [[JavaScript Object Notation|JSONen]] bultzatzailea. * [[Elisenda Vives Balmaña]], andorratar diplomazialaria. * José María Gallego, [[Gallego & Rey]] Madrileko umorista grafiko edo binetagile bikoteko kidea. * Julio Rey, [[Gallego & Rey]] Madrileko umorista grafiko edo binetagile bikoteko kidea. * [[Helene Nayituriki]], ruandar moja bernardotarra eta irakaslea. * [[Kanda Bongo Man]], kongoar abeslari eta musikagilea. * [[Madeha al-Ajroush]], saudiarabiar psikologo, argazkilaria eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (h. [[2024]]). * [[Valérie Bemeriki]], kongoar-ruandar irrati esatari eta gerra kriminala. * [[Yitang Zhang]], [[zenbakien teoria]]n espezializatutako txinatar matematikaria. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Edward Kasner]], estatubatuar matematikaria, [[googol]] terminoaren dibulgatzailea (j. [[1878]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Rodolfo Graziani]], italiar mariskala (j. [[1882]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Maurice Legendre]], frantziar intelektual katoliko eta hispanista (j. [[1878]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Yves Tanguy]], frantziar-estatubatuar margolaria (j. [[1900]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Archie Hahn]], ''Milwaukeeko meteoritoa'', estatubatuar atleta (j. [[1880]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hans Hedtoft]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1903]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[John Mott]], estatubatuar ebanjelista, 1946ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1865]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Olga Jojlova]], [[Errusiar Balletak]] konpainiako dantzaria eta [[Pablo Picasso]]ren emaztea (j. [[1891]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Kim Seong-su]], korear ekintzaile independentista, enpresari eta hezitzailea (j. [[1891]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Paul Claudel]], frantziar olerkaria eta antzerkigilea (j. [[1868]]). * [[Otsailaren 26]]a - [[Antonio Egiluz]], [[Begoñako Errepublika]]ko etxeko mediku titularra (j. [[1886]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Bixente Eskisabel]], gipuzkoar sustatzailea eta enpresaburua (j. [[1899]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Maria Amatriain]], nafar hezitzailea (j. [[1867]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Mammad Amin Rasulzadeh]], [[Azerbaijango Errepublika Demokratikoa|Azerbaijango Errepublika Demokratikoko]] lehen lehendakaria eta bakarra (j. [[1884]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Alexander Fleming]], eskoziar zientzialaria, [[penizilina]]ren aurkitzailea eta 1945eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1881]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Charlie Parker]], estatubatuar jazz saxofoi-jolea (j. [[1920]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Theodor Plievier]], alemaniar eleberrigilea (j. [[1897]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Tribhuvan Nepalgoa]], [[Nepal]]go erregea (j. [[1906]]). * [[Martxoaren 15]]a - [[Eusebio Mugerza]], ''Mendaro Txirristaka'', gipuzkoar bertso-paper bertsolaria (j. [[1874]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Mihály Karolyi]], Hungariako Errepublikako lehenenengo presidentea (j. [[1875]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Juan Jose Lete Oregi]], gipuzkoar antzerki-idazlea (j. [[1882]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Theda Bara]], estatubatuar aktorea (j. [[1885]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Pierre Teilhard de Chardin]], frantziar paleontologo, filosofo eta [[jesusen Konpainia|jesulaguna]] (j. [[1881]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Albert Einstein]], alemaniar fisikari eta matematikaria, inoizko zientzialari handienetariko bat (j. [[1879]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[William Ambrose Bebb]], galestar idazle eta politikaria, [[Plaid Cymru]] alderdi politikoaren sortzaileetako bat (j. [[1894]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[George Enescu]], errumaniar musikagilea (j. [[1881]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Henriëtte Gesina Numans]], herbehereetar margolaria, landareen inguruko margolanak eta marrazkiak egin zituena (j. [[1877]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[James Agee]], estatubatuar eleberrigile, kazetari, poeta, gidoilari eta filmen kritikaria (j. [[1909]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Mary McLeod Bethune]], estatubatuar hezitzailea, filantropoa, borrokalari humanitarioa eta giza eskubideen aktibista (j. [[1875]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Concha Espina]], espainiar eleberrigilea (j. [[1869]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Alberto Ascari]], 1 Formulako italiar pilotua (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Daniël George van Beuningen]], holandako enpresaburua eta [[Rotterdam]] hiriko gizaseme estimatua (j. [[1877]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Henni Forchhammer]], daniar hezitzailea eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1863]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Max Hermann Pechstein]], alemaniar margolari eta marrazkigilea (j. [[1881]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Vladimir Bontx-Bruievitx]], errusiar [[boltxebike]]a (j. [[1873]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Cordell Hull]], estatubatuar politikaria, 1945eko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1871]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Ilmari Hannikainen]], finlandiar konpositorea (j. [[1892]]. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Rupprecht Bavariakoa]], bavariar militar eta printzea, azken [[Bavariako Erresuma]]ko printze oinordekoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Wallace Stevens]], estatubatuar olerkaria (j. [[1879]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Carmen Miranda]], luso-brasildar sanba-abeslaria eta aktorea (j. [[1909]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Jesus Olasagasti]], gipuzkoar margolaria (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Thomas Mann]], alemaniar idazlea, 1929ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1875]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[James B. Sumner]], estatubatuar biokimikaria, 1946ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1887]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Bernardo Garate]], ''Kantabria'', bizkaitar pilotaria (j. [[1883]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Fernand Léger]], frantziar margolaria (j. [[1881]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Rudolf Minger]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (j. [[1881]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Javier Ibarra Murillo]], nafar historialaria (j. [[1876]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Alice Middleton Boring]], estatubatuar biologo, zoologo eta [[Herpetologia|herpetologoa]] (j. [[1883]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Carl Milles]], suediar eskultorea (h. [[1875]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[James Dean]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Pentti Haanpää]], finlandiar eleberrigilea (j. [[1905]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Louis Leon Thurstone]], estatubatuar psikologoa, [[psikometria]] arloan berritzailea (j. [[1887]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Alexandros Papagos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1883]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Dimitrios Maximos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1873]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Jose Ortega y Gasset|José Ortega y Gasset]], espainiar filosofoa (j. [[1883]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Eugène Delporte]], belgikar astronomoa (j. [[1882]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alfred Reginald Radcliffe-Brown]], britainiar antropologoa (j. [[1881]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Sadako Sasaki]], [[Hiroshima]]ko neska gaztea, bakearen aldeko mugimenduetan erreferente ezaguna (j. [[1943]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Maurice Utrillo]], frantziar margolaria (j. [[1883]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Edwin Barclay]], [[Liberia]]ko 18. presidentea (j. [[1882]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[James P. Johnson]], estatubatuar piano-jotzaile eta musikagilea (j. [[1894]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Louis Lachenal]], frantziar eskalatzailea (j. [[1921]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Pedro Mourlane Mitxelena]], gipuzkoar idazle eta kazetaria (j. [[1885]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Luís de Freitas Branco]], portugaldar musikagilea eta musikologoa (j. [[1890]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Arthur Honegger]], suitzar musikagilea (j. [[1892]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Emma Jung]], suitzar psikologoa eta idazlea, [[psikologia analitiko]]an espezialista (j. [[1882]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Hermann Weyl]], alemaniar matematikari, fisikari teoriko eta filosofoa (j. [[1885]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[António Egas Moniz]], portugaldar neurologo, politikari eta diplomazialaria, 1949ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1874]]). * [[Abenduaren 18]]a - [[Anna Murray Vail]], estatubatuar botanikaria (j. [[1863]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Eduardo Ugarte]], euskal idazlea, zinema zuzendaria, gidoigilea eta antzerkigilea (j. [[1900]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Candido Albistur Iturria]], nafar konposatzaile, zuzendari eta pianojolea (j. [[1872]]). * [[Gabriel Martiren]], ''el vasco Sardina'', [[Baigorri]]n jaio eta argentinara emigratu zen pilotaria (j. {{circa|[[1880]]}}). * [[María de Echarri]], espainiar zutabegile eta propagandista katolikoa, politikaria eta feminista (j. [[1878]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Willis Eugene Lamb]] eta [[Polykarp Kusch]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Vincent du Vigneaud]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Halldór Kiljan Laxness]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Axel Hugo Theodor Theorell]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: eman gabe ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1955| ]] grhiggrrz305c2z758682kcchjh369u 0 1304 9983812 9980586 2024-11-28T13:31:15Z Lainobeltz 56334 /* Egun ezezaguna edo zehaztugabea */ 9983812 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 9]] &ndash; Juan Manuel Iglesias Sánchez, 15 urte zituela, bihotzekoak jota hil zen [[Sestao]]n; manifestazio bat igaro eta poliziak gogor kargatzen hasi ziren baita ere gazteen lokalean sartuz. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Felix Ayuso Pinel poliziako inspektorea hil zuen [[Madril]]en. * [[Urtarrilaren 19]] &ndash; [[Ikurrina]] berriro legeztatu zuten Espainiako legedian, eta [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomi Erkidegoko]] bandera ofizialtzat hartu zen. * [[Urtarrilaren 22]] &ndash; Euskararen ofizialtasunaren alde manifestazio jendetsua egin zen Donostian. * [[Otsailaren 1]]a &ndash; Polizia Armatuak Luis Santamaría herritarra hil zuen tiroz [[Iruñea]]n. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Guardia Zibil]]ak [[Lekeitio]]ko elizan itxialdia egiten ari ziren 200 bat lagun jipoitu zituen. Amnistiaren Aldeko lehen astea zen. Antxone Telleria larri zauritu zuten. * [[Martxoaren 8]] &ndash; Guardia Zibilak Nicolas Mendizabal eta Sebastian Goikoetxea [[ETA]]ko kideak hil zituen. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Constantino Gomez Barcia guardia zibila hil zuen [[Arrasate]]n. * [[Martxoaren 30]]a &ndash; Espainiako Poliziak [[Donostia]]n botatako pilotakada baten ondorioz, 68 urteko Isidro Susperregi [[ANV]]ko militantea hil zen ospitalean. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Guardia Zibileko sarjentu Antonio Galan Aceituno hil zuen [[Tolosa]]n. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[1977ko Amnistiaren Aldeko Astea|''Amnistiaren aldeko astean'']] istilu ugari gertatu zen [[Euskal Herria]]n. Luis Santamaria, Gregorio Maritxalar eta Jose Luis Cano [[errenteria]]rrak eta Juan Erviti [[iruñea|iruindarra]] erail zituen poliziak. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Manuel Orceda de la Cruz polizia hil zuen [[Donostia]]n. * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; Francisco Javier Nuñez matematika irakaslea hil zen [[Basurtuko Unibertsitate Ospitalea]]n. Maiatzaren 14an, Amnistiaren Aldeko Astearen azken egunean, alabarekin etxera zihoala, manifestazio batekin topo egin eta Poliziak oso bortitz jipoitu zuen. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; Pertsona bat hil zen [[Armintza]]n, uholdeen eraginez. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA politiko-militarreko]] kide Josu Basañez Jauregi hil zen [[Barakaldo]]n, polizia baten autoari jartzen ari zitzaion bonba lehertu baitzitzaion. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Javier De Ibarra y Berge enpresaburua bahitu eta hilik agertu zen [[Barazar]]ko mendatean. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Valentin Godoy Cerezo polizia hil zuen [[Gasteiz]]en. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Bilbo]]n 200.000 pertsona kalera atera ziren [[Lemoizko zentral nuklearra]]ren aurkako manifestazioan. “Euskadin gerraosteaz geroztik egindako manifestaziorik handiena” izan zen. * [[Urriaren 5]]: [[Alianza Apostólica Anticomunista]]k bonba bat jarri zuen [[Punto y Hora de Euskal Herria]] aldizkariaren Iruñeko egoitzan. Kalte material handiak eragin zituen. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Augusto Unceta-Barrenechea]] Bizkaiko [[ahaldun nagusi]]a eta bi guardia zibil hil zituen. * [[Urriaren 30]]a &ndash; Lehen aldiz omendu ziren publikoki 1936an [[Hernani]]ko hilerrian [[frankismoa|frankistek]] fusilatutako herritarrak, 300 pertsona inguru. Ordura arte isilpean egiten ziren omenaldiak. * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Udaltzaingoko sarjentu Jose Díaz Fernández hil zuen [[Irun]]en. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Joaquin Imaz Martínez militarra hil zuen [[Iruñea]]n. * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Irun]]go Udaleko zinegotzi Julio Martínez Ezquerro hil zuen. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Lemoiz]]en [[ETA]] m-ko kide batzuen eta guardia zibilen arteko tiroketa gertatu zen zentral nuklearraren inguruetan. Eraikina babesten ari ziren guardia zibilekin tiroketa hasi zen eta bala batek jo zuen [[David Álvarez]]. Gogor jipoitu zuten eta ospitalean hil zen, hilabete eskasera. === Mundua === * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Madril]]go Atocha kalean 5 [[abokatu]] laboralista hil zituzten [[eskuin muturra|eskuin muturreko]] kideek. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Los Rodeosko istripua]]n 583 lagun hil ziren. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Rote Zora]], Alemaniako emakume eta lesbianek osatutako talde armatua, ezagutzera eman zuten, Medikuen Ganbera Federalaren [[Kolonia (Alemania)|Kolonia]]ko egoitzan bonba bat leherrarazita. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; Francoren diktaduraren osteko [[1977ko Espainiako hauteskunde orokorrak|lehen hauteskunde demokratikoak]] egin ziren. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Hamida Djandoubi]] hiltzailea [[gillotina]]tu zuten [[Frantzia]]n, horrela exekutatutako azkena, [[heriotza zigor]]ra [[1981]]ean ezeztu baitzuten. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[1977ko Espainiako Amnistia Legea|Espainiako Amnistia Legea]] onartu zen. Horrela, odolezko deliturik ez zuten presoak kalean utzi zituzten. * [[Urriaren 18]] &ndash; Bahituta zeukaten guda kriminal [[nazi]]a eta [[SS]]-etako ofiziala izan zen [[Hanns Martin Schleyer]] hil zuen [[Armada Gorriaren Frakzioa]] talde armatu [[alemania]]rrak. * [[Azaroaren 12]]a &ndash; Gaueko lehen manifestazio feminista egin zuten "Reclaim the Night" lelopean, Leeds]]en, [[Ingalaterra]]n. Aurretik, emakumeek gizonen aldetik jasandako erasoen aurrean, Poliziak emakumeei gauez ez irteteko gomendatu izan zien. == Artea eta kultura == * [[Larrabetzu]]n [[Kukubiltxo]] antzerki taldea sortu zen. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Egin (egunkaria)|Egin]] egunkariaren lehen zenbakia argitaratu zen. == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[1977ko Bost Nazioen Txapelketa]]n [[Frantziako errugbi selekzioa|Frantziak]] partida guztiak irabazita txapelketaz gain haren bigarren Slam Nagusia eskuratu zuen. Jokaturiko lau partidatan Frantziak ez zuen entsegu bakar bat jaso. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Freddy Maertens]] belgiarra [[Espainiako Itzulia]]ren irabazlea izan zen. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Juventus]]ek irabazi zuen [[UEFA Europa League|UEFA Kopako]] finala, [[Athletic]] txapeldunordearen aurka. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Liverpool Football Club]] izan zen [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopan]] irabazlea, [[Borussia Mönchengladbach]]en aurka. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Michel Pollentier]] belgiarra [[Italiako Giroa]]n garaile gelditu zen. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Bernard Thévenet]] frantziarra [[Frantziako Tourra]]ren txapeldun bilakatu zen. * [[Irailaren 11]]a &ndash; [[Itsasoko Ama Arraun Elkartea|Santurtzik]] bere lehenengo [[Kontxako Bandera]] eskuratu zuen. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Mayumi Iizuka]], japoniar anime aktorea (seiyū). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Horia Colibășanu]], errumaniar alpinista. * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Millar]], maltar-eskoziar txirrindulari ohia. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Oscar Rodriguez Vaz]], [[PSE-EE]]ko arabar politikaria. * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Genevieve O'Reilly]], irlandar aktorea. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Dustin Diamond]], estatubatuar aktore, komiko eta zinema zuzendaria (h. [[2021]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Sofi Oksanen]], finlandiar idazlea. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Harkaitz Zubiri]], gipuzkoar idazlea. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Amber Benson]], estatubatuar aktore, abeslari, gidoilari, ekoizle eta zinema zuzendaria. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Rafael Clavero]], espainiar futbolaria. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Michelle O'Neill]], iparirlandar politikaria, [[Sinn Fein]] alderdiaren [[Ipar Irlanda]]ko burua. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Anni Friesinger-Postma]], alemaniar izotz gaineko abiadurako patinatzailea. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Oier Zearra]], bizkaitar pilotari ohia. * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Orlando Bloom]], ingeles aktorea. * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Giorgia Meloni]], italiar kazetaria eta politikaria. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Iban Malo]], gipuzkoar aktorea. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Mireya Etxaluze]], euskal astrofisikaria. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Nicole (Txileko abeslaria)|Nicole]], txiletar abeslaria eta aktorea. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jorinde Voigt]], alemaniar artista garaikidea eta irakaslea. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Unai Bergara]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Iratxe Retolaza Gutierrez]], gipuzkoar literatura kritikaria. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Ilian Stoyanov]], bulgariar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Rachael Grinham]], australiar squash-jokalaria. * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Hidetoshi Nakata]], japoniar futbolari ohia. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Marta Rovira]], kataluniar politikari eta abokatua. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Luján Argüelles]], espainiar irrati-esatari eta telebista aurkezlea. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Ēriks Ešenvalds]], letoniar musikagilea. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Sorkun]], euskal abeslaria eta musikaria. * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Kerry Washington]], estatubatuar aktorea. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Roberto Cámara]], bizkaitar kazetaria. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Bibiana Aído]], [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] espainiar politikaria. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Gotzon Enbil]], gipuzkoar zestapuntalari ohia. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Shakira]], [[pop rock|pop-rock]] kolonbiar abeslari eta konpositorea. * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Andrés Gertrúdix]], espainiar aktorea. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Iker Pou]], arabar eskalatzailea. * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Andrei Kolesnikov (jenerala)|Andrei Kolesnikov]], errusiar jenerala (h. [[2022]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Tsuneyasu Miyamoto]], japoniar futbolari ohia. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Mariusz Pudzianowski]], bost aldiz Munduko Gizonik Indartsuena tituluaren irabazlea. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Daniel Sanabria]], paraguaiar futbolari ohia. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Itziar Castro]], kataluniar aktorea (h. [[2023]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Cadel Evans]], australiar txirrindularia. * [[Otsailaren 14]]a - [[Blanca de la Torre]], espainiar komisarioa, artearen historialaria eta ikertzailea. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Leire Olaberria]], gipuzkoar txirrindulari ohia, pistan aditua. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Aitor Silloniz]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[László Nemes]], hungariar idazle eta zinegilea. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Dani Martín]], espainiar abeslari eta aktorea. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Maria Van Kerkhove]], estatubatuar epidemiologoa, [[gaixotasun infekzioso]]etan aditua. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Aitor Blanco]], arabar futbolaria. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Imanol Epelde Pagola]], gipuzkoar euskara irakaslea, idazlea, blogari, musikagile eta youtuberra. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Jonathan Safran Foer]], estatubatuar eleberrigilea. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Floyd Mayweather, Jr.]], estatubatuar boxeolaria, XXI. mendeko boxeolari onenetakotzat hartua. * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Josetxo Romero]], nafar futbolaria. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[James Wan]], australiar zinema zuzendari, zinema ekoizle eta komiki gidoilaria. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Shane Williams]], galestar errugbi jokalari ohia. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Esther Cañadas]], espainiar modelo eta aktorea. * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Jon Urzelai]], gipuzkoar futbolaria. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Chris Martin]], ingeles kantautore, abeslari eta musika ekoizlea, ''[[Coldplay]]'' taldeko abeslaria. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Kelchie Arizmendi]], mexikar telenobela-aktorea. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Ronan O'Gara]], irlandar errugbilaria. * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Aitzol Iriondo]], gipuzkoar aktibista. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Shannon Miller]], estatubatuar gimnasta artistikoa. * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Eudy Simelane]], hegoafrikar futbolari eta LGBT ekintzailea (h. [[2008]]). * [[Martxoaren 12]]a - [[Patricia Campos Doménech]], Espainiako Armadako pilotu ohia eta futbol entrenatzailea. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Julene Guarrotxena]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Naoki Matsuda]], japoniar futbolaria (h. [[2011]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Xuefei Yang]], txinatar gitarra-jotzaile klasikoa. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Luis Alegre Zahonero]], espainiar filosofo eta politikaria. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Mónica Cruz]], espainiar dantzari eta aktorea. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Erlea Maneros]], bizkaitar artista. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Xabier Zandio]], nafar txirrindularia. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Owusu Benson]], ghanar futbolari ohia. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Joseba Agirre Oliden]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Jessica Chastain]], estatubatuar aktorea. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Rodríguez Pérez|Daniel Rodríguez Pérez, ''Txiki'']], gipuzkoar futbolari ohia. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gábor Boczkó]], ezpata modalitateko hungariar eskrimalaria. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Jesmyn Ward]], estatubatuar idazlea, [[National Book Award]] saria bi aldiz irabazi duen lehenbiziko emakumea. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Haimar Zubeldia]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Michael Fassbender]], irlandar-alemaniar aktorea. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Alen Avdić]], bosniar futbolari ohia. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Itziar Gurrutxaga]], gipuzkoar futbolaria. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Énia Lipanga]], mozambiketar poeta, aktibista eta kultur asaldatzailea. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[José Luis Maluenda]], espainiar saskibaloi jokalari ohia. * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Nacho Vigalondo]], espainiar aktore, gidoigile eta zinema zuzendaria. * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Jenni Haukio]], [[Finlandia]]ko Lehen Dama. * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Igor Estankona]], bizkaitar idazlea. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Sebastian Bea]], estatubatuar arraunlari ohia. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Nina Xevtxuk]], [[transnistria]]r politikari ohia. * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Alain Goikoetxea]], bizkaitar skater profesionala. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Gemma Mengual]], kataluniar igerilari sinkronizatua. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Ángel Vicioso]], espainiar txirrindulari ohia. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Gorka Arrizabalaga]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Sarah Michelle Gellar]], estatubatuar aktore, ekoizle eta bikoiztailea. * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Asier Peña]], nafar izotz patinatzaile ohia. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Akon]], senegaldar-estatubatuar abeslaria, musikagilea, disko-ekoizlea eta enpresaburua. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Fredrik Ljungberg]], suediar futbolari ohia. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Alek Wek]], [[Dinka etnia]]ko hegosudandar top modela. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Ixone Sádaba]], bizkaitar argazkilaria. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Yolanda Castaño]], galiziar poeta eta literatura kritikaria. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Danijay]], ''italodance'' motako musika elektronikoa egiten duen DJa. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Nerea Otxoa de Aspuru]], arabar errugbilari ohia. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Iñaki Isasi]], arabar txirrindularia. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Eneko Acero]], bizkaitar surflaria. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[John Cena]], estatubatuar aktore, abeslari eta borrokalari profesionala. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Lisa Mandel]], frantziar komikigilea. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Nicolas Cazalé]], frantziar aktorea eta modeloa. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Javier Lombraña]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Rebecca Mader]], ingeles modelo eta aktorea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Manolo Cardona]], kolonbiar aktorea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Mikel Goñi|Mikel Goñi, ''Goñi II.a'']], nafar pilotaria. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (h. [[2024]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Samantha Cristoforetti]], italiar astronauta, [[Europako Espazio Agentzia]]ren hirugarren eta Italiako lehen emakumezko astronauta. * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Roxana Saberi]], estatubatuar kazetaria. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Roniéliton Pereira Santos|Rôni]], brasildar futbolari ohia. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Trần Thị Nga]], giza eskubideen defendatzaile vietnamdarra. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Rocío Carrasco]], espainiar telebista aurkezlea eta telebista-tertuliakidea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Robert Conley]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Johan Jüngling]], suediar squash jokalari ohia. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Bogdan Dumitrache]], errumaniar aktorea. * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Hiro Mashima]], japoniar mangaka. * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Maryam Mirzakhani]], irandar matematikaria (h. [[2017]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Noriko Baba]], japoniar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Virginie Efira]], belgikar aktore eta telebista aurkezlea. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Urko Aristi]], gipuzkoar kazetari eta telebista aurkezlea. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Nozomi Hiroyama]], japoniar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Eider Rubio]], gipuzkoar eskubaloi jokalari ohia. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Lara Siscar]], espainiar kazetaria, telebistako aurkezlea eta idazlea. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Iñigo Landaluze]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Hugo Silva]], espainiar aktorea. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Iker Alvarez]], gipuzkoar futbolaria. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Anna Federmesser]], errusiar langile humanitarioa. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Pablo García]], uruguaiar futbolaria. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Marcos Paulo Alves]], brasildar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Pablo Agüero]], argentinar zine zuzendaria eta gidoilaria. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Javier Lara]], bizkaitar toreatzailea. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Irati Jimenez]], euskal idazlea. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Tessa Ganserer]], alemaniar politikaria, Alemaniako historiako lehen legebiltzarkide transgeneroa. * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Iñaki Otxandorena]], nafar pilotaria. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Iker Galartza]], gipukoar aktorea eta gidoigilea. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Pablo Prigioni]], argentinar-italiar saskibaloi jokalaria. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Eider Rodriguez]], gipuzkoar idazlea. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Manuel Almunia]], nafar futbol atezain ohia. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Jon Ander Garcia Alberro]], gipuzkoar sortzailea. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ibon Gaztañazpi]], gipuzkoar arraunlari ohia, kazetaria eta telebista aurkezlea. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Natalia Oreiro]], uruguaitar abeslaria, aktorea eta moda-diseinatzailea. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Aitor Arregi Galdos]], gipuzkoar zinemagile eta unibertsitateko irakaslea. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Oihane Otaegi]], gipuzkoar [[curling]]-jokalaria. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Xabier San Martin]], gipuzkoar teklatu-jotzaile eta musikagilea, ''[[La Oreja de Van Gogh]]'' taldeko kidea. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Iker Gabarain]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Tomoyuki Hirase]], japoniar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Sergio Mur]], espainiar aktorea. * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Dorleta Urretabizkaia]], gipuzkoar aktore eta eleberrigilea. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Edurne Azuara]], euskal aktorea. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Mikel Biain]], gipuzkoar politikaria. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Natalia Rojo Solana]], arabar politikaria. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Franck Dolosor]], lapurtar kazetaria. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Raina Telgemeier]], estatubatuar komikigilea. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Atsushi Yanagisawa]], japoniar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Masaharu Nishi]], japoniar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Eric Christian Olsen]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Gorka Urbizu]], [[Berri Txarrak]] taldeko abeslari eta gitarra-jotzailea. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Vicki Richter]], estatubatuar emakumezko aktore pornografiko transexuala. * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Beatriz Montañez]], espainiar kazetaria, gidoilaria, telebista aurkezlea eta aktorea. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Maider Yabar]], gipuzkoar trapezista eta aktorea. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Ibon Pérez Arrieta]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Kiyomitsu Kobari]], japoniar futbolari ohia. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Ana Tijoux]], franko-txiletar rap-abeslaria eta abestigilea. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Tamim al-Barghouti]], egiptoar-palestinar poeta eta idazlea. * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Yoseba Peña]], bizkaitar idazlea. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Iker Martinez de Lizardui]], euskal herritar kirolaria, [[Xabi Fernández|Xabi Fernandezekin]] batera [[bela]]ko 49er Klaseko txapeldun olinpikoa. * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Kaja Kallas]], [[Estonia]]ko lehen ministroa, lehenbiziko emakumezkoa kargu honetan. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Iker Sastre]], bizkaitar mahai-tenislari paralinpikoa. * [[Ekainaren 20]]a - [[Power Paola]], ekuadortar karikaturagilea eta komikigilea. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Michael Gomez]], irlandar boxeolaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Eduardo Conget]], nafar futbolari ohia. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Frédéric Weis]], frantziar saskibaloi jokalari ohia. * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Hayden Foxe]], australiar futbolari ohia. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Amir Talai]], estatubatuar aktore eta umorista. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Quincy Lewis]], estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Maider Mendizabal]], gipuzkoar pilotaria, eskola kirol teknikaria eta entrenatzailea. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Raúl González]], espainiar futbolaria. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Verónica Sánchez]], espainiar aktorea. * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Liv Tyler]], estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Luz Valdivieso]], txiletar aktorea. * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Maider Unda]], arabar [[borroka libre]]ko kirolaria. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Iola Leal Riesco]], galiziar ingurumen- eta gizarte-ekintzailea. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Jorge García Castaño]], espainiar politikaria. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Arantzazu Martínez]], arabar margolaria. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Cristina Pardo]], nafar kazetaria. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Audrey Fleurot]], frantziar aktorea. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Vitali Gerasimov]], Errusiako Lurreko Indarren maior jenerala. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Daniel Larretxea]], lapurtar errugbilari ohia. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Martín Astudillo]], argentinar futbolari ohia. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Chiwetel Ejiofor]], ingeles aktorea eta zinemagilea. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Ander González]], gipuzkoar sukaldaria eta telebista aurkezlea. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Borja Kobeaga]], gipuzkoar gidoigile eta zinema zuzendaria. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Kari Wahlgren]], estatubatuar ahots-aktorea. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Viktoria Suediakoa]], [[Suedia]]ko printzesa oinordea. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Lupe del Río]], bizkaitar aktorea. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Matt Carthy]], irlandar politikaria. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Alessandro Santos|Alessandro Santos, ''Alex'']], japoniar futbolari ohia. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Xabier Orbegozo|Xabier Orbegozo, ''Arria V.a'']], gipuzkoar aizkolaria. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Silvia Colloca]], italiar aktorea, blogaria, sukaldaritza liburuen idazlea eta telebistako sukaldaritza saioen aurkezlea. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Julia de León]], espainiar astronomo eta zientifikoa, [[asteroide]]en konposizio mineralogikoan espezializatua. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Yago Lamela]], espainiar atletismo jauzilaria (h. [[2014]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Aitor Pérez Arrieta]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Uztailaren 27]]a - [[Ana Pontón]], [[Bloque Nacionalista Galego|BNGko]] galiziar politikaria. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Izaskun Rekalde]], bizkaitar ekonomialaria, irakaslea, ikertzailea eta euskaltzalea (h. [[2023]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Jonathan Rhys Meyers]], irlandar aktorea. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Emanuel Ginobili]], argentinar saskibaloi jokalaria. * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Aleksandar Živković]], serbiar futbolari ohia. * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Idoia Beratarbide]], gipuzkoar artista eta ilustratzailea. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Gia Darling]], estatubatuar emakumezko aktore pornografiko transexuala. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Alex Tello]], gipuzkoar aktorea. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Gorka de Carlos]], nafar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Edward Furlong]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Óscar Pereiro]], galiziar txirrindulari ohia. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Raúl Roa]], espainiar doma klasikoko zaldizkoa eta ekitazio irakaslea. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Paula Echevarría]], espainiar aktorea. * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Luciana Aymar]], argentinar belar-hockey jokalari ohia, historiako hoberenetakoa. * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Venson Hamilton]], estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Iva Majoli]], kroaziar tenislari ohia. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Bibiana Candia]], galiziar idazle eta kazetaria. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Chipo Chung]], tanzaniar-zimbabwear aktore eta aktibista. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Thierry Henry]], frantziar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[May el-Toukhy]], egiptoar jatorriko daniar zine zuzendari eta gidoigilea. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Tarja Turunen]], finlandiar abeslaria. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Bakartxo Ruiz]], nafar politikari eta irakaslea. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Sara Martins]], portugaldar aktorea. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Iban Mayo]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Iker Urbina]], arabar abokatua eta politikaria. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[JP Auclair]], [[Quebec Hiria|Quebectar]] akrobazia eskiatzailea (h. [[2014]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Andoni Eguskiza]], bizkaitar pilotari ohia. * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (h. [[2024]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Luis Rubiales]], espainiar futbolari ohi eta kirol-buruzagia. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Robert Enke]], alemaniar futbol atezaina (h. [[2009]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Óscar García Lago]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Amaia Agirre]], gipuzkoar bertsolaria, bertso-eskolako irakaslea eta bertso-transkribatzailea. * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Deco]], brasildar-portugaldar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Christelle Cornil]], belgikar aktorea. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Javier Eseverri]], nafar areto futbol-jokalaria. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[María del Mar García Puig]], kataluniar politikari eta filologoa. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Shinji Jojo]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kei Mikuriya]], japoniar futbolari ohia. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Nalini Krishan]], fijiar-australiar aktorea. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jeff Hardy]], ''World Wrestling Entertainment''eko (WWE) estatubatuar borrokalari profesionala. * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Xabier Otermin]], gipuzkoar futbolaria. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (h. [[2024]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Lucie Silvas]], ingeles egile-abeslaria. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Joseba Etxeberria]], [[Athletic]]eko gipuzkoar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Katalin Novák]], [[Hungaria]]ko presidentea. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Iker Fernández]], gipuzkoar snowboardlaria. * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Gina Gogean]], errumaniar gimnasta artistikoa, bederatzi aldiz munduko txapelduna hainbat probatan. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Bernardo Romeo]], argentinar futbolaria. * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Katia Reimberg ]], brasildar-gipuzkoar Giza Eskubideen aldeko ekintzailea eta feminista. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Mohamed El Yaagoubi]], marokoar futbolaria. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Sebastian Gonzalez]], lapurtar pilotari ohia. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Pia Tjelta]], norvegiar aktorea. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Fiona Apple]], estatubatuar kantautore eta pianojolea. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Edu Roldán]], arabar futbolari ohia. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Eneko Atxa]], bizkaitar sukaldaria. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Chimamanda Ngozi Adichie]], nigeriar eleberrigilea. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Pablo Berasaluze|Pablo Berasaluze, ''Berasaluze II.a'']], bizkaitar pilotari ohia. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Tom Hardy]], ingeles aktorea. * [[Irailaren 16]]a - [[Veronica Codesal]], belgikar-galiziar abeslaria. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Mónica Ergueta]], boliviar abeslaria. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Josef Fares]], suediar-libanoar zinema zuzendaria eta jokoen diseinatzailea. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Fausto Mota]], portugaldar jatorriko arabar motozikleta pilotua. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Audrey Dana]], frantziar aktore eta zinema zuzendaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Natalia Gavrilița]], [[Moldavia]]ko lehen ministroa. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Raúl Iznata]], Iruñean jaiotako andaluziar futbolari ohia. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Jon García]], bizkaitar [[taekwondo]]laria. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Lara Sajen]], argentinar dantzaria, abeslaria eta reality showetako partaidea. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Joseba Leon]], bizkaitar txirrindularia. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Dani Álvarez]], galiziar kazetaria. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Gorka Gonzalez]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Maria Urcelay]], gipuzkoar aktorea. ==== Urria ==== * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[David Valdelvira]], bizkaitar aktorea eta eszena-zuzendaria. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Bel Olid]], kataluniar irakasle, idazle eta itzultzailea. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Najat Vallaud-Belkacem]], marokoar jatorriko frantziar politikaria. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Konstantin Zirianov]], errusiar futbolari ohia. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Oier Larraintzar]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Felicity Aston]], britainiar abenturazalea, [[Antartika]] eskian bakarka gurutzatu duen lehen emakumea. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Alain González Villanueva]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Reese Hoffa]], estatubatuar [[Pisu jaurtiketa|pisu-jaurtitzaile]]a. * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Karine Elharrar]], israeldar legelari eta politikaria. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Irene Lapuerta]], nafar politikari eta unibertsitateko irakaslea. * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Maider Olleta]], nafar gimnasta erritmiko ohia. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Laura Gallego García]], haur eta gazte literaturako valentziar idazlea. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Cristie Kerr]], estatubatuar golfaria. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Bode Miller]], estatubatuar eskiatzaile alpino ohia. * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Urtzi Urrutikoetxea]], bizkaitar idazlea. * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Asier Maeztu]], gipuzkoar [[Pistako txirrindularitza|pistako-txirrindularia]]. * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Lander Euba]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Rakel Rodríguez]], andaluziar-bizkaitar dantzari, koreografo, aktorea eta irakaslea. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Jon Bru]], nafar txirrindulari ohia. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Sonia Gonzalez]], euskal idazlea. * [[Urriaren 18]]a - [[Jyothika]], indiar aktorea, batez ere [[Tamilera|tamileraz]] egindako filmetan agertzen dena. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Isidro Nozal]], Euskal Herrian jaiotako espainiar txirrindularia. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[David Rubín]], galiziar marrazkilari eta komikigilea. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Raúl Tamudo]], kataluniar futbolaria. * [[Urriaren 20]]a - [[Lis Vega]], kubatar vedettea, dantzaria, aktorea eta kantaria. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Kenji Fukuda]], japoniar futbolari ohia. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Ts Madison]], estatubatuar enpresaburu eta LGBTen eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Gurutz Aginagalde]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Jiří Jarošík]], txekiar futbolaria. * [[Urriaren 28]]a - [[Mar Galceran]], espainiar politikaria, [[Downen sindrome|Down sindromea]] duen Espainiako lehen diputatua. * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Chikara Fujimoto]], japoniar futbolari ohia. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a - [[Pilar Alegría]], espainiar politikaria, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] bozeramailea. * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Hans Weingartner]], austriar zinema zuzendari eta ekoizlea. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Aria Giovanni]], estatubatuar aktore eta modelo erotiko ohia. * [[Azaroaren 4]]a - [[Iban Sastre]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Azaroaren 4]]a - [[Begoña Villacís]], espainiar abokatu eta politikaria. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Jon Maya]], gipuzkoar dantzaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Oier Aizpurua]], gipuzkoar piraguista eta arraunlaria. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Paul Buchheit]], estatubatuar programatzaile eta enpresaburua, [[Gmail]]en sortzailea. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Amaranta Gómez Regalado]], mexikar gizarte-antropologo eta ekintzailea. * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Brittany Murphy]], estatubatuar aktorea (h. [[2009]]). * [[Azaroaren 13]]a - [[Victoria Teijeiro]], espainiar aktorea eta irakaslea. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Oihana Alkorta]], gipuzkoar musikari eta abeslaria (h. [[2007]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Maggie Gyllenhall]], estatubatuar aktorea. * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Naoko Kawakami]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Mette Frederiksen]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa. * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Fábio Júnior]], brasildar futbolaria. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Yoshiteru Yamashita]], japoniar futbolari ohia. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Rafael Bastide]], bizkaitar errugbilari ohia. * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Nahikari Ipiña]], bizkaitar zinema ekoizlea. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Ivan Basso]], italiar txirrindularia. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Adam Archuleta]], NFLko estatubatuar amerikar-futbolari ohia, euskal jatorriduna. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Itziar Atienza]], bizkaitar aktore eta telebista aurkezlea. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Alyssa Monks]], estatubatuar margolaria. * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Andy Panko]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Sonsoles Ónega]], espainiar kazetaria, telebistako aurkezlea eta idazlea. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Perle Bouge]], frantziar arraunlari paralinpikoa. * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Saxa Putria]], ukrainar artista (h. [[1989]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Adam Małysz]], poloniar eski jauzilari ohia eta rally pilotua, garai guztietako [[eski jauzi]]laririk onenetakoa. * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Patxi Ugarte]], nafar txirrindulari ohia. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Luke Donald]], australiar golfaria. * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Sébastien Chabal]], frantziar errugbi jokalari ohia. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Itxaso González]], bizkaitar aktorea. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Ana Pastor García|Ana Pastor]], espainiar kazetari eta telebista aurkezlea. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Esteban Gaubeka]], bizkaitar [[palari]]a. * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Hiromi Kojima]], japoniar futbolari ohia. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Rachel Mandelbaum]], estatubatuar astrofisika-irakaslea. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Lohitzune Txarola]], lapurtar abokatua eta politikaria, [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoako Batzar Nagusietako Mahaiaren]] presidente ohia. * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Iñigo Manzisidor|Iñigo Manzisidor, ''Mantxi'']], gipuzkoar bertsolaria. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Katheryn Winnick]], kanadar aktorea eta zinema zuzendaria. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Jorge Garbajosa]], espainiar saskibaloi jokalari ohia. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Elisa Toffoli]], italiar abeslari eta kantautorea. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Oihane Perea]], arabar bertsolaria, lau aldiz [[Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren irabazlea. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Emmanuel Macron]], [[Frantziako presidenteen zerrenda|Frantziako presidentea]]. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Xabier Zaldua]], gipuzkoar aizkolaria, [[Euskal pentatloi|Euskal Pentatloi Txapelketa]] birritan irabazle. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Américo]], txiletar abeslaria. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Xabi Molia]], lapurtar idazle, gidoigile eta zinema zuzendaria. * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Patricia Urrutia]], bizkaitar aktorea. * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Ángel Ortiz]], paraguaitar futbolari ohia. * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Glory Alozie]], nigeriar-espainiar atleta. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Patricia Guasp]], espainiar politikaria. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Marta Hazas]], espainiar aktorea. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Psy]], hegokorear artista. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Ainara Gurrutxaga]], gipuzkoar aktorea. * [[Ainize Txopitea]], gipuzkoar diseinatzaile grafikoa, artista bisuala eta arte-komisarioa. * [[Aitziber Estanga]], gipuzkoar musikaria. * [[Aránzazu Calleja]], bizkaitar musikoterapeuta eta musikagilea. * [[Arkaitz Estiballes]], bizkaitar bertsolaria. * [[Arkaitz Ugartetxea]], bizkaitar bertsolaria. * [[Borxa Urberuaga]], [[ENAM]]eko bizkaitar ekintzailea. * [[David Beriain]], nafar kazetaria eta dokumentalgilea (h. [[2021]]). * [[Elisa Sainz de Murieta]], bizkaitar geologo eta politikaria. * [[Eneko Fernandez Maritxalar]], nafar bertsolaria. * [[Eneritz de Madariaga]], bizkaitar gizarte-langilea eta politikaria. * [[Ibon Ajuria]], bizkaitar bertsolaria. * [[Idoia Etxeberria Elortza]], gipuzkoar kazetari eta idazlea. * [[Iker Martinez de Zuazo]], gipuzkoar musikaria. * [[Iñaki Altolagirre|Iñaki Altolagirre, ''Matxet'']], gipuzkoar musikaria. * [[Iñaki Echarte]], nafar narratzaile eta poeta, Espainiako [[Literatura homosexual|gay literaturaren]] idazle ezagunetarikoa. * [[Iñigo de la Iglesia]], arabar aktorea. * [[Ion Ansa]], gipuzkoar kazetari, bertsolari eta politologoa. * [[Izaskun Arriaran]], giza eskubideen aldeko arabar aktibista. * [[Jaione Valle]], nafar ikerlaria, biomedikuntzan aditua. * [[Juanmari Agirreurreta]], gipuzkoar filosofo, filologo, irakasle eta itzultzailea. * [[Julian Azkarate]], estatubatuar-argentinar aktore eta telebista-aurkezlea. * [[Maiana Bidegain]], lapurtar zinema zuzendaria. * [[Manu Ceberio]], gipuzkoar arkeologoa eta historiaurrelaria. * [[Mattin Artiach]], nagusiki zaratarekin eta inprobisazioarekin lan egiten duen euskal artista bizkaitarra. * [[Matxalen Legarreta]], bizkaitar soziologoa, ikertzailea eta feminista. * [[Mikel Zamora]], gipuzkoar musikaria. * [[Mursego]], gipuzkoar folk eta pop abeslaria. * [[Pedro Aguilera]], gipuzkoar zinegilea. * [[Rubén Ontiveros]], bizkaitar zinema gidoigile, zuzendari eta komikigilea. * [[Shandra Martínez]], gipuzkoar artista plastikoa eta ilustrailea. * [[Txani Rodríguez]], arabar kazetari eta idazlea. * ''[[Txo!?]]'', ikus entzunezko artista garaikide nafarra. * [[Unai Fernandez de Betoño]], arabar arkitektoa, irakaslea eta politikaria. * [[Urtza Alkorta]], bizkaitar politikari eta ekintzailea, [[Euskadi Ta Askatasuna|etakideei]] laguntza emateagatik zigortua. * [[Urtza Garay Ruiz]], [[EHU]]ko irakaslea eta ikerlaria. * [[Dani Álvarez]], galiziar kazetari, irrati esatari eta telebista aurkezlea. * [[Amaia Perez Orozco]], espainiar ekonomilaria, doktorea, eta ekintzaile feminista. * [[Barbara Martin Coppola]], telekomunikazioetako-ingeniaria. * [[Benet Salellas]], kataluniar abokatu eta politikaria. * [[Bilal Ag Acherif]], [[Azawaden Askapen Nazionalerako Mugimendua]]ren idazkari orokorra. * [[Carlos Yushimito]], japoniar jatorriko peruar idazlea. * [[Coral Herrera]], espainiar-costarricar idazle eta komunikatzaile feminista. * [[Erika Lust]], suediar zinema pornografikoko zuzendari, gidoilari, ekoizle independente eta idazlea, [[pornografia feminista]]ren aitzindarietako bat. * [[Gastón Muñoz]], argentinar pilotaria, paletan aditua. * [[Jamala al-Baidhani]], yemendar giza eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[2012]]). * [[Kate Craig-Wood]], informazio teknologietako britainiar enpresarburua. * [[Lucía Lijtmaer]], argentinar-kataluniar kazetaria eta idazlea. * [[Marcel Mauri de los Rios]], kataluniar historialari, kazetari eta irakaslea, [[Òmnium Cultural]] erakundeko bozeramailea. * [[Oscar Martin]], suitzar programatzaile eta artista experimentala. * [[Soledad Antelada Toledano]], argentinar-espainiar hackerra, sistema informatikoen ingeniaritzan eta "penetration testingean" aditua. * [[Victoria Beltran]], estatubatuar aktorea. * [[Yolanda Domínguez]], espainiar artista bisuala, argazkilaria eta aktibista feminista. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Juan Manuel Iglesias Sánchez]], [[Sestao]]tar gaztea, polizia karga bortitz batetik ihesean zegoelarik bihotz-gutxiegitasunak jota (j. [[1961]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Letizia Quaranta]], italiar aktorea (j. [[1893]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Ruth Graves Wakefield]], estatubatuar ''chef''a (j. [[1903]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Henri-Georges Clouzot]], frantziar zinemagilea eta gidoi-egilea (j. [[1907]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Anthony Eden]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1897]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Peter Finch]], australiar aktorea (j. [[1916]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Javier Gortazar Manso de Belasko]], bizkaitar politikari [[jeltzale]]a (j. [[1878]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Anais Nin]], frantziar-estatubatuar idazlea (j. [[1903]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[María Rosa Oliver]], argentinar idazlea, saiogilea, itzultzailea eta ekintzailea (j. [[1898]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Carl Zuckmayer]], alemaniar antzerkigileaa (j. [[1896]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Josep Trueta]], kataluniar medikua (j. [[1897]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Dimitrios Kiousopoulos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1892]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Tafari Benti]], [[Etiopia]]ko estatuburua (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Miguel Jimeno de Lahidalga]], arabar margolaria (j. [[1895]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Paulino Gómez Sáiz]], [[PSOE]]ko espainiar politikaria (j. [[1889]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Sergei Iliuxin]], sobietar hegazkinen diseinatzailea (j. [[1894]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Louis Beel]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1902]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Ebenezer Cunningham]], ingeles matematikaria (j. [[1881]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Seán Ó Ríordáin]], [[irlandako gaelera|irlanderaz]] idatzi zuen irlandar olerkaria (j. [[1916]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[John Dickson Carr]], estatubatuar detektibe-eleberrien idazlea (j. [[1906]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ixaka Lopez]], euskal idazle, kultura eragile, euskaltzale eta politikari abertzale eta jeltzalea (j. [[1879]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Pietro Francisci]], italiar zinemagilea (j. [[1906]]). * [[Martxoaren 2]]a - [[Eugénie Brazier]], frantziar sukaldaria, hiru [[Michelin|Michelin izar]] lortu zituen lehen emakumea (j. [[1895]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Lutz Graf Schwerin von Krosigk]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1887]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Henry Hull]], estatubatuar aktorea (j. [[1890]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Willem Schermerhorn]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1894]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Jan Patočka]], txekiar filosofoa (j. [[1907]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Marien Ngouabi]], [[Kongoko Errepublika]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Alphonse Massamba-Débat]], [[Kongoko Errepublika]]ko presidentea (j. [[1919]]/[[1921|21]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Eugen Wüster]], austriar industrialaria eta terminologoa, [[terminologia]] diziplinaren sortzailea (j. [[1898]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[José Arrue]], euskal margolaria (j. [[1885]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Carlos Prío Socarrás]], [[Kuba]]ko presidentea (j. [[1903]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Jim Thompson]], estatubatuar eleberri, istorio motz eta gidoi idazlea (j. [[1906]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Stefania Turkewitx]], ukrainar musikagile, piano-jotzaile eta musikologoa (j. [[1898]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Jacques Prévert]], frantziar olerkaria eta zinema-idazlea (j. [[1900]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Gummo Marx]], estatubatuar umorista eta aktorea (j. [[1892]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Edward Van Dijck]], belgikar txirrindularia (j. [[1918]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Mwambutsa IV.a]], [[Burundi]]ko erregea (j. [[1912]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Aminah Banowati]], indonesiar aktore eta abeslaria (j. [[1922]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Isaura Bruno]], brasildar aktorea (j. [[1916]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Hans Martin Sutermeister]], suitzar idazlea (j. [[1907]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Ludwig Erhard]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1897]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Xabier Borboi-Parmakoa]], [[karlismo|karlisten]] tronurako hautagaia (j. [[1889]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[James Jones (idazlea)|James Jones]], estatubatuar idazlea (j. [[1921]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Joan Crawford]], estatubatuar aktorea (j. [[1904]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Carmen Prieto Rouco]], galiziar idazle, poeta eta antzerkigilea (j. [[1901]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Rafael Gómez]], gipuzkoar politikaria, ''[[1977ko Amnistiaren Aldeko Astea|Amnistiaren Aldeko Asteko]]'' manifestazio baten poliziak eraila (j. [[1903]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Modibo Keïta]], [[Mali]]ko lehen presidentea (j. [[1915]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Claire Goll]], alemaniar-frantziar kazetaria eta idazlea, Europako [[Abangoardismo|abangoardiako]] munduaren ordezkaria (j. [[1890]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Stephen Boyd]], iparrirlandar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Archibald Hill]], britainiar fisiologoa, 1922ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1886]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Roberto Rossellini]], italiar zinema zuzendaria (j. [[1906]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Marcel Bataillon]], frantziar historialaria (j. [[1895]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Epifanio Fernández]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1919]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Wernher von Braun]], alemaniar-estatubatuar ingeniaria, suziri diseinatzaile nabarmena (j. [[1912]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Javier Ybarra Bergé|Javier Ybarra]], bilbotar enpresaburua, idazlea eta politikaria, [[ETA politiko-militarra]]k eraila (j. [[1913]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[María Villar Buceta]], kubatar poeta, kazetari eta ekintzailea (j. [[1899]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Aurelia Elkoro-Iturbe]], ''Aureli'', gipuzkoar erraketista (j. [[1912]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Vladimir Nabokov]], errusiar-esatubatuar idazlea, XX. mendeko idazle berezi eta nagusietako bat (j. [[1899]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Hugh Le Caine]], kanadar fisikaria, musikagilea eta musika tresnen egilea (j. [[1914]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Michel Olzomendi]], Euskal Herrian jaiotako artzapezpikua (j. [[1901]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Henry Scheffé]], estatubatuar estatistikaria (j. [[1907]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Gabriel Manterola]], euskal idazle eta itzultzailea (j. [[1890]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Alice Paul]], estatubatuar ekintzaile feminista (j. [[1885]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Martín Agüero]], bizkaitar toreatzailea (j. [[1902]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Hermann Kemper]], alemaniar ingeniaria, [[lebitazio magnetiko]]aren aitzindaria (j. [[1892]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Ángel María Rousse]], bizkaitar futbolaria (j. [[1902]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Lee Miller]], estatubatuar argazkilari eta erreportari grafikoa (j. [[1907]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[María del Villar Berruezo]], nafar dantzaria eta idazlea (j. [[1888]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Javier Ramírez Sinués]], aragoiar abokatu eta politikari kontserbadorea, [[Araba]]ko gobernadore zibila (j. [[1898]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Giuseppe Castellano]], italiar jenerala (j. [[1893]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Francis Gary Powers]], estatubatuar hegazkinlari eta espioia, [[U-2ren istripua]]ren protagonista (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Miguel María Lojendio]], gipuzkoar noble eta diplomazialaria (j. [[1908]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Makarios III.a]], lehendabiziko [[Zipre]]ko presidentea (j. [[1913]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Edgar Douglas Adrian]], britainiar fisiologoa, 1932ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1889]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Ernst Bloch]], alemaniar filosofoa (j. [[1885]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Antonio Machín]], kubatar abeslaria (j. [[1903]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Paul Chaudet]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (j. [[1904]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Eduard Roschmann]], austriar [[Schutzstaffel|SSko]] teniente eta komandante nazia (j. [[1908]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Guy de Montlaur]], lapurtar margolaria (j. [[1918]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Elvis Presley]], estatubatuar [[rock]] abeslaria eta aktorea, historiako musikaririk garrantzitsuenetakotzat hartua (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Groucho Marx]], estatubatuar umorista eta aktorea (j. [[1890]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Marjorie Boulton]] britainiar idazle eta poeta (j. [[1924]]) * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Naum Gabo]], errusiar eskultorea (j. [[1890]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Atala Apodaca]], mexikar irakasle, feminista eta iraultzailea (j. [[1884]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Adolphe Jauregi]], baxenafar errugbilaria (j. [[1898]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Jean Rostand]], frantziar biologo eta filosofoa (j. [[1894]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Ernst Friedrich Schumacher]], alemaniar jatorrizko ekonomilaria, eragin handiduna 1970eko hamarkadan (j. [[1911]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Hamida Djandoubi]], Tunisian jaiotako nekazaria, [[Frantzia]]n [[heriotz-zigorra]] jaso zuen azken pertsona (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Steve Biko]], [[apartheid]]aren aurkako hegoafrikar ekintzailea, poliziak egindako torturen ondorioz (j. [[1946]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Robert Lowell]], estatubatuar olerkaria (j. [[1917]]). * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Leopold Stokowski]], ingalaterran jaiotako estatubatuar orkestra-zuzendaria (j. [[1882]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Shogo Kamo]], japoniar futbolaria (j. [[1915]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Leah Manning]], Espainiako Gerra zibilean ia 4.000 haur Santurtzitik Ingalaterrara eraman zituen britainiar politikaria (j. [[1886]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Marc Bolan]], ingeles musikari, abeslari, egile abeslari, musika ekoizle eta olerkaria, [[glam rock]]aren aitzindarietako bat (j. [[1947]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Maria Callas]], greziar-estatubatuar [[soprano]]a, XX. mendeko opera-kantari ospetsuenetarikoa (j. [[1923]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[José María Laka]], bizkaitar futbolaria (j. [[1898]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Seamus Costello]], irlandar errepublikar politikari eta ideologo ezkertiar eta sozialista (j. [[1939]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Augusto Unceta-Barrenechea]], bizkaitar enpresaburu eta politikaria (j. [[1923]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Jean Duvieusart]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1900]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Beatriz Allende]], txiletar mediku eta politikaria (j. [[1943]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[MacKinlay Kantor]], estatubatuar kazetari, eleberrigile eta gidoilaria (j. [[1904]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Bing Crosby]], estatubatuar aktore eta abeslaria (j. [[1903]]). * [[Urriaren 15]]a - [[Herminia Gómez Serra]], espainiar opera abeslaria izan, sopranoa (j. [[1891]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Andreas Baader]], [[Armada Gorriaren Frakzioa]] alemaniar talde armatuaren lehenengo liderra (j. [[1943]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Cassie Gaines]], estatubatuar abeslaria, ''[[Lynyrd Skynyrd]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Steve Gaines]], estatubatuar musikaria, ''[[Lynyrd Skynyrd]]'' taldeko kidea (j. [[1949]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Madalena Jauregiberri]], euskal idazlea eta euskaltzalea (j. [[1884]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Marie-Thérèse Walter]], frantziar emakumea, [[Pablo Picasso]]ren maitalea eta modeloa (j. [[1909]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Ronnie Van Zant]], estatubatuar abeslari eta musikaria, [[Lynyrd Skynyrd]] [[southern rock]] taldeko kide sortzailea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Julián Olivares]], III. Murrietako markesa, gipuzkoar militar eta eskrimalaria, [[sable]]an aditua (j. [[1895]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Félix Gouin]], [[Zerrenda:Frantziako presidenteak|Frantziako Estatuburua]] (j. [[1884]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Manuel Aranegi]], arabar ingeniari eta politikaria (j. [[1905]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[James Cain]], estatubatuar idazlea eta kazetaria (j. [[1892]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Armand Lunel]], frantziar idazlea eta [[shuadit]] edo judu-proventzeraren azken hiztuna (j. [[1892]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Greta Keller]], austriar abeslari eta aktorea (j. [[1903]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[René Goscinny|Rene Goscinny]], frantziar komigilea, ''"[[Asterix]]"'' pertsonaiaren sortan testugilea (j. [[1926]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Georges Philippe Friedmann]], frantziar soziologoa (j. [[1902]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Kurt Schuschnigg]], [[Austria]]ko kantzillerra (j. [[1897]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Daniel Chalonge]], frantziar astronomo eta astrofisikaria (j. [[1895]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Terence Rattigan]], ingeles idazlea (j. [[1911]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Ferdinand Guillaume]], ''Polidor'', lapurtar aktorea (j. [[1887]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Manuel José García Caparrós]], andaluziar langile gaztea, [[Polizia Armatua]]k eraila (j. [[1960]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Clarice Lispector]], brasildar idazlea, XX. mendeko brasilgo idazle garrantzitsuenetakoa (j. [[1920]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Clementine Churchill, Spencer-Churchill baroisa]], [[Winston Churchill]]en emaztea (j. [[1885]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Francisco López Sanz]], nafar kazetari eta politikari [[karlista]] (j. [[1896]]). * [[Abenduaren 17]]a edo [[Abenduaren 18|18a]] &ndash; [[María Ponce]], [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzeko Plazako &ndash; Amak]] elkartearen sortzaileetako bat, bahitua, torturatua eta eraila (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Jacques Tourneur]], frantziar zinema zuzendaria (j. [[1904]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Samael Aun Weor]], kolonbiar idazle [[esoterista]], mugimendu neognostiko baten sortzailea (j. [[1917]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Arturo Acebal Idígoras]], argentinar-bizkaitar margolari, eskultore eta zeramikaria (j. [[1912]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Charlie Chaplin|Charles Chaplin]], ingeles aktore, zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1889]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Maud Worcester Makemson]], estatubatuar [[Arkeoastronomia|arkeoastronomoa]] (j. [[1891]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Howard Hawks]],estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1896]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Sabah Al-Salim Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko emirra (j. [[1913]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Maiatza]] &ndash; [[Antonio Juan Onieva Santamaría]], nafar legegizona eta idazlea (j. [[1886]]). * [[Javier Garriz]], nafar apaiza eta idazlea (j. [[1894]]). * [[José Ramón Castro Alaba]], nafar sendagilea eta filologoa (j. [[1896]]). * [[Luis Antonio de Vega]], bilbotar idazlea, arabista, eleberrigile, kazetaria eta gourmeta (j. [[1900]]). * [[Tomas Agirre Lekube]], bizkaitar futbolaria eta [[Jose Antonio Agirre]] lehendakariaren anaia (j. [[1912]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Philip Warren Anderson]], [[Nevill Francis Mott]] eta [[John Hasbrouck van Vleck]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Ilya Prigogine]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Vicente Aleixandre]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Roger Guillemin]], [[Andrew Schally]] eta [[Rosalyn Yalow]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Bertil Ohlin]] eta [[James Meade]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Amnistia Internazionala]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1977| ]] ll29c9kmu9zmlvvvitvhmyqqwudhpa6 0 1314 9983967 9951635 2024-11-28T14:50:21Z Lainobeltz 56334 /* Maiatza */ 9983967 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urriaren 3]]a &ndash; Euskal errefuxiatuen aurkako [[1987ko sarekada Iparraldean|polizia operazio]] erraldoia abiatu zuten [[Ipar Euskal Herria]]n. Egun guztian zehar luzatu zen operazioan 61 lagun atxilotu zituzten ia 2.000 poliziak. Egun gutxitan, 200 euskal herritar atxilotu zituzten; haietatik 60 kanporatu eta 15 deportatu egin zituzten. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Portugaleteko herriko etxearen aurkako atentatua]] * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Gernikako bonbardaketa]]ren 50. urteurrena. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[1987ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak]]. === Mundua === * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Enpresa-batzorde]]ak [[Enrique Antolín]] atxiki ondoren, [[1987ko Reinosako istiluak|Reinosako istiluak]] piztu ziren. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Enpetrolen aurka (egungo [[Repsol]]) enpresak [[Tarragona]] hiritik hurbil zuen petrolio-findegia sutan jarri zuen, [[Enpetrolen aurkako atentatua|bi bonbaz eginiko atentatu baten bidez]]. Eragindako aire kutsaduraren ondorioz, 20.000 lagunek inguru hartatik ihes egin behar izan zuten gau hartan. * [[Uztailaren 11]]a &ndash; [[Munduko biztanleria]] 5 mila milioietara iritsi zen. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Londres]]en [[Naji al-Ali]] komikigile kritiko palestinarra tiroz hil zuten. * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Astelehen Beltza (1987)|Astelehen Beltza]]: [[Dow Jones Industrial Average|Dow Jones burtsa-indizea]] 508 puntu jaitsi zen. == Arte eta kultura == * [[TMEO]] komikiaren sorrera [[Iruñea]]n. * "[[Su Ta Gar]]" euskal [[Heavy metal]] musika talde ospetsua sortu zen. * [[1987ko Araba-Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]] Araban eta Bizkaian egindako lehenengo edizio ofiziala izan zen, [[Euskal Herriko Bertsozale Elkartea|Bertsozale Elkarteak]] antolatutakoa. [[Jon Lopategi]] izan zen garailea. * [[Apirilaren 3]]tik [[apirilaren 12]]ra [[1987ko Korrika|5. Korrika]] ospatu zen, [[Hendaia]] eta [[Bilbo]] artean. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[1987ko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Ernest Alkhat]]ek bere lehen txapela jantzi zuen. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; ''[[Gernika (opera)|Gernika]]'', [[Francisco Escudero]]ren musika eta [[Karmelo Iturria]] eta [[Augustin Zubikarai]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n. * [[Abenduaren 24]]a &ndash; ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en lehen emanaldia (gaur egungo [[Pirritx, Porrotx eta MariMotots]]) == Zientzia eta teknologia == == Kirolak == * [[Maiatzaren 25]]a - [[1987ko Nafarroako Sari Nagusia]], jatorriz martxoaren 29an jokatzekoa eta elurte baten ondorioz bertan behera utzitakoa, jokatu zen. Garailea [[Miguel Indurain]] nafarra izan zen, Lizarrako helmugan [[Iñaki Gastón]]i eta [[Fede Etxabe]]ri gailendu zitzaielarik. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Real Sociedad]]ek bere historian bigarren aldiz irabazi zuen [[Futboleko Espainiako Errege Kopa|Errege Kopa]], finalean [[Atlético de Madrid]]i irabazita [[Zaragoza]]n. * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[1987ko Donostia Klasikoa]]: [[Marino Lejarreta]] irabazle. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcos Gondra Krug]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Ariadna Ródenas]], espainiar atleta eta txirrindularia. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Eva Copa]], [[El Alto (Bolivia)|El Alto]]ko alkatea. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Daniel Estrada]], gipuzkoar futbolaria. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ken Owens]], galestar errugbilaria. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Davide Astori]], italiar futbolaria (h. [[2018]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Lyndsy Fonseca]], estatubatuar aktorea. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Michael McGlinchey]], zeelandaberritar futbolaria. * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Sirusho]], armeniar abeslari, musikagile eta pianista. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Cynthia Erivo]], ingeles aktorea, abeslaria eta musikagilea. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Bhumika Shrestha]], nepaldar modeloa, aktorea, politikaria eta pertsona transgeneroen eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Naya Rivera]], estatubatuar aktorea, modeloa eta abeslaria (h. [[2020]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Javier Mandaluniz]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ares Teixidó]], kataluniar telebista aurkezlea, irrati esataria eta aktorea. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Marco Simoncelli]], motoziklismoko italiar pilotua (h. [[2011]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Sandra Blázquez]], espainiar aktorea. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Sofía Gala Castiglione|Sofía Gala]], argentinar aktorea. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Luis Alberto Suárez]], uruguaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Hafsia Herzi]], frantziar aktorea. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Maria Kirilenko]], errusiar tenislaria. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Gojko Kačar]], serbiar futbolaria. * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Rigoberto Urán]], kolonbiar txirrindularia. * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Óscar Vega Salinas]], nafar futbolaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Naiara Díez]], nafar saskibaloi-jokalaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Ksenia Kahnovitx]], errusiar modeloa. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Kazuhisa Kawahara]], japoniar futbolaria. * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jon López Carracedo]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Charlotte Preiss]], lapurtar saskibaloi jokalaria. * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Arda Turan]], turkiar futbolaria. * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Oksana Xatxko]], ukrainar artista eta ekintzailea, [[Femen]] talde feministaren sortzaileetako bat (h. [[2018]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Ronda Rousey]], estatubatuar borrokalari profesional, arte martzial mistoetako borrokalari ohi, judoka ohi eta aktorea. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Gerard Piqué]], kataluniar futbolaria eta enpresaburua. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Ane Bergara]], nafar futbolaria. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Youssef El-Arabi]], frantziar-marokoar futbolaria. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Thomas Schreiner (saskibaloi jokalaria)|Thomas Schreiner]], austriar saskibaloi jokalaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Özge Gürel]], turkiar aktorea. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Monika Brodka]], poloniar punk rock abeslaria. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Kerli Kõiv]], estoniar abeslari eta abesti-idazlea. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Javi Garcia (futbolaria)|Javi Garcia]], espainiar futbolaria. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Xabier Perurena]], nafar aktorea. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Michael B. Jordan]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Rose Leslie]], eskoziar aktorea. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Yuja Wang]], txinatar piano-jole klasikoa. * [[Otsailaren 11]] - [[Emily Cummins]], britainiar ekintzailea eta asmatzailea, Afrikako eskulangileentzako ur-eramaile mugikorraren garatzailea. * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Adriano de Souza]], brasildar surflaria. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Makka Sagaipova]], [[txetxenia]]r abeslari eta dantzaria. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Natxo Zabal]], errioxar futbolaria. * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[María Gómez (kazetaria)|María Gómez]], espainiar kazetaria, literatur egilea, telebistako aurkezlea eta irrati-esataria. * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Jon Ossoff]], estatubatuar zinema-ekoizlea, ikerketa kazetaria eta senataria. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Jagoba Beobide]], gipuzkoar futbolaria. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Beñat Etxebarria]], bizkaitar futbolaria. * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Zuriñe Gil]], arabar futbolaria. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Eniola Aluko]], anglo-nigeriar futbolari ohia, komentarista eta exekutiboa. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Ellen Page]], kanadar aktorea. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Estibaliz Bajo]], gipuzkoar futbolaria. * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Ainhoa Sánchez]], gipuzkoar modelo eta aurkezlea. * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Tsukasa Umesaki]], japoniar futbolaria. * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Imanol Agirretxe]], gipuzkoar futbolaria. * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Endika Perez]], gipuzkoar traineru-estropadetako patroia. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Txetxu Gavilanes]], arabar izotz hockey jokalaria. * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Ibon Pérez]], bizkaitar kazetari eta aurkezlea. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Kesha]], estatubatuar abeslari, rapper eta musikagilea. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Pau Ribas]], kataluniar saskibaloi jokalaria. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Elsa Ruiz]], espainiar umorista, ilustratzailea eta ekintzaile feminista. * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Gorka Aranberri]], gipuzkoar traineru estropadetako patroia. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Mikel Garmendia Pajuelo]], bizkaitar futbolaria. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Anna Txakvetadze]], georgiar eta ukrainar jatorriko errusiar tenislaria. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Ihitz Iriart Sasenave]], zuberoar-iruindar abeslari, kantu taldeen gidari eta kultur ekintzailea. * [[Martxoaren 6]]a - [[Blanca Manchon]], espainiar estropadalaria da, Mistral RS:X kategorietan aditua. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Eleni Foureira]], greziar pop abeslari eta diseinatzailea. * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Bruno Cortês|Cortez]], brasildar futbolaria. * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Marco Mezquida]], espainiar jazz piaojotzaile berritzailea. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Nuria Herrero]], espainiar aktore eta dantzaria. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Ekaitz Santazilia]], nafar filologo, hizkuntzalari eta [[NUP]]eko irakaslea. * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Laura Chamorro]], gipuzkoar kazetari eta telebista aurkezlea. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Daniela Catrileo]], txiletar idazle feminista, [[maputxe]] jatorrikoa. * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Mikel Azkoiti]], gipuzkoar futbolaria. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Alice Belaïdi]], frantziar aktore eta umorista. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Gorka Elustondo]], gipuzkoar futbolaria. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[La Omega]], arabar B-girl eta rap, reggae edota dancehall ''femcee''a. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[João Alves de Assis Silva]], brasildar futbolaria. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Marcos García Barreno]], espainiar futbolaria. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Alice David]], frantziar aktorea. * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Jairo Mora]], costarricar ekintzaile ekologista (h. [[2013]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[María Valverde]], espainiar aktorea. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Iker Rodellar]], gipuzkoar futbolaria. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Borja Viguera]], espainiar futbolaria. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Polina Gagarina]], errusiar abeslari, aktore eta modeloa. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Alvar Gordejuela]], bizkaitar zinema zuzendari eta aktorea. * [[Martxoaren 28]]a - [[Asier Arranz]], espainiar futbolari ohia. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Humpy Koneru]], indiar xake-jokalaria. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Luanko Minuto Soler]], txiletar ezagunagoa den abeslari eta raperoa. * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Alberto Morrás]], arabar txirrindularia. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Mackenzie Davis]], kanadar aktore, ekoizle eta modeloa. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[José Ortigoza]], paraguaiar futbolaria. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Ximun Ternisien]], baxenafar errugbilaria. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Shane Lowry]], irlandar golflaria. * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Martyn Rooney]], ingeles atleta, [[400 metroko lasterketa|400 metroko]] proban aditua. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[McDonald Mariga]], kenyar futbolaria. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Loida Zabala Ollero]], espainiar haltera. * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Ugaitz Mugertza]], gipuzkoar aizkolaria. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Maya Gabeira]], brasildar surflaria, olatu handiak harrapatzeagatik ezaguna. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Shay Mitchell]], kanadar aktore, modelo, enpresari eta youtuberra. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Hayley Westenra]], zeelandaberritar-irlandar sopranoa. * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Eneko Rubio]], bizkaitar futbolaria. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Yohei Fukumoto]], japoniar futbolaria. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[David Pérez Sañudo]], bizkaitar gidoilari eta zinemagilea. * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Samira Wiley]], estatubatuar aktorea. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Maria Xarapova]], errusiar tenislari ohia eta modeloa. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Flavita Banana]], espainiar ilustratzaile, biñetista eta marrazkilaria. * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Beatriz Recari]], nafar golfaria. * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Maialen Hegi-Luku]], lapurtar idazle eta itzultzailea. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Joseba Ariño]], bizkaitar futbolaria. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Kota Aoki]], japoniar futbolaria. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Jonathan Castroviejo]], bizkaitar txirrindularia. * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Leiomy Maldonado]], puertorricar jatorriko estatubatuar modelo, dantzari, dantza-irakasle eta ekintzailea. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Lander Gabilondo]], gipuzkoar futbolaria. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Masaki Yanagawa]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Filip Filipović]], serbiar waterpolo jokalaria. * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Mikel Otaegi|Mikel Otaegi, ''Txirri junior'']], donostiar pailazoa. * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Cesc Fàbregas]], kataluniar futbolaria. * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Jorge Lorenzo]], motoziklismoko espainiar pilotua. * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Asako Ideue]], japoniar futbolari ohia. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Moon Geun-young]], hegokorear aktorea. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[José Ángel Antelo]], espainiar saskibaloi jokalaria. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Aidy Bryant]], estatubatuar aktore eta umorista. * [[Maiatzaren 7]]a - [[Maya Erskine]], estatubatuar aktorea. * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Oihane Unzalu]], bizkaitar nutrizionista, kirol monitorea eta lasterkaria. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Izaro Lasa]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Kévin Gameiro]], frantziar futbolaria. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Tomoaki Makino]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Chang Hye-Jin]], hegokorear arkularia. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Anni B Sweet]], espainiar abeslaria. * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Marianne Vos]], herbeheretar txirrindularia, bere belaunaldiko onentzat hartua. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Urko Arroyo]], bizkaitar futbolaria. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[François Steyn]], hegoafrikar errugbilaria. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Urko Vera]], bizkaitar futbolaria. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Ibai Zabala]], bizkaitar pilotaria. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Anaitz Arbilla]], nafar futbolaria. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Ikoitz Arrese Otegi]], bizkaitar politikaria. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Andy Murray]], eskoziar tenislaria. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Dimitrios Verginis]], greziar saskibaloi jokalaria. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Edvald Boasson Hagen]], norvegiar txirrindularia. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Luisana Lopilato]], argentinar aktore eta abeslaria. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Mike Havenaar]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Taku Takeuchi]], japoniar eski jauzilaria. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Masato Morishige]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Novak Đoković]], serbiar tenislaria, inoizko tenislaririk hoberenetakoa. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Déborah François]], [[valoniar]] aktorea. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Kamil Stoch]], poloniar eski jauzilaria. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ibai Ardanaz]], nafar futbolaria. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Josh Thomas]], australiar umorista, aktore eta gidoilaria. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Pearl Mackie]], ingeles aktorea. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Leire Agirrezabalaga]], gipuzkoar [[mendi lasterketa]]ria. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Lee J. Carter]], estatubatuar politikari ohia. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Iñigo Del Valle]], gipuzkoar saskibaloi jokalaria. * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Seiya Fujita]], japoniar futbolaria. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Roberto López Eskiroz|Roberto López Eskiroz, ''Ruper'']], nafar futbolaria. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Pau Torres]], kataluniar futbolaria. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Garazi Beloki]], gipuzkoar aktore eta modeloa. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Akwaeke Emezi]], nigeriar idazle eta artista bisuala. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Steven Kruijswijk]], herbeheretar txirrindularia. * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Diego Ifrán]], uruguaiar futbolaria. * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Aritz Erkiaga]], bizkaitar puntista. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Oihana Etxebarrieta]], gipuzkoar kazetari eta [[EH Bildu]]ko politikari, legebiltzarkide eta ekintzaile feminista. * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Iñigo Sarasola]], gipuzkoar futbolaria. * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Beñat Gaztelumendi]], gipuzkoar bertsolaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Fabien Causeur]], frantziar saskibaloi jokalaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Choi Han-bit]], hegokorear emakume modeloa, aktorea eta abeslaria. * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Aya Sameshima]], japoniar futbolaria. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Olatz Perez de Viñaspre]], nafar [[EHU]]ko irakasle eta [[Ixa taldea|IXA taldeko]] ikerlaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Naoyuki Fujita]], japoniar futbolaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Lee Min-oh]], hegokorear aktore, modelo eta abeslaria. * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Ian Uranga]], bizkaitar futbolaria. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Jon Gaizka Apraiz]], gipuzkoar futbolaria. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Lionel Messi]], argentinar futbolaria, inoizko futbolari onenetarikoa. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; ''[[Snow Tha Product]]'', mexikar-estatubatuar rapera eta aktorea. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Melissa Jiménez (kazetaria)|Melissa Jiménez]], belgikar-kataluniar kirol-kazetaria. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Sergio Manuel]], bizkaitar saskibaloi arbitroa. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Titica]], angolar abeslari transgeneroa. * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Ed Westwick]], britaniar aktore eta musikaria. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Eneko Etxebertz]], nafar txirrindulari ohia. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Jena Lee]], frantziar abeslaria. * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Xabier López Jimeno|Xabier 'Jabato' López Jimeno]], gipuzkoar aktorea. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Alexander Albistegi]], gipuzkoar futbolaria. * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Esteban Granero]], espainiar futbolaria. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Sebastian Vettel]], 1 Formulako alemaniar pilotua. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Damien Lagrange]], lapurtar errugbilaria. * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Alexander Kristoff]], norvegiar txirrindularia. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Élodie Fontan]], frantziar aktorea. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Andoni Blázquez]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Mela Franco Habijan]], filipinar modelo eta aktorea. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Eriz Goiria]], bizkaitar futbolaria. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Eder Diez Sanchez]], bizkaitar futbolaria. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Yuki Nagasato]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Junya Tanaka]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Nerea Gorriti]], gipuzkoar aktorea. * [[Uztailaren 18]]a - [[Sébastien Guerrero]], lapurtar plater-tiratzailea eta arrain-saltzailea. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Xabier Etxebarria]], bizkaitar futbolaria. * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Mikel Santamaria]], nafar futbolaria. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Imanol Landeta]], mexikar aktore eta abeslaria. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Kosuke Ota]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Carmen Boza]], espainiar abeslari eta konpositorea. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Mathieu Acebes]], lapurtar errugbilaria. * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Iago Aspas]], galiziar futbolaria. * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Diana Urrea]], bizkaitar militante feminista eta internazionalista eta politikaria. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Jazell Barbie Royale]], estatubatuar emakumezko modelo transgeneroa, ''[[Miss International Queen]]'' edertasun lehiaketa irabazi zuen lehenengo emakume beltzarana. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Katie Leung]], eskoziar aktorea. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[María Pina]], espainiar saskibaloi-jokalaria. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Eduard Prades]], kataluniar txirrindularia. * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Zoran Vrkić]], kroaziar saskibaloi-jokalaria. * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Sandra Ramajo]], gipuzkoar futbolaria. * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Lara Martorell]], espainiar aktorea. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Cătălina Ponor]], errumaniar gimnasta artistico ohia, ''oreka-barraren erregina''. * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Megan Montaner]], espainiar aktorea. * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Murielle Ahouré]], bolikostar atleta, abiadura-lasterketetan aditua. * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Anže Kopitar]], esloveniar izotz hockey jokalaria. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Katie Hill]], estatubatuar politikaria. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Blake Lively]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Amy Macdonald]], eskoziar abeslari eta konposatzailea. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Aitor Puertas]], gipuzkoar snowboarder paralinpikoa. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Liu Yifei]], txinatar-estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Irantzu Lekue]], arabar artista garaikidea eta aktibista kulturala. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Daigo Nishi]], japoniar futbolaria. * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[Julio Soto]], nafar bertsolaria, lau aldiz [[Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]ko txapelduna. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Naji al-Ali]] komikigile kritiko palestinarra tiroz hil zuten Londresen. * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Dena Rachman]], indonesiar emakumezko aktore eta abeslari transgeneroa. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Xabier Zabalo]], nafar txirrindularia. * [[Irailaren 5]]a - [[Ekain Perez]], gipuzkoar irrati esatari eta musikaria. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Evan Rachel Wood]], estatubatuar aktorea. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Wiz Khalifa]], estatubatuar rapper, abeslari, kantautore eta aktorea. * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Munroe Bergdorf]], britainiar emakumezko modelo transgenero, DJ eta transexualen aldeko eta arrazakeriaren aurkako ekintzailea. * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Alade Aminu]], nigero-estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Merve Boluğur]], turkiar aktore eta modeloa. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Maddalen Dorronsoro Amiano]], gipuzkoar abeslari, musikagile eta abesbatza zuzendaria. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Yasuhito Morishima]], japoniar futbolaria. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Leonor Lavado]], espainiar aktorea, imitatzailea, umorista, aurkezlea eta youtuberra, imitatzaile hoberentzat joa. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Alex Pullin]], australiar snowboardlaria (h. [[2020]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Rubén Royo]], arabar futbolaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Daniel García Pérez|Daniel García Pérez, ''Toti'']], espainiar futbolaria. * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Yu Kobayashi]], japoniar futbolaria. * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Xabi Tolosa]], euskal aktore eta marrazkilara. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Ione Belarra]], nafar psikologo eta politikaria. * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Monica Niculescu]], errumaniar tenislaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Kim Yo-jong]], iparkorear politikaria. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Hilary Duff]], estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Cecilio Valgañón]], errioxar esku huskako pilotari ohia. * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Anaïs Demoustier]], frantziar antzezlea. * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Flora Duffy]], bermudar triatleta. ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Maite Berriozabal]], bizkaitar bertso gai-jartzailea eta zutabegilea. * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Zuleyka Rivera]], puertorricar modeloa eta aktorea. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Atomu Tanaka]], japoniar futbolaria. * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Josu Lopez-Gazpio]], gipuzkoar kimikaria, [[Goi-mailako Online Institutua|Goi-mailako Online Institutuko]] irakaslea eta ikertzailea. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Gorka Izagirre]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Beñat Labaien]], gipuzkoar futbol-entrenatzailea * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Mizuho Sakaguchi]], japoniar futbolari ohia. * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Hideto Takahashi]], japoniar futbolaria. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Zac Efron]], estatubatuar aktorea eta abeslaria. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anna Sanchis]], espainiar txirrindularia. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[June Ansoleaga]], bizkaitar kazetaria eta telebista aurkezlea. * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Aimar Cid]], gipuzkoar futbolaria. * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Lorena Llamas]], kataluniar txirrindulari ohia. * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Kílian Jornet]], kataluniar eskialari eta mendi lasterketaria. * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Karina Cyfka]], poloniar xake jokalaria. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Manuel Medrano]], kolonbiar kantautorea. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Ashley Graham]], estatubatuar modeloa. * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Xabier Etxeita]], bizkaitar futbolaria. * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Garazi Martin]], bizkaitar arraunlaria. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Saori Ariyoshi]], japoniar futbolaria. * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Courtney Barnett]], australiar abeslaria, konpositorea eta rock-musikaria. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Kevin Jonas]], ''[[Jonas Brothers]]'' taldeko kidea. * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[O.J. Mayo]], estatubatuar saskibaloiko jokalaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Ana Ivanović]], serbiar tenislaria. * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Eduardo Gurbindo]], nafar eskubaloi jokalaria. * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Isuo]], gipuzkoar kantaria eta musikagilea. * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Kepa del Olmo]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Juan José Ballesta]], espainiar aktorea. * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Jason Day]], australiar golfaria. * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Ander Elosegi]], gipuzkoar kirolaria, ur bizietako [[kanoa]] monoplaza (C1) modalitatean aditua. * [[Azaroaren 15]]a - [[Alicia Fernández Rodríguez]], galiziar poeta. * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Clevin Hannah]], estatubatuar saskibaloi jokalaria. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Andoni Erburu]], bizkaitar aktorea. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Lashana Lynch]], britainiar aktorea. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Karen Gillan]], eskoziar antzezlea. * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Yumi Uetsuji]], japoniar futbolaria. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Rachel Atherton]], mendi-bizikletako ingeles txirrindularia, downhill modalitatekoa. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Nabyla Maan]], marokoar egile abeslaria. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Sergio Henao]], kolonbiar txirrindularia. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Gonzalo Higuaín]], frantziar-argentinar futbolaria. * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Ari Ne'eman]], pertsona desgaituen eskubideen aldeko estatubatuar aktibista. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Natalia Gordienko]], moldaviar abeslari eta dantzaria. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Ana María Polvorosa]], espainiar aktorea. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Javier Ruescas]], espainiar idazle eta [[youtuber]]ra. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Markel Susaeta]], [[Athletic]]eko gipuzkoar futbolaria. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Yosuke Kashiwagi]], japoniar futbolaria. * [[Abenduaren 16]]a - [[Alicia Güemes Fraga]], kataluniar komikigilea eta ilustratzailea. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Chelsea Manning]], estatubatuar soldadu ohia, ''[[Wikileaks]]'' atariari dokumentu konfidentzialak filtratzeagatik espetxean izandakoa. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Ophélie Meunier]], frantziar modelo eta telebista aurkezlea. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Arman Imaz]], bizkaitar futbolari ohia. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Karim Benzema]], frantziar futbolaria. * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Yasmine Petty]], estatubatuar modelo eta aktorea. * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Marisa Valle Roso]], asturiar tonada abeslaria. * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Alaia Martin]], gipuzkoar bertsolaria. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Berta Dávila]], galiziar idazlea. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Seydou Doumbia]], bolikostar futbolaria. * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Roland Lamah]], belgikar futbolaria. ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Otsail]]a &ndash; [[Mai Duong Kieu]], vietnamdar-alemaniar aktorea. * [[Ainhoa Vitoria]], gipuzkoar irrati-esataria. * [[Alejandra Bueno]], arabar artista bisuala, ikertzailea eta kultura-kudeatzailea. * [[Amaia Arranz Otaegui]], gipuzkoar arkeobotanikaria. * [[Amaia Cazenave]], lapurtar kazetaria. * [[Arrate Hidalgo]], bizkaitar idazlea, itzultzailea, editorea eta kultur eragilea. * [[Beñat Olea]], gipuzkoar diseinatzaile grafikoa eta ilustratzailea. * [[Dei Gaztelumendi]], gipuzkoar ilustratzaile eta animaziozko pertsonaien sortzailea. * [[Eli Bujanda]], gipuzkoar abeslaria. * [[Estitxu Pinatxo]], nafar abeslaria. * [[Estitxu Villamor]], arabar fisikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea. * [[Garazi Arrula]], nafar itzultzailea eta idazlea. * [[Gartxot Unsain]], gipuzkoar abeslari eta kantautoreagipuzkoar . * [[Haizea Pastor]], arabar zinema-zuzendaria. * [[Iker Rioja]], arabar kazetari eta idazlea. * [[Inhar Urruzuno]], bizkaitar harri-jasotzailea. * [[Iñigo Martinez (politikaria)|Iñigo Martinez]], bizkaitar politikaria. * [[Iván Martín Seoane]], bizkaitar ingerilari ohia eta entrenatzailea. * [[Izaro Ieregi]], bizkaitar artista. * [[Julen Axiari]], lapurtar musikaria. * [[Julen Iztueta]], gipuzkoar diseinatzaile grafiko eta artista. * [[Maika Etxekopar]], zuberoar antzerkilaria, kantaria eta musikaria. * [[Maria Amolategi]], gipuzkoar abeslaria eta telebista aurkezlea. * [[Nagore Belastegi Martín]], gipuzkoar kazetaria. * [[Najat Kaanache]], gipuzkoar sukaldariburua eta telebista aurkezlea. * [[Nerea Sorondo]], nafar herri kirolaria, aizkora proban eta trontzan aritzen dena. * [[Peru Galbete]], gipuzkoar abeslari, pianista, gitarrista, ukelele jotzaile eta konpositorea. * [[Tania de Sousa]], gipuzkoar musikaria. * [[Usue Mori Carrascal]], gipuzkoar [[EHU]]ko-irakaslea eta ikertzailea. * [[Zaloa Gómez]], bizkaitar aktorea. * [[Amber Case]], estatubatuar ziborg antropologoa, gizakien eta teknologiaren arteko interakzioak ikertzen dituena. * [[Andrea Ixchíu]], [[Kitxe]] herriko herri-kazetaria, autoritate komunitario eta giza eskubideen defendatzailea. * [[Maria Arnal]], kataluniar abeslaria. * [[Maria Sirvent]], kataluniar abokatua eta politikaria. * [[Nastassja Cipriani]], italiar fisikaria eta matematikaria. * [[Shain Neumeier]], estatubatuar abokatu eta aktibista. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Jesús Narro]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1922]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Douglas Sirk]], alemaniar zinema zuzendaria (j. [[1897]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Renato Guttuso]], italiar margolaria eta eskultorea (j. [[1911]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Lawrence Kohlberg]], estatubatuar psikologoa (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Carlos Sanz Ramírez]], gipuzkoar margolaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Norman McLaren]], kanadar zinema-zuzendaria (j. [[1914]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Josep Vicenç Foix]], kataluniar idazlea (j. [[1894]]). * [[Urtarrilaren 31]] &ndash; [[Yves Allégret]], frantziar zinemagilea (j. [[1907]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Alistair MacLean]], eskoziar eleberrigilea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Carl Rogers]], estatubatuar psikologoa eta apaiza (j. [[1902]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Bronisława Wajs]], poloniar poeta eta abeslari ijitoa (j. [[1908]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Dimitri Borissovitx Kabalevski]], errusiar musikagilea eta pedagogoa (j. [[1904]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Juan Felix Iriarte]], ''Berjinanto'', nafar bertsolaria (j. [[1912]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Edgar P. Jacobs]], belgikar komikigilea (j. [[1904]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Jean Stoetzel]], frantziar psikologo eta soziologoa (j. [[1910]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Andy Warhol]], estatubatuar margolari, idazle eta zinema-zuzendaria, [[Pop Artea|Pop Art]] mugimenduaren sortzaileetariko bat (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[José Afonso]], portugaldar abeslari, letragile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Esteban Etxebarria]], bizkaitar futbolaria (j. [[1923]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Emilio Gurutzeta]], gipuzkoar futbol arbitroa (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Jesús María Viana]], euskal abokatu eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Txomin Iturbe]], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]] erakunde armatuko kide eta buruzagi historikoa (j. [[1943]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Bertrand de Jouvenel]], frantziar idazle eta politikaria (j. [[1903]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Randolph Scott]], estatubatuar aktorea (j. [[1898]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Danny Kaye]], estatubatuar aktore, abeslari, dantzari, umorista eta musikaria (j. [[1911]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Gerald Moore]], britainiar piano-jotzailea (j. [[1899]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Bernardino Bienabe]], gipuzkoar margolaria (j. [[1899]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Louis de Broglie|Louis-Victor de Broglie]], frantziar fisikaria, 1929ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j.[[1892]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Rita Streich]], alemaniar opera-abeslaria (j. [[1920]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[István Csala]], hungariar politikaria (j. [[1899]]). * [[Martxoaren 22]]a &ndash; [[Leocadio Muro]], nafar margolari, dekoradore eta kartelgilea (j. [[1897]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Eugen Jochum]], alemaniar orkestra-zuzendaria (j. [[1902]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Alice eta Martin Provensen|Martin Provensen]], umeentzako liburuen estatubatuar ilustratzailea (j. [[1916]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Olha Franko]], ukrainar idazle eta sukaldaria (j. [[1896]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Alphonse Alley]], [[Dahomey]]ko presidentea (j. [[1930]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Buddy Rich]], estatubatuar bateria-jotzailea eta jazzeko orkestra-zuzendaria (j. [[1917]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Richard Ithamar Aaron]], galestar filosofoa (j. [[1901]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Leabua Jonathan]], [[Lesotho]]ko lehen ministroa (j. [[1914]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Erskine Caldwell]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1903]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Primo Levi]], italiar idazlea (j. [[1919]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Kent Taylor]], estatubatuar aktorea (j. [[1906]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Herbert Blumer]], estatubatuar soziologoa (j. [[1900]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Amadeo Marco]], nafar politikari [[karlismo|karlista]] (j. [[1900]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Monika Lekunberri]], [[Galdakao]]ko ikastolako irakaslea (j. [[1910]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Kenneth Cook]], australiar eleberrigile, kazetari, zinema zuzendari eta politikaria (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Paul Maye]], euskal txirrindularia, historian Paris-Tours gehien irabazi duena (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Antony Tudor]], ingeles-estatubatuar ballet dantzaria eta koreografoa (j. [[1908]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Dalida]], frantziar abeslari eta aktorea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Rita Hayworth]], estatubatuar aktore eta [[sex symbol]]a (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Gunnar Myrdal]], suediar ekonomialaria, 1974ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1898]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Valentín Paz-Andrade]], galiziar idazle eta kazetaria (j. [[1898]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[José Ángel Urien]], bizkaitar txirrindularia (j. [[1961]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Joaquín Argamasilla]], espainiar noblea, objektu opakuen bidez ikusteko ustezko gaitasun bat alegatzeagatik ezaguna (j. [[1905]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[José Gabriel Sarasa]], euskal herritar abokatu eta politikaria (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ajita Wilson]], estatubatuar zinema-aktore eta aktore pornografikoa (j. [[1950]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Emiliana Zubeldia]], nafar musikagile eta piano-jotzailea (j. [[1888]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Olof Eriksson]], [[Finlandia]]ko udalerrietako hainbat [[armarri]] marraztu zituen gizona (j. [[1911]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[John Howard Northrop]], estatubatuar biokimikaria, 1946ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1891]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Jean Delay]], lapurtar psikiatra eta idazlea (j. [[1907]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Emiliano Álvarez]], euskal txirrindularia (j. [[1912]]). * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Errol Barrow]], [[Barbados]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Anthony de Mello]], indiar apaiz jesuita eta psikoterapeuta (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[François Perroux]], frantziar ekonomialaria eta idazlea (j. [[1903]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Andrés Segovia]], Salobreñako I. markesa, espainiar gitarrista (j. [[1893]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Jean Elitxagarai]], euskal arraunlaria (j. [[1886]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Teofilo Urdanotz]], nafar filosofo [[predikatzaileen Ordena|domingotarra]] (j. [[1912]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Gregorio Urkaregi]], berrogeita sei urtez [[Begoña (barrutia)|Begoñako]] etxeko-medikua (j. [[1909]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Geraldine Page]], estatubatuar aktorea (j. [[1924]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Ricardo Irezabal Benguria]], bizkaitar enpresaburua (j. [[1910]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Yasuo Haruyama]], japoniar futbolaria (j. [[1906]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Mariano Cañardo]], euskal txirrindularia (j. [[1906]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Maddi Hegi|Maddi Hegi, ''Uda'']], [[Iparretarrak]] erakunde armatuaren ekintzailea (j. {{circa|[[1961]]}}). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Fred Astaire]], estatubatuar aktore eta dantzaria, XX. mendeko dantzaririk bikainenetakoa (j. [[1899]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Raymond Ruyer]], frantziar filosofoa (j. [[1902]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Sauveur Ducazeaux]], lapurtar txirrindularia (j. [[1911]]). * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Jackie Gleason]], estatubatuar komediantea, aktorea eta musikagilea (j. [[1916]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Henk Badings]], herbeheretar musikagilea (j. [[1907]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Clarisse Ratsifandrihamanana]], madagaskartar idazlea (j. [[1926]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Bernard de Coral]], [[Urruña]]ko alkatea (j. [[1900]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Bengt Strömgren]], daniar astrofisikaria, espazioko gas-hodeiei buruzko azterketetan aitzindaria (j. [[1908]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Kristof Istèque|Kristof Istèque, ''Ttittof'']], [[Iparretarrak]] erakunde armatuaren ekintzailea (j. {{circa|[[1960]]}}). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[André Dassary]], gehienbat frantsesez aritutako lapurtar kantaria (j. [[1912]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Gerardo Diego]], espainiar poeta (j. [[1896]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Olimpia Valencia]], Galiziako lehen ginekologoa (j. [[1898]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Amelia de la Torre]], espainiar aktorea (j. [[1905]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Norbert Casteret]], frantziar mendizale, espeleologo eta idazlea (j. [[1897]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Luzia Urigoitia|Luzia Urigoitia, ''Lutxi'']], bizkaitar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], [[Guardia Zibila]]k eraila (j. [[1959]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna-Eva Bergman]], norvegiar margolari espresionista abstraktua (j. [[1909]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Tawfiq al-Hakim]], egiptoar idazlea (j. [[1898]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Manuel Lekuona]], gipuzkoar idazlea, apaiza eta [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzaina]] (j. [[1894]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Pola Negri]], poloniar-estatubatuar antzezlea, zinema mutuko izar handienetako bat (j. [[1897]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Aileen Meagher]], kanadar atleta, 4x100 metroko proban aditua (j. [[1910]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[José María Lakarra]], euskal historialari, filologo, mediebalista eta heraldista, Aragoi eta Nafarroako historian aditua (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Camille Chamoun]], [[Libano]]ko bigarren presidentea (j. [[1900]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Nobusuke Kishi]], [[Japoniako lehen ministro]]a (j. [[1896]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Georgios Athanasiadis-Novas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1893]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Sumiko Kurishima]], japoniar aktore eta dantzaria (j. [[1902]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Javier Sagarzazu]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1958]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Peter Schidlof]], austriar musikagilea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Clarence Brown]], estatubatuar film zuzendaria (j. [[1890]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Carlos Drummond de Andrade]], brasildar olerkaria (j. [[1902]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Rudolph Hess]], [[Alemania Nazi]]ko politikaria (j. [[1894]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Shichirō Fukazawa]], japoniar idazlea eta musikaria (j. [[1914]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Margot Moles]], kataluniar kirolaria, hainbat kiroletan aritutakoa (j. [[1910]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Gloria Zubia]], bizkaitar abertzalea eta euskaltzalea (j. [[1906]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[José María Bueno]], espainiar kardinala, [[Gasteizko elizbarrutia|Gasteizko gotzaina]] izandakoa (j. [[1904]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Jose Viñes Ibarrola]], nafar sendagilea eta gaztelaniazko idazlea (j. [[1898]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Didier Pironi]], frantziar [[1 Formula]]ko gidaria (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Héctor Abad Gómez]], kolonbiar medikua eta giza eskubideen aldeko aktibista (j. [[1921]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Georg Wittig]], alemaniar kimikaria, 1979ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1897]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Inazio Mari Atxukarro]], euskal esataria, ipuin- eta pasadizo-kontalaria eta umorista (j. [[1912]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Joseph Laduche]], lapurtar pilotaria (j. [[1919]]). * [[Abuztuaren 28]]a &ndash; [[John Huston]], estatubatuar zinema gidoilaria eta zuzendaria (j. [[1906]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Lee Marvin]], estatubatuar aktorea (j. [[1924]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Morton Feldman]], estatubatuar musikagilea (j. [[1926]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Richard Marquand]], galestar zinema zuzendaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Julián Bergara]], nafar futbolaria (j. [[1913]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Aimé Painé]], [[Maputxe]] eta [[Tehueltxe]] jatorriko argentinar abeslaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Lorne Greene]], kanadar aktore eta abeslaria (j. [[1915]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Peter Tosh]], jamaikar [[reggae]] musikaria (j. [[1944]]). * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Aníbal Gordon]], argentinar kriminala, [[Triple A]] talde parapolizialaren burua (j. [[1930]]). * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Mervyn LeRoy]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoilaria, eta vaudeville aktorea (j. [[1900]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Orlando Araujo]], venezuelar idazlea (j. [[1928]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Américo Tomás]], [[Portugal]]go presidentea (j. [[1894]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Manuel Ziarsolo]], ''Abeletxe'', bilbotar idazlea (j. [[1902]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Einar Gerhardsen]], [[Norvegia]]ko lehen ministroa (j. [[1897]]). * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Jaco Pastorius]], estatubatuar baxu-jotzailea eta konpositorea, historiako eragin handienetako [[Baxu elektriko|baxu]]-jotzaile bat (j. [[1951]]). * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Bob Fosse]], estatubatuar koreografo eta zinema zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Mary Astor]], estatubatuar aktorea (j. [[1906]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Victoria Kent]], espainiar abokatu eta politiko errepublikazalea (j. [[1891]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Herbert Tichy]], austriar autore, geologo, kazetari eta eskalatzailea (j. [[1912]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Álvaro Fernández Fernández]], espainiar txirrindularia (j. [[1960]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[June Clyde]], estatubatuar aktorea, dantzaria eta abeslaria (j. [[1909]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Peter Brian Medawar]], brasildar-britainiar medikua, 1960ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1915]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Jean Anouilh]], frantziar antzerkigilea (j. [[1910]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Maria Ivogün]], hungariar [[soprano]]a (j. [[1891]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Konstantinos Tsatsos]], [[Grezia]]ko presidentea (j. [[1899]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[William P. Murphy]], estatubatuar sendagilea, 1934ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1892]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Kotxepin Bengoetxea]], bizkaitar euskaltzalea (j. [[1949]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Jose Estornes Lasa]], euskal idazle eta hizkuntzalaria (j. [[1913]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Koldo Mitxelena]], euskal idazle, filologo eta euskaltzain [[errenteria]]rra (j. [[1915]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Fahri Korutürk]], [[Turkia]]ko presidentea (j. [[1903]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Walter Houser Brattain]], estatubatuar fisikaria, [[trantsistore]]aren asmatzaileetako bat eta 1956ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1902]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Rodolfo Halffter]], espainiar musikagilea eta musika-irakaslea (j. [[1900]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Thomas Sankara]], ''Afrikako [[Che Guevara]]'', lehendabiziko [[Burkina Faso]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Urriaren 19]]a &ndash; [[Jacqueline du Pré]], britainiar biolontxelo-jotzailea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Andrei Nikolaievitx Kolmogorov]], errusiar matematikaria (j. [[1903]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Mecha Ortiz]], argentinar aktorea eta abeslaria (j. [[1900]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Lino Ventura]], italiar aktorea (j. [[1919]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Antonio Añoveros]], euskal apezpikua, [[Bilboko elizbarrutia|Bilboko apezpikua]] izandakoa (j. [[1909]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Luis Maria Lojendio]], gipuzkoar propagandista, idazlea eta beneditar mojea (j. [[1907]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[André Masson]], frantziar margolaria (j. [[1896]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[René Lévesque]], [[Quebeceko lehen ministroen zerrenda|Quebeceko 23. lehen ministroa]] (j. [[1922]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Georges Franju]], frantziar zinemagilea (j. [[1912]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[George Laurence]], kanadar fisikaria (j. [[1905]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Jean Rivier]], frantziar musikagilea (j. [[1896]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Seyni Kountché]], [[Niger]]ko presidentea (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Eduardo Arbide]], euskal-argentinar futbolaria (j. [[1900]]). * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Jacques Anquetil]], frantziar txirrindularia, 5 [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]] irabazi zituen lehenengoa (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Plácido Domingo Ferrer]], espainiar [[zarzuela]]ko [[baritono]] lirikoa (j. [[1907]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Matilde Cantos]], espainiar politikari sozialista (j. [[1898]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Emmanuel Bondeville]], frantziar musikagilea (j. [[1898]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[James Baldwin (idazlea)|James Baldwin]], estatubatuar eleberrigilea eta afro-amerikarren eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1924]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Donn F. Eisele]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Luis Federico Leloir]], frantziar-argentinar biokimikaria, 1970eko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1906]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Jakov Zeldovitx]], sobietar fisiko teorikoa (j. [[1914]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Rouben Mamoulian]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1897]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Antonio Odriozola]], arabar bibliografoa (j. [[1911]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Helen Porter]], britainiar botanikoa eta Imperial Collegeko lehen emakume-irakaslea (j. [[1899]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[María Francés]], nafar aktorea (j. [[1887]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Jascha Heifetz]], lituaniar-estatubatuar biolin-jotzailea (j. [[1901]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Copi]], argentinar marrazkilaria eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Irving Allen]], estatubatuar ekoizle eta zinemagilea (j. [[1905]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Marguerite Yourcenar]], frantziar eleberrigilea (j. [[1903]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Mimí Langer]], austro- argentinar medikua, psikologoa, psikoanalista eta irakaslea (j. [[1910]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Joop den Uyl]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1919]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[May Balisidya]], tanzaniar idazlea (j. [[1947]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Julian Ugarte]], euskal aktorea (j. [[1929]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Uztaila]] &ndash; [[Andre Ospital]], euskal idazlea (j. [[1915]]). * [[Irail]]a &ndash; [[Cesáreo Sardui]], bizkaitar txirrindulara (j. [[1901]]). * [[Bonifazio Arandia]], bizkaitar soinujolea (j. [[1909]]). * [[Eloy Erentxun]], gipuzkoar margolaria (j. [[1904]]). * [[Eugenio Prieto Arana]], [[Aireko Indar Sobietarretako euskal hegazkinlarien taldea|Aireko Indar Sobietarretako euskal hegazkinlarien taldeko]] kidea (j. [[1922]]). * [[Eustaquio Berriotxoa]], gipuzkoar gerra argazkilari eta ingeniaria (j. [[1899]]). * [[Felix Erauskin]], euskal atleta (j. [[1907]]). * [[Jeronimo Sarasola]], ''Tolosar Pedro Bautista'', gipuzkoar idazlea (j. [[1896]]). * [[Karlos Elgezua]], gipuzkoar eskultorea, erretratuetan aditua (j. [[1898]]). * [[Kotxepin Bengoetxea]], bizkaitar euskaltzalea (j. [[1949]]). * [[Mª Carmen Húder Carlosena]], nafar pedagogoa eta ekintzailea (h. [[1987]]). * [[Rafael Figuera]], euskal herritar margolaria (j. [[1907]]). * [[Teri Ibarrola]], bizkaitar ipuin-kontalaria (j. [[1918]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Johannes Georg Bednorz]] eta [[Karl Alexander Müller]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Donald J. Cram]], [[Jean-Marie Lehn]] eta [[Charles J. Pedersen]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Joseph Brodsky]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Susumu Tonegawa]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Robert Solow]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Oscar Arias Sanchez]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1987| ]] ddhkigptr03vx7uakbf8lw9m062bdlu 0 1319 9983877 9977435 2024-11-28T14:00:35Z Lainobeltz 56334 /* Urria */ 9983877 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[ETA]]k [[Cruz Verde plazako atentatua|Madrilgo Cruz Verde plazan bonba-auto bat eztandarazi zuen]]. * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Herriko Alderdi Sozialista Iraultzailea|HASI]] alderdi [[Abertzaletasun|abertzale]] [[Sozialismo|sozialistaren]] disoluzioa. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[ETA]]ren zuzendaritza atxilotu zuten Bidarten, Lapurdin. Frantziako eta Espainiako Poliziek elkarlanean egindako operazioan. [[Francisco Mujika Garmendia]] "Pakito", [[Jose Luis Álvarez Santacristina]] "Txelis" eta [[Joseba Arregi Erostarbe]] "Fiti" atxilotu zituzten. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; Gendarmeek Eric Lexardoi gazte [[Ortzaize|ortzaiztarra]], [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] lehen [[intsumisio|intsumisoa]] atxilotu zuten. Bi egunen buruan [[Patxa]] kolektiboak deitutako Martxa Antimilitaristan Jean François Lefort Lof eta Nikolas Padrones intsumisoak ere atxilotu zituzten. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; Nafarroa Garaikoren [[Aranguren]]go bailarako 500 auzokide autoinkulpatu egin ziren makro epaiketa batean epaitu behar zituzten bi herrikiderekin batera. === Mundua === * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Su-eten]]a sinatu zuten [[Jugoslavia]]ko eta [[Kroazia]]ko indar armatuek, [[Nazio Batuen Erakundea]]k bultzatuta. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuek]] harremanak berrezarri zituzten [[Errusia]]rekin. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Maastrichteko Ituna]] izenpetu zuten, [[Europar Batasuna]]ren sorrera ahalbidetu zuena. * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Bosnia-Herzegovina]]k independentzia aldarrikatu zuen. * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Errepublika]]ren aldarrikapena [[Maurizio]]n. * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Bosniako gerra]] hasi zen, ia hiru urtez luzatu zena, [[Serbia]]k herrialde hartako independentziaren aurka eginez. * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Rodney King]] jipoitu zuten polizien absoluzioak haserrea piztu eta [[1992ko Los Angelesko istiluak|istilu larriak eragin zituen]] Los Angelesen. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Georgia]]ko polizia eta Guardia Nazionaleko unitateak [[Abkhazia]]ren gaineko gobernuaren kontrola berrezartzeko bidali zituzten, [[Abkhaziako Gerra (1992-1993)|Abkhaziako Gerra]] hasiz. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Abimael Guzman]] atxilotu zuten [[Lima]]n ([[Peru]]), [[Peruko Alderdi Komunista]]ren [[gerrilla]] [[maoismo|maoistako]] burua zena. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[John Major]]ren gobernu [[Erresuma Batuko Alderdi Kontserbadorea|kontserbadoreak]] [[libera esterlina]] [[truke-tasen mekanismo]]tik atera zuenez geroko [[Asteazken Beltza]] * [[Azaroaren 11]]a &ndash; [[Iparretarrak]] taldeak lehergailu bat leherrarazi zuen Landetako [[Akize]] herriko suprefeturan eta kalte handiak eragin zituen. Akizeko epaitegian beste lehergailu bat jartzera zihoazen hiru kide atxilotu zituzten. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Alcàsserko krimena]]: Míriam, Toñi eta Desirée nerabeak bahitu, bortxatu, torturatu eta hil zituzten. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Slobodan Milošević]] neokomunista [[Serbia]] eta [[Montenegro]]ko lehendakari aukeratu zuten. == Arte eta kultura == * "[[Gozategi]]" eta "[[Sorotan Bele]]"euskal [[musika]] talde ospetsu eta beteranoak sortu zituzten. * [[Julio Medem]]ek "[[Behiak (filma)|Vacas]]" pelikula estreinatu zuen. * [[1992ko Araba-Bizkaiko Bertsolari Txapelketa]]ko garailea [[Jon Enbeita]] izan zen, [[1990eko Araba-Bizkaiko Bertsolari Txapelketa|aurreko edizioan]] legez. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[1992ko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Manolo Arozena]]k bere hirugarren txapela jantzi zuen. * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[1992ko Prudentzio Deuna Bertso Saria]]n [[Rikardo Gonzalez de Durana]] izan zen irabazlea. == Zientzia eta teknologia == * [[Ekainaren 3]] eta [[Ekainaren 14|14]] artean- [[Lurraren Goi Bilera]]k [[Ingurumen eta Garapenari buruzko Rioko Deklarazioa]] eman zuen. == Kirolak == * [[1992ko Neguko Olinpiar Jokoak]] ([[Albertville]], [[Frantzia]]; [[otsailaren 8]]a &ndash; [[otsailaren 23]]a). ** [[1992ko Neguko Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|2 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] kirol bakarrean, [[Espainia]]ko selekzioarekin. * [[1992ko Udako Olinpiar Jokoak]] ([[Bartzelona]], [[Espainia]]; [[uztailaren 25]]a &ndash; [[abuztuaren 9]]a). ** [[1992ko Udako Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|95 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 17 kiroletan, [[Espainia]] eta [[Frantzia]]ko selekzioekin. ** [[Uztailaren 4]] eta [[Uztailaren 5|5ean]] Olinpiar Jokoen harira [[traineru estropada]] jokatu zen, traineruak Olinpiar Jokoetan izan diren aldi bakarra. * [[Apirilaren 4]]a - [[1992ko Nafarroako Foru Erkidegoko Saria]]n [[Julian Gorospe]] bizkaitarra izan zen garailea, Lizarrako helmugan [[Jean-François Bernard]] taldekide frantziarraren eskutik helduta iritisi zelarik. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Bartzelona Futbol Kluba|FC Barcelona]] futbol taldeak lehenengo [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]] irabazi zuen, [[UC Sampdoria]] talde [[italia]]rra garaituta. * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[1992ko Nafarroako Itzulia]]: [[Agustin Sagasti]] irabazle. * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Frantziako errugbi txapelketa]]ren finala: R.C.Toulon taldeak [[Biarritz Olympique]] 19-14 menderatu zuen. * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[1992ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourraren]] lehenengo etapa [[Donostia]]ko hiritik abiatu zen. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Amaia Aranzabal]] gipuzkoarra [[Cho Oyu]] mendira (8.201 m) iritsi zen, [[zortzimilako]] bat lortzen lehenengo euskal emakumea bilakatuz. 8 egun eroago, [[Pilar Ganuza]] tontor bera zapaldu zuen, zortzimilako bat lortzen lehendabiziko emakume nafar bihurtu zena. == Jaiotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Aiala Uribelarrea]], bizkaitar traineru estropadetako patroia. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Jon Aurtenetxe]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Aniela Rodriguez]], mexikar narratzailea eta poeta. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Eneko Zabaleta]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Naiara Beristain]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Sabin Merino]], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Suki Waterhouse]], ingeles aktore eta modeloa. * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Aitor Albizua]], bizkaitar telebista aurkezlea. * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Cristina Cornejo]], gipuzkoar futbolaria. * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Tania Fernández García]], galiziar piraguista. * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Jaan Roose]], estoniar kirolaria, [[Slackline]]-an aditua. * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Uxue Garmendia]], gipuzkoar futbolaria. * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Alexander Vallejo]], arabar futbolaria. * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Mac Miller]], estatubatuar rapeatzailea, abeslaria eta musika ekoizlea (h. [[2018]]). * [[Urtarrilaren 19]]a - [[Erika Rodríguez Horrillo]], gipuzkoar aktore, teatrologo eta eszenografoa. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Garazi Arregi]], euskal saskibaloi-jokalaria. * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Sara Sálamo]], espainiar aktorea. * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Leyre Fernández]], nafar futbolaria. * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Marko Dmitrović]], serbiar futbolaria. * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Ainize Barea|Ainize Barea, ''Peke'']], bizkaitar futbolaria. * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Irati Bilbao]], bizkaitar jazz musikaria eta abeslaria. ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Dorleta Eskamendi]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Unai Bustinza]], ''Bustinza'', bizkaitar futbolaria. * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Daniel Schmidt]], japoniar futbolaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Neymar]], brasildar futbolaria. * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Kejsi Tola]], albaniar abeslaria. * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Marco Sangalli]], gipuzkoar futbolaria. * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Ander Capa]], bizkaitar futbolaria. * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Ander Zabala]], bizkaitar arraunlaria. * [[Otsailaren 10]]a - [[Pauline Ferrand-Prévot]], frantziar txirrindularia, errepidean, ziklo-krosean eta mendi txirrindularitzan lehiatzen dena. * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Kevin Mayer]], frantziar atleta. * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Xabi Igoa]], arabar bertsolaria. * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Amaia Lanbarri]], bizkaitar futbolaria. * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Taylor Lautner]], estatubatuar aktorea. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Christian Eriksen]], daniar futbolaria. * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Peio Goikoetxea]], bizkaitar txirrindularia. * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Johanna Hyöty]], finlandiar tenislaria. * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Garazi Sánchez]], bizkaitar surflaria. * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Kerman Lejarraga]], bizkaitar boxeolaria. * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Jonathan Nanizayamo]], kongoar futbolaria. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Sergio Rodríguez Reche]], nafar txirrindularia. * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Haris Seferović]], suitzar futbolaria. * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Ugaitz Agirre]], gipuzkoar idazlea. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Massimo Stano]], italiar atleta. * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Jimmy Vicaut]], frantziar atleta, [[100 metroko lasterketa|100]] eta [[200 metroko lasterketa|200]] metrotan aditua. * [[Camilla Pang]], britainiar biologo, idazle eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea. ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Jon Jaunarena]], nafar pilotaria. * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Gorka Magunazelaia]], bizkaitar futbolaria. * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Macarena Achaga]], argentinar modelo, aktore, abeslari eta telebista aurkezlea. * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Gloria Rodríguez Sánchez]], espainiar txirrindularia, pistan aditua. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Yulema Corres]], arabar futbolaria. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Iñigo Eguaras]], nafar futbolaria. * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Bel Powley]], ingeles aktorea. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Natali Germanotta]], estatubatuar moda-diseinatzailea eta estilista. * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Emily Osment]], estatubatuar aktore, abeslari eta konpositorea. * [[Martxoaren 11]] - [[Juana Dolores]], katalanezko idazlea eta aktorea. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sarah Buschmann]], frantziar fantasiazko-eleberrigile eta ipuingilea. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Thomas Dos Santos]], lapurtar futbolaria. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Ozuna]], puertorricar trap latino eta reggaeton abeslaria. * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Kaya Scodelario]], ingeles modelo eta aktorea. * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Ami Sugita]], japoniar futbolaria. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Mikel Iturria]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Kim Mi-soo]], hegokorear aktore eta modeloa (h. [[2022]]). * [[Martxoaren 17]]a - [[Sara González Lolo]], asturiar patin-hockeyko jokalaria. * [[Martxoaren 17]]a - [[Pauline Peyraud-Magnin]], frantziar futbolaria. * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Pedro Astray]], arabar futbolaria. * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Lara Arruabarrena]], gipuzkoar tenislaria. * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Karolína Plíšková]], txekiar tenislaria. * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Kyrie Irving]], estatubatuar-australiar saskibaloi jokalaria. * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Stoffel Vandoorne]], 1 Formulako belgikar pilotua. * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Berta Vázquez]], ukraniar aktore eta abeslaria. * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Ander Barrenetxea Uriarte|Ander Barrenetxea]], bizkaitar txirrindularia. ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Lola Indigo]], espainiar abeslaria, musikagilea eta dantzaria. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Shintaro Kurumaya]], japoniar futbolaria. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Mathew Ryan]], australiar futbolaria. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lucas Velasco]], argentinar aktorea, abeslaria eta modeloa. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Jon Arzamendi]], gipuzkoar futbolaria. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Sadio Mané]], senegaldar futbolaria. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Nerea Reparaz]], nafar kazetaria. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Daisy Ridley]], britainiar aktorea. * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Yoel Sola]], nafar futbolaria. * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Chad le Clos]], hegoafrikar igerilaria. * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[George North]], britainiar errugbi jokalaria. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Mariñe Arbeo]], gipuzkoar artista eta ilustratzailea. * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Naoise Dolan]], irlandar idazlea. * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[John Guidetti]], suediar futbolaria. * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Daniel Ruiz Vives]], nafar motoziklista ohia. * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Valentina Bellè]], italiar aktorea eta modeloa. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Karlo Bručić]], kroaziar futbolaria. * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Chloe Bennet]], estatubatuar aktore eta abeslaria. * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Marko Todorović]], montenegroar saskibaloi jokalaria. * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gigi Gorgeous]], kanadar modelo eta aktorea. * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Borja Angoitia]], bizkaitar futbolaria. * [[Apirilaren 24]]a - [[Laura Gil]], espainiar saskibaloi-jokalaria. * [[Apirilaren 25]]a - [[Adria Arjona]], puertorricar aktorea. * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[María Cumplido]], espainiar matematikari eta ikertzailea. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Apolonia Lapiedra]], espainiar aktore pornografikoa. * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Enric Saborit]], kataluniar futbolaria. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Marc-André ter Stegen]], alemaniar futbolaria. ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Gulinazha]], [[uigur]] etniako txinatar aktore eta modeloa. * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Alexander Callens]], perutar futbolaria. * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Oihana Aldai]], gipuzkoar futbolaria. * [[Maiatzaren 7]]a - [[Natalia Rodriguez (aktorea)|Natalia Rodriguez]], espainiar aktorea. * [[Maiatzaren 8]]a - [[Olivia Culpo]], estatubatuar influencerra, aktorea, eta modeloa, 2012ko ''Miss Unibertso''. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Aitor Irusta]], bizkaitar pilotaria. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Cris Lizarraga]], bizkaitar abeslaria. * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Thibaut Courtois]], belgikar futbol atezaina. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Koldo Berasaluze]], bizkaitar futbolaria. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Mikel Cuberia]], bizkaitar futbolaria. * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Fernando Pacheco Flores]], espainiar futbolaria. * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Sam Smith]], britainiar abeslari eta konpositorea. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Cate Campbell]], malawiar jatorriko australiar igerilaria. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Jack Gleeson]], irlandar aktorea. * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Gerónimo Rulli]], argentinar futbolaria. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Shoma Doi]], japoniar futbolaria. * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Cristian Portu]], espainiar futbolaria. * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Danielle Arciniegas]], kolonbiar aktore, modelo eta abeslaria. * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Cristian Ganea]], errumaniar futbolaria. * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Stefi Troguet]], andorratar alpinista. * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Mikel Juaristi]], gipuzkoar futbolaria. * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Jeison Murillo]], kolonbiar futbolaria. * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Olatz Aldalur]], traineru estropadetako gipuzkoar patroia. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Manuela Lareo]], arabar futbolaria. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Marta Luna]], nafar futbolaria. ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Sara Nieves Matheu García]], espainiar matematikari, ingeniari informatiko, irakasle eta ikertzailea, zibersegurtasunean espezializatua. * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Alejandra Onieva]], espainiar aktorea. * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Rubén Sobrino]], espainiar futbolaria. * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Mario Götze]], alemaniar futbolaria. * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Monika Linkytė]], lituaniar abeslaria. * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Lux Pascal]], estatubatuar-txiletar emakume aktorea. * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Sara Lee (borrokalaria)|Sara Lee]], estatubatuar borrokalari profesionala (h. [[2022]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Kate Upton]], estatubatuar top-modela. * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Julian Alaphilippe]], frantziar txirrindularia. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Poppy Cleall]], ingeles errugbilaria. * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Philippe Coutinho]], brasildar futbolaria. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Ben Halloran]], australiar futbolaria. * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Daryl Sabara]], estatubatuar aktorea. * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Mohamed Salah]], egiptoar futbolaria. * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Mujinga Kambundji]], suitzar atleta da, abiadurazko lasterketatan aditua. * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Alisa Krylova]], errusiar supermodelo, kazetari eta idazlea. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[David Alaba]], austriar futbolaria. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Stuart Hogg]], eskoziar errugbilaria. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Joseba Zaldua]], gipuzkoar futbolaria. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Tania Calvo]], arabar pistako-txirrindularia. * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Jennette McCurdy]], estatubatuar aktorea eta abeslaria. * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Elaine Thompson-Herah]], jamaikar atleta. * [[Ekainaren 28]]a - [[Gemma Triay]], espainiar padel-jokalaria. ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Jānis Timma]], letoniar saskibaloi jokalaria. * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Toufik-de-Planoise]], frantziar anarkista antifaxista, sindikalista, eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Aitor Kortabitarte]], bizkaitar futbolaria. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Alejandro Maestresalas]], nafar futbolaria. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Nathalia Ramos]], espainiar-estatubatuar aktorea. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Kristin Tattar]], estoniar [[disko golf]]laria. * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Nino Galović]], kroaziar futbolaria. * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Jedet]], espainiar emakumezko modelo, abeslari eta aktore transgeneroa. * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Margaret Satupai]], samoar atleta, pisu eta disko jaurtiketan aditua. * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Victor Fuchs]], frantziar futbolaria. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Carolyn Genzkow]], alemaniar aktorea. * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Larrissa Miller]], australiar gimnasta artistikoa. * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[David Soto Ruiz]], nafar futbolaria. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Irantzu García]], euskal [[curling]]-jokalaria. * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Itsasne Larruskain]], bizkaitar irakaslea eta futbolaria. * [[Uztailaren 15]]a &ndash; [[Anna Tsukishima]], japoniar emakumezko aktore pornografiko transgeneroa. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Ander Plazaola]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[Uztailaren 16]]a &ndash; [[Jarosław Zyskowski]], poloniar saskibaloi jokalaria. * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Alain González Estíbalez]], arabar txirrindularia. * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Selena Gomez]], estatubatuar abeslari eta telebistako aktorea. * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Iker Tainta]], nafar esku huskako pilotaria. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Izaskun García]], bizkaitar saskibaloi-jokalaria. * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Marika Koroibete]], fijitar errugbilaria. * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Hanae Shibata]], japoniar futbolaria. * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Jessy Trémoulière]], frantziar errugbi jokalaria. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Fabiano Caruana]], italo-estatubatuar xakelaria. ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Kevin McDowell]], estatubatuar triatleta. * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Ane Pescador]], gipuzkoar arraunlaria, bost aldiz Kontxako Bandera eta beste bost aldiz Traineruen Ligaren irabazle. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Cole Sprouse]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Dylan Sprouse]], estatubatuar aktorea. * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Lauriane Lissar]], lapurtar errugbilaria. * [[Abuztuaren 6]]a - [[Natsumi Tsunoda]], japoniar judo borrokalaria. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Simon Yates]], ingeles txirrindularia. * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Ane Labaka]], gipuzkoar bertsolaria. * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[María España Almendro]], espainiar saskibaloi-jokalaria. * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Gracia Alonso de Armiño]], bizkaitar saskibaloi-jokalaria. * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Heuss l'Enfoiré]], frantziar rap abeslari eta aktorea. * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Cara Delevingne]], ingeles modelo eta aktorea. * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Ander Barinaga-Rementeria]], gipuzkoar aktorea eta ekoizlea. * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Giovanni Prinzi]], italiar artista eta grabatzailea. * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Nagore Elu]], bizkaitar biokimikari eta eta zientzia dibulgatzailea. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Neslihan Atagül]], turkiar aktorea. * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Demi Lovato|''Demi'' Lovato]], estatubatuar aktorea eta abeslaria. * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Irene Sánchez-Escribano]], espainiar lasterkaria, oztopo lasterketatan eta krosean aditua. * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Phùng Trương Trân Đài]], vietnamdar emakumezko edertasun modelo transgeneroa. * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Carissa Moore]], hawaiiar surflaria, lau aldiz [[ASP World Tour|ASPko Munduko Surf Txapelketaren]] irabazle. * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Kim Petras]], alemaniar pop eta a capella abeslari eta letragilea. * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Elena Rivera]], espainiar aktorea eta abeslaria. ==== Iraila ==== * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Jon Ander Aranburu]], gipuzkoar saskibaloi jokalaria. * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Ane Miren Martínez de Lahidalga]], arabar futbolaria. * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Gizem Karaca]], turkiar aktorea eta modeloa. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Ane Barandiaran]], gipuzkoar sofbol jokalaria. * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Sakiko Ikeda]], japoniar futbolaria. * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Ainara Elbusto]], nafar txirrindularia. * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Mahmood]], italiar abeslari eta musikagilea. * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Adrian González Velasco]], espainiar txirrindularia. * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Camélia Jordana]], frantziar abeslari eta aktorea. * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Nick Jonas]], estatubatuar abeslari, musikagile, aktore eta musika ekoizlea. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Quay Dash]], estatubatuar emakumezko rapeatzaile eta abestigile transgeneroa. * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jelena Jakovixina]], errusiar alpetar eskiatzailea. * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Kendra Harrison]], estatubatuar atleta. * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Lisa Ecker]], austriar gimnasta artistikoa. * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Ondřej Balvín]], txekiar saskibaloi jokalaria. * [[Irailaren 21]]a &ndash; [[Maria Muzytxuk]], ukrainar xake jokalaria, [[Emakumezkoen munduko xake txapelketa|emakumezkoen munduko xake txapeldun]] izandakoa. * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Daniela Ospina]], kolonbiar modeloa, boleibol jokalaria eta enpresaria. * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Loïc Chetout]], lapurtar txirrindularia. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Stav Strashko]], ukrainar-israeldar modeloa eta aktorea. ==== Urria ==== * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Rupi Kaur]], kanadar poeta, idazle eta aktibista feminista. * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Yoly Saa]], galiziar maistra, egile-abeslaria, musikagilea eta letragilea. * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Idoia Etxeberria Ikutza]], gipuzkoar harri-jasotzailea. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Cardi B]], estatubatuar abeslaria eta aktorea. * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Joseba Díez Antxustegi]], arabar abokatua eta [[EAJ]]ko politikaria. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[John John Florence]], hawaiiar surflaria. * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Cristian Gilés]], nafar futbolaria. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Egoitz Fernández]], bizkaitar txirrindularia. * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Hari Nef]], estatubatuar aktore, modelo eta idazle transgeneroa. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Rubén Pardo]], espainiar futbolaria. * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Jugatx Astorkia]], bizkaitar artista eta ikertzailea. * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Andoni Aretxabaleta]], bizkaitar pilotaria. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Mayada Al-Sayad]], alemaniar-palestinar atleta, distantzia luzeko lasterketetan aditua. * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Paula Púa]], espainiar ''stand-up'' komikoa eta gidoilaria. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Michael Copper]], estatubatuar umorista eta abeslaria. * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Amaiur Esnaola]], [[EHU]]ko ikertzaile biologoa. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Édouard Louis]], frantziar idazle eta intelektuala. * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Greeicy Rendón|Greeicy]], kolonbiar aktorea eta abeslaria. ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Sandra Paños]], espainiar futbolaria. * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Oihane Mendizabal]], gipuzkoar arkeologoa. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Aubrey Kate]], estatubatuar emakumezko aktore pornografiko transexuala. * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Jon Manuel Vega]], gipuzkoar futbolaria. * [[Azaroaren 11]] - [[Elena Herraiz]], espainiar hizkuntzalaria da eta youtuberra. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Piyada Inthavong]], laostar emakumezko modelo transgeneroa. * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Zigor Martínez]], arabar izotz hockey jokalaria. * [[Azaroaren 18]]a - [[Asier Barahona]], espainiar futbolaria. * [[Azaroaren 18]]a &ndash; [[Emanuel Buchmann]], alemaniar txirrindularia. * [[Azaroaren 18]]a - [[Queralt Casas]], kataluniar saskibaloi-jokalaria. * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Koldo Olabarri]], bizkaitar aktorea. * [[Azaroaren 20]]a - [[Colleen Quigley]], estatubatuar atleta, distantzia ertaineko lasterketetan eta 3.000 metrotako hesi-lasterketan aditua. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Conor Maynard]], britainiar abeslari eta konpositorea. * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Adrian Otaegi]], gipuzkoar golfaria. * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Geoffrey Kamworor]], kenyar atleta, [[Distantzia luzeko lasterketa|distantzia luzeetan]] aditua. * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Miley Cyrus]], estatubatuar abeslari eta aktorea. * [[Azaroaren 26]]a &ndash; ''[[Anuel AA]]'', puertorricar abeslaria. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Ion Areitio]], gipuzkoar txirrindularia, trial modalitatean aditua. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Zulai Plazaola]], gipuzkoar aktorea. * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Victoria Volkova]], mexikar modelo, aktore, makillatzaile eta youtuberra. ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Beatriz Corrales]], madrildar badminton-jokalaria. * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Zion Moreno]], mexikar-estatubatuar aktorea. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Lilian Calmejane]], frantziar txirrindularia. * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Iker Guarrotxena]], bizkaitar futbolaria. * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Esther González]], espainiar futbolaria. * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Erika Hilton]], brasildar politikaria eta pertsona beltzen eta LGBT eskubideen aldeko ekintzailea. * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Gen Shoji]], japoniar futbolaria. * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Jon Ander Insausti]], gipuzkoar txirrindularia. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Marina Agoues]], gipuzkoar futbolaria. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Ryo Miyaichi]], japoniar futbolaria. * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Claudia Traisac]], espainiar aktorea. * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Daria Dugina]], errusiar kazetari eta ekintzaile politikoa (h. [[2022]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Andrew Nabbout]], australiar futbolaria. * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Bárbara Rivas]], gipuzkoar aktore eta abeslaria. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Kristen Faulkner]], estatubatuar txirrindularia. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Bridgit Mendler]], estatubatuar aktore, abeslari eta modeloa. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Iker Muniain]], [[Athletic]]eko nafar futbolaria. * [[Abenduaren 19]]a &ndash; [[Nasser Saleh]], marokoar jatorriko espainiar aktorea. * [[Abenduaren 20]]a &ndash; [[Gorka Luariz-Aierdi]], gipuzkoar futbolaria. * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Mario Barco]], nafar futbolaria. * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Beñat Urretabizkaia|Beñat Urretabizkaia, ''Urretabizkaia II.a'']], gipuzkoar esku huskako pilotari eta entrenatzailea. * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Lara van Ruijven]], herbehereetar [[pista laburreko abiadura-patinaje|pista laburreko abiadura-patinatzailea]] (h. [[2020]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Ana Zamorano]], bizkaitar bidaiaria. * [[Andrea González Caballero]], bizkaitar gitarra klasiko jolea. * [[Eñaut Zubizarreta]], gipuzkoar musikagilea. * [[Garazi Esnaola]], gipuzkoar musikaria eta piano-jolea. * [[Guiomar Puerta]], bizkaitar aktorea. * [[Helena Azkarragaurizar]], gipuzkoar marrazkilaria eta diseinatzailea. * [[Josu Narbarte]], gipuzkoar arkeologoa. * [[Kattalin Saint-Marie]], baxenafar soziologoa. * [[Mikel Iraeta]], gipuzkoar musikaria. * [[Nerea Apodaka]], arabar artista plastikoa. * [[Nerea Zusberro]], kirol kazetaritzako aditu eta esatari gipuzkoarra. * [[Peio Ormazabal]], bizkaitar bertsolaria. * [[Saats Karasatorre]], nafar bertsolaria. * [[Santi Balderas]], bizkaitar abokatu, legelari eta unibertsitate-irakaslea. * [[Sara Berasaluce]], arabar argazkilaria. * [[Unai Mendizabal]], gipuzkoar bertsolaria. * [[Urtzi Alea]], bizkaitar irakasle, gizarte-hezitzaile eta politikaria. * [[Usue Egia]], bizkaitar ilustratzailea. * [[Yeray Vázquez]], bizkaitar aktorea. * [[Helin Bölek]], turkiar abeslaria eta ekintzailea (h. [[2020]]). * [[Irene Moray]], kataluniar zinema-argazkilaria eta zuzendaria. * [[Isabel Pérez Dobarro]], galiziar piano-jotzailea. * [[Zahra Joya]], [[hazara]] etniako afganiar kazetaria. == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Grace Hopper]], ''Amazing Grace'', estatubatuar zientzialaria eta matematikaria, historiako lehen [[konpiladore]]aren egilea (j. [[1906]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Judith Anderson]], australiar-estatubatuar antzezlea (j. [[1897]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Maria Teresa Bonilla i Elias]], kataluniar albaitaria (j. [[1918]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Abderrahim Bouabid]], marokoar abokatu eta politikaria (j. [[1922]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Nicolas Schöffer]], hungariar eskultorea eta artearen teorialaria (j. [[1912]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Henri Queffelec]], frantziar idazlea (j. [[1910]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Wiktor Ostrowski]], poloniar alpinista (j. [[1905]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Manuel Hernández Mompó]], espainiar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[José Ferrer]], puertoricoar aktorea (j. [[1912]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Mikel Aiestaran Elizalde|Mikel Aiestaran]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1910]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Jean Hamburger]], frantziar medikua, [[nefrologia]]ren aitzindaria eta Nefrologiako Nazioarteko Elkartearen sortzailea (j. [[1909]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Mário Peixoto]], brasildar zinemagilea (j. [[1908]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Erich Andres]], alemaniar argazkilaria, Espainiako Gerra Zibilean Euskal Herrian argazkiak ateratakoa (j. [[1905]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Juanita Ibaibarriaga]], bizkaitar euskaltzalea eta ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Alex Haley]], estatubatuar idazlea (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Veneranda Manzano]], espainiar maistra eta politika, Bigarren Errepublikako diputatua (j. [[1893]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Joxe Migel Zumalabe]], gipuzkoar matematikari, irakasle, aparejadore, lexikografo, euskaltzale eta pintorea (j. [[1906]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[María Elena Moyano]], ''Madre Coraje'', perutar borrokalari soziala, eraila (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[William Schuman]], estatubatuar musikagile eta pedagogoa (j. [[1910]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Angela Carter]], ingeles kazetari eta eleberrigilea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Jânio Quadros]], [[Brasil]]go presidentea (j. [[1917]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Sylvain Arend]], belgikar astronomoa (j. [[1902]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Samivel]], frantziar diseinatzailea, margolaria eta idazlea (j. [[1907]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Roberto D'Aubuisson]], salvadortar militarra eta politikaria (j. [[1943]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Pierre Dervaux]], frantziar orkestra-zuzendaria (j. [[1917]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Dick York]], estatubatuar aktorea (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Algirdas Julius Greimas]], lituaniar-frantziar hizkuntzalaria (j. [[1917]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Rosa Maria Arquimbau i Cardil]], kataluniar idazle eta kazetaria (j. [[1909]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ferenc Karinthy]], hungariar eleberrigile, antzerkigile, kazetari, itzultzaile eta waterpolo jokalaria (j. [[1921]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Sandy Dennis]], estatubatuar aktorea (j. [[1937]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Lella Lombardi]], italiar auto-pilotua, [[1 Formula]]n parte hartu duten bost emakumeetako bat (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Néstor Almendros]], kataluniar argazki-zuzendaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Mary Osborne]], estatubatuar jazzeko-gitarrista, abeslaria eta gitarra fabrikatzailea (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Giuseppe Olmo]], italiar txirrindularia (j. [[1911]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Maria Helena Vieira da Silva]], portugaldar-frantziar margolaria (j. [[1908]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Menahem Begin]], [[Israelgo Lehen Ministroen zerrenda|Israelgo lehen ministroa]] (j. [[1913]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[James Brooks (margolaria)|James Brooks]], estatubatuar margolaria (j. [[1906]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Luis Usoz]], euskal [[belar hockey]] jokalaria (j. [[1932]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Richard Brooks]], estataubatuar film gidoigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1912]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Rafael Ruiz Balerdi]], euskal margolaria (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Joaquín Satrustegi]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1909]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Erika Groth-Schmachtenberger]], alemaniar argazkilaria (j. [[1906]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Jean Poiret]], frantziar antzezle eta antzerki-idazlea (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Roger Lemelin]], frantsesezko kanadar nobelagilea (j. [[1919]]). * [[Martxoaren 16]]a &ndash; [[Yves Rocard]], frantziar fisikaria (j. [[1903]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Manuel Ferreira]], portugaldar idazlea (j. [[1917]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Antonio Molina]], [[flamenko]] eta koplako andaluziar abeslaria (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Lina Bo Bardi]], italiar-brasildar arkitekto-modernoa (j. [[1914]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Georges Delerue]], frantziar musikagilea (j. [[1925]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Claude Bricage]], frantziar argazkilaria (j. [[1939]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Friedrich Hayek]], britainiar ekonomista, 1974ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1899]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Isidoro Bastarrika]], euskal idazlea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Rihei Sano]], japoniar futbolaria (j. [[1912]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Casto Intza]], nafar musikologoa (j. [[1894]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Paul Henreid]], estatubatuar zinema-aktore eta zuzendaria (j. [[1908]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Juan García Hortelano]], espainiar idazlea (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Sammy Reshevsky]], poloniar-estatubatuar xake-jokalaria (j. [[1911]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Takeshi Inoue]], japoniar futbolaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Isaac Asimov]], errusiar jatorriko estatubatuar idazle eta biokimikaria, [[zientzia-fikzio|zientzia fikzio]] eta zientzia dibulgazioan autore arrakastatsua (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Yang Kyoungjong]], [[korea]]r soldadua (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Mariano Aguilar Navarro]], espainiar legelari, irakasle eta politikaria (j. [[1916]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Daniel Bovet]], suitzar botikaria, 1957ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1907]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Antonio Gezuraga Besangitz]], bizkaitar-estatubatuar ingeniaria, AEBtako Itsas Armadan eta NASAn aritutakoa (j. [[1919]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Peter Dennis Mitchell]], ingeles kimikaria, 1978ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Maurizio Elizalde]], nafar txistularia, Euskal Herriko txistulari eta txistu-egilerik handienetakoa (j. [[1915]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Benny Hill]], ingeles aktore eta umorista (j. [[1924]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Väinö Linna]], finlandiar idazle eta hizkuntzalaria (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Jean Pierre Zubiria]], lapurtar poeta (j. [[1902]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Satyajit Ray]], indiar zinema zuzendaria, margolaria eta idazlea (j. [[1921]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Sigfrido Koch]], donostiar argazkilaria eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Olivier Messiaen]], frantziar musikagilea, organista eta irakaslea (j. [[1908]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Gerard O'Neill]], estatubatuar fisikaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Francis Bacon (margolaria)|Francis Bacon]], irlandar margolaria (j. [[1909]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Margarita Wallmann]], alemaniar-austriar-argentinar dantzari, koreografo, diseinatzaile eta zuzendari eszenikoa (j. [[1904]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Maximino Castiñeiras]], galiziar poeta eta politikaria (j. [[1906]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Jean Vauthier]], frantziar antzerkigilea (j. [[1910]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Marlene Dietrich]], alemaniar aktore eta abeslaria (j. [[1901]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Pedro Gómez Valderrama]], kolonbiar idazlea, kazetaria eta diplomatikoa (j. [[1923]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Sergei Obraztsov]], errusiar [[txotxongilo]] maisua (j. [[1901]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Macário Santiago Kastner]], ingeles musikologo, pedagogo eta instrumentu-jotzailea (j. [[1908]]). * [[Maiatzaren 12]] edo [[Maiatzaren 13|13a]] &ndash; [[Wanda Rutkiewicz]], poloniar alpinista, inoizko emakume alpinistarik onenetarikoa (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Anthony Accardo]], estatubatuar mafiosoa (j. [[1906]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Abraham Moles]], frantziar komunikazioaren-teorialaria (j. [[1920]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Giovanni Falcone]], italiar magistratua, [[mafia]]ren aurka aritutakoa (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Atahualpa Yupanqui]], argentinar kantautore, gitarrajole, antropologo eta idazlea (j. [[1908]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Javier Basilio]], espainiar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Karl Carstens]], [[Alemania|Alemaniako Errepublika Federaleko]] presidentea (j. [[1914]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Antoni Zygmund]], poloniar-estatubatuar matematikaria (j. [[1900]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Iosu Expósito|Iosu Exposito]], [[Eskorbuto]] punk taldeko gitarra-jotzaile eta abeslaria (j. [[1960]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Robert Morley]], ingeles aktorea (j. [[1908]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Jesus Izagirre]], euskal herritar futbolari eta pilotaria (j. [[1906]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Josean Alkorta]], gipuzkoar kirol kazetari eta irrati esataria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Morris Kline]], estatubatuar matematika irakaslea eta historiari eta psikologiari buruzko idazlea (j. [[1908]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Rafael Orozco Maestre]], kolonbiar abeslari, aktore eta musikagilea (j. [[1954]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Serge Daney]], frantziar kazetari eta zinema-kritikaria (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Pumpuang Duangjan]], thailandiar abeslari eta aktorea (j. [[1961]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jean Aerts]], belgikar txirrindularia (j. [[1907]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[María Blanca Ferrer García]], nafar abokatua, kazetaria eta idazlea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Brett Whiteley]], australiar pintorea (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Jose Luis Aldecoa]], bizkaitar margolari, ingeniari, poeta eta abeslaria (j. [[1914]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Joan Fuster]], [[katalan]]ezko valentziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 21]]a &ndash; [[Li Xiannian]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko presidentea (j. [[1909]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Juan Antonio Frade]], ''K-Toño'', bizkaitar margolari, karikaturagile eta kazetaria (j. [[1914]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[James Stirling]], eskoziar arkitektoa (j. [[1926]]). * [[Ekainaren 27]]a - [[María Abrisqueta de Zulueta]], gipuzkoar idazle eta pedagogoa, Espainian eta Kuban [[Gidaritza]]ren sortzailetzat hartua (j. [[1911]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mikhail Tal]], letoniar xake-jokalaria, xakearen historian izan den jokalari argi eta intuitiboenetako bat (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Mohamed Boudiaf]], [[Aljeria]]ko presidentea (j. [[1919]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Franco Cristaldi]], italiar zinema-zuzendari eta produktorea (j. [[1924]]). * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Daniel Moyano]], argentinar idazlea, kazetaria eta musikagilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Camarón de la Isla]], espainiar flamenko-abeslaria, [[flamenko]]-abeslari handienetakoa (j. [[1950]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Luigi Marchisio]], italiar txirrindularia (j. [[1909]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Astor Piazzolla]], argentinar musikagile eta bandoneoi-jotzailea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Micaela Feldman de Etchebehere]], argentinar militante anarkista eta feminista (j. [[1902]]). * [[Uztailaren 9]]a - [[Raimundo Fernández-Cuesta]], eskuin muturreko politikari, abokatu eta notario espainiarra (j. [[1896]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Deng Yingchao]], txinatar politikaria (j. [[1904]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Caroline Miller]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1903]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Eduardo López Albizu]], bizkaitar sindikalista eta politikaria, [[Patxi López]] lehendakariaren aita (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Urtain|José Manuel Ibar Aspiazu, ''Urtain'']], gipuzkoar boxeolaria, bere buruaz beste eginda (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Kattalin Agirre]], lapurtar [[mugalari]]a eta Bigarren Mundu Gerran Erresistentziako kidea (j. [[1897]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Maria Bassó]], espainiar aktorea (j. [[1901]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Arletty]], frantziar antzezle eta modeloa (j. [[1898]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Philippe Lamour]], frantziar abokatua (j. [[1903]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Rafael Medina Vilallonga]], andaluziar politikari eta abokatua (j. [[1905]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Joe Shuster]], kanadar komikigilea, ''[[Superman]]''en sortzaileetako bat (j. [[1914]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Margarita Aliger]], sobietar poeta, liburuzain, kazetari eta itzultzailea (j. [[1915]]). * [[Abuztuaren 2]]a &ndash; [[Michel Berger]], frantziar musikagilea (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Juan David García Bacca]], euskal-venezuelar filosofo eta irakaslea (j. [[1901]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Robert Muldoon]], [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] lehen ministroa (j. [[1921]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Francisco Fernández Ordóñez]], espainiar politikari eta abokatua (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[John Cage]], estatubatuar musikagile eta piano-jotzailea (j. [[1912]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[John Sturges]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1910]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Jean-Albert Grégoire]], [[automobilgintza]]ren sustatzaile eta idazle frantziarra (j. [[1899]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Jean Hubeau]], frantziar musikagile, irakasle eta piano-jotzailea (j. [[1917]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Isidro Langara]], euskal herritar futbolaria (j. [[1912]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Kasilda Hernáez]], ''Kasi'', gipuzkoar anarkista ezaguna eta [[Felix Likiniano]]ren laguna (j. [[1914]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Baltasar Belenguer Hervás]], espainiar boxeolaria, munduko titulua lortu zuen lehen espainiarra (j. [[1911]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Barbara McClintock]], estatubatuar genetista eta botanikaria, 1983ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1902]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Fernando Otazu]], gipuzkoar abokatu eta politikaria (j. [[1920]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Anthony Perkins]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Larbi Benbarek]], frantziar futbolaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[André Jacquemin]], frantziar margolari eta grabatzailea (j. [[1904]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Pedro Bilbao]], [[getxo]]ztar medikua (j. [[1909]]). * [[Irailaren 19]]a - [[Alfredo Sada]], nafar eskultorea (j. [[1949]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Carlos Alcolea]], espainiar margolaria (j. [[1949]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Musa Anter]], idazle, poeta eta ekintzaile intelektual [[Kurdistan|kurdu]]a, nazionalismo kurduaren figura nagusienetakotzat joa (j. [[1920]]). * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Mary Santpere]], katalan antzerki- eta zinema-antzezlea (j. [[1913]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[César Manrique]], kanariar artista (j. [[1919]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Petra Kelly]], alemaniar feminista, bakezale eta aktibista, bikotekideak eraila (j. [[1947]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Bogdan Suchodolski]], poloniar filosofoa (j. [[1903]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Denny Hulme]], zeelandaberritar [[1 Formula]]ko auto-gidaria, munduko txapelduna 1967an (j. [[1936]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Cornelis Berkhouwer]], herbeheretar politikaria, [[Europako Legebiltzarra]]ko presidentea (j. [[1919]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Denholm Elliott]], ingeles aktorea (j. [[1922]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Willy Brandt]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1913]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Marta Grau]], kataluniar aktorea (j. [[1890]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Juanma Suárez]], [[Eskorbuto (musika taldea)|Eskorbuto]] taldeko baxu-jotzaile eta abeslaria (j. [[1962]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Shirley Booth]], estatubatuar aktorea (j. [[1898]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Lillemor Aars]], norvegiar zeramikaria (j. [[1904]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Luis Rosales]], espainiar olerkaria (j. [[1910]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Sir Kenneth MacMillan]], ingeles balleteko-dantzaria eta koreografoa (j. [[1929]]). * [[Urriaren 30]]a - [[Joan Mitchell]], estatubatuar margolaria, espresionismo abstraktuaren "bigarren belaunaldikoa" (j. [[1925]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Robert Arneson]], estatubatuar eskultorea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Hanya Holm]], alemaniar-estatubatuar koreografoa, dantzaria eta irakaslea, [[dantza moderno]]aren aitzindaria (j. [[1893]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Eugene Avtsine Aveline]], frantziar idazlea (j. [[1901]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Luisa Moreno]], Estatu Batuetako langileen mugimenduaren buru bat eta gizarte aktibista (j. [[1907]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[José Luis Sáenz de Heredia]], espainiar zinema-zuzendaria (j. [[1911]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Jan Hendrik Oort]], [[frisia]]r astronomoa (j. [[1900]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Alexander Dubček]], [[eslovakia]]r politikaria eta [[Txekoslovakia]]ko buruzagia (j. [[1921]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Chuck Connors]], estatubatuar saskibaloi jokalari, beisbol jokalari eta aktorea (j. [[1921]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Giulio Carlo Argan]], italiar artearen eta arkitekturaren historiako kritikaria (j. [[1909]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Ronnie Bond]], ingeles bateria-jotzailea, ''[[The Troggs]]'' taldeko kidea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Lucrecia Pérez]], Madrilen eraildako emakume dominikar beltza, arrazismo eta xenofobiaren lehenengo biktima aitortua Espainian (j. [[1959]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Ernst Happel]], austriar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1925]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Audre Lorde]], afroamerikar idazle, feminista, lesbiana eta eskubide zibilen aldeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Dora Ibarburu]], euskal uruguaitar erizain eta irakaslea (j. [[1918]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Kaysone Phomvihane]], [[Laos]]ko presidentea (j. [[1920]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Roy Acuff]], estatubatuar abeslari, biolin-jotzaile eta abesti-idazlea (j. [[1903]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Xavier Darasse]], frantziar musikaria (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Rosalind Tanner]], britainiar matematikaria eta matematikaren historialaria (j. [[1900]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Joseph Arthur Ankrah]], [[Ghana]]ko presidentea (j. [[1915]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Pearse Jordan]], [[Irlandako Armada Errepublikarra (argipena)|IRAko]] boluntarioa, [[Royal Ulster Constabulary|Ulsterko Errege Poliziako]] ofizial batek eraila (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Sidney Robert Nolan]], australiar artista (j. [[1917]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Jean Dieudonné]], frantziar matematikaria, [[Nicolas Bourbaki|Bourbaki]] taldearen sortzaileetariko bat (j. [[1906]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Peter Blume]], estatubatuar margolaria (j. [[1906]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Jorge Donn]], argentinar dantzaria (j. [[1947]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Àngels Ferrer i Sensat]], kataluniar maistra, pedagogoa eta Natur Zientzietako katedraduna (j. [[1904]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Henri Arvon]], frantziar ideien-historialaria, [[anarkismo]]an eta mugimendu libertarioan aditua (j. [[1914]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Gerardo López de Gereñu]], arabar etnografoa (j. [[1904]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Celia Gámez]], espainiar-argentinar aktorea eta dantzaria (j. [[1905]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Suzanne Lilar]], frantsesezko belgikar idazlea (j. [[1901]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Juan José Mieza]], bizkaitar futbolaria (j. [[1915]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Dana Andrews]], estatubatuar aktorea (j. [[1909]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (j. [[1918]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Stella Adler]], estatubatuar antzezle eta irakaslea (j. [[1901]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[José María González-Sinde]], espainiar zinema-ekoizle eta zinema-zuzendaria (j. [[1941]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Nathan Milstein]], ukrainar-estatubatuar biolinista (j. [[1904]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Peyo]], belgikar komikigilea, "[[Pottokiak]]" (''Les Schtroumpfs'') komiki sortaren egilea (j. [[1928]]). * [[Abenduaren 26]] &ndash; [[John George Kemeny]], hungariar-estatubatuar matematikari, informatikari eta hezitzailea, [[BASIC]] lengoaiaren garatzaileetako bat (j. [[1926]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[Nikita Magaloff]], errusiar-suitzar pianista (j. [[1912]]). * [[Abenduaren 26]]a &ndash; [[María Bruguera Pérez]], espainiar militante libertarioa eta aktibista feminista (j. [[1913]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Vicente Gerbasi]], venezuelar olerkigile eta saiakeragilea (j. [[1913]]). ==== Egun ezezaguna edo zehaztugabea ==== * [[Itziar Mujika Irastorza]], gipuzkoar abertzalea eta irakaslea (j. [[1904]]). * [[Jesus Gaztañaga]], euskal idazlea (j. [[1932]]). * [[Juan Bautista Kortajarena]], ''Batista Ondartza'', gipuzkoar bertsolaria (j. [[1903]]). * [[Lucas Alberdi]], euskal herritar eskultore eta margolaria, damaskinatugintzan aditua (j. [[1906]]). * [[Macaria Iriarte]], arabar ipuin eta kontakizun folklorikoen kontalaria (j. [[1901]]). * [[Nemesio Tamayo]], bizkaitar futbolaria eta entrenatzailea (j. [[1908]]). * [[Elizabeth Watson]], eskoziar [[sufragista]] eta gaita-jotzailea (j. [[1900]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]]: == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Georges Charpak]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Rudolph A. Marcus]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Derek Walcott]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Edmond Henri Fischer|Edmond H. Fischer]], [[Edwin Krebs|Edwin G. Krebs]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Gary Becker]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Rigoberta Menchú|Rigoberta Menchu]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:1992| ]] 09bsnbg37soq3fz2c3vyxkvcw4vsebx 0 2893 9984578 9963394 2024-11-29T08:04:33Z Artegia 65203 /* Mundua */ 9984578 wikitext text/x-wiki '''Maiatzaren 7'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta hogeita zazpigarren [[egun]]a da, 128garrena [[bisurte]]etan. 238 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|5|7}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1975]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], Fernando Llorente Roig poliziako inspektorea erail zuen [[Bilbo]]n. * [[1980]] &ndash; [[Maria Jose Bravo]] ikasle [[donostia]]rra, [[eskuin mutur|eskuin-muturreko]] talde batek bahitu, bortxatu eta hil egin zuen. Haren laguna larri zaurituta agertu zen. Poliziak bere hilketa ez zuen inoiz ikertu eta zeuden aztarnak desagertu ziren. * [[1994]] &ndash; ** Iruñeko Gazte Asanbladak antolatutako manifestazio baten ostean milaka lagunek [[Euskal Jai pilotalekua]] okupatu zuten, gaztetxe bilakatzeko. ** [[Espainiako Vuelta]]ko etapa eten zuten Nafarroako ehun bat intsumisok. [[Noain]]go errepidean, ‘Intsumiso presoak askatu’ zioen pankarta batekin atera ziren errepidera. [[Guardia Zibil]]a intsumisoen aurka gogor oldartu zen, motorrekin pankartaren kontra joz eta ekintzaileak kolpatuz. * [[2009]] &ndash; [[Patxi López|Patxi Lopezek]] [[lehendakari]] kargua zin egin zuen [[Gernikako Arbola]]pean, [[Eusko Jaurlaritza]]ko lehen lehendakari ez [[abertzaletasun|abertzalea]]. === Mundua === * [[558]] – [[Konstantinopla]]n [[Santa Sofia]]ren domoa erori zen, eraiki eta hogei urtera. [[Justiniano I.a]]k beste bat eraikitzea agindu zuen. * [[1429]] &ndash; [[Joana Arc-ekoa]]k zuzenduriko armadak [[Orléans|Orleanseko]] hirirako sarbidea kontrolpean izatea lortu zuen. * [[1915]] &ndash; Urpekari alemaniar batek [[Lusitania]] barku ingelesa hondoratu zuen. * [[1973]] &ndash; [[The Washington Post|Washington Post]] egunkariak [[Pulitzer saria]] lortu zuen [[Watergate|Watergate kasuaren]] inguruan eginiko ikerketengatik. * [[1981]] &ndash; Irlanda Iparraldean 100.000 lagunetik gora batu ziren 66 egun gose breban egon ondoren hil zen [[Bobby Sands]] [[IRA]]ko militantearen hiletan. * [[2010]] &ndash; [[Richter eskala]]n 3,5 graduko lurrikara izan zen [[Iruñea]]tik 20 kilometrora, [[Itoizko urtegia|Itoitzeko urtegitik]] gertu. * [[2016]] &ndash; [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] udal hauteskundeetan [[Erresuma Batuko Alderdi Laborista|Alderdi Laboristako]] [[Sadiq Khan]] politikaria [[Londres]]ko alkate berria aukeratua izateaz gain, [[Europa]]ko hiriburu handi bateko lehenbiziko alkate [[musulman]]a bilakatu zen. * [[2017]] &ndash; [[Frantzia|Frantziako Hauteskunde Orokorrak]] [[Martxan!]] alderdi politikoak irabazi eta [[Emmanuel Macron]] hautagaia presidente berria bilakatu zen. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1995eko Prudentzio Deuna Bertso Saria]]n [[Rikardo Gonzalez de Durana]] izan zen irabazlea. === Mundua === * [[1888]] &ndash; ''[[Ys-eko erregea]]'' ({{lang-fr|Le roi d'Ys}}), [[Édouard Lalo]]ren musika eta [[Édouard Blauren]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Paris]]ko [[Théâtre de la Ville|Théâtre Lyrique]] antzokian. * [[1983]] &ndash; ''[[WarGames]]'' ("Gerra-Jokoak") filma estreinatu zen, [[John Badham]]ek zuzendu eta [[Matthew Broderick]] aktoreak antzeztu zuten. * [[1993]] &ndash; ''[[Much Ado About Nothing (1993ko filma)|Much Ado About Nothing]]'' ("Urrutiko Intxaurrak Hamalau, Gerturatu eta Lau") filma estreinatu zen, [[Kenneth Branagh]]ek zuzendu eta berak, [[Michael Keaton]], [[Robert Sean Leonard]], [[Keanu Reeves]], [[Emma Thompson]] eta [[Denzel Washington]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1993]] &ndash; ''[[Dragon: The Bruce Lee Story]]'' ("Dragon: Bruce Leeren Istorioa") filma estreinatu zen, [[Rob Cohen]]ek zuzendu eta [[Jason Scott Lee]], [[Lauren Holly]] eta [[Robert Wagner]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1998]] &ndash; ''[[There's Something About Mary]]'' ("Maryrekin zeozer pasatzen duk/n") filma estreinatu zen, [[Farrelly anaiak]] estatubatuar zinema zuzendari eta gidoigileek zuzendu eta idatzi eta [[Cameron Diaz]], [[Matt Dillon]], [[Ben Stiller]], [[Chris Elliott]] eta [[Lee Evans (aktorea)|Lee Evans]] aktoreek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1536]] &ndash; [[Rodrigo del Río de Losa]], Espainiako banderapean aritutako arabar konkistatzaile eta esploratzailea (h. [[1604]]). * [[1747]] &ndash; [[Prudentzio Maria Berastegi]], Arabako errejidore nagusi eta diputatua (h. [[1823]]). * [[1816]] &ndash; [[Estanislao Urkixo Landaluze]], arabar enpresaria (h. [[1889]]). * [[1840]] &ndash; [[Rafael Murga Mugartegi]], bizkaitar idazlea (h. [[1905]]). * [[1841]] &ndash; [[Estanislao Arantzadi]], nafar abokatua eta kulturgizona (h. [[1918]]). * [[1845]] &ndash; [[Estanislao Labairu]], bizkaitar apaiza eta historialaria, [[Filipinak|Filipinetan]] (h. [[1904]]). * [[1854]] &ndash; [[Arturo Kanpion]], iruindar idazle, hizkuntzalari eta politikaria (h. [[1937]]). * [[1869]] &ndash; [[Rosario Artola]], gipuzkoar idazlea eta bertsolaria (h. [[1950]]). * [[1892]] &ndash; [[Sotero Aranguren]], gipuzkoar futbolaria, [[Buenos Aires]]en (h. [[1922]]). * [[1911]] &ndash; [[Antonio Rueda Sánchez-Malo]], nafar fiskal eta politikaria, [[Nafarroa]]ko gobernadore zibila (h. [[1975]]). * [[1912]] &ndash; [[Jose Maria Juaristi]], ''Atano VII.a'', esku huskako gipuzkoar pilotaria (h. [[1996]]). * [[1919]] &ndash; [[Juan Antonio Usparitza]], bizkaitar medikua, [[DYA]] errepide sorospen erakundearen sortzailea (h. [[2012]]). * [[1925]] &ndash; [[Luis de Castresana]], euskal herritar kazetari, idazle eta margolaria (h. [[1986]]). * [[1928]] &ndash; [[Lina Huarte-Mendikoa]], nafar sopranoa (h. [[2017]]). * [[1934]] &ndash; [[Miguel Irizar]], gipuzkoar apaiz pasiotarra, misiolari eta apezpikua [[Peru]]n (h. [[2018]]). * [[1944]] &ndash; [[Rafael de Diego]], gipuzkoar futbolaria (h. [[1982]]). * [[1946]] &ndash; [[Ana Miranda de Lage]], gipuzkoar politikaria. * [[1955]] &ndash; [[Jesús Ángel Mendaza]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikaria. * [[1957]] &ndash; ** [[Gonzalo Beaskoetxea|Gonzalo Beaskoetxea, ''Beaskoetxea II.a'']], bizkaitar puntista ohia. ** [[Miguel Munarriz]], nafar aktorea (h. [[2019]]). * [[1961]] &ndash; [[Alejandro Sagardui]], bizkaitar futbolaria (h. [[2018]]). * [[1962]] &ndash; [[Francisco Javier Ekisoain]], nafar eskubaloi entrenatzaile eta jokalari ohia. * [[1964]] &ndash; ** [[Ricardo Gómez López|Ricardo Gómez]], bizkaitar euskalaria, Euskal Filologian doktorea eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea. ** [[Iñaki Ibáñez]], nafar futbolari ohia. * [[1968]] &ndash; ** [[Eva María Gorri]], nafar politikaria. ** [[Pili Zabala Artano|Pili Zabala]], [[Elkarrekin Podemos]] koalizioko gipuzkoar politikaria. * [[1971]] &ndash; ** [[Iñigo Aranburu]], gipuzkoar aktorea. ** [[Jorge Barbarin]], nafar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1974]] &ndash; [[Kristina Saralegi]], nafar baserritarra, abeltzaina, talogilea eta ekintzailea (h. [[2022]]). * [[1977]] &ndash; [[Eider Rubio]], gipuzkoar eskubaloi jokalari ohia. * [[1978]] &ndash; [[Julian Albizuri]], bizkaitar pilotaria ohia. * [[1979]] &ndash; [[Fernando Esparza]], nafar futbolari ohia. * [[1981]] &ndash; ** [[Irati Eguren]], bizkaitar arkitekto eta ilustratzailea. ** [[Iratxe Esnaola Arribillaga]], gipuzkoar informatika-ingeniaria eta unibertsitateko irakaslea, [[.eus|PuntuEus]] proiektuko koordinatzailea. ** [[Lorena Guréndez]], arabar gimnasta ohia, [[1996ko Udako Olinpiar Jokoak|Atlantako Jokoetan]] urrezko domina lortutakoa eta bitan munduko txapelduna izandakoa. ** [[Igor Oka]], bizkaitar futbol entrenatzailea. ** Nerea Ariznabarreta Izkue, gipuzkoar narratzailea eta antzergilea. * [[1982]] &ndash; [[Iban Garate Garmendia|Iban Garate]], gipuzkoar aktorea eta telebista aurkezlea. * [[1984]] &ndash; [[Fran Moreno]], nafar futbolaria. * [[1986]] &ndash; [[Iragarne Piñero]], bizkaitar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1987]] &ndash; [[Oihane Unzalu]], bizkaitar nutrizionista, kirol monitorea eta lasterkaria. * [[1988]] &ndash; [[Iñaki Ugarte]], nafar eskubaloi jokalaria. * [[1998]] &ndash; [[Sussie Pussie|Odei Alkazar]], ''Sussie Pussie'', drag artista nafarra. * [[1999]] &ndash; [[Aroa Gorostiza]], bizkaitar txirrindularia. * [[2002]] &ndash; [[Elene Lete]], gipuzkoar futbolaria. === Mundua === * [[1397]] &ndash; [[Sejong Handia]], Koreako Chosŏn dinastiako laugarren subiranoa (h. [[1450]]). * [[1530]] &ndash; [[Luis I.a Borboi-Condékoa]], [[Borboi leinua|Borboi-Condé etxearen]] sortzailea (h. [[1569]]). * [[1605]] &ndash; [[Nikon Moskukoa]], Moskuko eta Errusia guztietako patriarka (h. [[1681]]). * [[1704]] &ndash; [[Carl Heinrich Graun]], alemaniar musikagile eta tenorra (h. [[1759]]). * [[1710]] &ndash; [[Thomas Reid]], eskoziar filosofoa (h. [[1796]]). * [[1711]] &ndash; [[David Hume]], eskoziar filosofo, ekonomialari eta historialaria (h. [[1776]]). * [[1748]] &ndash; [[Olympe de Gouges]], [[Frantziako Iraultza]]n jardun zuen emakume [[feminismo|feminista]] (h. [[1793]]). * [[1763]] &ndash; [[Józef Poniatowski]], poloniar jenerala (h. [[1813]]). * [[1806]] &ndash; [[Alexandre Baudrimont]], frantziar kimikari, hizkuntzalari eta etnografoa (h. [[1880]]). * [[1812]] &ndash; [[Robert Browning]], ingeles olerkaria (h. [[1889]]). * [[1819]] &ndash; [[Otto Wilhelm von Struve]], alemaniar jatorriko astronomo errusiarra (h. [[1905]]). * [[1833]] &ndash; [[Johannes Brahms]], alemaniar musikagilea (h. [[1897]]). * [[1840]] &ndash; [[Piotr Ilitx Txaikovski]], errusiar musikagilea (h. [[1893]]). * [[1841]] &ndash; [[Gustave Le Bon]], frantziar medikua, antropologoa, psikologo soziala eta soziologoa (h. [[1931]]). * [[1842]] &ndash; [[Thorvald Niss]], daniar margolaria (h. [[1905]]). * [[1847]] &ndash; ** [[Domitila García de Coronado]], kubatar idazlea, kazetaria, editorea eta irakaslea (h. [[1937]]). ** [[Archibald Primrose (Roseberyko V. kondea)]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (h. [[1929]]). * [[1851]] &ndash; [[Adolf von Harnack]], alemaniar teologo luterano eta kristautasunaren historialaria (h. [[1930]]). * [[1854]] &ndash; [[Giuseppe Veronese]], italiar matematikaria, [[geometria]]n aditua (h. [[1917]]). * [[1861]] &ndash; [[Rabindranath Tagore]], ''Gurudev'', [[bengala]]r poeta, idazle, hezitzaile, eleberrigile, musikagile, erreformista eta gizarte eragilea (h. [[1941]]). * [[1867]] &ndash; [[Wladyslaw Stanislaw Reymont]], poloniar idazlea eta eleberrigilea, 1924ko [[Literaturako Nobel Saria|Literaturako Nobel saria]] (h. [[1925]]). * [[1868]] &ndash; ** [[John MacBride]], irlandar errepublikarra, [[Pazko matxinada|1916ko Pazko Matxinadako]] buruzagietako bat (h. [[1916]]). ** [[Stanislaw Przybyszewski]], poloniar idazlea (h. [[1927]]). * [[1876]] &ndash; [[Paul Rivet]], frantziar sendagile, antropologo eta etnologoa (h. [[1958]]). * [[1881]] &ndash; [[Ebenezer Cunningham]], ingeles matematikaria (h. [[1977]]). * [[1892]] &ndash; ** [[Archibald MacLeish]], estatubatuar olerkaria (h. [[1982]]). ** [[Josip Broz Tito]], militarra eta [[Jugoslavia]]ko presidentea (h. [[1980]]). * [[1896]] &ndash; [[Pavel Aleksandrov]], errusiar matematikaria (h. [[1982]]). * [[1901]] &ndash; [[Gary Cooper]], estatubatuar aktorea (h. [[1961]]). * [[1909]] &ndash; [[Edwin Herbert Land]], estatubatuar fisikari eta asmatzailea, ''Polaroid Corporation'' enpresaren sortzaileetako bat (h. [[1991]]). * [[1919]] &ndash; ** [[Joe Mitty]], [[Oxfam]] erakundeko dendak [[Erresuma Batua]]n zabaldu zituen ekintzailea (h. [[2007]]). ** [[Eva Perón|Eva Perón, ''Evita'']], argentinar aktore eta politikaria, [[peronismo]]ko eragile nagusia eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[1952]]). * [[1922]] &ndash; [[Tony Leblanc]], espainiar aktore eta zinema zuzendaria (h. [[2012]]). * [[1923]] &ndash; [[Anne Baxter]], estatubatuar aktorea (h. [[1985]]). * [[1924]] - [[Marjorie Boulton]] britainiar idazle eta poeta (h. [[1977]]) * [[1926]] &ndash; [[Giovanni Rossi]], suitzar txirrindularia (h. [[1983]]). * [[1927]] &ndash; [[Ruth Prawer Jhabvala]], Alemanian jaiotako britainiar estatubatuar eleberrigile eta gidoilaria (h. [[2013]]). * [[1929]] &ndash; [[Osvaldo Dragún]], argentinar dramagilea (h. [[1999]]). * [[1930]] &ndash; [[Anatoli Lukianov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] agintari nagusia (h. [[2019]]). * [[1931]] &ndash; ** [[Ricardo Legorreta]], mexikar arkitektoa (h. [[2011]]). ** [[Gene Wolfe]], estatubatuar ingeniari eta eleberrigilea (h. [[2019]]). * [[1935]] &ndash; [[Susana Thénon]], argentinar poeta, itzultzaile eta argazkilaria (h. [[1991]]). * [[1936]] &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (h. [[2024]]). * [[1937]] &ndash; ** [[Domitila Barrios de Chungara]], Boliviako feminismoaren buruzagi nabarmena (h. [[2012]]). ** [[Montserrat Moreno]], kataluniar psikologoa, pedagogoa, unibertsitateko irakaslea eta idazlea. * [[1939]] &ndash; ** [[Sidney Altman]], kanadar biologo molekularra, 1989ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[2022]]). ** [[Ruggero Deodato]], italiar zinema zuzendari, gidoilari eta aktorea (h. [[2022]]). ** [[Ruud Lubbers]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[2018]]). * [[1940]] &ndash; [[Angela Carter]], ingeles kazetari eta eleberrigilea (h. [[1992]]). * [[1942]] &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (h. [[2024]]). * [[1943]] &ndash; [[Peter Carey]], australiar eleberrigilea eta ipuin-idazlea. * [[1945]] &ndash; [[Christy Moore]], irlandar musikari, kantautore eta abeslaria. * [[1947]] &ndash; [[Toño de la Cruz]], espainiar futbolari ohia. * [[1948]] &ndash; ** [[Susan Atkins]], estatubatuar kriminala eta serieko hiltzailea (h. [[2009]]). ** [[Julián Cuevas]], espainiar txirrindularia (h. [[2000]]). ** [[Lluís Llach]], katalan egile abeslaria. * [[1949]] &ndash; [[Deborah Butterfield]], estatubatuar eskultorea. * [[1951]] &ndash; [[Bernie Marsden]], ingeles musikaria, ''[[Whitesnake]]'' taldeko kidea (h. [[2023]]). * [[1956]] &ndash; ** [[Jan Peter Balkenende]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa. ** [[Susan Karike]], [[Papua Ginea Berria|Papua Ginea Berriko]] banderaren sortzailea (h. [[2017]]). * [[1958]] &ndash; ** [[Ceesepe]], espainiar margolari, marrazkilari eta komikigilea (h. [[2018]]). ** [[Bones Hillman]], zeelandaberritar musikaria, ''[[Midnight Oil]]'' taldeko baxu-jotzailea (h. [[2020]]). * [[1959]] &ndash; [[Tamara E. Jernigan]], estatubatuar astronauta ohia eta NASAko zientzialaria. * [[1960]] &ndash; ** [[Almudena Grandes]], espainiar idazlea (h. [[2021]]). ** [[Kim Manning]], estatubatuar jatorriko espainiar aurkezle, aktore eta dantzaria. * [[1962]] &ndash; [[Mar Moreno]], [[Andaluziako Parlamentua|Andaluziako Parlamentuko]] presidentea. * [[1966]] &ndash; [[Andrea Tafi]], italiar txirrindulari ohia. * [[1968]] &ndash; ** [[Teresa Cameselle]], galiziar idazlea, eleberri erromantikoan eta narratiba historikoan espezializatua. ** [[Traci Lords]], estatubatuar aktore porno ohia. * [[1971]] &ndash; ** [[Lola Baldrich]], espainiar aktorea. ** [[Thomas Piketty]], frantziar ekonomilaria, [[desberdintasun sozial]]ean aditua. * [[1972]] &ndash; [[Asghar Farhadi]], irandar zinema zuzendaria eta gidoilaria. * [[1973]] &ndash; ** [[Kaoru Nagadome]], japoniar futbolari ohia. ** [[Paolo Savoldelli]], italiar txirrindulari ohia. * [[1974]] - [[Carlos Bassas]], kataluniar kazetari eta idazlea. * [[1977]] &ndash; [[Lara Siscar]], espainiar kazetaria, telebistako aurkezlea eta idazlea. * [[1982]] &ndash; [[Jay Bothroyd]], ingeles futbolaria. * [[1985]] &ndash; ** [[J Balvin]], kolonbiar reggaeton eta pop latino abeslaria. ** [[Fernando Delgado García]], errioxar futbolaria. * [[1987]] &ndash; ** [[José Ángel Antelo]], espainiar saskibaloi jokalaria. ** [[Aidy Bryant]], estatubatuar aktore eta umorista. ** [[Maya Erskine]], estatubatuar aktorea. * [[1988]] &ndash; ** [[Nathan Burns]], australiar futbolaria. ** [[Takayuki Morimoto]], japoniar futbolaria. * [[1992]] - [[Natalia Rodriguez (aktorea)|Natalia Rodriguez]], espainiar aktorea. * [[1998]] &ndash; [[MrBeast]], estatubatuar youtuber, enpresaburu eta filantropoa. * [[1999]] &ndash; [[Talita von Fürstenberg]], estatubatuar modelo eta ''celebrity''a. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1536]] &ndash; [[Maria Eskibel Arratia]], arabar filantropoa, [[Valladolid]]en. * [[1898]] &ndash; [[José Vilallonga]], kataluniar industrialaria eta enpresaburua, [[Bilbo]]n (j. [[1822]]). * [[1935]] &ndash; [[Jose Antonio Ugarte]], gipuzkoar frantzizkotar fraidea eta euskal idazlea (j. [[1860]]). * [[1936]] &ndash; [[Jean-Blaise Adema]], lapurtar euskaltzain, idazle eta apaiza (j. [[1861]]). * [[1973]] &ndash; ** [[Arcadio María Larraona Saralegi]], nafar kardinal, erlijioso eta jurista, [[Erroma]]n (j. [[1887]]). ** [[Antonio Pildain]], euskal apaiza eta Kanarietako apezpikua, [[Las Palmas Kanaria Handikoa]]n (j. [[1890]]). * [[2000]] &ndash; [[José Luis López de la Calle]], gipuzkoar iritzi-kazetari eta ekintzaile politikoa, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] eraila (j. [[1938]]). * [[2004]] &ndash; [[Jesus Larrañaga Lizarralde]], [[Mondragon (korporazioa)|Arrasateko kooperatibetako]] sortzailetako bat (j. [[1926]]). * [[2013]] &ndash; [[Joseba Larrinaga]], gipuzkoar paralinpiar atleta (j. [[1968]]). * [[2015]] &ndash; [[Aitor Mazo]], bilbotar aktorea eta zinema zuzendaria (j. [[1961]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Mixel Berhokoirigoin]], baxenafar laboraria, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera]]ko presidentea eta [[Bakearen artisauak|Bakegileak]] taldeko kidea (j. [[1952]]). ** [[Elena Pérez]], bizkaitar txistularia, Eibarko Usartza Txistulari Taldeko zuzendaria (j. [[1968]]). * [[2022]] &ndash; ** [[José Javier Abasolo]], bizkaitar eleberrigile eta abokatua (j. [[1957]]). ** [[Anton Arieta|Anton Arieta, ''Arieta II.a'']], bizkaitar futbolaria (j. [[1946]]). === Mundua === * [[973]] &ndash; [[Oton I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Oton I.a Handia]], [[Ekialdeko Frantzia|Germaniako]] erregea eta [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperadorea (j. [[912]]). * [[1525]] &ndash; [[Thomas Müntzer]], alemaniar teologo protestantea. * [[1539]] &ndash; [[Ottaviano Petrucci]], italiar inprimatzailea, musika inprimatzea bururatu zitzaion lehena (j. [[1466]]). * [[1617]] &ndash; [[David Fabricius]], alemaniar astronomoa eta teologoa (j. [[1564]]). * [[1667]] &ndash; [[Johann Jakob Froberger]], alemaniar musikaria (j. [[1616]]). * [[1682]] &ndash; [[Teodoro III.a Errusiakoa]], [[Errusia]]ko tsarra (j. [[1661]]). * [[1795]] &ndash; [[Antoine Quentin Fouquier-Tinville]], frantziar legegizona eta politikaria, gillotinan (j. [[1746]]). * [[1800]] &ndash; [[Niccolò Piccinni]], italiar musikagilea (j. [[1728]]). * [[1805]] &ndash; [[William Petty (Shelburneko II. markesa)]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1737]]). * [[1825]] &ndash; [[Antonio Salieri]], italiar musikagile, orkestra-zuzendaria eta irakaslea (j. [[1750]]). * [[1840]] &ndash; [[Caspar David Friedrich]], alemaniar margolari [[erromantizismo|erromantikoa]] (j. [[1774]]). * [[1879]] &ndash; [[Charles de Coster]], [[frantses]]ezko belgiar nobelagilea (j. [[1823]]). * [[1894]] &ndash; ** [[Frances Elizabeth Barrow]], estatubatuar haur literaturako idazlea (j. [[1822]]). ** [[Charles Jacque]], [[Barbizongo eskola]]ko frantziar margolari eta irarlea (j. [[1813]]). * [[1896]] &ndash; [[Paul Ratier Josse]], frantziar-kantabriar margolaria (j. [[1832]]). * [[1915]] &ndash; [[Elbert Hubbard]], estatubatuar idazle eta filosofoa (j. [[1856]]). * [[1925]] &ndash; [[Boris Savinkov]], errusiar eserista (j. [[1879]]). * [[1929]] &ndash; [[Charles Horton Cooley]], estatubatuar soziologoa (j. [[1864]]). * [[1932]] &ndash; [[Paul Doumer]], [[Frantziako Hirugarren Errepublika]]ko presidentea (j. [[1857]]). * [[1941]] &ndash; [[James George Frazer]], eskoziar antropologoa (j. [[1854]]). * [[1945]] &ndash; [[Klymentyna Popovych-Boiarska]], [[Galitzia]]n jaiotako idazle, poeta eta Ukrainako lehen hezkuntzako irakaslea (j. [[1863]]). * [[1951]] &ndash; [[Warner Baxter]], estatubatuar aktorea (j. [[1889]]). * [[1952]] &ndash; [[Juan Bautista Pérez]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1869]]). * [[1956]] &ndash; [[Josef Hoffmann]], austriar arkitekto eta diseinatzailea (j. [[1870]]). * [[1965]] &ndash; [[Charles Sheeler]], estatubatuar margolari eta argazkilaria (j. [[1883]]). * [[1966]] &ndash; [[Stanisław Jerzy Lec]], poloniar idazle eta poeta, [[aforismo]] ezagunak idatzitakoa (j. [[1909]]). * [[1975]] &ndash; [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]], finlandiar astronomoa (j. [[1925]]). * [[1977]] &ndash; [[Xabier Borboi-Parmakoa]], [[karlismo|karlisten]] tronurako hautagaia (j. [[1889]]). * [[1985]] &ndash; [[Carlos Mota Pinto]], [[Portugal]]go lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[1986]] &ndash; [[Gaston Defferre]], frantziar legegizon eta politikaria (j. [[1910]]). * [[1992]] &ndash; [[Pedro Gómez Valderrama]], kolonbiar idazlea, kazetaria eta diplomatikoa (j. [[1923]]). * [[1994]] &ndash; [[Mpinga Kasenda]], [[Zaire]]ko lehen ministroa (j. [[1937]]). * [[1995]] &ndash; [[María Luisa Bemberg]], argentinar zinema-zuzendaria eta gidoilaria (j. [[1922]]). * [[1998]] &ndash; [[Allan McLeod Cormack]], hegoafrikar-estatubatuar fisikaria, 1979ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1924]]). * [[2000]] &ndash; [[Douglas Fairbanks Jr.]], estatubatuar antzezlea (j. [[1909]]). * [[2002]] &ndash; [[Masakatsu Miyamoto]], japoniar futbolaria (j. [[1938]]). * [[2003]] &ndash; [[Velta Rūķe-Draviņa]], letoniar-suediar hizkuntzalari eta irakaslea (j. [[1917]]). * [[2007]] &ndash; [[Emma Lehmer]], errusiar-estatubatuar matematikaria (j. [[1906]]). * [[2010]] &ndash; ** [[Juan Arcocha]], kubatar intelektuala, abokatua, idazlea, kazetaria, itzultzailea eta interpretea (j. [[1927]]). ** [[Fríða Á. Sigurðardóttir]], [[islandiera]]zko idazlea (j. [[1940]]). * [[2011]] &ndash; ** [[Severiano Ballesteros]], espainiar golfaria, golfaren historian garaipen zerrenda zabalenetakoa zuena (j. [[1957]]). ** [[Willard Boyle]], kanadar fisikaria, CCD gailuaren asmatzailea eta 2009ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1924]]). ** [[Kate Swift]], esatubatuar queer idazle eta editore feminista (j. [[1923]]). * [[2013]] &ndash; [[Ray Harryhausen]], estatubatuar zinemako efektu berezietako teknikaria eta zinema ekoizlea (j. [[1920]]). * [[2015]] &ndash; [[Fernando Medina]], ''Momo'' Medina, esku huskako mexikar pilotaria, Euskal Herrian profesional izandakoa (j. [[1979]]). * [[2018]] &ndash; [[Ermanno Olmi]], italiar zinema zuzendari eta gidoilaria (j. [[1931]]). * [[2020]] &ndash; [[Antonio González Pacheco|Antonio González Pacheco, ''Billy el Niño'']], Espainiako poliziaren inspektorea, frankismo garaian torturatzailea (j. [[1946]]). * [[2021]] &ndash; [[Martín Pando]], argentinar futbolaria eta entrenatzailea (j. [[1934]]). * [[2022]] &ndash; [[Mickey Gilley]], estatubatuar country musikari eta kantautorea (j. [[1936]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). ** [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). ** [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Amaren Eguna]] eguna ospatzen da nazioarte mailan. * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Amets/Ametsa eta Ametz/Ametza. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Maiatzaren 6]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Maiatzaren 8]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 0ehut35dc3awi2jzksck60mh6h5ilpp 0 2901 9983968 9946698 2024-11-28T14:50:43Z Lainobeltz 56334 /* Euskal Herria */ 9983968 wikitext text/x-wiki '''Maiatzaren 15'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta hogeita hamabosgarren [[egun]]a da, 136garrena [[bisurte]]etan. 230 egun falta dira urtea amaitzeko. Egun honetan [[Isidro Nekazaria|San Isidro Nekazariarena]] eguna ospatzen da egutegi katolikoan, eta horrekin lotuta, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] baserritar askoren ohitura da [[San Isidro eguna]] ospatzea, [[baserri]]tarren eguna. {{eguneko-goiburua|5|15}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1969]] &ndash; Poliziak tiroz hil zuen Segundo Urteaga, Urabaingo sakristaua. * [[1980]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] hiru polizia nazional hil zituen [[Donostia]]n. * [[2006]] &ndash; [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] irakasleek deituriko greba izan zen. * [[2014]] &ndash; [[Bilbo]]n [[Zorrotzaurre]] penintsula [[uharte]] bilakatzeko lanei ekin zitzaien. === Mundua === * [[392]] &ndash; [[Valentiniano II.a]] enperadore erromatarra erail zuten [[Arbogasto]] usurpatzaile frankoaren aurka ari zela. Bere [[Vienne]]ko etxean aurkitu zuten urkatua. * [[756]] &ndash; [[Abd ar-Rahman I.a]], [[Iberiar penintsula]]ren agintea ia hiru mendez izango zuen dinastiaren sortzailea, [[Kordobako Emirerria|Kordobako emir]] izendatu zuten. * [[2005]] &ndash; Ehundaka pertsona zeramatzan ferry bat hondoratu zen [[Bangladesh]]en, 100 pertsonatik gora desagertu zirelarik. * [[2011]] &ndash; ** [[m-15 mugimendua|2011ko maiatzeko Espainiako protestak]]: Hainbat hiritan demokrazia eskatuz, bi alderdi politiko nagusien ustelkeria eta nagusigoa salatuz, gazteen langabezi altua, gobernuak bankuei emaniko diru-laguntza, eta beste hainbat aldarrikapenekin protestak burutu ziren. ** [[Nazioarteko Diru Funtsa]]ko [[Dominique Strauss-Kahn]] ustezko [[bortxaketa]] eta [[sexu abusu|sexu gehiegikeria]] leporatuta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] atxilotu zuten. * [[2024]] &ndash; [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1939]] &ndash; ''[[Jamaica Inn]]'' ("Jamaika Ostatua") filma estreinatu zen, [[Alfred Hitchcock]]ek zuzendu eta [[Charles Laughton]], [[Maureen O'Hara]] eta [[Emlyn Williams]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1979]] &ndash; ''[[Zulu Dawn]]'' ("Zulu Egunsentia") filma estreinatu zen, [[Douglas Hickox]]ek zuzendu eta [[Peter O'Toole]], [[Burt Lancaster]], [[John Mills]], [[Simon Ward]], [[Denholm Elliott]], [[Michael Jayston]], [[Ronald Pickup]], [[Bob Hoskins]] eta [[Ronald Lacey]] aktoreek antzeztu zuten. * [[1998]] &ndash; ''[[The Horse Whisperer (filma)|The Horse Whisperer]]'' ("Zaldiei xuxurlatzen zien gizona") filma estreinatu zen, [[Robert Redford]]ek zuzendu eta berak, [[Kristin Scott Thomas]], [[Scarlett Johansson]], [[Sam Neill]] eta [[Dianne Wiest]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[2005]] &ndash; ''[[Star Wars III. Atala: Sitharren Mendekua]]'' filma estreinatu zen, [[George Lucas]]ek zuzendu eta idatzi, eta [[Ewan McGregor]], [[Hayden Christensen]], [[Natalie Portman]], [[Ian McDiarmid]], [[Samuel L. Jackson]], [[Christopher Lee]] eta [[Anthony Daniels]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[2018]] &ndash; [[2010 WC9]] Apolo asteroidea lurretik Ilargiaren distantzia erdira igaro zen. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1935]] &ndash; [[Espainiako Vuelta]]ren [[1935eko Espainiako Itzulia|lehen edizioa]] bukatu zen. Garailea [[Gustave Deloor]] flandriar txirrindularia izan zen. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1626]] &ndash; [[Frantzisko Fernando Isidro Austriakoa]], [[Eibar]]ren bizi izandako Espainiako [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.aren]] sasiko semea, [[Madril]]en (h. [[1634]]). * [[1739]] &ndash; [[Juan Migel Gartzia de Bakedano]], nafar apaiz eta euskal idazlea (h. [[1820]]). * [[1767]] &ndash; [[Ortuño Agirre]], Montehermosoko VI. markesa eta Trivianako X. kondea, arabar aitoren seme eta politikaria (h. [[1811]]). * [[1771]] &ndash; [[Jacques Bergeret]], [[Frantziako Itsas Armada]]ko almirante lapurtarra (h. [[1857]]). * [[1774]] &ndash; [[José Antonio Ibarra]], bizkaitar merkatari, enpresaburu eta industrialaria (h. [[1849]]). * [[1852]] &ndash; [[Isidro Alegria]], nafar musikaria (h. [[1913]]). * [[1855]] &ndash; [[Juan Mari Zubizarreta Larrañaga]], gipuzkoar bertsolaria (h. [[1905]]). * [[1885]] &ndash; [[José María Arellano]], nafar legelari eta politikaria, [[Bizkai]]ko eta [[Gipuzkoa]]ko gobernadore zibila (h. [[1963]]). * [[1889]] &ndash; ** [[Jose Maria Belaustegigoitia]], ''Belauste'', [[Athletic|Bilboko Athletic Klubeko]] jokalaria (h. [[1964]]). ** [[Pierre Etxeberri]], baxenafar soldadua, [[Lehen Mundu Gerra]]n desertatzeagatik fusilatutako lehen euskal herritarra (h. [[1914]]). * [[1892]] &ndash; [[Isidro Ansorena]], euskal txistularia (h. [[1975]]). * [[1905]] &ndash; [[Isidoro Gaztañaga]], ''Ibarrako mailua'', euskal boxeolaria (h. [[1944]]). * [[1913]] &ndash; [[Aurora Arnaiz]], bizkaitar idazlea, unibertsitateko irakaslea, jurista eta politikaria (h. [[2009]]). * [[1921]] &ndash; ** [[Amparo Gastón|Amparo Gastón, ''Amparitxu'']], gipuzkoar intelektual eta poeta (h. [[2009]]). ** [[Federiko Krutwig]], [[getxo]]ztar idazle eta politikaria (h. [[1998]]). * [[1926]] &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (h. [[2024]]). * [[1929]] &ndash; [[Fernando Cebrián]], euskal aktorea (h. [[2009]]). * [[1935]] &ndash; ** [[José Francisco Arakistain]], gipuzkoar futbolari ohia. ** [[Isidro Eskisabel]], ''Eskisabel II '', nafar futbolaria (h. [[2009]]). * [[1943]] &ndash; [[Nicole Péry]], lapurtar politikaria, [[Frantziako Alderdi Sozialista]]ko kidea. * [[1950]] &ndash; [[Peio Dospital]], lapurtar errugbilari ohia. * [[1954]] &ndash; ** [[Iñaki de la Fuente]], bizkaitar margolaria. ** [[Joaquín Valle]], arabar [[halterofilia|haltera]] ohia, [[Peñarrubia]]n. * [[1955]] &ndash; [[Esther Larrañaga Galdos]], [[Eusko Alkartasuna|EAko]] gipuzkoar politikaria. * [[1960]] &ndash; ** [[Leopoldo Barreda]], [[PP]]ko bizkaitar politikaria. ** [[Luis Camino]], gipuzkoar perkusionista eta musikagilea, ''[[21 Japonesas]]'' taldearen sortzaileetakoa. * [[1963]] &ndash; [[José Luis Fernández Prieto]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1965]] &ndash; [[Gurutze Beitia]], bizkaitar aktore eta umorista. * [[1967]] &ndash; [[Amador Granados]], gipuzkoar txirrindulari paralinpikoa. * [[1968]] &ndash; [[Eradio Ezpeleta]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPN]]ko nafar politikaria. * [[1970]] &ndash; ** [[Asier Barandiaran]], bizkaitar filologoa. ** [[Asier Guenetxea]], gipuzkoar txirrindulari ohia. ** [[Anuska Lasa]], gipuzkoar aktorea. * [[1972]] &ndash; ** [[Ibon Cormenzana]], bizkaitar zinema gidoilari, ekoizle eta zuzendaria. ** [[Jon Kortina Bertol]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1974]] &ndash; [[Carolina Castillejo]], [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] nafar politikaria. * [[1976]] &ndash; ** [[Enrike Galartza|Enrike Galartza, ''Galartza V.a'']], nafar pilotari ohia. ** [[Ibone Lallana]], bizkaitar kirolari ohia, [[taekwondo]]n aritua. * [[1977]] &ndash; [[Irati Jimenez]], euskal idazlea. * [[1978]] &ndash; [[Egoi Martínez]], nafar txirrindularia. * [[1979]] &ndash; ** [[Naroa Agirre]], gipuzkoar [[pertika-jauzi]]laria eta aktorea. ** [[Amalur Mendizabal]], gipuzkoar politikaria. * [[1981]] &ndash; ** [[Diego Beaskoetxea]], bizkaitar puntista, [[Miami]]n. ** [[Carlos Nozal]], espainiar txirrindularia, [[Barakaldo]]n. * [[1984]] &ndash; [[Iñigo Diaz de Cerio]], gipuzkoar futbolaria. * [[1987]] &ndash; ** [[Anaitz Arbilla]], nafar futbolaria. ** [[Ikoitz Arrese Otegi]], bizkaitar politikaria. * [[1988]] &ndash; [[Elsa Oliarj-Inès]], zuberoar zinemagilea. * [[1991]] &ndash; [[Miren Nogales]], gipuzkoar aktorea. * [[1993]] &ndash; ** [[Tomas Lizarazu]], gipuzkoar musikaria, ''[[Bulego (musika taldea)|Bulego]]'' taldeko ahotsa eta gitarra. ** [[Sergio Pérez Leyva]], arabar futbolaria. * [[1998]] &ndash; [[Andrea Sierra]], bizkaitar futbolaria. * [[2001]] - [[Peru Ruiz]], gipuzkoar futbolaria. === Mundua === * [[1531]] &ndash; [[Maria Habsburgo-Jogaliakoa]], Jülich-Cleves-Bergeko dukesa ezkontidea (h. [[1581]]). * [[1567]] &ndash; [[Claudio Monteverdi]], italiar musikagilea (h. [[1643]]). * [[1625]] &ndash; [[Carlo Maratta]], italiar margolaria (h. [[1713]]). * [[1633]] &ndash; [[Sébastien Le Prestre de Vauban]], [[Frantziako mariskal]] eta ingeniari militarra (h. [[1707]]). * [[1738]] &ndash; [[Cesare Beccaria]], italiar filosofo, legelari eta ekonomialaria (h. [[1794]]). * [[1759]] &ndash; [[Maria Theresia von Paradis]], austriar piano-jotzaile eta konpositorea (h. [[1824]]). * [[1773]] &ndash; [[Klemens Wenzel von Metternich]], austriar politikaria (h. [[1859]]). * [[1791]] &ndash; [[Floris Adriaan van Hall]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1866]]). * [[1808]] &ndash; [[Michael William Balfe]], irlandar opera abeslari eta musikagilea (h. [[1870]]). * [[1822]] &ndash; [[Michael Daniel Jones]], galestar apaiz kongregazionalista. [[galestar nazionalismo]] modernoaren gurasoetako bat (h. [[1898]]). * [[1845]] &ndash; [[Élie Metchnikoff]], errusiar-frantziar mikrobiologoa, 1908ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1916]]). * [[1848]] &ndash; [[Viktor Vasnetsov]], errusiar margolaria (h. [[1926]]). * [[1856]] &ndash; [[L. Frank Baum]], estatubatuar idazlea (h. [[1919]]). * [[1857]] &ndash; [[Williamina Fleming]], ezkoziar jatorriko estatubatuar astronomoa (h. [[1911]]). * [[1859]] &ndash; [[Pierre Curie]], frantziar kimikalaria (h. [[1906]]). * [[1860]] &ndash; [[Ellen Axson Wilson]], [[AEB]]etako lehen dama (h. [[1914]]). * [[1862]] &ndash; [[Arthur Schnitzler]], austriar dramagilea (h. [[1931]]). * [[1864]] &ndash; [[Vilhelm Hammershøi]], daniar margolaria (h. [[1916]]). * [[1867]] &ndash; [[Eoin MacNeill]], [[irlandera]]ren aldeko ekintzailea, irlandar nazionalizta, historialaria eta [[Sinn Féin]] alderdiko politikaria (h. [[1945]]). * [[1871]] &ndash; [[Wilhelm von Opel]], alemaniar ingeniaria, [[Opel]] automobil enpresaren sortzaileetako bat (h. [[1948]]). * [[1883]] &ndash; [[Maurice Feltin]], frantziar kardinala (h. [[1975]]). * [[1887]] &ndash; [[María Angélica Barreda]], Argentinako Errepublikako lehen emakumezko abokatua (h. [[1963]]). * [[1890]] &ndash; [[Katherine Anne Porter]], estatubatuar idazlea (h. [[1980]]). * [[1891]] &ndash; [[Mikhail Bulgakov]], [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] eleberrigile eta antzerkigilea (h. [[1940]]). * [[1898]] &ndash; [[Arletty]], frantziar antzezle eta modeloa (h. [[1992]]). * [[1901]] &ndash; ** [[Dorothy Hansine Andersen]], estatubatuar doktorea, [[Fibrosi kistiko|fibrosi kistikoa]] identifikatu zuen lehen pertsona (h. [[1963]]). ** [[Luis Monti]], italoargentinar futbolaria (h. [[1983]]). ** [[Xavier Herbert]], australiar idazlea (h. [[1984]]). * [[1903]] &ndash; [[Maria Reiche]], alemaniar matematiko eta arkeologoa, [[Peru]]ko [[Nazcako lerroak|Nazcako lerroei]] buruzko bere ikerlanagatik ospetsua (h. [[1998]]). * [[1905]] &ndash; [[Joseph Cotten]], estatubatuar aktorea (h. [[1994]]). * [[1906]] &ndash; [[Humberto Delgado]], portugaldar militar eta politikaria (h. [[1965]]). * [[1907]] &ndash; [[Ursula Kuczynski]], alemaniar aktibista komunista, Sobietar Batasunarentzat espioi lanetan aritutako (h. [[2000]]). * [[1908]] &ndash; ** [[Lars-Erik Larsson]], suediar musikagilea (h. [[1986]]). ** [[Helen Alma Newton Turner]], australiar genetista eta estatistikaria, ardien genetikan autoritate liderra izandakoa (h. [[1995]]). * [[1909]] &ndash; [[James Mason]], ingeles aktorea (h. [[1984]]). * [[1911]] &ndash; ** [[Max Frisch]], suitzar arkitekto eta idazlea (h. [[1991]]). ** [[Herta Oberheuser]], [[nazi]]ekin bat egin zuen alemaniar dermatologoa (h. [[1978]]). * [[1915]] &ndash; [[Paul Samuelson]], estatubatuar ekonomialaria, 1970eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (h. [[2009]]). * [[1919]] &ndash; [[Eugenia Charles]], [[Dominika]]ko lehen ministroa (h. [[2005]]). * [[1920]] &ndash; [[Michel Audiard]], frantziar idazlea, antzerkigilea eta zinemagilea (h. [[1985]]). * [[1922]] &ndash; [[Adil Çarçani]], albaniar politikaria (h. [[1997]]). * [[1923]] &ndash; [[Richard Avedon]], estatubatuar argazkilaria (h. [[2004]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Jaime García Terrés]], mexikar idazlea (h. [[1996]]). ** [[Maria Koepcke]], alemaniar ornitologo, marrazkilari, bildumagile, bidaiari eta argazkilaria (h. [[1971]]). * [[1925]] &ndash; [[Horacio Guarany]], argentinar abeslari, konpositore eta idazlea (h. [[2017]]). * [[1926]] &ndash; ** [[Jan Braun]], poloniar hizkuntzalaria (h. [[2015]]). ** [[Hans Jürgen Press]], haurrentzako liburuen ilustratzaile eta idazle alemaniarra (h. [[2002]]). ** [[Peter Shaffer]], ingeles-literatura eta musika-kritikaria eta antzerkigilea (h. [[2016]]). * [[1927]] &ndash; [[Consuelo Rubio]], espainiar soprano eta mezzosopranoa (h. [[1981]]). * [[1929]] &ndash; ** Fra' [[Andrew Bertie]], [[Maltako Ordena]]ko Printze eta Maisu Nagusia (h. [[2008]]). ** [[Otar Patsatsia]], [[Georgia]]ko lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[1930]] &ndash; [[Jasper Johns]], estatubatuar margolaria, eskultorea eta artista grafikoa. * [[1931]] &ndash; [[James Fitz-Allen Mitchell]], [[Saint Vincent eta Grenadinak|Saint Vincent eta Grenadinetako]] lehen ministroa (h. [[2021]]). * [[1933]] &ndash; [[Fujiko Nakaya]], japoniar artista. * [[1934]] &ndash; ** [[John Keegan]], britainiar historialari militar, irakasle, idazle eta kazetaria (h. [[2012]]). ** [[Julia Levy]], kanadar immunologoa. * [[1936]] &ndash; [[Ralph Steadman]], britainiar marrazkilari eta komikilaria. * [[1937]] &ndash; [[Madeleine Albright]], estatubatuar politikaria (h. [[2022]]). * [[1938]] &ndash; [[Mireille Darc]], frantziar aktore eta modeloa, Frantziako zinemako sex symboletako bat (h. [[2017]]). * [[1940]] &ndash; ** [[Roger Ailes]], estatubatuar telebista exekutiboa (h. [[2017]]). ** [[Proinsias De Rossa]], irlandar politikari ezkertiarra. ** [[Jackie Shane]], estatubatuar soul eta rhythm and blues abeslaria (h. [[2019]]). * [[1944]] &ndash; ** [[Ulrich Beck]], alemaniar soziologoa (h. [[2015]]). ** [[Zulma Brandoni de Gasparini]], Hego Amerikako [[Mesozoiko]] eta [[Zenozoiko]]ko narrastiak aztertzen dituen paleontologo argentinarra. * [[1948]] &ndash; [[Brian Eno]], britainiar musikaria. * [[1949]] &ndash; [[Elvira Rodríguez]], espainiar ekonomialaria eta politikaria. * [[1950]] &ndash; [[Ana Rossetti]], espainiar idazlea. * [[1951]] &ndash; [[Frank Wilczek]], estatubatuar fisikaria, 2004ko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[1952]] &ndash; [[Chazz Palminteri]], estatubatuar aktore eta gidoigilea. * [[1953]] &ndash; [[Mike Oldfield]], britainiar musikari eta musikagilea. * [[1955]] &ndash; [[El Gran Wyoming]], espainiar sendagile, aktore, zuzendari, idazle, musikari eta telebistako aurkezlea. * [[1956]] &ndash; [[Mirek Topolánek]], [[Txekia]]ko lehen ministroa. * [[1962]] &ndash; ** [[Teresa Solana]], katalanezko nobela beltzen idazlea. ** [[Gro Dahle]], norvegiar idazlea. * [[1964]] &ndash; ** [[Lars Løkke Rasmussen]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa. ** [[Volodymyr Struk]], ukrainiar politikaria, Kreminnako alkatea (h. [[2022]]). * [[1965]] &ndash; [[Christina Lamb]], britainiar kazetaria, biografoa eta idazlea, ''The Sunday Times''-eko korrespontsal atzerritar nagusia. * [[1967]] - [[Madhuri Dixit]], indiar aktorea, 1980 eta 1990 hamarkadetako Bollywoodeko zinemaren ikonotzat hartua. * [[1970]] &ndash; ** [[Frank de Boer]], herbeheretar futbolari ohia. ** [[Ronald de Boer]], herbeheretar futbolari ohia. * [[1974]] &ndash; [[Maia Parnas]], [[Transnistria]]ko lehen ministroa. * [[1976]] &ndash; [[Jacek Krzynówek]], poloniar futbolari ohia. * [[1978]] &ndash; [[Caroline Dhavernas]], kanadar aktorea. * [[1982]] &ndash; ** [[Layal Abboud]], libanoar pop abeslari, soinu-poeta liriko eta dantzaria. ** [[Veronica Campbell]], jamaikar atleta, abiadura probetan munduko hoberenetakoa. * [[1984]] - [[Mr. Probz]], herbeheretar rap eta hip hop abeslaria, ekoizlea eta aktorea. * [[1987]] &ndash; ** [[Andy Murray]], eskoziar tenislaria. ** [[Dimitrios Verginis]], greziar saskibaloi jokalaria. * [[1995]] - [[Elke Karsten]], argentinar eskubaloi jokalaria. * [[1996]] &ndash; [[Nerea Camacho]], espainiar aktorea. * [[1997]] &ndash; [[Ousmane Dembélé]], frantziar futbolaria. * [[2001]] - [[Cédrine Kerbaol]], bretainiar txirrindularia. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1486]] &ndash; [[Margarita Foixkoa]], [[Nafarroako Erresuma]]ko infanta. * [[1973]] &ndash; [[José Mandaluniz]], bizkaitar futbolari eta entrenatzailea, [[Venezuela]]n (j. [[1910]]). * [[1993]] &ndash; [[Pello Mariñelarena]], nafar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], [[Paris]]en (j. [[1963]]). * [[2011]] &ndash; [[José María Benito del Valle]], [[Ekin (historikoa)|Ekin]] eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] sortzaileetako bat (j. [[1927]]). * [[2012]] &ndash; [[José María Macarulla]], kataluniar kimikaria eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea (j. [[1932]]). * [[2022]] &ndash; [[Miren Jone Azurza]], gipuzkoar kazetaria, euskarazko kazetaritza modernoaren aitzindaria (j. [[1929]]). === Mundua === * [[884]] &ndash; [[Marino I.a]], [[Aita santu]]a. * [[1157]] &ndash; [[Juri Dolgoruki]], [[Vladimir-Suzdalgo Printzerria|Vladimir-Suzdalgo Printzerriko]] printze handia (j. [[1099]]). * [[1174]] &ndash; [[Nur al-Din Mahmud]], [[Alepo]]ko agintaria (j. [[1118]]). * [[1461]] &ndash; [[Domenico Veneziano]], italiar margolaria. * [[1470]] &ndash; [[Karlos VIII.a Suediakoa]], [[Suedia]]ko eta [[Norvegia]]ko erregea (j. [[1408]] edo [[1409]]). * [[1622]] &ndash; [[Petrus Plancius]], flandestar teologo, kartografo eta astronomoa (j. [[1552]]). * [[1634]]an lurperatua &ndash; [[Hendrick Avercamp]], herbeheretar margolaria (j. [[1585]]). * [[1734]] &ndash; [[Sebastiano Ricci]], italiar margolaria (j. [[1659]]). * [[1740]] &ndash; [[Ephraim Chambers]], ingeles entziklopedista (j. {{circa|[[1680]]}}). * [[1782]] &ndash; [[Richard Wilson]], galestar margolaria (j. [[1714]]). * [[1792]] &ndash; [[Maria Luisa Espainiakoa]], [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperatriza (j. [[1745]]). * [[1799]] &ndash; [[Jules-Basile Ferron de La Ferronnays]], frantziar apaiz katolikoa, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa (j. [[1735]]). * [[1832]] &ndash; [[Carl Friedrich Zelter]], alemaniar musikagilea (j. [[1758]]). * [[1842]] &ndash; [[Emmanuel, Las Casesko kondea]], frantziar militar, historialari, atlas egile eta politikaria (j. [[1766]]). * [[1847]] &ndash; [[Daniel O'Connell]], irlandar politikaria (j. [[1776]]). * [[1852]] &ndash; [[Louisa Adams]], [[AEB]]etako lehen dama (j. [[1775]]). * [[1873]] &ndash; [[Alexandro Joan Cuza]], [[Errumania]]ko lehen printzea (j. [[1820]]). * [[1879]] &ndash; [[Gottfried Semper]], alemaniar arkitektoa (j. [[1803]]). * [[1881]] &ndash; [[Franz von Dingelstedt]], alemaniar idazlea (j. [[1814]]). * [[1886]] &ndash; [[Emily Dickinson]], estatubatuar idazlea (j. [[1830]]). * [[1891]] &ndash; [[Edwin Long]], ingeles margolari erromantikoa (j. [[1829]]). * [[1914]] &ndash; [[Ida Freund]], Kimikako lehen emakume irakaslea Erresuma Batuko Unibertsitatean (j. [[1863]]). * [[1924]] &ndash; [[Paul Henri Balluet d'Estournelles de Constant]], frantziar diplomazialari, politikari eta bakezalea, 1909ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1852]]). * [[1931]] &ndash; [[Emiliano Figueroa Larraín]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1866]]). * [[1932]] &ndash; [[Inukai Tsuyoshi]], [[Japonia]]ko lehen ministroa (j. [[1855]]). * [[1935]] &ndash; [[Kazimir Malevitx]], ukrainiar margolaria eta artearen teorikoa (j. [[1878]]). * [[1939]] &ndash; [[Joaquim Ruyra]], kataluniar idazlea (j. [[1858]]). * [[1959]] &ndash; [[Alexander Forbes Irvine Forbes]], hegoafrikar astronomoa (j. [[1871]]). * [[1963]] &ndash; [[Javier Heraud]], perutar poeta (j. [[1942]]). * [[1967]] &ndash; [[Edward Hopper]], estatubatuar margolaria (j. [[1882]]). * [[1978]] &ndash; [[Robert Menzies]], [[Australia]]ko lehen ministroa (j. [[1894]]). * [[1984]] &ndash; ** [[Maria José Dupré]], brasildar idazlea (j. [[1905]]). ** [[Lionel Robbins]], ingeles ekonomialaria (j. [[1898]]). * [[1986]] &ndash; [[Elio de Angelis]], italiar [[1 Formula]]ko gidaria (j. [[1958]]). * [[1991]] &ndash; [[Amadou Hampâté Bâ]], maliar idazle eta etnologoa (j. [[1901]]). * [[1997]] &ndash; [[Gastón Baquero]], kubatar olerkari eta kritikaria (j. [[1914]]). * [[1998]] &ndash; [[John Hawkes (idazlea)|John Hawkes]], estatubatuar idazlea (j. [[1925]]). * [[2003]] &ndash; ** [[June Carter]], estatubatuar abeslari, egile abeslari, musikari eta aktorea (j. [[1929]]). ** [[Rik Van Steenbergen]], belgikar txirrindularia, historiako handienetako bat (j. [[1924]]). * [[2004]] &ndash; ** [[Gloria Anzaldúa]], estatubatuar akademikoa, aktibista politiko chicanoa, feminista, idazlea eta poeta (j. [[1942]]). ** [[Clint Warwick]], ingeles musikaria, ''[[The Moody Blues]]'' taldeko baxu-jotzailea (j. [[1940]]). * [[2008]] &ndash; [[Willis Lamb]], estatubatuar fisikaria, 1955eko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1913]]). * [[2011]] &ndash; [[Samuel Wanjiru]], kenyar atleta, maratoian espezialista (j. [[1986]]). * [[2012]] &ndash; ** [[Carlos Fuentes]], mexikar idazlea, Latinoamerikako idazlerik handienetakoa eta emankorrenetakoa (j. [[1928]]). ** [[Jean Craighead George]], estatubatuar haur-literatura idazlea (j. [[1919]]). * [[2013]] &ndash; ** [[Aleksei Bolotov]], errusiar alpinista, 11 [[zortzimilako]] ezberdin igo zituena (j. [[1963]]). ** [[Henrique Rosa]], [[Ginea-Bissau]]ko behin-behineko presidentea (j. [[1946]]). * [[2014]] &ndash; ** [[Malik Bendjelloul]], suediar zinemagilea (j. [[1977]]). ** [[Jean-Luc Dehaene]], [[Belgika]]ko lehen ministroa (j. [[1940]]). ** [[Remedios Gomez-Paraiso|Remedios Gomez-Paraiso, ''Kumander Liwayway'']], Filipinetako Hukbalahap mugimendu politiko armatuko buruzagia (j. [[circa|c.]] [[1919]]) * [[2015]] &ndash; [[Juan Carlos Lama Basas|Juan Carlos Lama Basas, ''Zapatones'']], espainiar erromes, ibiltari eta plazagizona (j. [[1954]]). * [[2016]] &ndash; [[Maurice Prat]], frantziar errugbilaria (j. [[1928]]). * [[2017]] &ndash; ** [[Karl-Otto Apel]], alemaniar filosofoa (j. [[1922]]). ** [[Javier Valdez]], mexikar kazetari eta idazlea, [[narkotrafiko]] eta krimen antolatuan aditua (j. [[1967]]). * [[2018]] &ndash; [[Ray Wilson]], ingeles futbolaria (j. [[1934]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Ezio Bosso]], italiar orkesta zuzendari, musikagile eta musikaria (j. [[1971]]). ** [[Juan Genovés]], espainiar margolaria eta artista grafikoa (j. [[1930]]). ** [[Phil May]], ingeles abeslaria, ''[[Pretty Things]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1944]]). ** [[Fred Willard]], estatubatuar aktore, umorista eta idazlea (j. [[1933]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Rosaura Andazabal Cayllahua]], perutar historialaria, irakaslea eta ikerlaria (j. [[1961]]). ** [[Felicia Elizondo]], estatubatuar LGBT komunitatearen aldeko ekintzailea (j. [[1946]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Robert Lucas, Jr.]], estatubatuar ekonomista, 1995eko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). ** [[Maria Mies]], alemaniar soziologoa, liburu feminista eta eko-feminista ospetsuen sortzailea (j. [[1931]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Ixidro/Isidor. === Euskal Herria === * San Isidro eguna ospatzen duten herriak: ** [[Araba]]n: [[Amurrio]], [[Kanpezu]], [[Lapuebla de Labarca|Lapuebla Labarka]], [[Lantaron]], [[Navaridas]], [[Samaniego]] eta [[Zuia]]. ** [[Bizkaia]]n: [[Abadiño]], [[Ajangiz]], [[Artzentales]], [[Barakaldo]] (Gurutzeta), [[Berriatua]], [[Derio]], [[Erandio]], [[Fika]], [[Fruiz]], [[Galdames]], [[Getxo]], [[Ibarrangelu]], [[Karrantza]]. ** [[Gipuzkoa]]n: [[Anoeta (udalerria)|Anoeta]], [[Beasain]], [[Villabona-Amasa|Billabona]], [[Elgoibar]] (Trinitate), [[Mutriku]], [[Oiartzun]]. ** [[Nafarroa Garaia]]n: [[Agoitz]], [[Berbintzana]], [[Erriberri]], [[Lizarra]], [[Mendabia]], [[Orreaga]], [[Tafalla]]. === Mundua === * [[Nakba|Nakba eguna]] ([[palestina|palestinar komunitateetan]]) == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Maiatzaren 14]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Maiatzaren 16]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] t1ezj4kjhuowu3nxirzrsvs9iy4j0nk 0 2911 9984220 9960842 2024-11-28T17:33:14Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 9984220 wikitext text/x-wiki '''Maiatzaren 25'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta berrogeita bosgarren [[egun]]a da, 146garrena [[bisurte]]etan. 220 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|5|25}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[2003ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak]]. * [[2007]] &ndash; [[Ertzaintza]]k [[Idiazabal]]go [[Txomenane]] etxe okupatua utzarazi eta bi lagun atxilotu zituen. * [[2009]] &ndash; Bizkaiko [[Erandio]] udalerriko udalak [[Erandioko Herri Autobusa]] autobus zerbitzua abian jarri zuen. * [[2010]] &ndash; [[Sestao]]ko [[Txabarri (Sestao)|Txabarri]] auzoko etxebizitza batean egondako sutean bi pertsona hil ziren. * [[2014]] &ndash; [[2014ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]]: [[Hego Euskal Herria]]n, [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduk]] 219.672 boto eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJak]] 213.393 lortuta, [[Europako Parlamentua]]n ordezkari bana eskuratu zuten. Aldiz, [[Ipar Euskal Herria]]n [[Herritarren Mugimenduaren Aldeko Batasuna|UMP]] alderdiak irabazi zuen. === Mundua === * [[1895]] – [[Oscar Wilde]] idazle eta antzerkigileak "[[homosexualitate|beste gizon batzuekin]] ekintza oso indezenteak" egiteagatik bi urteko kartzela zigorra jaso zuen. * [[1938]] &ndash; [[Alacanteko bonbardaketa|Espainiako Gerra Zibileko Alacanteko bonbardaketak]] 313 hildako eragin zituen. * [[1963]] &ndash; Afrikako 32 herrialdek bat egin zuten kolonialismoaren aurka eta [[Afrikar Batasunerako Erakundea]] eratu zuten [[Etiopia]]n. * [[1979]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] jarritako bonba batek hiru militar eta zibil bat erail zituen [[Madril]]en. * [[2006]] &ndash; [[Enron eskandalua|Enron]] enpresa estatubatuarraren bi buruzagi nagusien aurkako epaiketan, errudun jo zituzten eta 15 urteko kartzela zigorra jarri zieten. * [[2009]] &ndash; [[Ipar Korea]]k proba nuklearra burutu zuen, eta nazioarte mailan iskanbila handia sortu. * [[2020]] &ndash; [[George Floyden hilketa|George Floyd]] estatubatuarra polizia agente batek erail zuen, [[Poliziaren gehiegikeria|polizia gehiegikerien]] aurkako protestei hasiera emanez [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetan]] eta munduko beste hainbat tokitan. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1715]] &ndash; ''[[Amadigi di Gaula]]'' (euskaraz: ''Amadis Gaulakoa''), [[Georg Friedrich Händel]]en musika duen [[opera]] estreinatu zen [[Londres]]ko Her Majesty's antzokian. * [[1869]] &ndash; [[Vienako Estatu Opera]] eraiki zen. * [[1966]] &ndash; ''[[The Russians Are Coming, the Russians Are Coming]]'' ("Errusiarrak badatoz, Errusiarrak badatoz") filma estreinatu zen, [[Norman Jewison]]ek zuzendu eta [[Alan Arkin]] antzeztu zutelarik. * [[1969]] &ndash; ''[[Midnight Cowboy]]'' ("Gauerdiko Cowboya") filma estreinatu zen, [[James Leo Herlihy]]k zuzendu, eta [[Jon Voight]] eta [[Dustin Hoffman]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1973]] &ndash; [[Mike Oldfield]] ingeles musikariak ''[[Tubular Bells]]'' ("Kanpai Tubularrak") diskoa argitaratu zuen. * [[1977]] &ndash; ''[[Star Wars IV. Atala: Itxaropen Berria]]'' filma estreinatu zen, [[George Lucas]]ek zuzendu eta [[Mark Hamill]], [[Harrison Ford]], [[Carrie Fisher]], [[Peter Cushing]] eta [[Alec Guinness]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1983]] &ndash; ''[[Star Wars VI. Atala: Jediaren Itzulera]]'' filma estreinatu zen, [[Richard Marquand]]ek zuzendu eta [[Mark Hamill]], [[Harrison Ford]], [[Carrie Fisher]], [[Billy Dee Williams]], [[Ian McDiarmid]] eta [[David Prowse]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1990]] &ndash; ''[[Back to the Future Part III]]'' ("Etorkizunerako Itzulera III. Zatia") filma estreinatu zen, [[Robert Zemeckis]]ek zuzendu eta [[Michael J. Fox]], [[Christopher Lloyd]], [[Mary Steenburgen]], [[Thomas F. Wilson]] eta [[Lea Thompson]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1994]] &ndash; ''[[Beverly Hills Cop III]]'' ("Beverly Hillseko Polizia III") filma estreinatu zen, [[John Landis]]ek zuzendu eta [[Eddie Murphy]], [[Judge Reinhold]], [[Hector Elizondo]], [[Theresa Randle]] eta [[Bronson Pinchot]] aktoreek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2011]] &ndash; [[Estonia]]ko [[Tallinn]] hiriburuan [[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Futbol Selekzioak]] [[Estoniako futbol selekzioa|Estoniakoari]] 1-2 irabazi zion. * [[2012]] &ndash; [[Athletic|Bilboko Athletic Kluba]] euskal taldeak [[Bartzelona Futbol Kluba]] [[katalunia]]r taldearen aurka [[Madril]]go [[Vicente Calderón estadioa]] jokatutako [[Espainiako Futbol Errege Kopa]]ren finalan 3-0 galdu zuen. * [[2014]] &ndash; [[Eibar KE|Eibar Kirol Elkarteak]] [[Deportivo Alavés|Alavesi]] [[Ipurua Futbol Zelaia|Ipuruan]] 1-0 irabazi eta [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehen Mailarako]] igoera lortu zuen. * [[2017]] &ndash; [[Futboleko Espainiako Errege Kopa]]ko finalean [[Bartzelona Futbol Kluba|Bartzelona F.C.]] kataluniar taldeak [[Deportivo Alavés|Alaves]] euskal taldea 3-1eko emaitzaz garaitu zuen. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1616]] &ndash; [[Miguel Elizalde]], nafar teologoa (h. [[1678]]). * [[1747]] &ndash; [[Joaquín Javier Uriz]], nafar abokatu eta elizgizona, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]] (h. [[1829]]). * [[1821]] &ndash; [[José Aranguren]], bizkaitar musikagile eta piano-jotzailea (h. [[1903]]). * [[1841]] &ndash; [[Felipe Arrese Beitia]], euskal idazlea (h. [[1906]]). * [[1848]] &ndash; [[Francisco Javier González de Castejón]], Vadilloko markesa, nafar abokatu eta politikaria (h. [[1919]]). * [[1868]] &ndash; [[Francisco Durrio]], bilbotar eskultore eta zeramikagilea, [[Valladolid]]en (h. [[1940]]). * [[1891]] &ndash; [[Agustín Cabrera]], ''Chatillo de Bilbao'', bizkaitar toreatzaile, banderillero eta nobilleroa (h. [[1949]]). * [[1895]] &ndash; [[Dolores Baleztena Ascárate]], nafar idazlea eta kazetaria (h. [[1989]]). * [[1901]] &ndash; [[Jean Borthayre]], zuberoar [[baritono]]a (h. [[1984]]). * [[1902]] &ndash; [[Jesús Serrano]], nafar apaiza (h. [[1997]]). * [[1912]] &ndash; ** [[Isidro Langara]], euskal herritar futbolaria (h. [[1992]]). ** [[Emilio Alonso Larrazabal]], bizkaitar futbolaria (h. [[1989]]). * [[1927]] &ndash; [[María Josefa Uharte]], nafar arte bildumagile eta filantropoa (h. [[2015]]). * [[1942]] &ndash; ** [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España|Mediaset Españaren]] exekutibo nagusia (h. [[2024]]). ** [[Juan Silloniz]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1956]] &ndash; ** [[Anjel Arrospide]], gipuzkoar aizkolaria. ** [[Juan Manuel Diaz de Gereñu]], arabar literatura-irakasle eta ikertzailea. * [[1961]] &ndash; [[Jesús Llano]], arabar saskibaloi jokalari ohia. * [[1962]] &ndash; [[María Gracia Iribarren]], [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] nafar politikaria. * [[1963]] &ndash; [[Iñaki Gastón]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1969]] &ndash; ** [[Torbe|Natxo Allende, ''Torbe'']], bizkaitar aktore, zuzendari eta porno ekoizlea, telebistako showmana, umorista, idazlea eta komikigilea. ** [[Joxemi Redin]], nafar gitarra-jotzailea. * [[1973]] &ndash; [[Mikel Odriozola]], gipuzkoar atleta, [[Ibilketa atletiko|ibilketa]] espezialitatean aditua. * [[1975]] &ndash; [[Ruth Goñi]], nafar eskuineko-politikaria. * [[1976]] &ndash; [[Rubén Díaz de Cerio]], arabar txirrindulari ohia, [[Logroño]]n. * [[1977]] &ndash; ** [[Edurne Azuara]], euskal aktorea. ** [[Mikel Biain]], gipuzkoar politikaria. ** [[Natalia Rojo|Natalia Rojo Solana]], arabar politikaria. ** [[Olatz Lezeta Urzelai]], gipuzkoar mekanikaria, politikaria. * [[1978]] &ndash; ** [[Ainhoa Agirreazaldegi]], gipuzkoar bertsolaria. ** [[Iñigo Benito|Iñigo Benito, ''Nalda III.a'']], arabar pilotari ohia. * [[1986]] &ndash; [[Oier Sanjurjo]], nafar futbolaria. * [[1989]] &ndash; [[Dorleta Zorrilla]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1991]] &ndash; [[Erik Morán]], bizkaitar futbolaria. * [[1997]] &ndash; ** [[Lorea Iribar]], gipuzkoar aktore eta telebista kolaboratzailea. ** [[Maider Legarreta]], bizkaitar kantari eta musikaria. * [[2003]] &ndash; [[Unai Gómez]], bizkaitar futbolaria. === Mundua === * [[1616]] &ndash; [[Carlo Dolci]], italiar margolaria (h. [[1686]]). * [[1690]] &ndash; [[Josef Joan Adam Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (h. [[1732]]). * [[1713]] &ndash; [[John Stuart (Buteko III. kondea)]], [[Britainia Handi]]ko lehen ministroa (h. [[1792]]). * [[1802]] &ndash; [[Johann Friedrich von Brandt]], alemaniar naturalista (h. [[1879]]). * [[1803]] &ndash; ** [[Edward Bulwer-Lytton]], ingeles politikari eta idazlea (h. [[1873]]). ** [[Ralph Waldo Emerson]], estatubatuar idazle eta filosofoa (h. [[1882]]). * [[1818]] &ndash; [[Jacob Burckhardt]], suitzar arte eta kulturaren historialaria (h. [[1897]]). * [[1845]] &ndash; [[Eugène Grasset]], [[Belle Époque]]ko frantziar-suitzar kartel disenatzaile, artista eta ilustratzailea (h. [[1917]]). * [[1846]] &ndash; [[Naim Frashëri]], albaniar abertzale, olerkari, historialari, kazetari eta itzultzailea (h. [[1900]]). * [[1848]] &ndash; [[Helmuth Johannes Ludwig von Moltke]], alemaniar jenerala (h. [[1916]]). * [[1849]] &ndash; [[Louise Hammarström]], Suediako lehen emakume kimikari formatu eta trebatua (h. [[1917]]). * [[1853]] &ndash; [[Elena Maseras]], kataluniar medikua, pedagogoa eta irakaslea (h. [[1905]]). * [[1865]] &ndash; ** [[Frederiko Augusto III.a Saxoniakoa]], [[Saxoniako Erresuma|Saxoniako]] azken erregea (h. [[1932]]). ** [[John Mott]], estatubatuar ebanjelista, 1946ko [[Bakearen Nobel Saria]] (h. [[1955]]). ** [[Pieter Zeeman]], holandar fisikaria, 1902ko [[Fisikako Nobel Saria]] (h. [[1943]]). * [[1879]] &ndash; [[Max Aitken (Beaverbrook I. baroia)]], kanadar-britainiar argitaratzaile eta politikaria (h. [[1964]]). * [[1880]] &ndash; [[Charlotte Berend]], alemaniar margolaria eta Berlineko Sezesioko partaidea (h. [[1967]]). * [[1882]] &ndash; [[Alice Herz]], alemaniar bakezale eta kazetaria, [[Vietnamgo Gerra|Vietnamgo gerragatik]] protestan bere burua bonzo eran erre zuena (h. [[1965]]). * [[1888]] &ndash; [[Harukichi Hyakutake]] japoniar jenerala (h. [[1947]]). * [[1889]] &ndash; ** [[Igor Sikorski]], ukrainar-estatubatuar ingeniaria, hegazkinlaritzako aitzindaria (h. [[1972]]). ** [[Xabier Borboi-Parmakoa]], [[karlismo|karlisten]] tronurako hautagaia (h. [[1977]]). * [[1892]] &ndash; [[Liam Mellows]], irlandar errepublikarra (h. [[1922]]). * [[1901]] &ndash; [[Antônio de Alcântara Machado]], brasildar literatura kritikoa eta idazlea, Brasilgo modernismoaren idazle garrantzitsuenetarikoa (h. [[1935]]). * [[1907]] &ndash; [[U Nu]], lehendabiziko [[Birmania]]ko lehen ministroa (h. [[1995]]). * [[1908]] &ndash; [[Theodore Roethke]], estatubatuar olerkaria (h. [[1963]]). * [[1919]] &ndash; [[Julia Conesa Conesa]], [[13 arrosak]] taldeko emakumea (h. [[1939]]). * [[1922]] &ndash; [[Enrico Berlinguer]], italiar politikaria (h. [[1984]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Rosario Castellanos]], mexikar idazlea (h. [[1974]]). ** [[Pepita Patiño Páez]], espainiar militante antifrankista (h. [[2015]]). * [[1926]] &ndash; [[Max von der Grün]], alemaniar idazlea (h. [[2005]]). * [[1927]] &ndash; [[Robert Ludlum]], estatubatuar idazlea (h. [[2001]]). * [[1928]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (h. [[2024]]). * [[1929]] &ndash; [[Beverly Sills]], estatubatuar sopranoa (h. [[2007]]). * [[1932]] &ndash; ** [[Joaquim Pedro de Andrade]], brasildar zinemagilea (h. [[1988]]). ** [[K. C. Jones]], estatubatuar saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (h. [[2020]]). * [[1933]] &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (h. [[2024]]). * [[1938]] &ndash; [[Raymond Carver]], estatubatuar idazlea, [[errealismo zikina]] deritzon mugimenduari atxikia (h. [[1988]]). * [[1939]] &ndash; ** [[Ferdinand Bracke]], belgiar txirrindulari ohia. ** [[Ian McKellen]], ingeles aktorea. ** [[Dixie Carter]], estatubatuar aktorea (h. 2010) * [[1941]] &ndash; [[Vladimir Voronin]], [[Moldavia]]ko presidente ohia. * [[1944]] &ndash; [[Frank Oz]], estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta txotxongilolaria. * [[1945]] - [[Hersha Parady]], estatubatuar aktorea (h. [[2023]]). * [[1947]] &ndash; [[Nathan Isgur]], estatubatuar fisikaria (h. [[2001]]). * [[1949]] &ndash; [[Jamaica Kincaid]], [[Antigua eta Barbuda|antiguar]]-estatubatuar eleberrigilea. * [[1951]] &ndash; [[François Bayrou]], [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakarien zerrenda|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko Presidente]] ohia eta [[Mugimendu Demokrata|Mugimendu Demokratikoa]] alderdiaren sortzailea. * [[1952]] - [[María Xosé Porteiro]], espainiar kazetaria, politikaria eta idazlea. * [[1953]] &ndash; ** [[Eve Ensler]], estatubatuar antzerkigile, antzezle, feminista eta aktibista. ** [[Gaetano Scirea]], italiar futbolaria (h. [[1989]]). * [[1954]] &ndash; [[Tantely Andrianarivo]], [[Madagaskar]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[1955]] &ndash; [[Connie Sellecca]], estatubatuar aktorea, ekoizlea eta modeloa. * [[1956]] &ndash; [[Kevin Lynch]], [[INLA]]ko kidea (h. [[1981]]). * [[1957]] &ndash; [[Mercedes Oliveira Malvar]], galiziar filosofoa, irakaslea eta idazlea. * [[1958]] &ndash; [[Paul Weller]], britainiar kantautorea. * [[1961]] - [[Mónica Oriol Icaza]], espainiar ekonomialaria, unibertsitate irakaslea eta enpresaburua. * [[1963]] &ndash; [[Mike Myers]], kanadar zinemagile eta umorista. * [[1965]] &ndash; [[Yahya Jammeh]], [[Gambia]]ko presidente ohia. * [[1969]] &ndash; ** [[Anne Heche]], estatubatuar zinema eta telebistako aktore, zuzendari eta ekoizlea (h. [[2022]]). ** [[Mara Santos]], espainiar piraguista, maratoi modalitatean aditua. * [[1970]] &ndash; [[Kaoru Kadohara]], japoniar futbolari ohia. * [[1972]] &ndash; [[Octavia Spencer]], estatubatuar aktorea. * [[1975]] &ndash; [[Aïssa Maïga]], frantziar aktorea. * [[1976]] &ndash; ** [[Nadine Heredia]], perutar kazetaria eta politikaria. ** [[Cillian Murphy]], irlandar zinema, telebista eta antzerkiko aktorea. ** [[Ethan Suplee]], estatubatuar aktorea. * [[1978]] &ndash; [[Sonia Vivas]], kataluniar politikaria, artikulugilea, gizarte-ekintzaile eta polizia ohia. * [[1979]] &ndash; [[Jonny Wilkinson]], ingeles errugbilaria. * [[1982]] &ndash; [[Ezekiel Kemboi]], keniar atleta, 3.000 metro hesidun proban aditua. * [[1983]] &ndash; [[Marcelinho Huertas]], brasildar saskibaloi jokalaria. * [[1984]] - [[Laurence Geai]], frantziar fotokazetari eta gerra-argazkilaria. * [[1986]] &ndash; [[Geraint Thomas]], galestar txirrindularia. * [[1987]] &ndash; [[Kamil Stoch]], poloniar eski jauzilaria. * [[1990]] - [[Alejandra Meco]], espainiar aktorea. * [[1992]] &ndash; [[Stefi Troguet]], andorratar alpinista. * [[1994]] &ndash; ** [[Richie Mo'unga]], zeelandaberritar errugbilaria. ** [[Aly Raisman]], estatubatuar gimnasta artistikoa eta modeloa. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1141]] &ndash; [[Margarita l'Aiglekoa]], [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko]] erregina ezkontidea. * [[1555]] &ndash; [[Henrike II.a Nafarroakoa|Enrike II.a]], [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako Erregea]] (j. [[1503]]). * [[1707]] &ndash; [[Tiburtzio Agirre]], arabar aitoren seme eta elizgizona, [[Madril]]en (j. [[1707]]). * [[1936]] &ndash; [[Maria Ana Sanz]], nafar irakasle eta pèdagogoa, Nafarroako Maistren Eskolako zuzendaria (j. [[1868]]). * [[1952]] &ndash; [[Celestino Sarobe]], gipuzkoar [[baritono]]a (j. [[1892]]). * [[1988]] &ndash; [[Ximun Erramuzpe]], baxenafar idazle eta bertsolaria (j. [[1914]]). * [[1990]] &ndash; [[Miriam Garcia Pascual]], nafar eskalatzailea, [[India]]n (j. [[1963]]). * [[1996]] &ndash; [[Jon Manteca|Jon Manteca, ''El Cojo Manteca'']], 1980ko hamarkadan Espainian ospetsu egin zen [[arrasate]]arra, [[Orihuela]]n (j. [[1967]]). * [[2021]] &ndash; [[Alfonso Barasoain]], euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1958]]). === Mundua === * [[986]] &ndash; [[Abd ar-Rahman as-Sufi]], persiar astronomoa (j. [[903]]). * [[1085]] &ndash; [[Gregorio VII.a]], [[Aita santu]]a (j. [[circa|c.]] [[1020]]). * [[1261]] &ndash; [[Alexandro IV.a]], [[Aita santu]]a. * [[1555]] &ndash; [[Gemma Frisius]], frisiar sendagile, matematikari, kartografo, filosofo eta tresnen egilea (j. [[1508]]). * [[1558]] &ndash; [[Elixabete Brandenburgokoa (1510-1558)|Elixabete Brandenburgokoa]], [[Calenbergeko printzerria|Brunswick-Göttingen-Calenbergeko]] dukesa ezkontidea eta dukerriko errengentea (j. [[1510]]). * [[1681]] &ndash; [[Pedro Calderón de la Barca]], espainiar antzerkigile eta poeta nabarmena (j. [[1600]]). * [[1693]] &ndash; [[Madame de La Fayette]], frantziar idazlea, Frantziako lehen [[eleberri historiko]]a idatzi zuena (j. [[1634]]). * [[1786]] &ndash; [[Petri III.a Portugalgoa]], [[Portugalgo Erresuma|Portugalgo erregekidea]] (j. [[1717]]). * [[1862]] &ndash; [[Johann Nestroy]], [[Biedermeier]] garaiko austriar abeslari, aktore eta antzerkigilea (j. [[1801]]). * [[1875]] &ndash; [[Violante Bivar e Velasco]], brasildar idazle, kazetari eta argitaratzaile feminista (j. [[1817]]). * [[1881]] &ndash; [[Nutt Komodoroa]], estatubatuar artista (j. [[1848]]). * [[1899]] &ndash; ** [[Emilio Castelar]], espainiar politikari eta idazlea (j. [[1832]]). ** [[Rosa Bonheur]], frantziar margolari eta eskultorea, animaliak erretratatzen aditua (j. [[1822]]). * [[1916]] &ndash; [[Jane Dieulafoy]], frantziar arkeologo, esploratzaile, eleberrigile eta kazetaria (j. [[1851]]). * [[1919]] &ndash; [[Madam C. J. Walker]], asmatzailea, enpresaburu eta filantropoa, Estatu Batuetan aberats bihurtu zen lehen emakume afroamerikarra (j. [[1867]]). * [[1921]] &ndash; [[Émile Combes]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako Lehen Ministroa]] (j. [[1835]]). * [[1922]] &ndash; [[Luisa Pérez de Zambrana]], kubatar poeta (j. [[1837]]). * [[1924]] &ndash; [[Liubov Popova]], errusiar abangoardiako artista, margolari eta diseinatzailea (j. [[1889]]). * [[1926]] &ndash; [[Symon Petliura]], Ukrainako Herri Errepublikako 3. presidentea (j. [[1879]]). * [[1927]] &ndash; [[Henri Hubert]], frantziar arkeologoa eta erlijio konparaketan soziologo aditua (j. [[1872]]). * [[1929]] &ndash; [[Ernest Monis]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1846]]). * [[1932]] &ndash; [[Anna Xabanova]], errusiar emakume pediatra eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. * [[1934]] &ndash; [[Gustav Holst]], ingeles musikagilea (j. [[1874]]). * [[1940]] &ndash; [[Marie Krøyer]], daniar margolaria (j. [[1867]]). * [[1947]] &ndash; [[Rupert Bunny]], australiar margolaria (j. [[1864]]). * [[1948]] &ndash; [[Witold Pilecki]], poloniar zalditeriako ofizial, inteligentzia agente eta erresistentziaren burua (j. [[1901]]). * [[1954]] &ndash; [[Robert Capa]], hungariar korrespontsal grafikoa, XX. mendeko korrespontsal grafiko ospetsuenetakoa (j. [[1913]]). * [[1959]] &ndash; [[Andrew Loomis]], estatubatuar ilustratzaile, marrazkilari, idazle eta marrazkilaritza irakaslea (j. [[1892]]). * [[1972]] &ndash; [[Asta Nielsen]], danimarkar aktorea (j. [[1881]]). * [[1974]] &ndash; [[Donald Crisp]], ingeles aktore, ekoizle, zuzendari eta gidoilaria (j. [[1882]]). * [[1981]] &ndash; [[Ruby Payne-Scott]], australiar fisikari eta astronomoa, erradiofisikan eta irrati-astronomian aitzindarietako bat (j. [[1912]]). * [[1983]] &ndash; ** [[Sydney Box]], ingeles gidoigile eta ekoizlea (j. [[1907]]). ** [[Idris I.a Libiakoa]], [[Libia]]ko erregea (j. [[1889]]). * [[1992]] &ndash; [[Javier Basilio]], espainiar kazetaria (j. [[1928]]). * [[1996]] &ndash; [[Gerardo Rueda]], espainiar eskultorea (j. [[1926]]). * [[2001]] &ndash; [[Alberto Korda]], kubatar argazkilaria, [[Che Guevara]]ri egindako erretratuegatik ezaguna (j. [[1928]]). * [[2005]] &ndash; [[Zoran Mušič]], esloveniar margolari, grabatzaile eta marrazkilaria (j. [[1909]]). * [[2006]] &ndash; [[Desmond Dekker]], jamaikar ska eta reggae musika abeslari eta musikagilea (j. [[1941]]). * [[2011]] &ndash; [[Leonora Carrington]], ingeles-mexikar artista surrealista eta idazlea (j. [[1917]]). * [[2012]] &ndash; [[Edoardo Mangiarotti]], italiar eskrimalaria (j. [[1919]]). * [[2014]] &ndash; [[Wojciech Witold Jaruzelski]], [[Polonia]]ko presidentea (j. [[1923]]). * [[2019]] &ndash; [[Joaquín Sanz Gadea]], espainiar sendagilea (j. [[1930]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Hyun Soong-jong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1919]]). ** [[Vadão]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1956]]). * [[2021]] &ndash; [[Krikor Bedros XX.a Gabroyan]], Eliza Armeniar Katolikoaren patriarka (j. [[1934]]). * [[2022]] &ndash; [[Dick Conway]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1935]]). * [[2024]] &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Friki]] harrotasunaren eguna- * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Geroa eta Lizar. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Maiatzaren 24]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Maiatzaren 26]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 0dytcp3ik1fqjzx6sm8lnl5z1kkcssp 0 2964 9984337 9963947 2024-11-28T19:35:46Z Artegia 65203 9984337 wikitext text/x-wiki '''Uztailaren 6'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta laurogeita zazpigarren [[egun]]a da, 188.a [[bisurte]]etan. 178 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|7|6}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1795]] &ndash; [[Konbentzio Gerra]]: [[espainia]]rrek [[Irurtzun]] bertan behera utzi zuten. * [[2006]] &ndash; [[Patxi López|Patxi Lopezek]] eta [[Arnaldo Otegi]]k bilera egin zuten [[Donostia]]n. * [[2013]] &ndash; [[Iruñeko Sanferminak]]: [[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxearen]] aurrealdean [[Ikurrin]]a erraldoi bat zintzilikatu ondoren [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] udal agintariek hura kendu arte [[txupinazo]]a 20 minutuz atzeratu zuten. Bestalde, hirugarren txupinak huts egin eta jenderantz joan zen, ondorioz hiru lagun artatu zituztelarik. * [[2015]] &ndash; [[Iruñeko Sanferminak]]: [[1978]]ko [[txupinazo]]az geroztik lehenbizikoz, [[Iruñeko udaletxe]]ko balkoian ofizialki eskegi zen [[Ikurrin|Euskal Herriko ikurrina]], [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduren]] ordezkaritzat alkate izendatu berria zen [[Joseba Asiron]]en ekimenez. === Mundua === * [[1964]] &ndash; [[Malawi]]k independentzia hartu zuen [[Britainiar Inperio]]tik. * [[2009]] &ndash; 140 pertsonatik gora hil ziren [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] [[Ürümqi|Urumqi]] hirian egondako [[2009ko Ürümqiko istilu etnikoak|istilu etnikoetan]], gehienak [[Uigur etnia|Uigur]] gutxiengo musulmanak jipoitutako [[Han etnia]]ko kideak. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1980ko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Mixel Aire|Mixel Aire, ''Xalbador II.a''k]] bere lehen txapela jantzi zuen. === Mundua === * [[2000]] &ndash; ''[[Crouching Tiger, Hidden Dragon]]'' ("Tigre Makurtua, Herensuge Ezkutatua") filma estreinatu zen, [[Ang Lee]]k zuzendu eta [[Chow Yun-fat]], [[Michelle Yeoh]], [[Zhang Ziyi]] eta [[Chang Chen]] aktoreek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1387]] &ndash; [[Zuria I.a Nafarroakoa|Zuria I.a]], [[Nafarroa]]ko erregina (h. [[1441]]). * [[1798]] &ndash; [[Fermin Lasala Urbieta]], gipuzkoar politikaria eta enpresaburua (h. [[1853]]). * [[1806]] &ndash; [[Jose Matia]], euskal enpresari eta filantropoa (h. [[1871]]). * [[1826]] &ndash; [[Francisco Zabalburu]], bizkaitar mezenas, finantzari, terrateniente, bibliofilo eta politikaria (h. [[1897]]). * [[1854]] &ndash; [[Manuel Iradier]], gasteiztar zientzialari eta esploratzailea (h. [[1911]]). * [[1876]] &ndash; [[Henry Caro-Delvaille]], lapurtar margolari eta dekoratzailea (h. [[1928]]). * [[1877]] &ndash; [[Arnaud Massy]], lapurtar golf-jokalaria (h. [[1950]]). * [[1917]] &ndash; [[Iñaki Alkain]], gipuzkoar bertsolari eta idazlea (h. [[1971]]). * [[1933]] &ndash; [[Matilde Isasi-Isasmendi]], bizkaitar emagina eta erizaina. * [[1938]] &ndash; [[Alberto Delgado]], gipuzkoar kazetari eta aktore ohia. * [[1941]] &ndash; [[Jean Irazabal (errugbilaria)|Jean Irazabal]], lapurtar errugbilari ohia. * [[1942]] &ndash; [[Jesús María Viana]], euskal abokatu eta politikaria (h. [[1987]]). * [[1958]] &ndash; ** [[Loli Astoreka]], bizkaitar aktorea. ** [[Arnaldo Otegi]], [[Ezker abertzalea|ezker abertzaleko]] politikari eta liderra. * [[1959]] &ndash; [[Esther Velasco]], bizkaitar aktorea. * [[1963]] &ndash; [[Yolanda Arrieta]], euskal idazlea. * [[1969]] &ndash; [[Mari Jose Aranguren Querejeta]], gipuzkoar ekonomia ikertzailea eta irakaslea. * [[1972]] &ndash; [[Hektor Llanos]], arabar [[Triatloi|triatleta]]. * [[1973]] &ndash; [[Garikoitz Aspiazu|Garikoitz Aspiazu, ''Txeroki'']], bizkaitar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]]. * [[1978]] &ndash; [[Joseba Albizu]], gipuzkoar txirrindularia. * [[1979]] &ndash; [[Sergio Sayas]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikaria. * [[1980]] &ndash; [[Mikel Rueda]], bizkaitar zinema zuzendari eta gidoigilea. * [[1984]] &ndash; [[Marta Goikoetxea Luquin]], nafar blogaria. * [[1986]] &ndash; ** [[Aitor Olano]], gipuzkoar txirrindularia. ** [[Rubén Palacios]], arabar txirrindulari ohia. * [[2003]] &ndash; [[Irati Martin]], bizkaitar futbolaria. === Mundua === * [[1473]] &ndash; [[Jakue III.a Ziprekoa]], [[Zipreko Erresuma|Zipreko erregea]] (h. [[1474]]). * [[1686]] &ndash; [[Antoine de Jussieu]], frantziar botanikoa (h. [[1758]]). * [[1724]] &ndash; [[Joan Nepomukekoa Karlos Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (h. [[1748]]). * [[1747]] &ndash; [[John Paul Jones]], estatubatuar itsas armadako militarra (h. [[1792]]). * [[1755]] &ndash; [[John Flaxman]], ingeles eskultore, diseinatzaile eta grabatzailea (h. [[1826]]). * [[1781]] &ndash; [[Thomas Stamford Raffles]], britainiar esploratzailea eta politikaria (h. [[1826]]). * [[1793]] &ndash; [[Jacobus Mattheüs de Kempenaer]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1870]]). * [[1796]] &ndash; [[Nikolas I.a Errusiakoa]], [[Errusiar Inperioa|Errusiako enperadorea]] (h. [[1855]]). * [[1808]] &ndash; [[Johann Gustav Droysen]], alemaniar filologoa, historialaria eta politikaria (h. [[1884]]). * [[1814]] &ndash; [[Manuel Pavía Lacy]], espainiar militarra (h. [[1896]]). * [[1817]] &ndash; [[Albert von Kölliker]], suitzar anatomista, embriologo, fisiologo, zoologo eta botanikaria (h. [[1905]]). * [[1818]] &ndash; [[Adolf Anderssen]], alemaniar xake-jokalaria, 1950eko eta 1960ko hamarkadetako jokalari hoberentzat hartua (h. [[1879]]). * [[1823]] &ndash; ** [[Sophie Adlersparre]], XIX. mendeko Suediako emakumeen eskubide mugimenduaren sortzaileetako bat (h. [[1895]]). ** [[Anfisa Lvova]], errusiar idazlea (h. [[1891]]). * [[1832]] &ndash; [[Maximiliano I.a Mexikokoa]], [[Austriar Inperioa|Austriako]] artxidukea eta Mexikoko enperadorea (h. [[1867]]). * [[1845]] &ndash; [[Angela Peralta]], ''El ruiseñor mexicano'', mexikar soprano eta konpositorea (h. [[1883]]). * [[1849]] &ndash; [[Henriette Michaelis]], alemaniar filologoa, erromanista eta lexikografoa. * [[1859]] &ndash; [[Verner von Heidenstam]], suediar idazlea, 1916ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1940]]). * [[1862]] &ndash; [[Carlos Fermin Fitzcarrald]], peruar kautxu-enpresari eta esploratzailea (h. [[1897]]). * [[1865]] &ndash; [[Émile Jaques-Dalcroze]], austriar musikagile eta musika pedagogoa (h. [[1950]]). * [[1873]] &ndash; [[Dimitrios Maximos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[1955]]). * [[1877]] &ndash; ** [[Niceto Alcalá-Zamora]], [[Espainiako Bigarren Errepublika]]ko lehen presidentea (h. [[1949]]). ** [[Alexei Remizov]], errusiar eleberrigilea (h. [[1957]]). * [[1878]] &ndash; [[Eino Leino]], finlandiar poeta, eleberrigilea eta saiakera-idazlea (h. [[1926]]). * [[1882]] &ndash; [[Arnstein Arneberg]], norvegiar arkitektoa, bere garaiko erangikorrenetarikoa (h. [[1961]]). * [[1887]] &ndash; [[Marc Chagall]], frantziar-errusiar margolaria (h. [[1985]]). * [[1888]] &ndash; [[Marc Bloch]], frantziar historialaria, [[Annaleen eskola]]ren sortzaileetako bat (h. [[1944]]). * [[1889]] &ndash; [[Clementina Arderiu i Voltas]], katalan poeta (h. [[1976]]). * [[1893]] &ndash; ** [[John Dopyera]], [[dobro]]aren asmatzailea (h. [[1988]]). ** [[Léon Terrier]], frantziar apezpikua, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa (h. [[1957]]). * [[1897]] &ndash; ** [[Richard Krautheimer]], alemaniar historialaria (h. [[1994]]). ** [[Isaías Medina Angarita]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[1953]]). * [[1898]] &ndash; [[Hanns Eisler]], alemaniar musikagilea (h. [[1962]]). * [[1899]] &ndash; [[Louis Mottiat]], belgikar txirrindularia (h. [[1972]]). * [[1900]] &ndash; [[Frederica Sagor Maas]], estatubatuar aktore, idazle, antzerkigile, gidoigile eta memorialista (h. [[2012]]). * [[1903]] &ndash; [[Hugo Theorell]], suediar zientzialaria, 1955eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1982]]). * [[1906]] &ndash; [[Colette Audry]], frantziar idazle, antzerkigile, irakasle, eleberrigile, gidoilari eta literatura kritikoa (h. [[1990]]). * [[1907]] &ndash; [[Frida Kahlo]], mexikar pintorea, bere autorretratuengatik ospetsua (h. [[1954]]). * [[1912]] &ndash; [[Heinrich Harrer]], austriar mendizale, kirolari, geografo eta egilea (h. [[2006]]). * [[1914]] &ndash; ** [[Viola Desmond]], kanadiar arraza beltzeko emakume enpresaburua, Kanadako historiako arraza diskriminazio gorabehera entzutetsuenetakoa (h. [[1965]]). ** [[José García Nieto]], espainiar olerkaria (h. [[2001]]). * [[1917]] &ndash; [[Heribert Barrera]], kataluniar politikari eta kimikaria (h. [[2011]]). * [[1919]] &ndash; ** [[Oswaldo Guayasamín]], ekuadortar pintore eta eskultorea (h. [[1999]]). ** [[Antonio Márquez Salas]], venezuelar ipuingilea (h. [[2002]]). * [[1921]] &ndash; [[Nancy Reagan]], Estatu Batuetako [[Lehen Dama]] (h. [[2016]]). * [[1923]] &ndash; [[Wojciech Witold Jaruzelski]], [[Polonia]]ko presidentea (h. [[2014]]). * [[1924]] &ndash; [[María Ponce]], [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzeko Plazako &ndash; Amak]] elkartearen sortzaileetako bat (h. [[1977]]). * [[1925]] &ndash; [[Bill Haley]], estatubatuar musikaria, [[rock and roll]]aren sortzaileetako bat (h. [[1981]]). * [[1926]] &ndash; [[Dorothy E. Smith]], kanadar antropologoa, soziologoa eta feminista (h. [[2023]]). * [[1927]] &ndash; [[Janet Leigh]], estatubatuar aktorea (h. [[2004]]). * [[1928]] &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (h. [[2024]]). * [[1929]] &ndash; [[Hélène Carrère d'Encausse]], frantziar historialaria eta politologoa (h. [[2023]]). * [[1930]] &ndash; ** [[Hans-Jürgen Heise]], alemaniar idazlea (h. [[2013]]). ** [[Françoise Mallet-Joris]], belgikar-frantziar idazlea (h. [[2016]]). * [[1931]] &ndash; [[Emily Nasrala]], libanoar idazle eta emakumeen eskubideen aldeko aktibista (h. [[2018]]). * [[1932]] &ndash; [[Ted Egan]], australiar musikari, abeslari, idazle eta politikaria. * [[1933]] &ndash; ** [[Henri Anglade]], frantziar txirrindularia (h. [[2022]]). ** [[Jean-Pierre Mocky]], frantziar zinemagilea eta antzezlea (h. [[2019]]). * [[1934]] &ndash; [[Michel Crauste]], frantziar errugbi jokalaria (h. [[2019]]). * [[1935]] &ndash; [[Tenzin Gyatso]], [[Tibet]]eko XIV. [[Dalai Lama]]. * [[1937]] &ndash; ** [[Vladimir Askenazi]], errusiar jatorriko piano-jotzaile eta orkestra zuzendaria. ** [[Ned Beatty]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). ** [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (h. [[2024]]). ** [[Michael Sata]], [[Zambia]]ko presidentea (h. [[2014]]). * [[1938]] &ndash; [[Takuma Nakahira]], japoniar argazkilari eta kritikaria (h. [[2015]]). * [[1940]] &ndash; ** [[Rex Cawley]], estatubatuar atleta (h. [[2022]]). ** [[Nursultan Nazarbajev]], lehendabiziko [[Kazakhstan]]go presidentea. ** [[Tove Skutnabb-Kangas]], finlandiar hizkuntzalari eta pedagogoa (h. [[2023]]). * [[1941]] &ndash; [[David Crystal]], iparirlandar hizkuntzalari, akademiko eta idazlea. * [[1942]] &ndash; [[Raymon Depardon]], frantziar argazkilaria eta zinemagilea. * [[1944]] &ndash; [[Bernhard Schlink]], alemaniar epaile, irakasle eta eleberrigilea. * [[1946]] &ndash; ** [[Richard Axel]], estatubatuar biologoa. 2004ko Medikuntzako Nobel Saria. ** [[George W. Bush]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 43.Presidentea]]. ** [[José Luiz Ferreira Rodrigues]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. ** [[Peter Singer]], australiar filosofoa. ** [[Sylvester Stallone]], estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta gidoigilea. * [[1948]] &ndash; [[Nathalie Baye]], frantziar aktorea. * [[1951]] &ndash; ** [[Alfredo Gómez Cerdá]], espainiar idazlea, batez ere, Haur eta Gazte Literaturako idazlea. ** [[Geoffrey Rush]], australiar aktorea. * [[1952]] &ndash; ** [[Hilary Mantel]], ingeles idazlea (h. [[2022]]). ** [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (h. [[2024]]). * [[1953]] &ndash; [[Reneta Indzhova]], [[Bulgaria]]ko lehen ministroa. * [[1954]] &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (h. [[2024]]). * [[1955]] &ndash; [[Sherif Ismail]], [[Egipto]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[1958]] &ndash; [[Jennifer Saunders]], ingeles aktore, umorista eta gidoigilea. * [[1960]] &ndash; [[Asahifuji Seiya]], japoniar [[sumo]] borrokalari ohia. * [[1962]] &ndash; ** [[Natalia Dicenta]], espainiar aktore, mezzosoprano eta telebista aurkezlea. ** [[Maria M. Gosse]], alemaniar diplomazialaria, Alemaniako Errepublika Federaleko enbaxadorea Espainian. * [[1967]] &ndash; [[Heather Nova]], [[bermuda]]r kantautore eta poeta. * [[1970]] &ndash; [[Gemma Sanginés]], bizkaitar psikologoa. * [[1971]] &ndash; [[Elena Villamandos]], espainiar poeta eta narratzailea. * [[1972]] &ndash; [[Isabelle Boulay]], [[quebec]]tar abeslaria. * [[1973]] &ndash; ** [[Takafumi Ogura]], japoniar futbolari ohia. ** [[William Lee Scott]], estatubatuar aktorea. * [[1974]] - [[Estibaliz Espinosa]], galiziar idazlea. * [[1975]] &ndash; ''[[50 Cent]]'', estatubatuar hip hop abeslari eta aktorea. * [[1977]] &ndash; [[Audrey Fleurot]], frantziar aktorea. * [[1979]] &ndash; ** [[Kevin Hart]], estatubatuar umorista eta aktorea. ** [[C. J. Hobgood]], estatubatuar surflaria. * [[1980]] &ndash; ** [[Pau Gasol]], kataluniar saskibaloi-jokalaria. ** [[Eva Green]], frantziar aktorea. * [[1981]] &ndash; [[Elena Ballesteros]], espainiar aktorea. * [[1982]] &ndash; [[Gorka Lasaosa]], kataluniar aktorea. * [[1985]] &ndash; [[Melisa Sözen]], turkiar aktorea. * [[1989]] &ndash; [[Paula Guilló]], espainiar edertasun-erregina eta modeloa. * [[1990]] &ndash; ** [[Jeremy Suarez]], estatubatuar aktorea. ** [[Sawako Yasumoto]], japoniar futbolaria. * [[1992]] &ndash; [[Nino Galović]], kroaziar futbolaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1812]] &ndash; [[Martin Alzaga]], aramaioar merkataria, politikaria eta [[Buenos Aires]]ko alkatea, [[Buenos Aires]]en (j. [[1755]]). * [[1940]] &ndash; [[Juan Pascual Esteban]], gaztelaniazko nafar idazlea, [[Zaragoza]]n (j. [[1846]]). * [[1971]] &ndash; [[Joakin Aldabe]], ''Mokozorrotz'', euskal idazle eta olerkigilea (j. [[1893]]). * [[1977]] &ndash; [[Gabriel Manterola]], euskal idazle eta itzultzailea (j. [[1890]]). * [[1986]] &ndash; [[Asunción García Asarta]], bilbotar artista (j. [[1905]]). * [[1987]] &ndash; [[Kristof Istèque|Kristof Istèque, ''Ttittof'']], [[Iparretarrak]] erakunde armatuaren ekintzailea (j. {{circa|[[1960]]}}). * [[1989]] &ndash; [[Juan Garmendia Kortadi]], euskal idazlea eta [[euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain urgazlea]], [[Logroño]]n (j. [[1898]]). * [[2005]] &ndash; [[Mario Ángel Marrodán]], euskal poeta (j. [[1932]]). * [[2021]] &ndash; [[Luis Gasca]], donostiar argitaratzaile eta komiki eta zinema kritikaria (j. [[1933]]). * [[2023]] &ndash; [[Antonio Oliden]], gipuzkoar arraunlaria, [[Kontxako Bandera|Kontxako 11 Bandera]] irabazitakoa (j. [[1926]]). === Mundua === * [[918]] &ndash; [[Gilen I.a Akitaniakoa]], [[Auvernia]]ko konde ([[886]]–[[918]]) eta [[Akitaniako dukerria|Akitaniako dukea]] (j. [[875]]). * [[1189]] &ndash; [[Henrike II.a Ingalaterrakoa]], [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterrako erregea]] (j. [[1133]]). * [[1249]] &ndash; [[Alexandro II.a Eskoziakoa]], [[Eskoziako Erresuma]]ko erregea (j. [[1198]]). * [[1250]] &ndash; [[Petri I.a Bretainiakoa]], [[Bretainiako dukerria|Bretainiako dukea]]. * [[1415]] &ndash; [[Jan Hus]], txekiar erlijio pentsalari, filosofo eta erreformatzailea. * [[1476]] &ndash; [[Johann Müller Regiomontanus]], alemaniar matematikaria eta astronomoa (j. [[1436]]). * [[1535]] &ndash; [[Thomas More]] (San Tomas Moro), ingeles abokatu, idazle, politikari eta humanista (j. [[1478]]). * [[1553]] &ndash; [[Eduardo VI.a Ingalaterrakoa]], [[Ingalaterra]] eta [[Irlanda]]ko erregea (j. [[1537]]). * [[1819]] &ndash; [[Sophie Blanchard]], frantziar aeronauta, globo pilotu profesionaltzat lan egin zuen lehen emakumea (j. [[1778]]). * [[1833]] &ndash; [[Pierre-Narcisse Guérin]], frantziar margolaria (j. [[1774]]). * [[1851]] &ndash; [[Thomas Davenport]], estatubatuar asmatzailea (j. [[1802]]). * [[1854]] &ndash; [[Georg Simon Ohm]], alemaniar fisikaria, [[Ohmen legea|Ohm-en legearen]] sortzailea (j. [[1789]]). * [[1893]] &ndash; [[Guy de Maupassant]], frantziar idazlea (j. [[1850]]). * [[1897]] &ndash; [[Henri Meilhac]], frantziar antzerkigile eta libreto egilea (j. [[1830]]). * [[1901]] &ndash; [[Chlodwig zu Hohenlohe-Schillingsfürst]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1819]]). * [[1902]] &ndash; [[Maria Goretti]], italiar santu eta martiria (j. [[1890]]). * [[1904]] &ndash; [[Abai Kunanbaev]], [[kazakhera]]zko errusiar olerkaria, [[Kazakhstan]]go literatura nazionalaren sortzailea (j. [[1845]]). * [[1911]] &ndash; [[Hanna Barvinok]], ukrainar idazle eta folklorista, Ukrainako idazlerik garrantzitsuenetakotzat joa (j. [[1828]]). * [[1914]] &ndash; [[Delmira Agustini]], uruguaiar poeta (j. [[1886]]). * [[1916]] &ndash; [[Odilon Redon]], frantziar marrazkilaria eta pintorea (j. [[1840]]). * [[1932]] &ndash; [[Kenneth Grahame]], eskoziar idazlea (j. [[1859]]). * [[1934]] &ndash; [[Nestor Makhno]], ukrainar iraultzaile [[anarkista]] (j. [[1888]]). * [[1943]] &ndash; [[Margarita Tutulani]], Bigarren Mundu Gerran italiar okupazioaren aurka borrokatu zen albaniar ekintzaile komunista, exekutatua (j. [[1925]]). * [[1944]] &ndash; [[Chuichi Nagumo]], japoniar almirantea (j. [[1887]]). * [[1946]] &ndash; [[Jeanne Lanvin]], frantziar moda-diseinatzailea (j. [[1867]]). * [[1953]] &ndash; [[Julia de Burgos]], Puerto Ricoko idazle eta feminista, uhartearen independentziaren eta giza eskubideen aldekoa (j. [[1914]]). * [[1959]] &ndash; [[George Grosz]], alemaniar margolaria (j. [[1893]]). * [[1960]] &ndash; [[Aneurin Bevan]], galestar politikaria (j. [[1897]]). * [[1962]] &ndash; ** [[William Faulkner]], estatubatuar idazlea, 1949ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1897]]). ** [[Josef Augusto Austriakoa]], austriar artxiduke eta [[Hungaria]]ko estatuburua (j. [[1872]]). * [[1971]] &ndash; [[Louis Armstrong]], estatubatuar jazz musikaria, munduko garrantzitsuenetarikoa (j. [[1901]]). * [[1973]] &ndash; [[Otto Klemperer]], alemaniar orkestra-zuzendari eta musikagilea (j. [[1885]]). * [[1976]] &ndash; [[Zhu De]], txinatar militarra eta politikaria (j. [[1886]]). * [[1978]] - [[Babe Paley]], estatubatuar kazetaria, editore laguntzailea eta ''socialitea'', XX. mendeko modaren ikonoa (j. [[1915]]). * [[1982]] &ndash; [[Alma Reville]], britainiar aktorea. * [[1989]] &ndash; [[János Kádár]], [[Hungaria]]ko lehen ministroa (j. [[1912]]). * [[1993]] &ndash; [[John Gatenby Bolton]], britainiar-australiar astronomoa (j. [[1922]]). * [[1999]] &ndash; [[Joaquín Rodrigo]], espainiar musikagilea (j. [[1901]]). * [[2000]] &ndash; [[Władysław Szpilman]], poloniar piano-jotzaile eta musikagilea (j. [[1911]]). * [[2002]] &ndash; [[John Frankenheimer]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta ekoizlea (j. [[1930]]). * [[2003]] &ndash; [[Kathleen Raine]], britainiar poeta (j. [[1908]]). * [[2004]] &ndash; [[Thomas Klestil]], [[Austria]]ko presidentea (j. [[1932]]). * [[2005]] &ndash; [[Claude Simon]], frantziar idazlea, 1985eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1913]]). * [[2007]] - [[Marguerite Vogt]], alemaniar minbiziaren-biologo eta birologoa (j. [[1913]]). * [[2009]] &ndash; ** [[Vasili Aksionov]], sobietar idazlea (j. [[1932]]). ** [[Robert McNamara]], estatubatuar politikaria (j. [[1916]]). * [[2019]] &ndash; ** [[Patrícia Araújo]], brasildar modelo eta aktore pornografikoa (j. [[1982]]). ** [[João Gilberto]], brasildar musikagilea (j. [[1931]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Rosario Bléfari]], argentinar abeslari, aktore eta idazlea (j. [[1965]]). ** [[Ennio Morricone]], italiar zinema-musikagilea (j. [[1928]]). ** [[Sergei Zagraievski]], errusiar margolaria, idazlea eta arte-historialaria (j. [[1964]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Patrick John]], [[Dominika]]ko lehen ministroa (j. [[1938]]). ** [[Sheila Tobias]], unibertsitateko administratzaile estatubatuarra, matematika eta zientzietako genero-arrakala aztertu zuena unibertsitate mailan (j. [[1935]]). * [[2022]] &ndash; ** [[James Caan]], estatubatuar aktorea (j. [[1940]]). ** [[Jacob Nena]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Eststu Federatuetako]] presidentea (j. [[1941]]). ** [[Arnaldo Pambianco]], italiar txirrindularia (j. [[1935]]). * [[2023]] &ndash; [[Arnaldo Forlani]], [[Italia]]ko lehen ministroa (j. [[1925]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). ** [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). ** [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). ** [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Iruñeko Sanferminak|Sanferminak]] hasten dira eguerdiko 12etan. * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Domeka/Domeke/Domiku/Dominika eta Marigorri/Marikita. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Uztailaren 5]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Uztailaren 7]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] pqzlglt9bpu88pkwe1ye2f3br9y6bvn 9984339 9984337 2024-11-28T19:37:01Z Artegia 65203 9984339 wikitext text/x-wiki '''Uztailaren 6'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko ehun eta laurogeita zazpigarren [[egun]]a da, 188.a [[bisurte]]etan. 178 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|7|6}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1795]] &ndash; [[Konbentzio Gerra]]: [[espainia]]rrek [[Irurtzun]] bertan behera utzi zuten. * [[2006]] &ndash; [[Patxi López|Patxi Lopezek]] eta [[Arnaldo Otegi]]k bilera egin zuten [[Donostia]]n. * [[2013]] &ndash; [[Iruñeko Sanferminak]]: [[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxearen]] aurrealdean [[Ikurrin]]a erraldoi bat zintzilikatu ondoren [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] udal agintariek hura kendu arte [[txupinazo]]a 20 minutuz atzeratu zuten. Bestalde, hirugarren txupinak huts egin eta jenderantz joan zen, ondorioz hiru lagun artatu zituztelarik. * [[2015]] &ndash; [[Iruñeko Sanferminak]]: [[1978]]ko [[txupinazo]]az geroztik lehenbizikoz, [[Iruñeko udaletxe]]ko balkoian ofizialki eskegi zen [[Ikurrin|Euskal Herriko ikurrina]], [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduren]] ordezkaritzat alkate izendatu berria zen [[Joseba Asiron]]en ekimenez. === Mundua === * [[1964]] &ndash; [[Malawi]]k independentzia hartu zuen [[Britainiar Inperio]]tik. * [[2009]] &ndash; 140 pertsonatik gora hil ziren [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] [[Ürümqi|Urumqi]] hirian egondako [[2009ko Ürümqiko istilu etnikoak|istilu etnikoetan]], gehienak [[Uigur etnia|Uigur]] gutxiengo musulmanak jipoitutako [[Han etnia]]ko kideak. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1980ko Nafarroako Bertsolari Txapelketa]]n [[Mixel Aire|Mixel Aire, ''Xalbador II.a''k]] bere lehen txapela jantzi zuen. === Mundua === * [[2000]] &ndash; ''[[Crouching Tiger, Hidden Dragon]]'' ("Tigre Makurtua, Herensuge Ezkutatua") filma estreinatu zen, [[Ang Lee]]k zuzendu eta [[Chow Yun-fat]], [[Michelle Yeoh]], [[Zhang Ziyi]] eta [[Chang Chen]] aktoreek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1387]] &ndash; [[Zuria I.a Nafarroakoa|Zuria I.a]], [[Nafarroa]]ko erregina (h. [[1441]]). * [[1798]] &ndash; [[Fermin Lasala Urbieta]], gipuzkoar politikaria eta enpresaburua (h. [[1853]]). * [[1806]] &ndash; [[Jose Matia]], euskal enpresari eta filantropoa (h. [[1871]]). * [[1826]] &ndash; [[Francisco Zabalburu]], bizkaitar mezenas, finantzari, terrateniente, bibliofilo eta politikaria (h. [[1897]]). * [[1854]] &ndash; [[Manuel Iradier]], gasteiztar zientzialari eta esploratzailea (h. [[1911]]). * [[1876]] &ndash; [[Henry Caro-Delvaille]], lapurtar margolari eta dekoratzailea (h. [[1928]]). * [[1877]] &ndash; [[Arnaud Massy]], lapurtar golf-jokalaria (h. [[1950]]). * [[1917]] &ndash; [[Iñaki Alkain]], gipuzkoar bertsolari eta idazlea (h. [[1971]]). * [[1933]] &ndash; [[Matilde Isasi-Isasmendi]], bizkaitar emagina eta erizaina. * [[1938]] &ndash; [[Alberto Delgado]], gipuzkoar kazetari eta aktore ohia. * [[1941]] &ndash; [[Jean Irazabal (errugbilaria)|Jean Irazabal]], lapurtar errugbilari ohia. * [[1942]] &ndash; [[Jesús María Viana]], euskal abokatu eta politikaria (h. [[1987]]). * [[1958]] &ndash; ** [[Loli Astoreka]], bizkaitar aktorea. ** [[Arnaldo Otegi]], [[Ezker abertzalea|ezker abertzaleko]] politikari eta liderra. * [[1959]] &ndash; [[Esther Velasco]], bizkaitar aktorea. * [[1963]] &ndash; [[Yolanda Arrieta]], euskal idazlea. * [[1969]] &ndash; [[Mari Jose Aranguren Querejeta]], gipuzkoar ekonomia ikertzailea eta irakaslea. * [[1972]] &ndash; [[Hektor Llanos]], arabar [[Triatloi|triatleta]]. * [[1973]] &ndash; [[Garikoitz Aspiazu|Garikoitz Aspiazu, ''Txeroki'']], bizkaitar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]]. * [[1978]] &ndash; [[Joseba Albizu]], gipuzkoar txirrindularia. * [[1979]] &ndash; [[Sergio Sayas]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikaria. * [[1980]] &ndash; [[Mikel Rueda]], bizkaitar zinema zuzendari eta gidoigilea. * [[1984]] &ndash; [[Marta Goikoetxea Luquin]], nafar blogaria. * [[1986]] &ndash; ** [[Aitor Olano]], gipuzkoar txirrindularia. ** [[Rubén Palacios]], arabar txirrindulari ohia. * [[2003]] &ndash; [[Irati Martin]], bizkaitar futbolaria. === Mundua === * [[1473]] &ndash; [[Jakue III.a Ziprekoa]], [[Zipreko Erresuma|Zipreko erregea]] (h. [[1474]]). * [[1686]] &ndash; [[Antoine de Jussieu]], frantziar botanikoa (h. [[1758]]). * [[1724]] &ndash; [[Joan Nepomukekoa Karlos Liechtensteingoa]], [[Liechtenstein]]go printzea (h. [[1748]]). * [[1747]] &ndash; [[John Paul Jones]], estatubatuar itsas armadako militarra (h. [[1792]]). * [[1755]] &ndash; [[John Flaxman]], ingeles eskultore, diseinatzaile eta grabatzailea (h. [[1826]]). * [[1781]] &ndash; [[Thomas Stamford Raffles]], britainiar esploratzailea eta politikaria (h. [[1826]]). * [[1793]] &ndash; [[Jacobus Mattheüs de Kempenaer]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1870]]). * [[1796]] &ndash; [[Nikolas I.a Errusiakoa]], [[Errusiar Inperioa|Errusiako enperadorea]] (h. [[1855]]). * [[1808]] &ndash; [[Johann Gustav Droysen]], alemaniar filologoa, historialaria eta politikaria (h. [[1884]]). * [[1814]] &ndash; [[Manuel Pavía Lacy]], espainiar militarra (h. [[1896]]). * [[1817]] &ndash; [[Albert von Kölliker]], suitzar anatomista, embriologo, fisiologo, zoologo eta botanikaria (h. [[1905]]). * [[1818]] &ndash; [[Adolf Anderssen]], alemaniar xake-jokalaria, 1950eko eta 1960ko hamarkadetako jokalari hoberentzat hartua (h. [[1879]]). * [[1823]] &ndash; ** [[Sophie Adlersparre]], XIX. mendeko Suediako emakumeen eskubide mugimenduaren sortzaileetako bat (h. [[1895]]). ** [[Anfisa Lvova]], errusiar idazlea (h. [[1891]]). * [[1832]] &ndash; [[Maximiliano I.a Mexikokoa]], [[Austriar Inperioa|Austriako]] artxidukea eta Mexikoko enperadorea (h. [[1867]]). * [[1845]] &ndash; [[Angela Peralta]], ''El ruiseñor mexicano'', mexikar soprano eta konpositorea (h. [[1883]]). * [[1849]] &ndash; [[Henriette Michaelis]], alemaniar filologoa, erromanista eta lexikografoa. * [[1859]] &ndash; [[Verner von Heidenstam]], suediar idazlea, 1916ko [[Literaturako Nobel Saria]] (h. [[1940]]). * [[1862]] &ndash; [[Carlos Fermin Fitzcarrald]], peruar kautxu-enpresari eta esploratzailea (h. [[1897]]). * [[1865]] &ndash; [[Émile Jaques-Dalcroze]], austriar musikagile eta musika pedagogoa (h. [[1950]]). * [[1873]] &ndash; [[Dimitrios Maximos]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (h. [[1955]]). * [[1877]] &ndash; ** [[Niceto Alcalá-Zamora]], [[Espainiako Bigarren Errepublika]]ko lehen presidentea (h. [[1949]]). ** [[Alexei Remizov]], errusiar eleberrigilea (h. [[1957]]). * [[1878]] &ndash; [[Eino Leino]], finlandiar poeta, eleberrigilea eta saiakera-idazlea (h. [[1926]]). * [[1882]] &ndash; [[Arnstein Arneberg]], norvegiar arkitektoa, bere garaiko erangikorrenetarikoa (h. [[1961]]). * [[1887]] &ndash; [[Marc Chagall]], frantziar-errusiar margolaria (h. [[1985]]). * [[1888]] &ndash; [[Marc Bloch]], frantziar historialaria, [[Annaleen eskola]]ren sortzaileetako bat (h. [[1944]]). * [[1889]] &ndash; [[Clementina Arderiu i Voltas]], katalan poeta (h. [[1976]]). * [[1893]] &ndash; ** [[John Dopyera]], [[dobro]]aren asmatzailea (h. [[1988]]). ** [[Léon Terrier]], frantziar apezpikua, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa (h. [[1957]]). * [[1897]] &ndash; ** [[Richard Krautheimer]], alemaniar historialaria (h. [[1994]]). ** [[Isaías Medina Angarita]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[1953]]). * [[1898]] &ndash; [[Hanns Eisler]], alemaniar musikagilea (h. [[1962]]). * [[1899]] &ndash; [[Louis Mottiat]], belgikar txirrindularia (h. [[1972]]). * [[1900]] &ndash; [[Frederica Sagor Maas]], estatubatuar aktore, idazle, antzerkigile, gidoigile eta memorialista (h. [[2012]]). * [[1903]] &ndash; [[Hugo Theorell]], suediar zientzialaria, 1955eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1982]]). * [[1906]] &ndash; [[Colette Audry]], frantziar idazle, antzerkigile, irakasle, eleberrigile, gidoilari eta literatura kritikoa (h. [[1990]]). * [[1907]] &ndash; [[Frida Kahlo]], mexikar pintorea, bere autorretratuengatik ospetsua (h. [[1954]]). * [[1912]] &ndash; [[Heinrich Harrer]], austriar mendizale, kirolari, geografo eta egilea (h. [[2006]]). * [[1914]] &ndash; ** [[Viola Desmond]], kanadiar arraza beltzeko emakume enpresaburua, Kanadako historiako arraza diskriminazio gorabehera entzutetsuenetakoa (h. [[1965]]). ** [[José García Nieto]], espainiar olerkaria (h. [[2001]]). * [[1917]] &ndash; [[Heribert Barrera]], kataluniar politikari eta kimikaria (h. [[2011]]). * [[1919]] &ndash; ** [[Oswaldo Guayasamín]], ekuadortar pintore eta eskultorea (h. [[1999]]). ** [[Antonio Márquez Salas]], venezuelar ipuingilea (h. [[2002]]). * [[1921]] &ndash; [[Nancy Reagan]], Estatu Batuetako [[Lehen Dama]] (h. [[2016]]). * [[1923]] &ndash; [[Wojciech Witold Jaruzelski]], [[Polonia]]ko presidentea (h. [[2014]]). * [[1924]] &ndash; [[María Ponce]], [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzeko Plazako &ndash; Amak]] elkartearen sortzaileetako bat (h. [[1977]]). * [[1925]] &ndash; [[Bill Haley]], estatubatuar musikaria, [[rock and roll]]aren sortzaileetako bat (h. [[1981]]). * [[1926]] &ndash; [[Dorothy E. Smith]], kanadar antropologoa, soziologoa eta feminista (h. [[2023]]). * [[1927]] &ndash; [[Janet Leigh]], estatubatuar aktorea (h. [[2004]]). * [[1928]] &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (h. [[2024]]). * [[1929]] &ndash; [[Hélène Carrère d'Encausse]], frantziar historialaria eta politologoa (h. [[2023]]). * [[1930]] &ndash; ** [[Hans-Jürgen Heise]], alemaniar idazlea (h. [[2013]]). ** [[Françoise Mallet-Joris]], belgikar-frantziar idazlea (h. [[2016]]). * [[1931]] &ndash; [[Emily Nasrala]], libanoar idazle eta emakumeen eskubideen aldeko aktibista (h. [[2018]]). * [[1932]] &ndash; [[Ted Egan]], australiar musikari, abeslari, idazle eta politikaria. * [[1933]] &ndash; ** [[Henri Anglade]], frantziar txirrindularia (h. [[2022]]). ** [[Jean-Pierre Mocky]], frantziar zinemagilea eta antzezlea (h. [[2019]]). * [[1934]] &ndash; [[Michel Crauste]], frantziar errugbi jokalaria (h. [[2019]]). * [[1935]] &ndash; [[Tenzin Gyatso]], [[Tibet]]eko XIV. [[Dalai Lama]]. * [[1937]] &ndash; ** [[Vladimir Askenazi]], errusiar jatorriko piano-jotzaile eta orkestra zuzendaria. ** [[Ned Beatty]], estatubatuar aktorea (h. [[2021]]). ** [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (h. [[2024]]). ** [[Michael Sata]], [[Zambia]]ko presidentea (h. [[2014]]). * [[1938]] &ndash; [[Takuma Nakahira]], japoniar argazkilari eta kritikaria (h. [[2015]]). * [[1940]] &ndash; ** [[Rex Cawley]], estatubatuar atleta (h. [[2022]]). ** [[Nursultan Nazarbajev]], lehendabiziko [[Kazakhstan]]go presidentea. ** [[Tove Skutnabb-Kangas]], finlandiar hizkuntzalari eta pedagogoa (h. [[2023]]). * [[1941]] &ndash; [[David Crystal]], iparirlandar hizkuntzalari, akademiko eta idazlea. * [[1942]] &ndash; [[Raymon Depardon]], frantziar argazkilaria eta zinemagilea. * [[1944]] &ndash; [[Bernhard Schlink]], alemaniar epaile, irakasle eta eleberrigilea. * [[1946]] &ndash; ** [[Richard Axel]], estatubatuar biologoa. 2004ko Medikuntzako Nobel Saria. ** [[George W. Bush]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 43.Presidentea]]. ** [[José Luiz Ferreira Rodrigues]], brasildar futbolari ohia eta entrenatzailea. ** [[Peter Singer]], australiar filosofoa. ** [[Sylvester Stallone]], estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta gidoigilea. * [[1948]] &ndash; [[Nathalie Baye]], frantziar aktorea. * [[1951]] &ndash; ** [[Alfredo Gómez Cerdá]], espainiar idazlea, batez ere, Haur eta Gazte Literaturako idazlea. ** [[Geoffrey Rush]], australiar aktorea. * [[1952]] &ndash; ** [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (h. [[2024]]). ** [[Hilary Mantel]], ingeles idazlea (h. [[2022]]). * [[1953]] &ndash; [[Reneta Indzhova]], [[Bulgaria]]ko lehen ministroa. * [[1954]] &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (h. [[2024]]). * [[1955]] &ndash; [[Sherif Ismail]], [[Egipto]]ko lehen ministroa (h. [[2023]]). * [[1958]] &ndash; [[Jennifer Saunders]], ingeles aktore, umorista eta gidoigilea. * [[1960]] &ndash; [[Asahifuji Seiya]], japoniar [[sumo]] borrokalari ohia. * [[1962]] &ndash; ** [[Natalia Dicenta]], espainiar aktore, mezzosoprano eta telebista aurkezlea. ** [[Maria M. Gosse]], alemaniar diplomazialaria, Alemaniako Errepublika Federaleko enbaxadorea Espainian. * [[1967]] &ndash; [[Heather Nova]], [[bermuda]]r kantautore eta poeta. * [[1970]] &ndash; [[Gemma Sanginés]], bizkaitar psikologoa. * [[1971]] &ndash; [[Elena Villamandos]], espainiar poeta eta narratzailea. * [[1972]] &ndash; [[Isabelle Boulay]], [[quebec]]tar abeslaria. * [[1973]] &ndash; ** [[Takafumi Ogura]], japoniar futbolari ohia. ** [[William Lee Scott]], estatubatuar aktorea. * [[1974]] - [[Estibaliz Espinosa]], galiziar idazlea. * [[1975]] &ndash; ''[[50 Cent]]'', estatubatuar hip hop abeslari eta aktorea. * [[1977]] &ndash; [[Audrey Fleurot]], frantziar aktorea. * [[1979]] &ndash; ** [[Kevin Hart]], estatubatuar umorista eta aktorea. ** [[C. J. Hobgood]], estatubatuar surflaria. * [[1980]] &ndash; ** [[Pau Gasol]], kataluniar saskibaloi-jokalaria. ** [[Eva Green]], frantziar aktorea. * [[1981]] &ndash; [[Elena Ballesteros]], espainiar aktorea. * [[1982]] &ndash; [[Gorka Lasaosa]], kataluniar aktorea. * [[1985]] &ndash; [[Melisa Sözen]], turkiar aktorea. * [[1989]] &ndash; [[Paula Guilló]], espainiar edertasun-erregina eta modeloa. * [[1990]] &ndash; ** [[Jeremy Suarez]], estatubatuar aktorea. ** [[Sawako Yasumoto]], japoniar futbolaria. * [[1992]] &ndash; [[Nino Galović]], kroaziar futbolaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1812]] &ndash; [[Martin Alzaga]], aramaioar merkataria, politikaria eta [[Buenos Aires]]ko alkatea, [[Buenos Aires]]en (j. [[1755]]). * [[1940]] &ndash; [[Juan Pascual Esteban]], gaztelaniazko nafar idazlea, [[Zaragoza]]n (j. [[1846]]). * [[1971]] &ndash; [[Joakin Aldabe]], ''Mokozorrotz'', euskal idazle eta olerkigilea (j. [[1893]]). * [[1977]] &ndash; [[Gabriel Manterola]], euskal idazle eta itzultzailea (j. [[1890]]). * [[1986]] &ndash; [[Asunción García Asarta]], bilbotar artista (j. [[1905]]). * [[1987]] &ndash; [[Kristof Istèque|Kristof Istèque, ''Ttittof'']], [[Iparretarrak]] erakunde armatuaren ekintzailea (j. {{circa|[[1960]]}}). * [[1989]] &ndash; [[Juan Garmendia Kortadi]], euskal idazlea eta [[euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain urgazlea]], [[Logroño]]n (j. [[1898]]). * [[2005]] &ndash; [[Mario Ángel Marrodán]], euskal poeta (j. [[1932]]). * [[2021]] &ndash; [[Luis Gasca]], donostiar argitaratzaile eta komiki eta zinema kritikaria (j. [[1933]]). * [[2023]] &ndash; [[Antonio Oliden]], gipuzkoar arraunlaria, [[Kontxako Bandera|Kontxako 11 Bandera]] irabazitakoa (j. [[1926]]). === Mundua === * [[918]] &ndash; [[Gilen I.a Akitaniakoa]], [[Auvernia]]ko konde ([[886]]–[[918]]) eta [[Akitaniako dukerria|Akitaniako dukea]] (j. [[875]]). * [[1189]] &ndash; [[Henrike II.a Ingalaterrakoa]], [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterrako erregea]] (j. [[1133]]). * [[1249]] &ndash; [[Alexandro II.a Eskoziakoa]], [[Eskoziako Erresuma]]ko erregea (j. [[1198]]). * [[1250]] &ndash; [[Petri I.a Bretainiakoa]], [[Bretainiako dukerria|Bretainiako dukea]]. * [[1415]] &ndash; [[Jan Hus]], txekiar erlijio pentsalari, filosofo eta erreformatzailea. * [[1476]] &ndash; [[Johann Müller Regiomontanus]], alemaniar matematikaria eta astronomoa (j. [[1436]]). * [[1535]] &ndash; [[Thomas More]] (San Tomas Moro), ingeles abokatu, idazle, politikari eta humanista (j. [[1478]]). * [[1553]] &ndash; [[Eduardo VI.a Ingalaterrakoa]], [[Ingalaterra]] eta [[Irlanda]]ko erregea (j. [[1537]]). * [[1819]] &ndash; [[Sophie Blanchard]], frantziar aeronauta, globo pilotu profesionaltzat lan egin zuen lehen emakumea (j. [[1778]]). * [[1833]] &ndash; [[Pierre-Narcisse Guérin]], frantziar margolaria (j. [[1774]]). * [[1851]] &ndash; [[Thomas Davenport]], estatubatuar asmatzailea (j. [[1802]]). * [[1854]] &ndash; [[Georg Simon Ohm]], alemaniar fisikaria, [[Ohmen legea|Ohm-en legearen]] sortzailea (j. [[1789]]). * [[1893]] &ndash; [[Guy de Maupassant]], frantziar idazlea (j. [[1850]]). * [[1897]] &ndash; [[Henri Meilhac]], frantziar antzerkigile eta libreto egilea (j. [[1830]]). * [[1901]] &ndash; [[Chlodwig zu Hohenlohe-Schillingsfürst]], [[Alemaniako kantziler]]ra (j. [[1819]]). * [[1902]] &ndash; [[Maria Goretti]], italiar santu eta martiria (j. [[1890]]). * [[1904]] &ndash; [[Abai Kunanbaev]], [[kazakhera]]zko errusiar olerkaria, [[Kazakhstan]]go literatura nazionalaren sortzailea (j. [[1845]]). * [[1911]] &ndash; [[Hanna Barvinok]], ukrainar idazle eta folklorista, Ukrainako idazlerik garrantzitsuenetakotzat joa (j. [[1828]]). * [[1914]] &ndash; [[Delmira Agustini]], uruguaiar poeta (j. [[1886]]). * [[1916]] &ndash; [[Odilon Redon]], frantziar marrazkilaria eta pintorea (j. [[1840]]). * [[1932]] &ndash; [[Kenneth Grahame]], eskoziar idazlea (j. [[1859]]). * [[1934]] &ndash; [[Nestor Makhno]], ukrainar iraultzaile [[anarkista]] (j. [[1888]]). * [[1943]] &ndash; [[Margarita Tutulani]], Bigarren Mundu Gerran italiar okupazioaren aurka borrokatu zen albaniar ekintzaile komunista, exekutatua (j. [[1925]]). * [[1944]] &ndash; [[Chuichi Nagumo]], japoniar almirantea (j. [[1887]]). * [[1946]] &ndash; [[Jeanne Lanvin]], frantziar moda-diseinatzailea (j. [[1867]]). * [[1953]] &ndash; [[Julia de Burgos]], Puerto Ricoko idazle eta feminista, uhartearen independentziaren eta giza eskubideen aldekoa (j. [[1914]]). * [[1959]] &ndash; [[George Grosz]], alemaniar margolaria (j. [[1893]]). * [[1960]] &ndash; [[Aneurin Bevan]], galestar politikaria (j. [[1897]]). * [[1962]] &ndash; ** [[William Faulkner]], estatubatuar idazlea, 1949ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1897]]). ** [[Josef Augusto Austriakoa]], austriar artxiduke eta [[Hungaria]]ko estatuburua (j. [[1872]]). * [[1971]] &ndash; [[Louis Armstrong]], estatubatuar jazz musikaria, munduko garrantzitsuenetarikoa (j. [[1901]]). * [[1973]] &ndash; [[Otto Klemperer]], alemaniar orkestra-zuzendari eta musikagilea (j. [[1885]]). * [[1976]] &ndash; [[Zhu De]], txinatar militarra eta politikaria (j. [[1886]]). * [[1978]] - [[Babe Paley]], estatubatuar kazetaria, editore laguntzailea eta ''socialitea'', XX. mendeko modaren ikonoa (j. [[1915]]). * [[1982]] &ndash; [[Alma Reville]], britainiar aktorea. * [[1989]] &ndash; [[János Kádár]], [[Hungaria]]ko lehen ministroa (j. [[1912]]). * [[1993]] &ndash; [[John Gatenby Bolton]], britainiar-australiar astronomoa (j. [[1922]]). * [[1999]] &ndash; [[Joaquín Rodrigo]], espainiar musikagilea (j. [[1901]]). * [[2000]] &ndash; [[Władysław Szpilman]], poloniar piano-jotzaile eta musikagilea (j. [[1911]]). * [[2002]] &ndash; [[John Frankenheimer]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta ekoizlea (j. [[1930]]). * [[2003]] &ndash; [[Kathleen Raine]], britainiar poeta (j. [[1908]]). * [[2004]] &ndash; [[Thomas Klestil]], [[Austria]]ko presidentea (j. [[1932]]). * [[2005]] &ndash; [[Claude Simon]], frantziar idazlea, 1985eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1913]]). * [[2007]] - [[Marguerite Vogt]], alemaniar minbiziaren-biologo eta birologoa (j. [[1913]]). * [[2009]] &ndash; ** [[Vasili Aksionov]], sobietar idazlea (j. [[1932]]). ** [[Robert McNamara]], estatubatuar politikaria (j. [[1916]]). * [[2019]] &ndash; ** [[Patrícia Araújo]], brasildar modelo eta aktore pornografikoa (j. [[1982]]). ** [[João Gilberto]], brasildar musikagilea (j. [[1931]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Rosario Bléfari]], argentinar abeslari, aktore eta idazlea (j. [[1965]]). ** [[Ennio Morricone]], italiar zinema-musikagilea (j. [[1928]]). ** [[Sergei Zagraievski]], errusiar margolaria, idazlea eta arte-historialaria (j. [[1964]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Patrick John]], [[Dominika]]ko lehen ministroa (j. [[1938]]). ** [[Sheila Tobias]], unibertsitateko administratzaile estatubatuarra, matematika eta zientzietako genero-arrakala aztertu zuena unibertsitate mailan (j. [[1935]]). * [[2022]] &ndash; ** [[James Caan]], estatubatuar aktorea (j. [[1940]]). ** [[Jacob Nena]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Eststu Federatuetako]] presidentea (j. [[1941]]). ** [[Arnaldo Pambianco]], italiar txirrindularia (j. [[1935]]). * [[2023]] &ndash; [[Arnaldo Forlani]], [[Italia]]ko lehen ministroa (j. [[1925]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). ** [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). ** [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). ** [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Iruñeko Sanferminak|Sanferminak]] hasten dira eguerdiko 12etan. * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Domeka/Domeke/Domiku/Dominika eta Marigorri/Marikita. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Uztailaren 5]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Uztailaren 7]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] lypi9ws4cylhjp3dr0v2hwg94tf3qc1 0 2983 9984696 9970203 2024-11-29T10:20:33Z Lainobeltz 56334 /* Mundua */ 9984696 wikitext text/x-wiki '''Uztailaren 23'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko berrehun eta laugarren [[egun]]a da, 205.a [[bisurte]]etan. 161 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|7|23}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1980]] &ndash; Espainiako [[Triple A]] ultraeskuindar talde parapolizialak jarritako bonba batek Anastasio Leal, Antonio Contreras (11 urte) eta Concepción Contreras (17 urte, haurdun) hil zituen Iturriaga haurtzaindegitik metro gutxira, [[Bilbo]]n. === Mundua === * [[1903]] &ndash; ''[[Ford Motor Company|Ford]] Motor Company'' automobil konpainiak lehen autoa saldu zuen. * [[1952]] &ndash; [[Europako Ikatz eta Altzairuaren Erkidegoa|Ikatz eta Altzairuaren Europako Erkidegoa]] sortu zen. * [[2007]] &ndash; ** [[Portugal]]: ''[[Jaime Giménez Arbe|El Solitario]]'' [[Espainia]]ko lapurrik bilatuena atxilotu zuten. ** [[Bartzelona]]n bi transformadore elektrikok su hartu zuten eta itzalaldi bat eragin zuen, 350.000 pertsona kaltetuz. * [[2011]] &ndash; [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] [[Wenzhou]] hiritik gertu abiadura handiko bi trenek izandako istripuan 35 pertsona hil ziren. * [[2014]] &ndash; [[Tifoi]] baten ondorioz [[TransAsia Airwaysen 222 hegaldia|TransAsia Airwaysen 222 hegaldiko]] hegazkina larrialdiko lur hartzea egiten saiatu eta istripua izan zuen. 48 pertsona hil eta 10 zauritu ziren. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1999]] &ndash; ''[[The Haunting (1999ko filma)|The Haunting]]'' ("Gordelekua") filma estreinatu zen, [[Jan de Bont]]ek zuzendu eta [[Liam Neeson]], [[Catherine Zeta-Jones]], [[Owen Wilson]] eta [[Lili Taylor]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1829]] &ndash; [[William Austin Burt]]ek [[tipografo]]a patentatu zuen. * [[2004]] &ndash; ''[[Science]]'' aldizkariak [[pneumonia]] eta [[meningitis]]a eragiten dituen [[bakterio]]aren aurkako [[txerto]] berri bat sortu zela argitaratu zuen. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[1995]] &ndash; [[Miguel Indurain]] euskal herritar txirrindularia [[Frantziako Tourra]] 5 urte jarraian irabaztea lortu zuen lehenbiziko [[txirrindularitza|txirrindularia]] bilakatu zen. * [[2016ko Frantziako Tourra]]: [[Ion Izagirre]] ormaiztegiar txirrindulariak [[Alpeak|Alpeetako]] azken etapa irabazi zuen. === Mundua === * [[2017]] &ndash; [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]] [[Chris Froome]] britainiar txirrindularia izan zen garaile. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1880]] &ndash; [[Elias Borboi-Parmakoa]], Parmako dukegaia (h. [[1959]]). * [[1901]] &ndash; [[Consuelo Herrera Menta]], 109 urte eta 85 egun bizi izan zen Euskal Herritarra (h. [[2010]]). * [[1908]] &ndash; [[Frantzisko Atutxa]], euskal idazlea (h. [[1973]]). * [[1919]] &ndash; [[Jose Ormaetxea]], bizkaitar enpresaburu eta irakaslea (h. [[2008]]). * [[1926]] &ndash; [[Pilar Zabala]], ''Iciar II'', gipuzkoar erraketista (h. [[1945]]). * [[1934]] &ndash; [[Jose Mari Quesada Lasarte]], frankismoak erahildako lehen [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (h. [[1968]]). * [[1948]] &ndash; [[Rafael Marañón]], nafar futbolari ohia. * [[1954]] &ndash; [[Iñaki Ruiz de Pinedo]], arabar politikari eta soziologoa. * [[1958]] &ndash; [[Xanti Begiristain]], nafar idazlea. * [[1961]] &ndash; [[Gonzalo Arconada]], gipuzkoar futbol entrenatzailea. * [[1962]] &ndash; ** [[Luis Migel Kerexeta]], gipuzkoar auzitegi-mediku eta EHUko irakaslea (h. [[2019]]). ** [[Pierre de Vallombreuse]], lapurtar argazkilaria, [[etnografia]]n aditua. * [[1964]] &ndash; [[Carlos Aurensanz]], nafar idazlea. * [[1967]] &ndash; [[Roberto Lezaun]], nafar txirrindulari ohia. * [[1969]] &ndash; [[José Arza]], nafar beisbol eta softbol jokalari ohia. * [[1971]] &ndash; ** [[Nagore Orbeltzu]], gipuzkoar aktorea. ** [[Jon Ugutz Zubizarreta]], bizkaitar idazlea. * [[1973]] &ndash; [[David Etxebarria]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1976]] &ndash; [[Estitxu Estremo]], gipuzkoar surflari ohia, [[longboard]]en aditua, * [[1991]] &ndash; [[Sarai Lizaso]], gipuzkoar arraunlaria. * [[1992]] &ndash; [[Iker Tainta]], nafar esku huskako pilotaria. * [[2002]] &ndash; [[Jon Mikel Aranburu]], .euskal-venezuelar futbolaria, [[Caracas]]en. === Mundua === * [[1401]] &ndash; [[Francesco I.a Sforza]], italiar [[condottiero]]a (h. [[1466]]). * [[1649]] &ndash; [[Klemente XI.a]], [[Aita santu]]a (h. [[1721]]). * [[1775]] &ndash; [[Étienne-Louis Malus]], frantziar fisikaria (h. [[1812]]). * [[1777]] &ndash; [[Philipp Otto Runge]], alemaniar margolaria (h. [[1810]]). * [[1804]] &ndash; [[Jane Irwin Harrison]], AEBetako lehen dama (h. c. [[1846]]). * [[1816]] &ndash; [[Charlotte Saunders Cushman]], estatubatuar antzerki-aktorea (h. [[1876]]). * [[1851]] &ndash; [[Peder Severin Krøyer]], daniar margolaria (h. [[1909]]). * [[1852]] &ndash; [[Martina Castells Ballespí]], kataluniar medikua, Espainian medikuntzan doktoratu zen lehenengo emakumea (h. [[1884]]). * [[1854]] &ndash; [[Birt Acres]], estatubatuar-britainiar argazkilari eta filmen aintzindaria (h. [[1918]]). * [[1856]] &ndash; [[Bal Gangadhar Tilak]], indiar politikari abertzalea, matematikaria eta filosofoa (h. [[1920]]). * [[1865]] &ndash; [[Ludwig Sütterlin]], alemaniar diseinatzaile grafikoa eta pedagogoa (h. [[1917]]). * [[1871]] &ndash; [[Ovide Decroly]], belgikar mediku, pedagogo eta hezitzailea (h. [[1932]]). * [[1872]] &ndash; [[Edward Adrian Wilson]], ingeles polar esploratzailea, medikua, naturalista eta ornitologoa (h. [[1912]]). * [[1884]] &ndash; [[Emil Jannings]], alemaniar antzezlea, 1920ko hamarkadan zinema mutuko izar handienetako bat (h. [[1950]]). * [[1886]] &ndash; ** [[Salvador de Madariaga]], euskal jatorriko espainiar idazle eta diplomatikoa (h. [[1978]]). ** [[Walter Schottky]], alemaniar fisikaria (h. [[1976]]). * [[1888]] &ndash; [[Raymond Chandler]], estatubatuar eleberrigilea (h. [[1959]]). * [[1892]] &ndash; [[Haile Selassie]], [[Etiopia]]ko azken enperadorea eta [[Rastafari mugimendu]]aren sortzailea (h. [[1975]]). * [[1899]] &ndash; [[Gustav Heinemann]], [[Alemania|Alemaniako Errepublika Federaleko]] presidentea (h. [[1976]]). * [[1905]] &ndash; [[Otto Kippes]], alemaniar apaiz katoliko eta astronomo zaletua (h. [[1994]]). * [[1906]] &ndash; [[Vladimir Prelog]], kroaziar-suitzar kimikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1975eko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1998]]). * [[1908]] &ndash; [[Elio Vittorini]], italiar idazlea eta itzultzailea (h. [[1966]]). * [[1910]] &ndash; [[Jean-Louis Tinaud]], frantziar militar eta politikaria, [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakarien zerrenda|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko presidentea]] (h. [[1990]]). * [[1913]] &ndash; [[Michael Foot]], ingeles politikari laborista (h. [[2010]]). * [[1919]] &ndash; [[Héctor Germán Oesterheld]], argentinar komiki gidoigilea ([[1977]]an desagertua). * [[1924]] &ndash; [[Sabine Weiss]], suitzar jatorriko frantziar argazkilaria (h. [[2021]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Alain Decaux]], frantziar historialaria eta idazlea (h. [[2016]]). ** [[Quett Masire]], [[Botswana]]ko presidentea (h. [[2017]]). * [[1928]] &ndash; [[Vera Rubin]], estatubatuar astronomoa, [[galaxia|galaxien]] errotazio tasen inguruko lehen lanak argitaratu zituena (h. [[2016]]). * [[1931]] &ndash; ** [[Arata Isozaki]], japoniar arkitektoa (h. [[2022]]). ** [[Te Atairangikaahu]], maori erregina (h. [[2006]]). * [[1933]] &ndash; [[Richard Rogers]], italiar jatorriko britainiar arkitektoa (h. [[2021]]). * [[1934]] &ndash; [[Nirmala Joshi]], ''Ahizpa Nirmala'', indiar moja katolikoa, [[Teresa Kalkutakoa|Kalkutako Ama Teresaren]] lekua hartu zuena (h. [[2015]]). * [[1941]] &ndash; ** [[Pierre Agostini]], frantziar fisikaria, 2023ko [[Fisikako Nobel Saria]]. ** [[Sergio Mattarella]], [[Italiako presidenteen zerrenda|Italiako presidentea]]. * [[1943]] &ndash; ** [[Hugo Arana]], argentinar aktore eta umorista (h. [[2020]]). ** [[Tony Joe White]], estatubatuar musikari eta abeslaria (h. [[2018]]). * [[1944]] &ndash; [[Maria João Pires]], portugaldar piano-jotzailea. * [[1946]] &ndash; ** [[Pepa Aurora]], kanariar maistra, idazlea, kontalaria, ipuingilea eta poeta. ** [[Felicia Elizondo]], estatubatuar LGBT komunitatearen aldeko ekintzailea (h. [[2021]]). * [[1953]] &ndash; ** [[Ana Botella]], espainiar politikaria, [[Madril]]go alkate ohia. ** [[María Pazos]], espainiar matematikaria, ikertzailea eta aktibista feminista. ** [[Najib Razak]], [[Malaysia]]ko lehen ministroa. * [[1955]] - [[Dodo (komikigilea)]], frantziar komiki-gidoilaria. * [[1957]] &ndash; [[Theo van Gogh]], herbeheretar zinema zuzendari, telebista ekoizle, aktore eta prentsako idazlea (h. [[2004]]). * [[1961]] &ndash; ** [[Woody Harrelson]], estatubatuar aktorea. ** [[David Kaufman]], estatubatuar aktore eta bikoiztailea. * [[1965]] &ndash; ** [[Elvira Mínguez]], espainiar aktorea. ** [[Slash]], britainiar-estatubatuar gitarra-jotzaile eta musikagilea, ''[[Guns N' Roses]]'' taldeko gitarrista nagusia. * [[1966]] &ndash; [[Simona Levi]], italiar antzerkigilea, ekintzaile politikoa, kultura kudeatzailea, artista, ikerlaria, kazetari eta unibertsitateko irakaslea. * [[1967]] &ndash; [[Philip Seymour Hoffman]], estatubatuar aktorea (h. [[2014]]). * [[1969]] &ndash; [[Nacho Azofra]], espainiar saskibaloi jokalari ohia. * [[1970]] &ndash; [[Charisma Carpenter]], estatubatuar aktorea. * [[1971]] &ndash; [[Alison Krauss]], estatubatuar abeslaria eta biolin-jotzailea, [[Grammy sari]] gehien irabazi dituen emakumea. * [[1972]] &ndash; [[Masaki Tsuchihashi]], japoniar futbolari ohia. * [[1973]] &ndash; ** [[Kathryn Hahn]], estatubatuar aktorea. ** [[Monica Lewinsky]], [[Bill Clinton]]ekin izan zuen [[Lewinsky eskandalua|sexu aferagatik]] ezaguna egin zen estatubatuar emakumea. * [[1974]] &ndash; ** [[Maurice Greene]], estatubatuar atleta ohia, [[100 metroko lasterketa|100 metro]] eta [[200 metroko lasterketa|200 metroko]] probetan aditua. ** [[Hideyoshi Akita]], japoniar futbolari ohia. * [[1976]] &ndash; ** [[Judith Arndt]], alemaniar txirrindulari ohia. ** [[Judit Polgár]], hungariar xake jokalaria, inoizko emakumezko xakelaririk hoberenetakoa. ** [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (h. [[2024]]) * [[1977]] &ndash; ** [[Silvia Colloca]], italiar aktorea, blogaria, sukaldaritza liburuen idazlea eta telebistako sukaldaritza saioen aurkezlea. ** [[Julia de León]], espainiar astronomo eta zientifikoa, [[asteroide]]en konposizio mineralogikoan espezializatua. * [[1978]] &ndash; [[Heather Moyse]], kanadar kirolaria, bobsleighean, errugbian eta pistako txirrindularitzan aditua. * [[1979]] &ndash; [[Natasha Jarovenko]], ukrainar modelo eta aktorea. * [[1980]] &ndash; [[Selen Öztürk]], turkiar aktorea. * [[1985]] &ndash; [[Renaldas Seibutis]], lituaniar saskibaloi jokalaria. * [[1987]] &ndash; ** [[Imanol Landeta]], mexikar aktore eta abeslaria. ** [[Kosuke Ota]], japoniar futbolaria. * [[1989]] &ndash; [[Daniel Radcliffe]], ingeles aktorea. * [[1994]] &ndash; [[Claudia Salas]], espainiar aktorea. * [[1995]] &ndash; [[Hwasa]], hegokorear abeslaria eta rapeatzailea. * [[1997]] &ndash; [[Chloé Hayden]], australiar aktore, Interneteko ospetsu, pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzaile, podcast ostalari eta idazlea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1741]] &ndash; [[Martin Arzadun]], apaiz eta euskal idazlea (j. [[1675]]). * [[1876]] &ndash; [[Federiko Belaustegigoitia]], euskal idazlea (j. [[1876]]). * [[1878]] &ndash; [[Hilarion Eslaba]], nafar musikagilea, [[Madril]]en (j. [[1807]]). * [[1889]] &ndash; [[Camilo Villavaso]], bizkaitar kazetari, historialari eta politikaria (j. [[1838]]). * [[1911]] &ndash; [[Jose Maria Lizana]], Casa Torreko markesa, bizkaitar politikari kontserbador eta idazlea, [[Anberes]]en (j. [[1843]]). * [[1934]] &ndash; [[Margarita López Maturana]], klausurako moja eta Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (j. [[1884]]). * [[1936]] &ndash; [[Antonio Lasa]], nafar klerigo eta dohatsua, [[Fernán Caballero (Ciudad Real)|Fernán Caballeron]] fusilatua (j. [[1913]]). * [[1962]] &ndash; [[Enrique Herrero Ducloux]], Argentinan bizi izandako nafar kimikaria, [[Buenos Aires]]en (j. [[1877]]). * [[1976]]an desagertua &ndash; [[Eduardo Moreno Bergaretxe|Eduardo Moreno Bergaretxe, ''Pertur'']], gipuzkoar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] (j. [[1950]]). * [[1987]] &ndash; [[Luzia Urigoitia|Luzia Urigoitia, ''Lutxi'']], bizkaitar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]], [[Guardia Zibila]]k eraila (j. [[1959]]). * [[1988]] &ndash; [[André Lafond]], lapurtar errugbilaria, [[Niza]]n (j. [[1902]]). * [[2007]] &ndash; [[Raimundo Pérez Lezama]], euskal herritar futbolaria, 16 urtez [[Bilboko Athletic Kluba|Athleticen]] jokatu zuena (j. [[1922]]). * [[2015]] &ndash; [[Marcelo Usabiaga]], [[Francoren diktadura]]ren aurka borrokatu zen gipuzkoar militante komunista (j. [[1916]]). * [[2017]] &ndash; [[Santiago Abascal Eskuza]], euskal herritar [[eskuin mutur]]reko politikaria (j. [[1949]]). * [[2019]] &ndash; [[Jose Maria Ormaetxea]], [[Mondragon (korporazioa)|Mondragon korporazioa]]ren sortzaileetako bat (j. [[1926]]). * [[2021]] &ndash; [[Eskarne Aroma]], bizkaitar euskara-irakaslea, bikoiztailea eta aktorea (j. [[1934]]). === Mundua === * [[1010]] &ndash; [[Muhammad II.a al-Mahdi]], [[Kordobako Kaliferria|Kordobako]] laugarren [[omeiatar Kaliferria|omeiatar]] kalifa. * [[1595]] &ndash; [[Thoinot Arbeau]], [[Langres]]ko kanonigoa eta apaiz katolikoa (j. [[1519]]). * [[1645]] &ndash; [[Mikel I.a Errusiakoa]], [[Romanov dinastia|Romanov etxeko]] Errusiako lehen [[tsar]]ra (j. [[1596]]). * [[1742]] &ndash; [[Susanna Wesley]], [[metodismo]]aren amatzat hartua (j. [[1669]]). * [[1757]] &ndash; [[Domenico Scarlatti]], italiar musikagilea (j. [[1685]]). * [[1840]] &ndash; [[Carl Blechen]], alemaniar margolaria (j. [[1798]]). * [[1853]] &ndash; [[Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius]], [[Hegoafrika]]ko politikaria, [[boer]]ren buruzagia (j. [[1798]]). * [[1859]] &ndash; [[Marceline Desbordes-Valmore]], frantziar poeta (j. [[1786]]). * [[1875]] &ndash; [[Isaac Singer]], estatubatuar asmatzaile, aktore eta negozio-gizona (j. [[1811]]). * [[1878]] &ndash; [[Karl von Rokitansky]], austriar sendagilea (j. [[1803]]). * [[1885]] &ndash; [[Ulysses Simpson Grant|Ulysses S. Grant]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 18. Presidentea]] (j. [[1822]]). * [[1904]] &ndash; [[Isaías Gamboa]], kolonbiar hezitzaile eta poeta (j. [[1872]]). * [[1905]] &ndash; [[Jean-Jacques Henner]], frantziar margolaria (j. [[1829]]). * [[1912]] &ndash; [[Eugénie Marie Salanson]], frantziar margolaria (j. [[1836]]). * [[1916]] &ndash; [[William Ramsay]], [[gas noble]]ak aurkitu zituen eskoziar kimikaria, 1904ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1852]]). * [[1923]] &ndash; [[Charles Dupuy]], [[Zerrenda:Frantziako presidenteak|Frantziako Estatuburua]] (j. [[1851]]). * [[1926]] &ndash; [[Viktor Vasnetsov]], errusiar margolaria (j. [[1848]]). * [[1932]] &ndash; [[Alberto Santos-Dumont]], brasildar hegazkin pilotua (j. [[1873]]). * [[1948]] &ndash; [[David Wark Griffith]], estatubatuar zinema zuzendaria, ''zinemaren aita'' (j. [[1875]]). * [[1951]] &ndash; ** [[Robert J. Flaherty]], estatubatuar zinemagilea (j. [[1884]]). ** [[Philippe Pétain]], [[Frantziako presidenteen zerrenda|Frantziako Estatuburua]] (j. [[1856]]). * [[1955]] &ndash; [[Cordell Hull]], estatubatuar politikaria, 1945eko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1871]]). * [[1957]] &ndash; [[Giuseppe Tomasi di Lampedusa]], italiar idazlea (j. [[1896]]). * [[1966]] &ndash; [[Montgomery Clift]], estatubatuar aktorea (j. [[1920]]). * [[1968]] &ndash; [[Henry Hallett Dale]], ingeles fisiologoa, 1936ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1875]]). * [[1971]] &ndash; ** [[Van Heflin]], estatubatuar aktorea (j. [[1908]]). ** [[William Tubman]], [[Liberia]]ko 19. presidentea (j. [[1895]]). * [[1979]] &ndash; [[Joseph Kessel]], frantziar idazlea eta kazetaria (j. [[1898]]). * [[1982]] &ndash; [[Hitoshi Sasaki]], japoniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1891]]). * [[1983]] &ndash; [[Georges Auric]], frantziar musikagilea (j. [[1899]]). * [[1989]] &ndash; [[Donald Barthelme]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1931]]). * [[1997]] &ndash; [[Walter Behrendt]], [[Europako Legebiltzar]]reko lehendakaria (j. [[1914]]). * [[1999]] &ndash; [[Hassan II.a Marokokoa]], [[Maroko]]ko erregea (j. [[1929]]). * [[2000]] &ndash; ** [[Carmen Martín Gaite]], espainiar idazlea (j. [[1925]]). ** [[Carmen Santonja]], espainiar egile abeslaria, musikagilea, idazlea, aktorea eta margolaria (j. [[1934]]). * [[2001]] &ndash; [[Eudora Welty]], estatubatuar idazlea (j. [[1909]]). * [[2002]] &ndash; ** [[Juan Labat]], ''Labat'', argentinar pilotaria, xarean eta palan aditua (j. [[1912]]). ** [[Leo McKern]], australiar antzerki, zinema, telebista eta irratiko aktorea (j. [[1920]]). ** [[Katya Paskaleva]], bulgariar aktorea (j. [[1945]]). * [[2004]] &ndash; ** [[Carmina Ordóñez]], ''papel-couché'' deritzon prentsaren protagonista nabarmena (j. [[1955]]). ** [[Serge Reggiani]], italiar antzezlea eta kantaria (j. [[1922]]). * [[2007]] &ndash; ** [[Ernst Otto Fischer]], alemaniar kimikaria, 1973ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1918]]). ** [[Mohammed Zahir Shah]], azken [[Afganistan]]go erregea (j. [[1914]]). * [[2008]] &ndash; [[Kurt Furgler]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (j. [[1924]]). * [[2011]] &ndash; [[Amy Winehouse]], britainiar abeslari eta konpositorea (j. [[1983]]). * [[2012]] &ndash; ** [[Margarita Pildayn]], paraguaitar abeslaria (j. [[1940]]). ** [[Sally Ride]], estatubatuar ingeniari, fisikari eta astronauta, espaziora igotako lehenbiziko estatubatuar emakumezkoa (j. [[1951]]). ** [[Esther Tusquets]], kataluniar idazle eta argitaratzailea (j. [[1936]]). * [[2013]] &ndash; [[Emile Griffith]], estatubatuar boxeolaria (j. [[1938]]). * [[2014]] &ndash; [[Ursula Wölfel]], haur literaturako alemaniar idazlea (j. [[1922]]). * [[2015]] &ndash; [[José Sazatornil]], ''Saza'', kataluniar zinema eta antzerki aktorea (j. [[1925]]). * [[2016]] &ndash; [[Thorbjörn Fälldin]], [[Suedia]]ko lehen ministroa (j. [[1926]]). * [[2018]] &ndash; [[Oksana Xatxko]], ukrainar artista eta ekintzailea, [[Femen]] talde feministaren sortzaileetako bat (j. [[1987]]). * [[2021]] &ndash; ** [[Toshihide Maskawa]], japoniar fisikaria, 2008ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1940]]). ** [[Steven Weinberg]], estatubatuar fisikaria, 1979ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[2022]] &ndash; ** [[Manuela Barros Ferreira]], portugaldar ikertzaile, filologo eta idazlea (j. [[1938]]). ** [[Bob Rafelson]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta ekoizlea (j. [[1933]]). * [[2024]] &ndash; ** [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). ** [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Izaro eta Peritz/Peritza/Periza. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Uztailaren 22]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Uztailaren 24]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] fo924wo3pu140fnwg0zqxa14qojyr44 0 3484 9984299 9975901 2024-11-28T18:48:17Z Druiz002 154206 /* Kideak */ 9984299 wikitext text/x-wiki {{Erdi-babestua}} {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Herrialde infotaula | ohiko_izen_luze = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent; font-size:9pt; |title = {{resize|11.5pt|Europar Batasuna}} |{{Infobox|subbox=yes|bodystyle= font-size:9pt; | rowclass1 = mergedrow| label1 = [[Aleman]]ez: | data1 = {{lang|de|Europäische Union}} | rowclass2 = mergedrow| label2 = [[Bulgariera]]z: | data2 = {{lang|bg|Европейски съюз}} | rowclass3 = mergedrow| label3 = [[Daniera]]z: | data3 = {{lang|da|Den Europæiske Union}} | rowclass4 = mergedrow| label4 = [[Errumaniera]]z: | data4 = {{lang|ro|Uniunea Europeană}} | rowclass5 = mergedrow| label5 = [[Eslovakiera]]z: | data5 = {{lang|sk|Európska únia}} | rowclass6 = mergedrow| label6 = [[Esloveniera]]z: | data6 = {{lang|sl|Evropska unija}} | rowclass7 = mergedrow| label7 = [[Estoniera]]z: | data7 = {{lang|et|Euroopa Liit}} | rowclass8 = mergedrow| label8 = [[Finlandiera]]z: | data8 = {{lang|fi|Euroopan unioni}} | rowclass9 = mergedrow| label9 = [[Frantses]]ez: | data9 = {{lang|fr|Union européenne}} | rowclass10 = mergedrow| label10 = [[Gaztelania]]z: | data10 = {{lang|es|Unión Europea}} | rowclass11 = mergedrow| label11 = [[Greziera]]z: | data11 = {{lang|el|Ευρωπαϊκή Ένωση}} | rowclass12 = mergedrow| label12 = [[Hungariera]]z: | data12 = {{lang|hu|Európai Unió}} | rowclass13 = mergedrow| label13 = [[Ingeles]]ez: | data13 = {{lang|en|European Union}} | rowclass14 = mergedrow| label14 = [[Irlandera]]z: | data14 = {{lang|ga|An tAontas Eorpach}} | rowclass15 = mergedrow| label15 = [[Italiera]]z: | data15 = {{lang|it|Unione europea}} | rowclass16 = mergedrow| label16 = [[Kroaziera]]z: | data16 = {{lang|hr|Europska unija}} | rowclass17 = mergedrow| label17 = [[Letoniera]]z: | data17 = {{lang|lv|Eiropas Savienība}} | rowclass18 = mergedrow| label18 = [[Lituaniera]]z: | data18 = {{lang|lt|Europos Sąjunga}} | rowclass19 = mergedrow| label19 = [[Maltera]]z: | data19 = {{lang|mt|Unjoni Ewropea}} | rowclass20 = mergedrow| label20 = [[Nederlandera]]z: | data20 = {{lang|nl|Europese Unie}} | rowclass21 = mergedrow| label21 = [[Poloniera]]z: | data21 = {{lang|pl|Unia Europejska}} | rowclass22 = mergedrow| label22 = [[Portuges]]ez: | data22 = {{lang|pt|União Europeia}} | rowclass23 = mergedrow| label23 = [[Suediera]]z: | data23 = {{lang|sv|Europeiska unionen}} | rowclass24 = mergedrow| label24 = [[Txekiera]]z: | data24 = {{lang|cs|Evropská unie}} }} }} |nongo = Europar Batasuneko |bandera_irudi = Flag of Europe.svg |lema = "[[In varietate concordia|Aniztasunean bat eginik]]" |ereserki_nazional = "[[Europako Ereserkia]]" [[Fitxategi:Anthem of Europe (US Navy instrumental short version).ogg|erdian]] |hiriburu = [[Brusela]]<ref name=capital>{{Erreferentzia|izena=Roman Adrian|abizena=Cybriwsky|izenburua=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2013-05-23|url=https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA64|isbn=9781610692489|sartze-data=2018-12-21}}</ref> | latd=50 |latm=51 |latNS=N |longd=4 |longm=21 |longEW=E |hiri_handien = [[Paris]] |hizkuntza_ofizialak = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = 24 hizkuntza |[[Aleman]]a<br/>[[Bulgariera]]<br/>[[Daniera]]<br/>[[Errumaniera]]<br/>[[Eslovakiera]]<br/>[[Esloveniera]]<br/>[[Estoniera]]<br/>[[Finlandiera]]<br/>[[Frantses]]a<br/>[[Gaztelania]]<br/>[[Greziera]]<br/>[[Hungariera]]<br/>[[Ingeles]]a<br/>[[Irlandera]]<br/>[[Italiera]]<br/>[[Kroaziera]]<br/>[[Letoniera]]<br/>[[Lituaniera]]<br/>[[Maltera]]<br/>[[Nederlandera]]<br/>[[Poloniera]]<br/>[[Portuges]]a<br/>[[Suediera]]<br/>[[Txekiera]] }} |gentilizioa= europar |org_mota = Batasun politiko-ekonomikoa |kidetza_mota = Estatu kideak |kidetza = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = [[Europar Batasuneko estatu kideak|27 estatu]] |[[Alemania]]<br/>[[Austria]]<br/>[[Belgika]]<br/>[[Bulgaria]]<br/>[[Danimarka]]<br/>[[Errumania]]<br/>[[Eslovakia]]<br/>[[Eslovenia]]<br/>[[Espainia]]<br/>[[Estonia]]<br/>[[Finlandia]]<br/>[[Frantzia]]<br/>[[Grezia]]<br/>[[Herbehereak]]<br/>[[Hungaria]]<br/>[[Irlandako Errepublika|Irlanda]]<br/>[[Italia]]<br/>[[Kroazia]]<br/>[[Letonia]]<br/>[[Lituania]]<br/>[[Luxenburgo]]<br/>[[Malta]]<br/>[[Polonia]]<br/>[[Portugal]]<br/>[[Suedia]]<br/>[[Txekia]]<br/>[[Zipre]]}} |buru_titulu1 = [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen1 = [[Ursula von der Leyen]] |buru_titulu2 = [[Europako Kontseilua|Europako Kontseiluko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen2 = [[Charles Michel]] |legebiltzar = {{nowrap|&nbsp;- [[Europar Batasuneko Kontseilua|EBko Kontseilua]]}}<br>{{nowrap|&nbsp;- [[Europar Legebiltzarra|Legebiltzarra]]}} |subiranotasun_mota = Sorrera<ref>Current Article 1 of the [[Treaty of Maastricht|Treaty on European Union]] reads:"The Union shall be founded on the present Treaty and on the [[Treaty of Rome|Treaty on the Functioning of the European Union]]. Those [[Treaties of the EU|two Treaties]] shall have the same legal value. The Union shall replace and succeed the [[European Community]]".</ref> |gertakari_izen1 = [[Erromako Ituna]] |gertakari_data1 = 1958ko urtarrilak 1 |gertakari_izen2 = [[Maastrichteko Ituna]] |gertakari_data2 = 1993ko azaroak 1 |eremu_rankin = 7.{{sup|a}} |eremu_magnitude = 1 E12 |eremu_km2 = 4.233.255 |ur_portzentaia = 3,08 |biztanle_zenbatespen = 446.834.579<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table|url=https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref> |biztanle_zenbatespen_rankin = 3.{{sup|a}} |biztanle_zenbatespen_urte = 2019 |biztanle_dentsitate_km2 = 106 |biztanle_dentsitate_rankin = |GDP_PPP = $20,02 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_PPP_rankin = 1.{{sup|a}} |GDP_PPP_urte = 2020 |GDP_PPP_per_capita = $45.315<ref name="imf"/> |GDP_PPP_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal = $16,449 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_nominal_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal_urte = 2015 |GDP_nominal_per_capita = $35.883<ref name="imf2"/> |GDP_nominal_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |Gini_urte = 2018 |Gini_aldaketa = gora |Gini = 30.9 <!--number only--> |Gini_ref = |Gini_rankin = |GGI_urte = 2011 |GGI_aldaketa = gora |GGI = 0.899 |GGI_ref = <ref name="HDI">Calculated using UNDP data for the member states with weighted population.</ref> |GGI_rankin = 13.<!--Calculated by taking out EU members from the list-->{{\}}25.{{sup|a}}<!--Calculated with EU members in the list--> |txanpon = [[Euro]]a&nbsp;([[ISO 4217|EUR]];&nbsp;[[Eurogunea]])<br/>{{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = Beste 10 |[[Bulgariar lev|Lev]]&nbsp;(BGN;&nbsp;Bulgaria)|[[Kroaziar kuna|Kuna]]&nbsp;(HRK;&nbsp;Kroazia)|[[Txekiar koroa]]&nbsp;(CZK; Txekia)|[[Daniar koroa]]&nbsp;(DKK;&nbsp;Danimarka)|[[Hungariar forint|Forint]]&nbsp;(HUF;&nbsp;Hungaria)|[[Poloniar złoty|Złoty]]&nbsp;(PLN;&nbsp;Polonia)|[[Errumaniar leu|Leu]]&nbsp;(RON;&nbsp;Errumania)|[[Suediar koroa]]&nbsp;(SEK;&nbsp;Suedia) }} |ordu_eremu = [[Europa Mendebaldeko ordua|WET]] ([[UTC]])<br>[[Europa Erdialdeko ordua|CET]] ([[UTC]]+1)<br>[[Eastern European Time|EET]] ([[UTC]]+2) |ordu_eremu_DST = [[Western European Summer Time|WEST]] ([[UTC]]+1)<br>[[Central European Summer Time|CEST]] ([[UTC]]+2)<br>[[Eastern European Summer Time|EEST]] |utc_offset_DST = +3 |cctld = [[.eu]] |ohar_a = Herrialde guztiak batera hartuz gero. }} '''Europar Batasuna'''<ref>{{Erreferentzia |egilea= EIMA | izenburua = Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak |url = http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf | eskuratze data = 2013-02-26}}</ref> ('''EB''') batez ere [[Europa]]n kokatuta dauden 27 estatuz osaturiko [[batasun politiko]] eta [[batasun ekonomiko|ekonomikoa]] da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=The EU in brief - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/eu-in-brief_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. 4.233.255 km² ditu eta 447 milioi biztanle inguru. Europar Batasunak [[Europar merkatu bakarra|barne-merkatu bakarra]] garatu du [[Europar Batasuneko zuzenbidea|legedi sistema]] estandarizatu batekin; lege horiek estatu-kide guztiei eragiten diete legearen esparruan, eta soilik esparru horretan, estatuek hala erabakita. Europar Batasuneko politikek pertsonen, produktuen, zerbitzuen eta kapitalaren mugimendu askea baimentzera bideratzen dira eta barne-arazoak konpontzeko [[justizia]] komun bat izatera<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=One market without borders - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/topics/single-market_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>; politika bateratuak daude gaur egun [[merkataritza]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EUROPA - Glossary - Common commercial policy|data=2009-01-16|url=https://web.archive.org/web/20090116092625/http://europa.eu/scadplus/glossary/commercial_policy_en.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, [[nekazaritza]], [[arrantza]] eta [[eskualde-garapen]]ean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inforegio - EU Regional Policy|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/regional_policy/index_en.cfm|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[Schengen eremua]]ren barruan bidaiatzeko [[pasaporte]] kontrolik ez dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WebCite query result|url=https://www.webcitation.org/617OENLLZ?url=http://ec.europa.eu/home-affairs/policies/borders/borders_schengen_en.htm|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[1999]]an [[Euro]] txanpona sortu zen, 2002tik EBko 19 kidek erabiltzen duten txanpon bateratua. EB eta [[europar herritartasun]]a [[Maastrichteko Ituna]] indarrean jarri zenean sortu ziren, 1993an<ref>{{Erreferentzia|izena=Craig, P. P. (Paul|abizena=P.)|izenburua=EU law : text, cases, and materials|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/714724945|edizioa=5th ed|isbn=9780199576999|pmc=714724945|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. EBren jatorria [[Europako Ikatz eta Altzairuaren Erkidegoa]]n eta [[Europako Ekonomia Erkidegoa]]n daude, hurrenez hurren [[1951]]eko [[Parisko Ituna (1951)|Parisko Itunean]] eta [[1957]]eko [[Erromako Ituna (1957)|Erromako Itunean]] sortu zirenak. Hasieran [[Europar Komunitateak]] deitu zenaren barnean zeuden herrialdeei [[Seien Europa]] deitzen zaio: [[Belgika]], [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]], [[Herbehereak]] eta [[Mendebaldeko Alemania]]. Komunitateen ondoren sortu ziren erakundeek kide berriak izan zituzten, eta politika eremu berriak batu zizkioten. EBren azken aldaketa konstituzional nabarmena, [[Lisboako Ituna]], 2009ean jarri zen indarrean. Orain arte herrialde bakarrak utzi du EB edo haren aurreko erakundeetako bat, [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|Erresuma Batuak 2020an]], 2016ko ekainean [[Brexit|egindako erreferendumean]] irtetearen aldekoek irabazi ostean. Munduko gizakien %7,0 bizi dira EBn,<ref group="oh">2016an munduko populazioaren %7,3 bizi zen Europar Batasunean, baina Erresuma Batuak batasuna uztean gutxiago izango lirateke. Erresuma Batuak munduko populazioaren %0,9 dauka, beraz zenbakia %7tik behera egongo da.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=European Demographic Datasheet 2018|url=http://www.populationeurope.org/|aldizkaria=www.populationeurope.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref> baina 2017an [[Barne Produktu Gordina]] 19.670 bilioi [[dolar]]rekoa zen, munduko BGParen %24,6<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=54&pr1.y=7&c=512,946,914,137,612,546,614,962,311,674,213,676,911,548,193,556,122,678,912,181,313,867,419,682,513,684,316,273,913,868,124,921,339,948,638,943,514,686,218,688,963,518,616,728,223,836,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,726,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,734,336,144,263,146,268,463,532,528,944,923,176,738,534,578,536,537,429,742,433,866,178,369,436,744,136,186,343,925,158,869,439,746,916,926,664,466,826,112,542,111,967,298,443,927,917,846,544,299,941,582,446,474,666,754,668,698,672&s=NGDPD&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, eta %16,5 [[Erosahalmenaren parekotasun|erosketa-ahalmena]] parekatzen bada<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=19&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,672,914,946,612,137,614,546,311,962,213,674,911,676,193,548,122,556,912,678,313,181,419,867,513,682,316,684,913,273,124,868,339,921,638,948,514,943,218,686,963,688,616,518,223,728,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,199,646,733,648,184,915,524,134,361,652,362,174,364,328,732,258,366,656,734,654,144,336,146,263,463,268,528,532,923,944,738,176,578,534,537,536,742,429,866,433,369,178,744,436,186,136,925,343,869,158,746,439,926,916,466,664,112,826,111,542,298,967,927,443,846,917,299,544,582,941,474,446,754,666,698,668&s=PPPGDP&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Gainera, EBko 27 herrialde kideek [[Giza Garapen Indizea]]n goi-mailako emaitza dute, [[Nazio Batuen Garapen Programa]]ren arabera. 2012an, EBk eskuratu zuen [[Bakearen Nobel saria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Europar Batasunak irabazi du Bakearen Nobel Saria|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/968274/bakearen-nobel-saria-2012--europar-batasunak-irabazi-du-nobel-saria/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Kanpo Afera eta Segurtasun Politika erabilita, EBk nazioarteko harreman eta defentsan paper garrantzitsua du. EBk [[ordezkaritza diplomatiko]]ak ditu mundu osoan zehar, ordezkaritza dauka [[Nazio Batuen Erakundea]]n, [[Munduko Merkataritza Elkartea]]n, [[G7]]an eta [[G20]]an. Bere paperaren garrantzia dela eta, [[superpotentzia]] berritzat hartzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=McCormick|izenburua=The European superpower|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/71266552|isbn=1403998450|pmc=71266552|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. == Historia == {{sakontzeko|Europar Batasuneko historia}} === Aurrekariak === [[476]]an [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Erroma erori]] eta [[Goi Erdi Aroa|ondorengo mendeetan]], Europako zenbait estatuk, euren burua desagertutako [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[translatio inperii]]''tzat hartu zuten: [[Frankoak|Frankoen Inperioa]] (481-843) eta [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] (962-1806), beraz, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|mendebaldean Erroma]] berpizteko saiakerak izan ziren. Kontinenteari buruzko nazioz gaindiko gobernu baten filosofia politiko honek, antzinako Erromatar Inperioaren adibidearen antzekoa zena, [[Erdi Aroa]]ren hasiera eman zion ''Renatio Inperii'' ("inperioaren zaharberritzea") kontzeptuari<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Renovatio imperii romanorum - Oxford Reference|hizkuntza=en|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100414131|aldizkaria=www.oxfordreference.com|doi=10.1093/oi/authority.20110803100414131|sartze-data=2020-02-01}}</ref>, ''Reichsidee'' ("ideia inperiala") edo ''Imperium Christianum'' ("kristau inperioa") formetan, erlijioan inspiratua<ref>{{Erreferentzia|izena=René|abizena=Metz|izenburua=Robert Folz, L'idée d'Empire en Occident du Ve au XIVe siècle, Collection historique, 1953|orrialdeak=170–171|data=1955|url=https://www.persee.fr/doc/rscir_0035-2217_1955_num_29_2_2079_t1_0170_0000_2|aldizkaria=Revue des Sciences Religieuses|alea=2|zenbakia=29|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Percy Ernst|abizena=Schramm|izenburua=Kaiser, Rom und Renovatio; Studien zur Geschichte des römischen Erneuerungsgedankens vom Ende des karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit.|argitaletxea=Wissenschaftliche Buchgesellschaft|hizkuntza=German|data=1957|url=https://www.worldcat.org/title/kaiser-rom-und-renovatio-studien-zur-geschichte-des-romischen-erneuerungsgedankens-vom-ende-des-karolingischen-reiches-bis-zum-investiturstreit/oclc/15021725|pmc=15021725|sartze-data=2020-02-01}}</ref>. Erdi Aroko [[kristandade]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan|abizena=Jones|izenburua=Europe has been building a secret community of culture {{!}} Jonathan Jones|hizkuntza=en-GB|data=2010-11-23|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/nov/23/european-union-written-in-stone-christendom|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Perkins, Mary Anne.|izenburua=Christendom and European identity : the legacy of a grand narrative since 1789|argitaletxea=Walter de Gruyter|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56591718|isbn=3-11-018244-0|pmc=56591718|sartze-data=2020-02-01}}</ref> eta [[Aita santu|aitasantutzaren]] botere politikoa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nelsen, Brent F.,|izenburua=Religion and the struggle for European union : confessional culture and the limits of integration|url=https://www.worldcat.org/oclc/908146251|isbn=978-1-62616-071-2|pmc=908146251|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mather, Janet, 1949-|izenburua=Legitimating the European Union : aspirations, inputs and performance|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/314846996|isbn=978-0-230-62562-4|pmc=314846996|sartze-data=2020-02-01}}</ref> askotan aipatzen dira Europako integrazioa eta batasuna bultzatzen duten faktore gisa. Kontinentearen ekialdean, Errusiar Tsarrerriak eta, ondoren, Errusiar Inperioak (1547-1917) Mosku Hirugarren Erroma eta ekialdeko tradizioaren oinordeko bezala izendatu zuten, Konstantinopla 1453an erori ondoren. Greziar ekialdearen eta latindar mendebaldearen arteko aldea jada zabaldu zen Erromatar Inperioaren zatiketa politikoarekin IV. mendean eta 1054ko zisma Handiarekin, eta Altzairuzko Teloiarekin zabalduko zen berriro (1945-91). Pentsamendu politiko paneuroparra XIX. mendean sortu zen, Napoleonen inperioa desagertu ondoren (1804-15) Frantziar eta Amerikar Iraultzen ideia liberaletan oinarrituta. Vienako Kongresuaren emaitzen ondoren joan ziren hamarkadetan, europar batasunaren idealak kontinente osoan loratu ziren, bereziki Wojciech Jastrzębowski, Giuseppe Mazzini edo Theodore de Korwin Szymanowskiren idatzietan. Europako Estatu Batuak (frantsesez États-Unis d'Europe) Victor Hugok erabili zuen 1849an Parisen egindako Bakearen Nazioarteko Biltzarrean: === Bigarren Mundu Gerra ondorengo testuingurua === [[Bigarren Mundu Gerra]] amaitu eta gutxira arte, Estatuaren funtzionamendua eta bizitza politikoa konstituzioetan eta legeria nazionaletan oinarritzen ziren ia esklusiboki; horiek ezartzen zituzten [[estatu]] bakoitzean herritarrek eta [[alderdi politiko]]ek zein Estatuak berak eta beraren erakundeek bete behar zituzten jokabide-arauak. Europaren kolapso osoak nagusiki, kontinente zaharraren gainbehera ekonomiko eta politikoarekin batera, sortu zituen hasiera berri baterako baldintzak, eta biziberritu zuen Europako ordenamendu berri baten ideia<ref name="abc">Testu honen zatiak Eusko Jaurlaritzak argitaratutako liburu publiko honetatik hartu edo moldatu dira: {{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/liburua/europar-batasuneko-zuzenbidearen-abc-a/web01-a2aznagu/eu/|izenburua=Europar Batasuneko zuzenbidearen ABC-a|argitaletxea=Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzu Nagusia|egilea=Hainbat egile}}</ref>. Oro har, gerraosteko europar integrazioko ahaleginek irudi nahasia erakusten dute, erakunde konplexu eta gardentasun urrikoez osatua. Horrela elkarren ondoan daude, baina beren arteko benetako loturarik izan gabe, [[Ekonomia Lankidetza eta Garapeneko Antolakundea]] (ELGA), [[Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea]] (NATO), [[Europako Kontseilua]] eta Europar Batasuna (EB). Azpian zituzten helburu zehatzak kontuan hartuta baino ez du forma hartzen erakunde europarren aniztasun horrek; horien arabera, hiru talde handitan sailkatzen dira<ref name="abc" />. === Lehen taldea: erakunde euroatlantikoak === [[Fitxategi:Het congres van Europa, Openingszitting in Ridderzaal, Receptie op kasteel Oud-Wassenaar, Massameeting op de Dam.webm|thumb|ezkerrera|1948ko maiatzean egindako Europaren aldeko kongresua, Herbehereetan. [[Winston Churchill]]i ongietorri beroa egin zioten Europako Mugimenduaren Kongresuan. Lehen ministro britainiar ohiak, garai hartan oposizio- buruak, Europako Kongresuaren inaugurazio- ekitaldia zuzendu zuen. 1946ko irailaren 19an, Zurichen eman zuen hitzaldi ospetsuan, Europaren batasuna eskatu zuen.]] Bigarren Mundu Gerraren ostean [[Ameriketako Estatu Batu]]ek eta Europak [[Ameriketako Estatu Batuak-Europar Batasuna harremanak|elkarren artean egin zuten aliantzatik]] sortu ziren erakunde euroatlantikoak. Horrela, ez da kasualitatea Estatu Batuen ekimen baten ondorio izatea gerraosteko Europako lehen erakundea, [[Ekonomia Lankidetzarako Europako Erakundea]] (ELEE), zeina 1948an sortu baitzen. Estatu Batuetako garai hartako Kanpo Arazoetako ministro [[George Marshall]]ek, 1947an, Europako estatuei eskatu zien berreraikitze ekonomikoaren ahaleginak bateratzeko. Horretarako, Estatu Batuen laguntza agindu zien; hura [[Marshall Plana|Marshall Planean]] gauzatu zen, eta oinarria izan zen [[Mendebaldeko Europa]]ren berreraikitze azkarrerako. ELEEren helburu nagusia izan zen lehenengo estatuen arteko merkataritza liberalizatzea. Alderdi osagarri gisa, 1960. urtean (Estatu Batuak eta [[Kanada]] sartu ziren urtea), hirugarren munduko ekonomia sustatzea ezarri zen, garapenerako laguntzen bidez. ELEE [[Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea|ELGA]] bihurtu zen, eta, gaur egun, 35 kidek osatzen dute<ref name="abc" />. ELEEren ondoren, 1949an, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] sortu zen, Estatu Batuekiko eta Kanadarekiko itun militarra. NATOren helburua dira defentsa eta babes kolektiboa. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar]] eraginari aurre egiteko segurtasun-gerriko orokor baten barruan diseinatu zen, eta 1989an «[[altzairuzko oihala]]» erori eta Sobietar Batasuna zatikatu ondoren, gero eta areago bihurtuz joan da krisiak kudeatzera eta egonkortasuna sustatzera bideratutako erakunde (ikus, [[NATOren zabalpena]]). NATOk hogeita zortzi estatu kide ditu, horien artean EBko hogeita bi estatu kide (NATOko kide ez direnak: Austria, Suedia, Finlandia<ref group="oh">2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioaren]] ostean Suediak eta Finlandiak parte hartzea eskatu dute.</ref>, Irlanda, Malta eta Zipre), eta horiez gain, Estatu Batuak, Kanada, [[Turkia]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Albania]]. Segurtasun-politikaren arloko Europako estatuen arteko lankidetza indartzeko, [[Mendebaldeko Europar Batasuna]] (MEB) sortu zen, 1954an. MEBk ekarri zuen Europan segurtasun- eta defentsa-politikaren garapenaren hasiera. Hala ere, bere eginkizuna ez zen zabaldu, nazioarteko beste erakunde batzuei eman zitzaielako haren eskumenen zatirik handiena, batez ere NATOri, Europar Kontseiluari eta EBri. Ondorioz, MEB 2011ko ekainaren 30ean desegin zen<ref name="abc" />. === Bigarren taldea: Europako Kontseilua eta ESLA === Europako erakundeen bigarren taldearen ezaugarria da ahalik eta estatu gehienek parte hartzeko aukera ematen duen egitura izatea. Horretarako, nahita onetsi zen erakunde horiek ez joatea estatuen arteko lankidetzatik harago. Talde honetakoa da [[Europako Kontseilua]]; [[1949]]ko [[maiatzaren 5]]ean sortu zen erakunde politikoa, eta gaur egun 47 estatu kide ditu, egungo EBko estatu kide guztiak barne. Europako Kontseiluaren Estatutuan ez da [[federazio]] edo batasun bat eratzeko asmorik, eta ez da aurreikusten subiranotasun nazionaleko zatiak transferitzerik edo bateratzerik. Funtsezko gai guztietan, erabakiak aho batez hartzen ditu Europako Kontseiluak. Printzipio horren arabera, Estatu bakoitzak betoa jar diezaioke ebazpenak onesteari. Horrela, Europako Kontseilua nazioarteko lankidetza-organo bat da, bere egituraren ondorioz<ref name="abc" />. Europako Kontseiluaren esparruan, hitzarmen ugari egin dira ekonomia, kultura, gizarte-politika eta zuzenbidearen arloan. Garrantzitsuena eta ezagunena da 1950eko azaroaren 4ko ''Giza Eskubideak eta Oinarrizko Askatasunak Babesteko Europako Hitzarmena'' ([[Giza Eskubideen Europako Hitzarmena]] edo GEEH); Europako Kontseiluko 47 estatu kide atxiki zaizkio gaur egun arte. Hitzarmen horrekin gutxieneko irizpide bat ezarri zen, zeinak garrantzi praktiko handia izan baitzuen, estatu sinatzaileetan giza eskubideen babesa bermatzeko, baita babes judizialen sistema ere; horren babespean, herrialde kideetan egindako giza eskubideen urraketak kondenatu zitezkeen, Hitzarmenaren bidez [[Estrasburgo]]n ezarritako organoen bidez: [[Giza Eskubideen Europako Batzordea]] eta [[Giza Eskubideen Europako Auzitegia]]<ref name="abc" />. Talde honetakoa da [[Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea]] (ESLA) ere; 1994an sortu zen, eta, haren aurretik, Europako Segurtasun eta Lankidetzako Konferentzia egon zen. ESLAk, zeina 57 herrialdek osatzen duten, 1975eko [[Helsinkiko Akta]]n eta 1990eko [[Parisko Gutuna|Parisko Gutunean]] ezarritako printzipio eta helburuak lortzea du xede: Europako estatuen artean konfiantza sortzen duten neurriak sustatzea, eta, horrez gain, «segurtasun-sare» bat sortzea, gatazkak bide baketsuen bidez konpontzeko<ref name="abc" />. === Hirugarren taldea: Europar Batasuna === [[Fitxategi:Expansion of the European Communities 1973-1992.png|thumb|Erkidegoen handitzea ([[1973]]-[[1992]])<br />Berdez sortzaileak eta urdinez kide berriak.]] Europar erakundeen hirugarren taldea Europar Batasunak osatzen du. Europar Batasunak estatu-elkarte tradizionalen aldean duen berritasuna da Estatu kideek beren subiranotasunaren zati bati uko egin diotela EBri emateko, eta eskumen propioak eman dizkiotela, estatu kideetatik independente. Bere eskumenak baliatzean, estatu kideen subiranotasun-egintzen baliokide diren egintza juridikoak onesteko ahalmena du EBk<ref name="abc" />. Europar Batasunaren sorrerako lehen harria [[Robert Schuman]] Frantziako Kanpo Arazoetarako ministroak ezarri zuen, [[Schuman Adierazpena|1950eko maiatzaren 9ko bere Deklarazioarekin]]: horretan aurkeztu zuen Europako ikatzaren eta altzairuaren industria bateratzeko [[Jean Monnet]]ekin batera diseinatu zuen plana. Haren bidez, nolabait, abiarazi nahi zen «zibilizaziorako ezinbestekoa» den eta bera gabe «munduko bakea babestu ezin den» «Europa antolatu eta biziaren» aldeko ekimen historiko bat<ref name="abc" />. Schuman Plana [[Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa]] (IAEE) eratzeko Tratatua sinatzean gauzatu zen, [[1951]]ko [[apirilaren 18]]an (Parisko Tratatua), eta 1952ko [[uztailaren 23]]an indarrean sartzean, sei estatu sortzaile zituela (Belgika, [[Alemaniako Errepublika Federala]], Frantzia, Italia, Luxenburgo eta Herbehereak). Erkidego hori berrogeita hamar urteko epe mugatu baterako ezarri zen, eta Europako Erkidegoan «sartu zen» 2002ko uztailaren 23an, bera eratzeko Tratatua iraungitzean. Tratatu horren osagarri, urte batzuk geroago, [[1957]]ko [[martxoaren 25]]eko [[Erromako Tratatuak|Erromako Tratatuen]] bidez, herrialde berberek sortu zituzten [[Europako Ekonomia Erkidegoa|Europako Erkidego Ekonomikoa]] (EEE) eta [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa]] (EAEE edo Euratom); biek 1958ko urtarrilaren 1ean hasi zituzten euren jarduerak, orduan sartu baitziren indarrean Tratatuak<ref name="abc" />. ==== Maastrichteko Ituna ==== [[Fitxategi:Expansion of the European Union 1995-2007.png|thumb|Batasunaren handitzea ([[1993]]-[[2007]])<br />Berdez Maastricht aurrekoak, urdinez kide berriak.]] [[Maastrichteko Ituna|Maastrichteko Itunaren]] bidez Europar Batasuna sortzeak etapa berri bat inauguratu zuen Europaren integrazio politikorako. Tratatua [[1992]]ko [[otsailaren 7]]an sinatu zen, [[Maastricht]]en, baina ez zen indarrean sartu 1993ko [[azaroaren 1]]a arte, berreste-prozeduran egon ziren zenbait oztoporen ondorioz ([[1992ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek lehen erreferendumean]] ez zuten onartu<ref>{{Erreferentzia|izena=Joel|abizena=Havemann|izenburua=EC Leaders at Sea Over Danish Rejection : Europe: Vote against Maastricht Treaty blocks the march to unity. Expansion plans may also be in jeopardy.|hizkuntza=en-US|data=1992-06-04|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-06-04-mn-1350-story.html|aldizkaria=Los Angeles Times|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; [[Edinburgoko Hitzarmena (1992)|Edinburgoko Hitzarmenaren]] ondoren [[1993ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek onartu zuten]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maastricht Treaty|hizkuntza=en-GB|data=2001-04-30|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/europe/euro-glossary/1216944.stm|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; Alemanian konstituzio-kontrakotasuneko errekurtsoa aurkeztu zen Tratatua parlamentuan berresteagatik). Tratatuak «Europako herrien arteko gero eta batasun handiagoa eratzeko prozesuaren etapa berri» gisa definitzen du bere burua. Europar Batasunaren eratze-egintza dauka, baina haren garapen osoa egin gabe. Europar Batasunak ez zituen Europako erkidegoak ordeztu, baizik eta lankidetza modu eta politika berriekin konbinatu zituen izen bakar baten barruan. Metaforikoki esan daiteke horrek ekarri zuela Europar Batasunak oinarri hartu zituen hiru zutabeak ezartzea. Lehenengo zutabea Europako Erkidegoak ziren: EEE (EE izena hartu zuen), IAEE (2002ra arte) eta EAEE. Bigarren zutabea zen atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen alorreko Estatu kideen arteko lankidetza. Hirugarren zutabea zen justiziaren eta barne-gaien arloetako estatu kideen arteko lankidetza<ref name="abc" />. Europar Batasunaren lehen bilakaera [[Amsterdamgo Ituna|Amsterdamgo Itunarekin]] eta [[Nizako Ituna|Nizako Itunarekin]] gauzatu zen; 1999ko maiatzaren 1ean eta 2003ko otsailaren 1ean indarrean sartu ziren, hurrenez hurren. Erreforma horien helburua zen EBren ekintza-ahalmena mantentzea, estatu kide berri asko sartuko liratekeeneko handitzeari begira. Horrenbestez, bi Tratatuek, lehenik eta behin, erreforma instituzionalak ekarri zituzten; dena den, lehenagoko erreformen aldera, ez zen nabarmendu Europako integrazioan sakontzeko borondate politikoa<ref name="abc" />. ==== Europako Konstituzioaren bila ==== Horrek eragin zituen kritikek eztabaida bultzatu zuten EBren etorkizunari eta haren konfigurazio instituzionalari buruz, eta, haien ondorioz, Europar Batasunaren etorkizunari buruzko adierazpena onetsi zuten estatuburu edo gobernuburuek, 2001eko [[abenduaren 15]]ean, [[Laeken]] hirian (Belgika). Adierazpenean, EBk konpromisoa hartu zuen demokratikoago, gardenago eta eraginkorragoa izateko, eta Konstituzio baterako bidea irekitzeko. Helburu horiek gauzatzeko lehen urratsa izan zen «Europaren etorkizunari buruzko Konbentzioa» izenekoari Europako Konstituzio bat egitea enkargatzea; [[Valéry Giscard d’Estaing]] Frantziako presidente ohia zuen buru konbentzioak. Konbentzioak Europako Konstituzio bat eratzeko Tratatuaren proiektua egin zuen; 2003ko uztailaren 18an, Kontseilu Europarraren lehendakariari eman zioten ofizialki, eta 2004ko uztailaren 17an eta 18an onetsi zuten, Bruselan, estatuburu edo gobernuburuek, zenbait aldaketa eginda<ref name="abc" />. Konstituzioaren helburua zen Europar Batasuna eta aurreko formako Europako Erkidegoa bateratzea, Europar Batasun berri eta bakar batean, zeina konstituzio-tratatu bakar batean oinarritu behar baitzen. Energia Atomikoaren Europako Erkidegoak baino ez zuen mantenduko erkidego independentearen bere estatusa, baina Europar Batasun berriari estu lotuta egoteari utzi gabe. Hala ere, deskribatutako konstituzio-ikuspegi horrek huts egin zuen estatu kideek berresteko prozesuan. Hasiera positiboa izan zuen, artean ziren hogeita bost estatu kideetako hamahiruk berretsi baitzuten; baina, Europar Batasuneko Konstituzio Tratatua atzera bota zen bi erreferendumetan: Frantzian ([[2005eko Frantziako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 54,68, aurka]]; % 69,34ko parte-hartzearekin) eta Herbehereetan ([[2005eko Herbehereetako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 61,7, aurka]]; % 63ko parte-hartzearekin)<ref name="abc" />. [[Fitxategi:EU_Roma_Musei_Capitolini_close-up.jpg|thumb|[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]] sinatzeko ekitaldia.]] Bi urteko hausnarketa-aldiaren ondoren, 2007ko lehen seihilekora arte itxaron behar izan zen erreforma-pakete berri bat abian jartzeko. Erreforma-pakete horrek berekin ekarri zuen Europako Konstituzioaren planteamendua formalki baztertzea, zeinak indarrean zeuden Tratatu guztiak indargabetzea aurreikusten baitzuen eta haien ordez «[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]]» izeneko testu bakarra ezartzea. Horren ordez, erreforma-tratatu bat egin zen, Maastrichteko, Amsterdamgo eta Nizako Tratatuen tradizioari zintzo jarraituz; horrek oinarrizko aldaketak sartu zituen indarrean zeuden Tratatuetan, barnean zein atzerrian jarduteko EBren gaitasuna handitzeko, legitimazio demokratikoa indartzeko, eta, oro har, EBren jardunaren eraginkortasuna hobetzeko. Europako tradizio onari jarraituz, erreforma-tratatu hori [[Lisboako Ituna|Lisboako Itunean]] bataiatu zen, hiri horretan sinatu baitzen. Lisboako Ituna oso azkar idatzi zen. Horrela izan zen, bereziki, 2007ko ekainaren 21 eta 22an Bruselan egindako Kontseilu Europarraren bileran, bileraren ondorioetan estatuburu edo gobernuburuek berek zehatz-mehatz ezarri zutelako nola eta zer neurritan sartu behar ziren indarrean zeuden tratatuetan Konstituzio Trataturako adostutako aldaketak. Kasu horretan, oso modu ezohikoan jokatu zuten, eta ez ziren mugatu gero gobernu arteko biltzar batek gauzatu beharko zituen jarraibide orokorrak ematera (egin ohi zuten bezala); aitzitik, haiek beraiek landu zituzten aurreikusitako aldaketen egitura eta edukia, eta askotan arau jakin baten formulazio zehatza ere ezarri zuten<ref name="abc" />. Gai polemikoenen artean, bereziki aipatzekoak dira honako hauek: EBren eta estatu kideen eskumenak zedarritzea, atzerri- eta segurtasun-politika erkidea garatzea, integrazio-prozesuan nazioko parlamentuek izango zuten zeregin berria, [[Oinarrizko Eskubideen Gutuna]] sartzea Batasuneko zuzenbidean, eta zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialaren arloko balizko aurrerapenak. Horrenbestez, 2007an deitutako Gobernuen arteko Biltzarrak malgutasun-tarte txikia izan zuen, eta egin nahi ziren aldaketen alderdi teknikoak gauzatzeko beste ahalmenik ez zuen. Horrela, 2007ko urriaren 18an eta 19an amaitutzat jo ziren Gobernuen arteko Konferentziaren lanak, eta egun horretan bertan onetsi zituzten Kontseilu Europarrak Lisboan egindako bilera informalean. ==== Lisboako Ituna ==== [[Fitxategi:Dont be bullied.jpg|thumb|Lisboako Itunaren aurkako kartela, Irlandan.]] Azkenean, 2007ko [[abenduaren 13]]an, [[Lisboa]]n, [[Lisboako Ituna|Ituna sinatu zuten]] garai hartako EBko hogeita zazpi estatu kideetako estatuburu edo gobernuburuek<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=EBko Erreforma Ituna gaur sinatu dute Lisboan|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/24486/ebko-erreforma-ituna-gaur-sinatu-dute-lisboan.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-01-10}}</ref> ([[Kroazia]] ez zen 2013ra arte sartu Europar Batasunean). Hala ere, Tratatu honen kasuan ere, berresteko prozedura oso korapilatsua izan zen. Lisboako Itunak, Europar Batasuneko Konstituzio Ituna ez bezala, Frantzian eta Herbehereetan berrestearen erronka gainditu zuen, baina hasieran berrespenak huts egin zuen [[2008ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Irlandan 2008ko ekainaren 12an egindako lehen erreferendumean]] (botoen % 53,4, kontra; % 53,1eko parte-hartzearekin). Tratatu berriaren eragin-esparruari (mugatua) buruzko juridikoki lotesle ziren zenbait berme eman arte ez zen berriro bozkatu [[2009ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Lisboako Tratatua bigarren erreferendumean]]. Orduan, 2009ko urrian, Irlandarren gehiengo zabal batek onetsi zuen Tratatua (botoen % 67,1 aldekoa izan zen, eta parte-hartzea % 59koa izan zen). Gainera, Irlandako erreferendumaren emaitza positiboak erraztu zuen Poloniak eta Txekiak Lisboako Tratatua berrestea; izan ere, Polonian, [[Lech Kaczyński|Kaczyński]] lehendakariak baldintza bat jarri zuen berreste-akta sinatzeko: Irlandako erreferendumean Tratatua onets zedin. [[Václav Klaus]] Txekiako lehendakariak ere, adierazi zuen asmoa zuela Irlandako erreferendumaren emaitza jakin arte itxaroteko, eta, azkenik, berreste-akta sinatzeko beste baldintza bat jarri zuen: bermatu behar zen Lisboako Tratatuak —batez ere, Oinarrizko Eskubideen Gutuna Europar Batasunaren Tratatuan sartzeak— ez zituela ukituko 1945eko «[[Beneš dekretuak]]» izenekoak, zeinek garai batean Alemaniakoak izandako Txekiako lurraldeen gaineko lurralde-erreklamazioak baztertzen baitzituzten. Eskakizun horretarako ere konponbidea aurkitu, eta, 2009ko azaroaren 3an, berreste-akta sinatu zuen Txekiako lehendakariak. Horrela, berreste- prozedura arrakastaz amaitu zen, eta 2009ko abenduaren 1ean sartu izan zen indarrean Lisboako Ituna<ref name="abc" />. Lisboako Tratatuaren bidez, Europar Batasunak eta Europako Erkidegoak bat egin zuten, eta Europar Batasun bakarra osatu zuten. Harrezkero, «Batasun» terminoak ordezkatuko zuen «Erkidego» terminoa toki orotan. Batasunak Europako Erkidegoa ordezkatu du, eta haren ondorengo da.<ref name="abc" />. ==== Brexita ==== {{sakontzeko|Brexit}} [[Brexit]]a (''British'' eta ''exit'' hitzen [[portmanteau|''portmanteau'']] bat) edo '''Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea''' [[Erresuma Batua]]k [[Europar Batasuna|Europar Batasunetik]] (EB) programatutako erretiratzea izan zen. [[Erresuma Batua Europar Batasunean egoteari buruzko galdeketa|2016ko ekainean egindako erreferendum baten ondoren]] (% 51,9k irtetearen alde bozkatu zuen), Erresuma Batuko gobernuak formalki iragarri zuen 2017ko martxoan Europar Batasunetik aterako zela, eta bi urteko prozesu bati ekin zion, Erresuma Batuak 2019ko martxoaren 29an irtetearekin amaitu behar zuena, baina hainbat atzerapen izan zituena. == Europar Batasunaren hiru itunak == Europar Batasuna hiru itunetan oinarritzen da. [[Maastrichteko Ituna|Europar Batasunaren Tratatua]] (EBren Tratatua edo EBT); sei titulu hauetan banatuta dago: Xedapen erkideak (I), printzipio demokratikoei buruzko xedapenak (II), erakundeei buruzko xedapenak (III), lankidetza indartuei buruzko xedapenak (IV), Batasunaren atzerri-ekintzari buruzko xedapen orokorrak eta atzerri- eta segurtasun-politika erkideari buruzko xedapen espezifikoak (V) eta azken xedapenak (VI)<ref name="abc" />. [[Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua]] (EBFT) Europako Erkidegoa eratzeko Tratatutik dator (EE Tratatua). EBFTak, funtsean, EE Tratatuaren egiturari jarraitzen dio. Aldaketa nagusiak izan dira Batasunaren atzerri-ekintzan eta kapitulu berriak ezartzean, bereziki energia-politikari, zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialari, espazioari, kirolari eta turismoari buruzkoak<ref name="abc" />. [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa eratzeko Tratatua]]k (Euratomen edo EAEEren Tratatua) aldaketa puntual batzuk baino ez ditu izan. Egin zaizkion aldaketa espezifikoak Lisboako Tratatuari erantsitako protokolo batzuetan sartu dira<ref name="abc" />. EBren Tratatuak eta EBFTk balio juridiko berbera dute; horrenbestez, horietako bat ere ez dago bestearen mendean. Esanbidezko azalpen juridiko hori beharrezkoa da, bi tratatuetako erregulazio-mailak eta aurreko EEren Tratatuaren izen berriak (Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua) iradoki baitezakete EBren Tratatua nolabaiteko lege konstituzionala edo oinarrizko tratatua dela eta EBFT, berriz, betearazte- tratatua. Halaber, EBren Tratatuak eta EBFTk ez dute konstituzio- izaera formalik. Tratatuetan erabilitako terminologiak konstituzio- proiektuarekiko aldaketa hori islatzen du: hala, «Konstituzio» hitza ez da erabiltzen; «Batasunaren Kanpo Arazoetako ministroa» izenez aldatu, eta «Batasunaren atzerri- eta segurtasun-politika erkideko goi-ordezkaria» da; eta «legea» eta «esparru-lege» izendapenak bertan behera utzi dira. Era berean, EBren sinboloak (bandera edo ereserkia) ez dira aipatzen aldatutako Tratatuen inongo artikulutan. EBko zuzenbidearen nagusitasuna ez dago esanbidez jasota Tratatuaren arau batean, baina gai horri buruzko Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren jurisprudentziari buruzko adierazpen batetik ondorioztatzen da, ohikoa izaten zen bezala<ref name="abc" />. Europar Batasunaren «hiru zutabeko egitura» ere ezabatu da Lisboako Tratatuaren bidez. Hala ere, prozedura bereziek indarrean jarraitzen dute atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen arloan, Europako defentsa- politika barne; Tratatuaren eranskin gisa gehitutako Gobernuen Arteko Biltzarraren adierazpenek azpimarratzen dute eremu politiko horretan estatu kideek duten izaera espezifikoa eta ardura berezia<ref name="abc" />. == Kideak == {{Sakontzeko|Europar Batasuneko estatu kideak}} [[Fitxategi:EC-EU-enlargement animation.gif|thumb|Europar Batasunaren zabalpenaren mapa.]] Europar Batasunak gaur egun hogeita zazpi estatu kide ditu: lehenik, Europako Ekonomia Erkidegoaren sei estatu sortzaileak, hau da, [[Belgika]], [[Alemania]] ([[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]]ren lurraldera hedatu zen 1990eko urriaren 3an, bi estatu alemaniarrek bat egin zutenean), [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]] eta [[Herbehereak]]. 1973ko urtarrilaren 1ean, estatu hauek atxiki zitzaizkion Erkidegoari: [[Danimarka]] (dena den, [[Groenlandia]] dagoeneko ez dago Batasunean, bertako biztanleek, gehiengo txikiagatik bazen ere, erabaki baitzuten irlak ez jarraitzea Europar Erkidegoan, [[1982ko Groenlandiako erreferenduma|1982ko otsailean egindako erreferendumean]]) eta [[Irlanda]]; [[Erresuma Batua]] talde honetakoa zen, baina atera zen [[Brexit]]aren ostean; [[Norvegia]] ere sartzea aurreikusita bazegoen ere, [[1972ko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|1972ko urrian egin zuten erreferendumaren emaitzak]] galarazi zuen (botoen % 53,5 kontrakoak izan ziren)<ref name="abc" />. EBren «Hegoalderako zabalkundea» deiturikoa 1981eko urtarrilaren 1ean [[Grezia]] atxikitzearekin hasi, eta 1986ko urtarrilaren 1ean [[Espainia]] eta [[Portugal]] atxikitzearekin burutu zen. Handitze horren ondoren, 1995eko urtarrilaren 1ean, [[Austria]], [[Finlandia]] eta [[Suedia]] atxiki zitzaizkion EBri. Norvegia sartzeak huts egin zuen —hogeita bi urte lehenago bezala— erreferendum baten esparruan, horretan ere boto-emaileek [[1995eko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|Norvegia EBn sartzeari uko egin baitzioten]], botoen % 52,4ko tarte txikiarekin. 2004ko maiatzaren 1ean, EBn sartu ziren [[Baltiko]]ko herrialdeak —[[Estonia]], [[Letonia]] eta [[Lituania]]—, Erdialdeko eta Ekialdeko Europako herrialdeak —[[Txekia]], [[Hungaria]], [[Polonia]], [[Eslovenia]] eta [[Eslovakia]]— eta mediterraneoko bi uharte: [[Zipre]] eta [[Malta]]. Bi urte eskas geroago, ekialdera handitzen jarraitu zuen: [[Bulgaria]] eta [[Errumania]], 2007ko urtarrilaren 1ean<ref name="abc" />. [[Kroazia]] EBri atxiki zaion azken estatua izan da, [[2013]]ko uztailaren 1ean sartu baitzen. Horrek hogeita zortzira handitu zuen estatu kideen kopurua, eta Batasuneko biztanleria 510 milioi pertsonara iritsi zen<ref name="abc" />. Brexitaren ondorioz Erresuma Batua kanpo geratu zen, eta gaur egun 27 kide dira. Beraz, gaur egun, hau da Europar Batasuneko 27 [[Europar Batasuneko estatu kideak|estatu kiden]] zerrenda:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Países de la UE {{!}} Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-countries_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> {| class="wikitaula sortable" style="font-size:95%; " ! class="unsortable" |Bandera !Izena ! !Bandera !Izena ! !Bandera !Izena |- |{{banderaikur|Alemania}} |[[Alemania]] | |{{banderaikur|Estonia}} |[[Estonia]] | |{{banderaikur|Letonia}} |[[Letonia]] |- |{{banderaikur|Austria}} |[[Austria]] | |{{banderaikur|Finlandia}} |[[Finlandia]] | |{{banderaikur|Lituania}} |[[Lituania]] |- |{{banderaikur|Belgika}} |[[Belgika]] | |{{banderaikur|Frantzia}} |[[Frantzia]] | |{{banderaikur|Luxenburgo}} |[[Luxenburgo]] |- |{{banderaikur|Bulgaria}} |[[Bulgaria]] | |{{banderaikur|Grezia}} |[[Grezia]] | |{{banderaikur|Malta}} |[[Malta]] |- |{{banderaikur|Danimarka}} |[[Danimarka]] | |{{banderaikur|Herbehereak}} |[[Herbehereetako Erresuma|Herbehereak]] | |{{banderaikur|Polonia}} |[[Polonia]] |- |{{banderaikur|Errumania}} |[[Errumania]] | |{{banderaikur|Hungaria}} |[[Hungaria]] | |{{banderaikur|Portugal}} |[[Portugal]] |- |{{banderaikur|Eslovakia}} |[[Eslovakia]] | |{{banderaikur|Irlandako Errepublika}} |[[Irlandako Errepublika]] | |{{banderaikur|Suedia}} |[[Suedia]] |- |{{banderaikur|Eslovenia}} |[[Eslovenia]] | |{{banderaikur|Italia}} |[[Italia]] | |{{banderaikur|Txekia}} |[[Txekia|Txekiar Errepublika]] |- |{{banderaikur|Espainia}} |[[Espainia]] | |{{banderaikur|Kroazia}} |[[Kroazia]] | |{{banderaikur|Zipre}} |[[Zipre]] |} === Atxikitzeko irizpideak === EB beste estatu batzuk ere atxikitzeari irekita dago, baldin eta Kopenhagen 1993an Kontseilu Europarrak ezarritako [[Kopenhageko Irizpideak|atxikitze-irizpideak]] betetzen badituzte<ref name="abc" />: * irizpide politikoak: egonkortasun instituzionala, [[demokrazia]], [[zuzenbide-estatu]]a, [[giza eskubide]]en bermea eta gutxiengoen errespetua eta babesa; * irizpide ekonomikoak: EBren barruko merkatuko indarrei eta lehia-presioari aurre egiteko gai den merkatu-ekonomia bat egotea funtzionamenduan; * irizpide juridikoak: Europar Batasunari atxikitzeari loturiko betebeharrak betetzeko gaitasuna, politika-, ekonomia- eta diru-batasunaren helburuak onestea barne. Atxikitze-prozedurak hiru fase ditu, eta gaur egungo EBko estatu kide guztiek onetsi behar dituzte hirurak: * Atxikitzeko aukera planteatzen zaio herrialde bati. * Herrialdea hautagai ofizial bihurtzen da atxikitze-eskakizunak betetzen dituen bezain laster, baina horrek ez du esan nahi negoziazio ofizialak hasten direnik. * Atxikitze-negoziazio formalak hasiko dira herrialde hautagaiarekin, eta horietan adostuko dira gaur egungo EBko legeria sartzeko modalitateak eta prozedurak. Negoziazioak eta dagozkien erreformak bi alderdientzako modu egokian burutu ondoren, atxikipen-tratatu batean jasoko dira atxikitzeko baldintzak eta emaitzak. Tratatu hori, lehenik eta behin, [[Europako Parlamentua]]k onetsi beharko du bere kideen gehiengo osoz. Jarraian, Kontseiluak aho batez onetsi beharko du tratatua. Orduan, EBko eta herrialde hautagaiko estatuburuek edo gobernuburuek sinatu behar dute [[Atxikitze Tratatua]]. Ondoren, edozein atxikitze-tratatu «berretsi» egin beharko dute EBko estatu kideek eta herrialde hautagaiak, dagozkien xedapen konstituzionalei jarraituz. Berrespen-tresnak gordailutzearekin, atxikitze-prozedura burutu, eta Atxikitze Tratatua indarrean sartuko da. Une hartan, herrialde hautagaia estatu kide bihurtuko da. ==== Atxikitzeko hautagaiak ==== Gaur egun, atxikitze-negoziazioak egiten ari dira [[Turkia]]rekin (2005etik), [[Serbia]]rekin (2014tik) eta [[Montenegro]]rekin (2014tik). [[Turkia]]k [[1987]]ko [[apirilaren 14]]an aurkeztu zuen atxikitze-eskaera. Hala ere, askoz lehenagotik dator [[Europar Batasuna-Turkia harremanak|EBren eta Turkiaren arteko harremanen historia]]. 1963. urtean, elkarte-akordio bat sinatu zen EEEren eta Turkiaren artean, eta hura atxikitzeko bidea ireki zen. 1995. urtean, [[aduana-batasuna]] sortu zen, eta 1999ko abenduan, [[Helsinki]]n, Kontseilu Europarrak herrialde hautagaiaren estatus ofiziala eman zion Turkiari, herrialdeak sistema demokratiko baten oinarriak dituela uste baitu, nahiz eta oraindik ere asko geratzen den egiteko giza eskubideen eta gutxiengoen babesari dagokionez. Batzordearen gomendio bati jarraituz, 2004ko abenduan, Kontseilu Europarrak azkenean baimendu zuen Turkiarekin atxikitze-negoziazioak hastea, eta horiek 2005eko urrian hasi ziren. Negoziazioen azken helburua atxikitzea bada ere, ez dago hori lortuko den inolako bermerik. 1999an balizko atxikitzerako aurreikusitako data 2014. urtea izan zen; data hori gainditu da, eta ez da egutegi berririk onetsi horretarako. Turkia atxikitzea xehetasun handienarekin prestatu behar da, herrialde hori integratuko bada hirurogeita hamar urte baino gehiagoko Europako integrazioaren lorpenak arriskuan jarri gabe. [[Islandia]]k 2009ko uztailaren 17an aurkeztu zuen atxikitzeko eskaera. 2010ean hasi ziren ofizialki atxikitze-negoziazioak, eta erritmo onean egin zuten aurrera hasieran; baina gobernu-aldaketaren ostean gelditu egin ziren, eta, azkenik, erabat eten ziren, Islandiak atxikitze-eskaera bertan behera utzi baitzuen, 2015eko martxoaren 12an. {| class="wikitable" |+EBri atxikitzeko herrialde hautagai ofizialak:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ampliación de la UE - Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-enlargement_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> !Bandera !Izena !Noiz ukan zuen estatus ofiziala |- |{{banderaikur|Turkia}} |[[Turkia]] |1999 |- |{{banderaikur|Ipar Mazedonia}} |[[Ipar Mazedoniako Errepublika|Ipar Mazedonia]] |2005 |- |{{banderaikur|Serbia}} |[[Serbia]] |2010 |- |{{banderaikur|Montenegro}} |[[Montenegro]] |2010 |- |{{banderaikur|Albania}} |[[Albania]] |2014 |- |{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} |[[Bosnia-Herzegovina]] |2022 |- |{{banderaikur|Moldavia}} |[[Moldavia]] |2022 |- |{{banderaikur|Ukraina}} |[[Ukraina]] |2022 |- |{{banderaikur|Georgia}} |[[Georgia]] |2023 |} Halaber, aukera zabaldu da EBri etorkizunean atxiki dakizkion [[Kosovo]] {{banderaikur|Kosovo}}. 2014an ere [[Europar Batasuna-Ukraina Asoziazio Akordioa]] sinatu zen, 2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioarekin]] berriro indarra hartu zuen akordioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Luke|abizena=McGee|izenburua=Ukraine's EU hopes get shot in the arm as bloc's leaders approve candidate status|hizkuntza=en|data=2022-06-23|url=https://www.cnn.com/2022/06/23/europe/eu-approves-ukraine-candidateship-intl/index.html|aldizkaria=CNN|sartze-data=2023-01-10}}</ref>. 2013an [[Europar Batasuna-Georgia Asoziazio Akordioa]] sinatu zen. ==== Europar Batasunera sartzeko agendan ez dauden estatuak: ==== * [[Liechtenstein]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Suitza]] * Mikroestatuak ([[Andorra]], [[Monako]], [[San Marino]] eta [[Vatikano Hiria]]) * [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europako estatu bat]] ([[Bielorrusia]]) * [[Transkaukasia|Bi estatu transkaukasiarrak]] ([[Armenia]] eta [[Azerbaijan]]) * [[Kazakhstan]] eta [[Errusia]] * [[Cabo Verde]], [[Israel]] eta [[Maroko]] === Europar Batasuna utzi dutenak === {{Sakontzeko|Brexit}} [[Erresuma Batua]] Europar Batasuneko kide izan da [[1973]]az geroztik, baina 2016an elkartetik alde egitea erabaki zen [[erreferendum]] batean, eta [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|EBtik irten zen]] da. Ofizialki [[2020]]eko [[urtarrilaren 31]]an utzi zuen Europar Batasuna. == Geografia == === Klima === === Ingurumena === == Erakundeak == === Europar Batasuneko erakundeak === {{sakontzeko|Europar Batasuneko Erakundeak}} Gaur egun Europar Batasuna bost erakundek gobernatzen dute. Europar Batasuna eratu duten hitzarmenetan ondoko hurrenkeran sortu ziren: [[Europako Parlamentua]], [[Europar Batasuneko Kontseilua]] (Europar Kontseilua), [[Europako Batzordea]], [[Europako Justizia Auzitegia]] eta [[Europako Kontu Auzitegia]]. Europako Batzordea EBaren [[botere betearazle]]a da, eta lege-ekimenak zein Batasuneko eguneroko jarduna ditu bere gain. Kontseiluan ez bezala, non herrikideen ordezkariek norberaren interesen alde egin behar baituten, Komisioan Batasun osoaren interesak dira defenditzekoak. Halaber, europar integrazioaren bultzatzailea ere bada Komisioa. Orain 27 komisariok osatzen dute, herrikide banakoak, nork bere ardura politikoa duela. Komisioburua —gaur egun, [[José Manuel Durão Barroso|Durão Barroso]]— eta gainerako komisarioak Kontseiluak aukeratzen ditu, parlamentuak berretsita. [[Fitxategi:EP Strasbourg hemicycle l-gal.jpg|ezkerrera|thumb|Parlamentuaren egoitza [[Estrasburgo]]n.]] [[Europako Parlamentua|Europar Batasuneko Parlamentuak]] [[botere legegile]]aren erdia osatzen du. Bost urtean behin, Europako herritarrek Parlamentuko 751 kideak hautatzen dituzte. Nahiz eta herrikideen arabera aukeratzen dituzten, biltzarrean alderdi politikoaren arabera (eta ez nazionalitatearen kontura) esertzen dira. Herrikide bakoitzak eserleku kopuru desberdina dauka, [[Aulki Banaketa Europako Parlamentuan|populazioaren arabera]]. Parlamentuko presidentearen aginpidea bi urte eta erdikoa da, beraz, legegintzaldi batean bi aukeraketa dituzte. Politikaren hainbat arlotan, Kontseiluarekin batera onesten ditu Parlamentuak legeak eta arauak (beste arlo batzuetan Kontseiluak baino ez du zeresana). [[Lisboako Ituna]]ren azpian, Kontseiluak eta Parlamentuak elkarrekin jorratuko dituzten arloak handituko dira, eta, hortaz, Parlamentuaren papera garrantzitsuago bilakatuko da. Europar Batasuneko Kontseiluak (hainbatetan Ministroen Kontseilua ere deituta) osatzen du EBeko botere legegilearen beste erdia. Erakunde bakarra den arren, praktikan Kontseilua biltzar txikiagotan bereizten da arloaren arabera, hala nola GAERC kanpo harremanetarako, edo [[Europako Batasuneko Ekonomia eta Finantzetako Ministroen Kontseilua|ECOFIN]] politika ekonomikorako. Horrela, herrikide guztiek ordezkari bana (ministro mailakoa, orokorrean) bidaltzen dute arlo horretarako. Kontseilu burua txandakako presidentziaren arabera aldatzen da. Erabakiak hartzeko, herrikide bakoitzak boto kopuru desberdina dauka. Horrela, [[Alemania]]k edo [[Frantzia]]k 29na boto dituzte eta [[Malta]]k, 3 baino ez (guztira 345 boto dira). Erregulartasunik gabe biltzen dira urtean zehar, kanpo harremanak, ekonomiak eta nekazaritza arloetan izan ezik, hauetarako hilabetero biltzen baitira. EBaren justizia-boterea [[Europako Justizia Auzitegia]]k eta Lehen Instantziako Epaitegiak osatzen dute. Batera Batasuna osatu duten hitzarmenak interpretatzen eta aplikatzen dituzte. Lehen Instantziako Epaitegiak gizabanakoen auziak hartzen ditu bere baitan batik bat, eta Justizia Epaitegiak herrikideek eta instituzioek eramandakoak jorratzen ditu. === Europako nazioz gaindiko erakundeak === Europako estatuak, EBa baino beste erakundeen parte dira. EBko kideak ez diren estatuekin erlazio estuak izan ditzateke kide batzuk edo batasuna guztiz. Adibidez, [[Europako Esparru Ekonomikoa|Europako Esparru Ekonomikoak]] [[Norvegia]], [[Liechtenstein]] et [[Islandia]] barne hartzen ditu, baita EBko estatu kide guztiak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glossary:European Economic Area (EEA)|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Glossary:European_Economic_Area_(EEA)|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> [[Fitxategi:Supranational European Bodies.svg|alt=Euler diagrama europako erakundeekin|erdian|thumb|600x600px|Europako nazioz gaindiko erakundeen Eulerren diagrama]] == Hizkuntzak == Europar Batasuneko hizkuntza ofizialak eta lan hizkuntzak 24 hauek dira: [[aleman]]a, [[bulgariera]], [[daniera]], [[eslovakiera]], [[esloveniera]], [[gaztelania]], [[ingeles]]a, [[errumaniera]], [[estoniera]], [[finlandiera]], [[frantses]]a, [[greziera]], [[hungariera]], [[Irlandako gaelera|irlandera]], [[italiera]], [[kroaziera]], [[letoniera]], [[lituaniera]], [[maltera]], [[nederlandera]], [[poloniera]], [[portuges]]a, [[suediera]], [[txekiera]]. Dokumentu garrantzitsuak, hala nola lege testuak, hizkuntza ofizial horietako bakoitzera itzultzen dira. Horiez gain, hiru hizkuntzok nolabait erdi ofizialak dira: [[euskara]], [[galiziera]] eta [[katalan]]a. Europar Batasuneko itunen itzulpen ofizialak egiten dira hizkuntza horietara, eta Europar Batasuneko herritarrek Batasuneko erakundeekiko korrespondentzia hizkuntza horietan izateko eskubidea dute. Azkenik, badira inolako ofizialtasunik ez duten beste hizkuntza batzuk: [[bretainiera]], [[erromantxe]]a, [[frankoproventzera]], [[frisiera]], [[kaxubiera]], [[korsikera]], [[okzitaniera]], [[samiera]], [[sardiniera]], eta abar. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{bg}} {{cs}} {{da}} {{de}} {{et}} {{el}} {{en}} {{es}} {{fr}} {{ga}} {{it}} {{lv}} {{lt}} {{hu}} {{mt}} {{nl}} {{pl}} {{pt}} {{ro}} {{sk}} {{sl}} {{fi}} {{sv}} [http://www.uropa.eu/index_en.htm EBren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{autoritate kontrola}} {{Europar Batasuneko Itunak, hiru zutabeak eta historia}} {{Bakearen Nobel Saridunak}} [[Kategoria:Europar Batasuna]] [[Kategoria:Nazioarteko lankidetzaren Asturisko Printzesa saridunak]] [[Kategoria:Konfederazioak]] [[Kategoria:Nazioarteko erakunde politikoak]] [[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko Batzar Nagusiaren behatzaileak]] spa13drvwh79hasio3s5unbxx7my8gq 9984308 9984299 2024-11-28T19:05:15Z Druiz002 154206 9984308 wikitext text/x-wiki {{Erdi-babestua}} {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Herrialde infotaula | ohiko_izen_luze = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent; font-size:9pt; |title = {{resize|11.5pt|Europar Batasuna}} |{{Infobox|subbox=yes|bodystyle= font-size:9pt; | rowclass1 = mergedrow| label1 = [[Aleman]]ez: | data1 = {{lang|de|Europäische Union}} | rowclass2 = mergedrow| label2 = [[Bulgariera]]z: | data2 = {{lang|bg|Европейски съюз}} | rowclass3 = mergedrow| label3 = [[Daniera]]z: | data3 = {{lang|da|Den Europæiske Union}} | rowclass4 = mergedrow| label4 = [[Errumaniera]]z: | data4 = {{lang|ro|Uniunea Europeană}} | rowclass5 = mergedrow| label5 = [[Eslovakiera]]z: | data5 = {{lang|sk|Európska únia}} | rowclass6 = mergedrow| label6 = [[Esloveniera]]z: | data6 = {{lang|sl|Evropska unija}} | rowclass7 = mergedrow| label7 = [[Estoniera]]z: | data7 = {{lang|et|Euroopa Liit}} | rowclass8 = mergedrow| label8 = [[Finlandiera]]z: | data8 = {{lang|fi|Euroopan unioni}} | rowclass9 = mergedrow| label9 = [[Frantses]]ez: | data9 = {{lang|fr|Union européenne}} | rowclass10 = mergedrow| label10 = [[Gaztelania]]z: | data10 = {{lang|es|Unión Europea}} | rowclass11 = mergedrow| label11 = [[Greziera]]z: | data11 = {{lang|el|Ευρωπαϊκή Ένωση}} | rowclass12 = mergedrow| label12 = [[Hungariera]]z: | data12 = {{lang|hu|Európai Unió}} | rowclass13 = mergedrow| label13 = [[Ingeles]]ez: | data13 = {{lang|en|European Union}} | rowclass14 = mergedrow| label14 = [[Irlandera]]z: | data14 = {{lang|ga|An tAontas Eorpach}} | rowclass15 = mergedrow| label15 = [[Italiera]]z: | data15 = {{lang|it|Unione europea}} | rowclass16 = mergedrow| label16 = [[Kroaziera]]z: | data16 = {{lang|hr|Europska unija}} | rowclass17 = mergedrow| label17 = [[Letoniera]]z: | data17 = {{lang|lv|Eiropas Savienība}} | rowclass18 = mergedrow| label18 = [[Lituaniera]]z: | data18 = {{lang|lt|Europos Sąjunga}} | rowclass19 = mergedrow| label19 = [[Maltera]]z: | data19 = {{lang|mt|Unjoni Ewropea}} | rowclass20 = mergedrow| label20 = [[Nederlandera]]z: | data20 = {{lang|nl|Europese Unie}} | rowclass21 = mergedrow| label21 = [[Poloniera]]z: | data21 = {{lang|pl|Unia Europejska}} | rowclass22 = mergedrow| label22 = [[Portuges]]ez: | data22 = {{lang|pt|União Europeia}} | rowclass23 = mergedrow| label23 = [[Suediera]]z: | data23 = {{lang|sv|Europeiska unionen}} | rowclass24 = mergedrow| label24 = [[Txekiera]]z: | data24 = {{lang|cs|Evropská unie}} }} }} |nongo = Europar Batasuneko |bandera_irudi = Flag of Europe.svg |lema = "[[In varietate concordia|Aniztasunean bat eginik]]" |ereserki_nazional = "[[Europako Ereserkia]]" [[Fitxategi:Anthem of Europe (US Navy instrumental short version).ogg|erdian]] |hiriburu = [[Brusela]]<ref name=capital>{{Erreferentzia|izena=Roman Adrian|abizena=Cybriwsky|izenburua=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2013-05-23|url=https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA64|isbn=9781610692489|sartze-data=2018-12-21}}</ref> | latd=50 |latm=51 |latNS=N |longd=4 |longm=21 |longEW=E |hiri_handien = [[Paris]] |hizkuntza_ofizialak = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = 24 hizkuntza |[[Aleman]]a<br/>[[Bulgariera]]<br/>[[Daniera]]<br/>[[Errumaniera]]<br/>[[Eslovakiera]]<br/>[[Esloveniera]]<br/>[[Estoniera]]<br/>[[Finlandiera]]<br/>[[Frantses]]a<br/>[[Gaztelania]]<br/>[[Greziera]]<br/>[[Hungariera]]<br/>[[Ingeles]]a<br/>[[Irlandera]]<br/>[[Italiera]]<br/>[[Kroaziera]]<br/>[[Letoniera]]<br/>[[Lituaniera]]<br/>[[Maltera]]<br/>[[Nederlandera]]<br/>[[Poloniera]]<br/>[[Portuges]]a<br/>[[Suediera]]<br/>[[Txekiera]] }} |gentilizioa= europar |org_mota = Batasun politiko-ekonomikoa |kidetza_mota = Estatu kideak |kidetza = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = [[Europar Batasuneko estatu kideak|27 estatu]] |[[Alemania]]<br/>[[Austria]]<br/>[[Belgika]]<br/>[[Bulgaria]]<br/>[[Danimarka]]<br/>[[Errumania]]<br/>[[Eslovakia]]<br/>[[Eslovenia]]<br/>[[Espainia]]<br/>[[Estonia]]<br/>[[Finlandia]]<br/>[[Frantzia]]<br/>[[Grezia]]<br/>[[Herbehereak]]<br/>[[Hungaria]]<br/>[[Irlandako Errepublika|Irlanda]]<br/>[[Italia]]<br/>[[Kroazia]]<br/>[[Letonia]]<br/>[[Lituania]]<br/>[[Luxenburgo]]<br/>[[Malta]]<br/>[[Polonia]]<br/>[[Portugal]]<br/>[[Suedia]]<br/>[[Txekia]]<br/>[[Zipre]]}} |buru_titulu1 = [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen1 = [[Ursula von der Leyen]] |buru_titulu2 = [[Europako Kontseilua|Europako Kontseiluko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen2 = [[Charles Michel]] |legebiltzar = {{nowrap|&nbsp;- [[Europar Batasuneko Kontseilua|EBko Kontseilua]]}}<br>{{nowrap|&nbsp;- [[Europar Legebiltzarra|Legebiltzarra]]}} |subiranotasun_mota = Sorrera<ref>Current Article 1 of the [[Treaty of Maastricht|Treaty on European Union]] reads:"The Union shall be founded on the present Treaty and on the [[Treaty of Rome|Treaty on the Functioning of the European Union]]. Those [[Treaties of the EU|two Treaties]] shall have the same legal value. The Union shall replace and succeed the [[European Community]]".</ref> |gertakari_izen1 = [[Erromako Ituna]] |gertakari_data1 = 1958ko urtarrilak 1 |gertakari_izen2 = [[Maastrichteko Ituna]] |gertakari_data2 = 1993ko azaroak 1 |eremu_rankin = 7.{{sup|a}} |eremu_magnitude = 1 E12 |eremu_km2 = 4.233.255 |ur_portzentaia = 3,08 |biztanle_zenbatespen = 446.834.579<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table|url=https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref> |biztanle_zenbatespen_rankin = 3.{{sup|a}} |biztanle_zenbatespen_urte = 2019 |biztanle_dentsitate_km2 = 106 |biztanle_dentsitate_rankin = |GDP_PPP = $20,02 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_PPP_rankin = 1.{{sup|a}} |GDP_PPP_urte = 2020 |GDP_PPP_per_capita = $45.315<ref name="imf"/> |GDP_PPP_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal = $16,449 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_nominal_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal_urte = 2015 |GDP_nominal_per_capita = $35.883<ref name="imf2"/> |GDP_nominal_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |Gini_urte = 2018 |Gini_aldaketa = gora |Gini = 30.9 <!--number only--> |Gini_ref = |Gini_rankin = |GGI_urte = 2011 |GGI_aldaketa = gora |GGI = 0.899 |GGI_ref = <ref name="HDI">Calculated using UNDP data for the member states with weighted population.</ref> |GGI_rankin = 13.<!--Calculated by taking out EU members from the list-->{{\}}25.{{sup|a}}<!--Calculated with EU members in the list--> |txanpon = [[Euro]]a&nbsp;([[ISO 4217|EUR]];&nbsp;[[Eurogunea]])<br/>{{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = Beste 10 |[[Bulgariar lev|Lev]]&nbsp;(BGN;&nbsp;Bulgaria)|[[Kroaziar kuna|Kuna]]&nbsp;(HRK;&nbsp;Kroazia)|[[Txekiar koroa]]&nbsp;(CZK; Txekia)|[[Daniar koroa]]&nbsp;(DKK;&nbsp;Danimarka)|[[Hungariar forint|Forint]]&nbsp;(HUF;&nbsp;Hungaria)|[[Poloniar złoty|Złoty]]&nbsp;(PLN;&nbsp;Polonia)|[[Errumaniar leu|Leu]]&nbsp;(RON;&nbsp;Errumania)|[[Suediar koroa]]&nbsp;(SEK;&nbsp;Suedia) }} |ordu_eremu = [[Europa Mendebaldeko ordua|WET]] ([[UTC]])<br>[[Europa Erdialdeko ordua|CET]] ([[UTC]]+1)<br>[[Eastern European Time|EET]] ([[UTC]]+2) |ordu_eremu_DST = [[Western European Summer Time|WEST]] ([[UTC]]+1)<br>[[Central European Summer Time|CEST]] ([[UTC]]+2)<br>[[Eastern European Summer Time|EEST]] |utc_offset_DST = +3 |cctld = [[.eu]] |ohar_a = Herrialde guztiak batera hartuz gero. }} '''Europar Batasuna'''<ref>{{Erreferentzia |egilea= EIMA | izenburua = Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak |url = http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf | eskuratze data = 2013-02-26}}</ref> ('''EB''') batez ere [[Europa]]n kokatuta dauden 27 estatuz osaturiko [[batasun politiko]] eta [[batasun ekonomiko|ekonomikoa]] da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=The EU in brief - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/eu-in-brief_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. 4.233.255 km² ditu eta 447 milioi biztanle inguru. Europar Batasunak [[Europar merkatu bakarra|barne-merkatu bakarra]] garatu du [[Europar Batasuneko zuzenbidea|legedi sistema]] estandarizatu batekin; lege horiek estatu-kide guztiei eragiten diete legearen esparruan, eta soilik esparru horretan, estatuek hala erabakita. Europar Batasuneko politikek pertsonen, produktuen, zerbitzuen eta kapitalaren mugimendu askea baimentzera bideratzen dira eta barne-arazoak konpontzeko [[justizia]] komun bat izatera<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=One market without borders - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/topics/single-market_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>; politika bateratuak daude gaur egun [[merkataritza]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EUROPA - Glossary - Common commercial policy|data=2009-01-16|url=https://web.archive.org/web/20090116092625/http://europa.eu/scadplus/glossary/commercial_policy_en.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, [[nekazaritza]], [[arrantza]] eta [[eskualde-garapen]]ean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inforegio - EU Regional Policy|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/regional_policy/index_en.cfm|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[Schengen eremua]]ren barruan bidaiatzeko [[pasaporte]] kontrolik ez dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WebCite query result|url=https://www.webcitation.org/617OENLLZ?url=http://ec.europa.eu/home-affairs/policies/borders/borders_schengen_en.htm|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[1999]]an [[Euro]] txanpona sortu zen, 2002tik EBko 19 kidek erabiltzen duten txanpon bateratua. EB eta [[europar herritartasun]]a [[Maastrichteko Ituna]] indarrean jarri zenean sortu ziren, 1993an<ref>{{Erreferentzia|izena=Craig, P. P. (Paul|abizena=P.)|izenburua=EU law : text, cases, and materials|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/714724945|edizioa=5th ed|isbn=9780199576999|pmc=714724945|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. EBren jatorria [[Europako Ikatz eta Altzairuaren Erkidegoa]]n eta [[Europako Ekonomia Erkidegoa]]n daude, hurrenez hurren [[1951]]eko [[Parisko Ituna (1951)|Parisko Itunean]] eta [[1957]]eko [[Erromako Ituna (1957)|Erromako Itunean]] sortu zirenak. Hasieran [[Europar Komunitateak]] deitu zenaren barnean zeuden herrialdeei [[Seien Europa]] deitzen zaio: [[Belgika]], [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]], [[Herbehereak]] eta [[Mendebaldeko Alemania]]. Komunitateen ondoren sortu ziren erakundeek kide berriak izan zituzten, eta politika eremu berriak batu zizkioten. EBren azken aldaketa konstituzional nabarmena, [[Lisboako Ituna]], 2009ean jarri zen indarrean. Orain arte herrialde bakarrak utzi du EB edo haren aurreko erakundeetako bat, [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|Erresuma Batuak 2020an]], 2016ko ekainean [[Brexit|egindako erreferendumean]] irtetearen aldekoek irabazi ostean. Munduko gizakien %7,0 bizi dira EBn,<ref group="oh">2016an munduko populazioaren %7,3 bizi zen Europar Batasunean, baina Erresuma Batuak batasuna uztean gutxiago izango lirateke. Erresuma Batuak munduko populazioaren %0,9 dauka, beraz zenbakia %7tik behera egongo da.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=European Demographic Datasheet 2018|url=http://www.populationeurope.org/|aldizkaria=www.populationeurope.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref> baina 2017an [[Barne Produktu Gordina]] 19.670 bilioi [[dolar]]rekoa zen, munduko BGParen %24,6<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=54&pr1.y=7&c=512,946,914,137,612,546,614,962,311,674,213,676,911,548,193,556,122,678,912,181,313,867,419,682,513,684,316,273,913,868,124,921,339,948,638,943,514,686,218,688,963,518,616,728,223,836,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,726,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,734,336,144,263,146,268,463,532,528,944,923,176,738,534,578,536,537,429,742,433,866,178,369,436,744,136,186,343,925,158,869,439,746,916,926,664,466,826,112,542,111,967,298,443,927,917,846,544,299,941,582,446,474,666,754,668,698,672&s=NGDPD&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, eta %16,5 [[Erosahalmenaren parekotasun|erosketa-ahalmena]] parekatzen bada<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=19&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,672,914,946,612,137,614,546,311,962,213,674,911,676,193,548,122,556,912,678,313,181,419,867,513,682,316,684,913,273,124,868,339,921,638,948,514,943,218,686,963,688,616,518,223,728,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,199,646,733,648,184,915,524,134,361,652,362,174,364,328,732,258,366,656,734,654,144,336,146,263,463,268,528,532,923,944,738,176,578,534,537,536,742,429,866,433,369,178,744,436,186,136,925,343,869,158,746,439,926,916,466,664,112,826,111,542,298,967,927,443,846,917,299,544,582,941,474,446,754,666,698,668&s=PPPGDP&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Gainera, EBko 27 herrialde kideek [[Giza Garapen Indizea]]n goi-mailako emaitza dute, [[Nazio Batuen Garapen Programa]]ren arabera. 2012an, EBk eskuratu zuen [[Bakearen Nobel saria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Europar Batasunak irabazi du Bakearen Nobel Saria|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/968274/bakearen-nobel-saria-2012--europar-batasunak-irabazi-du-nobel-saria/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Kanpo Afera eta Segurtasun Politika erabilita, EBk nazioarteko harreman eta defentsan paper garrantzitsua du. EBk [[ordezkaritza diplomatiko]]ak ditu mundu osoan zehar, ordezkaritza dauka [[Nazio Batuen Erakundea]]n, [[Munduko Merkataritza Elkartea]]n, [[G7]]an eta [[G20]]an. Bere paperaren garrantzia dela eta, [[superpotentzia]] berritzat hartzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=McCormick|izenburua=The European superpower|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/71266552|isbn=1403998450|pmc=71266552|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. == Historia == {{sakontzeko|Europar Batasuneko historia}} === Aurrekariak === [[476]]an [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Erroma erori]] eta [[Goi Erdi Aroa|ondorengo mendeetan]], Europako zenbait estatuk, euren burua desagertutako [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[translatio inperii]]''tzat hartu zuten: [[Frankoak|Frankoen Inperioa]] (481-843) eta [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] (962-1806), beraz, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|mendebaldean Erroma]] berpizteko saiakerak izan ziren. Kontinenteari buruzko nazioz gaindiko gobernu baten filosofia politiko honek, antzinako Erromatar Inperioaren adibidearen antzekoa zena, [[Erdi Aroa]]ren hasiera eman zion ''Renatio Inperii'' ("inperioaren zaharberritzea") kontzeptuari<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Renovatio imperii romanorum - Oxford Reference|hizkuntza=en|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100414131|aldizkaria=www.oxfordreference.com|doi=10.1093/oi/authority.20110803100414131|sartze-data=2020-02-01}}</ref>, ''Reichsidee'' ("ideia inperiala") edo ''Imperium Christianum'' ("kristau inperioa") formetan, erlijioan inspiratua<ref>{{Erreferentzia|izena=René|abizena=Metz|izenburua=Robert Folz, L'idée d'Empire en Occident du Ve au XIVe siècle, Collection historique, 1953|orrialdeak=170–171|data=1955|url=https://www.persee.fr/doc/rscir_0035-2217_1955_num_29_2_2079_t1_0170_0000_2|aldizkaria=Revue des Sciences Religieuses|alea=2|zenbakia=29|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Percy Ernst|abizena=Schramm|izenburua=Kaiser, Rom und Renovatio; Studien zur Geschichte des römischen Erneuerungsgedankens vom Ende des karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit.|argitaletxea=Wissenschaftliche Buchgesellschaft|hizkuntza=German|data=1957|url=https://www.worldcat.org/title/kaiser-rom-und-renovatio-studien-zur-geschichte-des-romischen-erneuerungsgedankens-vom-ende-des-karolingischen-reiches-bis-zum-investiturstreit/oclc/15021725|pmc=15021725|sartze-data=2020-02-01}}</ref>. Erdi Aroko [[kristandade]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan|abizena=Jones|izenburua=Europe has been building a secret community of culture {{!}} Jonathan Jones|hizkuntza=en-GB|data=2010-11-23|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/nov/23/european-union-written-in-stone-christendom|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Perkins, Mary Anne.|izenburua=Christendom and European identity : the legacy of a grand narrative since 1789|argitaletxea=Walter de Gruyter|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56591718|isbn=3-11-018244-0|pmc=56591718|sartze-data=2020-02-01}}</ref> eta [[Aita santu|aitasantutzaren]] botere politikoa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nelsen, Brent F.,|izenburua=Religion and the struggle for European union : confessional culture and the limits of integration|url=https://www.worldcat.org/oclc/908146251|isbn=978-1-62616-071-2|pmc=908146251|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mather, Janet, 1949-|izenburua=Legitimating the European Union : aspirations, inputs and performance|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/314846996|isbn=978-0-230-62562-4|pmc=314846996|sartze-data=2020-02-01}}</ref> askotan aipatzen dira Europako integrazioa eta batasuna bultzatzen duten faktore gisa. Kontinentearen ekialdean, Errusiar Tsarrerriak eta, ondoren, Errusiar Inperioak (1547-1917) Mosku Hirugarren Erroma eta ekialdeko tradizioaren oinordeko bezala izendatu zuten, Konstantinopla 1453an erori ondoren. Greziar ekialdearen eta latindar mendebaldearen arteko aldea jada zabaldu zen Erromatar Inperioaren zatiketa politikoarekin IV. mendean eta 1054ko zisma Handiarekin, eta Altzairuzko Teloiarekin zabalduko zen berriro (1945-91). Pentsamendu politiko paneuroparra XIX. mendean sortu zen, Napoleonen inperioa desagertu ondoren (1804-15) Frantziar eta Amerikar Iraultzen ideia liberaletan oinarrituta. Vienako Kongresuaren emaitzen ondoren joan ziren hamarkadetan, europar batasunaren idealak kontinente osoan loratu ziren, bereziki Wojciech Jastrzębowski, Giuseppe Mazzini edo Theodore de Korwin Szymanowskiren idatzietan. Europako Estatu Batuak (frantsesez États-Unis d'Europe) Victor Hugok erabili zuen 1849an Parisen egindako Bakearen Nazioarteko Biltzarrean: === Bigarren Mundu Gerra ondorengo testuingurua === [[Bigarren Mundu Gerra]] amaitu eta gutxira arte, Estatuaren funtzionamendua eta bizitza politikoa konstituzioetan eta legeria nazionaletan oinarritzen ziren ia esklusiboki; horiek ezartzen zituzten [[estatu]] bakoitzean herritarrek eta [[alderdi politiko]]ek zein Estatuak berak eta beraren erakundeek bete behar zituzten jokabide-arauak. Europaren kolapso osoak nagusiki, kontinente zaharraren gainbehera ekonomiko eta politikoarekin batera, sortu zituen hasiera berri baterako baldintzak, eta biziberritu zuen Europako ordenamendu berri baten ideia<ref name="abc">Testu honen zatiak Eusko Jaurlaritzak argitaratutako liburu publiko honetatik hartu edo moldatu dira: {{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/liburua/europar-batasuneko-zuzenbidearen-abc-a/web01-a2aznagu/eu/|izenburua=Europar Batasuneko zuzenbidearen ABC-a|argitaletxea=Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzu Nagusia|egilea=Hainbat egile}}</ref>. Oro har, gerraosteko europar integrazioko ahaleginek irudi nahasia erakusten dute, erakunde konplexu eta gardentasun urrikoez osatua. Horrela elkarren ondoan daude, baina beren arteko benetako loturarik izan gabe, [[Ekonomia Lankidetza eta Garapeneko Antolakundea]] (ELGA), [[Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea]] (NATO), [[Europako Kontseilua]] eta Europar Batasuna (EB). Azpian zituzten helburu zehatzak kontuan hartuta baino ez du forma hartzen erakunde europarren aniztasun horrek; horien arabera, hiru talde handitan sailkatzen dira<ref name="abc" />. === Lehen taldea: erakunde euroatlantikoak === [[Fitxategi:Het congres van Europa, Openingszitting in Ridderzaal, Receptie op kasteel Oud-Wassenaar, Massameeting op de Dam.webm|thumb|ezkerrera|1948ko maiatzean egindako Europaren aldeko kongresua, Herbehereetan. [[Winston Churchill]]i ongietorri beroa egin zioten Europako Mugimenduaren Kongresuan. Lehen ministro britainiar ohiak, garai hartan oposizio- buruak, Europako Kongresuaren inaugurazio- ekitaldia zuzendu zuen. 1946ko irailaren 19an, Zurichen eman zuen hitzaldi ospetsuan, Europaren batasuna eskatu zuen.]] Bigarren Mundu Gerraren ostean [[Ameriketako Estatu Batu]]ek eta Europak [[Ameriketako Estatu Batuak-Europar Batasuna harremanak|elkarren artean egin zuten aliantzatik]] sortu ziren erakunde euroatlantikoak. Horrela, ez da kasualitatea Estatu Batuen ekimen baten ondorio izatea gerraosteko Europako lehen erakundea, [[Ekonomia Lankidetzarako Europako Erakundea]] (ELEE), zeina 1948an sortu baitzen. Estatu Batuetako garai hartako Kanpo Arazoetako ministro [[George Marshall]]ek, 1947an, Europako estatuei eskatu zien berreraikitze ekonomikoaren ahaleginak bateratzeko. Horretarako, Estatu Batuen laguntza agindu zien; hura [[Marshall Plana|Marshall Planean]] gauzatu zen, eta oinarria izan zen [[Mendebaldeko Europa]]ren berreraikitze azkarrerako. ELEEren helburu nagusia izan zen lehenengo estatuen arteko merkataritza liberalizatzea. Alderdi osagarri gisa, 1960. urtean (Estatu Batuak eta [[Kanada]] sartu ziren urtea), hirugarren munduko ekonomia sustatzea ezarri zen, garapenerako laguntzen bidez. ELEE [[Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea|ELGA]] bihurtu zen, eta, gaur egun, 35 kidek osatzen dute<ref name="abc" />. ELEEren ondoren, 1949an, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] sortu zen, Estatu Batuekiko eta Kanadarekiko itun militarra. NATOren helburua dira defentsa eta babes kolektiboa. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar]] eraginari aurre egiteko segurtasun-gerriko orokor baten barruan diseinatu zen, eta 1989an «[[altzairuzko oihala]]» erori eta Sobietar Batasuna zatikatu ondoren, gero eta areago bihurtuz joan da krisiak kudeatzera eta egonkortasuna sustatzera bideratutako erakunde (ikus, [[NATOren zabalpena]]). NATOk hogeita zortzi estatu kide ditu, horien artean EBko hogeita bi estatu kide (NATOko kide ez direnak: Austria, Suedia, Finlandia<ref group="oh">2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioaren]] ostean Suediak eta Finlandiak parte hartzea eskatu dute.</ref>, Irlanda, Malta eta Zipre), eta horiez gain, Estatu Batuak, Kanada, [[Turkia]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Albania]]. Segurtasun-politikaren arloko Europako estatuen arteko lankidetza indartzeko, [[Mendebaldeko Europar Batasuna]] (MEB) sortu zen, 1954an. MEBk ekarri zuen Europan segurtasun- eta defentsa-politikaren garapenaren hasiera. Hala ere, bere eginkizuna ez zen zabaldu, nazioarteko beste erakunde batzuei eman zitzaielako haren eskumenen zatirik handiena, batez ere NATOri, Europar Kontseiluari eta EBri. Ondorioz, MEB 2011ko ekainaren 30ean desegin zen<ref name="abc" />. === Bigarren taldea: Europako Kontseilua eta ESLA === Europako erakundeen bigarren taldearen ezaugarria da ahalik eta estatu gehienek parte hartzeko aukera ematen duen egitura izatea. Horretarako, nahita onetsi zen erakunde horiek ez joatea estatuen arteko lankidetzatik harago. Talde honetakoa da [[Europako Kontseilua]]; [[1949]]ko [[maiatzaren 5]]ean sortu zen erakunde politikoa, eta gaur egun 47 estatu kide ditu, egungo EBko estatu kide guztiak barne. Europako Kontseiluaren Estatutuan ez da [[federazio]] edo batasun bat eratzeko asmorik, eta ez da aurreikusten subiranotasun nazionaleko zatiak transferitzerik edo bateratzerik. Funtsezko gai guztietan, erabakiak aho batez hartzen ditu Europako Kontseiluak. Printzipio horren arabera, Estatu bakoitzak betoa jar diezaioke ebazpenak onesteari. Horrela, Europako Kontseilua nazioarteko lankidetza-organo bat da, bere egituraren ondorioz<ref name="abc" />. Europako Kontseiluaren esparruan, hitzarmen ugari egin dira ekonomia, kultura, gizarte-politika eta zuzenbidearen arloan. Garrantzitsuena eta ezagunena da 1950eko azaroaren 4ko ''Giza Eskubideak eta Oinarrizko Askatasunak Babesteko Europako Hitzarmena'' ([[Giza Eskubideen Europako Hitzarmena]] edo GEEH); Europako Kontseiluko 47 estatu kide atxiki zaizkio gaur egun arte. Hitzarmen horrekin gutxieneko irizpide bat ezarri zen, zeinak garrantzi praktiko handia izan baitzuen, estatu sinatzaileetan giza eskubideen babesa bermatzeko, baita babes judizialen sistema ere; horren babespean, herrialde kideetan egindako giza eskubideen urraketak kondenatu zitezkeen, Hitzarmenaren bidez [[Estrasburgo]]n ezarritako organoen bidez: [[Giza Eskubideen Europako Batzordea]] eta [[Giza Eskubideen Europako Auzitegia]]<ref name="abc" />. Talde honetakoa da [[Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea]] (ESLA) ere; 1994an sortu zen, eta, haren aurretik, Europako Segurtasun eta Lankidetzako Konferentzia egon zen. ESLAk, zeina 57 herrialdek osatzen duten, 1975eko [[Helsinkiko Akta]]n eta 1990eko [[Parisko Gutuna|Parisko Gutunean]] ezarritako printzipio eta helburuak lortzea du xede: Europako estatuen artean konfiantza sortzen duten neurriak sustatzea, eta, horrez gain, «segurtasun-sare» bat sortzea, gatazkak bide baketsuen bidez konpontzeko<ref name="abc" />. === Hirugarren taldea: Europar Batasuna === [[Fitxategi:Expansion of the European Communities 1973-1992.png|thumb|Erkidegoen handitzea ([[1973]]-[[1992]])<br />Berdez sortzaileak eta urdinez kide berriak.]] Europar erakundeen hirugarren taldea Europar Batasunak osatzen du. Europar Batasunak estatu-elkarte tradizionalen aldean duen berritasuna da Estatu kideek beren subiranotasunaren zati bati uko egin diotela EBri emateko, eta eskumen propioak eman dizkiotela, estatu kideetatik independente. Bere eskumenak baliatzean, estatu kideen subiranotasun-egintzen baliokide diren egintza juridikoak onesteko ahalmena du EBk<ref name="abc" />. Europar Batasunaren sorrerako lehen harria [[Robert Schuman]] Frantziako Kanpo Arazoetarako ministroak ezarri zuen, [[Schuman Adierazpena|1950eko maiatzaren 9ko bere Deklarazioarekin]]: horretan aurkeztu zuen Europako ikatzaren eta altzairuaren industria bateratzeko [[Jean Monnet]]ekin batera diseinatu zuen plana. Haren bidez, nolabait, abiarazi nahi zen «zibilizaziorako ezinbestekoa» den eta bera gabe «munduko bakea babestu ezin den» «Europa antolatu eta biziaren» aldeko ekimen historiko bat<ref name="abc" />. Schuman Plana [[Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa]] (IAEE) eratzeko Tratatua sinatzean gauzatu zen, [[1951]]ko [[apirilaren 18]]an (Parisko Tratatua), eta 1952ko [[uztailaren 23]]an indarrean sartzean, sei estatu sortzaile zituela (Belgika, [[Alemaniako Errepublika Federala]], Frantzia, Italia, Luxenburgo eta Herbehereak). Erkidego hori berrogeita hamar urteko epe mugatu baterako ezarri zen, eta Europako Erkidegoan «sartu zen» 2002ko uztailaren 23an, bera eratzeko Tratatua iraungitzean. Tratatu horren osagarri, urte batzuk geroago, [[1957]]ko [[martxoaren 25]]eko [[Erromako Tratatuak|Erromako Tratatuen]] bidez, herrialde berberek sortu zituzten [[Europako Ekonomia Erkidegoa|Europako Erkidego Ekonomikoa]] (EEE) eta [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa]] (EAEE edo Euratom); biek 1958ko urtarrilaren 1ean hasi zituzten euren jarduerak, orduan sartu baitziren indarrean Tratatuak<ref name="abc" />. ==== Maastrichteko Ituna ==== [[Fitxategi:Expansion of the European Union 1995-2007.png|thumb|Batasunaren handitzea ([[1993]]-[[2007]])<br />Berdez Maastricht aurrekoak, urdinez kide berriak.]] [[Maastrichteko Ituna|Maastrichteko Itunaren]] bidez Europar Batasuna sortzeak etapa berri bat inauguratu zuen Europaren integrazio politikorako. Tratatua [[1992]]ko [[otsailaren 7]]an sinatu zen, [[Maastricht]]en, baina ez zen indarrean sartu 1993ko [[azaroaren 1]]a arte, berreste-prozeduran egon ziren zenbait oztoporen ondorioz ([[1992ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek lehen erreferendumean]] ez zuten onartu<ref>{{Erreferentzia|izena=Joel|abizena=Havemann|izenburua=EC Leaders at Sea Over Danish Rejection : Europe: Vote against Maastricht Treaty blocks the march to unity. Expansion plans may also be in jeopardy.|hizkuntza=en-US|data=1992-06-04|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-06-04-mn-1350-story.html|aldizkaria=Los Angeles Times|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; [[Edinburgoko Hitzarmena (1992)|Edinburgoko Hitzarmenaren]] ondoren [[1993ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek onartu zuten]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maastricht Treaty|hizkuntza=en-GB|data=2001-04-30|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/europe/euro-glossary/1216944.stm|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; Alemanian konstituzio-kontrakotasuneko errekurtsoa aurkeztu zen Tratatua parlamentuan berresteagatik). Tratatuak «Europako herrien arteko gero eta batasun handiagoa eratzeko prozesuaren etapa berri» gisa definitzen du bere burua. Europar Batasunaren eratze-egintza dauka, baina haren garapen osoa egin gabe. Europar Batasunak ez zituen Europako erkidegoak ordeztu, baizik eta lankidetza modu eta politika berriekin konbinatu zituen izen bakar baten barruan. Metaforikoki esan daiteke horrek ekarri zuela Europar Batasunak oinarri hartu zituen hiru zutabeak ezartzea. Lehenengo zutabea Europako Erkidegoak ziren: EEE (EE izena hartu zuen), IAEE (2002ra arte) eta EAEE. Bigarren zutabea zen atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen alorreko Estatu kideen arteko lankidetza. Hirugarren zutabea zen justiziaren eta barne-gaien arloetako estatu kideen arteko lankidetza<ref name="abc" />. Europar Batasunaren lehen bilakaera [[Amsterdamgo Ituna|Amsterdamgo Itunarekin]] eta [[Nizako Ituna|Nizako Itunarekin]] gauzatu zen; 1999ko maiatzaren 1ean eta 2003ko otsailaren 1ean indarrean sartu ziren, hurrenez hurren. Erreforma horien helburua zen EBren ekintza-ahalmena mantentzea, estatu kide berri asko sartuko liratekeeneko handitzeari begira. Horrenbestez, bi Tratatuek, lehenik eta behin, erreforma instituzionalak ekarri zituzten; dena den, lehenagoko erreformen aldera, ez zen nabarmendu Europako integrazioan sakontzeko borondate politikoa<ref name="abc" />. ==== Europako Konstituzioaren bila ==== Horrek eragin zituen kritikek eztabaida bultzatu zuten EBren etorkizunari eta haren konfigurazio instituzionalari buruz, eta, haien ondorioz, Europar Batasunaren etorkizunari buruzko adierazpena onetsi zuten estatuburu edo gobernuburuek, 2001eko [[abenduaren 15]]ean, [[Laeken]] hirian (Belgika). Adierazpenean, EBk konpromisoa hartu zuen demokratikoago, gardenago eta eraginkorragoa izateko, eta Konstituzio baterako bidea irekitzeko. Helburu horiek gauzatzeko lehen urratsa izan zen «Europaren etorkizunari buruzko Konbentzioa» izenekoari Europako Konstituzio bat egitea enkargatzea; [[Valéry Giscard d’Estaing]] Frantziako presidente ohia zuen buru konbentzioak. Konbentzioak Europako Konstituzio bat eratzeko Tratatuaren proiektua egin zuen; 2003ko uztailaren 18an, Kontseilu Europarraren lehendakariari eman zioten ofizialki, eta 2004ko uztailaren 17an eta 18an onetsi zuten, Bruselan, estatuburu edo gobernuburuek, zenbait aldaketa eginda<ref name="abc" />. Konstituzioaren helburua zen Europar Batasuna eta aurreko formako Europako Erkidegoa bateratzea, Europar Batasun berri eta bakar batean, zeina konstituzio-tratatu bakar batean oinarritu behar baitzen. Energia Atomikoaren Europako Erkidegoak baino ez zuen mantenduko erkidego independentearen bere estatusa, baina Europar Batasun berriari estu lotuta egoteari utzi gabe. Hala ere, deskribatutako konstituzio-ikuspegi horrek huts egin zuen estatu kideek berresteko prozesuan. Hasiera positiboa izan zuen, artean ziren hogeita bost estatu kideetako hamahiruk berretsi baitzuten; baina, Europar Batasuneko Konstituzio Tratatua atzera bota zen bi erreferendumetan: Frantzian ([[2005eko Frantziako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 54,68, aurka]]; % 69,34ko parte-hartzearekin) eta Herbehereetan ([[2005eko Herbehereetako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 61,7, aurka]]; % 63ko parte-hartzearekin)<ref name="abc" />. [[Fitxategi:EU_Roma_Musei_Capitolini_close-up.jpg|thumb|[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]] sinatzeko ekitaldia.]] Bi urteko hausnarketa-aldiaren ondoren, 2007ko lehen seihilekora arte itxaron behar izan zen erreforma-pakete berri bat abian jartzeko. Erreforma-pakete horrek berekin ekarri zuen Europako Konstituzioaren planteamendua formalki baztertzea, zeinak indarrean zeuden Tratatu guztiak indargabetzea aurreikusten baitzuen eta haien ordez «[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]]» izeneko testu bakarra ezartzea. Horren ordez, erreforma-tratatu bat egin zen, Maastrichteko, Amsterdamgo eta Nizako Tratatuen tradizioari zintzo jarraituz; horrek oinarrizko aldaketak sartu zituen indarrean zeuden Tratatuetan, barnean zein atzerrian jarduteko EBren gaitasuna handitzeko, legitimazio demokratikoa indartzeko, eta, oro har, EBren jardunaren eraginkortasuna hobetzeko. Europako tradizio onari jarraituz, erreforma-tratatu hori [[Lisboako Ituna|Lisboako Itunean]] bataiatu zen, hiri horretan sinatu baitzen. Lisboako Ituna oso azkar idatzi zen. Horrela izan zen, bereziki, 2007ko ekainaren 21 eta 22an Bruselan egindako Kontseilu Europarraren bileran, bileraren ondorioetan estatuburu edo gobernuburuek berek zehatz-mehatz ezarri zutelako nola eta zer neurritan sartu behar ziren indarrean zeuden tratatuetan Konstituzio Trataturako adostutako aldaketak. Kasu horretan, oso modu ezohikoan jokatu zuten, eta ez ziren mugatu gero gobernu arteko biltzar batek gauzatu beharko zituen jarraibide orokorrak ematera (egin ohi zuten bezala); aitzitik, haiek beraiek landu zituzten aurreikusitako aldaketen egitura eta edukia, eta askotan arau jakin baten formulazio zehatza ere ezarri zuten<ref name="abc" />. Gai polemikoenen artean, bereziki aipatzekoak dira honako hauek: EBren eta estatu kideen eskumenak zedarritzea, atzerri- eta segurtasun-politika erkidea garatzea, integrazio-prozesuan nazioko parlamentuek izango zuten zeregin berria, [[Oinarrizko Eskubideen Gutuna]] sartzea Batasuneko zuzenbidean, eta zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialaren arloko balizko aurrerapenak. Horrenbestez, 2007an deitutako Gobernuen arteko Biltzarrak malgutasun-tarte txikia izan zuen, eta egin nahi ziren aldaketen alderdi teknikoak gauzatzeko beste ahalmenik ez zuen. Horrela, 2007ko urriaren 18an eta 19an amaitutzat jo ziren Gobernuen arteko Konferentziaren lanak, eta egun horretan bertan onetsi zituzten Kontseilu Europarrak Lisboan egindako bilera informalean. ==== Lisboako Ituna ==== [[Fitxategi:Dont be bullied.jpg|thumb|Lisboako Itunaren aurkako kartela, Irlandan.]] Azkenean, 2007ko [[abenduaren 13]]an, [[Lisboa]]n, [[Lisboako Ituna|Ituna sinatu zuten]] garai hartako EBko hogeita zazpi estatu kideetako estatuburu edo gobernuburuek<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=EBko Erreforma Ituna gaur sinatu dute Lisboan|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/24486/ebko-erreforma-ituna-gaur-sinatu-dute-lisboan.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-01-10}}</ref> ([[Kroazia]] ez zen 2013ra arte sartu Europar Batasunean). Hala ere, Tratatu honen kasuan ere, berresteko prozedura oso korapilatsua izan zen. Lisboako Itunak, Europar Batasuneko Konstituzio Ituna ez bezala, Frantzian eta Herbehereetan berrestearen erronka gainditu zuen, baina hasieran berrespenak huts egin zuen [[2008ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Irlandan 2008ko ekainaren 12an egindako lehen erreferendumean]] (botoen % 53,4, kontra; % 53,1eko parte-hartzearekin). Tratatu berriaren eragin-esparruari (mugatua) buruzko juridikoki lotesle ziren zenbait berme eman arte ez zen berriro bozkatu [[2009ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Lisboako Tratatua bigarren erreferendumean]]. Orduan, 2009ko urrian, Irlandarren gehiengo zabal batek onetsi zuen Tratatua (botoen % 67,1 aldekoa izan zen, eta parte-hartzea % 59koa izan zen). Gainera, Irlandako erreferendumaren emaitza positiboak erraztu zuen Poloniak eta Txekiak Lisboako Tratatua berrestea; izan ere, Polonian, [[Lech Kaczyński|Kaczyński]] lehendakariak baldintza bat jarri zuen berreste-akta sinatzeko: Irlandako erreferendumean Tratatua onets zedin. [[Václav Klaus]] Txekiako lehendakariak ere, adierazi zuen asmoa zuela Irlandako erreferendumaren emaitza jakin arte itxaroteko, eta, azkenik, berreste-akta sinatzeko beste baldintza bat jarri zuen: bermatu behar zen Lisboako Tratatuak —batez ere, Oinarrizko Eskubideen Gutuna Europar Batasunaren Tratatuan sartzeak— ez zituela ukituko 1945eko «[[Beneš dekretuak]]» izenekoak, zeinek garai batean Alemaniakoak izandako Txekiako lurraldeen gaineko lurralde-erreklamazioak baztertzen baitzituzten. Eskakizun horretarako ere konponbidea aurkitu, eta, 2009ko azaroaren 3an, berreste-akta sinatu zuen Txekiako lehendakariak. Horrela, berreste- prozedura arrakastaz amaitu zen, eta 2009ko abenduaren 1ean sartu izan zen indarrean Lisboako Ituna<ref name="abc" />. Lisboako Tratatuaren bidez, Europar Batasunak eta Europako Erkidegoak bat egin zuten, eta Europar Batasun bakarra osatu zuten. Harrezkero, «Batasun» terminoak ordezkatuko zuen «Erkidego» terminoa toki orotan. Batasunak Europako Erkidegoa ordezkatu du, eta haren ondorengo da.<ref name="abc" />. ==== Brexita ==== {{sakontzeko|Brexit}} [[Brexit]]a (''British'' eta ''exit'' hitzen [[portmanteau|''portmanteau'']] bat) edo '''Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea''' [[Erresuma Batua]]k [[Europar Batasuna|Europar Batasunetik]] (EB) programatutako erretiratzea izan zen. [[Erresuma Batua Europar Batasunean egoteari buruzko galdeketa|2016ko ekainean egindako erreferendum baten ondoren]] (% 51,9k irtetearen alde bozkatu zuen), Erresuma Batuko gobernuak formalki iragarri zuen 2017ko martxoan Europar Batasunetik aterako zela, eta bi urteko prozesu bati ekin zion, Erresuma Batuak 2019ko martxoaren 29an irtetearekin amaitu behar zuena, baina hainbat atzerapen izan zituena. == Europar Batasunaren hiru itunak == Europar Batasuna hiru itunetan oinarritzen da. [[Maastrichteko Ituna|Europar Batasunaren Tratatua]] (EBren Tratatua edo EBT); sei titulu hauetan banatuta dago: Xedapen erkideak (I), printzipio demokratikoei buruzko xedapenak (II), erakundeei buruzko xedapenak (III), lankidetza indartuei buruzko xedapenak (IV), Batasunaren atzerri-ekintzari buruzko xedapen orokorrak eta atzerri- eta segurtasun-politika erkideari buruzko xedapen espezifikoak (V) eta azken xedapenak (VI)<ref name="abc" />. [[Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua]] (EBFT) Europako Erkidegoa eratzeko Tratatutik dator (EE Tratatua). EBFTak, funtsean, EE Tratatuaren egiturari jarraitzen dio. Aldaketa nagusiak izan dira Batasunaren atzerri-ekintzan eta kapitulu berriak ezartzean, bereziki energia-politikari, zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialari, espazioari, kirolari eta turismoari buruzkoak<ref name="abc" />. [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa eratzeko Tratatua]]k (Euratomen edo EAEEren Tratatua) aldaketa puntual batzuk baino ez ditu izan. Egin zaizkion aldaketa espezifikoak Lisboako Tratatuari erantsitako protokolo batzuetan sartu dira<ref name="abc" />. EBren Tratatuak eta EBFTk balio juridiko berbera dute; horrenbestez, horietako bat ere ez dago bestearen mendean. Esanbidezko azalpen juridiko hori beharrezkoa da, bi tratatuetako erregulazio-mailak eta aurreko EEren Tratatuaren izen berriak (Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua) iradoki baitezakete EBren Tratatua nolabaiteko lege konstituzionala edo oinarrizko tratatua dela eta EBFT, berriz, betearazte- tratatua. Halaber, EBren Tratatuak eta EBFTk ez dute konstituzio- izaera formalik. Tratatuetan erabilitako terminologiak konstituzio- proiektuarekiko aldaketa hori islatzen du: hala, «Konstituzio» hitza ez da erabiltzen; «Batasunaren Kanpo Arazoetako ministroa» izenez aldatu, eta «Batasunaren atzerri- eta segurtasun-politika erkideko goi-ordezkaria» da; eta «legea» eta «esparru-lege» izendapenak bertan behera utzi dira. Era berean, EBren sinboloak (bandera edo ereserkia) ez dira aipatzen aldatutako Tratatuen inongo artikulutan. EBko zuzenbidearen nagusitasuna ez dago esanbidez jasota Tratatuaren arau batean, baina gai horri buruzko Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren jurisprudentziari buruzko adierazpen batetik ondorioztatzen da, ohikoa izaten zen bezala<ref name="abc" />. Europar Batasunaren «hiru zutabeko egitura» ere ezabatu da Lisboako Tratatuaren bidez. Hala ere, prozedura bereziek indarrean jarraitzen dute atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen arloan, Europako defentsa- politika barne; Tratatuaren eranskin gisa gehitutako Gobernuen Arteko Biltzarraren adierazpenek azpimarratzen dute eremu politiko horretan estatu kideek duten izaera espezifikoa eta ardura berezia<ref name="abc" />. == Kideak == {{Sakontzeko|Europar Batasuneko estatu kideak}} [[Fitxategi:EC-EU-enlargement animation.gif|thumb|Europar Batasunaren zabalpenaren mapa.]] Europar Batasunak gaur egun hogeita zazpi estatu kide ditu: lehenik, Europako Ekonomia Erkidegoaren sei estatu sortzaileak, hau da, [[Belgika]], [[Alemania]] ([[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]]ren lurraldera hedatu zen 1990eko urriaren 3an, bi estatu alemaniarrek bat egin zutenean), [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]] eta [[Herbehereak]]. 1973ko urtarrilaren 1ean, estatu hauek atxiki zitzaizkion Erkidegoari: [[Danimarka]] (dena den, [[Groenlandia]] dagoeneko ez dago Batasunean, bertako biztanleek, gehiengo txikiagatik bazen ere, erabaki baitzuten irlak ez jarraitzea Europar Erkidegoan, [[1982ko Groenlandiako erreferenduma|1982ko otsailean egindako erreferendumean]]) eta [[Irlanda]]; [[Erresuma Batua]] talde honetakoa zen, baina atera zen [[Brexit]]aren ostean; [[Norvegia]] ere sartzea aurreikusita bazegoen ere, [[1972ko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|1972ko urrian egin zuten erreferendumaren emaitzak]] galarazi zuen (botoen % 53,5 kontrakoak izan ziren)<ref name="abc" />. EBren «Hegoalderako zabalkundea» deiturikoa 1981eko urtarrilaren 1ean [[Grezia]] atxikitzearekin hasi, eta 1986ko urtarrilaren 1ean [[Espainia]] eta [[Portugal]] atxikitzearekin burutu zen. Handitze horren ondoren, 1995eko urtarrilaren 1ean, [[Austria]], [[Finlandia]] eta [[Suedia]] atxiki zitzaizkion EBri. Norvegia sartzeak huts egin zuen —hogeita bi urte lehenago bezala— erreferendum baten esparruan, horretan ere boto-emaileek [[1995eko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|Norvegia EBn sartzeari uko egin baitzioten]], botoen % 52,4ko tarte txikiarekin. 2004ko maiatzaren 1ean, EBn sartu ziren [[Baltiko]]ko herrialdeak —[[Estonia]], [[Letonia]] eta [[Lituania]]—, Erdialdeko eta Ekialdeko Europako herrialdeak —[[Txekia]], [[Hungaria]], [[Polonia]], [[Eslovenia]] eta [[Eslovakia]]— eta mediterraneoko bi uharte: [[Zipre]] eta [[Malta]]. Bi urte eskas geroago, ekialdera handitzen jarraitu zuen: [[Bulgaria]] eta [[Errumania]], 2007ko urtarrilaren 1ean<ref name="abc" />. [[Kroazia]] EBri atxiki zaion azken estatua izan da, [[2013]]ko uztailaren 1ean sartu baitzen. Horrek hogeita zortzira handitu zuen estatu kideen kopurua, eta Batasuneko biztanleria 510 milioi pertsonara iritsi zen<ref name="abc" />. Brexitaren ondorioz Erresuma Batua kanpo geratu zen, eta gaur egun 27 kide dira. Beraz, gaur egun, hau da Europar Batasuneko 27 [[Europar Batasuneko estatu kideak|estatu kiden]] zerrenda:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Países de la UE {{!}} Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-countries_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> {| class="wikitaula sortable" style="font-size:95%; " ! class="unsortable" |Bandera !Izena ! !Bandera !Izena ! !Bandera !Izena |- |{{banderaikur|Alemania}} |[[Alemania]] | |{{banderaikur|Estonia}} |[[Estonia]] | |{{banderaikur|Letonia}} |[[Letonia]] |- |{{banderaikur|Austria}} |[[Austria]] | |{{banderaikur|Finlandia}} |[[Finlandia]] | |{{banderaikur|Lituania}} |[[Lituania]] |- |{{banderaikur|Belgika}} |[[Belgika]] | |{{banderaikur|Frantzia}} |[[Frantzia]] | |{{banderaikur|Luxenburgo}} |[[Luxenburgo]] |- |{{banderaikur|Bulgaria}} |[[Bulgaria]] | |{{banderaikur|Grezia}} |[[Grezia]] | |{{banderaikur|Malta}} |[[Malta]] |- |{{banderaikur|Danimarka}} |[[Danimarka]] | |{{banderaikur|Herbehereak}} |[[Herbehereetako Erresuma|Herbehereak]] | |{{banderaikur|Polonia}} |[[Polonia]] |- |{{banderaikur|Errumania}} |[[Errumania]] | |{{banderaikur|Hungaria}} |[[Hungaria]] | |{{banderaikur|Portugal}} |[[Portugal]] |- |{{banderaikur|Eslovakia}} |[[Eslovakia]] | |{{banderaikur|Irlandako Errepublika}} |[[Irlandako Errepublika]] | |{{banderaikur|Suedia}} |[[Suedia]] |- |{{banderaikur|Eslovenia}} |[[Eslovenia]] | |{{banderaikur|Italia}} |[[Italia]] | |{{banderaikur|Txekia}} |[[Txekia|Txekiar Errepublika]] |- |{{banderaikur|Espainia}} |[[Espainia]] | |{{banderaikur|Kroazia}} |[[Kroazia]] | |{{banderaikur|Zipre}} |[[Zipre]] |} [[Fitxategi:Supranational European Bodies-fr.svg|erdian|thumb|500x500px|Europako nazioz gaindiko erakundeen diagrama]] === Atxikitzeko irizpideak === EB beste estatu batzuk ere atxikitzeari irekita dago, baldin eta Kopenhagen 1993an Kontseilu Europarrak ezarritako [[Kopenhageko Irizpideak|atxikitze-irizpideak]] betetzen badituzte<ref name="abc" />: * irizpide politikoak: egonkortasun instituzionala, [[demokrazia]], [[zuzenbide-estatu]]a, [[giza eskubide]]en bermea eta gutxiengoen errespetua eta babesa; * irizpide ekonomikoak: EBren barruko merkatuko indarrei eta lehia-presioari aurre egiteko gai den merkatu-ekonomia bat egotea funtzionamenduan; * irizpide juridikoak: Europar Batasunari atxikitzeari loturiko betebeharrak betetzeko gaitasuna, politika-, ekonomia- eta diru-batasunaren helburuak onestea barne. Atxikitze-prozedurak hiru fase ditu, eta gaur egungo EBko estatu kide guztiek onetsi behar dituzte hirurak: * Atxikitzeko aukera planteatzen zaio herrialde bati. * Herrialdea hautagai ofizial bihurtzen da atxikitze-eskakizunak betetzen dituen bezain laster, baina horrek ez du esan nahi negoziazio ofizialak hasten direnik. * Atxikitze-negoziazio formalak hasiko dira herrialde hautagaiarekin, eta horietan adostuko dira gaur egungo EBko legeria sartzeko modalitateak eta prozedurak. Negoziazioak eta dagozkien erreformak bi alderdientzako modu egokian burutu ondoren, atxikipen-tratatu batean jasoko dira atxikitzeko baldintzak eta emaitzak. Tratatu hori, lehenik eta behin, [[Europako Parlamentua]]k onetsi beharko du bere kideen gehiengo osoz. Jarraian, Kontseiluak aho batez onetsi beharko du tratatua. Orduan, EBko eta herrialde hautagaiko estatuburuek edo gobernuburuek sinatu behar dute [[Atxikitze Tratatua]]. Ondoren, edozein atxikitze-tratatu «berretsi» egin beharko dute EBko estatu kideek eta herrialde hautagaiak, dagozkien xedapen konstituzionalei jarraituz. Berrespen-tresnak gordailutzearekin, atxikitze-prozedura burutu, eta Atxikitze Tratatua indarrean sartuko da. Une hartan, herrialde hautagaia estatu kide bihurtuko da. ==== Atxikitzeko hautagaiak ==== [[Turkia]]k [[1987]]ko [[apirilaren 14]]an aurkeztu zuen atxikitze-eskaera. Hala ere, askoz lehenagotik dator [[Europar Batasuna-Turkia harremanak|EBren eta Turkiaren arteko harremanen historia]]. 1963. urtean, elkarte-akordio bat sinatu zen EEEren eta Turkiaren artean, eta hura atxikitzeko bidea ireki zen. 1995. urtean, [[aduana-batasuna]] sortu zen, eta 1999ko abenduan, [[Helsinki]]n, Kontseilu Europarrak herrialde hautagaiaren estatus ofiziala eman zion Turkiari, herrialdeak sistema demokratiko baten oinarriak dituela uste baitu, nahiz eta oraindik ere asko geratzen den egiteko giza eskubideen eta gutxiengoen babesari dagokionez. Batzordearen gomendio bati jarraituz, 2004ko abenduan, Kontseilu Europarrak azkenean baimendu zuen Turkiarekin atxikitze-negoziazioak hastea, eta horiek 2005eko urrian hasi ziren. Negoziazioen azken helburua atxikitzea bada ere, ez dago hori lortuko den inolako bermerik. 1999an balizko atxikitzerako aurreikusitako data 2014. urtea izan zen; data hori gainditu da, eta ez da egutegi berririk onetsi horretarako. Turkia atxikitzea xehetasun handienarekin prestatu behar da, herrialde hori integratuko bada hirurogeita hamar urte baino gehiagoko Europako integrazioaren lorpenak arriskuan jarri gabe. [[Islandia]]k 2009ko uztailaren 17an aurkeztu zuen atxikitzeko eskaera. 2010ean hasi ziren ofizialki atxikitze-negoziazioak, eta erritmo onean egin zuten aurrera hasieran; baina gobernu-aldaketaren ostean gelditu egin ziren, eta, azkenik, erabat eten ziren, Islandiak atxikitze-eskaera bertan behera utzi baitzuen, 2015eko martxoaren 12an. {| class="wikitable" |+EBri atxikitzeko herrialde hautagai ofizialak:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ampliación de la UE - Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-enlargement_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> !Bandera !Izena !Noiz ukan zuen estatus ofiziala |- |{{banderaikur|Turkia}} |[[Turkia]] |1999 |- |{{banderaikur|Ipar Mazedonia}} |[[Ipar Mazedoniako Errepublika|Ipar Mazedonia]] |2005 |- |{{banderaikur|Serbia}} |[[Serbia]] |2010 |- |{{banderaikur|Montenegro}} |[[Montenegro]] |2010 |- |{{banderaikur|Albania}} |[[Albania]] |2014 |- |{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} |[[Bosnia-Herzegovina]] |2022 |- |{{banderaikur|Moldavia}} |[[Moldavia]] |2022 |- |{{banderaikur|Ukraina}} |[[Ukraina]] |2022 |- |{{banderaikur|Georgia}} |[[Georgia]] |2023 |} Halaber, aukera zabaldu da EBri etorkizunean atxiki dakizkion [[Kosovo]] {{banderaikur|Kosovo}}. 2014an ere [[Europar Batasuna-Ukraina Asoziazio Akordioa]] sinatu zen, 2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioarekin]] berriro indarra hartu zuen akordioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Luke|abizena=McGee|izenburua=Ukraine's EU hopes get shot in the arm as bloc's leaders approve candidate status|hizkuntza=en|data=2022-06-23|url=https://www.cnn.com/2022/06/23/europe/eu-approves-ukraine-candidateship-intl/index.html|aldizkaria=CNN|sartze-data=2023-01-10}}</ref>. 2013an [[Europar Batasuna-Georgia Asoziazio Akordioa]] sinatu zen. ==== Europar Batasunera sartzeko agendan ez dauden estatuak: ==== * [[Liechtenstein]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Suitza]] * Mikroestatuak ([[Andorra]], [[Monako]], [[San Marino]] eta [[Vatikano Hiria]]) * [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europako estatu bat]] ([[Bielorrusia]]) * [[Transkaukasia|Bi estatu transkaukasiarrak]] ([[Armenia]] eta [[Azerbaijan]]) * [[Kazakhstan]] eta [[Errusia]] * [[Cabo Verde]], [[Israel]] eta [[Maroko]] === Europar Batasuna utzi dutenak === {{Sakontzeko|Brexit}} [[Erresuma Batua]] Europar Batasuneko kide izan da [[1973]]az geroztik, baina 2016an elkartetik alde egitea erabaki zen [[erreferendum]] batean, eta [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|EBtik irten zen]] da. Ofizialki [[2020]]eko [[urtarrilaren 31]]an utzi zuen Europar Batasuna. == Geografia == === Klima === === Ingurumena === == Erakundeak == === Europar Batasuneko erakundeak === {{sakontzeko|Europar Batasuneko Erakundeak}} Gaur egun Europar Batasuna bost erakundek gobernatzen dute. Europar Batasuna eratu duten hitzarmenetan ondoko hurrenkeran sortu ziren: [[Europako Parlamentua]], [[Europar Batasuneko Kontseilua]] (Europar Kontseilua), [[Europako Batzordea]], [[Europako Justizia Auzitegia]] eta [[Europako Kontu Auzitegia]]. Europako Batzordea EBaren [[botere betearazle]]a da, eta lege-ekimenak zein Batasuneko eguneroko jarduna ditu bere gain. Kontseiluan ez bezala, non herrikideen ordezkariek norberaren interesen alde egin behar baituten, Komisioan Batasun osoaren interesak dira defenditzekoak. Halaber, europar integrazioaren bultzatzailea ere bada Komisioa. Orain 27 komisariok osatzen dute, herrikide banakoak, nork bere ardura politikoa duela. Komisioburua —gaur egun, [[José Manuel Durão Barroso|Durão Barroso]]— eta gainerako komisarioak Kontseiluak aukeratzen ditu, parlamentuak berretsita. [[Fitxategi:EP Strasbourg hemicycle l-gal.jpg|ezkerrera|thumb|Parlamentuaren egoitza [[Estrasburgo]]n.]] [[Europako Parlamentua|Europar Batasuneko Parlamentuak]] [[botere legegile]]aren erdia osatzen du. Bost urtean behin, Europako herritarrek Parlamentuko 751 kideak hautatzen dituzte. Nahiz eta herrikideen arabera aukeratzen dituzten, biltzarrean alderdi politikoaren arabera (eta ez nazionalitatearen kontura) esertzen dira. Herrikide bakoitzak eserleku kopuru desberdina dauka, [[Aulki Banaketa Europako Parlamentuan|populazioaren arabera]]. Parlamentuko presidentearen aginpidea bi urte eta erdikoa da, beraz, legegintzaldi batean bi aukeraketa dituzte. Politikaren hainbat arlotan, Kontseiluarekin batera onesten ditu Parlamentuak legeak eta arauak (beste arlo batzuetan Kontseiluak baino ez du zeresana). [[Lisboako Ituna]]ren azpian, Kontseiluak eta Parlamentuak elkarrekin jorratuko dituzten arloak handituko dira, eta, hortaz, Parlamentuaren papera garrantzitsuago bilakatuko da. Europar Batasuneko Kontseiluak (hainbatetan Ministroen Kontseilua ere deituta) osatzen du EBeko botere legegilearen beste erdia. Erakunde bakarra den arren, praktikan Kontseilua biltzar txikiagotan bereizten da arloaren arabera, hala nola GAERC kanpo harremanetarako, edo [[Europako Batasuneko Ekonomia eta Finantzetako Ministroen Kontseilua|ECOFIN]] politika ekonomikorako. Horrela, herrikide guztiek ordezkari bana (ministro mailakoa, orokorrean) bidaltzen dute arlo horretarako. Kontseilu burua txandakako presidentziaren arabera aldatzen da. Erabakiak hartzeko, herrikide bakoitzak boto kopuru desberdina dauka. Horrela, [[Alemania]]k edo [[Frantzia]]k 29na boto dituzte eta [[Malta]]k, 3 baino ez (guztira 345 boto dira). Erregulartasunik gabe biltzen dira urtean zehar, kanpo harremanak, ekonomiak eta nekazaritza arloetan izan ezik, hauetarako hilabetero biltzen baitira. EBaren justizia-boterea [[Europako Justizia Auzitegia]]k eta Lehen Instantziako Epaitegiak osatzen dute. Batera Batasuna osatu duten hitzarmenak interpretatzen eta aplikatzen dituzte. Lehen Instantziako Epaitegiak gizabanakoen auziak hartzen ditu bere baitan batik bat, eta Justizia Epaitegiak herrikideek eta instituzioek eramandakoak jorratzen ditu. === Europako nazioz gaindiko erakundeak === Europako estatuak, EBa baino beste erakundeen parte dira. EBko kideak ez diren estatuekin erlazio estuak izan ditzateke kide batzuk edo batasuna guztiz. Adibidez, [[Europako Esparru Ekonomikoa|Europako Esparru Ekonomikoak]] [[Norvegia]], [[Liechtenstein]] et [[Islandia]] barne hartzen ditu, baita EBko estatu kide guztiak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glossary:European Economic Area (EEA)|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Glossary:European_Economic_Area_(EEA)|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> [[Fitxategi:Supranational European Bodies.svg|alt=Euler diagrama europako erakundeekin|erdian|thumb|600x600px|Europako nazioz gaindiko erakundeen Eulerren diagrama]] == Hizkuntzak == Europar Batasuneko hizkuntza ofizialak eta lan hizkuntzak 24 hauek dira: [[aleman]]a, [[bulgariera]], [[daniera]], [[eslovakiera]], [[esloveniera]], [[gaztelania]], [[ingeles]]a, [[errumaniera]], [[estoniera]], [[finlandiera]], [[frantses]]a, [[greziera]], [[hungariera]], [[Irlandako gaelera|irlandera]], [[italiera]], [[kroaziera]], [[letoniera]], [[lituaniera]], [[maltera]], [[nederlandera]], [[poloniera]], [[portuges]]a, [[suediera]], [[txekiera]]. Dokumentu garrantzitsuak, hala nola lege testuak, hizkuntza ofizial horietako bakoitzera itzultzen dira. Horiez gain, hiru hizkuntzok nolabait erdi ofizialak dira: [[euskara]], [[galiziera]] eta [[katalan]]a. Europar Batasuneko itunen itzulpen ofizialak egiten dira hizkuntza horietara, eta Europar Batasuneko herritarrek Batasuneko erakundeekiko korrespondentzia hizkuntza horietan izateko eskubidea dute. Azkenik, badira inolako ofizialtasunik ez duten beste hizkuntza batzuk: [[bretainiera]], [[erromantxe]]a, [[frankoproventzera]], [[frisiera]], [[kaxubiera]], [[korsikera]], [[okzitaniera]], [[samiera]], [[sardiniera]], eta abar. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{bg}} {{cs}} {{da}} {{de}} {{et}} {{el}} {{en}} {{es}} {{fr}} {{ga}} {{it}} {{lv}} {{lt}} {{hu}} {{mt}} {{nl}} {{pl}} {{pt}} {{ro}} {{sk}} {{sl}} {{fi}} {{sv}} [http://www.uropa.eu/index_en.htm EBren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{autoritate kontrola}} {{Europar Batasuneko Itunak, hiru zutabeak eta historia}} {{Bakearen Nobel Saridunak}} [[Kategoria:Europar Batasuna]] [[Kategoria:Nazioarteko lankidetzaren Asturisko Printzesa saridunak]] [[Kategoria:Konfederazioak]] [[Kategoria:Nazioarteko erakunde politikoak]] [[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko Batzar Nagusiaren behatzaileak]] six95g0k4ywblqw9l0o8dfhg23de1ug 9984348 9984308 2024-11-28T19:45:05Z Druiz002 154206 /* Europako nazioz gaindiko erakundeak */ 9984348 wikitext text/x-wiki {{Erdi-babestua}} {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Herrialde infotaula | ohiko_izen_luze = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent; font-size:9pt; |title = {{resize|11.5pt|Europar Batasuna}} |{{Infobox|subbox=yes|bodystyle= font-size:9pt; | rowclass1 = mergedrow| label1 = [[Aleman]]ez: | data1 = {{lang|de|Europäische Union}} | rowclass2 = mergedrow| label2 = [[Bulgariera]]z: | data2 = {{lang|bg|Европейски съюз}} | rowclass3 = mergedrow| label3 = [[Daniera]]z: | data3 = {{lang|da|Den Europæiske Union}} | rowclass4 = mergedrow| label4 = [[Errumaniera]]z: | data4 = {{lang|ro|Uniunea Europeană}} | rowclass5 = mergedrow| label5 = [[Eslovakiera]]z: | data5 = {{lang|sk|Európska únia}} | rowclass6 = mergedrow| label6 = [[Esloveniera]]z: | data6 = {{lang|sl|Evropska unija}} | rowclass7 = mergedrow| label7 = [[Estoniera]]z: | data7 = {{lang|et|Euroopa Liit}} | rowclass8 = mergedrow| label8 = [[Finlandiera]]z: | data8 = {{lang|fi|Euroopan unioni}} | rowclass9 = mergedrow| label9 = [[Frantses]]ez: | data9 = {{lang|fr|Union européenne}} | rowclass10 = mergedrow| label10 = [[Gaztelania]]z: | data10 = {{lang|es|Unión Europea}} | rowclass11 = mergedrow| label11 = [[Greziera]]z: | data11 = {{lang|el|Ευρωπαϊκή Ένωση}} | rowclass12 = mergedrow| label12 = [[Hungariera]]z: | data12 = {{lang|hu|Európai Unió}} | rowclass13 = mergedrow| label13 = [[Ingeles]]ez: | data13 = {{lang|en|European Union}} | rowclass14 = mergedrow| label14 = [[Irlandera]]z: | data14 = {{lang|ga|An tAontas Eorpach}} | rowclass15 = mergedrow| label15 = [[Italiera]]z: | data15 = {{lang|it|Unione europea}} | rowclass16 = mergedrow| label16 = [[Kroaziera]]z: | data16 = {{lang|hr|Europska unija}} | rowclass17 = mergedrow| label17 = [[Letoniera]]z: | data17 = {{lang|lv|Eiropas Savienība}} | rowclass18 = mergedrow| label18 = [[Lituaniera]]z: | data18 = {{lang|lt|Europos Sąjunga}} | rowclass19 = mergedrow| label19 = [[Maltera]]z: | data19 = {{lang|mt|Unjoni Ewropea}} | rowclass20 = mergedrow| label20 = [[Nederlandera]]z: | data20 = {{lang|nl|Europese Unie}} | rowclass21 = mergedrow| label21 = [[Poloniera]]z: | data21 = {{lang|pl|Unia Europejska}} | rowclass22 = mergedrow| label22 = [[Portuges]]ez: | data22 = {{lang|pt|União Europeia}} | rowclass23 = mergedrow| label23 = [[Suediera]]z: | data23 = {{lang|sv|Europeiska unionen}} | rowclass24 = mergedrow| label24 = [[Txekiera]]z: | data24 = {{lang|cs|Evropská unie}} }} }} |nongo = Europar Batasuneko |bandera_irudi = Flag of Europe.svg |lema = "[[In varietate concordia|Aniztasunean bat eginik]]" |ereserki_nazional = "[[Europako Ereserkia]]" [[Fitxategi:Anthem of Europe (US Navy instrumental short version).ogg|erdian]] |hiriburu = [[Brusela]]<ref name=capital>{{Erreferentzia|izena=Roman Adrian|abizena=Cybriwsky|izenburua=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2013-05-23|url=https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA64|isbn=9781610692489|sartze-data=2018-12-21}}</ref> | latd=50 |latm=51 |latNS=N |longd=4 |longm=21 |longEW=E |hiri_handien = [[Paris]] |hizkuntza_ofizialak = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = 24 hizkuntza |[[Aleman]]a<br/>[[Bulgariera]]<br/>[[Daniera]]<br/>[[Errumaniera]]<br/>[[Eslovakiera]]<br/>[[Esloveniera]]<br/>[[Estoniera]]<br/>[[Finlandiera]]<br/>[[Frantses]]a<br/>[[Gaztelania]]<br/>[[Greziera]]<br/>[[Hungariera]]<br/>[[Ingeles]]a<br/>[[Irlandera]]<br/>[[Italiera]]<br/>[[Kroaziera]]<br/>[[Letoniera]]<br/>[[Lituaniera]]<br/>[[Maltera]]<br/>[[Nederlandera]]<br/>[[Poloniera]]<br/>[[Portuges]]a<br/>[[Suediera]]<br/>[[Txekiera]] }} |gentilizioa= europar |org_mota = Batasun politiko-ekonomikoa |kidetza_mota = Estatu kideak |kidetza = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = [[Europar Batasuneko estatu kideak|27 estatu]] |[[Alemania]]<br/>[[Austria]]<br/>[[Belgika]]<br/>[[Bulgaria]]<br/>[[Danimarka]]<br/>[[Errumania]]<br/>[[Eslovakia]]<br/>[[Eslovenia]]<br/>[[Espainia]]<br/>[[Estonia]]<br/>[[Finlandia]]<br/>[[Frantzia]]<br/>[[Grezia]]<br/>[[Herbehereak]]<br/>[[Hungaria]]<br/>[[Irlandako Errepublika|Irlanda]]<br/>[[Italia]]<br/>[[Kroazia]]<br/>[[Letonia]]<br/>[[Lituania]]<br/>[[Luxenburgo]]<br/>[[Malta]]<br/>[[Polonia]]<br/>[[Portugal]]<br/>[[Suedia]]<br/>[[Txekia]]<br/>[[Zipre]]}} |buru_titulu1 = [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen1 = [[Ursula von der Leyen]] |buru_titulu2 = [[Europako Kontseilua|Europako Kontseiluko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen2 = [[Charles Michel]] |legebiltzar = {{nowrap|&nbsp;- [[Europar Batasuneko Kontseilua|EBko Kontseilua]]}}<br>{{nowrap|&nbsp;- [[Europar Legebiltzarra|Legebiltzarra]]}} |subiranotasun_mota = Sorrera<ref>Current Article 1 of the [[Treaty of Maastricht|Treaty on European Union]] reads:"The Union shall be founded on the present Treaty and on the [[Treaty of Rome|Treaty on the Functioning of the European Union]]. Those [[Treaties of the EU|two Treaties]] shall have the same legal value. The Union shall replace and succeed the [[European Community]]".</ref> |gertakari_izen1 = [[Erromako Ituna]] |gertakari_data1 = 1958ko urtarrilak 1 |gertakari_izen2 = [[Maastrichteko Ituna]] |gertakari_data2 = 1993ko azaroak 1 |eremu_rankin = 7.{{sup|a}} |eremu_magnitude = 1 E12 |eremu_km2 = 4.233.255 |ur_portzentaia = 3,08 |biztanle_zenbatespen = 446.834.579<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table|url=https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref> |biztanle_zenbatespen_rankin = 3.{{sup|a}} |biztanle_zenbatespen_urte = 2019 |biztanle_dentsitate_km2 = 106 |biztanle_dentsitate_rankin = |GDP_PPP = $20,02 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_PPP_rankin = 1.{{sup|a}} |GDP_PPP_urte = 2020 |GDP_PPP_per_capita = $45.315<ref name="imf"/> |GDP_PPP_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal = $16,449 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_nominal_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal_urte = 2015 |GDP_nominal_per_capita = $35.883<ref name="imf2"/> |GDP_nominal_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |Gini_urte = 2018 |Gini_aldaketa = gora |Gini = 30.9 <!--number only--> |Gini_ref = |Gini_rankin = |GGI_urte = 2011 |GGI_aldaketa = gora |GGI = 0.899 |GGI_ref = <ref name="HDI">Calculated using UNDP data for the member states with weighted population.</ref> |GGI_rankin = 13.<!--Calculated by taking out EU members from the list-->{{\}}25.{{sup|a}}<!--Calculated with EU members in the list--> |txanpon = [[Euro]]a&nbsp;([[ISO 4217|EUR]];&nbsp;[[Eurogunea]])<br/>{{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = Beste 10 |[[Bulgariar lev|Lev]]&nbsp;(BGN;&nbsp;Bulgaria)|[[Kroaziar kuna|Kuna]]&nbsp;(HRK;&nbsp;Kroazia)|[[Txekiar koroa]]&nbsp;(CZK; Txekia)|[[Daniar koroa]]&nbsp;(DKK;&nbsp;Danimarka)|[[Hungariar forint|Forint]]&nbsp;(HUF;&nbsp;Hungaria)|[[Poloniar złoty|Złoty]]&nbsp;(PLN;&nbsp;Polonia)|[[Errumaniar leu|Leu]]&nbsp;(RON;&nbsp;Errumania)|[[Suediar koroa]]&nbsp;(SEK;&nbsp;Suedia) }} |ordu_eremu = [[Europa Mendebaldeko ordua|WET]] ([[UTC]])<br>[[Europa Erdialdeko ordua|CET]] ([[UTC]]+1)<br>[[Eastern European Time|EET]] ([[UTC]]+2) |ordu_eremu_DST = [[Western European Summer Time|WEST]] ([[UTC]]+1)<br>[[Central European Summer Time|CEST]] ([[UTC]]+2)<br>[[Eastern European Summer Time|EEST]] |utc_offset_DST = +3 |cctld = [[.eu]] |ohar_a = Herrialde guztiak batera hartuz gero. }} '''Europar Batasuna'''<ref>{{Erreferentzia |egilea= EIMA | izenburua = Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak |url = http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf | eskuratze data = 2013-02-26}}</ref> ('''EB''') batez ere [[Europa]]n kokatuta dauden 27 estatuz osaturiko [[batasun politiko]] eta [[batasun ekonomiko|ekonomikoa]] da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=The EU in brief - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/eu-in-brief_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. 4.233.255 km² ditu eta 447 milioi biztanle inguru. Europar Batasunak [[Europar merkatu bakarra|barne-merkatu bakarra]] garatu du [[Europar Batasuneko zuzenbidea|legedi sistema]] estandarizatu batekin; lege horiek estatu-kide guztiei eragiten diete legearen esparruan, eta soilik esparru horretan, estatuek hala erabakita. Europar Batasuneko politikek pertsonen, produktuen, zerbitzuen eta kapitalaren mugimendu askea baimentzera bideratzen dira eta barne-arazoak konpontzeko [[justizia]] komun bat izatera<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=One market without borders - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/topics/single-market_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>; politika bateratuak daude gaur egun [[merkataritza]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EUROPA - Glossary - Common commercial policy|data=2009-01-16|url=https://web.archive.org/web/20090116092625/http://europa.eu/scadplus/glossary/commercial_policy_en.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, [[nekazaritza]], [[arrantza]] eta [[eskualde-garapen]]ean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inforegio - EU Regional Policy|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/regional_policy/index_en.cfm|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[Schengen eremua]]ren barruan bidaiatzeko [[pasaporte]] kontrolik ez dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WebCite query result|url=https://www.webcitation.org/617OENLLZ?url=http://ec.europa.eu/home-affairs/policies/borders/borders_schengen_en.htm|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[1999]]an [[Euro]] txanpona sortu zen, 2002tik EBko 19 kidek erabiltzen duten txanpon bateratua. EB eta [[europar herritartasun]]a [[Maastrichteko Ituna]] indarrean jarri zenean sortu ziren, 1993an<ref>{{Erreferentzia|izena=Craig, P. P. (Paul|abizena=P.)|izenburua=EU law : text, cases, and materials|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/714724945|edizioa=5th ed|isbn=9780199576999|pmc=714724945|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. EBren jatorria [[Europako Ikatz eta Altzairuaren Erkidegoa]]n eta [[Europako Ekonomia Erkidegoa]]n daude, hurrenez hurren [[1951]]eko [[Parisko Ituna (1951)|Parisko Itunean]] eta [[1957]]eko [[Erromako Ituna (1957)|Erromako Itunean]] sortu zirenak. Hasieran [[Europar Komunitateak]] deitu zenaren barnean zeuden herrialdeei [[Seien Europa]] deitzen zaio: [[Belgika]], [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]], [[Herbehereak]] eta [[Mendebaldeko Alemania]]. Komunitateen ondoren sortu ziren erakundeek kide berriak izan zituzten, eta politika eremu berriak batu zizkioten. EBren azken aldaketa konstituzional nabarmena, [[Lisboako Ituna]], 2009ean jarri zen indarrean. Orain arte herrialde bakarrak utzi du EB edo haren aurreko erakundeetako bat, [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|Erresuma Batuak 2020an]], 2016ko ekainean [[Brexit|egindako erreferendumean]] irtetearen aldekoek irabazi ostean. Munduko gizakien %7,0 bizi dira EBn,<ref group="oh">2016an munduko populazioaren %7,3 bizi zen Europar Batasunean, baina Erresuma Batuak batasuna uztean gutxiago izango lirateke. Erresuma Batuak munduko populazioaren %0,9 dauka, beraz zenbakia %7tik behera egongo da.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=European Demographic Datasheet 2018|url=http://www.populationeurope.org/|aldizkaria=www.populationeurope.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref> baina 2017an [[Barne Produktu Gordina]] 19.670 bilioi [[dolar]]rekoa zen, munduko BGParen %24,6<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=54&pr1.y=7&c=512,946,914,137,612,546,614,962,311,674,213,676,911,548,193,556,122,678,912,181,313,867,419,682,513,684,316,273,913,868,124,921,339,948,638,943,514,686,218,688,963,518,616,728,223,836,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,726,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,734,336,144,263,146,268,463,532,528,944,923,176,738,534,578,536,537,429,742,433,866,178,369,436,744,136,186,343,925,158,869,439,746,916,926,664,466,826,112,542,111,967,298,443,927,917,846,544,299,941,582,446,474,666,754,668,698,672&s=NGDPD&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, eta %16,5 [[Erosahalmenaren parekotasun|erosketa-ahalmena]] parekatzen bada<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=19&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,672,914,946,612,137,614,546,311,962,213,674,911,676,193,548,122,556,912,678,313,181,419,867,513,682,316,684,913,273,124,868,339,921,638,948,514,943,218,686,963,688,616,518,223,728,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,199,646,733,648,184,915,524,134,361,652,362,174,364,328,732,258,366,656,734,654,144,336,146,263,463,268,528,532,923,944,738,176,578,534,537,536,742,429,866,433,369,178,744,436,186,136,925,343,869,158,746,439,926,916,466,664,112,826,111,542,298,967,927,443,846,917,299,544,582,941,474,446,754,666,698,668&s=PPPGDP&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Gainera, EBko 27 herrialde kideek [[Giza Garapen Indizea]]n goi-mailako emaitza dute, [[Nazio Batuen Garapen Programa]]ren arabera. 2012an, EBk eskuratu zuen [[Bakearen Nobel saria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Europar Batasunak irabazi du Bakearen Nobel Saria|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/968274/bakearen-nobel-saria-2012--europar-batasunak-irabazi-du-nobel-saria/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Kanpo Afera eta Segurtasun Politika erabilita, EBk nazioarteko harreman eta defentsan paper garrantzitsua du. EBk [[ordezkaritza diplomatiko]]ak ditu mundu osoan zehar, ordezkaritza dauka [[Nazio Batuen Erakundea]]n, [[Munduko Merkataritza Elkartea]]n, [[G7]]an eta [[G20]]an. Bere paperaren garrantzia dela eta, [[superpotentzia]] berritzat hartzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=McCormick|izenburua=The European superpower|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/71266552|isbn=1403998450|pmc=71266552|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. == Historia == {{sakontzeko|Europar Batasuneko historia}} === Aurrekariak === [[476]]an [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Erroma erori]] eta [[Goi Erdi Aroa|ondorengo mendeetan]], Europako zenbait estatuk, euren burua desagertutako [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[translatio inperii]]''tzat hartu zuten: [[Frankoak|Frankoen Inperioa]] (481-843) eta [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] (962-1806), beraz, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|mendebaldean Erroma]] berpizteko saiakerak izan ziren. Kontinenteari buruzko nazioz gaindiko gobernu baten filosofia politiko honek, antzinako Erromatar Inperioaren adibidearen antzekoa zena, [[Erdi Aroa]]ren hasiera eman zion ''Renatio Inperii'' ("inperioaren zaharberritzea") kontzeptuari<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Renovatio imperii romanorum - Oxford Reference|hizkuntza=en|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100414131|aldizkaria=www.oxfordreference.com|doi=10.1093/oi/authority.20110803100414131|sartze-data=2020-02-01}}</ref>, ''Reichsidee'' ("ideia inperiala") edo ''Imperium Christianum'' ("kristau inperioa") formetan, erlijioan inspiratua<ref>{{Erreferentzia|izena=René|abizena=Metz|izenburua=Robert Folz, L'idée d'Empire en Occident du Ve au XIVe siècle, Collection historique, 1953|orrialdeak=170–171|data=1955|url=https://www.persee.fr/doc/rscir_0035-2217_1955_num_29_2_2079_t1_0170_0000_2|aldizkaria=Revue des Sciences Religieuses|alea=2|zenbakia=29|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Percy Ernst|abizena=Schramm|izenburua=Kaiser, Rom und Renovatio; Studien zur Geschichte des römischen Erneuerungsgedankens vom Ende des karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit.|argitaletxea=Wissenschaftliche Buchgesellschaft|hizkuntza=German|data=1957|url=https://www.worldcat.org/title/kaiser-rom-und-renovatio-studien-zur-geschichte-des-romischen-erneuerungsgedankens-vom-ende-des-karolingischen-reiches-bis-zum-investiturstreit/oclc/15021725|pmc=15021725|sartze-data=2020-02-01}}</ref>. Erdi Aroko [[kristandade]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan|abizena=Jones|izenburua=Europe has been building a secret community of culture {{!}} Jonathan Jones|hizkuntza=en-GB|data=2010-11-23|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/nov/23/european-union-written-in-stone-christendom|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Perkins, Mary Anne.|izenburua=Christendom and European identity : the legacy of a grand narrative since 1789|argitaletxea=Walter de Gruyter|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56591718|isbn=3-11-018244-0|pmc=56591718|sartze-data=2020-02-01}}</ref> eta [[Aita santu|aitasantutzaren]] botere politikoa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nelsen, Brent F.,|izenburua=Religion and the struggle for European union : confessional culture and the limits of integration|url=https://www.worldcat.org/oclc/908146251|isbn=978-1-62616-071-2|pmc=908146251|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mather, Janet, 1949-|izenburua=Legitimating the European Union : aspirations, inputs and performance|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/314846996|isbn=978-0-230-62562-4|pmc=314846996|sartze-data=2020-02-01}}</ref> askotan aipatzen dira Europako integrazioa eta batasuna bultzatzen duten faktore gisa. Kontinentearen ekialdean, Errusiar Tsarrerriak eta, ondoren, Errusiar Inperioak (1547-1917) Mosku Hirugarren Erroma eta ekialdeko tradizioaren oinordeko bezala izendatu zuten, Konstantinopla 1453an erori ondoren. Greziar ekialdearen eta latindar mendebaldearen arteko aldea jada zabaldu zen Erromatar Inperioaren zatiketa politikoarekin IV. mendean eta 1054ko zisma Handiarekin, eta Altzairuzko Teloiarekin zabalduko zen berriro (1945-91). Pentsamendu politiko paneuroparra XIX. mendean sortu zen, Napoleonen inperioa desagertu ondoren (1804-15) Frantziar eta Amerikar Iraultzen ideia liberaletan oinarrituta. Vienako Kongresuaren emaitzen ondoren joan ziren hamarkadetan, europar batasunaren idealak kontinente osoan loratu ziren, bereziki Wojciech Jastrzębowski, Giuseppe Mazzini edo Theodore de Korwin Szymanowskiren idatzietan. Europako Estatu Batuak (frantsesez États-Unis d'Europe) Victor Hugok erabili zuen 1849an Parisen egindako Bakearen Nazioarteko Biltzarrean: === Bigarren Mundu Gerra ondorengo testuingurua === [[Bigarren Mundu Gerra]] amaitu eta gutxira arte, Estatuaren funtzionamendua eta bizitza politikoa konstituzioetan eta legeria nazionaletan oinarritzen ziren ia esklusiboki; horiek ezartzen zituzten [[estatu]] bakoitzean herritarrek eta [[alderdi politiko]]ek zein Estatuak berak eta beraren erakundeek bete behar zituzten jokabide-arauak. Europaren kolapso osoak nagusiki, kontinente zaharraren gainbehera ekonomiko eta politikoarekin batera, sortu zituen hasiera berri baterako baldintzak, eta biziberritu zuen Europako ordenamendu berri baten ideia<ref name="abc">Testu honen zatiak Eusko Jaurlaritzak argitaratutako liburu publiko honetatik hartu edo moldatu dira: {{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/liburua/europar-batasuneko-zuzenbidearen-abc-a/web01-a2aznagu/eu/|izenburua=Europar Batasuneko zuzenbidearen ABC-a|argitaletxea=Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzu Nagusia|egilea=Hainbat egile}}</ref>. Oro har, gerraosteko europar integrazioko ahaleginek irudi nahasia erakusten dute, erakunde konplexu eta gardentasun urrikoez osatua. Horrela elkarren ondoan daude, baina beren arteko benetako loturarik izan gabe, [[Ekonomia Lankidetza eta Garapeneko Antolakundea]] (ELGA), [[Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea]] (NATO), [[Europako Kontseilua]] eta Europar Batasuna (EB). Azpian zituzten helburu zehatzak kontuan hartuta baino ez du forma hartzen erakunde europarren aniztasun horrek; horien arabera, hiru talde handitan sailkatzen dira<ref name="abc" />. === Lehen taldea: erakunde euroatlantikoak === [[Fitxategi:Het congres van Europa, Openingszitting in Ridderzaal, Receptie op kasteel Oud-Wassenaar, Massameeting op de Dam.webm|thumb|ezkerrera|1948ko maiatzean egindako Europaren aldeko kongresua, Herbehereetan. [[Winston Churchill]]i ongietorri beroa egin zioten Europako Mugimenduaren Kongresuan. Lehen ministro britainiar ohiak, garai hartan oposizio- buruak, Europako Kongresuaren inaugurazio- ekitaldia zuzendu zuen. 1946ko irailaren 19an, Zurichen eman zuen hitzaldi ospetsuan, Europaren batasuna eskatu zuen.]] Bigarren Mundu Gerraren ostean [[Ameriketako Estatu Batu]]ek eta Europak [[Ameriketako Estatu Batuak-Europar Batasuna harremanak|elkarren artean egin zuten aliantzatik]] sortu ziren erakunde euroatlantikoak. Horrela, ez da kasualitatea Estatu Batuen ekimen baten ondorio izatea gerraosteko Europako lehen erakundea, [[Ekonomia Lankidetzarako Europako Erakundea]] (ELEE), zeina 1948an sortu baitzen. Estatu Batuetako garai hartako Kanpo Arazoetako ministro [[George Marshall]]ek, 1947an, Europako estatuei eskatu zien berreraikitze ekonomikoaren ahaleginak bateratzeko. Horretarako, Estatu Batuen laguntza agindu zien; hura [[Marshall Plana|Marshall Planean]] gauzatu zen, eta oinarria izan zen [[Mendebaldeko Europa]]ren berreraikitze azkarrerako. ELEEren helburu nagusia izan zen lehenengo estatuen arteko merkataritza liberalizatzea. Alderdi osagarri gisa, 1960. urtean (Estatu Batuak eta [[Kanada]] sartu ziren urtea), hirugarren munduko ekonomia sustatzea ezarri zen, garapenerako laguntzen bidez. ELEE [[Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea|ELGA]] bihurtu zen, eta, gaur egun, 35 kidek osatzen dute<ref name="abc" />. ELEEren ondoren, 1949an, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] sortu zen, Estatu Batuekiko eta Kanadarekiko itun militarra. NATOren helburua dira defentsa eta babes kolektiboa. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar]] eraginari aurre egiteko segurtasun-gerriko orokor baten barruan diseinatu zen, eta 1989an «[[altzairuzko oihala]]» erori eta Sobietar Batasuna zatikatu ondoren, gero eta areago bihurtuz joan da krisiak kudeatzera eta egonkortasuna sustatzera bideratutako erakunde (ikus, [[NATOren zabalpena]]). NATOk hogeita zortzi estatu kide ditu, horien artean EBko hogeita bi estatu kide (NATOko kide ez direnak: Austria, Suedia, Finlandia<ref group="oh">2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioaren]] ostean Suediak eta Finlandiak parte hartzea eskatu dute.</ref>, Irlanda, Malta eta Zipre), eta horiez gain, Estatu Batuak, Kanada, [[Turkia]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Albania]]. Segurtasun-politikaren arloko Europako estatuen arteko lankidetza indartzeko, [[Mendebaldeko Europar Batasuna]] (MEB) sortu zen, 1954an. MEBk ekarri zuen Europan segurtasun- eta defentsa-politikaren garapenaren hasiera. Hala ere, bere eginkizuna ez zen zabaldu, nazioarteko beste erakunde batzuei eman zitzaielako haren eskumenen zatirik handiena, batez ere NATOri, Europar Kontseiluari eta EBri. Ondorioz, MEB 2011ko ekainaren 30ean desegin zen<ref name="abc" />. === Bigarren taldea: Europako Kontseilua eta ESLA === Europako erakundeen bigarren taldearen ezaugarria da ahalik eta estatu gehienek parte hartzeko aukera ematen duen egitura izatea. Horretarako, nahita onetsi zen erakunde horiek ez joatea estatuen arteko lankidetzatik harago. Talde honetakoa da [[Europako Kontseilua]]; [[1949]]ko [[maiatzaren 5]]ean sortu zen erakunde politikoa, eta gaur egun 47 estatu kide ditu, egungo EBko estatu kide guztiak barne. Europako Kontseiluaren Estatutuan ez da [[federazio]] edo batasun bat eratzeko asmorik, eta ez da aurreikusten subiranotasun nazionaleko zatiak transferitzerik edo bateratzerik. Funtsezko gai guztietan, erabakiak aho batez hartzen ditu Europako Kontseiluak. Printzipio horren arabera, Estatu bakoitzak betoa jar diezaioke ebazpenak onesteari. Horrela, Europako Kontseilua nazioarteko lankidetza-organo bat da, bere egituraren ondorioz<ref name="abc" />. Europako Kontseiluaren esparruan, hitzarmen ugari egin dira ekonomia, kultura, gizarte-politika eta zuzenbidearen arloan. Garrantzitsuena eta ezagunena da 1950eko azaroaren 4ko ''Giza Eskubideak eta Oinarrizko Askatasunak Babesteko Europako Hitzarmena'' ([[Giza Eskubideen Europako Hitzarmena]] edo GEEH); Europako Kontseiluko 47 estatu kide atxiki zaizkio gaur egun arte. Hitzarmen horrekin gutxieneko irizpide bat ezarri zen, zeinak garrantzi praktiko handia izan baitzuen, estatu sinatzaileetan giza eskubideen babesa bermatzeko, baita babes judizialen sistema ere; horren babespean, herrialde kideetan egindako giza eskubideen urraketak kondenatu zitezkeen, Hitzarmenaren bidez [[Estrasburgo]]n ezarritako organoen bidez: [[Giza Eskubideen Europako Batzordea]] eta [[Giza Eskubideen Europako Auzitegia]]<ref name="abc" />. Talde honetakoa da [[Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea]] (ESLA) ere; 1994an sortu zen, eta, haren aurretik, Europako Segurtasun eta Lankidetzako Konferentzia egon zen. ESLAk, zeina 57 herrialdek osatzen duten, 1975eko [[Helsinkiko Akta]]n eta 1990eko [[Parisko Gutuna|Parisko Gutunean]] ezarritako printzipio eta helburuak lortzea du xede: Europako estatuen artean konfiantza sortzen duten neurriak sustatzea, eta, horrez gain, «segurtasun-sare» bat sortzea, gatazkak bide baketsuen bidez konpontzeko<ref name="abc" />. === Hirugarren taldea: Europar Batasuna === [[Fitxategi:Expansion of the European Communities 1973-1992.png|thumb|Erkidegoen handitzea ([[1973]]-[[1992]])<br />Berdez sortzaileak eta urdinez kide berriak.]] Europar erakundeen hirugarren taldea Europar Batasunak osatzen du. Europar Batasunak estatu-elkarte tradizionalen aldean duen berritasuna da Estatu kideek beren subiranotasunaren zati bati uko egin diotela EBri emateko, eta eskumen propioak eman dizkiotela, estatu kideetatik independente. Bere eskumenak baliatzean, estatu kideen subiranotasun-egintzen baliokide diren egintza juridikoak onesteko ahalmena du EBk<ref name="abc" />. Europar Batasunaren sorrerako lehen harria [[Robert Schuman]] Frantziako Kanpo Arazoetarako ministroak ezarri zuen, [[Schuman Adierazpena|1950eko maiatzaren 9ko bere Deklarazioarekin]]: horretan aurkeztu zuen Europako ikatzaren eta altzairuaren industria bateratzeko [[Jean Monnet]]ekin batera diseinatu zuen plana. Haren bidez, nolabait, abiarazi nahi zen «zibilizaziorako ezinbestekoa» den eta bera gabe «munduko bakea babestu ezin den» «Europa antolatu eta biziaren» aldeko ekimen historiko bat<ref name="abc" />. Schuman Plana [[Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa]] (IAEE) eratzeko Tratatua sinatzean gauzatu zen, [[1951]]ko [[apirilaren 18]]an (Parisko Tratatua), eta 1952ko [[uztailaren 23]]an indarrean sartzean, sei estatu sortzaile zituela (Belgika, [[Alemaniako Errepublika Federala]], Frantzia, Italia, Luxenburgo eta Herbehereak). Erkidego hori berrogeita hamar urteko epe mugatu baterako ezarri zen, eta Europako Erkidegoan «sartu zen» 2002ko uztailaren 23an, bera eratzeko Tratatua iraungitzean. Tratatu horren osagarri, urte batzuk geroago, [[1957]]ko [[martxoaren 25]]eko [[Erromako Tratatuak|Erromako Tratatuen]] bidez, herrialde berberek sortu zituzten [[Europako Ekonomia Erkidegoa|Europako Erkidego Ekonomikoa]] (EEE) eta [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa]] (EAEE edo Euratom); biek 1958ko urtarrilaren 1ean hasi zituzten euren jarduerak, orduan sartu baitziren indarrean Tratatuak<ref name="abc" />. ==== Maastrichteko Ituna ==== [[Fitxategi:Expansion of the European Union 1995-2007.png|thumb|Batasunaren handitzea ([[1993]]-[[2007]])<br />Berdez Maastricht aurrekoak, urdinez kide berriak.]] [[Maastrichteko Ituna|Maastrichteko Itunaren]] bidez Europar Batasuna sortzeak etapa berri bat inauguratu zuen Europaren integrazio politikorako. Tratatua [[1992]]ko [[otsailaren 7]]an sinatu zen, [[Maastricht]]en, baina ez zen indarrean sartu 1993ko [[azaroaren 1]]a arte, berreste-prozeduran egon ziren zenbait oztoporen ondorioz ([[1992ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek lehen erreferendumean]] ez zuten onartu<ref>{{Erreferentzia|izena=Joel|abizena=Havemann|izenburua=EC Leaders at Sea Over Danish Rejection : Europe: Vote against Maastricht Treaty blocks the march to unity. Expansion plans may also be in jeopardy.|hizkuntza=en-US|data=1992-06-04|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-06-04-mn-1350-story.html|aldizkaria=Los Angeles Times|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; [[Edinburgoko Hitzarmena (1992)|Edinburgoko Hitzarmenaren]] ondoren [[1993ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek onartu zuten]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maastricht Treaty|hizkuntza=en-GB|data=2001-04-30|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/europe/euro-glossary/1216944.stm|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; Alemanian konstituzio-kontrakotasuneko errekurtsoa aurkeztu zen Tratatua parlamentuan berresteagatik). Tratatuak «Europako herrien arteko gero eta batasun handiagoa eratzeko prozesuaren etapa berri» gisa definitzen du bere burua. Europar Batasunaren eratze-egintza dauka, baina haren garapen osoa egin gabe. Europar Batasunak ez zituen Europako erkidegoak ordeztu, baizik eta lankidetza modu eta politika berriekin konbinatu zituen izen bakar baten barruan. Metaforikoki esan daiteke horrek ekarri zuela Europar Batasunak oinarri hartu zituen hiru zutabeak ezartzea. Lehenengo zutabea Europako Erkidegoak ziren: EEE (EE izena hartu zuen), IAEE (2002ra arte) eta EAEE. Bigarren zutabea zen atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen alorreko Estatu kideen arteko lankidetza. Hirugarren zutabea zen justiziaren eta barne-gaien arloetako estatu kideen arteko lankidetza<ref name="abc" />. Europar Batasunaren lehen bilakaera [[Amsterdamgo Ituna|Amsterdamgo Itunarekin]] eta [[Nizako Ituna|Nizako Itunarekin]] gauzatu zen; 1999ko maiatzaren 1ean eta 2003ko otsailaren 1ean indarrean sartu ziren, hurrenez hurren. Erreforma horien helburua zen EBren ekintza-ahalmena mantentzea, estatu kide berri asko sartuko liratekeeneko handitzeari begira. Horrenbestez, bi Tratatuek, lehenik eta behin, erreforma instituzionalak ekarri zituzten; dena den, lehenagoko erreformen aldera, ez zen nabarmendu Europako integrazioan sakontzeko borondate politikoa<ref name="abc" />. ==== Europako Konstituzioaren bila ==== Horrek eragin zituen kritikek eztabaida bultzatu zuten EBren etorkizunari eta haren konfigurazio instituzionalari buruz, eta, haien ondorioz, Europar Batasunaren etorkizunari buruzko adierazpena onetsi zuten estatuburu edo gobernuburuek, 2001eko [[abenduaren 15]]ean, [[Laeken]] hirian (Belgika). Adierazpenean, EBk konpromisoa hartu zuen demokratikoago, gardenago eta eraginkorragoa izateko, eta Konstituzio baterako bidea irekitzeko. Helburu horiek gauzatzeko lehen urratsa izan zen «Europaren etorkizunari buruzko Konbentzioa» izenekoari Europako Konstituzio bat egitea enkargatzea; [[Valéry Giscard d’Estaing]] Frantziako presidente ohia zuen buru konbentzioak. Konbentzioak Europako Konstituzio bat eratzeko Tratatuaren proiektua egin zuen; 2003ko uztailaren 18an, Kontseilu Europarraren lehendakariari eman zioten ofizialki, eta 2004ko uztailaren 17an eta 18an onetsi zuten, Bruselan, estatuburu edo gobernuburuek, zenbait aldaketa eginda<ref name="abc" />. Konstituzioaren helburua zen Europar Batasuna eta aurreko formako Europako Erkidegoa bateratzea, Europar Batasun berri eta bakar batean, zeina konstituzio-tratatu bakar batean oinarritu behar baitzen. Energia Atomikoaren Europako Erkidegoak baino ez zuen mantenduko erkidego independentearen bere estatusa, baina Europar Batasun berriari estu lotuta egoteari utzi gabe. Hala ere, deskribatutako konstituzio-ikuspegi horrek huts egin zuen estatu kideek berresteko prozesuan. Hasiera positiboa izan zuen, artean ziren hogeita bost estatu kideetako hamahiruk berretsi baitzuten; baina, Europar Batasuneko Konstituzio Tratatua atzera bota zen bi erreferendumetan: Frantzian ([[2005eko Frantziako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 54,68, aurka]]; % 69,34ko parte-hartzearekin) eta Herbehereetan ([[2005eko Herbehereetako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 61,7, aurka]]; % 63ko parte-hartzearekin)<ref name="abc" />. [[Fitxategi:EU_Roma_Musei_Capitolini_close-up.jpg|thumb|[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]] sinatzeko ekitaldia.]] Bi urteko hausnarketa-aldiaren ondoren, 2007ko lehen seihilekora arte itxaron behar izan zen erreforma-pakete berri bat abian jartzeko. Erreforma-pakete horrek berekin ekarri zuen Europako Konstituzioaren planteamendua formalki baztertzea, zeinak indarrean zeuden Tratatu guztiak indargabetzea aurreikusten baitzuen eta haien ordez «[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]]» izeneko testu bakarra ezartzea. Horren ordez, erreforma-tratatu bat egin zen, Maastrichteko, Amsterdamgo eta Nizako Tratatuen tradizioari zintzo jarraituz; horrek oinarrizko aldaketak sartu zituen indarrean zeuden Tratatuetan, barnean zein atzerrian jarduteko EBren gaitasuna handitzeko, legitimazio demokratikoa indartzeko, eta, oro har, EBren jardunaren eraginkortasuna hobetzeko. Europako tradizio onari jarraituz, erreforma-tratatu hori [[Lisboako Ituna|Lisboako Itunean]] bataiatu zen, hiri horretan sinatu baitzen. Lisboako Ituna oso azkar idatzi zen. Horrela izan zen, bereziki, 2007ko ekainaren 21 eta 22an Bruselan egindako Kontseilu Europarraren bileran, bileraren ondorioetan estatuburu edo gobernuburuek berek zehatz-mehatz ezarri zutelako nola eta zer neurritan sartu behar ziren indarrean zeuden tratatuetan Konstituzio Trataturako adostutako aldaketak. Kasu horretan, oso modu ezohikoan jokatu zuten, eta ez ziren mugatu gero gobernu arteko biltzar batek gauzatu beharko zituen jarraibide orokorrak ematera (egin ohi zuten bezala); aitzitik, haiek beraiek landu zituzten aurreikusitako aldaketen egitura eta edukia, eta askotan arau jakin baten formulazio zehatza ere ezarri zuten<ref name="abc" />. Gai polemikoenen artean, bereziki aipatzekoak dira honako hauek: EBren eta estatu kideen eskumenak zedarritzea, atzerri- eta segurtasun-politika erkidea garatzea, integrazio-prozesuan nazioko parlamentuek izango zuten zeregin berria, [[Oinarrizko Eskubideen Gutuna]] sartzea Batasuneko zuzenbidean, eta zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialaren arloko balizko aurrerapenak. Horrenbestez, 2007an deitutako Gobernuen arteko Biltzarrak malgutasun-tarte txikia izan zuen, eta egin nahi ziren aldaketen alderdi teknikoak gauzatzeko beste ahalmenik ez zuen. Horrela, 2007ko urriaren 18an eta 19an amaitutzat jo ziren Gobernuen arteko Konferentziaren lanak, eta egun horretan bertan onetsi zituzten Kontseilu Europarrak Lisboan egindako bilera informalean. ==== Lisboako Ituna ==== [[Fitxategi:Dont be bullied.jpg|thumb|Lisboako Itunaren aurkako kartela, Irlandan.]] Azkenean, 2007ko [[abenduaren 13]]an, [[Lisboa]]n, [[Lisboako Ituna|Ituna sinatu zuten]] garai hartako EBko hogeita zazpi estatu kideetako estatuburu edo gobernuburuek<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=EBko Erreforma Ituna gaur sinatu dute Lisboan|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/24486/ebko-erreforma-ituna-gaur-sinatu-dute-lisboan.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-01-10}}</ref> ([[Kroazia]] ez zen 2013ra arte sartu Europar Batasunean). Hala ere, Tratatu honen kasuan ere, berresteko prozedura oso korapilatsua izan zen. Lisboako Itunak, Europar Batasuneko Konstituzio Ituna ez bezala, Frantzian eta Herbehereetan berrestearen erronka gainditu zuen, baina hasieran berrespenak huts egin zuen [[2008ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Irlandan 2008ko ekainaren 12an egindako lehen erreferendumean]] (botoen % 53,4, kontra; % 53,1eko parte-hartzearekin). Tratatu berriaren eragin-esparruari (mugatua) buruzko juridikoki lotesle ziren zenbait berme eman arte ez zen berriro bozkatu [[2009ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Lisboako Tratatua bigarren erreferendumean]]. Orduan, 2009ko urrian, Irlandarren gehiengo zabal batek onetsi zuen Tratatua (botoen % 67,1 aldekoa izan zen, eta parte-hartzea % 59koa izan zen). Gainera, Irlandako erreferendumaren emaitza positiboak erraztu zuen Poloniak eta Txekiak Lisboako Tratatua berrestea; izan ere, Polonian, [[Lech Kaczyński|Kaczyński]] lehendakariak baldintza bat jarri zuen berreste-akta sinatzeko: Irlandako erreferendumean Tratatua onets zedin. [[Václav Klaus]] Txekiako lehendakariak ere, adierazi zuen asmoa zuela Irlandako erreferendumaren emaitza jakin arte itxaroteko, eta, azkenik, berreste-akta sinatzeko beste baldintza bat jarri zuen: bermatu behar zen Lisboako Tratatuak —batez ere, Oinarrizko Eskubideen Gutuna Europar Batasunaren Tratatuan sartzeak— ez zituela ukituko 1945eko «[[Beneš dekretuak]]» izenekoak, zeinek garai batean Alemaniakoak izandako Txekiako lurraldeen gaineko lurralde-erreklamazioak baztertzen baitzituzten. Eskakizun horretarako ere konponbidea aurkitu, eta, 2009ko azaroaren 3an, berreste-akta sinatu zuen Txekiako lehendakariak. Horrela, berreste- prozedura arrakastaz amaitu zen, eta 2009ko abenduaren 1ean sartu izan zen indarrean Lisboako Ituna<ref name="abc" />. Lisboako Tratatuaren bidez, Europar Batasunak eta Europako Erkidegoak bat egin zuten, eta Europar Batasun bakarra osatu zuten. Harrezkero, «Batasun» terminoak ordezkatuko zuen «Erkidego» terminoa toki orotan. Batasunak Europako Erkidegoa ordezkatu du, eta haren ondorengo da.<ref name="abc" />. ==== Brexita ==== {{sakontzeko|Brexit}} [[Brexit]]a (''British'' eta ''exit'' hitzen [[portmanteau|''portmanteau'']] bat) edo '''Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea''' [[Erresuma Batua]]k [[Europar Batasuna|Europar Batasunetik]] (EB) programatutako erretiratzea izan zen. [[Erresuma Batua Europar Batasunean egoteari buruzko galdeketa|2016ko ekainean egindako erreferendum baten ondoren]] (% 51,9k irtetearen alde bozkatu zuen), Erresuma Batuko gobernuak formalki iragarri zuen 2017ko martxoan Europar Batasunetik aterako zela, eta bi urteko prozesu bati ekin zion, Erresuma Batuak 2019ko martxoaren 29an irtetearekin amaitu behar zuena, baina hainbat atzerapen izan zituena. == Europar Batasunaren hiru itunak == Europar Batasuna hiru itunetan oinarritzen da. [[Maastrichteko Ituna|Europar Batasunaren Tratatua]] (EBren Tratatua edo EBT); sei titulu hauetan banatuta dago: Xedapen erkideak (I), printzipio demokratikoei buruzko xedapenak (II), erakundeei buruzko xedapenak (III), lankidetza indartuei buruzko xedapenak (IV), Batasunaren atzerri-ekintzari buruzko xedapen orokorrak eta atzerri- eta segurtasun-politika erkideari buruzko xedapen espezifikoak (V) eta azken xedapenak (VI)<ref name="abc" />. [[Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua]] (EBFT) Europako Erkidegoa eratzeko Tratatutik dator (EE Tratatua). EBFTak, funtsean, EE Tratatuaren egiturari jarraitzen dio. Aldaketa nagusiak izan dira Batasunaren atzerri-ekintzan eta kapitulu berriak ezartzean, bereziki energia-politikari, zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialari, espazioari, kirolari eta turismoari buruzkoak<ref name="abc" />. [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa eratzeko Tratatua]]k (Euratomen edo EAEEren Tratatua) aldaketa puntual batzuk baino ez ditu izan. Egin zaizkion aldaketa espezifikoak Lisboako Tratatuari erantsitako protokolo batzuetan sartu dira<ref name="abc" />. EBren Tratatuak eta EBFTk balio juridiko berbera dute; horrenbestez, horietako bat ere ez dago bestearen mendean. Esanbidezko azalpen juridiko hori beharrezkoa da, bi tratatuetako erregulazio-mailak eta aurreko EEren Tratatuaren izen berriak (Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua) iradoki baitezakete EBren Tratatua nolabaiteko lege konstituzionala edo oinarrizko tratatua dela eta EBFT, berriz, betearazte- tratatua. Halaber, EBren Tratatuak eta EBFTk ez dute konstituzio- izaera formalik. Tratatuetan erabilitako terminologiak konstituzio- proiektuarekiko aldaketa hori islatzen du: hala, «Konstituzio» hitza ez da erabiltzen; «Batasunaren Kanpo Arazoetako ministroa» izenez aldatu, eta «Batasunaren atzerri- eta segurtasun-politika erkideko goi-ordezkaria» da; eta «legea» eta «esparru-lege» izendapenak bertan behera utzi dira. Era berean, EBren sinboloak (bandera edo ereserkia) ez dira aipatzen aldatutako Tratatuen inongo artikulutan. EBko zuzenbidearen nagusitasuna ez dago esanbidez jasota Tratatuaren arau batean, baina gai horri buruzko Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren jurisprudentziari buruzko adierazpen batetik ondorioztatzen da, ohikoa izaten zen bezala<ref name="abc" />. Europar Batasunaren «hiru zutabeko egitura» ere ezabatu da Lisboako Tratatuaren bidez. Hala ere, prozedura bereziek indarrean jarraitzen dute atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen arloan, Europako defentsa- politika barne; Tratatuaren eranskin gisa gehitutako Gobernuen Arteko Biltzarraren adierazpenek azpimarratzen dute eremu politiko horretan estatu kideek duten izaera espezifikoa eta ardura berezia<ref name="abc" />. == Kideak == {{Sakontzeko|Europar Batasuneko estatu kideak}} [[Fitxategi:EC-EU-enlargement animation.gif|thumb|Europar Batasunaren zabalpenaren mapa.]] Europar Batasunak gaur egun hogeita zazpi estatu kide ditu: lehenik, Europako Ekonomia Erkidegoaren sei estatu sortzaileak, hau da, [[Belgika]], [[Alemania]] ([[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]]ren lurraldera hedatu zen 1990eko urriaren 3an, bi estatu alemaniarrek bat egin zutenean), [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]] eta [[Herbehereak]]. 1973ko urtarrilaren 1ean, estatu hauek atxiki zitzaizkion Erkidegoari: [[Danimarka]] (dena den, [[Groenlandia]] dagoeneko ez dago Batasunean, bertako biztanleek, gehiengo txikiagatik bazen ere, erabaki baitzuten irlak ez jarraitzea Europar Erkidegoan, [[1982ko Groenlandiako erreferenduma|1982ko otsailean egindako erreferendumean]]) eta [[Irlanda]]; [[Erresuma Batua]] talde honetakoa zen, baina atera zen [[Brexit]]aren ostean; [[Norvegia]] ere sartzea aurreikusita bazegoen ere, [[1972ko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|1972ko urrian egin zuten erreferendumaren emaitzak]] galarazi zuen (botoen % 53,5 kontrakoak izan ziren)<ref name="abc" />. EBren «Hegoalderako zabalkundea» deiturikoa 1981eko urtarrilaren 1ean [[Grezia]] atxikitzearekin hasi, eta 1986ko urtarrilaren 1ean [[Espainia]] eta [[Portugal]] atxikitzearekin burutu zen. Handitze horren ondoren, 1995eko urtarrilaren 1ean, [[Austria]], [[Finlandia]] eta [[Suedia]] atxiki zitzaizkion EBri. Norvegia sartzeak huts egin zuen —hogeita bi urte lehenago bezala— erreferendum baten esparruan, horretan ere boto-emaileek [[1995eko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|Norvegia EBn sartzeari uko egin baitzioten]], botoen % 52,4ko tarte txikiarekin. 2004ko maiatzaren 1ean, EBn sartu ziren [[Baltiko]]ko herrialdeak —[[Estonia]], [[Letonia]] eta [[Lituania]]—, Erdialdeko eta Ekialdeko Europako herrialdeak —[[Txekia]], [[Hungaria]], [[Polonia]], [[Eslovenia]] eta [[Eslovakia]]— eta mediterraneoko bi uharte: [[Zipre]] eta [[Malta]]. Bi urte eskas geroago, ekialdera handitzen jarraitu zuen: [[Bulgaria]] eta [[Errumania]], 2007ko urtarrilaren 1ean<ref name="abc" />. [[Kroazia]] EBri atxiki zaion azken estatua izan da, [[2013]]ko uztailaren 1ean sartu baitzen. Horrek hogeita zortzira handitu zuen estatu kideen kopurua, eta Batasuneko biztanleria 510 milioi pertsonara iritsi zen<ref name="abc" />. Brexitaren ondorioz Erresuma Batua kanpo geratu zen, eta gaur egun 27 kide dira. Beraz, gaur egun, hau da Europar Batasuneko 27 [[Europar Batasuneko estatu kideak|estatu kiden]] zerrenda:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Países de la UE {{!}} Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-countries_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> {| class="wikitaula sortable" style="font-size:95%; " ! class="unsortable" |Bandera !Izena ! !Bandera !Izena ! !Bandera !Izena |- |{{banderaikur|Alemania}} |[[Alemania]] | |{{banderaikur|Estonia}} |[[Estonia]] | |{{banderaikur|Letonia}} |[[Letonia]] |- |{{banderaikur|Austria}} |[[Austria]] | |{{banderaikur|Finlandia}} |[[Finlandia]] | |{{banderaikur|Lituania}} |[[Lituania]] |- |{{banderaikur|Belgika}} |[[Belgika]] | |{{banderaikur|Frantzia}} |[[Frantzia]] | |{{banderaikur|Luxenburgo}} |[[Luxenburgo]] |- |{{banderaikur|Bulgaria}} |[[Bulgaria]] | |{{banderaikur|Grezia}} |[[Grezia]] | |{{banderaikur|Malta}} |[[Malta]] |- |{{banderaikur|Danimarka}} |[[Danimarka]] | |{{banderaikur|Herbehereak}} |[[Herbehereetako Erresuma|Herbehereak]] | |{{banderaikur|Polonia}} |[[Polonia]] |- |{{banderaikur|Errumania}} |[[Errumania]] | |{{banderaikur|Hungaria}} |[[Hungaria]] | |{{banderaikur|Portugal}} |[[Portugal]] |- |{{banderaikur|Eslovakia}} |[[Eslovakia]] | |{{banderaikur|Irlandako Errepublika}} |[[Irlandako Errepublika]] | |{{banderaikur|Suedia}} |[[Suedia]] |- |{{banderaikur|Eslovenia}} |[[Eslovenia]] | |{{banderaikur|Italia}} |[[Italia]] | |{{banderaikur|Txekia}} |[[Txekia|Txekiar Errepublika]] |- |{{banderaikur|Espainia}} |[[Espainia]] | |{{banderaikur|Kroazia}} |[[Kroazia]] | |{{banderaikur|Zipre}} |[[Zipre]] |} [[Fitxategi:Supranational European Bodies-fr.svg|erdian|thumb|500x500px|Europako nazioz gaindiko erakundeen diagrama sinplifikatuta]] === Atxikitzeko irizpideak === EB beste estatu batzuk ere atxikitzeari irekita dago, baldin eta Kopenhagen 1993an Kontseilu Europarrak ezarritako [[Kopenhageko Irizpideak|atxikitze-irizpideak]] betetzen badituzte<ref name="abc" />: * irizpide politikoak: egonkortasun instituzionala, [[demokrazia]], [[zuzenbide-estatu]]a, [[giza eskubide]]en bermea eta gutxiengoen errespetua eta babesa; * irizpide ekonomikoak: EBren barruko merkatuko indarrei eta lehia-presioari aurre egiteko gai den merkatu-ekonomia bat egotea funtzionamenduan; * irizpide juridikoak: Europar Batasunari atxikitzeari loturiko betebeharrak betetzeko gaitasuna, politika-, ekonomia- eta diru-batasunaren helburuak onestea barne. Atxikitze-prozedurak hiru fase ditu, eta gaur egungo EBko estatu kide guztiek onetsi behar dituzte hirurak: * Atxikitzeko aukera planteatzen zaio herrialde bati. * Herrialdea hautagai ofizial bihurtzen da atxikitze-eskakizunak betetzen dituen bezain laster, baina horrek ez du esan nahi negoziazio ofizialak hasten direnik. * Atxikitze-negoziazio formalak hasiko dira herrialde hautagaiarekin, eta horietan adostuko dira gaur egungo EBko legeria sartzeko modalitateak eta prozedurak. Negoziazioak eta dagozkien erreformak bi alderdientzako modu egokian burutu ondoren, atxikipen-tratatu batean jasoko dira atxikitzeko baldintzak eta emaitzak. Tratatu hori, lehenik eta behin, [[Europako Parlamentua]]k onetsi beharko du bere kideen gehiengo osoz. Jarraian, Kontseiluak aho batez onetsi beharko du tratatua. Orduan, EBko eta herrialde hautagaiko estatuburuek edo gobernuburuek sinatu behar dute [[Atxikitze Tratatua]]. Ondoren, edozein atxikitze-tratatu «berretsi» egin beharko dute EBko estatu kideek eta herrialde hautagaiak, dagozkien xedapen konstituzionalei jarraituz. Berrespen-tresnak gordailutzearekin, atxikitze-prozedura burutu, eta Atxikitze Tratatua indarrean sartuko da. Une hartan, herrialde hautagaia estatu kide bihurtuko da. ==== Atxikitzeko hautagaiak ==== [[Turkia]]k [[1987]]ko [[apirilaren 14]]an aurkeztu zuen atxikitze-eskaera. Hala ere, askoz lehenagotik dator [[Europar Batasuna-Turkia harremanak|EBren eta Turkiaren arteko harremanen historia]]. 1963. urtean, elkarte-akordio bat sinatu zen EEEren eta Turkiaren artean, eta hura atxikitzeko bidea ireki zen. 1995. urtean, [[aduana-batasuna]] sortu zen, eta 1999ko abenduan, [[Helsinki]]n, Kontseilu Europarrak herrialde hautagaiaren estatus ofiziala eman zion Turkiari, herrialdeak sistema demokratiko baten oinarriak dituela uste baitu, nahiz eta oraindik ere asko geratzen den egiteko giza eskubideen eta gutxiengoen babesari dagokionez. Batzordearen gomendio bati jarraituz, 2004ko abenduan, Kontseilu Europarrak azkenean baimendu zuen Turkiarekin atxikitze-negoziazioak hastea, eta horiek 2005eko urrian hasi ziren. Negoziazioen azken helburua atxikitzea bada ere, ez dago hori lortuko den inolako bermerik. 1999an balizko atxikitzerako aurreikusitako data 2014. urtea izan zen; data hori gainditu da, eta ez da egutegi berririk onetsi horretarako. Turkia atxikitzea xehetasun handienarekin prestatu behar da, herrialde hori integratuko bada hirurogeita hamar urte baino gehiagoko Europako integrazioaren lorpenak arriskuan jarri gabe. [[Islandia]]k 2009ko uztailaren 17an aurkeztu zuen atxikitzeko eskaera. 2010ean hasi ziren ofizialki atxikitze-negoziazioak, eta erritmo onean egin zuten aurrera hasieran; baina gobernu-aldaketaren ostean gelditu egin ziren, eta, azkenik, erabat eten ziren, Islandiak atxikitze-eskaera bertan behera utzi baitzuen, 2015eko martxoaren 12an. {| class="wikitable" |+EBri atxikitzeko herrialde hautagai ofizialak:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ampliación de la UE - Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-enlargement_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> !Bandera !Izena !Noiz ukan zuen estatus ofiziala |- |{{banderaikur|Turkia}} |[[Turkia]] |1999 |- |{{banderaikur|Ipar Mazedonia}} |[[Ipar Mazedoniako Errepublika|Ipar Mazedonia]] |2005 |- |{{banderaikur|Serbia}} |[[Serbia]] |2010 |- |{{banderaikur|Montenegro}} |[[Montenegro]] |2010 |- |{{banderaikur|Albania}} |[[Albania]] |2014 |- |{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} |[[Bosnia-Herzegovina]] |2022 |- |{{banderaikur|Moldavia}} |[[Moldavia]] |2022 |- |{{banderaikur|Ukraina}} |[[Ukraina]] |2022 |- |{{banderaikur|Georgia}} |[[Georgia]] |2023 |} Halaber, aukera zabaldu da EBri etorkizunean atxiki dakizkion [[Kosovo]] {{banderaikur|Kosovo}}. 2014an ere [[Europar Batasuna-Ukraina Asoziazio Akordioa]] sinatu zen, 2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioarekin]] berriro indarra hartu zuen akordioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Luke|abizena=McGee|izenburua=Ukraine's EU hopes get shot in the arm as bloc's leaders approve candidate status|hizkuntza=en|data=2022-06-23|url=https://www.cnn.com/2022/06/23/europe/eu-approves-ukraine-candidateship-intl/index.html|aldizkaria=CNN|sartze-data=2023-01-10}}</ref>. 2013an [[Europar Batasuna-Georgia Asoziazio Akordioa]] sinatu zen. ==== Europar Batasunera sartzeko agendan ez dauden estatuak: ==== * [[Liechtenstein]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Suitza]] * Mikroestatuak ([[Andorra]], [[Monako]], [[San Marino]] eta [[Vatikano Hiria]]) * [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europako estatu bat]] ([[Bielorrusia]]) * [[Transkaukasia|Bi estatu transkaukasiarrak]] ([[Armenia]] eta [[Azerbaijan]]) * [[Kazakhstan]] eta [[Errusia]] * [[Cabo Verde]], [[Israel]] eta [[Maroko]] === Europar Batasuna utzi dutenak === {{Sakontzeko|Brexit}} [[Erresuma Batua]] Europar Batasuneko kide izan da [[1973]]az geroztik, baina 2016an elkartetik alde egitea erabaki zen [[erreferendum]] batean, eta [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|EBtik irten zen]] da. Ofizialki [[2020]]eko [[urtarrilaren 31]]an utzi zuen Europar Batasuna. == Geografia == === Klima === === Ingurumena === == Erakundeak == === Europar Batasuneko erakundeak === {{sakontzeko|Europar Batasuneko Erakundeak}} Gaur egun Europar Batasuna bost erakundek gobernatzen dute. Europar Batasuna eratu duten hitzarmenetan ondoko hurrenkeran sortu ziren: [[Europako Parlamentua]], [[Europar Batasuneko Kontseilua]] (Europar Kontseilua), [[Europako Batzordea]], [[Europako Justizia Auzitegia]] eta [[Europako Kontu Auzitegia]]. Europako Batzordea EBaren [[botere betearazle]]a da, eta lege-ekimenak zein Batasuneko eguneroko jarduna ditu bere gain. Kontseiluan ez bezala, non herrikideen ordezkariek norberaren interesen alde egin behar baituten, Komisioan Batasun osoaren interesak dira defenditzekoak. Halaber, europar integrazioaren bultzatzailea ere bada Komisioa. Orain 27 komisariok osatzen dute, herrikide banakoak, nork bere ardura politikoa duela. Komisioburua —gaur egun, [[José Manuel Durão Barroso|Durão Barroso]]— eta gainerako komisarioak Kontseiluak aukeratzen ditu, parlamentuak berretsita. [[Fitxategi:EP Strasbourg hemicycle l-gal.jpg|ezkerrera|thumb|Parlamentuaren egoitza [[Estrasburgo]]n.]] [[Europako Parlamentua|Europar Batasuneko Parlamentuak]] [[botere legegile]]aren erdia osatzen du. Bost urtean behin, Europako herritarrek Parlamentuko 751 kideak hautatzen dituzte. Nahiz eta herrikideen arabera aukeratzen dituzten, biltzarrean alderdi politikoaren arabera (eta ez nazionalitatearen kontura) esertzen dira. Herrikide bakoitzak eserleku kopuru desberdina dauka, [[Aulki Banaketa Europako Parlamentuan|populazioaren arabera]]. Parlamentuko presidentearen aginpidea bi urte eta erdikoa da, beraz, legegintzaldi batean bi aukeraketa dituzte. Politikaren hainbat arlotan, Kontseiluarekin batera onesten ditu Parlamentuak legeak eta arauak (beste arlo batzuetan Kontseiluak baino ez du zeresana). [[Lisboako Ituna]]ren azpian, Kontseiluak eta Parlamentuak elkarrekin jorratuko dituzten arloak handituko dira, eta, hortaz, Parlamentuaren papera garrantzitsuago bilakatuko da. Europar Batasuneko Kontseiluak (hainbatetan Ministroen Kontseilua ere deituta) osatzen du EBeko botere legegilearen beste erdia. Erakunde bakarra den arren, praktikan Kontseilua biltzar txikiagotan bereizten da arloaren arabera, hala nola GAERC kanpo harremanetarako, edo [[Europako Batasuneko Ekonomia eta Finantzetako Ministroen Kontseilua|ECOFIN]] politika ekonomikorako. Horrela, herrikide guztiek ordezkari bana (ministro mailakoa, orokorrean) bidaltzen dute arlo horretarako. Kontseilu burua txandakako presidentziaren arabera aldatzen da. Erabakiak hartzeko, herrikide bakoitzak boto kopuru desberdina dauka. Horrela, [[Alemania]]k edo [[Frantzia]]k 29na boto dituzte eta [[Malta]]k, 3 baino ez (guztira 345 boto dira). Erregulartasunik gabe biltzen dira urtean zehar, kanpo harremanak, ekonomiak eta nekazaritza arloetan izan ezik, hauetarako hilabetero biltzen baitira. EBaren justizia-boterea [[Europako Justizia Auzitegia]]k eta Lehen Instantziako Epaitegiak osatzen dute. Batera Batasuna osatu duten hitzarmenak interpretatzen eta aplikatzen dituzte. Lehen Instantziako Epaitegiak gizabanakoen auziak hartzen ditu bere baitan batik bat, eta Justizia Epaitegiak herrikideek eta instituzioek eramandakoak jorratzen ditu. === Europako nazioz gaindiko erakundeak === Europako estatuak, EBa baino beste erakundeen parte dira. EBko kideak ez diren estatuekin erlazio estuak izan ditzateke kide batzuk edo batasuna guztiz. Adibidez, [[Europako Esparru Ekonomikoa|Europako Esparru Ekonomikoak]] [[Norvegia]], [[Liechtenstein]] et [[Islandia]] barne hartzen ditu, baita EBko estatu kide guztiak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glossary:European Economic Area (EEA)|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Glossary:European_Economic_Area_(EEA)|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> [[Fitxategi:Supranational European Bodies.svg|alt=Euler diagrama europako erakundeekin|erdian|thumb|600x600px|Europako nazioz gaindiko erakundeen Eulerren diagrama zehatza]] == Hizkuntzak == Europar Batasuneko hizkuntza ofizialak eta lan hizkuntzak 24 hauek dira: [[aleman]]a, [[bulgariera]], [[daniera]], [[eslovakiera]], [[esloveniera]], [[gaztelania]], [[ingeles]]a, [[errumaniera]], [[estoniera]], [[finlandiera]], [[frantses]]a, [[greziera]], [[hungariera]], [[Irlandako gaelera|irlandera]], [[italiera]], [[kroaziera]], [[letoniera]], [[lituaniera]], [[maltera]], [[nederlandera]], [[poloniera]], [[portuges]]a, [[suediera]], [[txekiera]]. Dokumentu garrantzitsuak, hala nola lege testuak, hizkuntza ofizial horietako bakoitzera itzultzen dira. Horiez gain, hiru hizkuntzok nolabait erdi ofizialak dira: [[euskara]], [[galiziera]] eta [[katalan]]a. Europar Batasuneko itunen itzulpen ofizialak egiten dira hizkuntza horietara, eta Europar Batasuneko herritarrek Batasuneko erakundeekiko korrespondentzia hizkuntza horietan izateko eskubidea dute. Azkenik, badira inolako ofizialtasunik ez duten beste hizkuntza batzuk: [[bretainiera]], [[erromantxe]]a, [[frankoproventzera]], [[frisiera]], [[kaxubiera]], [[korsikera]], [[okzitaniera]], [[samiera]], [[sardiniera]], eta abar. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{bg}} {{cs}} {{da}} {{de}} {{et}} {{el}} {{en}} {{es}} {{fr}} {{ga}} {{it}} {{lv}} {{lt}} {{hu}} {{mt}} {{nl}} {{pl}} {{pt}} {{ro}} {{sk}} {{sl}} {{fi}} {{sv}} [http://www.uropa.eu/index_en.htm EBren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{autoritate kontrola}} {{Europar Batasuneko Itunak, hiru zutabeak eta historia}} {{Bakearen Nobel Saridunak}} [[Kategoria:Europar Batasuna]] [[Kategoria:Nazioarteko lankidetzaren Asturisko Printzesa saridunak]] [[Kategoria:Konfederazioak]] [[Kategoria:Nazioarteko erakunde politikoak]] [[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko Batzar Nagusiaren behatzaileak]] ebeanxj5qvjpvjl14wvvr3riuqyj4dg 9984497 9984348 2024-11-29T01:20:00Z Druiz002 154206 /* Kanpo estekak */ 9984497 wikitext text/x-wiki {{Erdi-babestua}} {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Herrialde infotaula | ohiko_izen_luze = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent; font-size:9pt; |title = {{resize|11.5pt|Europar Batasuna}} |{{Infobox|subbox=yes|bodystyle= font-size:9pt; | rowclass1 = mergedrow| label1 = [[Aleman]]ez: | data1 = {{lang|de|Europäische Union}} | rowclass2 = mergedrow| label2 = [[Bulgariera]]z: | data2 = {{lang|bg|Европейски съюз}} | rowclass3 = mergedrow| label3 = [[Daniera]]z: | data3 = {{lang|da|Den Europæiske Union}} | rowclass4 = mergedrow| label4 = [[Errumaniera]]z: | data4 = {{lang|ro|Uniunea Europeană}} | rowclass5 = mergedrow| label5 = [[Eslovakiera]]z: | data5 = {{lang|sk|Európska únia}} | rowclass6 = mergedrow| label6 = [[Esloveniera]]z: | data6 = {{lang|sl|Evropska unija}} | rowclass7 = mergedrow| label7 = [[Estoniera]]z: | data7 = {{lang|et|Euroopa Liit}} | rowclass8 = mergedrow| label8 = [[Finlandiera]]z: | data8 = {{lang|fi|Euroopan unioni}} | rowclass9 = mergedrow| label9 = [[Frantses]]ez: | data9 = {{lang|fr|Union européenne}} | rowclass10 = mergedrow| label10 = [[Gaztelania]]z: | data10 = {{lang|es|Unión Europea}} | rowclass11 = mergedrow| label11 = [[Greziera]]z: | data11 = {{lang|el|Ευρωπαϊκή Ένωση}} | rowclass12 = mergedrow| label12 = [[Hungariera]]z: | data12 = {{lang|hu|Európai Unió}} | rowclass13 = mergedrow| label13 = [[Ingeles]]ez: | data13 = {{lang|en|European Union}} | rowclass14 = mergedrow| label14 = [[Irlandera]]z: | data14 = {{lang|ga|An tAontas Eorpach}} | rowclass15 = mergedrow| label15 = [[Italiera]]z: | data15 = {{lang|it|Unione europea}} | rowclass16 = mergedrow| label16 = [[Kroaziera]]z: | data16 = {{lang|hr|Europska unija}} | rowclass17 = mergedrow| label17 = [[Letoniera]]z: | data17 = {{lang|lv|Eiropas Savienība}} | rowclass18 = mergedrow| label18 = [[Lituaniera]]z: | data18 = {{lang|lt|Europos Sąjunga}} | rowclass19 = mergedrow| label19 = [[Maltera]]z: | data19 = {{lang|mt|Unjoni Ewropea}} | rowclass20 = mergedrow| label20 = [[Nederlandera]]z: | data20 = {{lang|nl|Europese Unie}} | rowclass21 = mergedrow| label21 = [[Poloniera]]z: | data21 = {{lang|pl|Unia Europejska}} | rowclass22 = mergedrow| label22 = [[Portuges]]ez: | data22 = {{lang|pt|União Europeia}} | rowclass23 = mergedrow| label23 = [[Suediera]]z: | data23 = {{lang|sv|Europeiska unionen}} | rowclass24 = mergedrow| label24 = [[Txekiera]]z: | data24 = {{lang|cs|Evropská unie}} }} }} |nongo = Europar Batasuneko |bandera_irudi = Flag of Europe.svg |lema = "[[In varietate concordia|Aniztasunean bat eginik]]" |ereserki_nazional = "[[Europako Ereserkia]]" [[Fitxategi:Anthem of Europe (US Navy instrumental short version).ogg|erdian]] |hiriburu = [[Brusela]]<ref name=capital>{{Erreferentzia|izena=Roman Adrian|abizena=Cybriwsky|izenburua=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2013-05-23|url=https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA64|isbn=9781610692489|sartze-data=2018-12-21}}</ref> | latd=50 |latm=51 |latNS=N |longd=4 |longm=21 |longEW=E |hiri_handien = [[Paris]] |hizkuntza_ofizialak = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = 24 hizkuntza |[[Aleman]]a<br/>[[Bulgariera]]<br/>[[Daniera]]<br/>[[Errumaniera]]<br/>[[Eslovakiera]]<br/>[[Esloveniera]]<br/>[[Estoniera]]<br/>[[Finlandiera]]<br/>[[Frantses]]a<br/>[[Gaztelania]]<br/>[[Greziera]]<br/>[[Hungariera]]<br/>[[Ingeles]]a<br/>[[Irlandera]]<br/>[[Italiera]]<br/>[[Kroaziera]]<br/>[[Letoniera]]<br/>[[Lituaniera]]<br/>[[Maltera]]<br/>[[Nederlandera]]<br/>[[Poloniera]]<br/>[[Portuges]]a<br/>[[Suediera]]<br/>[[Txekiera]] }} |gentilizioa= europar |org_mota = Batasun politiko-ekonomikoa |kidetza_mota = Estatu kideak |kidetza = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = [[Europar Batasuneko estatu kideak|27 estatu]] |[[Alemania]]<br/>[[Austria]]<br/>[[Belgika]]<br/>[[Bulgaria]]<br/>[[Danimarka]]<br/>[[Errumania]]<br/>[[Eslovakia]]<br/>[[Eslovenia]]<br/>[[Espainia]]<br/>[[Estonia]]<br/>[[Finlandia]]<br/>[[Frantzia]]<br/>[[Grezia]]<br/>[[Herbehereak]]<br/>[[Hungaria]]<br/>[[Irlandako Errepublika|Irlanda]]<br/>[[Italia]]<br/>[[Kroazia]]<br/>[[Letonia]]<br/>[[Lituania]]<br/>[[Luxenburgo]]<br/>[[Malta]]<br/>[[Polonia]]<br/>[[Portugal]]<br/>[[Suedia]]<br/>[[Txekia]]<br/>[[Zipre]]}} |buru_titulu1 = [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen1 = [[Ursula von der Leyen]] |buru_titulu2 = [[Europako Kontseilua|Europako Kontseiluko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen2 = [[Charles Michel]] |legebiltzar = {{nowrap|&nbsp;- [[Europar Batasuneko Kontseilua|EBko Kontseilua]]}}<br>{{nowrap|&nbsp;- [[Europar Legebiltzarra|Legebiltzarra]]}} |subiranotasun_mota = Sorrera<ref>Current Article 1 of the [[Treaty of Maastricht|Treaty on European Union]] reads:"The Union shall be founded on the present Treaty and on the [[Treaty of Rome|Treaty on the Functioning of the European Union]]. Those [[Treaties of the EU|two Treaties]] shall have the same legal value. The Union shall replace and succeed the [[European Community]]".</ref> |gertakari_izen1 = [[Erromako Ituna]] |gertakari_data1 = 1958ko urtarrilak 1 |gertakari_izen2 = [[Maastrichteko Ituna]] |gertakari_data2 = 1993ko azaroak 1 |eremu_rankin = 7.{{sup|a}} |eremu_magnitude = 1 E12 |eremu_km2 = 4.233.255 |ur_portzentaia = 3,08 |biztanle_zenbatespen = 446.834.579<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table|url=https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref> |biztanle_zenbatespen_rankin = 3.{{sup|a}} |biztanle_zenbatespen_urte = 2019 |biztanle_dentsitate_km2 = 106 |biztanle_dentsitate_rankin = |GDP_PPP = $20,02 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_PPP_rankin = 1.{{sup|a}} |GDP_PPP_urte = 2020 |GDP_PPP_per_capita = $45.315<ref name="imf"/> |GDP_PPP_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal = $16,449 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_nominal_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal_urte = 2015 |GDP_nominal_per_capita = $35.883<ref name="imf2"/> |GDP_nominal_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |Gini_urte = 2018 |Gini_aldaketa = gora |Gini = 30.9 <!--number only--> |Gini_ref = |Gini_rankin = |GGI_urte = 2011 |GGI_aldaketa = gora |GGI = 0.899 |GGI_ref = <ref name="HDI">Calculated using UNDP data for the member states with weighted population.</ref> |GGI_rankin = 13.<!--Calculated by taking out EU members from the list-->{{\}}25.{{sup|a}}<!--Calculated with EU members in the list--> |txanpon = [[Euro]]a&nbsp;([[ISO 4217|EUR]];&nbsp;[[Eurogunea]])<br/>{{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = Beste 10 |[[Bulgariar lev|Lev]]&nbsp;(BGN;&nbsp;Bulgaria)|[[Kroaziar kuna|Kuna]]&nbsp;(HRK;&nbsp;Kroazia)|[[Txekiar koroa]]&nbsp;(CZK; Txekia)|[[Daniar koroa]]&nbsp;(DKK;&nbsp;Danimarka)|[[Hungariar forint|Forint]]&nbsp;(HUF;&nbsp;Hungaria)|[[Poloniar złoty|Złoty]]&nbsp;(PLN;&nbsp;Polonia)|[[Errumaniar leu|Leu]]&nbsp;(RON;&nbsp;Errumania)|[[Suediar koroa]]&nbsp;(SEK;&nbsp;Suedia) }} |ordu_eremu = [[Europa Mendebaldeko ordua|WET]] ([[UTC]])<br>[[Europa Erdialdeko ordua|CET]] ([[UTC]]+1)<br>[[Eastern European Time|EET]] ([[UTC]]+2) |ordu_eremu_DST = [[Western European Summer Time|WEST]] ([[UTC]]+1)<br>[[Central European Summer Time|CEST]] ([[UTC]]+2)<br>[[Eastern European Summer Time|EEST]] |utc_offset_DST = +3 |cctld = [[.eu]] |ohar_a = Herrialde guztiak batera hartuz gero. }} '''Europar Batasuna'''<ref>{{Erreferentzia |egilea= EIMA | izenburua = Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak |url = http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf | eskuratze data = 2013-02-26}}</ref> ('''EB''') batez ere [[Europa]]n kokatuta dauden 27 estatuz osaturiko [[batasun politiko]] eta [[batasun ekonomiko|ekonomikoa]] da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=The EU in brief - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/eu-in-brief_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. 4.233.255 km² ditu eta 447 milioi biztanle inguru. Europar Batasunak [[Europar merkatu bakarra|barne-merkatu bakarra]] garatu du [[Europar Batasuneko zuzenbidea|legedi sistema]] estandarizatu batekin; lege horiek estatu-kide guztiei eragiten diete legearen esparruan, eta soilik esparru horretan, estatuek hala erabakita. Europar Batasuneko politikek pertsonen, produktuen, zerbitzuen eta kapitalaren mugimendu askea baimentzera bideratzen dira eta barne-arazoak konpontzeko [[justizia]] komun bat izatera<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=One market without borders - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/topics/single-market_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>; politika bateratuak daude gaur egun [[merkataritza]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EUROPA - Glossary - Common commercial policy|data=2009-01-16|url=https://web.archive.org/web/20090116092625/http://europa.eu/scadplus/glossary/commercial_policy_en.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, [[nekazaritza]], [[arrantza]] eta [[eskualde-garapen]]ean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inforegio - EU Regional Policy|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/regional_policy/index_en.cfm|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[Schengen eremua]]ren barruan bidaiatzeko [[pasaporte]] kontrolik ez dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WebCite query result|url=https://www.webcitation.org/617OENLLZ?url=http://ec.europa.eu/home-affairs/policies/borders/borders_schengen_en.htm|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[1999]]an [[Euro]] txanpona sortu zen, 2002tik EBko 19 kidek erabiltzen duten txanpon bateratua. EB eta [[europar herritartasun]]a [[Maastrichteko Ituna]] indarrean jarri zenean sortu ziren, 1993an<ref>{{Erreferentzia|izena=Craig, P. P. (Paul|abizena=P.)|izenburua=EU law : text, cases, and materials|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/714724945|edizioa=5th ed|isbn=9780199576999|pmc=714724945|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. EBren jatorria [[Europako Ikatz eta Altzairuaren Erkidegoa]]n eta [[Europako Ekonomia Erkidegoa]]n daude, hurrenez hurren [[1951]]eko [[Parisko Ituna (1951)|Parisko Itunean]] eta [[1957]]eko [[Erromako Ituna (1957)|Erromako Itunean]] sortu zirenak. Hasieran [[Europar Komunitateak]] deitu zenaren barnean zeuden herrialdeei [[Seien Europa]] deitzen zaio: [[Belgika]], [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]], [[Herbehereak]] eta [[Mendebaldeko Alemania]]. Komunitateen ondoren sortu ziren erakundeek kide berriak izan zituzten, eta politika eremu berriak batu zizkioten. EBren azken aldaketa konstituzional nabarmena, [[Lisboako Ituna]], 2009ean jarri zen indarrean. Orain arte herrialde bakarrak utzi du EB edo haren aurreko erakundeetako bat, [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|Erresuma Batuak 2020an]], 2016ko ekainean [[Brexit|egindako erreferendumean]] irtetearen aldekoek irabazi ostean. Munduko gizakien %7,0 bizi dira EBn,<ref group="oh">2016an munduko populazioaren %7,3 bizi zen Europar Batasunean, baina Erresuma Batuak batasuna uztean gutxiago izango lirateke. Erresuma Batuak munduko populazioaren %0,9 dauka, beraz zenbakia %7tik behera egongo da.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=European Demographic Datasheet 2018|url=http://www.populationeurope.org/|aldizkaria=www.populationeurope.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref> baina 2017an [[Barne Produktu Gordina]] 19.670 bilioi [[dolar]]rekoa zen, munduko BGParen %24,6<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=54&pr1.y=7&c=512,946,914,137,612,546,614,962,311,674,213,676,911,548,193,556,122,678,912,181,313,867,419,682,513,684,316,273,913,868,124,921,339,948,638,943,514,686,218,688,963,518,616,728,223,836,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,726,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,734,336,144,263,146,268,463,532,528,944,923,176,738,534,578,536,537,429,742,433,866,178,369,436,744,136,186,343,925,158,869,439,746,916,926,664,466,826,112,542,111,967,298,443,927,917,846,544,299,941,582,446,474,666,754,668,698,672&s=NGDPD&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, eta %16,5 [[Erosahalmenaren parekotasun|erosketa-ahalmena]] parekatzen bada<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=19&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,672,914,946,612,137,614,546,311,962,213,674,911,676,193,548,122,556,912,678,313,181,419,867,513,682,316,684,913,273,124,868,339,921,638,948,514,943,218,686,963,688,616,518,223,728,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,199,646,733,648,184,915,524,134,361,652,362,174,364,328,732,258,366,656,734,654,144,336,146,263,463,268,528,532,923,944,738,176,578,534,537,536,742,429,866,433,369,178,744,436,186,136,925,343,869,158,746,439,926,916,466,664,112,826,111,542,298,967,927,443,846,917,299,544,582,941,474,446,754,666,698,668&s=PPPGDP&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Gainera, EBko 27 herrialde kideek [[Giza Garapen Indizea]]n goi-mailako emaitza dute, [[Nazio Batuen Garapen Programa]]ren arabera. 2012an, EBk eskuratu zuen [[Bakearen Nobel saria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Europar Batasunak irabazi du Bakearen Nobel Saria|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/968274/bakearen-nobel-saria-2012--europar-batasunak-irabazi-du-nobel-saria/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Kanpo Afera eta Segurtasun Politika erabilita, EBk nazioarteko harreman eta defentsan paper garrantzitsua du. EBk [[ordezkaritza diplomatiko]]ak ditu mundu osoan zehar, ordezkaritza dauka [[Nazio Batuen Erakundea]]n, [[Munduko Merkataritza Elkartea]]n, [[G7]]an eta [[G20]]an. Bere paperaren garrantzia dela eta, [[superpotentzia]] berritzat hartzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=McCormick|izenburua=The European superpower|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/71266552|isbn=1403998450|pmc=71266552|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. == Historia == {{sakontzeko|Europar Batasuneko historia}} === Aurrekariak === [[476]]an [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Erroma erori]] eta [[Goi Erdi Aroa|ondorengo mendeetan]], Europako zenbait estatuk, euren burua desagertutako [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[translatio inperii]]''tzat hartu zuten: [[Frankoak|Frankoen Inperioa]] (481-843) eta [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] (962-1806), beraz, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|mendebaldean Erroma]] berpizteko saiakerak izan ziren. Kontinenteari buruzko nazioz gaindiko gobernu baten filosofia politiko honek, antzinako Erromatar Inperioaren adibidearen antzekoa zena, [[Erdi Aroa]]ren hasiera eman zion ''Renatio Inperii'' ("inperioaren zaharberritzea") kontzeptuari<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Renovatio imperii romanorum - Oxford Reference|hizkuntza=en|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100414131|aldizkaria=www.oxfordreference.com|doi=10.1093/oi/authority.20110803100414131|sartze-data=2020-02-01}}</ref>, ''Reichsidee'' ("ideia inperiala") edo ''Imperium Christianum'' ("kristau inperioa") formetan, erlijioan inspiratua<ref>{{Erreferentzia|izena=René|abizena=Metz|izenburua=Robert Folz, L'idée d'Empire en Occident du Ve au XIVe siècle, Collection historique, 1953|orrialdeak=170–171|data=1955|url=https://www.persee.fr/doc/rscir_0035-2217_1955_num_29_2_2079_t1_0170_0000_2|aldizkaria=Revue des Sciences Religieuses|alea=2|zenbakia=29|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Percy Ernst|abizena=Schramm|izenburua=Kaiser, Rom und Renovatio; Studien zur Geschichte des römischen Erneuerungsgedankens vom Ende des karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit.|argitaletxea=Wissenschaftliche Buchgesellschaft|hizkuntza=German|data=1957|url=https://www.worldcat.org/title/kaiser-rom-und-renovatio-studien-zur-geschichte-des-romischen-erneuerungsgedankens-vom-ende-des-karolingischen-reiches-bis-zum-investiturstreit/oclc/15021725|pmc=15021725|sartze-data=2020-02-01}}</ref>. Erdi Aroko [[kristandade]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan|abizena=Jones|izenburua=Europe has been building a secret community of culture {{!}} Jonathan Jones|hizkuntza=en-GB|data=2010-11-23|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/nov/23/european-union-written-in-stone-christendom|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Perkins, Mary Anne.|izenburua=Christendom and European identity : the legacy of a grand narrative since 1789|argitaletxea=Walter de Gruyter|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56591718|isbn=3-11-018244-0|pmc=56591718|sartze-data=2020-02-01}}</ref> eta [[Aita santu|aitasantutzaren]] botere politikoa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nelsen, Brent F.,|izenburua=Religion and the struggle for European union : confessional culture and the limits of integration|url=https://www.worldcat.org/oclc/908146251|isbn=978-1-62616-071-2|pmc=908146251|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mather, Janet, 1949-|izenburua=Legitimating the European Union : aspirations, inputs and performance|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/314846996|isbn=978-0-230-62562-4|pmc=314846996|sartze-data=2020-02-01}}</ref> askotan aipatzen dira Europako integrazioa eta batasuna bultzatzen duten faktore gisa. Kontinentearen ekialdean, Errusiar Tsarrerriak eta, ondoren, Errusiar Inperioak (1547-1917) Mosku Hirugarren Erroma eta ekialdeko tradizioaren oinordeko bezala izendatu zuten, Konstantinopla 1453an erori ondoren. Greziar ekialdearen eta latindar mendebaldearen arteko aldea jada zabaldu zen Erromatar Inperioaren zatiketa politikoarekin IV. mendean eta 1054ko zisma Handiarekin, eta Altzairuzko Teloiarekin zabalduko zen berriro (1945-91). Pentsamendu politiko paneuroparra XIX. mendean sortu zen, Napoleonen inperioa desagertu ondoren (1804-15) Frantziar eta Amerikar Iraultzen ideia liberaletan oinarrituta. Vienako Kongresuaren emaitzen ondoren joan ziren hamarkadetan, europar batasunaren idealak kontinente osoan loratu ziren, bereziki Wojciech Jastrzębowski, Giuseppe Mazzini edo Theodore de Korwin Szymanowskiren idatzietan. Europako Estatu Batuak (frantsesez États-Unis d'Europe) Victor Hugok erabili zuen 1849an Parisen egindako Bakearen Nazioarteko Biltzarrean: === Bigarren Mundu Gerra ondorengo testuingurua === [[Bigarren Mundu Gerra]] amaitu eta gutxira arte, Estatuaren funtzionamendua eta bizitza politikoa konstituzioetan eta legeria nazionaletan oinarritzen ziren ia esklusiboki; horiek ezartzen zituzten [[estatu]] bakoitzean herritarrek eta [[alderdi politiko]]ek zein Estatuak berak eta beraren erakundeek bete behar zituzten jokabide-arauak. Europaren kolapso osoak nagusiki, kontinente zaharraren gainbehera ekonomiko eta politikoarekin batera, sortu zituen hasiera berri baterako baldintzak, eta biziberritu zuen Europako ordenamendu berri baten ideia<ref name="abc">Testu honen zatiak Eusko Jaurlaritzak argitaratutako liburu publiko honetatik hartu edo moldatu dira: {{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/liburua/europar-batasuneko-zuzenbidearen-abc-a/web01-a2aznagu/eu/|izenburua=Europar Batasuneko zuzenbidearen ABC-a|argitaletxea=Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzu Nagusia|egilea=Hainbat egile}}</ref>. Oro har, gerraosteko europar integrazioko ahaleginek irudi nahasia erakusten dute, erakunde konplexu eta gardentasun urrikoez osatua. Horrela elkarren ondoan daude, baina beren arteko benetako loturarik izan gabe, [[Ekonomia Lankidetza eta Garapeneko Antolakundea]] (ELGA), [[Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea]] (NATO), [[Europako Kontseilua]] eta Europar Batasuna (EB). Azpian zituzten helburu zehatzak kontuan hartuta baino ez du forma hartzen erakunde europarren aniztasun horrek; horien arabera, hiru talde handitan sailkatzen dira<ref name="abc" />. === Lehen taldea: erakunde euroatlantikoak === [[Fitxategi:Het congres van Europa, Openingszitting in Ridderzaal, Receptie op kasteel Oud-Wassenaar, Massameeting op de Dam.webm|thumb|ezkerrera|1948ko maiatzean egindako Europaren aldeko kongresua, Herbehereetan. [[Winston Churchill]]i ongietorri beroa egin zioten Europako Mugimenduaren Kongresuan. Lehen ministro britainiar ohiak, garai hartan oposizio- buruak, Europako Kongresuaren inaugurazio- ekitaldia zuzendu zuen. 1946ko irailaren 19an, Zurichen eman zuen hitzaldi ospetsuan, Europaren batasuna eskatu zuen.]] Bigarren Mundu Gerraren ostean [[Ameriketako Estatu Batu]]ek eta Europak [[Ameriketako Estatu Batuak-Europar Batasuna harremanak|elkarren artean egin zuten aliantzatik]] sortu ziren erakunde euroatlantikoak. Horrela, ez da kasualitatea Estatu Batuen ekimen baten ondorio izatea gerraosteko Europako lehen erakundea, [[Ekonomia Lankidetzarako Europako Erakundea]] (ELEE), zeina 1948an sortu baitzen. Estatu Batuetako garai hartako Kanpo Arazoetako ministro [[George Marshall]]ek, 1947an, Europako estatuei eskatu zien berreraikitze ekonomikoaren ahaleginak bateratzeko. Horretarako, Estatu Batuen laguntza agindu zien; hura [[Marshall Plana|Marshall Planean]] gauzatu zen, eta oinarria izan zen [[Mendebaldeko Europa]]ren berreraikitze azkarrerako. ELEEren helburu nagusia izan zen lehenengo estatuen arteko merkataritza liberalizatzea. Alderdi osagarri gisa, 1960. urtean (Estatu Batuak eta [[Kanada]] sartu ziren urtea), hirugarren munduko ekonomia sustatzea ezarri zen, garapenerako laguntzen bidez. ELEE [[Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea|ELGA]] bihurtu zen, eta, gaur egun, 35 kidek osatzen dute<ref name="abc" />. ELEEren ondoren, 1949an, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] sortu zen, Estatu Batuekiko eta Kanadarekiko itun militarra. NATOren helburua dira defentsa eta babes kolektiboa. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar]] eraginari aurre egiteko segurtasun-gerriko orokor baten barruan diseinatu zen, eta 1989an «[[altzairuzko oihala]]» erori eta Sobietar Batasuna zatikatu ondoren, gero eta areago bihurtuz joan da krisiak kudeatzera eta egonkortasuna sustatzera bideratutako erakunde (ikus, [[NATOren zabalpena]]). NATOk hogeita zortzi estatu kide ditu, horien artean EBko hogeita bi estatu kide (NATOko kide ez direnak: Austria, Suedia, Finlandia<ref group="oh">2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioaren]] ostean Suediak eta Finlandiak parte hartzea eskatu dute.</ref>, Irlanda, Malta eta Zipre), eta horiez gain, Estatu Batuak, Kanada, [[Turkia]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Albania]]. Segurtasun-politikaren arloko Europako estatuen arteko lankidetza indartzeko, [[Mendebaldeko Europar Batasuna]] (MEB) sortu zen, 1954an. MEBk ekarri zuen Europan segurtasun- eta defentsa-politikaren garapenaren hasiera. Hala ere, bere eginkizuna ez zen zabaldu, nazioarteko beste erakunde batzuei eman zitzaielako haren eskumenen zatirik handiena, batez ere NATOri, Europar Kontseiluari eta EBri. Ondorioz, MEB 2011ko ekainaren 30ean desegin zen<ref name="abc" />. === Bigarren taldea: Europako Kontseilua eta ESLA === Europako erakundeen bigarren taldearen ezaugarria da ahalik eta estatu gehienek parte hartzeko aukera ematen duen egitura izatea. Horretarako, nahita onetsi zen erakunde horiek ez joatea estatuen arteko lankidetzatik harago. Talde honetakoa da [[Europako Kontseilua]]; [[1949]]ko [[maiatzaren 5]]ean sortu zen erakunde politikoa, eta gaur egun 47 estatu kide ditu, egungo EBko estatu kide guztiak barne. Europako Kontseiluaren Estatutuan ez da [[federazio]] edo batasun bat eratzeko asmorik, eta ez da aurreikusten subiranotasun nazionaleko zatiak transferitzerik edo bateratzerik. Funtsezko gai guztietan, erabakiak aho batez hartzen ditu Europako Kontseiluak. Printzipio horren arabera, Estatu bakoitzak betoa jar diezaioke ebazpenak onesteari. Horrela, Europako Kontseilua nazioarteko lankidetza-organo bat da, bere egituraren ondorioz<ref name="abc" />. Europako Kontseiluaren esparruan, hitzarmen ugari egin dira ekonomia, kultura, gizarte-politika eta zuzenbidearen arloan. Garrantzitsuena eta ezagunena da 1950eko azaroaren 4ko ''Giza Eskubideak eta Oinarrizko Askatasunak Babesteko Europako Hitzarmena'' ([[Giza Eskubideen Europako Hitzarmena]] edo GEEH); Europako Kontseiluko 47 estatu kide atxiki zaizkio gaur egun arte. Hitzarmen horrekin gutxieneko irizpide bat ezarri zen, zeinak garrantzi praktiko handia izan baitzuen, estatu sinatzaileetan giza eskubideen babesa bermatzeko, baita babes judizialen sistema ere; horren babespean, herrialde kideetan egindako giza eskubideen urraketak kondenatu zitezkeen, Hitzarmenaren bidez [[Estrasburgo]]n ezarritako organoen bidez: [[Giza Eskubideen Europako Batzordea]] eta [[Giza Eskubideen Europako Auzitegia]]<ref name="abc" />. Talde honetakoa da [[Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea]] (ESLA) ere; 1994an sortu zen, eta, haren aurretik, Europako Segurtasun eta Lankidetzako Konferentzia egon zen. ESLAk, zeina 57 herrialdek osatzen duten, 1975eko [[Helsinkiko Akta]]n eta 1990eko [[Parisko Gutuna|Parisko Gutunean]] ezarritako printzipio eta helburuak lortzea du xede: Europako estatuen artean konfiantza sortzen duten neurriak sustatzea, eta, horrez gain, «segurtasun-sare» bat sortzea, gatazkak bide baketsuen bidez konpontzeko<ref name="abc" />. === Hirugarren taldea: Europar Batasuna === [[Fitxategi:Expansion of the European Communities 1973-1992.png|thumb|Erkidegoen handitzea ([[1973]]-[[1992]])<br />Berdez sortzaileak eta urdinez kide berriak.]] Europar erakundeen hirugarren taldea Europar Batasunak osatzen du. Europar Batasunak estatu-elkarte tradizionalen aldean duen berritasuna da Estatu kideek beren subiranotasunaren zati bati uko egin diotela EBri emateko, eta eskumen propioak eman dizkiotela, estatu kideetatik independente. Bere eskumenak baliatzean, estatu kideen subiranotasun-egintzen baliokide diren egintza juridikoak onesteko ahalmena du EBk<ref name="abc" />. Europar Batasunaren sorrerako lehen harria [[Robert Schuman]] Frantziako Kanpo Arazoetarako ministroak ezarri zuen, [[Schuman Adierazpena|1950eko maiatzaren 9ko bere Deklarazioarekin]]: horretan aurkeztu zuen Europako ikatzaren eta altzairuaren industria bateratzeko [[Jean Monnet]]ekin batera diseinatu zuen plana. Haren bidez, nolabait, abiarazi nahi zen «zibilizaziorako ezinbestekoa» den eta bera gabe «munduko bakea babestu ezin den» «Europa antolatu eta biziaren» aldeko ekimen historiko bat<ref name="abc" />. Schuman Plana [[Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa]] (IAEE) eratzeko Tratatua sinatzean gauzatu zen, [[1951]]ko [[apirilaren 18]]an (Parisko Tratatua), eta 1952ko [[uztailaren 23]]an indarrean sartzean, sei estatu sortzaile zituela (Belgika, [[Alemaniako Errepublika Federala]], Frantzia, Italia, Luxenburgo eta Herbehereak). Erkidego hori berrogeita hamar urteko epe mugatu baterako ezarri zen, eta Europako Erkidegoan «sartu zen» 2002ko uztailaren 23an, bera eratzeko Tratatua iraungitzean. Tratatu horren osagarri, urte batzuk geroago, [[1957]]ko [[martxoaren 25]]eko [[Erromako Tratatuak|Erromako Tratatuen]] bidez, herrialde berberek sortu zituzten [[Europako Ekonomia Erkidegoa|Europako Erkidego Ekonomikoa]] (EEE) eta [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa]] (EAEE edo Euratom); biek 1958ko urtarrilaren 1ean hasi zituzten euren jarduerak, orduan sartu baitziren indarrean Tratatuak<ref name="abc" />. ==== Maastrichteko Ituna ==== [[Fitxategi:Expansion of the European Union 1995-2007.png|thumb|Batasunaren handitzea ([[1993]]-[[2007]])<br />Berdez Maastricht aurrekoak, urdinez kide berriak.]] [[Maastrichteko Ituna|Maastrichteko Itunaren]] bidez Europar Batasuna sortzeak etapa berri bat inauguratu zuen Europaren integrazio politikorako. Tratatua [[1992]]ko [[otsailaren 7]]an sinatu zen, [[Maastricht]]en, baina ez zen indarrean sartu 1993ko [[azaroaren 1]]a arte, berreste-prozeduran egon ziren zenbait oztoporen ondorioz ([[1992ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek lehen erreferendumean]] ez zuten onartu<ref>{{Erreferentzia|izena=Joel|abizena=Havemann|izenburua=EC Leaders at Sea Over Danish Rejection : Europe: Vote against Maastricht Treaty blocks the march to unity. Expansion plans may also be in jeopardy.|hizkuntza=en-US|data=1992-06-04|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-06-04-mn-1350-story.html|aldizkaria=Los Angeles Times|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; [[Edinburgoko Hitzarmena (1992)|Edinburgoko Hitzarmenaren]] ondoren [[1993ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek onartu zuten]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maastricht Treaty|hizkuntza=en-GB|data=2001-04-30|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/europe/euro-glossary/1216944.stm|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; Alemanian konstituzio-kontrakotasuneko errekurtsoa aurkeztu zen Tratatua parlamentuan berresteagatik). Tratatuak «Europako herrien arteko gero eta batasun handiagoa eratzeko prozesuaren etapa berri» gisa definitzen du bere burua. Europar Batasunaren eratze-egintza dauka, baina haren garapen osoa egin gabe. Europar Batasunak ez zituen Europako erkidegoak ordeztu, baizik eta lankidetza modu eta politika berriekin konbinatu zituen izen bakar baten barruan. Metaforikoki esan daiteke horrek ekarri zuela Europar Batasunak oinarri hartu zituen hiru zutabeak ezartzea. Lehenengo zutabea Europako Erkidegoak ziren: EEE (EE izena hartu zuen), IAEE (2002ra arte) eta EAEE. Bigarren zutabea zen atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen alorreko Estatu kideen arteko lankidetza. Hirugarren zutabea zen justiziaren eta barne-gaien arloetako estatu kideen arteko lankidetza<ref name="abc" />. Europar Batasunaren lehen bilakaera [[Amsterdamgo Ituna|Amsterdamgo Itunarekin]] eta [[Nizako Ituna|Nizako Itunarekin]] gauzatu zen; 1999ko maiatzaren 1ean eta 2003ko otsailaren 1ean indarrean sartu ziren, hurrenez hurren. Erreforma horien helburua zen EBren ekintza-ahalmena mantentzea, estatu kide berri asko sartuko liratekeeneko handitzeari begira. Horrenbestez, bi Tratatuek, lehenik eta behin, erreforma instituzionalak ekarri zituzten; dena den, lehenagoko erreformen aldera, ez zen nabarmendu Europako integrazioan sakontzeko borondate politikoa<ref name="abc" />. ==== Europako Konstituzioaren bila ==== Horrek eragin zituen kritikek eztabaida bultzatu zuten EBren etorkizunari eta haren konfigurazio instituzionalari buruz, eta, haien ondorioz, Europar Batasunaren etorkizunari buruzko adierazpena onetsi zuten estatuburu edo gobernuburuek, 2001eko [[abenduaren 15]]ean, [[Laeken]] hirian (Belgika). Adierazpenean, EBk konpromisoa hartu zuen demokratikoago, gardenago eta eraginkorragoa izateko, eta Konstituzio baterako bidea irekitzeko. Helburu horiek gauzatzeko lehen urratsa izan zen «Europaren etorkizunari buruzko Konbentzioa» izenekoari Europako Konstituzio bat egitea enkargatzea; [[Valéry Giscard d’Estaing]] Frantziako presidente ohia zuen buru konbentzioak. Konbentzioak Europako Konstituzio bat eratzeko Tratatuaren proiektua egin zuen; 2003ko uztailaren 18an, Kontseilu Europarraren lehendakariari eman zioten ofizialki, eta 2004ko uztailaren 17an eta 18an onetsi zuten, Bruselan, estatuburu edo gobernuburuek, zenbait aldaketa eginda<ref name="abc" />. Konstituzioaren helburua zen Europar Batasuna eta aurreko formako Europako Erkidegoa bateratzea, Europar Batasun berri eta bakar batean, zeina konstituzio-tratatu bakar batean oinarritu behar baitzen. Energia Atomikoaren Europako Erkidegoak baino ez zuen mantenduko erkidego independentearen bere estatusa, baina Europar Batasun berriari estu lotuta egoteari utzi gabe. Hala ere, deskribatutako konstituzio-ikuspegi horrek huts egin zuen estatu kideek berresteko prozesuan. Hasiera positiboa izan zuen, artean ziren hogeita bost estatu kideetako hamahiruk berretsi baitzuten; baina, Europar Batasuneko Konstituzio Tratatua atzera bota zen bi erreferendumetan: Frantzian ([[2005eko Frantziako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 54,68, aurka]]; % 69,34ko parte-hartzearekin) eta Herbehereetan ([[2005eko Herbehereetako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 61,7, aurka]]; % 63ko parte-hartzearekin)<ref name="abc" />. [[Fitxategi:EU_Roma_Musei_Capitolini_close-up.jpg|thumb|[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]] sinatzeko ekitaldia.]] Bi urteko hausnarketa-aldiaren ondoren, 2007ko lehen seihilekora arte itxaron behar izan zen erreforma-pakete berri bat abian jartzeko. Erreforma-pakete horrek berekin ekarri zuen Europako Konstituzioaren planteamendua formalki baztertzea, zeinak indarrean zeuden Tratatu guztiak indargabetzea aurreikusten baitzuen eta haien ordez «[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]]» izeneko testu bakarra ezartzea. Horren ordez, erreforma-tratatu bat egin zen, Maastrichteko, Amsterdamgo eta Nizako Tratatuen tradizioari zintzo jarraituz; horrek oinarrizko aldaketak sartu zituen indarrean zeuden Tratatuetan, barnean zein atzerrian jarduteko EBren gaitasuna handitzeko, legitimazio demokratikoa indartzeko, eta, oro har, EBren jardunaren eraginkortasuna hobetzeko. Europako tradizio onari jarraituz, erreforma-tratatu hori [[Lisboako Ituna|Lisboako Itunean]] bataiatu zen, hiri horretan sinatu baitzen. Lisboako Ituna oso azkar idatzi zen. Horrela izan zen, bereziki, 2007ko ekainaren 21 eta 22an Bruselan egindako Kontseilu Europarraren bileran, bileraren ondorioetan estatuburu edo gobernuburuek berek zehatz-mehatz ezarri zutelako nola eta zer neurritan sartu behar ziren indarrean zeuden tratatuetan Konstituzio Trataturako adostutako aldaketak. Kasu horretan, oso modu ezohikoan jokatu zuten, eta ez ziren mugatu gero gobernu arteko biltzar batek gauzatu beharko zituen jarraibide orokorrak ematera (egin ohi zuten bezala); aitzitik, haiek beraiek landu zituzten aurreikusitako aldaketen egitura eta edukia, eta askotan arau jakin baten formulazio zehatza ere ezarri zuten<ref name="abc" />. Gai polemikoenen artean, bereziki aipatzekoak dira honako hauek: EBren eta estatu kideen eskumenak zedarritzea, atzerri- eta segurtasun-politika erkidea garatzea, integrazio-prozesuan nazioko parlamentuek izango zuten zeregin berria, [[Oinarrizko Eskubideen Gutuna]] sartzea Batasuneko zuzenbidean, eta zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialaren arloko balizko aurrerapenak. Horrenbestez, 2007an deitutako Gobernuen arteko Biltzarrak malgutasun-tarte txikia izan zuen, eta egin nahi ziren aldaketen alderdi teknikoak gauzatzeko beste ahalmenik ez zuen. Horrela, 2007ko urriaren 18an eta 19an amaitutzat jo ziren Gobernuen arteko Konferentziaren lanak, eta egun horretan bertan onetsi zituzten Kontseilu Europarrak Lisboan egindako bilera informalean. ==== Lisboako Ituna ==== [[Fitxategi:Dont be bullied.jpg|thumb|Lisboako Itunaren aurkako kartela, Irlandan.]] Azkenean, 2007ko [[abenduaren 13]]an, [[Lisboa]]n, [[Lisboako Ituna|Ituna sinatu zuten]] garai hartako EBko hogeita zazpi estatu kideetako estatuburu edo gobernuburuek<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=EBko Erreforma Ituna gaur sinatu dute Lisboan|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/24486/ebko-erreforma-ituna-gaur-sinatu-dute-lisboan.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-01-10}}</ref> ([[Kroazia]] ez zen 2013ra arte sartu Europar Batasunean). Hala ere, Tratatu honen kasuan ere, berresteko prozedura oso korapilatsua izan zen. Lisboako Itunak, Europar Batasuneko Konstituzio Ituna ez bezala, Frantzian eta Herbehereetan berrestearen erronka gainditu zuen, baina hasieran berrespenak huts egin zuen [[2008ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Irlandan 2008ko ekainaren 12an egindako lehen erreferendumean]] (botoen % 53,4, kontra; % 53,1eko parte-hartzearekin). Tratatu berriaren eragin-esparruari (mugatua) buruzko juridikoki lotesle ziren zenbait berme eman arte ez zen berriro bozkatu [[2009ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Lisboako Tratatua bigarren erreferendumean]]. Orduan, 2009ko urrian, Irlandarren gehiengo zabal batek onetsi zuen Tratatua (botoen % 67,1 aldekoa izan zen, eta parte-hartzea % 59koa izan zen). Gainera, Irlandako erreferendumaren emaitza positiboak erraztu zuen Poloniak eta Txekiak Lisboako Tratatua berrestea; izan ere, Polonian, [[Lech Kaczyński|Kaczyński]] lehendakariak baldintza bat jarri zuen berreste-akta sinatzeko: Irlandako erreferendumean Tratatua onets zedin. [[Václav Klaus]] Txekiako lehendakariak ere, adierazi zuen asmoa zuela Irlandako erreferendumaren emaitza jakin arte itxaroteko, eta, azkenik, berreste-akta sinatzeko beste baldintza bat jarri zuen: bermatu behar zen Lisboako Tratatuak —batez ere, Oinarrizko Eskubideen Gutuna Europar Batasunaren Tratatuan sartzeak— ez zituela ukituko 1945eko «[[Beneš dekretuak]]» izenekoak, zeinek garai batean Alemaniakoak izandako Txekiako lurraldeen gaineko lurralde-erreklamazioak baztertzen baitzituzten. Eskakizun horretarako ere konponbidea aurkitu, eta, 2009ko azaroaren 3an, berreste-akta sinatu zuen Txekiako lehendakariak. Horrela, berreste- prozedura arrakastaz amaitu zen, eta 2009ko abenduaren 1ean sartu izan zen indarrean Lisboako Ituna<ref name="abc" />. Lisboako Tratatuaren bidez, Europar Batasunak eta Europako Erkidegoak bat egin zuten, eta Europar Batasun bakarra osatu zuten. Harrezkero, «Batasun» terminoak ordezkatuko zuen «Erkidego» terminoa toki orotan. Batasunak Europako Erkidegoa ordezkatu du, eta haren ondorengo da.<ref name="abc" />. ==== Brexita ==== {{sakontzeko|Brexit}} [[Brexit]]a (''British'' eta ''exit'' hitzen [[portmanteau|''portmanteau'']] bat) edo '''Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea''' [[Erresuma Batua]]k [[Europar Batasuna|Europar Batasunetik]] (EB) programatutako erretiratzea izan zen. [[Erresuma Batua Europar Batasunean egoteari buruzko galdeketa|2016ko ekainean egindako erreferendum baten ondoren]] (% 51,9k irtetearen alde bozkatu zuen), Erresuma Batuko gobernuak formalki iragarri zuen 2017ko martxoan Europar Batasunetik aterako zela, eta bi urteko prozesu bati ekin zion, Erresuma Batuak 2019ko martxoaren 29an irtetearekin amaitu behar zuena, baina hainbat atzerapen izan zituena. == Europar Batasunaren hiru itunak == Europar Batasuna hiru itunetan oinarritzen da. [[Maastrichteko Ituna|Europar Batasunaren Tratatua]] (EBren Tratatua edo EBT); sei titulu hauetan banatuta dago: Xedapen erkideak (I), printzipio demokratikoei buruzko xedapenak (II), erakundeei buruzko xedapenak (III), lankidetza indartuei buruzko xedapenak (IV), Batasunaren atzerri-ekintzari buruzko xedapen orokorrak eta atzerri- eta segurtasun-politika erkideari buruzko xedapen espezifikoak (V) eta azken xedapenak (VI)<ref name="abc" />. [[Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua]] (EBFT) Europako Erkidegoa eratzeko Tratatutik dator (EE Tratatua). EBFTak, funtsean, EE Tratatuaren egiturari jarraitzen dio. Aldaketa nagusiak izan dira Batasunaren atzerri-ekintzan eta kapitulu berriak ezartzean, bereziki energia-politikari, zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialari, espazioari, kirolari eta turismoari buruzkoak<ref name="abc" />. [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa eratzeko Tratatua]]k (Euratomen edo EAEEren Tratatua) aldaketa puntual batzuk baino ez ditu izan. Egin zaizkion aldaketa espezifikoak Lisboako Tratatuari erantsitako protokolo batzuetan sartu dira<ref name="abc" />. EBren Tratatuak eta EBFTk balio juridiko berbera dute; horrenbestez, horietako bat ere ez dago bestearen mendean. Esanbidezko azalpen juridiko hori beharrezkoa da, bi tratatuetako erregulazio-mailak eta aurreko EEren Tratatuaren izen berriak (Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua) iradoki baitezakete EBren Tratatua nolabaiteko lege konstituzionala edo oinarrizko tratatua dela eta EBFT, berriz, betearazte- tratatua. Halaber, EBren Tratatuak eta EBFTk ez dute konstituzio- izaera formalik. Tratatuetan erabilitako terminologiak konstituzio- proiektuarekiko aldaketa hori islatzen du: hala, «Konstituzio» hitza ez da erabiltzen; «Batasunaren Kanpo Arazoetako ministroa» izenez aldatu, eta «Batasunaren atzerri- eta segurtasun-politika erkideko goi-ordezkaria» da; eta «legea» eta «esparru-lege» izendapenak bertan behera utzi dira. Era berean, EBren sinboloak (bandera edo ereserkia) ez dira aipatzen aldatutako Tratatuen inongo artikulutan. EBko zuzenbidearen nagusitasuna ez dago esanbidez jasota Tratatuaren arau batean, baina gai horri buruzko Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren jurisprudentziari buruzko adierazpen batetik ondorioztatzen da, ohikoa izaten zen bezala<ref name="abc" />. Europar Batasunaren «hiru zutabeko egitura» ere ezabatu da Lisboako Tratatuaren bidez. Hala ere, prozedura bereziek indarrean jarraitzen dute atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen arloan, Europako defentsa- politika barne; Tratatuaren eranskin gisa gehitutako Gobernuen Arteko Biltzarraren adierazpenek azpimarratzen dute eremu politiko horretan estatu kideek duten izaera espezifikoa eta ardura berezia<ref name="abc" />. == Kideak == {{Sakontzeko|Europar Batasuneko estatu kideak}} [[Fitxategi:EC-EU-enlargement animation.gif|thumb|Europar Batasunaren zabalpenaren mapa.]] Europar Batasunak gaur egun hogeita zazpi estatu kide ditu: lehenik, Europako Ekonomia Erkidegoaren sei estatu sortzaileak, hau da, [[Belgika]], [[Alemania]] ([[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]]ren lurraldera hedatu zen 1990eko urriaren 3an, bi estatu alemaniarrek bat egin zutenean), [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]] eta [[Herbehereak]]. 1973ko urtarrilaren 1ean, estatu hauek atxiki zitzaizkion Erkidegoari: [[Danimarka]] (dena den, [[Groenlandia]] dagoeneko ez dago Batasunean, bertako biztanleek, gehiengo txikiagatik bazen ere, erabaki baitzuten irlak ez jarraitzea Europar Erkidegoan, [[1982ko Groenlandiako erreferenduma|1982ko otsailean egindako erreferendumean]]) eta [[Irlanda]]; [[Erresuma Batua]] talde honetakoa zen, baina atera zen [[Brexit]]aren ostean; [[Norvegia]] ere sartzea aurreikusita bazegoen ere, [[1972ko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|1972ko urrian egin zuten erreferendumaren emaitzak]] galarazi zuen (botoen % 53,5 kontrakoak izan ziren)<ref name="abc" />. EBren «Hegoalderako zabalkundea» deiturikoa 1981eko urtarrilaren 1ean [[Grezia]] atxikitzearekin hasi, eta 1986ko urtarrilaren 1ean [[Espainia]] eta [[Portugal]] atxikitzearekin burutu zen. Handitze horren ondoren, 1995eko urtarrilaren 1ean, [[Austria]], [[Finlandia]] eta [[Suedia]] atxiki zitzaizkion EBri. Norvegia sartzeak huts egin zuen —hogeita bi urte lehenago bezala— erreferendum baten esparruan, horretan ere boto-emaileek [[1995eko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|Norvegia EBn sartzeari uko egin baitzioten]], botoen % 52,4ko tarte txikiarekin. 2004ko maiatzaren 1ean, EBn sartu ziren [[Baltiko]]ko herrialdeak —[[Estonia]], [[Letonia]] eta [[Lituania]]—, Erdialdeko eta Ekialdeko Europako herrialdeak —[[Txekia]], [[Hungaria]], [[Polonia]], [[Eslovenia]] eta [[Eslovakia]]— eta mediterraneoko bi uharte: [[Zipre]] eta [[Malta]]. Bi urte eskas geroago, ekialdera handitzen jarraitu zuen: [[Bulgaria]] eta [[Errumania]], 2007ko urtarrilaren 1ean<ref name="abc" />. [[Kroazia]] EBri atxiki zaion azken estatua izan da, [[2013]]ko uztailaren 1ean sartu baitzen. Horrek hogeita zortzira handitu zuen estatu kideen kopurua, eta Batasuneko biztanleria 510 milioi pertsonara iritsi zen<ref name="abc" />. Brexitaren ondorioz Erresuma Batua kanpo geratu zen, eta gaur egun 27 kide dira. Beraz, gaur egun, hau da Europar Batasuneko 27 [[Europar Batasuneko estatu kideak|estatu kiden]] zerrenda:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Países de la UE {{!}} Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-countries_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> {| class="wikitaula sortable" style="font-size:95%; " ! class="unsortable" |Bandera !Izena ! !Bandera !Izena ! !Bandera !Izena |- |{{banderaikur|Alemania}} |[[Alemania]] | |{{banderaikur|Estonia}} |[[Estonia]] | |{{banderaikur|Letonia}} |[[Letonia]] |- |{{banderaikur|Austria}} |[[Austria]] | |{{banderaikur|Finlandia}} |[[Finlandia]] | |{{banderaikur|Lituania}} |[[Lituania]] |- |{{banderaikur|Belgika}} |[[Belgika]] | |{{banderaikur|Frantzia}} |[[Frantzia]] | |{{banderaikur|Luxenburgo}} |[[Luxenburgo]] |- |{{banderaikur|Bulgaria}} |[[Bulgaria]] | |{{banderaikur|Grezia}} |[[Grezia]] | |{{banderaikur|Malta}} |[[Malta]] |- |{{banderaikur|Danimarka}} |[[Danimarka]] | |{{banderaikur|Herbehereak}} |[[Herbehereetako Erresuma|Herbehereak]] | |{{banderaikur|Polonia}} |[[Polonia]] |- |{{banderaikur|Errumania}} |[[Errumania]] | |{{banderaikur|Hungaria}} |[[Hungaria]] | |{{banderaikur|Portugal}} |[[Portugal]] |- |{{banderaikur|Eslovakia}} |[[Eslovakia]] | |{{banderaikur|Irlandako Errepublika}} |[[Irlandako Errepublika]] | |{{banderaikur|Suedia}} |[[Suedia]] |- |{{banderaikur|Eslovenia}} |[[Eslovenia]] | |{{banderaikur|Italia}} |[[Italia]] | |{{banderaikur|Txekia}} |[[Txekia|Txekiar Errepublika]] |- |{{banderaikur|Espainia}} |[[Espainia]] | |{{banderaikur|Kroazia}} |[[Kroazia]] | |{{banderaikur|Zipre}} |[[Zipre]] |} [[Fitxategi:Supranational European Bodies-fr.svg|erdian|thumb|500x500px|Europako nazioz gaindiko erakundeen diagrama sinplifikatuta]] === Atxikitzeko irizpideak === EB beste estatu batzuk ere atxikitzeari irekita dago, baldin eta Kopenhagen 1993an Kontseilu Europarrak ezarritako [[Kopenhageko Irizpideak|atxikitze-irizpideak]] betetzen badituzte<ref name="abc" />: * irizpide politikoak: egonkortasun instituzionala, [[demokrazia]], [[zuzenbide-estatu]]a, [[giza eskubide]]en bermea eta gutxiengoen errespetua eta babesa; * irizpide ekonomikoak: EBren barruko merkatuko indarrei eta lehia-presioari aurre egiteko gai den merkatu-ekonomia bat egotea funtzionamenduan; * irizpide juridikoak: Europar Batasunari atxikitzeari loturiko betebeharrak betetzeko gaitasuna, politika-, ekonomia- eta diru-batasunaren helburuak onestea barne. Atxikitze-prozedurak hiru fase ditu, eta gaur egungo EBko estatu kide guztiek onetsi behar dituzte hirurak: * Atxikitzeko aukera planteatzen zaio herrialde bati. * Herrialdea hautagai ofizial bihurtzen da atxikitze-eskakizunak betetzen dituen bezain laster, baina horrek ez du esan nahi negoziazio ofizialak hasten direnik. * Atxikitze-negoziazio formalak hasiko dira herrialde hautagaiarekin, eta horietan adostuko dira gaur egungo EBko legeria sartzeko modalitateak eta prozedurak. Negoziazioak eta dagozkien erreformak bi alderdientzako modu egokian burutu ondoren, atxikipen-tratatu batean jasoko dira atxikitzeko baldintzak eta emaitzak. Tratatu hori, lehenik eta behin, [[Europako Parlamentua]]k onetsi beharko du bere kideen gehiengo osoz. Jarraian, Kontseiluak aho batez onetsi beharko du tratatua. Orduan, EBko eta herrialde hautagaiko estatuburuek edo gobernuburuek sinatu behar dute [[Atxikitze Tratatua]]. Ondoren, edozein atxikitze-tratatu «berretsi» egin beharko dute EBko estatu kideek eta herrialde hautagaiak, dagozkien xedapen konstituzionalei jarraituz. Berrespen-tresnak gordailutzearekin, atxikitze-prozedura burutu, eta Atxikitze Tratatua indarrean sartuko da. Une hartan, herrialde hautagaia estatu kide bihurtuko da. ==== Atxikitzeko hautagaiak ==== [[Turkia]]k [[1987]]ko [[apirilaren 14]]an aurkeztu zuen atxikitze-eskaera. Hala ere, askoz lehenagotik dator [[Europar Batasuna-Turkia harremanak|EBren eta Turkiaren arteko harremanen historia]]. 1963. urtean, elkarte-akordio bat sinatu zen EEEren eta Turkiaren artean, eta hura atxikitzeko bidea ireki zen. 1995. urtean, [[aduana-batasuna]] sortu zen, eta 1999ko abenduan, [[Helsinki]]n, Kontseilu Europarrak herrialde hautagaiaren estatus ofiziala eman zion Turkiari, herrialdeak sistema demokratiko baten oinarriak dituela uste baitu, nahiz eta oraindik ere asko geratzen den egiteko giza eskubideen eta gutxiengoen babesari dagokionez. Batzordearen gomendio bati jarraituz, 2004ko abenduan, Kontseilu Europarrak azkenean baimendu zuen Turkiarekin atxikitze-negoziazioak hastea, eta horiek 2005eko urrian hasi ziren. Negoziazioen azken helburua atxikitzea bada ere, ez dago hori lortuko den inolako bermerik. 1999an balizko atxikitzerako aurreikusitako data 2014. urtea izan zen; data hori gainditu da, eta ez da egutegi berririk onetsi horretarako. Turkia atxikitzea xehetasun handienarekin prestatu behar da, herrialde hori integratuko bada hirurogeita hamar urte baino gehiagoko Europako integrazioaren lorpenak arriskuan jarri gabe. [[Islandia]]k 2009ko uztailaren 17an aurkeztu zuen atxikitzeko eskaera. 2010ean hasi ziren ofizialki atxikitze-negoziazioak, eta erritmo onean egin zuten aurrera hasieran; baina gobernu-aldaketaren ostean gelditu egin ziren, eta, azkenik, erabat eten ziren, Islandiak atxikitze-eskaera bertan behera utzi baitzuen, 2015eko martxoaren 12an. {| class="wikitable" |+EBri atxikitzeko herrialde hautagai ofizialak:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ampliación de la UE - Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-enlargement_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> !Bandera !Izena !Noiz ukan zuen estatus ofiziala |- |{{banderaikur|Turkia}} |[[Turkia]] |1999 |- |{{banderaikur|Ipar Mazedonia}} |[[Ipar Mazedoniako Errepublika|Ipar Mazedonia]] |2005 |- |{{banderaikur|Serbia}} |[[Serbia]] |2010 |- |{{banderaikur|Montenegro}} |[[Montenegro]] |2010 |- |{{banderaikur|Albania}} |[[Albania]] |2014 |- |{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} |[[Bosnia-Herzegovina]] |2022 |- |{{banderaikur|Moldavia}} |[[Moldavia]] |2022 |- |{{banderaikur|Ukraina}} |[[Ukraina]] |2022 |- |{{banderaikur|Georgia}} |[[Georgia]] |2023 |} Halaber, aukera zabaldu da EBri etorkizunean atxiki dakizkion [[Kosovo]] {{banderaikur|Kosovo}}. 2014an ere [[Europar Batasuna-Ukraina Asoziazio Akordioa]] sinatu zen, 2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioarekin]] berriro indarra hartu zuen akordioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Luke|abizena=McGee|izenburua=Ukraine's EU hopes get shot in the arm as bloc's leaders approve candidate status|hizkuntza=en|data=2022-06-23|url=https://www.cnn.com/2022/06/23/europe/eu-approves-ukraine-candidateship-intl/index.html|aldizkaria=CNN|sartze-data=2023-01-10}}</ref>. 2013an [[Europar Batasuna-Georgia Asoziazio Akordioa]] sinatu zen. ==== Europar Batasunera sartzeko agendan ez dauden estatuak: ==== * [[Liechtenstein]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Suitza]] * Mikroestatuak ([[Andorra]], [[Monako]], [[San Marino]] eta [[Vatikano Hiria]]) * [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europako estatu bat]] ([[Bielorrusia]]) * [[Transkaukasia|Bi estatu transkaukasiarrak]] ([[Armenia]] eta [[Azerbaijan]]) * [[Kazakhstan]] eta [[Errusia]] * [[Cabo Verde]], [[Israel]] eta [[Maroko]] === Europar Batasuna utzi dutenak === {{Sakontzeko|Brexit}} [[Erresuma Batua]] Europar Batasuneko kide izan da [[1973]]az geroztik, baina 2016an elkartetik alde egitea erabaki zen [[erreferendum]] batean, eta [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|EBtik irten zen]] da. Ofizialki [[2020]]eko [[urtarrilaren 31]]an utzi zuen Europar Batasuna. == Geografia == === Klima === === Ingurumena === == Erakundeak == === Europar Batasuneko erakundeak === {{sakontzeko|Europar Batasuneko Erakundeak}} Gaur egun Europar Batasuna bost erakundek gobernatzen dute. Europar Batasuna eratu duten hitzarmenetan ondoko hurrenkeran sortu ziren: [[Europako Parlamentua]], [[Europar Batasuneko Kontseilua]] (Europar Kontseilua), [[Europako Batzordea]], [[Europako Justizia Auzitegia]] eta [[Europako Kontu Auzitegia]]. Europako Batzordea EBaren [[botere betearazle]]a da, eta lege-ekimenak zein Batasuneko eguneroko jarduna ditu bere gain. Kontseiluan ez bezala, non herrikideen ordezkariek norberaren interesen alde egin behar baituten, Komisioan Batasun osoaren interesak dira defenditzekoak. Halaber, europar integrazioaren bultzatzailea ere bada Komisioa. Orain 27 komisariok osatzen dute, herrikide banakoak, nork bere ardura politikoa duela. Komisioburua —gaur egun, [[José Manuel Durão Barroso|Durão Barroso]]— eta gainerako komisarioak Kontseiluak aukeratzen ditu, parlamentuak berretsita. [[Fitxategi:EP Strasbourg hemicycle l-gal.jpg|ezkerrera|thumb|Parlamentuaren egoitza [[Estrasburgo]]n.]] [[Europako Parlamentua|Europar Batasuneko Parlamentuak]] [[botere legegile]]aren erdia osatzen du. Bost urtean behin, Europako herritarrek Parlamentuko 751 kideak hautatzen dituzte. Nahiz eta herrikideen arabera aukeratzen dituzten, biltzarrean alderdi politikoaren arabera (eta ez nazionalitatearen kontura) esertzen dira. Herrikide bakoitzak eserleku kopuru desberdina dauka, [[Aulki Banaketa Europako Parlamentuan|populazioaren arabera]]. Parlamentuko presidentearen aginpidea bi urte eta erdikoa da, beraz, legegintzaldi batean bi aukeraketa dituzte. Politikaren hainbat arlotan, Kontseiluarekin batera onesten ditu Parlamentuak legeak eta arauak (beste arlo batzuetan Kontseiluak baino ez du zeresana). [[Lisboako Ituna]]ren azpian, Kontseiluak eta Parlamentuak elkarrekin jorratuko dituzten arloak handituko dira, eta, hortaz, Parlamentuaren papera garrantzitsuago bilakatuko da. Europar Batasuneko Kontseiluak (hainbatetan Ministroen Kontseilua ere deituta) osatzen du EBeko botere legegilearen beste erdia. Erakunde bakarra den arren, praktikan Kontseilua biltzar txikiagotan bereizten da arloaren arabera, hala nola GAERC kanpo harremanetarako, edo [[Europako Batasuneko Ekonomia eta Finantzetako Ministroen Kontseilua|ECOFIN]] politika ekonomikorako. Horrela, herrikide guztiek ordezkari bana (ministro mailakoa, orokorrean) bidaltzen dute arlo horretarako. Kontseilu burua txandakako presidentziaren arabera aldatzen da. Erabakiak hartzeko, herrikide bakoitzak boto kopuru desberdina dauka. Horrela, [[Alemania]]k edo [[Frantzia]]k 29na boto dituzte eta [[Malta]]k, 3 baino ez (guztira 345 boto dira). Erregulartasunik gabe biltzen dira urtean zehar, kanpo harremanak, ekonomiak eta nekazaritza arloetan izan ezik, hauetarako hilabetero biltzen baitira. EBaren justizia-boterea [[Europako Justizia Auzitegia]]k eta Lehen Instantziako Epaitegiak osatzen dute. Batera Batasuna osatu duten hitzarmenak interpretatzen eta aplikatzen dituzte. Lehen Instantziako Epaitegiak gizabanakoen auziak hartzen ditu bere baitan batik bat, eta Justizia Epaitegiak herrikideek eta instituzioek eramandakoak jorratzen ditu. === Europako nazioz gaindiko erakundeak === Europako estatuak, EBa baino beste erakundeen parte dira. EBko kideak ez diren estatuekin erlazio estuak izan ditzateke kide batzuk edo batasuna guztiz. Adibidez, [[Europako Esparru Ekonomikoa|Europako Esparru Ekonomikoak]] [[Norvegia]], [[Liechtenstein]] et [[Islandia]] barne hartzen ditu, baita EBko estatu kide guztiak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glossary:European Economic Area (EEA)|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Glossary:European_Economic_Area_(EEA)|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> [[Fitxategi:Supranational European Bodies.svg|alt=Euler diagrama europako erakundeekin|erdian|thumb|600x600px|Europako nazioz gaindiko erakundeen Eulerren diagrama zehatza]] == Hizkuntzak == Europar Batasuneko hizkuntza ofizialak eta lan hizkuntzak 24 hauek dira: [[aleman]]a, [[bulgariera]], [[daniera]], [[eslovakiera]], [[esloveniera]], [[gaztelania]], [[ingeles]]a, [[errumaniera]], [[estoniera]], [[finlandiera]], [[frantses]]a, [[greziera]], [[hungariera]], [[Irlandako gaelera|irlandera]], [[italiera]], [[kroaziera]], [[letoniera]], [[lituaniera]], [[maltera]], [[nederlandera]], [[poloniera]], [[portuges]]a, [[suediera]], [[txekiera]]. Dokumentu garrantzitsuak, hala nola lege testuak, hizkuntza ofizial horietako bakoitzera itzultzen dira. Horiez gain, hiru hizkuntzok nolabait erdi ofizialak dira: [[euskara]], [[galiziera]] eta [[katalan]]a. Europar Batasuneko itunen itzulpen ofizialak egiten dira hizkuntza horietara, eta Europar Batasuneko herritarrek Batasuneko erakundeekiko korrespondentzia hizkuntza horietan izateko eskubidea dute. Azkenik, badira inolako ofizialtasunik ez duten beste hizkuntza batzuk: [[bretainiera]], [[erromantxe]]a, [[frankoproventzera]], [[frisiera]], [[kaxubiera]], [[korsikera]], [[okzitaniera]], [[samiera]], [[sardiniera]], eta abar. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikusi ere == * [[Demokraziaren indizea]] * [[Europa]] == Kanpo estekak == * {{bg}} {{cs}} {{da}} {{de}} {{et}} {{el}} {{en}} {{es}} {{fr}} {{ga}} {{it}} {{lv}} {{lt}} {{hu}} {{mt}} {{nl}} {{pl}} {{pt}} {{ro}} {{sk}} {{sl}} {{fi}} {{sv}} [http://www.uropa.eu/index_en.htm EBren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{autoritate kontrola}} {{Europar Batasuneko Itunak, hiru zutabeak eta historia}} {{Bakearen Nobel Saridunak}} [[Kategoria:Europar Batasuna]] [[Kategoria:Nazioarteko lankidetzaren Asturisko Printzesa saridunak]] [[Kategoria:Konfederazioak]] [[Kategoria:Nazioarteko erakunde politikoak]] [[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko Batzar Nagusiaren behatzaileak]] 5g255s5qy8c0oi9e6irae2kpdzj8jph 9984501 9984497 2024-11-29T01:24:00Z Druiz002 154206 /* Ikusi ere */ 9984501 wikitext text/x-wiki {{Erdi-babestua}} {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Herrialde infotaula | ohiko_izen_luze = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent; font-size:9pt; |title = {{resize|11.5pt|Europar Batasuna}} |{{Infobox|subbox=yes|bodystyle= font-size:9pt; | rowclass1 = mergedrow| label1 = [[Aleman]]ez: | data1 = {{lang|de|Europäische Union}} | rowclass2 = mergedrow| label2 = [[Bulgariera]]z: | data2 = {{lang|bg|Европейски съюз}} | rowclass3 = mergedrow| label3 = [[Daniera]]z: | data3 = {{lang|da|Den Europæiske Union}} | rowclass4 = mergedrow| label4 = [[Errumaniera]]z: | data4 = {{lang|ro|Uniunea Europeană}} | rowclass5 = mergedrow| label5 = [[Eslovakiera]]z: | data5 = {{lang|sk|Európska únia}} | rowclass6 = mergedrow| label6 = [[Esloveniera]]z: | data6 = {{lang|sl|Evropska unija}} | rowclass7 = mergedrow| label7 = [[Estoniera]]z: | data7 = {{lang|et|Euroopa Liit}} | rowclass8 = mergedrow| label8 = [[Finlandiera]]z: | data8 = {{lang|fi|Euroopan unioni}} | rowclass9 = mergedrow| label9 = [[Frantses]]ez: | data9 = {{lang|fr|Union européenne}} | rowclass10 = mergedrow| label10 = [[Gaztelania]]z: | data10 = {{lang|es|Unión Europea}} | rowclass11 = mergedrow| label11 = [[Greziera]]z: | data11 = {{lang|el|Ευρωπαϊκή Ένωση}} | rowclass12 = mergedrow| label12 = [[Hungariera]]z: | data12 = {{lang|hu|Európai Unió}} | rowclass13 = mergedrow| label13 = [[Ingeles]]ez: | data13 = {{lang|en|European Union}} | rowclass14 = mergedrow| label14 = [[Irlandera]]z: | data14 = {{lang|ga|An tAontas Eorpach}} | rowclass15 = mergedrow| label15 = [[Italiera]]z: | data15 = {{lang|it|Unione europea}} | rowclass16 = mergedrow| label16 = [[Kroaziera]]z: | data16 = {{lang|hr|Europska unija}} | rowclass17 = mergedrow| label17 = [[Letoniera]]z: | data17 = {{lang|lv|Eiropas Savienība}} | rowclass18 = mergedrow| label18 = [[Lituaniera]]z: | data18 = {{lang|lt|Europos Sąjunga}} | rowclass19 = mergedrow| label19 = [[Maltera]]z: | data19 = {{lang|mt|Unjoni Ewropea}} | rowclass20 = mergedrow| label20 = [[Nederlandera]]z: | data20 = {{lang|nl|Europese Unie}} | rowclass21 = mergedrow| label21 = [[Poloniera]]z: | data21 = {{lang|pl|Unia Europejska}} | rowclass22 = mergedrow| label22 = [[Portuges]]ez: | data22 = {{lang|pt|União Europeia}} | rowclass23 = mergedrow| label23 = [[Suediera]]z: | data23 = {{lang|sv|Europeiska unionen}} | rowclass24 = mergedrow| label24 = [[Txekiera]]z: | data24 = {{lang|cs|Evropská unie}} }} }} |nongo = Europar Batasuneko |bandera_irudi = Flag of Europe.svg |lema = "[[In varietate concordia|Aniztasunean bat eginik]]" |ereserki_nazional = "[[Europako Ereserkia]]" [[Fitxategi:Anthem of Europe (US Navy instrumental short version).ogg|erdian]] |hiriburu = [[Brusela]]<ref name=capital>{{Erreferentzia|izena=Roman Adrian|abizena=Cybriwsky|izenburua=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|argitaletxea=ABC-CLIO|hizkuntza=en|data=2013-05-23|url=https://books.google.com/books?id=qb6NAQAAQBAJ&pg=PA64|isbn=9781610692489|sartze-data=2018-12-21}}</ref> | latd=50 |latm=51 |latNS=N |longd=4 |longm=21 |longEW=E |hiri_handien = [[Paris]] |hizkuntza_ofizialak = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = 24 hizkuntza |[[Aleman]]a<br/>[[Bulgariera]]<br/>[[Daniera]]<br/>[[Errumaniera]]<br/>[[Eslovakiera]]<br/>[[Esloveniera]]<br/>[[Estoniera]]<br/>[[Finlandiera]]<br/>[[Frantses]]a<br/>[[Gaztelania]]<br/>[[Greziera]]<br/>[[Hungariera]]<br/>[[Ingeles]]a<br/>[[Irlandera]]<br/>[[Italiera]]<br/>[[Kroaziera]]<br/>[[Letoniera]]<br/>[[Lituaniera]]<br/>[[Maltera]]<br/>[[Nederlandera]]<br/>[[Poloniera]]<br/>[[Portuges]]a<br/>[[Suediera]]<br/>[[Txekiera]] }} |gentilizioa= europar |org_mota = Batasun politiko-ekonomikoa |kidetza_mota = Estatu kideak |kidetza = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = [[Europar Batasuneko estatu kideak|27 estatu]] |[[Alemania]]<br/>[[Austria]]<br/>[[Belgika]]<br/>[[Bulgaria]]<br/>[[Danimarka]]<br/>[[Errumania]]<br/>[[Eslovakia]]<br/>[[Eslovenia]]<br/>[[Espainia]]<br/>[[Estonia]]<br/>[[Finlandia]]<br/>[[Frantzia]]<br/>[[Grezia]]<br/>[[Herbehereak]]<br/>[[Hungaria]]<br/>[[Irlandako Errepublika|Irlanda]]<br/>[[Italia]]<br/>[[Kroazia]]<br/>[[Letonia]]<br/>[[Lituania]]<br/>[[Luxenburgo]]<br/>[[Malta]]<br/>[[Polonia]]<br/>[[Portugal]]<br/>[[Suedia]]<br/>[[Txekia]]<br/>[[Zipre]]}} |buru_titulu1 = [[Europako Batzordea|Europako Batzordeko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen1 = [[Ursula von der Leyen]] |buru_titulu2 = [[Europako Kontseilua|Europako Kontseiluko&nbsp;Presidentea]] |buru_izen2 = [[Charles Michel]] |legebiltzar = {{nowrap|&nbsp;- [[Europar Batasuneko Kontseilua|EBko Kontseilua]]}}<br>{{nowrap|&nbsp;- [[Europar Legebiltzarra|Legebiltzarra]]}} |subiranotasun_mota = Sorrera<ref>Current Article 1 of the [[Treaty of Maastricht|Treaty on European Union]] reads:"The Union shall be founded on the present Treaty and on the [[Treaty of Rome|Treaty on the Functioning of the European Union]]. Those [[Treaties of the EU|two Treaties]] shall have the same legal value. The Union shall replace and succeed the [[European Community]]".</ref> |gertakari_izen1 = [[Erromako Ituna]] |gertakari_data1 = 1958ko urtarrilak 1 |gertakari_izen2 = [[Maastrichteko Ituna]] |gertakari_data2 = 1993ko azaroak 1 |eremu_rankin = 7.{{sup|a}} |eremu_magnitude = 1 E12 |eremu_km2 = 4.233.255 |ur_portzentaia = 3,08 |biztanle_zenbatespen = 446.834.579<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eurostat - Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table|url=https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&language=en&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref> |biztanle_zenbatespen_rankin = 3.{{sup|a}} |biztanle_zenbatespen_urte = 2019 |biztanle_dentsitate_km2 = 106 |biztanle_dentsitate_rankin = |GDP_PPP = $20,02 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_PPP_rankin = 1.{{sup|a}} |GDP_PPP_urte = 2020 |GDP_PPP_per_capita = $45.315<ref name="imf"/> |GDP_PPP_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal = $16,449 bilioi<ref name="imf"/> |GDP_nominal_rankin = 2.{{sup|a}} |GDP_nominal_urte = 2015 |GDP_nominal_per_capita = $35.883<ref name="imf2"/> |GDP_nominal_per_capita_rankin = 2.{{sup|a}} |Gini_urte = 2018 |Gini_aldaketa = gora |Gini = 30.9 <!--number only--> |Gini_ref = |Gini_rankin = |GGI_urte = 2011 |GGI_aldaketa = gora |GGI = 0.899 |GGI_ref = <ref name="HDI">Calculated using UNDP data for the member states with weighted population.</ref> |GGI_rankin = 13.<!--Calculated by taking out EU members from the list-->{{\}}25.{{sup|a}}<!--Calculated with EU members in the list--> |txanpon = [[Euro]]a&nbsp;([[ISO 4217|EUR]];&nbsp;[[Eurogunea]])<br/>{{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left;font-weight:normal; |title = Beste 10 |[[Bulgariar lev|Lev]]&nbsp;(BGN;&nbsp;Bulgaria)|[[Kroaziar kuna|Kuna]]&nbsp;(HRK;&nbsp;Kroazia)|[[Txekiar koroa]]&nbsp;(CZK; Txekia)|[[Daniar koroa]]&nbsp;(DKK;&nbsp;Danimarka)|[[Hungariar forint|Forint]]&nbsp;(HUF;&nbsp;Hungaria)|[[Poloniar złoty|Złoty]]&nbsp;(PLN;&nbsp;Polonia)|[[Errumaniar leu|Leu]]&nbsp;(RON;&nbsp;Errumania)|[[Suediar koroa]]&nbsp;(SEK;&nbsp;Suedia) }} |ordu_eremu = [[Europa Mendebaldeko ordua|WET]] ([[UTC]])<br>[[Europa Erdialdeko ordua|CET]] ([[UTC]]+1)<br>[[Eastern European Time|EET]] ([[UTC]]+2) |ordu_eremu_DST = [[Western European Summer Time|WEST]] ([[UTC]]+1)<br>[[Central European Summer Time|CEST]] ([[UTC]]+2)<br>[[Eastern European Summer Time|EEST]] |utc_offset_DST = +3 |cctld = [[.eu]] |ohar_a = Herrialde guztiak batera hartuz gero. }} '''Europar Batasuna'''<ref>{{Erreferentzia |egilea= EIMA | izenburua = Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak |url = http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf | eskuratze data = 2013-02-26}}</ref> ('''EB''') batez ere [[Europa]]n kokatuta dauden 27 estatuz osaturiko [[batasun politiko]] eta [[batasun ekonomiko|ekonomikoa]] da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=The EU in brief - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/eu-in-brief_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. 4.233.255 km² ditu eta 447 milioi biztanle inguru. Europar Batasunak [[Europar merkatu bakarra|barne-merkatu bakarra]] garatu du [[Europar Batasuneko zuzenbidea|legedi sistema]] estandarizatu batekin; lege horiek estatu-kide guztiei eragiten diete legearen esparruan, eta soilik esparru horretan, estatuek hala erabakita. Europar Batasuneko politikek pertsonen, produktuen, zerbitzuen eta kapitalaren mugimendu askea baimentzera bideratzen dira eta barne-arazoak konpontzeko [[justizia]] komun bat izatera<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=One market without borders - EUROPA|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/topics/single-market_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2018-12-21}}</ref>; politika bateratuak daude gaur egun [[merkataritza]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EUROPA - Glossary - Common commercial policy|data=2009-01-16|url=https://web.archive.org/web/20090116092625/http://europa.eu/scadplus/glossary/commercial_policy_en.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, [[nekazaritza]], [[arrantza]] eta [[eskualde-garapen]]ean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inforegio - EU Regional Policy|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/regional_policy/index_en.cfm|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[Schengen eremua]]ren barruan bidaiatzeko [[pasaporte]] kontrolik ez dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WebCite query result|url=https://www.webcitation.org/617OENLLZ?url=http://ec.europa.eu/home-affairs/policies/borders/borders_schengen_en.htm|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. [[1999]]an [[Euro]] txanpona sortu zen, 2002tik EBko 19 kidek erabiltzen duten txanpon bateratua. EB eta [[europar herritartasun]]a [[Maastrichteko Ituna]] indarrean jarri zenean sortu ziren, 1993an<ref>{{Erreferentzia|izena=Craig, P. P. (Paul|abizena=P.)|izenburua=EU law : text, cases, and materials|argitaletxea=Oxford University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/714724945|edizioa=5th ed|isbn=9780199576999|pmc=714724945|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. EBren jatorria [[Europako Ikatz eta Altzairuaren Erkidegoa]]n eta [[Europako Ekonomia Erkidegoa]]n daude, hurrenez hurren [[1951]]eko [[Parisko Ituna (1951)|Parisko Itunean]] eta [[1957]]eko [[Erromako Ituna (1957)|Erromako Itunean]] sortu zirenak. Hasieran [[Europar Komunitateak]] deitu zenaren barnean zeuden herrialdeei [[Seien Europa]] deitzen zaio: [[Belgika]], [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]], [[Herbehereak]] eta [[Mendebaldeko Alemania]]. Komunitateen ondoren sortu ziren erakundeek kide berriak izan zituzten, eta politika eremu berriak batu zizkioten. EBren azken aldaketa konstituzional nabarmena, [[Lisboako Ituna]], 2009ean jarri zen indarrean. Orain arte herrialde bakarrak utzi du EB edo haren aurreko erakundeetako bat, [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|Erresuma Batuak 2020an]], 2016ko ekainean [[Brexit|egindako erreferendumean]] irtetearen aldekoek irabazi ostean. Munduko gizakien %7,0 bizi dira EBn,<ref group="oh">2016an munduko populazioaren %7,3 bizi zen Europar Batasunean, baina Erresuma Batuak batasuna uztean gutxiago izango lirateke. Erresuma Batuak munduko populazioaren %0,9 dauka, beraz zenbakia %7tik behera egongo da.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=European Demographic Datasheet 2018|url=http://www.populationeurope.org/|aldizkaria=www.populationeurope.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref> baina 2017an [[Barne Produktu Gordina]] 19.670 bilioi [[dolar]]rekoa zen, munduko BGParen %24,6<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2018&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=54&pr1.y=7&c=512,946,914,137,612,546,614,962,311,674,213,676,911,548,193,556,122,678,912,181,313,867,419,682,513,684,316,273,913,868,124,921,339,948,638,943,514,686,218,688,963,518,616,728,223,836,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,726,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,734,336,144,263,146,268,463,532,528,944,923,176,738,534,578,536,537,429,742,433,866,178,369,436,744,136,186,343,925,158,869,439,746,916,926,664,466,826,112,542,111,967,298,443,927,917,846,544,299,941,582,446,474,666,754,668,698,672&s=NGDPD&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>, eta %16,5 [[Erosahalmenaren parekotasun|erosketa-ahalmena]] parekatzen bada<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=19&sy=2017&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,672,914,946,612,137,614,546,311,962,213,674,911,676,193,548,122,556,912,678,313,181,419,867,513,682,316,684,913,273,124,868,339,921,638,948,514,943,218,686,963,688,616,518,223,728,516,558,918,138,748,196,618,278,624,692,522,694,622,142,156,449,626,564,628,565,228,283,924,853,233,288,632,293,636,566,634,964,238,182,662,359,960,453,423,968,935,922,128,714,611,862,321,135,243,716,248,456,469,722,253,942,642,718,643,724,939,576,644,936,819,961,172,813,132,199,646,733,648,184,915,524,134,361,652,362,174,364,328,732,258,366,656,734,654,144,336,146,263,463,268,528,532,923,944,738,176,578,534,537,536,742,429,866,433,369,178,744,436,186,136,925,343,869,158,746,439,926,916,466,664,112,826,111,542,298,967,927,443,846,917,299,544,582,941,474,446,754,666,698,668&s=PPPGDP&grp=0&a=|aldizkaria=www.imf.org|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Gainera, EBko 27 herrialde kideek [[Giza Garapen Indizea]]n goi-mailako emaitza dute, [[Nazio Batuen Garapen Programa]]ren arabera. 2012an, EBk eskuratu zuen [[Bakearen Nobel saria]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Europar Batasunak irabazi du Bakearen Nobel Saria|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/968274/bakearen-nobel-saria-2012--europar-batasunak-irabazi-du-nobel-saria/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. Kanpo Afera eta Segurtasun Politika erabilita, EBk nazioarteko harreman eta defentsan paper garrantzitsua du. EBk [[ordezkaritza diplomatiko]]ak ditu mundu osoan zehar, ordezkaritza dauka [[Nazio Batuen Erakundea]]n, [[Munduko Merkataritza Elkartea]]n, [[G7]]an eta [[G20]]an. Bere paperaren garrantzia dela eta, [[superpotentzia]] berritzat hartzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=McCormick|izenburua=The European superpower|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/71266552|isbn=1403998450|pmc=71266552|sartze-data=2018-12-21}}</ref>. == Historia == {{sakontzeko|Europar Batasuneko historia}} === Aurrekariak === [[476]]an [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Erroma erori]] eta [[Goi Erdi Aroa|ondorengo mendeetan]], Europako zenbait estatuk, euren burua desagertutako [[Erromatar Inperioa]]ren ''[[translatio inperii]]''tzat hartu zuten: [[Frankoak|Frankoen Inperioa]] (481-843) eta [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] (962-1806), beraz, [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|mendebaldean Erroma]] berpizteko saiakerak izan ziren. Kontinenteari buruzko nazioz gaindiko gobernu baten filosofia politiko honek, antzinako Erromatar Inperioaren adibidearen antzekoa zena, [[Erdi Aroa]]ren hasiera eman zion ''Renatio Inperii'' ("inperioaren zaharberritzea") kontzeptuari<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Renovatio imperii romanorum - Oxford Reference|hizkuntza=en|url=https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100414131|aldizkaria=www.oxfordreference.com|doi=10.1093/oi/authority.20110803100414131|sartze-data=2020-02-01}}</ref>, ''Reichsidee'' ("ideia inperiala") edo ''Imperium Christianum'' ("kristau inperioa") formetan, erlijioan inspiratua<ref>{{Erreferentzia|izena=René|abizena=Metz|izenburua=Robert Folz, L'idée d'Empire en Occident du Ve au XIVe siècle, Collection historique, 1953|orrialdeak=170–171|data=1955|url=https://www.persee.fr/doc/rscir_0035-2217_1955_num_29_2_2079_t1_0170_0000_2|aldizkaria=Revue des Sciences Religieuses|alea=2|zenbakia=29|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Percy Ernst|abizena=Schramm|izenburua=Kaiser, Rom und Renovatio; Studien zur Geschichte des römischen Erneuerungsgedankens vom Ende des karolingischen Reiches bis zum Investiturstreit.|argitaletxea=Wissenschaftliche Buchgesellschaft|hizkuntza=German|data=1957|url=https://www.worldcat.org/title/kaiser-rom-und-renovatio-studien-zur-geschichte-des-romischen-erneuerungsgedankens-vom-ende-des-karolingischen-reiches-bis-zum-investiturstreit/oclc/15021725|pmc=15021725|sartze-data=2020-02-01}}</ref>. Erdi Aroko [[kristandade]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Jonathan|abizena=Jones|izenburua=Europe has been building a secret community of culture {{!}} Jonathan Jones|hizkuntza=en-GB|data=2010-11-23|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/nov/23/european-union-written-in-stone-christendom|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Perkins, Mary Anne.|izenburua=Christendom and European identity : the legacy of a grand narrative since 1789|argitaletxea=Walter de Gruyter|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56591718|isbn=3-11-018244-0|pmc=56591718|sartze-data=2020-02-01}}</ref> eta [[Aita santu|aitasantutzaren]] botere politikoa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nelsen, Brent F.,|izenburua=Religion and the struggle for European union : confessional culture and the limits of integration|url=https://www.worldcat.org/oclc/908146251|isbn=978-1-62616-071-2|pmc=908146251|sartze-data=2020-02-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Mather, Janet, 1949-|izenburua=Legitimating the European Union : aspirations, inputs and performance|argitaletxea=Palgrave Macmillan|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/314846996|isbn=978-0-230-62562-4|pmc=314846996|sartze-data=2020-02-01}}</ref> askotan aipatzen dira Europako integrazioa eta batasuna bultzatzen duten faktore gisa. Kontinentearen ekialdean, Errusiar Tsarrerriak eta, ondoren, Errusiar Inperioak (1547-1917) Mosku Hirugarren Erroma eta ekialdeko tradizioaren oinordeko bezala izendatu zuten, Konstantinopla 1453an erori ondoren. Greziar ekialdearen eta latindar mendebaldearen arteko aldea jada zabaldu zen Erromatar Inperioaren zatiketa politikoarekin IV. mendean eta 1054ko zisma Handiarekin, eta Altzairuzko Teloiarekin zabalduko zen berriro (1945-91). Pentsamendu politiko paneuroparra XIX. mendean sortu zen, Napoleonen inperioa desagertu ondoren (1804-15) Frantziar eta Amerikar Iraultzen ideia liberaletan oinarrituta. Vienako Kongresuaren emaitzen ondoren joan ziren hamarkadetan, europar batasunaren idealak kontinente osoan loratu ziren, bereziki Wojciech Jastrzębowski, Giuseppe Mazzini edo Theodore de Korwin Szymanowskiren idatzietan. Europako Estatu Batuak (frantsesez États-Unis d'Europe) Victor Hugok erabili zuen 1849an Parisen egindako Bakearen Nazioarteko Biltzarrean: === Bigarren Mundu Gerra ondorengo testuingurua === [[Bigarren Mundu Gerra]] amaitu eta gutxira arte, Estatuaren funtzionamendua eta bizitza politikoa konstituzioetan eta legeria nazionaletan oinarritzen ziren ia esklusiboki; horiek ezartzen zituzten [[estatu]] bakoitzean herritarrek eta [[alderdi politiko]]ek zein Estatuak berak eta beraren erakundeek bete behar zituzten jokabide-arauak. Europaren kolapso osoak nagusiki, kontinente zaharraren gainbehera ekonomiko eta politikoarekin batera, sortu zituen hasiera berri baterako baldintzak, eta biziberritu zuen Europako ordenamendu berri baten ideia<ref name="abc">Testu honen zatiak Eusko Jaurlaritzak argitaratutako liburu publiko honetatik hartu edo moldatu dira: {{erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/liburua/europar-batasuneko-zuzenbidearen-abc-a/web01-a2aznagu/eu/|izenburua=Europar Batasuneko zuzenbidearen ABC-a|argitaletxea=Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzu Nagusia|egilea=Hainbat egile}}</ref>. Oro har, gerraosteko europar integrazioko ahaleginek irudi nahasia erakusten dute, erakunde konplexu eta gardentasun urrikoez osatua. Horrela elkarren ondoan daude, baina beren arteko benetako loturarik izan gabe, [[Ekonomia Lankidetza eta Garapeneko Antolakundea]] (ELGA), [[Ipar Atlantikoko Tratatuaren Erakundea]] (NATO), [[Europako Kontseilua]] eta Europar Batasuna (EB). Azpian zituzten helburu zehatzak kontuan hartuta baino ez du forma hartzen erakunde europarren aniztasun horrek; horien arabera, hiru talde handitan sailkatzen dira<ref name="abc" />. === Lehen taldea: erakunde euroatlantikoak === [[Fitxategi:Het congres van Europa, Openingszitting in Ridderzaal, Receptie op kasteel Oud-Wassenaar, Massameeting op de Dam.webm|thumb|ezkerrera|1948ko maiatzean egindako Europaren aldeko kongresua, Herbehereetan. [[Winston Churchill]]i ongietorri beroa egin zioten Europako Mugimenduaren Kongresuan. Lehen ministro britainiar ohiak, garai hartan oposizio- buruak, Europako Kongresuaren inaugurazio- ekitaldia zuzendu zuen. 1946ko irailaren 19an, Zurichen eman zuen hitzaldi ospetsuan, Europaren batasuna eskatu zuen.]] Bigarren Mundu Gerraren ostean [[Ameriketako Estatu Batu]]ek eta Europak [[Ameriketako Estatu Batuak-Europar Batasuna harremanak|elkarren artean egin zuten aliantzatik]] sortu ziren erakunde euroatlantikoak. Horrela, ez da kasualitatea Estatu Batuen ekimen baten ondorio izatea gerraosteko Europako lehen erakundea, [[Ekonomia Lankidetzarako Europako Erakundea]] (ELEE), zeina 1948an sortu baitzen. Estatu Batuetako garai hartako Kanpo Arazoetako ministro [[George Marshall]]ek, 1947an, Europako estatuei eskatu zien berreraikitze ekonomikoaren ahaleginak bateratzeko. Horretarako, Estatu Batuen laguntza agindu zien; hura [[Marshall Plana|Marshall Planean]] gauzatu zen, eta oinarria izan zen [[Mendebaldeko Europa]]ren berreraikitze azkarrerako. ELEEren helburu nagusia izan zen lehenengo estatuen arteko merkataritza liberalizatzea. Alderdi osagarri gisa, 1960. urtean (Estatu Batuak eta [[Kanada]] sartu ziren urtea), hirugarren munduko ekonomia sustatzea ezarri zen, garapenerako laguntzen bidez. ELEE [[Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea|ELGA]] bihurtu zen, eta, gaur egun, 35 kidek osatzen dute<ref name="abc" />. ELEEren ondoren, 1949an, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATO]] sortu zen, Estatu Batuekiko eta Kanadarekiko itun militarra. NATOren helburua dira defentsa eta babes kolektiboa. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar]] eraginari aurre egiteko segurtasun-gerriko orokor baten barruan diseinatu zen, eta 1989an «[[altzairuzko oihala]]» erori eta Sobietar Batasuna zatikatu ondoren, gero eta areago bihurtuz joan da krisiak kudeatzera eta egonkortasuna sustatzera bideratutako erakunde (ikus, [[NATOren zabalpena]]). NATOk hogeita zortzi estatu kide ditu, horien artean EBko hogeita bi estatu kide (NATOko kide ez direnak: Austria, Suedia, Finlandia<ref group="oh">2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioaren]] ostean Suediak eta Finlandiak parte hartzea eskatu dute.</ref>, Irlanda, Malta eta Zipre), eta horiez gain, Estatu Batuak, Kanada, [[Turkia]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Albania]]. Segurtasun-politikaren arloko Europako estatuen arteko lankidetza indartzeko, [[Mendebaldeko Europar Batasuna]] (MEB) sortu zen, 1954an. MEBk ekarri zuen Europan segurtasun- eta defentsa-politikaren garapenaren hasiera. Hala ere, bere eginkizuna ez zen zabaldu, nazioarteko beste erakunde batzuei eman zitzaielako haren eskumenen zatirik handiena, batez ere NATOri, Europar Kontseiluari eta EBri. Ondorioz, MEB 2011ko ekainaren 30ean desegin zen<ref name="abc" />. === Bigarren taldea: Europako Kontseilua eta ESLA === Europako erakundeen bigarren taldearen ezaugarria da ahalik eta estatu gehienek parte hartzeko aukera ematen duen egitura izatea. Horretarako, nahita onetsi zen erakunde horiek ez joatea estatuen arteko lankidetzatik harago. Talde honetakoa da [[Europako Kontseilua]]; [[1949]]ko [[maiatzaren 5]]ean sortu zen erakunde politikoa, eta gaur egun 47 estatu kide ditu, egungo EBko estatu kide guztiak barne. Europako Kontseiluaren Estatutuan ez da [[federazio]] edo batasun bat eratzeko asmorik, eta ez da aurreikusten subiranotasun nazionaleko zatiak transferitzerik edo bateratzerik. Funtsezko gai guztietan, erabakiak aho batez hartzen ditu Europako Kontseiluak. Printzipio horren arabera, Estatu bakoitzak betoa jar diezaioke ebazpenak onesteari. Horrela, Europako Kontseilua nazioarteko lankidetza-organo bat da, bere egituraren ondorioz<ref name="abc" />. Europako Kontseiluaren esparruan, hitzarmen ugari egin dira ekonomia, kultura, gizarte-politika eta zuzenbidearen arloan. Garrantzitsuena eta ezagunena da 1950eko azaroaren 4ko ''Giza Eskubideak eta Oinarrizko Askatasunak Babesteko Europako Hitzarmena'' ([[Giza Eskubideen Europako Hitzarmena]] edo GEEH); Europako Kontseiluko 47 estatu kide atxiki zaizkio gaur egun arte. Hitzarmen horrekin gutxieneko irizpide bat ezarri zen, zeinak garrantzi praktiko handia izan baitzuen, estatu sinatzaileetan giza eskubideen babesa bermatzeko, baita babes judizialen sistema ere; horren babespean, herrialde kideetan egindako giza eskubideen urraketak kondenatu zitezkeen, Hitzarmenaren bidez [[Estrasburgo]]n ezarritako organoen bidez: [[Giza Eskubideen Europako Batzordea]] eta [[Giza Eskubideen Europako Auzitegia]]<ref name="abc" />. Talde honetakoa da [[Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea]] (ESLA) ere; 1994an sortu zen, eta, haren aurretik, Europako Segurtasun eta Lankidetzako Konferentzia egon zen. ESLAk, zeina 57 herrialdek osatzen duten, 1975eko [[Helsinkiko Akta]]n eta 1990eko [[Parisko Gutuna|Parisko Gutunean]] ezarritako printzipio eta helburuak lortzea du xede: Europako estatuen artean konfiantza sortzen duten neurriak sustatzea, eta, horrez gain, «segurtasun-sare» bat sortzea, gatazkak bide baketsuen bidez konpontzeko<ref name="abc" />. === Hirugarren taldea: Europar Batasuna === [[Fitxategi:Expansion of the European Communities 1973-1992.png|thumb|Erkidegoen handitzea ([[1973]]-[[1992]])<br />Berdez sortzaileak eta urdinez kide berriak.]] Europar erakundeen hirugarren taldea Europar Batasunak osatzen du. Europar Batasunak estatu-elkarte tradizionalen aldean duen berritasuna da Estatu kideek beren subiranotasunaren zati bati uko egin diotela EBri emateko, eta eskumen propioak eman dizkiotela, estatu kideetatik independente. Bere eskumenak baliatzean, estatu kideen subiranotasun-egintzen baliokide diren egintza juridikoak onesteko ahalmena du EBk<ref name="abc" />. Europar Batasunaren sorrerako lehen harria [[Robert Schuman]] Frantziako Kanpo Arazoetarako ministroak ezarri zuen, [[Schuman Adierazpena|1950eko maiatzaren 9ko bere Deklarazioarekin]]: horretan aurkeztu zuen Europako ikatzaren eta altzairuaren industria bateratzeko [[Jean Monnet]]ekin batera diseinatu zuen plana. Haren bidez, nolabait, abiarazi nahi zen «zibilizaziorako ezinbestekoa» den eta bera gabe «munduko bakea babestu ezin den» «Europa antolatu eta biziaren» aldeko ekimen historiko bat<ref name="abc" />. Schuman Plana [[Ikatzaren eta Altzairuaren Europako Erkidegoa]] (IAEE) eratzeko Tratatua sinatzean gauzatu zen, [[1951]]ko [[apirilaren 18]]an (Parisko Tratatua), eta 1952ko [[uztailaren 23]]an indarrean sartzean, sei estatu sortzaile zituela (Belgika, [[Alemaniako Errepublika Federala]], Frantzia, Italia, Luxenburgo eta Herbehereak). Erkidego hori berrogeita hamar urteko epe mugatu baterako ezarri zen, eta Europako Erkidegoan «sartu zen» 2002ko uztailaren 23an, bera eratzeko Tratatua iraungitzean. Tratatu horren osagarri, urte batzuk geroago, [[1957]]ko [[martxoaren 25]]eko [[Erromako Tratatuak|Erromako Tratatuen]] bidez, herrialde berberek sortu zituzten [[Europako Ekonomia Erkidegoa|Europako Erkidego Ekonomikoa]] (EEE) eta [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa]] (EAEE edo Euratom); biek 1958ko urtarrilaren 1ean hasi zituzten euren jarduerak, orduan sartu baitziren indarrean Tratatuak<ref name="abc" />. ==== Maastrichteko Ituna ==== [[Fitxategi:Expansion of the European Union 1995-2007.png|thumb|Batasunaren handitzea ([[1993]]-[[2007]])<br />Berdez Maastricht aurrekoak, urdinez kide berriak.]] [[Maastrichteko Ituna|Maastrichteko Itunaren]] bidez Europar Batasuna sortzeak etapa berri bat inauguratu zuen Europaren integrazio politikorako. Tratatua [[1992]]ko [[otsailaren 7]]an sinatu zen, [[Maastricht]]en, baina ez zen indarrean sartu 1993ko [[azaroaren 1]]a arte, berreste-prozeduran egon ziren zenbait oztoporen ondorioz ([[1992ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek lehen erreferendumean]] ez zuten onartu<ref>{{Erreferentzia|izena=Joel|abizena=Havemann|izenburua=EC Leaders at Sea Over Danish Rejection : Europe: Vote against Maastricht Treaty blocks the march to unity. Expansion plans may also be in jeopardy.|hizkuntza=en-US|data=1992-06-04|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-06-04-mn-1350-story.html|aldizkaria=Los Angeles Times|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; [[Edinburgoko Hitzarmena (1992)|Edinburgoko Hitzarmenaren]] ondoren [[1993ko Danimarkako Maastricht Itunaren erreferenduma|danimarkarrek onartu zuten]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maastricht Treaty|hizkuntza=en-GB|data=2001-04-30|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/europe/euro-glossary/1216944.stm|sartze-data=2023-01-10}}</ref>; Alemanian konstituzio-kontrakotasuneko errekurtsoa aurkeztu zen Tratatua parlamentuan berresteagatik). Tratatuak «Europako herrien arteko gero eta batasun handiagoa eratzeko prozesuaren etapa berri» gisa definitzen du bere burua. Europar Batasunaren eratze-egintza dauka, baina haren garapen osoa egin gabe. Europar Batasunak ez zituen Europako erkidegoak ordeztu, baizik eta lankidetza modu eta politika berriekin konbinatu zituen izen bakar baten barruan. Metaforikoki esan daiteke horrek ekarri zuela Europar Batasunak oinarri hartu zituen hiru zutabeak ezartzea. Lehenengo zutabea Europako Erkidegoak ziren: EEE (EE izena hartu zuen), IAEE (2002ra arte) eta EAEE. Bigarren zutabea zen atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen alorreko Estatu kideen arteko lankidetza. Hirugarren zutabea zen justiziaren eta barne-gaien arloetako estatu kideen arteko lankidetza<ref name="abc" />. Europar Batasunaren lehen bilakaera [[Amsterdamgo Ituna|Amsterdamgo Itunarekin]] eta [[Nizako Ituna|Nizako Itunarekin]] gauzatu zen; 1999ko maiatzaren 1ean eta 2003ko otsailaren 1ean indarrean sartu ziren, hurrenez hurren. Erreforma horien helburua zen EBren ekintza-ahalmena mantentzea, estatu kide berri asko sartuko liratekeeneko handitzeari begira. Horrenbestez, bi Tratatuek, lehenik eta behin, erreforma instituzionalak ekarri zituzten; dena den, lehenagoko erreformen aldera, ez zen nabarmendu Europako integrazioan sakontzeko borondate politikoa<ref name="abc" />. ==== Europako Konstituzioaren bila ==== Horrek eragin zituen kritikek eztabaida bultzatu zuten EBren etorkizunari eta haren konfigurazio instituzionalari buruz, eta, haien ondorioz, Europar Batasunaren etorkizunari buruzko adierazpena onetsi zuten estatuburu edo gobernuburuek, 2001eko [[abenduaren 15]]ean, [[Laeken]] hirian (Belgika). Adierazpenean, EBk konpromisoa hartu zuen demokratikoago, gardenago eta eraginkorragoa izateko, eta Konstituzio baterako bidea irekitzeko. Helburu horiek gauzatzeko lehen urratsa izan zen «Europaren etorkizunari buruzko Konbentzioa» izenekoari Europako Konstituzio bat egitea enkargatzea; [[Valéry Giscard d’Estaing]] Frantziako presidente ohia zuen buru konbentzioak. Konbentzioak Europako Konstituzio bat eratzeko Tratatuaren proiektua egin zuen; 2003ko uztailaren 18an, Kontseilu Europarraren lehendakariari eman zioten ofizialki, eta 2004ko uztailaren 17an eta 18an onetsi zuten, Bruselan, estatuburu edo gobernuburuek, zenbait aldaketa eginda<ref name="abc" />. Konstituzioaren helburua zen Europar Batasuna eta aurreko formako Europako Erkidegoa bateratzea, Europar Batasun berri eta bakar batean, zeina konstituzio-tratatu bakar batean oinarritu behar baitzen. Energia Atomikoaren Europako Erkidegoak baino ez zuen mantenduko erkidego independentearen bere estatusa, baina Europar Batasun berriari estu lotuta egoteari utzi gabe. Hala ere, deskribatutako konstituzio-ikuspegi horrek huts egin zuen estatu kideek berresteko prozesuan. Hasiera positiboa izan zuen, artean ziren hogeita bost estatu kideetako hamahiruk berretsi baitzuten; baina, Europar Batasuneko Konstituzio Tratatua atzera bota zen bi erreferendumetan: Frantzian ([[2005eko Frantziako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 54,68, aurka]]; % 69,34ko parte-hartzearekin) eta Herbehereetan ([[2005eko Herbehereetako Europako Konstituzioari buruzko erreferenduma|botoen % 61,7, aurka]]; % 63ko parte-hartzearekin)<ref name="abc" />. [[Fitxategi:EU_Roma_Musei_Capitolini_close-up.jpg|thumb|[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]] sinatzeko ekitaldia.]] Bi urteko hausnarketa-aldiaren ondoren, 2007ko lehen seihilekora arte itxaron behar izan zen erreforma-pakete berri bat abian jartzeko. Erreforma-pakete horrek berekin ekarri zuen Europako Konstituzioaren planteamendua formalki baztertzea, zeinak indarrean zeuden Tratatu guztiak indargabetzea aurreikusten baitzuen eta haien ordez «[[Europarentzat Konstituzio bat eratzen duen Ituna|Europarentzat Konstituzio bat eratzeko Tratatua]]» izeneko testu bakarra ezartzea. Horren ordez, erreforma-tratatu bat egin zen, Maastrichteko, Amsterdamgo eta Nizako Tratatuen tradizioari zintzo jarraituz; horrek oinarrizko aldaketak sartu zituen indarrean zeuden Tratatuetan, barnean zein atzerrian jarduteko EBren gaitasuna handitzeko, legitimazio demokratikoa indartzeko, eta, oro har, EBren jardunaren eraginkortasuna hobetzeko. Europako tradizio onari jarraituz, erreforma-tratatu hori [[Lisboako Ituna|Lisboako Itunean]] bataiatu zen, hiri horretan sinatu baitzen. Lisboako Ituna oso azkar idatzi zen. Horrela izan zen, bereziki, 2007ko ekainaren 21 eta 22an Bruselan egindako Kontseilu Europarraren bileran, bileraren ondorioetan estatuburu edo gobernuburuek berek zehatz-mehatz ezarri zutelako nola eta zer neurritan sartu behar ziren indarrean zeuden tratatuetan Konstituzio Trataturako adostutako aldaketak. Kasu horretan, oso modu ezohikoan jokatu zuten, eta ez ziren mugatu gero gobernu arteko biltzar batek gauzatu beharko zituen jarraibide orokorrak ematera (egin ohi zuten bezala); aitzitik, haiek beraiek landu zituzten aurreikusitako aldaketen egitura eta edukia, eta askotan arau jakin baten formulazio zehatza ere ezarri zuten<ref name="abc" />. Gai polemikoenen artean, bereziki aipatzekoak dira honako hauek: EBren eta estatu kideen eskumenak zedarritzea, atzerri- eta segurtasun-politika erkidea garatzea, integrazio-prozesuan nazioko parlamentuek izango zuten zeregin berria, [[Oinarrizko Eskubideen Gutuna]] sartzea Batasuneko zuzenbidean, eta zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialaren arloko balizko aurrerapenak. Horrenbestez, 2007an deitutako Gobernuen arteko Biltzarrak malgutasun-tarte txikia izan zuen, eta egin nahi ziren aldaketen alderdi teknikoak gauzatzeko beste ahalmenik ez zuen. Horrela, 2007ko urriaren 18an eta 19an amaitutzat jo ziren Gobernuen arteko Konferentziaren lanak, eta egun horretan bertan onetsi zituzten Kontseilu Europarrak Lisboan egindako bilera informalean. ==== Lisboako Ituna ==== [[Fitxategi:Dont be bullied.jpg|thumb|Lisboako Itunaren aurkako kartela, Irlandan.]] Azkenean, 2007ko [[abenduaren 13]]an, [[Lisboa]]n, [[Lisboako Ituna|Ituna sinatu zuten]] garai hartako EBko hogeita zazpi estatu kideetako estatuburu edo gobernuburuek<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=EBko Erreforma Ituna gaur sinatu dute Lisboan|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/24486/ebko-erreforma-ituna-gaur-sinatu-dute-lisboan.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-01-10}}</ref> ([[Kroazia]] ez zen 2013ra arte sartu Europar Batasunean). Hala ere, Tratatu honen kasuan ere, berresteko prozedura oso korapilatsua izan zen. Lisboako Itunak, Europar Batasuneko Konstituzio Ituna ez bezala, Frantzian eta Herbehereetan berrestearen erronka gainditu zuen, baina hasieran berrespenak huts egin zuen [[2008ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Irlandan 2008ko ekainaren 12an egindako lehen erreferendumean]] (botoen % 53,4, kontra; % 53,1eko parte-hartzearekin). Tratatu berriaren eragin-esparruari (mugatua) buruzko juridikoki lotesle ziren zenbait berme eman arte ez zen berriro bozkatu [[2009ko Irlandako Lisboako Itunari buruzko erreferenduma|Lisboako Tratatua bigarren erreferendumean]]. Orduan, 2009ko urrian, Irlandarren gehiengo zabal batek onetsi zuen Tratatua (botoen % 67,1 aldekoa izan zen, eta parte-hartzea % 59koa izan zen). Gainera, Irlandako erreferendumaren emaitza positiboak erraztu zuen Poloniak eta Txekiak Lisboako Tratatua berrestea; izan ere, Polonian, [[Lech Kaczyński|Kaczyński]] lehendakariak baldintza bat jarri zuen berreste-akta sinatzeko: Irlandako erreferendumean Tratatua onets zedin. [[Václav Klaus]] Txekiako lehendakariak ere, adierazi zuen asmoa zuela Irlandako erreferendumaren emaitza jakin arte itxaroteko, eta, azkenik, berreste-akta sinatzeko beste baldintza bat jarri zuen: bermatu behar zen Lisboako Tratatuak —batez ere, Oinarrizko Eskubideen Gutuna Europar Batasunaren Tratatuan sartzeak— ez zituela ukituko 1945eko «[[Beneš dekretuak]]» izenekoak, zeinek garai batean Alemaniakoak izandako Txekiako lurraldeen gaineko lurralde-erreklamazioak baztertzen baitzituzten. Eskakizun horretarako ere konponbidea aurkitu, eta, 2009ko azaroaren 3an, berreste-akta sinatu zuen Txekiako lehendakariak. Horrela, berreste- prozedura arrakastaz amaitu zen, eta 2009ko abenduaren 1ean sartu izan zen indarrean Lisboako Ituna<ref name="abc" />. Lisboako Tratatuaren bidez, Europar Batasunak eta Europako Erkidegoak bat egin zuten, eta Europar Batasun bakarra osatu zuten. Harrezkero, «Batasun» terminoak ordezkatuko zuen «Erkidego» terminoa toki orotan. Batasunak Europako Erkidegoa ordezkatu du, eta haren ondorengo da.<ref name="abc" />. ==== Brexita ==== {{sakontzeko|Brexit}} [[Brexit]]a (''British'' eta ''exit'' hitzen [[portmanteau|''portmanteau'']] bat) edo '''Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea''' [[Erresuma Batua]]k [[Europar Batasuna|Europar Batasunetik]] (EB) programatutako erretiratzea izan zen. [[Erresuma Batua Europar Batasunean egoteari buruzko galdeketa|2016ko ekainean egindako erreferendum baten ondoren]] (% 51,9k irtetearen alde bozkatu zuen), Erresuma Batuko gobernuak formalki iragarri zuen 2017ko martxoan Europar Batasunetik aterako zela, eta bi urteko prozesu bati ekin zion, Erresuma Batuak 2019ko martxoaren 29an irtetearekin amaitu behar zuena, baina hainbat atzerapen izan zituena. == Europar Batasunaren hiru itunak == Europar Batasuna hiru itunetan oinarritzen da. [[Maastrichteko Ituna|Europar Batasunaren Tratatua]] (EBren Tratatua edo EBT); sei titulu hauetan banatuta dago: Xedapen erkideak (I), printzipio demokratikoei buruzko xedapenak (II), erakundeei buruzko xedapenak (III), lankidetza indartuei buruzko xedapenak (IV), Batasunaren atzerri-ekintzari buruzko xedapen orokorrak eta atzerri- eta segurtasun-politika erkideari buruzko xedapen espezifikoak (V) eta azken xedapenak (VI)<ref name="abc" />. [[Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua]] (EBFT) Europako Erkidegoa eratzeko Tratatutik dator (EE Tratatua). EBFTak, funtsean, EE Tratatuaren egiturari jarraitzen dio. Aldaketa nagusiak izan dira Batasunaren atzerri-ekintzan eta kapitulu berriak ezartzean, bereziki energia-politikari, zigor-arloko lankidetza polizial eta judizialari, espazioari, kirolari eta turismoari buruzkoak<ref name="abc" />. [[Energia Atomikoaren Europako Erkidegoa eratzeko Tratatua]]k (Euratomen edo EAEEren Tratatua) aldaketa puntual batzuk baino ez ditu izan. Egin zaizkion aldaketa espezifikoak Lisboako Tratatuari erantsitako protokolo batzuetan sartu dira<ref name="abc" />. EBren Tratatuak eta EBFTk balio juridiko berbera dute; horrenbestez, horietako bat ere ez dago bestearen mendean. Esanbidezko azalpen juridiko hori beharrezkoa da, bi tratatuetako erregulazio-mailak eta aurreko EEren Tratatuaren izen berriak (Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Tratatua) iradoki baitezakete EBren Tratatua nolabaiteko lege konstituzionala edo oinarrizko tratatua dela eta EBFT, berriz, betearazte- tratatua. Halaber, EBren Tratatuak eta EBFTk ez dute konstituzio- izaera formalik. Tratatuetan erabilitako terminologiak konstituzio- proiektuarekiko aldaketa hori islatzen du: hala, «Konstituzio» hitza ez da erabiltzen; «Batasunaren Kanpo Arazoetako ministroa» izenez aldatu, eta «Batasunaren atzerri- eta segurtasun-politika erkideko goi-ordezkaria» da; eta «legea» eta «esparru-lege» izendapenak bertan behera utzi dira. Era berean, EBren sinboloak (bandera edo ereserkia) ez dira aipatzen aldatutako Tratatuen inongo artikulutan. EBko zuzenbidearen nagusitasuna ez dago esanbidez jasota Tratatuaren arau batean, baina gai horri buruzko Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren jurisprudentziari buruzko adierazpen batetik ondorioztatzen da, ohikoa izaten zen bezala<ref name="abc" />. Europar Batasunaren «hiru zutabeko egitura» ere ezabatu da Lisboako Tratatuaren bidez. Hala ere, prozedura bereziek indarrean jarraitzen dute atzerri- eta segurtasun-politika erkidearen arloan, Europako defentsa- politika barne; Tratatuaren eranskin gisa gehitutako Gobernuen Arteko Biltzarraren adierazpenek azpimarratzen dute eremu politiko horretan estatu kideek duten izaera espezifikoa eta ardura berezia<ref name="abc" />. == Kideak == {{Sakontzeko|Europar Batasuneko estatu kideak}} [[Fitxategi:EC-EU-enlargement animation.gif|thumb|Europar Batasunaren zabalpenaren mapa.]] Europar Batasunak gaur egun hogeita zazpi estatu kide ditu: lehenik, Europako Ekonomia Erkidegoaren sei estatu sortzaileak, hau da, [[Belgika]], [[Alemania]] ([[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]]ren lurraldera hedatu zen 1990eko urriaren 3an, bi estatu alemaniarrek bat egin zutenean), [[Frantzia]], [[Italia]], [[Luxenburgo]] eta [[Herbehereak]]. 1973ko urtarrilaren 1ean, estatu hauek atxiki zitzaizkion Erkidegoari: [[Danimarka]] (dena den, [[Groenlandia]] dagoeneko ez dago Batasunean, bertako biztanleek, gehiengo txikiagatik bazen ere, erabaki baitzuten irlak ez jarraitzea Europar Erkidegoan, [[1982ko Groenlandiako erreferenduma|1982ko otsailean egindako erreferendumean]]) eta [[Irlanda]]; [[Erresuma Batua]] talde honetakoa zen, baina atera zen [[Brexit]]aren ostean; [[Norvegia]] ere sartzea aurreikusita bazegoen ere, [[1972ko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|1972ko urrian egin zuten erreferendumaren emaitzak]] galarazi zuen (botoen % 53,5 kontrakoak izan ziren)<ref name="abc" />. EBren «Hegoalderako zabalkundea» deiturikoa 1981eko urtarrilaren 1ean [[Grezia]] atxikitzearekin hasi, eta 1986ko urtarrilaren 1ean [[Espainia]] eta [[Portugal]] atxikitzearekin burutu zen. Handitze horren ondoren, 1995eko urtarrilaren 1ean, [[Austria]], [[Finlandia]] eta [[Suedia]] atxiki zitzaizkion EBri. Norvegia sartzeak huts egin zuen —hogeita bi urte lehenago bezala— erreferendum baten esparruan, horretan ere boto-emaileek [[1995eko Norvegiako Europar Batasunari buruzko erreferenduma|Norvegia EBn sartzeari uko egin baitzioten]], botoen % 52,4ko tarte txikiarekin. 2004ko maiatzaren 1ean, EBn sartu ziren [[Baltiko]]ko herrialdeak —[[Estonia]], [[Letonia]] eta [[Lituania]]—, Erdialdeko eta Ekialdeko Europako herrialdeak —[[Txekia]], [[Hungaria]], [[Polonia]], [[Eslovenia]] eta [[Eslovakia]]— eta mediterraneoko bi uharte: [[Zipre]] eta [[Malta]]. Bi urte eskas geroago, ekialdera handitzen jarraitu zuen: [[Bulgaria]] eta [[Errumania]], 2007ko urtarrilaren 1ean<ref name="abc" />. [[Kroazia]] EBri atxiki zaion azken estatua izan da, [[2013]]ko uztailaren 1ean sartu baitzen. Horrek hogeita zortzira handitu zuen estatu kideen kopurua, eta Batasuneko biztanleria 510 milioi pertsonara iritsi zen<ref name="abc" />. Brexitaren ondorioz Erresuma Batua kanpo geratu zen, eta gaur egun 27 kide dira. Beraz, gaur egun, hau da Europar Batasuneko 27 [[Europar Batasuneko estatu kideak|estatu kiden]] zerrenda:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Países de la UE {{!}} Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-countries_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> {| class="wikitaula sortable" style="font-size:95%; " ! class="unsortable" |Bandera !Izena ! !Bandera !Izena ! !Bandera !Izena |- |{{banderaikur|Alemania}} |[[Alemania]] | |{{banderaikur|Estonia}} |[[Estonia]] | |{{banderaikur|Letonia}} |[[Letonia]] |- |{{banderaikur|Austria}} |[[Austria]] | |{{banderaikur|Finlandia}} |[[Finlandia]] | |{{banderaikur|Lituania}} |[[Lituania]] |- |{{banderaikur|Belgika}} |[[Belgika]] | |{{banderaikur|Frantzia}} |[[Frantzia]] | |{{banderaikur|Luxenburgo}} |[[Luxenburgo]] |- |{{banderaikur|Bulgaria}} |[[Bulgaria]] | |{{banderaikur|Grezia}} |[[Grezia]] | |{{banderaikur|Malta}} |[[Malta]] |- |{{banderaikur|Danimarka}} |[[Danimarka]] | |{{banderaikur|Herbehereak}} |[[Herbehereetako Erresuma|Herbehereak]] | |{{banderaikur|Polonia}} |[[Polonia]] |- |{{banderaikur|Errumania}} |[[Errumania]] | |{{banderaikur|Hungaria}} |[[Hungaria]] | |{{banderaikur|Portugal}} |[[Portugal]] |- |{{banderaikur|Eslovakia}} |[[Eslovakia]] | |{{banderaikur|Irlandako Errepublika}} |[[Irlandako Errepublika]] | |{{banderaikur|Suedia}} |[[Suedia]] |- |{{banderaikur|Eslovenia}} |[[Eslovenia]] | |{{banderaikur|Italia}} |[[Italia]] | |{{banderaikur|Txekia}} |[[Txekia|Txekiar Errepublika]] |- |{{banderaikur|Espainia}} |[[Espainia]] | |{{banderaikur|Kroazia}} |[[Kroazia]] | |{{banderaikur|Zipre}} |[[Zipre]] |} [[Fitxategi:Supranational European Bodies-fr.svg|erdian|thumb|500x500px|Europako nazioz gaindiko erakundeen diagrama sinplifikatuta]] === Atxikitzeko irizpideak === EB beste estatu batzuk ere atxikitzeari irekita dago, baldin eta Kopenhagen 1993an Kontseilu Europarrak ezarritako [[Kopenhageko Irizpideak|atxikitze-irizpideak]] betetzen badituzte<ref name="abc" />: * irizpide politikoak: egonkortasun instituzionala, [[demokrazia]], [[zuzenbide-estatu]]a, [[giza eskubide]]en bermea eta gutxiengoen errespetua eta babesa; * irizpide ekonomikoak: EBren barruko merkatuko indarrei eta lehia-presioari aurre egiteko gai den merkatu-ekonomia bat egotea funtzionamenduan; * irizpide juridikoak: Europar Batasunari atxikitzeari loturiko betebeharrak betetzeko gaitasuna, politika-, ekonomia- eta diru-batasunaren helburuak onestea barne. Atxikitze-prozedurak hiru fase ditu, eta gaur egungo EBko estatu kide guztiek onetsi behar dituzte hirurak: * Atxikitzeko aukera planteatzen zaio herrialde bati. * Herrialdea hautagai ofizial bihurtzen da atxikitze-eskakizunak betetzen dituen bezain laster, baina horrek ez du esan nahi negoziazio ofizialak hasten direnik. * Atxikitze-negoziazio formalak hasiko dira herrialde hautagaiarekin, eta horietan adostuko dira gaur egungo EBko legeria sartzeko modalitateak eta prozedurak. Negoziazioak eta dagozkien erreformak bi alderdientzako modu egokian burutu ondoren, atxikipen-tratatu batean jasoko dira atxikitzeko baldintzak eta emaitzak. Tratatu hori, lehenik eta behin, [[Europako Parlamentua]]k onetsi beharko du bere kideen gehiengo osoz. Jarraian, Kontseiluak aho batez onetsi beharko du tratatua. Orduan, EBko eta herrialde hautagaiko estatuburuek edo gobernuburuek sinatu behar dute [[Atxikitze Tratatua]]. Ondoren, edozein atxikitze-tratatu «berretsi» egin beharko dute EBko estatu kideek eta herrialde hautagaiak, dagozkien xedapen konstituzionalei jarraituz. Berrespen-tresnak gordailutzearekin, atxikitze-prozedura burutu, eta Atxikitze Tratatua indarrean sartuko da. Une hartan, herrialde hautagaia estatu kide bihurtuko da. ==== Atxikitzeko hautagaiak ==== [[Turkia]]k [[1987]]ko [[apirilaren 14]]an aurkeztu zuen atxikitze-eskaera. Hala ere, askoz lehenagotik dator [[Europar Batasuna-Turkia harremanak|EBren eta Turkiaren arteko harremanen historia]]. 1963. urtean, elkarte-akordio bat sinatu zen EEEren eta Turkiaren artean, eta hura atxikitzeko bidea ireki zen. 1995. urtean, [[aduana-batasuna]] sortu zen, eta 1999ko abenduan, [[Helsinki]]n, Kontseilu Europarrak herrialde hautagaiaren estatus ofiziala eman zion Turkiari, herrialdeak sistema demokratiko baten oinarriak dituela uste baitu, nahiz eta oraindik ere asko geratzen den egiteko giza eskubideen eta gutxiengoen babesari dagokionez. Batzordearen gomendio bati jarraituz, 2004ko abenduan, Kontseilu Europarrak azkenean baimendu zuen Turkiarekin atxikitze-negoziazioak hastea, eta horiek 2005eko urrian hasi ziren. Negoziazioen azken helburua atxikitzea bada ere, ez dago hori lortuko den inolako bermerik. 1999an balizko atxikitzerako aurreikusitako data 2014. urtea izan zen; data hori gainditu da, eta ez da egutegi berririk onetsi horretarako. Turkia atxikitzea xehetasun handienarekin prestatu behar da, herrialde hori integratuko bada hirurogeita hamar urte baino gehiagoko Europako integrazioaren lorpenak arriskuan jarri gabe. [[Islandia]]k 2009ko uztailaren 17an aurkeztu zuen atxikitzeko eskaera. 2010ean hasi ziren ofizialki atxikitze-negoziazioak, eta erritmo onean egin zuten aurrera hasieran; baina gobernu-aldaketaren ostean gelditu egin ziren, eta, azkenik, erabat eten ziren, Islandiak atxikitze-eskaera bertan behera utzi baitzuen, 2015eko martxoaren 12an. {| class="wikitable" |+EBri atxikitzeko herrialde hautagai ofizialak:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ampliación de la UE - Unión Europea|hizkuntza=es|url=https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-enlargement_es|aldizkaria=european-union.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> !Bandera !Izena !Noiz ukan zuen estatus ofiziala |- |{{banderaikur|Turkia}} |[[Turkia]] |1999 |- |{{banderaikur|Ipar Mazedonia}} |[[Ipar Mazedoniako Errepublika|Ipar Mazedonia]] |2005 |- |{{banderaikur|Serbia}} |[[Serbia]] |2010 |- |{{banderaikur|Montenegro}} |[[Montenegro]] |2010 |- |{{banderaikur|Albania}} |[[Albania]] |2014 |- |{{banderaikur|Bosnia-Herzegovina}} |[[Bosnia-Herzegovina]] |2022 |- |{{banderaikur|Moldavia}} |[[Moldavia]] |2022 |- |{{banderaikur|Ukraina}} |[[Ukraina]] |2022 |- |{{banderaikur|Georgia}} |[[Georgia]] |2023 |} Halaber, aukera zabaldu da EBri etorkizunean atxiki dakizkion [[Kosovo]] {{banderaikur|Kosovo}}. 2014an ere [[Europar Batasuna-Ukraina Asoziazio Akordioa]] sinatu zen, 2022ko [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioarekin]] berriro indarra hartu zuen akordioa<ref>{{Erreferentzia|izena=Luke|abizena=McGee|izenburua=Ukraine's EU hopes get shot in the arm as bloc's leaders approve candidate status|hizkuntza=en|data=2022-06-23|url=https://www.cnn.com/2022/06/23/europe/eu-approves-ukraine-candidateship-intl/index.html|aldizkaria=CNN|sartze-data=2023-01-10}}</ref>. 2013an [[Europar Batasuna-Georgia Asoziazio Akordioa]] sinatu zen. ==== Europar Batasunera sartzeko agendan ez dauden estatuak: ==== * [[Liechtenstein]], [[Norvegia]], [[Islandia]] eta [[Suitza]] * Mikroestatuak ([[Andorra]], [[Monako]], [[San Marino]] eta [[Vatikano Hiria]]) * [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europako estatu bat]] ([[Bielorrusia]]) * [[Transkaukasia|Bi estatu transkaukasiarrak]] ([[Armenia]] eta [[Azerbaijan]]) * [[Kazakhstan]] eta [[Errusia]] * [[Cabo Verde]], [[Israel]] eta [[Maroko]] === Europar Batasuna utzi dutenak === {{Sakontzeko|Brexit}} [[Erresuma Batua]] Europar Batasuneko kide izan da [[1973]]az geroztik, baina 2016an elkartetik alde egitea erabaki zen [[erreferendum]] batean, eta [[Erresuma Batua Europar Batasunetik irtetea|EBtik irten zen]] da. Ofizialki [[2020]]eko [[urtarrilaren 31]]an utzi zuen Europar Batasuna. == Geografia == === Klima === === Ingurumena === == Erakundeak == === Europar Batasuneko erakundeak === {{sakontzeko|Europar Batasuneko Erakundeak}} Gaur egun Europar Batasuna bost erakundek gobernatzen dute. Europar Batasuna eratu duten hitzarmenetan ondoko hurrenkeran sortu ziren: [[Europako Parlamentua]], [[Europar Batasuneko Kontseilua]] (Europar Kontseilua), [[Europako Batzordea]], [[Europako Justizia Auzitegia]] eta [[Europako Kontu Auzitegia]]. Europako Batzordea EBaren [[botere betearazle]]a da, eta lege-ekimenak zein Batasuneko eguneroko jarduna ditu bere gain. Kontseiluan ez bezala, non herrikideen ordezkariek norberaren interesen alde egin behar baituten, Komisioan Batasun osoaren interesak dira defenditzekoak. Halaber, europar integrazioaren bultzatzailea ere bada Komisioa. Orain 27 komisariok osatzen dute, herrikide banakoak, nork bere ardura politikoa duela. Komisioburua —gaur egun, [[José Manuel Durão Barroso|Durão Barroso]]— eta gainerako komisarioak Kontseiluak aukeratzen ditu, parlamentuak berretsita. [[Fitxategi:EP Strasbourg hemicycle l-gal.jpg|ezkerrera|thumb|Parlamentuaren egoitza [[Estrasburgo]]n.]] [[Europako Parlamentua|Europar Batasuneko Parlamentuak]] [[botere legegile]]aren erdia osatzen du. Bost urtean behin, Europako herritarrek Parlamentuko 751 kideak hautatzen dituzte. Nahiz eta herrikideen arabera aukeratzen dituzten, biltzarrean alderdi politikoaren arabera (eta ez nazionalitatearen kontura) esertzen dira. Herrikide bakoitzak eserleku kopuru desberdina dauka, [[Aulki Banaketa Europako Parlamentuan|populazioaren arabera]]. Parlamentuko presidentearen aginpidea bi urte eta erdikoa da, beraz, legegintzaldi batean bi aukeraketa dituzte. Politikaren hainbat arlotan, Kontseiluarekin batera onesten ditu Parlamentuak legeak eta arauak (beste arlo batzuetan Kontseiluak baino ez du zeresana). [[Lisboako Ituna]]ren azpian, Kontseiluak eta Parlamentuak elkarrekin jorratuko dituzten arloak handituko dira, eta, hortaz, Parlamentuaren papera garrantzitsuago bilakatuko da. Europar Batasuneko Kontseiluak (hainbatetan Ministroen Kontseilua ere deituta) osatzen du EBeko botere legegilearen beste erdia. Erakunde bakarra den arren, praktikan Kontseilua biltzar txikiagotan bereizten da arloaren arabera, hala nola GAERC kanpo harremanetarako, edo [[Europako Batasuneko Ekonomia eta Finantzetako Ministroen Kontseilua|ECOFIN]] politika ekonomikorako. Horrela, herrikide guztiek ordezkari bana (ministro mailakoa, orokorrean) bidaltzen dute arlo horretarako. Kontseilu burua txandakako presidentziaren arabera aldatzen da. Erabakiak hartzeko, herrikide bakoitzak boto kopuru desberdina dauka. Horrela, [[Alemania]]k edo [[Frantzia]]k 29na boto dituzte eta [[Malta]]k, 3 baino ez (guztira 345 boto dira). Erregulartasunik gabe biltzen dira urtean zehar, kanpo harremanak, ekonomiak eta nekazaritza arloetan izan ezik, hauetarako hilabetero biltzen baitira. EBaren justizia-boterea [[Europako Justizia Auzitegia]]k eta Lehen Instantziako Epaitegiak osatzen dute. Batera Batasuna osatu duten hitzarmenak interpretatzen eta aplikatzen dituzte. Lehen Instantziako Epaitegiak gizabanakoen auziak hartzen ditu bere baitan batik bat, eta Justizia Epaitegiak herrikideek eta instituzioek eramandakoak jorratzen ditu. === Europako nazioz gaindiko erakundeak === Europako estatuak, EBa baino beste erakundeen parte dira. EBko kideak ez diren estatuekin erlazio estuak izan ditzateke kide batzuk edo batasuna guztiz. Adibidez, [[Europako Esparru Ekonomikoa|Europako Esparru Ekonomikoak]] [[Norvegia]], [[Liechtenstein]] et [[Islandia]] barne hartzen ditu, baita EBko estatu kide guztiak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glossary:European Economic Area (EEA)|hizkuntza=en|url=https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Glossary:European_Economic_Area_(EEA)|aldizkaria=ec.europa.eu|sartze-data=2024-11-28}}</ref> [[Fitxategi:Supranational European Bodies.svg|alt=Euler diagrama europako erakundeekin|erdian|thumb|600x600px|Europako nazioz gaindiko erakundeen Eulerren diagrama zehatza]] == Hizkuntzak == Europar Batasuneko hizkuntza ofizialak eta lan hizkuntzak 24 hauek dira: [[aleman]]a, [[bulgariera]], [[daniera]], [[eslovakiera]], [[esloveniera]], [[gaztelania]], [[ingeles]]a, [[errumaniera]], [[estoniera]], [[finlandiera]], [[frantses]]a, [[greziera]], [[hungariera]], [[Irlandako gaelera|irlandera]], [[italiera]], [[kroaziera]], [[letoniera]], [[lituaniera]], [[maltera]], [[nederlandera]], [[poloniera]], [[portuges]]a, [[suediera]], [[txekiera]]. Dokumentu garrantzitsuak, hala nola lege testuak, hizkuntza ofizial horietako bakoitzera itzultzen dira. Horiez gain, hiru hizkuntzok nolabait erdi ofizialak dira: [[euskara]], [[galiziera]] eta [[katalan]]a. Europar Batasuneko itunen itzulpen ofizialak egiten dira hizkuntza horietara, eta Europar Batasuneko herritarrek Batasuneko erakundeekiko korrespondentzia hizkuntza horietan izateko eskubidea dute. Azkenik, badira inolako ofizialtasunik ez duten beste hizkuntza batzuk: [[bretainiera]], [[erromantxe]]a, [[frankoproventzera]], [[frisiera]], [[kaxubiera]], [[korsikera]], [[okzitaniera]], [[samiera]], [[sardiniera]], eta abar. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh|}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikusi ere == * [[Demokraziaren indizea]] * [[Europa]] ** [[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] ** [[Ekialdeko Europa]] ** [[Erdialdeko Europa]] ** [[Mendebaldeko Europa]] ** [[Hego Europa|Hego-Europa]] ** [[Ipar Europa|Ipar-Europa]] ** [[Hego-ekialdeko Europa]] == Kanpo estekak == * {{bg}} {{cs}} {{da}} {{de}} {{et}} {{el}} {{en}} {{es}} {{fr}} {{ga}} {{it}} {{lv}} {{lt}} {{hu}} {{mt}} {{nl}} {{pl}} {{pt}} {{ro}} {{sk}} {{sl}} {{fi}} {{sv}} [http://www.uropa.eu/index_en.htm EBren webgune ofiziala]{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{autoritate kontrola}} {{Europar Batasuneko Itunak, hiru zutabeak eta historia}} {{Bakearen Nobel Saridunak}} [[Kategoria:Europar Batasuna]] [[Kategoria:Nazioarteko lankidetzaren Asturisko Printzesa saridunak]] [[Kategoria:Konfederazioak]] [[Kategoria:Nazioarteko erakunde politikoak]] [[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko Batzar Nagusiaren behatzaileak]] hsywxp480c5ck5zelzlgt6b0b5w3c51 0 3795 9983894 7201109 2024-11-28T14:21:15Z Juuleeeneee 167081 9983894 wikitext text/x-wiki '''Ihes-abiadura''' grabitateak lotzen duen edozein objekturi eman behar zaion [[abiadura]] da, gorputz batetik behin betiko urruntzeko. Ihes-abiadura (<math>v_{e}</math>) gorputz edo sistema masiboaren [[masa]]<nowiki/>ren (<math>M</math>) eta gorputzaren eta urruntzen ari den objektuaren [[Masa-zentro|masa-zentroa]]<nowiki/>k lotzen dituen [[distantzia]]<nowiki/>ren (<math>r</math>) araberakoa da. [[Ekuazio]] honen bidez adieraz daiteke, non <math>G</math> [[grabitazio unibertsalaren konstantea]] den: <math> v_{e} = \sqrt{\frac{2GM}{r}} </math> Nabarmenki, ihes-abiadura ez dago ihes egiten ari den objektuaren masaren menpe. Jaurtiketaren norabidearen menpe ere ez dago, ekuazioaren dedukzioan erakusten den bezala. [[Lurra]]<nowiki/>ren kasuan, [[itsas maila]]<nowiki/>tik neurtutako ihes-abiadura 11,19 km/s da, hau da, 40.280 km/h. Neurketa hau ''Lurraren ihes-abiadura'' izenez ezagutzen da. Termino orokorragoetan, ihes-abiadura honako baldintza betetzen duen abiadura da: objektu baten [[Energia zinetiko|energia zinetikoa]]<nowiki/>ren eta [[Energia potentzial|energia potentziala]]<nowiki/>ren arteko batura zero da. Ihes-abiadura hartu duen gorputz bat ez dago ez gainazalean, ez edozein erradiotako [[orbita]] itxi batean. Objektu horren ihes-abiadura gorputz masibo baten gainazalaren kontrako norabidean doalarik, gorputzetik urrunduko da, etengabe motelduz. Beraz, objektuaren eta gorputzaren arteko distantzia [[infinitu]]<nowiki/>ra hurbiltzen den neurrian, abiadura asintotikoki zerora hurbilduko da, inoiz ez itzultzeko. Ihes-abiadura minimoak suposatzen du ez dagoela [[Marruskadura-indar|marruskadura]]<nowiki/>rik (alegia, atmosferak eragindako herrestatze-indarrik), gorputz masiboaren grabitazio-eraginetik ihes egiteko behar den aldiuneko abiadura handituko lukeenik. Bestalde, honek suposatzen du, halaber, bestelako [[azelerazio]] edo dezelerazio arrarorik ez dela egongo (esaterako, beste gorputzen eremu grabitatorioek sortutakoa). M masa eta simetria esferikoa duen (izar baten edo planeta baten moduko) gorputz baten zentrotik distantziara dagoen ihes-abiadura, honako formula honek ematen du: <math> v_{e} = \sqrt{\frac{2GM}{r}} </math> non <math>G</math> grabitazio-konstante unibertsala den (<math>6,67 \times 10^{-11} m^3\cdot kg^{-1}\cdot s^{-2}</math>) eta <math>g=GM/d^{2}</math> [[Grabitazio-eremu|eremu grabitatorioa]]<nowiki/>ren balioa den, hau da, masa unitate batek, gorputzaren zentrotik d distantziara aske utziko bagenu, jasango lukeen azelerazio grabitatorioa. Adibidez, Lurraren gainazaleko ihes-abiadura 11,186 km/s ingurukoa da (40.270 km/h), eta gainazalean (<math>d=R_{Lurra}</math>) eremu grabitatorioaren balioa 9,8 m/s² ingurukoa da. Objektu bati emandako hasierako abiadura (<math>V</math>) ihes-abiadura (<math>v_{e}</math>) baino handiagoa bada, asintotikoki hurbilduko da gehiegizko abiadura hiperbolikora (<math>v_{\infty}</math>). Hiru magnitude hauek ondoko ekuazioa betetzen dute: <math> v_{\infty}^2 = v^2 - v_{e}^2 </math> Bestela esanda, masa handiko gorputzaren erakarpen grabitatoriotik ihes egin ondoren, objektuaren abiadura izango da. == Kontzeptua == Lehenago definitu den moduan, ihes-abiadura ezin da aplikatu higikaria bere mugimendua errazten duten edo mugimendu horri aurka egiten dioten kanpo-[[indar]]<nowiki/>ren eraginpean badago. Alabaina, kanpoko indar horiek ez daudenean, atmosferaren gainetik [[propultsio]]<nowiki/>rik gabeko ontzien kasuan gertatzen den bezala, aplikatu daiteke. Dena den, [[astronautika]]<nowiki/>n, oso gutxitan izaten da helburua ontziak ihes-abiaduraraino azeleratzea, hauek espazioa zeharkatu dezaten. Ihes-abiaduraren balio hau, beraz, [[atmosfera]] uzterako momentuan, ontziak bidaia espaziala hasteko lortu behar duen abiadura-tartearen goiko muga da. Balio honek bigarren abiadura kosmiko izena hartzen du. Abiadura-tarte horren beheko muga, bestalde, ontziak gorputz masiboaren inguruan orbita zirkularra hasteko behar duen abiadura minimoa da. Balio honek lehenengo abiadura kosmiko edo abiadura zirkular izenak hartzen ditu. [[Isaac Newton|Newton]]<nowiki/>en ‘[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Principia]]’ (De Mundi Systemate) liburuaren hirugarren alean, zientzialari ingelesak ihes-abiaduraren kontzeptua aurkezten du, mendi baten gailurretik jaurtigaiak jaurtitzen dituen [[kanoi]] baten adibidearen bidez (erresistentzia aerodinamikoa ez da kontuan hartzen adibide horretan). Jaurtigaia abiadura zirkularra (irudiko C) baino abiadura txikiagoan jaurtitzen denean, jaurtigaiak talka egiten du Lurraren kontra (irudiko A eta B), ibilbide [[Parabola (matematika)|parabol]]<nowiki/>ikoa jarraituz. Jaurtigaia abiadura zirkularraren abiadura berdinean jaurtitzen denean, jaurtigaia Lurraren inguruan orbitatzen hasten da, zirkunferentzia formako ibilbidea jarraituz (C). Jaurtigaia abiadura zirkularra baino abiadura handiagoan baina ihes-abiadura baino abiadura txikiagoan jaurtitzen denean, Lurraren inguruko orbita [[Elipse|eliptikoa]]<nowiki/>n (D) sartzen da. Jaurtigaia ihes-abiaduraren berdina den abiadura batekin jaurtitzen denean, ibilbide parabolikoan sartzen da, eta orbitatik ateratzen da. Jaurtigaia ihes-abiadura baino handiagoa den abiadura batekin jaurtitzen denean, honek [[hiperbola]] izeneko orbita ireki bat jarraitzen du. [[Fitxategi:Newton_Cannon.svg|erdian|thumb|1. Irudia: Orbita mota ezberdinak.]] Ihes-abiadura gorputza aurkitzen den [[Potentzial grabitatorio|potentzial grabitatorioa]]<nowiki/>ren formaren araberakoa da; beraz, planteamendua desberdina izango litzateke baldin eta gorputza lotuta dagoen izarraren barrutik edo kanpotik bultzatua bada. [[Izar|Izarra]]<nowiki/>ren kanpoaldean, ihes-abiadura esplizituki adieraz daiteke, haren gainazaleko <math>h</math> altueraren arabera, ekuazio honen bidez, non <math>R</math> izarraren erradioa den: <math> v_{e} = \sqrt{\frac{2GM}{R + h}} </math> Lurraren itsas mailatik 200 kilometrora, alegia, Lurreko orbita egonkor baxuena definitzen duen altueran, ihes-abiadura 11,02 km/s da. [[Eguzkia|Eguzki]]<nowiki/>tik [[unitate astronomiko]] batera (Eguzkiaren eta Lurraren arteko distantzia, 149,6 milioi kilometro) ihes-abiadura 42,04 km/s da, hau da, Lurraren ihes-abiaduraren lau halako. Horrela, gorputz bat atmosferaren gainetik Lurraren ihes-abiadura baino abiadura handiagoan baina Eguzkitik unitate astronomiko batera dagoen abiadura txikiagoan jaurtitzen bada, Lurraren erakarpenetik ihes egingo luke, baina ez Eguzkiarenetik. Beraz, Eguzkiaren inguruan orbitatzen geratuko litzateke. Formalago definituta, ihes-abiadura eremu grabitatorio batean hasierako puntu batetik infinituraino joateko eta infinituan zeroko abiadurarekin amaitzeko behar den hasierako abiadura da, inolako azelerazio gehigarririk gabe. Abiadura guztiak eremuarekiko neurtzen dira. Beste modu batez ikusita, ihes-abiadura espazioko puntu batean honakoa da: grabitateak objektu bat infinitutik puntu horretaraino erakarriko balu objektu horrek izango lukeen abiadura. Ihes-abiadura ez dago ihes egiten ari den objektuaren masaren menpe; eragina duena objektuaren energia da. <math>m</math> masako objektu batek Lurraren eremu grabitatoriotik ihes egiteko behar duen energia <math>GMm/r</math> da, objektuaren masaren menpeko funtzio bat alegia (non r Lurraren erradioa den, 6371 km hain zuzen ere, G grabitazio unibertsalaren konstantea eta M Lurraren masa, <math>M=5,97 \cdot 10^{24}</math>). Erlazionatutako magnitude bat energia orbital espezifikoa da, hots, energia zinetikoaren eta potentzialaren batura masaz zatitua. Objektu batek ihes-abiadura lortu du energia orbital espezifikoa zero edo zero baino handiagoa denean.   == Ihes-abiaduraren formularen dedukzioa == Ihes-abiaduraren ekuazioa objektuaren energiatik ondoriozta daiteke, energia zinetikoarekin eta potentzialarekin lotutako hurrengo formulak erabiliz: <math> E_{k} = \frac{1}{2}mv^2, \quad E_{p} = -\frac{GMm}{r} </math>. [[Energia mekaniko|Energia mekanikoa]]<nowiki/>ren (energia zinetiko eta energia potentzialaren batura) kontserbazio printzipioa aplikatzen dugu eta objektua distantzia infinituraino urrundu eta geldi geratzeko baldintza ezartzen diogu, hau da, bere energia mekanikoa 0 izango da eta kontserbatu egingo da): <math> \Delta E_{m}=E_{m\,amaieran}-E_{m\,hasieran}=0 </math> <math> E_{m\,amaieran}={\frac{1}{2}}m0^{2}-{\frac{G M m}{\infty}}=0 </math> (amaierako abiadura zero eta distantzia infinitua izanik) <math> E_{m\,hasieran}={\frac{1}{2}}m v_{e}^{2}-{\frac{G M m}{r}} </math> <math> \Delta E_{m}\,=\,{\textstyle{\frac{1}{2}}}m v_{e}^{2}-{\frac{G M m}{r}}=0 . </math> Beraz, <math> v_{e} = \sqrt{\frac{2GM}{r}}= \sqrt{2g r} , </math> non: - <math>v_{e}</math> ihes-abiadura den. - <math>G</math> [[grabitazio unibertsalaren konstantea]] den (<math>6,67 \times 10^{-11} m^3\cdot kg^{-1}\cdot s^{-2}</math>). - <math>M</math> izarraren masa den. - <math>m</math> ihes egiten ari den objektuaren masa den. - <math>r</math> izarraren eta objektuaren [[Masa-zentro|masa-zentroa]]<nowiki/>k banatzen dituen distantzia den. - <math>g</math> grabitatearen azelerazioa den; Lurraren gainazalean g = 9,81 m/s². == Agertokiak == === Gorputz baten gainazaletik === Ihes-abiadurarako adierazpen alternatibo bat hurrengo hau da: <math> v_{e} = \sqrt{2gr}, </math> non <math>r</math> gorputzaren zentrotik ihes-abiadura kalkulatzen ari den puntuarainoko [[distantzia]] den, eta <math>g</math> gainazal-grabitatea den, hau da, grabitazioaren azelerazioa <math>r</math> distantzian. === Biratzen ari den gorputz batetik === Biratzen ari den gorputz baten gainazalarekiko ihes-abiadura erlatiboa ihes egiten ari den objektuaren mugimenduaren norabidearen araberakoa da. Adibidez, Lurraren errotazio-abiadura 465 m/s-koa denez [[Ekuatore|ekuatorea]]<nowiki/>n, Lurraren ekuatoretik [[ekialde]]<nowiki/>rantz tangentzialki jaurtitako suziri batek 10,375 km/s-ko hasierako abiadura behar du jaurtiketa-puntuan, mugimenduan dagoen gainazalarekiko. Lurraren ekuatoretik [[mendebalde]]<nowiki/>rantz tangentzialki jaurtitako suziri batek, berriz, 11,665 km/s -ko hasierako abiadura erlatiboa behar du. Gainazalaren abiadura gutxitu egiten da latitude geografikoaren [[kosinu]]<nowiki/>arekin batera, eta, horregatik, jaurtiketa espazialeko instalazioak ekuatoretik ahalik eta hurbilen kokatzen dira. [[Fitxategi:Usa_map_with_Cabo_Cañaberal_located.svg|erdian|thumb|2. Irudia: NASA-ko Cabo Cañaberal basearen kokapena. AEB-en hegoaldean dago lurraren biraketa-abiadura aprobetxatzeko.]] [[Fitxategi:Apollo_11_Launch2.jpg|erdian|thumb|3. Irudia: Apollo 11 suziriaren jaurtiketa Cabo Cañaberaletik 1969an.]] === Zulo beltzak === [[Zulo beltz|Zulo beltza]]<nowiki/>ren kontzeptua teoria grabitatorio modernoaren ondorio interesgarri eta nahasgarrienetako bat da, baina oinarrizko ideia printzipio newtondarretan oinarrituta uler daiteke. [[Fitxategi:Black_hole_-_Messier_87.jpg|erdian|thumb|4. Irudia: NASA-k 2017 ateratako M87 Zulo Beltzaren argazkia.]] ==== Izar baten ihes abiadura ==== Pentsa dezagun lehenik gure Eguzkiaren propietateetan. Bere masa <math>M_{Eguzkia}= 1,99 \cdot 10^{30} kg</math> eta erradioa <math>R_{Eguzkia}=6,96 \cdot 10^{8} m</math> dira, alegia, edozein planetarenak baino askoz handiagoak; baina, beste izar batzuekin alderatuta, gure Eguzkia ez da erabat masiboa. Eguzkiaren batez besteko [[Dentsitate (fisika)|dentsitatea]] kalkula dezakegu: <math> \rho_{Eguzkia} = \frac{M_{Eguzkia}}{4/3 \cdot \pi R_{Eguzkia}^3}=1410 \frac{kg}{m^3} . </math> Ondorioz, Eguzkia, batez beste, ura baino %41 dentsoagoa eta arnasten dugun airea baino 1200 aldiz dentsoagoa da. Ikus dezagun orain gorputz baten ihes-abiadura [[Eguzkia]]<nowiki/>ren gainazalean. <math>M</math> masa eta <math>R</math> erradioko masa esferiko baten gainazalaren ihes-abiadura <math>v_{e}=\sqrt \frac {2GM}{R}</math> da. Hori batez besteko dentsitatearekin lotu dezakegu. Ihes-abiaduraren adierazpenean <math>M</math> ordezkatuz: <math> v_{e} = \sqrt{\frac{8 \pi G \rho}{3}} \cdot R </math> . Ekuazio horren edozein formarekin, gorputz batek Eguzkiaren gainazalean duen ihes-abiadura kalkula dezakegu: <math>v_{e} \approx 618 \ km/s</math> (gutxi gorabehera, 2.2 milioi km/h edo 1.4 milioi mi/h). Balio hori [[argiaren abiadura]]<nowiki/>ren 1/500 ingurukoa da, eta ez du zerikusirik ihes egiten duen gorputzaren masarekin; Eguzkiaren masaren eta erradioaren (edo batez besteko dentsitatearen eta erradioaren) araberakoa baino ez da. Har ditzagun orain <math>\rho</math> dentsitate bera eta <math>R</math> erradio desberdinak dituzten zenbait izar. (8) ekuazioak erakusten du, <math>\rho</math> balio jakin baterako, <math>v_{e}</math> ihes-abiadura <math>R</math>-rekiko zuzenki proportzionala dela. 1783an, [[John Michell|John Mitchell]] astronomo amateurrak adierazi zuen, Eguzkiak batez besteko dentsitate bera baina. tamainaz 500 aldiz handiagoa izango balu, bere ihes abiadura argiaren abiadura baino handiagoa izango litzatekeela. Beste modu batez esanda, ez litzateke egongo ezer [[Unibertsoa|unibertso]]<nowiki/>an gorputz horretatik ihes egiteko abiadurarekin, ezta argia ere. Mitchell izan zen orain zulo beltza deitzen diogunaren existentzia iradoki zuen lehen pertsona. ==== Schwarzschilden erradioa ==== Ikusi dugun ihes-abiaduraren azken adierazpenak iradokitzen du, halaber, M masako gorputz batek zulo beltz gisa jarduten duela haren <math>R</math> erradioa erradio kritiko bat baino txikiagoa edo berdina bada. Nola zehaztu dezakegu erradio kritiko hori? Pentsa genezake ekuazioan <math>v=c</math> eginez soilik kalkula daitekeela haren balioa. Izan ere, horrek emaitza zuzena ematen du, baina soilik bi akats konpentsatzen direlako. Argiaren energia zinetikoa ez da <math>\frac{1}{2}mv^2</math>, eta zulo beltz batetik gertu dagoen gorputz baten [[Energia potentzial grabitatorio|energia potentzial grabitatorioa]] ez du [[Isaac Newton|Newton]]<nowiki/>ek eman zuen formula <math>-\frac{GMm}{r}</math> betetzen, efektu erlatibistak nabarmenak baitira. 1916an, [[Karl Schwarzschild]]<nowiki/>ek [[Albert Einstein|Einstein]]<nowiki/>en [[erlatibitatearen teoria]] orokorra erabili zuen <math>R_s</math> erradio kritikorako adierazpen bat, orain [[Schwarzschilden erradio|Schwarzschilden erradioa]] deitzen dena, ondorioztatzeko. Ekuazioan v eta c berdinduko bagenitu, hau da, <math>v_{e} = c</math> egingo bagenu: <math> R_s = \frac{2GM}{c^2} </math> (Schwarzschilden erradioa) Ondorioz, M masadun errotaziorik gabeko gorputz esferiko batek <math>R \leq R_s</math> balioa badu, ezerk (ezta argiak ere) ezin izango du bere gainazaletik ihes egin, eta gorputzak zulo beltz bat bihurtuko da. Kasu horretan, zulo beltzaren erdigunetik <math>R_s</math> distantzia baino gutxiagora dauden gorputz guztiak harrapatuta geratuko dira beren erakarpen grabitatorioagatik. [[Fitxategi:Schwarzschild.jpg|erdian|thumb|5. Irudia: Karl Schwarzschild.]] Zulo beltz baten dentsitatearen balioaren ideia bat egiteko, Lurraren masa izango lukeen zulo beltz batek 8,8 milimetroko erradioa izango luke: puxtarri baten tamaina. Bestalde, Eguzkiaren masa izango lukeen zulo beltz batek 2.95 kilometroko erradioa izango luke: [[Bilbo]] hiriaren antzekoa. Honekin batera aipa daiteke oxigeno atomo baten tamaina izango lukeen zulo beltzak <math>\approx 3.85 \times 10^{12}</math> kg-ko masa izango lukeela, alegia, 110000 aldiz [[Empire State eraikina|Empire State Building]]-en masa<ref>https://es.wikipedia.org/wiki/Empire_State_Building</ref>. [[Fitxategi:Tamaño_de_un_agujero_negro_de_una_masa_solar_comparada_con_Bilbao.png|erdian|thumb|6. Irudia: Eguzkiaren masa izango lukeen zulo beltz baten tamaina Bilbo hiriarekin konparatuta (Google Earth).]] == Ihes-abiadura batzuen balio taula <ref>http://www.mathscareers.org.uk</ref> == {| class="wikitable" !Gorputza !Masa (kg) !Erradioa (m) !Ihes-abiadura (km/s) |- |[[Eguzkia]] |<math>1,989 \cdot 10^{30}</math> |<math>6,963 \cdot 10^{8}</math> |617,7 |- |[[Merkurio (planeta)|Merkurio]] |<math>3,285 \cdot 10^{23}</math> |<math>2,439,7 \cdot 10^{3}</math> |4,25 |- |[[Artizarra]] |<math>4,867 \cdot 10^{24}</math> |<math>6,051,8 \cdot 10^{3}</math> |10,36 |- |[[Lurra]] |<math>5,972 \cdot 10^{24}</math> |<math>6,371 \cdot 10^{3}</math> |11,19 |- |[[Ilargia]] |<math>7,35 \cdot 10^{22}</math> |<math>1,737 \cdot 10^{3}</math> |2,38 |- |[[Marte]] |<math>6,39 \cdot 10^{23}</math> |<math>3,389 \cdot 10^{3}</math> |5,03 |- |[[Zeres (planeta nanoa)|Zeres]] |<math>9,3835 \cdot 10^{20}</math> |<math>4,73 \cdot 10^{2}</math> |0,51 |- |[[Jupiter]] |<math> 1,898 \cdot 10^{27} </math> |<math>6,9911 \cdot 10^{7}</math> |59,5 |} == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * M. R. Ortega Girón, ''Lecciones de Física'', Vols. 1–4 (Universidad de Córdoba, Departamento de Física Aplicada, 1995). * R. Resnick, D. Halliday, and K. S. Krane, ''Physics'', Volume 1 (1992). * F. W. Sears and Mark. W. Zemansky, ''Fisica Universitaria'', 12th ed., Vol. 1 (PEARSON, 2009). == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Astronautika]] 13vtvwlgxaw042oo45l7smz2634uawa 9983901 9983894 2024-11-28T14:26:01Z Josu59 166731 9983901 wikitext text/x-wiki '''Ihes-abiadura''' grabitateak lotzen duen edozein objekturi eman behar zaion [[abiadura]] da, gorputz batetik behin betiko urruntzeko. Ihes-abiadura (<math>v_{e}</math>) gorputz edo sistema masiboaren [[masa]]<nowiki/>ren (<math>M</math>) eta gorputzaren eta urruntzen ari den objektuaren [[Masa-zentro|masa-zentroa]]<nowiki/>k lotzen dituen [[distantzia]]<nowiki/>ren (<math>r</math>) araberakoa da. [[Ekuazio]] honen bidez adieraz daiteke, non <math>G</math> [[grabitazio unibertsalaren konstantea]] den: <math> v_{e} = \sqrt{\frac{2GM}{r}} </math> Nabarmenki, ihes-abiadura ez dago ihes egiten ari den objektuaren masaren menpe. Jaurtiketaren norabidearen menpe ere ez dago, ekuazioaren dedukzioan erakusten den bezala. [[Lurra]]<nowiki/>ren kasuan, [[itsas maila]]<nowiki/>tik neurtutako ihes-abiadura 11,19 km/s da, hau da, 40.280 km/h. Neurketa hau ''Lurraren ihes-abiadura'' izenez ezagutzen da. Termino orokorragoetan, ihes-abiadura honako baldintza betetzen duen abiadura da: objektu baten [[Energia zinetiko|energia zinetikoa]]<nowiki/>ren eta [[Energia potentzial|energia potentziala]]<nowiki/>ren arteko batura zero da. Ihes-abiadura hartu duen gorputz bat ez dago ez gainazalean, ez edozein erradiotako [[orbita]] itxi batean. Objektu horren ihes-abiadura gorputz masibo baten gainazalaren kontrako norabidean doalarik, gorputzetik urrunduko da, etengabe motelduz. Beraz, objektuaren eta gorputzaren arteko distantzia [[infinitu]]<nowiki/>ra hurbiltzen den neurrian, abiadura asintotikoki zerora hurbilduko da, inoiz ez itzultzeko. Ihes-abiadura minimoak suposatzen du ez dagoela [[Marruskadura-indar|marruskadura]]<nowiki/>rik (alegia, atmosferak eragindako herrestatze-indarrik), gorputz masiboaren grabitazio-eraginetik ihes egiteko behar den aldiuneko abiadura handituko lukeenik. Bestalde, honek suposatzen du, halaber, bestelako [[azelerazio]] edo dezelerazio arrarorik ez dela egongo (esaterako, beste gorputzen eremu grabitatorioek sortutakoa). M masa eta simetria esferikoa duen (izar baten edo planeta baten moduko) gorputz baten zentrotik distantziara dagoen ihes-abiadura, honako formula honek ematen du: <math> v_{e} = \sqrt{\frac{2GM}{r}} </math> non <math>G</math> grabitazio-konstante unibertsala den (<math>6,67 \times 10^{-11} m^3\cdot kg^{-1}\cdot s^{-2}</math>) eta <math>g=GM/d^{2}</math> [[Grabitazio-eremu|eremu grabitatorioa]]<nowiki/>ren balioa den, hau da, masa unitate batek, gorputzaren zentrotik d distantziara aske utziko bagenu, jasango lukeen azelerazio grabitatorioa. Adibidez, Lurraren gainazaleko ihes-abiadura 11,186 km/s ingurukoa da (40.270 km/h), eta gainazalean (<math>d=R_{Lurra}</math>) eremu grabitatorioaren balioa 9,8 m/s² ingurukoa da. Objektu bati emandako hasierako abiadura (<math>V</math>) ihes-abiadura (<math>v_{e}</math>) baino handiagoa bada, asintotikoki hurbilduko da gehiegizko abiadura hiperbolikora (<math>v_{\infty}</math>). Hiru magnitude hauek ondoko ekuazioa betetzen dute: <math> v_{\infty}^2 = v^2 - v_{e}^2 </math> Bestela esanda, masa handiko gorputzaren erakarpen grabitatoriotik ihes egin ondoren, objektuaren abiadura izango da. == Kontzeptua == Lehenago definitu den moduan, ihes-abiadura ezin da aplikatu higikaria bere mugimendua errazten duten edo mugimendu horri aurka egiten dioten kanpo-[[indar]]<nowiki/>ren eraginpean badago. Alabaina, kanpoko indar horiek ez daudenean, atmosferaren gainetik [[propultsio]]<nowiki/>rik gabeko ontzien kasuan gertatzen den bezala, aplikatu daiteke. Dena den, [[astronautika]]<nowiki/>n, oso gutxitan izaten da helburua ontziak ihes-abiaduraraino azeleratzea, hauek espazioa zeharkatu dezaten. Ihes-abiaduraren balio hau, beraz, [[atmosfera]] uzterako momentuan, ontziak bidaia espaziala hasteko lortu behar duen abiadura-tartearen goiko muga da. Balio honek bigarren abiadura kosmiko izena hartzen du. Abiadura-tarte horren beheko muga, bestalde, ontziak gorputz masiboaren inguruan orbita zirkularra hasteko behar duen abiadura minimoa da. Balio honek lehenengo abiadura kosmiko edo abiadura zirkular izenak hartzen ditu. [[Isaac Newton|Newton]]<nowiki/>en ‘[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Principia]]’ (De Mundi Systemate) liburuaren hirugarren alean, zientzialari ingelesak ihes-abiaduraren kontzeptua aurkezten du, mendi baten gailurretik jaurtigaiak jaurtitzen dituen [[kanoi]] baten adibidearen bidez (erresistentzia aerodinamikoa ez da kontuan hartzen adibide horretan). Jaurtigaia abiadura zirkularra (irudiko C) baino abiadura txikiagoan jaurtitzen denean, jaurtigaiak talka egiten du Lurraren kontra (irudiko A eta B), ibilbide [[Parabola (matematika)|parabol]]<nowiki/>ikoa jarraituz. Jaurtigaia abiadura zirkularraren abiadura berdinean jaurtitzen denean, jaurtigaia Lurraren inguruan orbitatzen hasten da, zirkunferentzia formako ibilbidea jarraituz (C). Jaurtigaia abiadura zirkularra baino abiadura handiagoan baina ihes-abiadura baino abiadura txikiagoan jaurtitzen denean, Lurraren inguruko orbita [[Elipse|eliptikoa]]<nowiki/>n (D) sartzen da. Jaurtigaia ihes-abiaduraren berdina den abiadura batekin jaurtitzen denean, ibilbide parabolikoan sartzen da, eta orbitatik ateratzen da. Jaurtigaia ihes-abiadura baino handiagoa den abiadura batekin jaurtitzen denean, honek [[hiperbola]] izeneko orbita ireki bat jarraitzen du. [[Fitxategi:Newton_Cannon.svg|erdian|thumb|1. Irudia: Orbita mota ezberdinak.]] Ihes-abiadura gorputza aurkitzen den [[Potentzial grabitatorio|potentzial grabitatorioa]]<nowiki/>ren formaren araberakoa da; beraz, planteamendua desberdina izango litzateke baldin eta gorputza lotuta dagoen izarraren barrutik edo kanpotik bultzatua bada. [[Izar|Izarra]]<nowiki/>ren kanpoaldean, ihes-abiadura esplizituki adieraz daiteke, haren gainazaleko <math>h</math> altueraren arabera, ekuazio honen bidez, non <math>R</math> izarraren erradioa den: <math> v_{e} = \sqrt{\frac{2GM}{R + h}} </math> Lurraren itsas mailatik 200 kilometrora, alegia, Lurreko orbita egonkor baxuena definitzen duen altueran, ihes-abiadura 11,02 km/s da. [[Eguzkia|Eguzki]]<nowiki/>tik [[unitate astronomiko]] batera (Eguzkiaren eta Lurraren arteko distantzia, 149,6 milioi kilometro) ihes-abiadura 42,04 km/s da, hau da, Lurraren ihes-abiaduraren lau halako. Horrela, gorputz bat atmosferaren gainetik Lurraren ihes-abiadura baino abiadura handiagoan baina Eguzkitik unitate astronomiko batera dagoen abiadura txikiagoan jaurtitzen bada, Lurraren erakarpenetik ihes egingo luke, baina ez Eguzkiarenetik. Beraz, Eguzkiaren inguruan orbitatzen geratuko litzateke. Formalago definituta, ihes-abiadura eremu grabitatorio batean hasierako puntu batetik infinituraino joateko eta infinituan zeroko abiadurarekin amaitzeko behar den hasierako abiadura da, inolako azelerazio gehigarririk gabe. Abiadura guztiak eremuarekiko neurtzen dira. Beste modu batez ikusita, ihes-abiadura espazioko puntu batean honakoa da: grabitateak objektu bat infinitutik puntu horretaraino erakarriko balu objektu horrek izango lukeen abiadura. Ihes-abiadura ez dago ihes egiten ari den objektuaren masaren menpe; eragina duena objektuaren energia da. <math>m</math> masako objektu batek Lurraren eremu grabitatoriotik ihes egiteko behar duen energia <math>GMm/r</math> da, objektuaren masaren menpeko funtzio bat alegia (non r Lurraren erradioa den, 6371 km hain zuzen ere, G grabitazio unibertsalaren konstantea eta M Lurraren masa, <math>M=5,97 \cdot 10^{24}</math>). Erlazionatutako magnitude bat energia orbital espezifikoa da, hots, energia zinetikoaren eta potentzialaren batura masaz zatitua. Objektu batek ihes-abiadura lortu du energia orbital espezifikoa zero edo zero baino handiagoa denean.   == Ihes-abiaduraren formularen dedukzioa == Ihes-abiaduraren ekuazioa objektuaren energiatik ondoriozta daiteke, energia zinetikoarekin eta potentzialarekin lotutako hurrengo formulak erabiliz: <math> E_{k} = \frac{1}{2}mv^2, \quad E_{p} = -\frac{GMm}{r} </math>. [[Energia mekaniko|Energia mekanikoa]]<nowiki/>ren (energia zinetiko eta energia potentzialaren batura) kontserbazio printzipioa aplikatzen dugu eta objektua distantzia infinituraino urrundu eta geldi geratzeko baldintza ezartzen diogu, hau da, bere energia mekanikoa 0 izango da eta kontserbatu egingo da): <math> \Delta E_{m}=E_{m\,amaieran}-E_{m\,hasieran}=0 </math> <math> E_{m\,amaieran}={\frac{1}{2}}m0^{2}-{\frac{G M m}{\infty}}=0 </math> (amaierako abiadura zero eta distantzia infinitua izanik) <math> E_{m\,hasieran}={\frac{1}{2}}m v_{e}^{2}-{\frac{G M m}{r}} </math> <math> \Delta E_{m}\,=\,{\textstyle{\frac{1}{2}}}m v_{e}^{2}-{\frac{G M m}{r}}=0 . </math> Beraz, <math> v_{e} = \sqrt{\frac{2GM}{r}}= \sqrt{2g r} , </math> non: - <math>v_{e}</math> ihes-abiadura den. - <math>G</math> [[grabitazio unibertsalaren konstantea]] den (<math>6,67 \times 10^{-11} m^3\cdot kg^{-1}\cdot s^{-2}</math>). - <math>M</math> izarraren masa den. - <math>m</math> ihes egiten ari den objektuaren masa den. - <math>r</math> izarraren eta objektuaren [[Masa-zentro|masa-zentroa]]<nowiki/>k banatzen dituen distantzia den. - <math>g</math> grabitatearen azelerazioa den; Lurraren gainazalean g = 9,81 m/s². == Agertokiak == === Gorputz baten gainazaletik === Ihes-abiadurarako adierazpen alternatibo bat hurrengo hau da: <math> v_{e} = \sqrt{2gr}, </math> non <math>r</math> gorputzaren zentrotik ihes-abiadura kalkulatzen ari den puntuarainoko [[distantzia]] den, eta <math>g</math> gainazal-grabitatea den, hau da, grabitazioaren azelerazioa <math>r</math> distantzian. === Biratzen ari den gorputz batetik === Biratzen ari den gorputz baten gainazalarekiko ihes-abiadura erlatiboa ihes egiten ari den objektuaren mugimenduaren norabidearen araberakoa da. Adibidez, Lurraren errotazio-abiadura 465 m/s-koa denez [[Ekuatore|ekuatorea]]<nowiki/>n, Lurraren ekuatoretik [[ekialde]]<nowiki/>rantz tangentzialki jaurtitako suziri batek 10,375 km/s-ko hasierako abiadura behar du jaurtiketa-puntuan, mugimenduan dagoen gainazalarekiko. Lurraren ekuatoretik [[mendebalde]]<nowiki/>rantz tangentzialki jaurtitako suziri batek, berriz, 11,665 km/s -ko hasierako abiadura erlatiboa behar du. Gainazalaren abiadura gutxitu egiten da latitude geografikoaren [[kosinu]]<nowiki/>arekin batera, eta, horregatik, jaurtiketa espazialeko instalazioak ekuatoretik ahalik eta hurbilen kokatzen dira. [[Fitxategi:Usa_map_with_Cabo_Cañaberal_located.svg|erdian|thumb|2. Irudia: NASA-ko Cabo Cañaberal basearen kokapena. AEB-en hegoaldean dago lurraren biraketa-abiadura aprobetxatzeko.]] [[Fitxategi:Apollo_11_Launch2.jpg|erdian|thumb|3. Irudia: Apollo 11 suziriaren jaurtiketa Cabo Cañaberaletik 1969an.]] === Zulo beltzak === [[Zulo beltz|Zulo beltza]]<nowiki/>ren kontzeptua teoria grabitatorio modernoaren ondorio interesgarri eta nahasgarrienetako bat da, baina oinarrizko ideia printzipio newtondarretan oinarrituta uler daiteke. [[Fitxategi:Black_hole_-_Messier_87.jpg|erdian|thumb|4. Irudia: NASA-k 2017 ateratako M87 Zulo Beltzaren argazkia.]] ==== Izar baten ihes abiadura ==== Pentsa dezagun lehenik gure Eguzkiaren propietateetan. Bere masa <math>M_{Eguzkia}= 1,99 \cdot 10^{30} kg</math> eta erradioa <math>R_{Eguzkia}=6,96 \cdot 10^{8} m</math> dira, alegia, edozein planetarenak baino askoz handiagoak; baina, beste izar batzuekin alderatuta, gure Eguzkia ez da erabat masiboa. Eguzkiaren batez besteko [[Dentsitate (fisika)|dentsitatea]] kalkula dezakegu: <math> \rho_{Eguzkia} = \frac{M_{Eguzkia}}{4/3 \cdot \pi R_{Eguzkia}^3}=1410 \frac{kg}{m^3} . </math> Ondorioz, Eguzkia, batez beste, ura baino %41 dentsoagoa eta arnasten dugun airea baino 1200 aldiz dentsoagoa da. Ikus dezagun orain gorputz baten ihes-abiadura [[Eguzkia]]<nowiki/>ren gainazalean. <math>M</math> masa eta <math>R</math> erradioko masa esferiko baten gainazalaren ihes-abiadura <math>v_{e}=\sqrt \frac {2GM}{R}</math> da. Hori batez besteko dentsitatearekin lotu dezakegu. Ihes-abiaduraren adierazpenean <math>M</math> ordezkatuz: <math> v_{e} = \sqrt{\frac{8 \pi G \rho}{3}} \cdot R </math> . Ekuazio horren edozein formarekin, gorputz batek Eguzkiaren gainazalean duen ihes-abiadura kalkula dezakegu: <math>v_{e} \approx 618 \ km/s</math> (gutxi gorabehera, 2.2 milioi km/h edo 1.4 milioi mi/h). Balio hori [[argiaren abiadura]]<nowiki/>ren 1/500 ingurukoa da, eta ez du zerikusirik ihes egiten duen gorputzaren masarekin; Eguzkiaren masaren eta erradioaren (edo batez besteko dentsitatearen eta erradioaren) araberakoa baino ez da. Har ditzagun orain <math>\rho</math> dentsitate bera eta <math>R</math> erradio desberdinak dituzten zenbait izar. (8) ekuazioak erakusten du, <math>\rho</math> balio jakin baterako, <math>v_{e}</math> ihes-abiadura <math>R</math>-rekiko zuzenki proportzionala dela. 1783an, [[John Michell|John Mitchell]] astronomo amateurrak adierazi zuen, Eguzkiak batez besteko dentsitate bera baina. tamainaz 500 aldiz handiagoa izango balu, bere ihes abiadura argiaren abiadura baino handiagoa izango litzatekeela. Beste modu batez esanda, ez litzateke egongo ezer [[Unibertsoa|unibertso]]<nowiki/>an gorputz horretatik ihes egiteko abiadurarekin, ezta argia ere. Mitchell izan zen orain zulo beltza deitzen diogunaren existentzia iradoki zuen lehen pertsona. ==== Schwarzschilden erradioa ==== Ikusi dugun ihes-abiaduraren azken adierazpenak iradokitzen du, halaber, M masako gorputz batek zulo beltz gisa jarduten duela haren <math>R</math> erradioa erradio kritiko bat baino txikiagoa edo berdina bada. Nola zehaztu dezakegu erradio kritiko hori? Pentsa genezake ekuazioan <math>v=c</math> eginez soilik kalkula daitekeela haren balioa. Izan ere, horrek emaitza zuzena ematen du, baina soilik bi akats konpentsatzen direlako. Argiaren energia zinetikoa ez da <math>\frac{1}{2}mv^2</math>, eta zulo beltz batetik gertu dagoen gorputz baten [[Energia potentzial grabitatorio|energia potentzial grabitatorioa]] ez du [[Isaac Newton|Newton]]<nowiki/>ek eman zuen formula <math>-\frac{GMm}{r}</math> betetzen, efektu erlatibistak nabarmenak baitira. 1916an, [[Karl Schwarzschild]]<nowiki/>ek [[Albert Einstein|Einstein]]<nowiki/>en [[erlatibitatearen teoria]] orokorra erabili zuen <math>R_s</math> erradio kritikorako adierazpen bat, orain [[Schwarzschilden erradio|Schwarzschilden erradioa]] deitzen dena, ondorioztatzeko. Ekuazioan v eta c berdinduko bagenitu, hau da, <math>v_{e} = c</math> egingo bagenu: <math> R_s = \frac{2GM}{c^2} </math> (Schwarzschilden erradioa) Ondorioz, M masadun errotaziorik gabeko gorputz esferiko batek <math>R \leq R_s</math> balioa badu, ezerk (ezta argiak ere) ezin izango du bere gainazaletik ihes egin, eta gorputzak zulo beltz bat bihurtuko da. Kasu horretan, zulo beltzaren erdigunetik <math>R_s</math> distantzia baino gutxiagora dauden gorputz guztiak harrapatuta geratuko dira beren erakarpen grabitatorioagatik. [[Fitxategi:Schwarzschild.jpg|erdian|thumb|5. Irudia: Karl Schwarzschild.]] Zulo beltz baten dentsitatearen balioaren ideia bat egiteko, Lurraren masa izango lukeen zulo beltz batek 8,8 milimetroko erradioa izango luke: puxtarri baten tamaina. Bestalde, Eguzkiaren masa izango lukeen zulo beltz batek 2.95 kilometroko erradioa izango luke: [[Bilbo]] hiriaren antzekoa. Honekin batera aipa daiteke oxigeno atomo baten tamaina izango lukeen zulo beltzak <math>\approx 3.85 \times 10^{12}</math> kg-ko masa izango lukeela, alegia, 110000 aldiz [[Empire State eraikina|Empire State Building]]-en masa<ref>https://www.esbnyc.com/es/</ref>. [[Fitxategi:Tamaño_de_un_agujero_negro_de_una_masa_solar_comparada_con_Bilbao.png|erdian|thumb|6. Irudia: Eguzkiaren masa izango lukeen zulo beltz baten tamaina Bilbo hiriarekin konparatuta (Google Earth).]] == Ihes-abiadura batzuen balio taula <ref>http://www.mathscareers.org.uk</ref> == {| class="wikitable" !Gorputza !Masa (kg) !Erradioa (m) !Ihes-abiadura (km/s) |- |[[Eguzkia]] |<math>1,989 \cdot 10^{30}</math> |<math>6,963 \cdot 10^{8}</math> |617,7 |- |[[Merkurio (planeta)|Merkurio]] |<math>3,285 \cdot 10^{23}</math> |<math>2,439,7 \cdot 10^{3}</math> |4,25 |- |[[Artizarra]] |<math>4,867 \cdot 10^{24}</math> |<math>6,051,8 \cdot 10^{3}</math> |10,36 |- |[[Lurra]] |<math>5,972 \cdot 10^{24}</math> |<math>6,371 \cdot 10^{3}</math> |11,19 |- |[[Ilargia]] |<math>7,35 \cdot 10^{22}</math> |<math>1,737 \cdot 10^{3}</math> |2,38 |- |[[Marte]] |<math>6,39 \cdot 10^{23}</math> |<math>3,389 \cdot 10^{3}</math> |5,03 |- |[[Zeres (planeta nanoa)|Zeres]] |<math>9,3835 \cdot 10^{20}</math> |<math>4,73 \cdot 10^{2}</math> |0,51 |- |[[Jupiter]] |<math> 1,898 \cdot 10^{27} </math> |<math>6,9911 \cdot 10^{7}</math> |59,5 |} == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * M. R. Ortega Girón, ''Lecciones de Física'', Vols. 1–4 (Universidad de Córdoba, Departamento de Física Aplicada, 1995). * R. Resnick, D. Halliday, and K. S. Krane, ''Physics'', Volume 1 (1992). * F. W. Sears and Mark. W. Zemansky, ''Fisica Universitaria'', 12th ed., Vol. 1 (PEARSON, 2009). == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Astronautika]] ms55tid64ql4ntmbxa7kwcl5r0nyhqz 0 3867 9983726 9981947 2024-11-28T12:27:29Z Lainobeltz 56334 62.99.74.74 wikilariaren aldaketak ezabatuz, 66.81.172.230 wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9845107 wikitext text/x-wiki {{Argitzeko|Gipuzkoako herriari|Legazpi (argipena)}}{{Gipuzkoako udalerri infotaula|izen=Legazpi|bandera_irudi=|armarri_irudi=sin escudo.svg|izen_ofizial=Legazpi|eskualde=Goierri|postakode=20230|koordenatuak=43°03′18″N 2°20′06″W|garaiera=400 m|eremu=|biztanle=8.341 (2023)|euskaldunak=% 54,82 (2010)|biztanle_urte=|distantzia=59 km Donostiara|sorrera=1608 (juliotar egutegia)|ezizen=ilintxak|alkate=Eric Gálvez Álvarez|webgunea=https://www.legazpi.eus|oharrak=|izena=Legazpi|herritarra=legazpiar|azalera=42 km²|eskualdea=Goierri}} '''Legazpi''' [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko udalerri bat da, [[Goierri]] eskualdean dagoena, [[Aizkorri]] mendiaren magalean, 450 metroko garaieran. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Legazpi}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Herri industriala da, batez ere [[burdina]]ren eraldaketari lotua (fabrika nagusiak: Bellota Herramientas, FPL eta GSB). Izan ere, herri honetan aspalditik jarduera garrantzitsua izan da burdinaren ustiaketa eta eraldaketa, eta XV. mendeko [[burdinola]] bat ere badute, berritua eta erakustaldiak egiteko maiz samar lanean jartzen dutena: [[Mirandaola burdinola|Mirandaola]]. Herriari buruzko lehen aipamen idatzia [[1290]]. urtekoa da eta VII. mendeurrena ospatzeko ekitaldiak izan ziren [[1990]]<nowiki/>an. [[Segura]]<nowiki/>ren menpe zegoen orduan herria eta [[1608]]<nowiki/>an lortu zuen independentzia. == Ilintxak: legazpiarren ezizena == Legazpiarrei ''ilintxak'' ezizenaz deritzaie, ''ilintxa'' gaizki erretako [[ikatz]] zatia omen da<ref>[https://hiztegiak.elhuyar.eus/eu/ilintxa ''Ilintxa: carbón mal cocido''. Elhuyar Hiztegia]</ref><ref>[http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/ilintxa/ar-73457/ ''Ilintxa'', Auñamendi Entziklopedia] {{es}}</ref>, hortaz ezizenak jatorria [[meatzaritza]]n luke. Horregatik Legazpiko [[Ilintxa Kirol Elkartea]]k izen hori du. == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === Legazpin jaiotzen da [[Zumaia]]n itsasoratzen den [[Urola]] ibaia. Halaber, han dago [[Barrendiolako urtegia]], eskualdea [[ur]]ez hornitzen duena. Legazpi mendiz inguraturik dago. Hona hemen nabarmenenak: [[Gorostiaga mendia|Gorostiaga]], herrian ''Korosti'' izenaz ezaguna (947 m), [[Haizeleku]] (810 m), [[Arrolamendi]] (910 m), [[Arranoaitz]] (903 m), [[Trikuharri|Jentiletxe]] (913 m), [[Oregi]] (924 m), [[Pello Mari Otaño|Otaño]] (860 m), [[Artzanburu]] (1.360 m) eta [[Andraitz]] (1.450 m). Azken hirurak [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri mendilerrokoak]] dira, eta lehenengo aipatuak Satuikoak. [[Klima atlantiko]]a izan arren, bere garaiera dela eta, Gipuzkoako batez besteko tenperaturak baino lau gradu gutxiago izaten ditu, batez ere neguan. Neguero elurteak izaten dira. === Udalerri mugakideak === Honako hauek ditu mugakide: Iparraldean, [[Antzuola]], [[Urretxu]] eta [[Zumarraga]]; mendebaldean, [[Oñati]]; hegoaldean, [[Zegama]] eta [[Altzaniako Partzuergoa]]; eta ekialdean, [[Zerain]], [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] eta [[Gabiria]]. {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Legazpi |Iparraldea = [[Antzuola]] eta [[Urretxu]] |Ipar-ekialdea = [[Urretxu]] eta [[Zumarraga]] |Ekialdea = [[Gabiria]], [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] eta [[Zerain]] |Hego-ekialdea = [[Zegama]] |Hegoaldea = [[Altzaniako Partzuergoa]] eta [[Zegama]] |Hego-mendebaldea = [[Oñati]] eta [[Altzaniako Partzuergoa]] |Mendebaldea = [[Oñati]] |Ipar-mendebaldea = [[Antzuola]] }} == Demografia == XX. mendearen bigarren erdialdeko industrializazioari esker, Legazpi herri txiki bat izatetik 10.000 biztanle izatera igaro zen 40 urtetan. Hala ere, 1970eko hamarkadako krisialdiaren ondoren biztanleak galtzen hasi zen, eta galera horrek ez du etenik izan XXI. mendearen hasieran. 2019an 8.430 biztanle zituen. Horietatik %25,52k 65 urte edo gehiago zituen. Eta atzerrian jaiotakoak %5,26 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Legazpi|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/legazpi.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-05-10}}</ref> {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Legazpiko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1266 | 1910 | 1345 | 1920 | 1389 | 1930 | 1913 | 1940 | 2780 | 1950 | 4016 | 1960 | 6269 | 1970 | 9729 | 1981 | 10659 | 1991 | 9892 | 2001 | 8741 | 2011 | 8620 | 2019 | 8371 | }} == Politika == [[Fitxategi:Legazpi udaletxea Gipuzkoa 2009 09 09.JPG|thumb|260px|[[Legazpiko udaletxea]].]] === Udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal eta foru hauteskundeetan]] [[Bildu]] koalizioak gehiengo osoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik zazpi eskuratu baitzituen. Hori horrela izanik, udalean gehiengo osoa lortu zuten eta Kepa Urzelai alkate izendatu zuten. [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]], berriz, [[Euskal Herria Bildu]]k eta [[Eusko Alderdi Jeltzalea]]k berdindu egin zuten zinegotzi kopuruan, baina EAJk boto gehiago jaso zituen. Bigarren alderdi horretako Koldobide Olabide hautatu zuten alkate<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Koldobike Olabide Legazpiko alkateari elkarrizketa|hizkuntza=eu|data=2015-10-16|url=https://goierri.hitza.eus/2015/10/16/koldobike-olabide-aizkorri-aratz-parke-naturalaren-ateetako-bat-izan-nahi-dugu/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2020-05-10}}</ref>, bere taldearen botoei esker. Euskal Herria Bilduk eta Irabazik bakoitzak bere hautagaiari eman zion botoa, eta PSE-EEko zinegotziek zuri bozkatu zuten. [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]] hauek izan ziren emaitzak: EAJk 2.018 boto. EH Bilduk 1.783 boto. PSE-EEk 628 boto. Podemos-IU-EQUOk 329 boto. PPk 53 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-10}}</ref> Koldobike Olabide aukeratu zuten berriro alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2020-05-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015 |data_a = 2019 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 1.905 |ehunekoa1 = 39,95 |zinegotziak1_a = 6 |botoak1_a = 2.018 |ehunekoa1_a = 41,95 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 5 |botoak2 = 1.711 |ehunekoa2 = 35,89 |zinegotziak2_a = 5 |botoak2_a = 1.783 |ehunekoa2_a = 37,06 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 2 |botoak3 = 643 |ehunekoa3 = 13,49 |zinegotziak3_a = 1 |botoak3_a = 628 |ehunekoa3_a = 13,05 |alderdia4 = [[Irabazi]] -> [[Ahal Dugu]] |kolorea4 = #ebafef |zinegotziak4 = 1 |botoak4 = 404 |ehunekoa4 = 8,47 |zinegotziak4_a = 1 |botoak4_a = 329 |ehunekoa4_a = 6,84 |informazioa = |iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean] }} {{Graph:Chart |type=line |linewidth=1 |showSymbols=1 |width=500 |colors=#006634,#9bd225,#e69b45,#e98fef,#339eff,#dcc800 |showValues= |xAxisTitle=Urtea |xAxisAngle=-50 |x= 1987, 1991, 1995, 1999, 2003, 2007, 2011, 2015, 2019 |yAxisTitle=Boto kopurua ehunekoetan |legend=Alderdiak |y1Title=EAJ/EAJ-EA |y1= 13.35, 28.35, 24.34, 44.37, 63.02, 22.00, 24.25, 39.95, 41.95 |y2Title=EHBildu/Bildu/EH/HB |y2= 18.42, 18.22, 17.48, 27.94, 0, 23.73, 44.42, 35.89, 37.06 |y3Title=PSE-EE |y3= 9.24, 11.06, 13.83, 14.94, 15.99, 12.82, 14.84, 13.49, 13.05 |y4Title=Ahal Dugu/EB-B |y4= 0, 0, 5.23, 3.48, 8.77, 15.90, 2.57, 8.47, 6.84 |y5Title=PP |y5= 0, 0, 5.85, 9.28, 12.21, 6.34, 4.95, 2.20, 1.10 |y6Title=EA/H1! |y6= 34.56, 25.96, 33.27, 0, 0, 19.20, 8.96, 0, 0 |yGrid= |xGrid= }} [[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko udal hauteskundeetan]] hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 1.611 boto (5 zinegotzi); EAJk 1.353 boto (5); PSE-EEk 728 boto (2); Berdeak 333 boto (1); PPk 39 boto (0). === Alkateak === {| class="taulapolita" |- style="background:#efefef;" ! Legegintzaldia !! Alkatea !! Alderdia !! Oharrak |- | colspan="4" align="center"|'''Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian''' |- | 1931-1932 || [[Daniel Aranguren Mendizabal]]|| [[Euskal abertzaletasun|Euskal nazionalista]]||Zerrenda bakarrean |- | 1933-1933 || [[Itziar Arana Iraola]]|| Kudeaketa batzordea|| Lehen emakumea |- | 1933-1936 || Ubaldo Segura Makibar || [[Euskal abertzaletasun|Euskal nazionalista]]|| 1933ko apirilaren 23an hautatua, hauteskundez lehenengoz |- | colspan="4" align="center"|'''Espainiako trantsizio garaian''' |- | 1975-1979 || Prudentzio "Prontxio" Larrañaga Irizar || ||Lazkaon jaioa |- | colspan="4" align="center"|'''Espainiako trantsizioaz geroztik''' |- | 1979-1983 || Jose Inazio Elorza Oiarzabal || [[EAJ-PNV]]|| |- | 1983-1987 || Jose Inazio Elorza Oiarzabal|| [[EAJ-PNV]]|| |- | 1987-1991 || Prudentzio "Prontxio" Larrañaga Irizar|| [[Eusko Alkartasuna]]|| |- | 1991-1995 || Jose Inazio Elorza Oiarzabal|| [[EAJ-PNV]]|| |- | 1995-1999 || Juan Ramon Larrañaga Mercero|| [[Eusko Alkartasuna]]|| 37 urterekin alkate; gazteena. |- | 1999-2003 || Juan Ramon Larrañaga Mercero|| [[Eusko Alkartasuna]]|| |- | 2003-2007 || Juan Ramon Larrañaga Mercero|| [[Eusko Alkartasuna]]|| |- | 2007-2011 || Sotero Plazaola Odriozola|| [[EAE-ANV]]|| |- | 2011-2015 || Kepa Urzelai Goitia|| [[Bildu]]|| 34 urterekin alkate; gazteena. |- | 2015-2019 || Koldobike Olabide Huelga|| [[EAJ-PNV]]|| Espainiako transizioaren osteko lehen emakumea. |- | 2019-2023 || Koldobike Olabide Huelga|| [[EAJ-PNV]]|| |- | 2023- || Eric Gálvez Álvarez|| [[EAJ-PNV]]|| Transiziotik, bozkatuena ez den lehen alkatea, PSEren babesaz; bozkatuena Edurne Gonzalez Elortza (EH Bildu) izan zen. |} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5. Bigarren sektorea %58,5. Hirugarren sektorea %36,3. Eraikuntza %4,8.<ref name=":0" /> == Azpiegiturak == === Garraiobideak === [[Red Nacional de los Ferrocarriles Españoles|Renferen]] Madril-Irun trenbideak udalerria zeharkatzen du. Eta, trenbide horren barruan, C-1 Irun-Donostia-Brinkola lineako trenek bi geltoki dituzte udalerrian: [[Legazpiko geralekua|Legazpiko hirigunekoa]] eta [[Brinkolako geltokia|Brinkola auzokoa]]. === Kultura === * '''Kultur etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Kultur etxea|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/kultura/kultur-etxea|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>. Bertan daude KZ gunea<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Kzgunea|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/kultura/kzgunea|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref>, liburutegia eta erakusketa aretoa. Bilera gelak, ikastaro gelak eta aretoa ere baditu. * '''Latxartegi aretoa.''' Bertan egiten dira antzerkiak, kontzertuak, zine-kluba...<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Latxartegi aretoa|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/kultura/latxartegi-aretoa|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * '''Lenbur museoa''': Burdingintzak [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] behintzat herrian duen tradizio sendoa baliatuz, Lenbur (Legazpi Natura eta Burdina) egitasmoa atera zuten aurrera 1992an. Hiru gune nagusi biltzen ditu: [[Mirandaola burdinola]] (aspaldi zaharberritu zuten, eta igandero martxan ikusi daiteke, duela sei mende bezala), [[Mirandaolako Santikutz baseliza|Mirandaolako baseliza]] eta Euskal Herriko Burdinaren Museoa.<ref>[http://turismoa.euskadi.eus/eu/museoak/lenbur-lurralde-museoa/aa30-12375/eu/ «Lenbur lurralde museoa»], Eusko Jaurlaritzaren turismo webgunea.</ref> Langileen Ibilbidea deritzana ere erakusten du (50 hamarkadako bizimoduaren berri emanaz), artzaintza, ogia eta erlezaintzan dabiltzan baserriak eta [[Txillida]] lantokia ere erakusten du. Izan ere, Txillidaren ''[[Haizearen orrazia]]''ren fundizio lanak Legazpin burutu ziren. Hori dela eta, [[Jabondoko iturri]] inguruan ([[Artzanburu]] mendiaren magalean), ''Haizearen orrazia''ren itxurako maketa txiki bat badago. * '''Gaztetxea'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Gaztetxea|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-gazteentzako/gaztetxea|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * '''Bikuñako musika lokalak'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Bikuñako Musika lokalak|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-gazteentzako/musika-lokalak|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> === Hezkuntza === * San Juan haurreskola<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Haurreskolak|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/hezkuntza-2/haurreskolak|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * Itxaropena haurreskola<ref name=":1" /> * Haztegi ikastola<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Ikastetxeak|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/hezkuntza-2/ikastetxeak|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * Domingo Agirre eskola publikoa<ref name=":2" /> * Olazabal institutua<ref name=":2" /> * Helduen Hezkuntza<ref name=":2" /> * CEIDA - Ingurugela<ref name=":2" /> * Musika eskola<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Musika eskola|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/hezkuntza-2/musika-eskola|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * Udal euskaltegia<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Udal Euskaltegia|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/euskara/udal-euskaltegia|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Udal Euskaltegiak - Legazpiko Euskaltegia|url=http://www.udaleuskaltegiak.eus/eu/legazpiko-euskaltegia|aldizkaria=www.udaleuskaltegiak.eus|sartze-data=2020-05-10}}</ref> === Gizarte zerbitzuak === * Gizarte zentroa. Nagusientzako aisialdi eskaintza dauka.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Gizarte Zentroa|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-adineko-pertsonentzako/gizarte-zentroa|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * Eguneko zentroa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Eguneko zentroa|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-adineko-pertsonentzako/eguneko-zentroa|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * Zaharren egoitza.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Zaharren Egoitza|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-adineko-pertsonentzako/zaharren-egoitza|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * Meazti nagusien egoitza.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legazpiko|abizena=Udala|izenburua=Meazti|hizkuntza=eu-es|data=2014-01-14|url=https://www.legazpi.eus/bizi/legazpi-adineko-pertsonentzako/meazti|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * Lanbide.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Karmele|izenburua=LANBIDE|hizkuntza=eu-es|data=2014-05-15|url=https://www.legazpi.eus/bizi/enplegua/lanbide|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Legazpiko ahotsak (ona).webm|thumb|Legazpiko hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-14}}</ref> proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] {{Sakontzeko|Goierriko hizkera}} [[Gipuzkera|Erdialdeko euskararen]] barruan, [[Goierriko gipuzkera|Goierriko euskara]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Legazpi - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/legazpi/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-01}}</ref> da Legazpikoa. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolalde]]<nowiki/>ko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia osatzen du Goierrikoak. Batasun eta nortasun handikoa da Goierriko euskara; hala ere, haren barruan, [[bizkaiera|mendebaleko euskararen]] eragin handiena jaso duena da Legazpiko euskara, [[euskalki]] horrekin muga egiten baitu mendebaldean: [[Oñati]]ko euskara mendebaldeko euskalkikoa da, izan ere.<ref>[[Koldo Zuazo|Koldo ZUAZO]]: «Euskalkiak, gaur», ''Fontes Linguae Vasconum'', 78, 227.</ref> 2016an herritarren %60,77 euskalduna zen.<ref name=":0" /> === Euskal prentsa === Legazpin sortuak dira XX. mende amaieran gisakoetan aitzindari izan ziren bi mugimendu: [[hots aldizkaria]], literatur arloan eta [[Ene Bada! aldizkaria]], herri prentsan. === Jaiak === Festa nagusiak Santikutzak dira ([[maiatzaren 3]]an). Txirrindulari afizionatuen [https://twitter.com/santikutzklasi Santikutz Klasikoa] jokatzen da. 2013an 80. urtemuga bete zuen, Telleriarteko Txirrindulari Elkarteak antolatuta. Beste festa eta ospakizun batzuk: Santikutz Txiki edo Agorreko Santikutzak (iraila), Santa Ageda, [[Inauteri]]ak, [[Legazpiko oilar jokoa|Legazpiko Oilar Jokoa]], San Juanak, San Inazio, Egialdeko jaiak, Artzain eguna, San Nikolas, [[Brinkola (auzoa)|Brinkola]]<nowiki/>ko San Agustin jaiak ... === Legazpiko ereserkia === Hauek dira Legazpiko [[ereserki]]aren hitzak:<ref>[https://web.archive.org/web/20130628041145/http://www.legazpiko-udala.info/web/eu/02ikurrak.shtm «Legazpiko Himnoa»], Legazpiko Udalaren webgunea.</ref> {{aipu| Aizkorriren itzalpean, Urola ibaiak bustiz, harrotuz jaio zera, Legazpi, gure herria. Sshu klan sshu klan klan. Ibaitik zeharrolak, mendietan haizeolak, olagizon, lurra, gure harroa, Mirandaola. Santikutzak babesten gaitu legazpiar guztiok. Gerora begira gu itxaropenez eta ilusioz. Legazpimendi tartean sarturik Euskal Herriko gurutzean, jende jatorra zabalean, gora Legazpi! }} == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Legazpi eliza Gipuzkoa 2006 09 09.JPG|thumb|300px|Legazpiko [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Legazpia)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]].]] [[Fitxategi:Mirandaola Santikutz baseliza.jpg|thumb|300px|Mirandaola: [[Mirandaola burdinola|burdinola]] eta [[Mirandaolako Santikutz baseliza|Santikutz baseliza]].]] * [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] * [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa]] * [[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Legazpia)|Andre Mariaren Jasokundearen eliza]]. Berpizkunde garaiko oina eta zutabeak ditu. Ganga gotikoa du.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=Karmele|izenburua=Ondarea|hizkuntza=eu-es|data=2014-11-06|url=https://www.legazpi.eus/ezagutu/turismoa/ondarea|aldizkaria=.: Legazpiko Udala :. Webgune ofiziala .: Ayuntamiento de Legazpia :.|sartze-data=2020-05-10}}</ref> * [[Azpikoetxea paper-errota]] * [[Bikuña jauregia]]. XVII. mende bukaerako eraikina.<ref name=":3" /> * [[Mirandaola burdinola]]: [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] burdinola, [[Telleriarte]] auzoan. Gaur egun museoa da. * [[Mirandaolako Santikutz baseliza]] * [[Olaetxea dorretxea]] * [[Legazpiko udaletxea|Udaletxea]]. 1730ean eraikia.<ref name=":3" /> * [[Agirre-Etxeberria etxea]] *Elorregi jauregia<ref name=":3" /> *Motxorroko San Migel baseliza<ref name=":3" /> == Legazpiar ospetsuak == === Kultura === * [[Gerhard Bähr]] (1900-1945), hizkuntzalaria. * [[Martin Ugarte]] (1916 - 1996), euskal idazlea. * [[Josu Zabaleta]] (1948-), gipuzkoar itzultzaile eta idazlea. * [[Joxerra Garzia]] Garmendia (1953-), idazlea. * [[Juan Garzia]] Garmendia (1955-), idazle eta itzultzailea. * [[Rogelio Botanz]] (1956-), kantautorea. * [[Aitor Arana]] (1963-), idazlea. Euskara-Esperantoa hiztegiaren egilea. * [[Gari (musikaria)|Iñaki Garitaonaindia "Gari"]] (1964-), abeslaria, [[Hertzainak]] taldeko kide izandakoa. * [[Arantza Sinobas]] (19??), telebista aurkezlea, aktorea, moda diseinatzailea eta estilista. * [[Aintzane Bolinaga]] (19??-), telebista aurkezlea * [[Marta Zabaleta]] (1969-), piano jotzailea. * [[Jose Luis Padron]] (1970-), poeta. * [[Agurtzane Elustondo]] (1975-), trikitilaria eta Euskal Herriko Trikitixa elkartearen presidentea. * [[Nerea Elustondo]] (1981-), bertsolaria. * [[Aintzane Gamiz]] (1981-), aktorea. * [[Beñat Olea]] (1987) marrazkilaria. * [[Amaia Urkia Goitia]] (19??-), telebista aurkezlea. === Politika === * [[Daniel Aranguren Mendizabal]] (1905- 1981), politikari jelkidea. * [[Jose Ramon Beloki]] (1947-), kazetaria eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] politikaria, [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuko]] diputatua. * [[Iñaki de Juana|Iñaki de Juana Chaos]] (1955-), [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAko]] kidea. * [[Nekane Altzelai]] (1966) politikaria. * [[Marian Beitialarrangoitia]] (1968-), kazetari eta politikaria. * [[Miren Larrion]] (1969) ingeneritzako irakaslea eta politikaria. === Kirola === * [[Antonio Elortza Muxika]] (1911 - 1976), kirolen —bereziki txirrindularitzaren— sustatzailea, eta Gipuzkoako, Espainiako nahiz nazioarteko hainbat kirol erakundetako kidea. * [[Irene Paredes]] (1991-), futbolaria. === Erlijioa === *[[Josu Iriondo]] (1938-), elizgizona eta New Yorkeko Gotzain Laguntzaile ohia. === Ikerketa === * [[Pilar Zabala Agirre|Pilar Zabala]] (1951): ikertzailea, historia irakaslea Yucatango Unibertsitatean. * [[Ainhoa Murua Ugarte]] (1979-2012), EHUko irakaslea, CIBER-BBN zentroko eta Gasteizko NanoBioCel taldeko ikertzailea. === Enpresa === * [[Patrizio Etxeberria]] (1882-1972), industrialaria, Bellota Herramientas enpresaren sortzailea. == Bidezko Merkataritzaren aldeko hiria == [[Fitxategi:Bidezko merkataritzaren aldeko hiriak Legazpi.JPG|thumb|300px]] 2013ko azaroaren 8an, [[Emaus Gizarte Fundazioa]]k ''bidezko merkataritzaren aldeko hiria'' izendatu zuen; Gipuzkoako lehen udalerria izan zen Legazpi. Mundu osoan izendapen hori 1.100 hirik baino ez dute. Udalerriko eragileek (dendak, ikastetxeak, elkarteak, enpresak eta udala) elkarrekin lan egiten dute, bidezko merkataritza bultzatzeko. == Argazki galeria == <br /><gallery> Fitxategi:Elorregi, Telleriarte, Legazpi, Euskal Herria.jpg|Elorregi jauregia Fitxategi:Brinkola 00, Legazpi, Gipuzkoa, Euskal Herria.jpg|Brinkola auzoa Fitxategi:Mirandaola - Legazpi.jpg|Mirandaola Fitxategi:Legazpi - CIE Legazpi 2.jpg|CIE lantegia Fitxategi:Legazpi 21.jpg|Kale Nagusia Fitxategi:Legazpi - Estación de tren 5.jpg|Tren geltokia </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [http://www.legazpi.net Legazpiko Udalaren webgunea] * [http://www.goierrikohitza.info ''Goierriko hitza'']: Eskualdeko berriak egunero, [[euskara]]z. Baita [https://goierri.hitza.eus/herriak/legazpi/ Legazpikoak] ere. * [http://www.lenbur.com Lenbur Fundazioa]. Urola Garaiko burdinaren kultura eta natur eta kultur ondarea bultzatzea du helburu. * [https://web.archive.org/web/20070519042240/http://www.zingizango.com/ Zingi Zango euskara elkartea]: Legazpin euskara sustatzeko sorturiko elkartea. * [https://web.archive.org/web/20140116112400/http://www.ciudadesjustas.org/udalerria/legazpi Bidezko Merkataritzaren aldeko Hiriak (Legazpiko fitxa)] {{autoritate kontrola}} {{Legazpiko auzo aurkibidea}} {{Urola Garaiko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Legazpi]] q7oiss7drfpluedgs4pqoqlvlgoqka3 0 4052 9983878 9958885 2024-11-28T14:01:41Z Lainobeltz 56334 /* Mundua */ 9983878 wikitext text/x-wiki '''Urriaren 30'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hirugarren [[egun]]a da, 304.a [[bisurte]]etan. 62 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|10|30}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1939]] &ndash; [[Bidebieta]]ko<nowiki/> Tiro Eremuan, orain [[Salvador Allende parkea]] dena, bost donostiar fusilatu zituzten. * [[1977]] &ndash; Lehen aldiz omendu ziren publikoki 1936an [[Hernani]]ko hilerrian [[frankismoa|frankistek]] fusilatutako herritarrak, 300 pertsona inguru. Ordura arte isilpean egiten ziren omenaldiak. * [[1978]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Ignacio Olaiz Mitxelena autobus gidaria hil zuen [[Andoain]]en. * [[1979]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Manuel Fuentes Fontan goardia zibila hil zuen [[Portugalete]]n. * [[1982]] &ndash; [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna]] sindikatua eratu zuten Iparraldeko nekazariek: ELB. Frantzian nagusitzen ari zen eredu produktibistak baserriak desagerraraztera zihoala iritzita hasi ziren sindikatua osatzeko eztabaidak. * [[2006]] &ndash; 70 eta 74 urteko bi anai-arreba [[Juan eta Estanis Azanza anaien heriotza|hilik agertu ziren euren etxean]], [[Nafarroa]]ko [[Uterga]] herrian. * [[2007]] ** [[Espainiako Polizia Nazionala|Espainiako Poliziak]] 7 gazte atxilotu zituen [[Donostia]]n, ustez [[kale borroka]]rekin harremana izateagatik. Ondoren, horietako 5 espetxeratu zituen [[Fernando Grande-Marlaska|Grande-Marlaska]] epaileak. ** Elkarrekin biltzeagatik, [[Juan José Ibarretxe|Juan Jose Ibarretxe]] lehendakaria, eta [[Patxi López|Patxi Lopez]] eta [[Arnaldo Otegi]] buruzagiak, besteak beste, epaituko zituztela jakinarazi zen. * [[2008]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] jarritako bonba bat lehertu zen [[Nafarroako Unibertsitatea]]n, 21 zauritu arin eraginez. === Mundua === * [[1971]] &ndash; [[Ian Paisley]]k [[Alderdi Demokratiko Unionista]] (DUP) alderdia sortu zuen [[Ipar Irlanda]]n (Ulster). * [[1975]] &ndash; [[Espainia]]r<nowiki/> estatuan [[monarkia]] berrezarri zuen [[Francisco Franco]]k. * [[1998]] &ndash; [[Göteborg]] hiriko dantzaleku batean egondako sutean 60 hildako izan ziren. * [[2000]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] [[Arturo Soria kaleko atentatua|Madrilen hiru pertsona hil zituen]]. * [[2020]] &ndash; [[2020ko Egeoko lurrikara|7,0ko magnitudeko lurrikara batek]] 114 pertsona hil eta 1.035 zauritu zituen Turkian eta bi heriotza eragin zituen Grezian. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1968]] &ndash; ''[[The Lion in Winter]]'' ("Lehoia Neguan") filma estreinatu zen, [[Anthony Harvey]]k zuzendu eta [[Peter O'Toole]], [[Katharine Hepburn]], [[Anthony Hopkins]], [[John Castle]], [[Nigel Terry]] eta [[Timothy Dalton]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1998]] &ndash; ''[[Vampires (filma)|John Carpenter's Vampires]]'' ("John Carpenteren Banpiroak") filma estreinatu zen, [[John Carpenter]]ek zuzendu eta [[James Woods]], [[Daniel Baldwin]], [[Sheryl Lee]], [[Thomas Ian Griffith]] eta [[Maximilian Schell]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1974]] &ndash; [[Kinshasa]]n [[The Rumble in the Jungle]] boxeo-borroka ospetsua egin zuten, noiz [[Muhammad Ali]]k zortzigarren roundean [[George Foreman]] [[Knock-out|KOz]] irabazi zuen. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1827]] &ndash; [[Jacques Pradet-Balade]], baxenafar politikaria (h. [[1885]]). * [[1836]] &ndash; [[Klaudio Otaegi]], euskal idazlea (h. [[1890]]). * [[1839]] &ndash; [[Manuel Juambeltz]], euskal apaiz, foruzale eta karlista (h. [[1892]]). * [[1877]] &ndash; [[Jean Etxepare Bidegorri]], ''medikua'', Argentinan jaiotako euskal idazlea (h. [[1935]]). * [[1880]] &ndash; [[Peio Erramuzpe]], baxenafar bertsolaria (h. [[1967]]). * [[1887]] &ndash; [[Kindin Muxika]], gipuzkoar idazle eta euskaltzalea (h. [[1974]]). * [[1895]] &ndash; ** [[Francisco Pagazaurtundua]], ''Pagaza'', euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (h. [[1958]]). ** [[Klaudio Sagartzazu]], gipuzkoar olerkigilea (h. [[1971]]). * [[1902]] &ndash; [[Angela Figuera Aymerich]], gaztelaniaz idatzi zuen bilbotar olerkaria (h. [[1984]]). * [[1913]] &ndash; [[Julian Alustiza|Julian Alustiza, ''Aztiri'']], gipuzkoar poeta, idazle eta sermoilaria (h. [[2005]]). * [[1914]] - [[Mercedes López Cotarelo]], gipuzkoar gaztea, Gerra Zibilean fusilatua (h. [[1936]]). * [[1916]] &ndash; [[Marcelo Usabiaga]], [[Francoren diktadura]]ren aurka borrokatu zen gipuzkoar militante komunista (h. [[2015]]). * [[1920]] &ndash; [[Jose Maria Etxebarria Aiestaran|Jose Maria Etxebarria]], ''Etxeba'', [[Athletic|Athleticeko]] futbolaria (h. [[1966]]). * [[1945]] &ndash; [[Xabier Larena]], bizkaitar politikari ohi eta irakaslea. * [[1948]] &ndash; [[Rafa Egiguren]], gipuzkoar idazlea. * [[1949]] &ndash; [[Santiago Abascal Eskuza]], euskal herritar [[eskuin mutur]]reko politikaria (h. [[2017]]). * [[1956]] &ndash; [[Jone Goirizelaia Ordorika|Jone Goirizelaia]], bizkaitar abokatua eta politikari ezkertiar-abertzalea. * [[1957]] &ndash; [[Itziar Lazkano]], bizkaitar aktorea. * [[1961]] &ndash; [[Rosa Talavera]], gipuzkoar atleta. * [[1971]] &ndash; [[Eneko Goia]], [[Zerrenda:Donostiako alkateak|Donostiako alkatea]]. * [[1975]] &ndash; [[Gari Berasaluze]], euskal idazlea. * [[1978]] &ndash; ** [[Garazi Hach Embarek]], [[saharar]]ren eskubideen aldeko eusko-saharar ekintzailea, [[Madril]]en. ** [[Mayana Itoiz]], ume eta gazteentzako liburu-ilustratzaile eta komikigile lapurtarra. * [[1981]] &ndash; [[Rubén Pérez]], bizkaitar txirrundularia. * [[1995]] &ndash; [[Unai López]], gipuzkoar futbolaria. * [[1997]] &ndash; [[Jaione López]], bizkaitar irakaslea eta misiolaria * [[2003]] &ndash; [[Oier Gastesi]], nafar futbolaria. * [[2004]] &ndash; [[Asier Otsanbela]], nafar futbolaria. === Mundua === * [[1563]] &ndash; [[Sofia Brunswick-Lüneburgekoa]], [[Brunswick-Lüneburg]]eko dukesa (h. [[1639]]). * [[1668]] &ndash; [[Sofia Karlota Hannoverkoa]], [[Prusiako Erresuma]]ko lehen erregina ezkontidea (h. [[1705]]). * [[1683]] &ndash; [[Jurgi II.a Erresuma Batukoa]], [[Erresuma Batua]] eta Britainiar Jabegoen erregea (h. [[1760]]). * [[1698]]an bataiatua &ndash; [[Bridget Bevan]], galestar hezitzailea eta ongile publikoa (h. [[1779]]). * [[1735]] &ndash; [[John Adams]], [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|Ameriketako Estatu Batuetako 2. Presidentea]] (h. [[1826]]). * [[1741]] &ndash; [[Angelica Kauffman]], austro-suitzar margolari neoklasikoa (h. [[1807]]). * [[1751]] &ndash; [[Richard Brinsley Sheridan]], irlandar antzerki-idazlea, antzerki-ekoizlea eta politikaria (h. [[1816]]). * [[1762]] &ndash; [[André Chénier]], frantziar olerkaria (h. [[1794]]). * [[1792]] &ndash; [[Claudio Antón Luzuriaga]], [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxako]] legegizon eta politikaria (h. [[1874]]). * [[1787]] &ndash; [[Alexei Fiodorovitx Orlov]], errusiar aitonen seme eta politikaria (h. [[1862]]). * [[1825]] &ndash; [[Adelaide Anne Procter]], britainiar poeta eta filantropoa (h. [[1864]]). * [[1839]] &ndash; [[Alfred Sisley]], frantziar-ingeles margolaria (h. [[1899]]). * [[1861]] &ndash; [[Antoine Bourdelle]], frantziar eskultorea (h. [[1929]]). * [[1871]] &ndash; [[Paul Valéry]], frantziar olerkaria (h. [[1945]]). * [[1873]] &ndash; [[Francisco I. Madero]], [[Mexiko]]ko presidentea (h. [[1913]]). * [[1875]] &ndash; [[Avetik Isahakyan]], armeniar olerkari, idazle eta ekintzalea (h. [[1957]]). * [[1878]] &ndash; [[Arthur Scherbius]], alemaniar ingeniari elektrikoa, [[Enigma (kriptografia)|Enigma makinaren]] asmatzailea (h. [[1929]]). * [[1881]] &ndash; [[Elizabeth Madox Roberts]], estatubatuar idazlea (h. [[1941]]). * [[1882]] &ndash; [[Günther von Kluge]], alemaniar landa mariskala Bigarren Mundu Gerran (h. [[1944]]). * [[1885]] &ndash; [[Ezra Pound]], estatubatuar poeta eta kritikaria (h. [[1972]]). * [[1887]] &ndash; [[Georg Heym]], alemaniar olerkari espresionista (h. [[1912]]). * [[1894]] &ndash; [[Jean Rostand]], frantziar biologo eta filosofoa (h. [[1977]]). * [[1895]] &ndash; ** [[Gerhard Domagk]], alemaniar patologo eta bakteriologoa, 1939ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1964]]). ** [[Dickinson W. Richards]], estatubatuar sendagile eta fisiologoa, 1956ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1973]]). * [[1896]] &ndash; [[Ruth Gordon]], estatubatuar aktore eta idazlea (h. [[1985]]). * [[1899]] &ndash; [[Nadezhda Mandelstam]], errusiar idazlea (h. [[1980]]). * [[1900]] &ndash; [[Ragnar Granit]], finlandiar-suediar fisiologoa, 1967ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1991]]). * [[1906]] &ndash; [[Giuseppe Farina]], italiar auto-gidaria eta [[1 Formula]] lehen munduko txapelduna (h. [[1966]]). * [[1907]] &ndash; [[Harold Davenport]], britainiar matematikaria (h. [[1969]]). * [[1908]] &ndash; [[Marcel Béalu]], frantziar poeta (h. [[1993]]). * [[1910]] &ndash; ** [[Ricardo Carballo Calero]], galiziar filologo eta idazlea (h. [[1990]]). ** [[Miguel Hernández]], ''herriaren poeta'', espainiar olerkaria (h. [[1942]]). ** [[Luciano Sgrizzi]], italiar klabe-jotzailea, pianista, musikagilea eta musikologoa (h. [[1994]]). * [[1912]] &ndash; [[José Ferrater Mora]], kataluniar filosofoa (h. [[1991]]). * [[1914]] &ndash; [[Leabua Jonathan]], [[Lesotho]]ko lehen ministroa (h. [[1987]]). * [[1920]] &ndash; [[Julio Cano Lasso]], espainiar arkitektoa (h. [[1996]]). * [[1922]] - [[Marie Van Brittan Brown]], estatubatuar asmatzailea (h. [[1999]]). * [[1923]] &ndash; [[Rina Lazo]], guatemalar margolari eta irakaslea, [[mexikar muralismo]]ko partaidea (h. [[2019]]). * [[1924]] &ndash; ** [[Jean-Michel Charlier]], belgikar komikigilea (h. [[1989]]). ** [[Serge Golovine]], [[monako]]ar ballet-dantzaria (h. [[1998]]). * [[1928]] &ndash; [[Daniel Nathans]], estatubatuar mikrobiologo eta sendagilea, 1978ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1999]]). * [[1930]] &ndash; [[Néstor Almendros]], kataluniar argazki-zuzendaria (h. [[1992]]). * [[1932]] &ndash; [[Louis Malle]], frantziar zinemagilea (h. [[1995]]). * [[1935]] &ndash; [[Agota Kristof]], frantsesezko hungariar idazlea (h. [[2011]]). * [[1936]] &ndash; ** [[Polina Astakhova]], [[sobiet]]ar gimnasta (h. [[2005]]). ** [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (h. [[2024]]). * [[1937]] &ndash; ** [[Claude Lelouch]], frantziar zinema-zuzendaria. ** [[Brian Price]], galestar errugbilaria (h. [[2023]]). * [[1939]] &ndash; ** [[Leland Hartwell]], estatubatuar biologoa, 2001eko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. ** [[Grace Slick]], estatubatuar abeslari, egile abeslari, musikari, artista eta modeloa. * [[1941]] &ndash; [[Theodor Hänsch]], alemaniar fisikaria, 2005eko [[Fisikako Nobel Saria]]. * [[1944]] &ndash; [[José-Miguel Ullán]], espainiar poeta eta prosalaria (h. [[2009]]). * [[1945]] &ndash; [[Verinha Darcy]], brasildar aktorea (h. [[1979]]). * [[1946]] &ndash; ** [[René Jacobs]], belgikar kontraltoa, orkestra-zuzendaria eta musikologoa. ** [[William Thurston]], estatubatuar matematikaria (h. [[2012]]). * [[1958]] &ndash; [[Julia Zenko]], argentinar abeslaria eta aktorea. * [[1959]] &ndash; [[Zabou Breitman]], frantziar aktore eta zinema zuzendaria. * [[1960]] &ndash; [[Diego Armando Maradona]], ''Pelusa'', argentinar futbolaria, historiako futbolari hoberenetakoa (h. [[2020]]). * [[1961]] &ndash; [[Dmitri Muratov]], errusiar kazetari eta telebista aurkezlea, 2021eko [[Bakearen Nobel Saria]]. * [[1962]] &ndash; [[Eduardo Benavente]], espainiar musikaria, ''[[Paralisis Permanente]]'' taldearen liderra (h. [[1983]]). * [[1966]] &ndash; ** [[Carmen Borrego]], espainiar telebista-programa zuzendaria eta laguntzailea. ** [[Zoran Milanović]], [[Kroazia]]ko presidentea. * [[1969]] &ndash; [[Stanislav Gross]], [[Txekia]]ko lehen ministroa (h. [[2015]]). * [[1970]] &ndash; ** [[Xie Jun]], txinatar xake jokalaria. ** [[Nia Long]], estatubatuar aktorea. * [[1971]] &ndash; [[Peter New]], kanadar aktore eta umorista. * [[1978]] &ndash; [[Gael García Bernal]], mexikar zinema zuzendaria eta aktorea. * [[1979]] &ndash; [[Eriko Arakawa]], japoniar futbolari ohia. * [[1980]] &ndash; [[Lauren Bastide]], frantziar kazetaria, irrati-animatzailea, saiakera-idazlea eta feminista. * [[1981]] &ndash; [[Ivanka Trump]], estatubatuar enpresaburu, socialité eta modeloa. * [[1982]] &ndash; [[Clémence Poésy]], frantziar aktorea. * [[1986]] &ndash; ** [[Hiba Abouk]], espainiar aktorea. ** [[Gulalai Ismail]], giza eskubideen aldeko ekintzaile pakistandarra. ** [[Thomas Morgenstern]], austriar eski jauzilari ohia. ** [[Jessica Walsh]], estatubatuar diseinatzaile grafikoa, arte zuzendari eta ilustratzailea. * [[1987]] &ndash; [[Ashley Graham]], estatubatuar modeloa. * [[1988]] &ndash; ** [[Janel Parrish]], estatubatuar aktore, abeslari, Broadway antzokiko antzezle, musikagile eta piano-jolea. ** [[Cristina Pedroche]], espainiar berriemaile, telebista aurkezle eta modeloa. * [[1992]] &ndash; ** [[Édouard Louis]], frantziar idazle eta intelektuala. ** [[Greeicy Rendón|Greeicy]], kolonbiar aktorea eta abeslaria. * [[1999]] - [[Maria Sander]], alemaniar atleta, [[4 x 100 m erreleboak|4 x 100]] m-ko proban aditua. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1304]] &ndash; [[Migel Periz Legariakoa]], nafar apaiza, [[Iruñe eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko apezpikua]] (j. [[circa|c.]] [[1240]]) * [[1720]] &ndash; [[Juan Bautista Artzamendi]], arabar elizgizona, [[inkisidore nagusi]] izandakoa, [[Madril]]en (j. [[1635]]). * [[1776]] &ndash; [[Simón Anda]], arabar abokatu, epaile eta politikaria, [[Filipinak|Filipinetan]] (j. [[1709]]). * [[1866]] &ndash; [[Joaquin Francisco Barroeta Aldamar]], gipuzkoar [[foru]]zalea, [[Madril]]en (j. [[1796]]). * [[1878]] &ndash; [[Ricardo Altzugarai]], nafar politikari [[Liberalismo|liberala]], [[Madril]]en. * [[1950]] &ndash; [[Julio Urkixo]], bizkaitar idazle, euskalari eta testu biltzaile eta editorea (j. [[1871]]). * [[1956]] &ndash; [[Pío Baroja|Pio Baroja]], gaztelaniazko idazle gipuzkoarra, Madrilen (j. [[1872]]). * [[1980]] &ndash; [[Julio Franco]], gipuzkoar margolaria (j. [[1903]]). * [[2006]] &ndash; [[Pedro Alonso]], euskal herritar saskibaloi jokalaria, [[Getafe]]n (j. [[1910]]). * [[2021]] &ndash; [[Guy Poulou]], lapurtar dentista, [[Ziburu]]ko auzapeza (j. [[1940]]). * [[2022]] - [[Jose Luis Saenz de Ugarte]], arabar argazkilari, espeleologo, kazetari eta historialaria (j. [[1933]]). === Mundua === * [[1046]] &ndash; [[Oliba abadea]], [[Berga]] eta [[Ripoll]]go kondea (998-1003), [[Vic]]eko gotzaina (1018-1046) eta Sant Miquel de Cuixà beneditar monasterioaren abadea (j. [[971]]). * [[1459]] &ndash; [[Gian Francesco Poggio Bracciolini]], italiar humanista eta kaligrafoa (j. [[1380]]). * [[1466]] &ndash; ** [[Johann Fust]], alemaniar zilargina eta [[inprimatzeko makina|inprimatzailea]]. ** [[Maria Borgoinakoa, Clevesko dukesa]] (j. [[1393]]). * [[1611]] &ndash; [[Karlos IX.a Suediakoa]], Suediako erregea (j. [[1550]]). * [[1626]] &ndash; [[Willebrord Snel van Royen]], ''Snellius'', herbeheretar astronomo eta matematikaria (j. [[1580]]). * [[1685]] &ndash; [[Michel Le Tellier]], frantziar politikaria (j. [[1603]]). * [[1757]] &ndash; [[Osman III.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] sultana (j. [[1699]]). * [[1809]] &ndash; [[William Cavendish-Bentinck (Portlandeko III. dukea)]], [[Britainia Handi]]ko eta [[Erresuma Batu]]ko lehen ministroa (j. [[1738]]). * [[1816]] &ndash; [[Frederiko Württembergekoa]], [[Württembergeko erresuma|Württembergeko]] erregea (j. [[1754]]). * [[1823]] &ndash; [[Edmund Cartwright]], ingeles apaiz asmatzailea (j. [[1743]]). * [[1893]] &ndash; [[Karl Bodmer]], suitzar-frantziar marrazkilari, margolari, litografo eta ilustratzailea (j. [[1809]]). * [[1910]] &ndash; [[Henri Dunant|Jean Henri Dunant]], [[Gurutze Gorria]]ren sortzaile eta 1901eko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1828]]). * [[1912]] &ndash; [[James S. Sherman]], Ameriketako Estatu Batuetako 27. presidenteordea (j. [[1855]]). * [[1914]] &ndash; [[Ernst Stadler]], alemaniar olerkari espresionista (j. [[1883]]). * [[1922]] &ndash; [[Géza Gárdonyi]], hungariar idazlea (j. [[1863]]). * [[1923]] &ndash; [[Bonar Law]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroa (j. [[1858]]). * [[1937]] &ndash; [[Vladimir Miliutin]], sobietar politikaria (j. [[1884]]) * [[1946]] &ndash; [[Charles Despiau]], frantziar eskultore eta marrazkigilea (j. [[1874]]). * [[1953]] &ndash; [[Emmerich Kálmán]], hungariar opereta musikagilea (j. [[1882]]). * [[1961]] &ndash; [[Luigi Einaudi]], [[Italia]]ko presidentea (j. [[1874]]). * [[1968]] &ndash; ** [[Rose Wilder Lane]], estatubatuar kazetaria, eleberrigilea, bidaia-idazlea eta teorialari politikoa (j. [[1886]]). ** [[Ramón Novarro]], mexikar aktorea, zinemako lehenbizikoetako latindar [[sex symbol]]tzat joa (j. [[1899]]). ** [[Conrad Richter]], estatubatuar eleberregilea (j. [[1890]]). * [[1975]] &ndash; [[Gustav Hertz]], alemaniar fisikaria, 1925eko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1887]]). * [[1976]] &ndash; [[Teodora Zuloaga]], espainiar zeramikaria (j. [[1886]]). * [[1979]] &ndash; [[Barnes Wallis]], ingeles zientzialari, ingeniari eta asmatzailea, [[errebote-bonba]] asmatzeagatik ezaguna (j. [[1887]]). * [[1986]] &ndash; [[Côtis-Capel]], [[normandiera]]z idazten zuen [[normandia]]r poeta (j. [[1915]]). * [[1990]] &ndash; [[Alfred Sauvy]], frantziar estatistikaria, demografoa eta ekonomista (j. [[1898]]). * [[1992]] - [[Joan Mitchell]], estatubatuar margolaria, espresionismo abstraktuaren "bigarren belaunaldikoa" (j. [[1925]]). * [[1994]] &ndash; [[Nicholas Georgescu-Roegen]], errumaniar matematikari, estatistikari eta ekonomialaria (j. [[1906]]). * [[1997]] &ndash; [[Samuel Fuller]], estatubatuar zinema-zuzendaria (j. [[1912]]). * [[1998]] &ndash; [[Paul Misraki]], greziar musikagilea (j. [[1908]]). * [[1999]] &ndash; ** [[Uxío Novoneyra]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). ** [[Nise da Silveira]], brasildar psikiatra eta psikoanalista (j. [[1905]]). ** [[Herbert Southworth]], estatubatuar historialaria (j. [[1908]]). * [[2000]] &ndash; [[Henri Pichette]], frantziar idazlea (j. [[1924]]). * [[2002]] &ndash; [[Juan Antonio Bardem]], espainiar zinema zuzendaria (j. [[1922]]). * [[2009]] &ndash; ** [[Claude Lévi-Strauss]], frantziar filosofo eta antropologoa (j. [[1908]]). ** [[František Veselý]], txekiar futbolaria (j. [[1943]]). * [[2010]] &ndash; [[Harry Mulisch]], herbeherear idazlea (j. [[1927]]). * [[2017]] &ndash; [[Daniel Viglietti]], uruguaiar abeslari, musikagile, gitarra-jotzaile eta politika aktibista (j. [[1939]]). * [[2018]] &ndash; [[Jin Yong]], txinatar eleberrigile, kazetari eta historialaria (j. [[1924]]). * [[2020]] &ndash; ** [[Robert Fisk]], britainiar kazetaria, ''The Independent'' egunkariaren [[Ekialde Hurbila]]ko berriemailea (j. [[1946]]). ** [[Nobby Stiles]], ingeles futbolari eta entrenatzailea (j. [[1942]]). ** [[Mesut Yılmaz]], [[Turkia]]ko lehen ministroa (j. [[1947]]). * [[2024]] &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Jaime, Deio, Deiane, Dei eta Dehiadar. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Urriaren 29]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Urriaren 31]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] mft790c8wianw2gs9gnx8zdmkin8fxc 0 4105 9984403 9982150 2024-11-28T20:49:33Z Ernestobanpiroa 58701 /* Euskal Herria */ 9984403 wikitext text/x-wiki '''Azaroaren 27'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamaikagarren [[egun]]a da, 332.a [[bisurte]]etan. 34 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|11|27}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1512]] &ndash; [[Iruñea|Iruñeko]] murruen aurkako bigarren erasoa abiatu zuen Nafarroako armadak, barnean gaztelarrak gotortuta zirela. * [[1784]] &ndash; Euskaraz hitz egitea debekatu zuten [[Aia]]ko eskolan (Gipuzkoa) eta eraztunaren zigorra gomendatu zuten. * [[1838]] &ndash; [[Txapel]]a erabiltzea debekatu zuen [[Baldomero Espartero]]k, [[Lehen Karlistaldia|Lehen Guda Karlista]] betean. Txapela jantzita harrapatzen zutena gogor zigortuko zutela adierazten zuen zabaldutako bandoak. * [[1978]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Heliodoro Arriaga Ciaurriz guardia zibila erail zuen [[Villabona-Amasa|Billabonan]]. * [[1980]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Miguel Garciarena Baraibar militarra hil zuen [[Donostia]]n. * [[2009]] &ndash; [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak]] uko egin zion [[euskara]]zko hedabideei diru-laguntzak emateari. * [[2013]] &ndash; [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]k [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoko]] lehendakari [[Yolanda Barcina]]ri tartak jaurti zizkioten [[Mugitu! Mugimendua|Mugituko]] lau kide [[nafarroa|nafarrei]] bi urteko espetxe zigorra ezarri zien. === Mundua === * [[1755]] &ndash;[[1755eko Meknesko lurrikara|6,5-7,0 magnitudeko lurrikara batek]] Marokoko [[Fez]] eta [[Meknes]] hiriak suntsitu zituen, guztira 15.000 hildako inguru utziz. * [[1871]] &ndash; Espainiarrek [[Habana]]ko zortzi medikuntza ikasle exekutatu zituzten [[Kuba]]n, eta beste dozenaka espetxeratu. Fusilatu guztiak 21 urtetik beherakoak ziren. * [[2006]] &ndash; ** [[Rafael Correa]] ezkertiarra [[Ekuador]]reko presidente bilakatu zen hauteskundeetako bigarren itzulian botuen gehiena lortu eta gero. ** [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEk]] [[1998]]an [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] egindako su-etenean [[PP]]k negoziatzearen alde izandako jarrera biltzen zuen bideo bat kaleratu zuen. * [[2009]] &ndash; ** [[Katalunia]]ko 12 egunkarik editorial bera atera zuten, Estatutu berriaren alde. ** [[Irlandako Errepublika|Irlandako]] Gobernuaren Ikerketa Batzordeak aurkeztutako txostenaren arabera herrialde hartako Elizak eta Estatuak sexu-abusuak estali zituzten. * [[2010]] &ndash; [[Dublin]]en milaka herritar kaletara atera ziren, [[Irlandako Errepublika]]ko Gobernua krisiari aurre egiteko prestatzen ari zen planaren aurka. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1842]] &ndash; ''[[Ruslan eta Liudmila (opera)|Ruslan eta Liudmila]]'' ({{lang-ru|Руслан и Людмила}}, ''Ruslan i Lyudmila''), [[Mikhail Glinka]]ren musika eta Valerian Shirkov, [[Nestor Kukolnik]] eta N. A. Markevitxen libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[San Petersburgo]]ko Bolshoi Antzokian. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2016]] &ndash; [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia, 2016koa|Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Oinatz Bengoetxea]] leitzarra [[Jokin Altuna]] amezketarrari [[Ogeta pilotalekua]]n jokatutako finalean 22-21 nagusitu zitzaion. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1830]] &ndash; [[Fidel Sagarminaga]], bizkaitar politikaria eta idazlea (h. [[1894]]). * [[1893]] &ndash; [[Migel Etxebeste]], nafar organista eta musikagilea (h. [[1962]]). * [[1900]] &ndash; [[Sorne Unzueta]], ''Utarsus'', euskal idazlea (h. [[2005]]). * [[1908]] &ndash; [[Juan Garizurieta]], bizkaitar futbolaria (h. [[2001]]). * [[1913]] &ndash; [[Inazio Eizmendi|Inazio Eizmendi, ''Basarri'']], gipuzkoar bertsolaria, kazetaria eta euskal idazlea, XX. mendeko bertsolari nagusienetakotzat hartua (h. [[1999]]). * [[1914]] &ndash; [[Astrea Barrios]], bizkaitar politikaria, kazetaria eta aktibista feminista (h. [[2016]]). * [[1918]] &ndash; ** [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (h. [[1992]]). ** [[Jean-Pierre Urkia]], lapurtar apezpikua (h. [[2011]]). * [[1922]] &ndash; [[Justina Aldalur]], klaratar ordenako gipuzkoar lekaimea eta bertsozalea (h. [[2017]]). * [[1923]] &ndash; ** [[Juan Gardeazabal]], ''Juanito'', euskal herritar futbol arbitroa (h. [[1969]]). ** [[Ruperto Sagasti]], bizkaitar futbolaria (h. [[2008]]). * [[1935]] &ndash; [[Michel Portal]], lapurtar konpositore eta musikaria, Europako jazz musikaririk garrantzitsuenetakotzat joa. * [[1942]] &ndash; ** [[Pello Huizi Petrikorena]], nafar fraide frantziskotar eta apaiz katolikoa (h. [[2023]]). ** [[Juan Manuel Zamora]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2015]]). * [[1948]] &ndash; [[Luis Carrera]], gipuzkoar belar hockey jokalari ohia. * [[1950]] &ndash; [[Javier Torrealdea]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle eta [[Donostiako Informatika Fakultatea|Informatika Fakultateko]] dekano ohia. * [[1953]] &ndash; [[Jon Imanol Azua]], bizkaitar politikari ohi eta enpresaburua. * [[1955]] &ndash; [[Miren Azkarate]], gipuzkoar politikaria. * [[1956]] &ndash; [[Xamar|Juan Carlos Etxegoien, ''Xamar'']], nafar idazle eta irakaslea. * [[1967]] &ndash; [[Elena Odriozola]], gipuzkoar ilustratzailea. * [[1969]] &ndash; [[Juan Carlos García González]], bizkaitar saskibaloi arbitroa. * [[1974]] &ndash; [[Raúl Iglesias]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1978]] &ndash; [[Unax Ugalde]], gasteiztar aktorea. * [[1984]] &ndash; [[Elise Garrigue]], euskal surflari eta modeloa. * [[1986]] &ndash; [[Julie Greciet]], lapurtar golfaria. * [[1987]] &ndash; [[Andoni Erburu]], bizkaitar aktorea. * [[1991]] &ndash; [[Inma Fernandez]], gipuzkoar aktorea. * [[1992]] &ndash; ** [[Ion Areitio]], gipuzkoar txirrindularia, trial modalitatean aditua. ** [[Zulai Plazaola]], gipuzkoar aktorea. * [[2001]] &ndash; [[Aimar Oroz]], nafar futbolaria. * [[2002]] - [[Estefania Etxebeste Giraldo]], nafar arri-jasotzailea. === Mundua === * [[1127]] &ndash; Txinako [[Xiaozong Enperadorea]] (h. [[1194]]). * [[1380]] &ndash; [[Fernando I.a Aragoikoa|Aragoiko Fernando I.a]], errege katalanaragoiarra (h. [[1416]]). * [[1598]] &ndash; [[Alessandro Algardi]], italiar eskultore [[barroko]]a (h. [[1654]]). * [[1635]] &ndash; [[Françoise de Maintenon]], frantziar emakume noblea (h. [[1719]]). * [[1684]] &ndash; [[Tokugawa Yoshimune]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] zortzigarren [[shogun]] (h. [[1751]]). * [[1701]] &ndash; [[Anders Celsius]], suediar fisikari eta astronomoa (h. [[1744]]). * [[1754]] &ndash; [[Georg Forster]], alemaniar naturalista, etnologo, bidaia idazle, kazetari eta iraultzailea (h. [[1794]]). * [[1798]] &ndash; [[Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius]], [[Hegoafrika]]ko politikaria, [[boer]]ren buruzagia (h. [[1853]]). * [[1809]] &ndash; [[Fanny Kemble]], britainiar aktore, idazle eta abolizionista (h. [[1893]]). * [[1810]] &ndash; [[Alphonse de Barrés du Molard]], frantziar militarra (h. [[1893]]). * [[1841]] &ndash; [[Rafael Molina Sánchez]], ''Lagartijo'', espainiar toreatzailea (h. [[1900]]). * [[1843]] &ndash; [[Elizabeth Stride]], ustez [[Jack Tripa-ateratzailea]]ren hirugarren biktima (h. [[1888]]). * [[1848]] &ndash; [[Henry Augustus Rowland]], estatubatuar fisikaria (h. [[1901]]). * [[1857]] &ndash; [[Charles Scott Sherrington]], ingeles fisiologoa (h. [[1952]]). * [[1860]] &ndash; [[Facundo Perezagua]], espainiar politikari sozialista eta sindikalista (h. [[1935]]). * [[1865]] &ndash; [[Walter Frederick Gale]], australiar bankari astronomiazalea (h. [[1945]]). * [[1867]] &ndash; [[Charles Koechlin]], frantziar musikagilea eta musikako teorikoa (h. [[1950]]). * [[1870]] &ndash; [[Juho Kusti Paasikivi]], [[Finlandiako presidenteen zerrenda|Finlandiako presidentea]] (h. [[1956]]). * [[1874]] &ndash; [[Chaim Weizmann]], israeldar zientzialaria eta politikaria (h. [[1952]]). * [[1878]] &ndash; [[William Orpen]], irlandar margolaria (h. [[1931]]). * [[1882]] &ndash; [[Adolf Abel]], alemaniar arkitektoa (h. [[1968]]). * [[1885]] &ndash; ** [[Guillermo Larregi]], ''El Vasco de la Carretilla'', Patagoniatik Buenos Airesera 22.300 km-ko bidaia oinez eta 130 kg.-ko eskorga eramanez egin zuen (h. [[1964]]). ** [[Liviu Rebreanu]], errumaniar eleberrigilea (h. [[1944]]). * [[1886]] &ndash; [[Tsuguharu Foujita]], japoniar margolaria (h. [[1968]]). * [[1891]] &ndash; [[Pedro Salinas]], espainiar olerkaria (h. [[1951]]). * [[1898]] &ndash; [[José María Gil-Robles]], espainiar politikari eta abokatua (h. [[1980]]). * [[1900]] - [[Amparo Navarro Giner]], espainiar maistra eta politikaria (h. [[1986]]). * [[1903]] &ndash; [[Lars Onsager]], estatubatuar kimikaria, 1968ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1976]]). * [[1908]] &ndash; [[Tameo Ide]], japoniar futbolaria (h. [[1998]]). * [[1909]] &ndash; ** [[James Agee]], estatubatuar eleberrigile, kazetari, poeta, gidoilari eta filmen kritikaria (h. [[1955]]). ** [[Irene Polo]], Argentinan erbesteratutako kataluniar kazetaria, publizista eta antzerki ordezkaria (h. [[1942]]). * [[1915]] &ndash; [[Yves Thériault]], [[quebec]]tar idazlea, Kanadako idazle oparoenetakoa (h. [[1983]]). * [[1919]] &ndash; [[Alberto Girri]], argentinar olerkari, itzultzaile eta kontalaria (h. [[1991]]). * [[1921]] &ndash; [[Alexander Dubček]], [[eslovakia]]r politikaria eta [[Txekoslovakia]]ko buruzagia (h. [[1992]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Claude Lanzmann]], frantziar kazetaria, idazlea eta zinegilea (h. [[2018]]). ** [[Georgette Rizk]], palestinar militante eta ekintzaile politiko, sozial eta feminista (h. [[2018]]). * [[1927]] &ndash; [[Irene Falcón]], espainiar kazetaria, [[Dolores Ibarruri]]ren idazkari pertsonala (h. [[1999]]). * [[1928]] &ndash; [[María Belén Morales]], kanariar eskultore eta margolaria (h. [[2016]]). * [[1932]] &ndash; [[Benigno Aquino, Jr.]], filipinar pilitikaria (h. [[1983]]). * [[1933]] &ndash; [[Jacques Godbout]], quebectar olerkari, eleberrigile, saiakera-idazle eta zinemagilea. * [[1934]] &ndash; [[Amable Liñán]], espainiar ingeniaria. * [[1936]] &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (h. [[2024]]). * [[1939]] &ndash; [[Laurent-Désiré Kabila]], [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongoko]] presidentea (h. [[2001]]). * [[1940]] &ndash; [[Bruce Lee]], borroka arteetako maisua, aktorea, filosofoa, zinemagilea eta ''Jeet Kune Do'' borroka-artearen sortzailea (h. [[1973]]). * [[1941]] &ndash; [[Aimé Jacquet]], frantziar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1942]] &ndash; ** [[Federico Arana]], mexikar biologo, idazle, karikaturagile, musikari, musikagile eta margolaria. ** [[Manolo Blahnik]], kanariar zapata-diseinatzalea. ** [[Jimi Hendrix]], estatubatuar musikaria eta kantautorea, [[Rock]] musikaren historiako [[gitarra elektriko|gitarrista elektriko]] handienetakoa (h. [[1970]]). * [[1943]] &ndash; [[Nicole Brossard]], frantziar-kanadar poeta eta eleberrigilea. * [[1945]] &ndash; [[Arcadi Oliveres]], kataluniar ekonomista eta bakearen eta justizia sozialaren aktibista (h. [[2021]]). * [[1951]] &ndash; [[Kathryn Bigelow]], estatubatuar zinema zuzendaria. * [[1955]] &ndash; ** [[Andrés Montes]], espainiar kazetaria eta kirol esataria (h. [[2009]]). ** [[Bill Nye]], estatubatuar zientzia-komunikatzaile, telebista-aurkezle eta ingeniari mekanikoa. * [[1956]] - [[Miluca Sanz]], espainiar artista eta musikaria. * [[1957]] &ndash; ** [[Steve Bannon]], estatubatuar eskuin muturreko hedabideetako enpresaburua, estratega eta politika arloko pertsonaia. ** [[Ana Lilian de la Macorra]], mexikar telebista-ekoizlea eta aktore ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[Maria Schneider (musikaria)|Maria Schneider]], estatubatuar [[jazz]] konposatzailea. ** [[Julia Tymoxenko]], [[Ukraina]]ko lehen ministro ohia. * [[1961]] &ndash; [[Laura del Sol]], kataluniar aktore eta dantzaria. * [[1962]] &ndash; [[Conrad Anker]], estatubatuar alpinista, eskalatzaile eta idazlea. * [[1963]] &ndash; ** [[Duília de Mello]], brasildar astronomoa, astrofisikaria, irakaslea eta ikertzailea. ** [[Alejandra Rodríguez]], argentinar abokatua eta kazetaria, 2024ko ''Miss Unibertso''. * [[1964]] &ndash; [[Roberto Mancini]], italiar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1965]] &ndash; ** [[José Enrique Carrera]], espainiar txirrindulari ohia. ** [[Rachida Dati]], frantziar politikaria. * [[1967]] &ndash; [[Shane Embury]], britainiar musikaria, ''[[Napalm Death]]'' bandako baxu-jotzailea. * [[1969]] &ndash; ** [[Hernán Gaviria]], kolonbiar futbolaria (h. [[2002]]). ** [[Natalia Millán]], espainiar aktore eta abeslaria. * [[1970]] &ndash; ** [[Han Kang]], hegokorear idazlea, 2024ko [[Literaturako Nobel Saria]]. ** [[Kelly Loeffler]], estatubatuar enpresaburua eta politikaria. * [[1975]] &ndash; [[Edita Pučinskaitė]], lituaniar txirrindularia. * [[1977]] &ndash; ** [[Adam Archuleta]], NFLko estatubatuar amerikar-futbolari ohia, euskal jatorriduna. ** [[Alyssa Monks]], estatubatuar margolaria. ** [[Mika Tan]], estatubatuar aktore eta modeloa. * [[1978]] &ndash; [[Shy Love]], puertorrikar aktorea. * [[1979]] &ndash; [[Danielle Foxxx]], brasildar emakumezko aktore pornografiko transexuala. * [[1982]] &ndash; [[Tatsuya Tanaka]], japoniar futbolaria. * [[1984]] &ndash; [[György Grozer]], hungariar-alemaniar boleibol jokalaria. * [[1985]] &ndash; [[Alison Pill]], kanadar aktorea. * [[1987]] &ndash; [[Lashana Lynch]], britainiar aktorea. * [[1990]] &ndash; [[Garry Rodrigues]], herbehereetar futbolaria. * [[1992]] &ndash; [[Victoria Volkova]], mexikar modelo, aktore, makillatzaile eta youtuberra. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1936]] &ndash; [[Álvaro Alcalá Galiano]], bizkaitar dekoratzailea eta margolaria, [[Paracuellos de Jarama]]n fusilatua (j. [[1873]]). * [[1978]] &ndash; [[Roman Irigoien Mitxelena]], gipuzkoar sendagile eta olerkaria (j. [[1904]]). * [[1985]] &ndash; [[Francis Daguerre]], lapurtar errugbilaria (j. [[1908]]). * [[1989]] &ndash; [[Tomas Garbizu]], gipuzkoar organojole, txistulari eta musika-konpositorea (j. [[1901]]). * [[2013]] &ndash; [[Juliana Saratxaga]], arabar pandero jotzailea. (j. [[1911]]) * [[2020]] &ndash; [[Sabina de la Cruz]], bizkaitar irakaslea, idazlea eta [[Blas Otero|Blas de Oteroren]] alarguna (j. [[1929]]). * [[2024]] &ndash; [[Jesus Urra]] [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]. === Mundua === * [[K. a. 8]] &ndash; [[Horazio]], latindar poeta (j. [[K. a. 65]]). * [[395]] &ndash; [[Rufino (kontsula)|Rufino]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] politikaria. * [[450]] &ndash; [[Gala Plazidia]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperatriza. * [[511]] &ndash; [[Klovis I.a]], frankoen erregea. * [[602]] &ndash; [[Maurizio (agintaria)|Maurizio]], [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar Inperioko]] agintaria (j. [[539]]). * [[1252]] &ndash; [[Zuria Gaztelakoa]], [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] infanta eta [[Frantziako Erresuma|Frantziako erregina ezkontidea]] (j. [[1188]]). * [[1564]] &ndash; [[Francisco Pacheco]], espainiar margolaria (j. [[1564]]). * [[1570]] &ndash; [[Jacopo Sansovino]], Pizkunde garaiko italiar arkitekto eta eskultorea (j. [[1486]]). * [[1632]] &ndash; [[John Eliot (politikaria)|John Eliot]], ingeles politikaria (j. [[1592]]). * [[1698]] &ndash; [[Rombout Verhulst]], [[flandria]]r eskultore eta artisaua lurperatu zuten (j. [[1624]]). * [[1754]] &ndash; [[Abraham de Moivre]], frantziar matematikaria (j. [[1667]]). * [[1766]] &ndash; [[Juan Francisco de Güemes]], espainiar noble eta militarra, [[Nafarroako erregeorde]]a (j. [[1681]]). * [[1811]] &ndash; [[Gaspar Melchor de Jovellanos]], [[asturiasko Printzerria|asturiar]] idazle [[argien Garaia|ilustratua]] (j. [[1744]]). * [[1836]] &ndash; [[Carle Vernet]], frantziar margolaria (j. [[1758]]). * [[1852]] &ndash; [[Ada Lovelace]], historiako lehen programatzailea (j. [[1815]]). * [[1868]] &ndash; [[Teontzi Beltz]], [[Cheyenne]] tribuko buruzagia (j. [[circa|c.]] [[1803]]). * [[1895]] &ndash; [[Alexandre Dumas (semea)]], frantziar idazlea (j. [[1824]]). * [[1899]] &ndash; [[Guido Gezelle]], [[flandria]]r olerkaria (j. [[1830]]). * [[1901]] &ndash; [[Antonio Gisbert]], espainiar margolaria (j. [[1834]]). * [[1904]] &ndash; [[Josefa Antúnez]], espainiar jostuna, brodatzailea (j. [[1833]]). * [[1906]] &ndash; [[Michael Cusack]], irlandar irakasle eta kultur-kirol ekintzailea, [[Elkarte Atletiko Gaeliko]]aren sortzailea (j. [[1847]]). * [[1914]] &ndash; [[Hanna Hammarström]], suediar asmatzaile, ingeniari eta enpresaburua (j. [[1829]]). * [[1916]] &ndash; [[Emile Verhaeren]], belgikar poeta (j. [[1855]]). * [[1923]] &ndash; [[Tage Reedtz-Thott]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1839]]). * [[1924]] - [[Elise Hall]], estatubatuar saxofoi-jotzaile klasikoa (j. [[1853]]). * [[1925]] &ndash; [[Roger de La Fresnaye]], frantziar margolari [[kubismo|kubista]] (j. [[1885]]). * [[1940]] &ndash; [[Nicolae Iorga]], [[Errumania]]ko lehen ministroa (j. [[1871]]). * [[1945]] &ndash; [[Josep Maria Sert]], kataluniar margolaria (j. [[1874]]). * [[1950]] &ndash; [[Mary Hallock-Greenewalt]], estatubatuar asmatzailea eta piano-jotzailea (j. [[1871]]). * [[1953]] &ndash; [[Eugene O'Neill]], estatubatuar idazlea, 1936ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1888]]). * [[1955]] &ndash; ** [[Luís de Freitas Branco]], portugaldar musikagilea eta musikologoa (j. [[1890]]). ** [[Arthur Honegger]], suitzar musikagilea (j. [[1892]]). ** [[Emma Jung]], suitzar psikologoa eta idazlea, [[psikologia analitiko]]an espezialista (j. [[1882]]). * [[1960]] &ndash; [[Dirk Jan de Geer]], [[Herbeheretar|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1870]]). * [[1967]] &ndash; [[Léon M´Ba]], [[Gabon]]go lehenengo presidentea (j. [[1902]]). * [[1976]] - [[Sarah Stewart]], mexikar-estatubatuar ikertzailea, onkologia birikoaren ikerketaren alorrean aitzindaria (j. [[1905]]). * [[1981]] &ndash; [[Lotte Lenya]], austriar abeslari eta aktorea (j. [[1898]]). * [[1983]] &ndash; [[Jorge Ibargüengoitia]], mexikar idazlea (j. [[1998]]). * [[1985]] &ndash; [[Fernand Braudel]], frantziar historialaria (j. [[1902]]). * [[1988]] &ndash; ** [[Carmen Carbonell]], kataluniar aktorea eta antzerki-enpresaburua (j. [[1900]]). ** [[John Carradine]], estatubatuar aktorea (j. [[1906]]). * [[1989]] &ndash; [[Carlos Arias Navarro]], [[Espainiako presidenteen zerrenda|Espainiako gobernuaren presidentea]] frankismoan (j. [[1908]]). * [[1998]] &ndash; [[Gloria Fuertes]], espainiar olerkaria (j. [[1917]]). * [[1999]] &ndash; [[Alain Peyrefitte]], frantziar politikaria (j. [[1925]]). * [[2000]] &ndash; [[Elena Cernei]], errumaniar mezzo-sopranoa (j. [[1924]]) * [[2004]] &ndash; [[Gunder Hägg]], suediar atleta (j. [[1918]]). * [[2007]] &ndash; [[Jane Rule]], kanadar idazlea, [[lesbianismo]]ari buruzko eleberriak eta saiakerak idatzi zituena (j. [[1931]]). * [[2010]] &ndash; [[Irvin Kershner]], estatubatuar zinema eta telebista zuzendari, ekoizle eta aktorea (j. [[1923]]). * [[2011]] &ndash; ** [[Ken Russell]], ingeles zinema zuzendaria (j. [[1927]]). ** [[Eugenia Sacerdote de Lustig]], italiar-argentinar medikua, Argentinan [[poliomielitis]]aren aurkako txertoa probatzen lehena (j. [[1910]]). * [[2013]] &ndash; ** [[Nilton dos Santos]], brasildar futbolaria, futbolaren historiako defentsa onenetako bat (j. [[1925]]). ** [[Waldemar Świerzy]], poloniar marrazkigilea (j. [[1931]]). * [[2014]] &ndash; [[P. D. James]], britainiar idazlea (j. [[1920]]). * [[2015]] &ndash; [[Xosé Neira Vilas]], galiziar idazlea (j. [[1928]]). * [[2016]] &ndash; [[Ioannis Grivas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1923]]). * [[2017]] &ndash; [[José María Romero de Tejada]], kataluniar legelaria (j. [[1948]]). * [[2021]] &ndash; [[Almudena Grandes]], espainiar idazlea (j. [[1960]]). * [[2022]] &ndash; [[Gábor Csapó]], hungariar waterpolo jokalaria (j. [[1950]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Maria Barmitx]], [[nenetsera]] irakasle eta ikerlaria (j. [[1934]]). ** [[Mary L. Cleave]], estatubatuar astronauta eta ingeniaria (j. [[1947]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Mirari eta Odon. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Azaroaren 26]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 28]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] 720km798yhsgtv7bcdzbrp6kutgownu 9984404 9984403 2024-11-28T20:50:02Z Ernestobanpiroa 58701 /* Euskal Herria */ 9984404 wikitext text/x-wiki '''Azaroaren 27'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamaikagarren [[egun]]a da, 332.a [[bisurte]]etan. 34 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|11|27}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1512]] &ndash; [[Iruñea|Iruñeko]] murruen aurkako bigarren erasoa abiatu zuen Nafarroako armadak, barnean gaztelarrak gotortuta zirela. * [[1784]] &ndash; Euskaraz hitz egitea debekatu zuten [[Aia]]ko eskolan (Gipuzkoa) eta eraztunaren zigorra gomendatu zuten. * [[1838]] &ndash; [[Txapel]]a erabiltzea debekatu zuen [[Baldomero Espartero]]k, [[Lehen Karlistaldia|Lehen Guda Karlista]] betean. Txapela jantzita harrapatzen zutena gogor zigortuko zutela adierazten zuen zabaldutako bandoak. * [[1978]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Heliodoro Arriaga Ciaurriz guardia zibila erail zuen [[Villabona-Amasa|Billabonan]]. * [[1980]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Miguel Garciarena Baraibar militarra hil zuen [[Donostia]]n. * [[2009]] &ndash; [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak]] uko egin zion [[euskara]]zko hedabideei diru-laguntzak emateari. * [[2013]] &ndash; [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]k [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoko]] lehendakari [[Yolanda Barcina]]ri tartak jaurti zizkioten [[Mugitu! Mugimendua|Mugituko]] lau kide [[nafarroa|nafarrei]] bi urteko espetxe zigorra ezarri zien. === Mundua === * [[1755]] &ndash;[[1755eko Meknesko lurrikara|6,5-7,0 magnitudeko lurrikara batek]] Marokoko [[Fez]] eta [[Meknes]] hiriak suntsitu zituen, guztira 15.000 hildako inguru utziz. * [[1871]] &ndash; Espainiarrek [[Habana]]ko zortzi medikuntza ikasle exekutatu zituzten [[Kuba]]n, eta beste dozenaka espetxeratu. Fusilatu guztiak 21 urtetik beherakoak ziren. * [[2006]] &ndash; ** [[Rafael Correa]] ezkertiarra [[Ekuador]]reko presidente bilakatu zen hauteskundeetako bigarren itzulian botuen gehiena lortu eta gero. ** [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEk]] [[1998]]an [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] egindako su-etenean [[PP]]k negoziatzearen alde izandako jarrera biltzen zuen bideo bat kaleratu zuen. * [[2009]] &ndash; ** [[Katalunia]]ko 12 egunkarik editorial bera atera zuten, Estatutu berriaren alde. ** [[Irlandako Errepublika|Irlandako]] Gobernuaren Ikerketa Batzordeak aurkeztutako txostenaren arabera herrialde hartako Elizak eta Estatuak sexu-abusuak estali zituzten. * [[2010]] &ndash; [[Dublin]]en milaka herritar kaletara atera ziren, [[Irlandako Errepublika]]ko Gobernua krisiari aurre egiteko prestatzen ari zen planaren aurka. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1842]] &ndash; ''[[Ruslan eta Liudmila (opera)|Ruslan eta Liudmila]]'' ({{lang-ru|Руслан и Людмила}}, ''Ruslan i Lyudmila''), [[Mikhail Glinka]]ren musika eta Valerian Shirkov, [[Nestor Kukolnik]] eta N. A. Markevitxen libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[San Petersburgo]]ko Bolshoi Antzokian. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2016]] &ndash; [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia, 2016koa|Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Oinatz Bengoetxea]] leitzarra [[Jokin Altuna]] amezketarrari [[Ogeta pilotalekua]]n jokatutako finalean 22-21 nagusitu zitzaion. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1830]] &ndash; [[Fidel Sagarminaga]], bizkaitar politikaria eta idazlea (h. [[1894]]). * [[1893]] &ndash; [[Migel Etxebeste]], nafar organista eta musikagilea (h. [[1962]]). * [[1900]] &ndash; [[Sorne Unzueta]], ''Utarsus'', euskal idazlea (h. [[2005]]). * [[1908]] &ndash; [[Juan Garizurieta]], bizkaitar futbolaria (h. [[2001]]). * [[1913]] &ndash; [[Inazio Eizmendi|Inazio Eizmendi, ''Basarri'']], gipuzkoar bertsolaria, kazetaria eta euskal idazlea, XX. mendeko bertsolari nagusienetakotzat hartua (h. [[1999]]). * [[1914]] &ndash; [[Astrea Barrios]], bizkaitar politikaria, kazetaria eta aktibista feminista (h. [[2016]]). * [[1918]] &ndash; ** [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (h. [[1992]]). ** [[Jean-Pierre Urkia]], lapurtar apezpikua (h. [[2011]]). * [[1922]] &ndash; [[Justina Aldalur]], klaratar ordenako gipuzkoar lekaimea eta bertsozalea (h. [[2017]]). * [[1923]] &ndash; ** [[Juan Gardeazabal]], ''Juanito'', euskal herritar futbol arbitroa (h. [[1969]]). ** [[Ruperto Sagasti]], bizkaitar futbolaria (h. [[2008]]). * [[1935]] &ndash; [[Michel Portal]], lapurtar konpositore eta musikaria, Europako jazz musikaririk garrantzitsuenetakotzat joa. * [[1942]] &ndash; ** [[Pello Huizi Petrikorena]], nafar fraide frantziskotar eta apaiz katolikoa (h. [[2023]]). ** [[Juan Manuel Zamora]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2015]]). * [[1948]] &ndash; [[Luis Carrera]], gipuzkoar belar hockey jokalari ohia. * [[1950]] &ndash; [[Javier Torrealdea]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle eta [[Donostiako Informatika Fakultatea|Informatika Fakultateko]] dekano ohia. * [[1953]] &ndash; [[Jon Imanol Azua]], bizkaitar politikari ohi eta enpresaburua. * [[1955]] &ndash; [[Miren Azkarate]], gipuzkoar politikaria. * [[1956]] &ndash; [[Xamar|Juan Carlos Etxegoien, ''Xamar'']], nafar idazle eta irakaslea. * [[1967]] &ndash; [[Elena Odriozola]], gipuzkoar ilustratzailea. * [[1969]] &ndash; [[Juan Carlos García González]], bizkaitar saskibaloi arbitroa. * [[1974]] &ndash; [[Raúl Iglesias]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1978]] &ndash; [[Unax Ugalde]], gasteiztar aktorea. * [[1984]] &ndash; [[Elise Garrigue]], euskal surflari eta modeloa. * [[1986]] &ndash; [[Julie Greciet]], lapurtar golfaria. * [[1987]] &ndash; [[Andoni Erburu]], bizkaitar aktorea. * [[1991]] &ndash; [[Inma Fernandez]], gipuzkoar aktorea. * [[1992]] &ndash; ** [[Ion Areitio]], gipuzkoar txirrindularia, trial modalitatean aditua. ** [[Zulai Plazaola]], gipuzkoar aktorea. * [[2001]] &ndash; [[Aimar Oroz]], nafar futbolaria. * [[2002]] - [[Estefania Etxebeste Giraldo]], nafar arri-jasotzailea. === Mundua === * [[1127]] &ndash; Txinako [[Xiaozong Enperadorea]] (h. [[1194]]). * [[1380]] &ndash; [[Fernando I.a Aragoikoa|Aragoiko Fernando I.a]], errege katalanaragoiarra (h. [[1416]]). * [[1598]] &ndash; [[Alessandro Algardi]], italiar eskultore [[barroko]]a (h. [[1654]]). * [[1635]] &ndash; [[Françoise de Maintenon]], frantziar emakume noblea (h. [[1719]]). * [[1684]] &ndash; [[Tokugawa Yoshimune]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] zortzigarren [[shogun]] (h. [[1751]]). * [[1701]] &ndash; [[Anders Celsius]], suediar fisikari eta astronomoa (h. [[1744]]). * [[1754]] &ndash; [[Georg Forster]], alemaniar naturalista, etnologo, bidaia idazle, kazetari eta iraultzailea (h. [[1794]]). * [[1798]] &ndash; [[Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius]], [[Hegoafrika]]ko politikaria, [[boer]]ren buruzagia (h. [[1853]]). * [[1809]] &ndash; [[Fanny Kemble]], britainiar aktore, idazle eta abolizionista (h. [[1893]]). * [[1810]] &ndash; [[Alphonse de Barrés du Molard]], frantziar militarra (h. [[1893]]). * [[1841]] &ndash; [[Rafael Molina Sánchez]], ''Lagartijo'', espainiar toreatzailea (h. [[1900]]). * [[1843]] &ndash; [[Elizabeth Stride]], ustez [[Jack Tripa-ateratzailea]]ren hirugarren biktima (h. [[1888]]). * [[1848]] &ndash; [[Henry Augustus Rowland]], estatubatuar fisikaria (h. [[1901]]). * [[1857]] &ndash; [[Charles Scott Sherrington]], ingeles fisiologoa (h. [[1952]]). * [[1860]] &ndash; [[Facundo Perezagua]], espainiar politikari sozialista eta sindikalista (h. [[1935]]). * [[1865]] &ndash; [[Walter Frederick Gale]], australiar bankari astronomiazalea (h. [[1945]]). * [[1867]] &ndash; [[Charles Koechlin]], frantziar musikagilea eta musikako teorikoa (h. [[1950]]). * [[1870]] &ndash; [[Juho Kusti Paasikivi]], [[Finlandiako presidenteen zerrenda|Finlandiako presidentea]] (h. [[1956]]). * [[1874]] &ndash; [[Chaim Weizmann]], israeldar zientzialaria eta politikaria (h. [[1952]]). * [[1878]] &ndash; [[William Orpen]], irlandar margolaria (h. [[1931]]). * [[1882]] &ndash; [[Adolf Abel]], alemaniar arkitektoa (h. [[1968]]). * [[1885]] &ndash; ** [[Guillermo Larregi]], ''El Vasco de la Carretilla'', Patagoniatik Buenos Airesera 22.300 km-ko bidaia oinez eta 130 kg.-ko eskorga eramanez egin zuen (h. [[1964]]). ** [[Liviu Rebreanu]], errumaniar eleberrigilea (h. [[1944]]). * [[1886]] &ndash; [[Tsuguharu Foujita]], japoniar margolaria (h. [[1968]]). * [[1891]] &ndash; [[Pedro Salinas]], espainiar olerkaria (h. [[1951]]). * [[1898]] &ndash; [[José María Gil-Robles]], espainiar politikari eta abokatua (h. [[1980]]). * [[1900]] - [[Amparo Navarro Giner]], espainiar maistra eta politikaria (h. [[1986]]). * [[1903]] &ndash; [[Lars Onsager]], estatubatuar kimikaria, 1968ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1976]]). * [[1908]] &ndash; [[Tameo Ide]], japoniar futbolaria (h. [[1998]]). * [[1909]] &ndash; ** [[James Agee]], estatubatuar eleberrigile, kazetari, poeta, gidoilari eta filmen kritikaria (h. [[1955]]). ** [[Irene Polo]], Argentinan erbesteratutako kataluniar kazetaria, publizista eta antzerki ordezkaria (h. [[1942]]). * [[1915]] &ndash; [[Yves Thériault]], [[quebec]]tar idazlea, Kanadako idazle oparoenetakoa (h. [[1983]]). * [[1919]] &ndash; [[Alberto Girri]], argentinar olerkari, itzultzaile eta kontalaria (h. [[1991]]). * [[1921]] &ndash; [[Alexander Dubček]], [[eslovakia]]r politikaria eta [[Txekoslovakia]]ko buruzagia (h. [[1992]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Claude Lanzmann]], frantziar kazetaria, idazlea eta zinegilea (h. [[2018]]). ** [[Georgette Rizk]], palestinar militante eta ekintzaile politiko, sozial eta feminista (h. [[2018]]). * [[1927]] &ndash; [[Irene Falcón]], espainiar kazetaria, [[Dolores Ibarruri]]ren idazkari pertsonala (h. [[1999]]). * [[1928]] &ndash; [[María Belén Morales]], kanariar eskultore eta margolaria (h. [[2016]]). * [[1932]] &ndash; [[Benigno Aquino, Jr.]], filipinar pilitikaria (h. [[1983]]). * [[1933]] &ndash; [[Jacques Godbout]], quebectar olerkari, eleberrigile, saiakera-idazle eta zinemagilea. * [[1934]] &ndash; [[Amable Liñán]], espainiar ingeniaria. * [[1936]] &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (h. [[2024]]). * [[1939]] &ndash; [[Laurent-Désiré Kabila]], [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongoko]] presidentea (h. [[2001]]). * [[1940]] &ndash; [[Bruce Lee]], borroka arteetako maisua, aktorea, filosofoa, zinemagilea eta ''Jeet Kune Do'' borroka-artearen sortzailea (h. [[1973]]). * [[1941]] &ndash; [[Aimé Jacquet]], frantziar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1942]] &ndash; ** [[Federico Arana]], mexikar biologo, idazle, karikaturagile, musikari, musikagile eta margolaria. ** [[Manolo Blahnik]], kanariar zapata-diseinatzalea. ** [[Jimi Hendrix]], estatubatuar musikaria eta kantautorea, [[Rock]] musikaren historiako [[gitarra elektriko|gitarrista elektriko]] handienetakoa (h. [[1970]]). * [[1943]] &ndash; [[Nicole Brossard]], frantziar-kanadar poeta eta eleberrigilea. * [[1945]] &ndash; [[Arcadi Oliveres]], kataluniar ekonomista eta bakearen eta justizia sozialaren aktibista (h. [[2021]]). * [[1951]] &ndash; [[Kathryn Bigelow]], estatubatuar zinema zuzendaria. * [[1955]] &ndash; ** [[Andrés Montes]], espainiar kazetaria eta kirol esataria (h. [[2009]]). ** [[Bill Nye]], estatubatuar zientzia-komunikatzaile, telebista-aurkezle eta ingeniari mekanikoa. * [[1956]] - [[Miluca Sanz]], espainiar artista eta musikaria. * [[1957]] &ndash; ** [[Steve Bannon]], estatubatuar eskuin muturreko hedabideetako enpresaburua, estratega eta politika arloko pertsonaia. ** [[Ana Lilian de la Macorra]], mexikar telebista-ekoizlea eta aktore ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[Maria Schneider (musikaria)|Maria Schneider]], estatubatuar [[jazz]] konposatzailea. ** [[Julia Tymoxenko]], [[Ukraina]]ko lehen ministro ohia. * [[1961]] &ndash; [[Laura del Sol]], kataluniar aktore eta dantzaria. * [[1962]] &ndash; [[Conrad Anker]], estatubatuar alpinista, eskalatzaile eta idazlea. * [[1963]] &ndash; ** [[Duília de Mello]], brasildar astronomoa, astrofisikaria, irakaslea eta ikertzailea. ** [[Alejandra Rodríguez]], argentinar abokatua eta kazetaria, 2024ko ''Miss Unibertso''. * [[1964]] &ndash; [[Roberto Mancini]], italiar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1965]] &ndash; ** [[José Enrique Carrera]], espainiar txirrindulari ohia. ** [[Rachida Dati]], frantziar politikaria. * [[1967]] &ndash; [[Shane Embury]], britainiar musikaria, ''[[Napalm Death]]'' bandako baxu-jotzailea. * [[1969]] &ndash; ** [[Hernán Gaviria]], kolonbiar futbolaria (h. [[2002]]). ** [[Natalia Millán]], espainiar aktore eta abeslaria. * [[1970]] &ndash; ** [[Han Kang]], hegokorear idazlea, 2024ko [[Literaturako Nobel Saria]]. ** [[Kelly Loeffler]], estatubatuar enpresaburua eta politikaria. * [[1975]] &ndash; [[Edita Pučinskaitė]], lituaniar txirrindularia. * [[1977]] &ndash; ** [[Adam Archuleta]], NFLko estatubatuar amerikar-futbolari ohia, euskal jatorriduna. ** [[Alyssa Monks]], estatubatuar margolaria. ** [[Mika Tan]], estatubatuar aktore eta modeloa. * [[1978]] &ndash; [[Shy Love]], puertorrikar aktorea. * [[1979]] &ndash; [[Danielle Foxxx]], brasildar emakumezko aktore pornografiko transexuala. * [[1982]] &ndash; [[Tatsuya Tanaka]], japoniar futbolaria. * [[1984]] &ndash; [[György Grozer]], hungariar-alemaniar boleibol jokalaria. * [[1985]] &ndash; [[Alison Pill]], kanadar aktorea. * [[1987]] &ndash; [[Lashana Lynch]], britainiar aktorea. * [[1990]] &ndash; [[Garry Rodrigues]], herbehereetar futbolaria. * [[1992]] &ndash; [[Victoria Volkova]], mexikar modelo, aktore, makillatzaile eta youtuberra. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1936]] &ndash; [[Álvaro Alcalá Galiano]], bizkaitar dekoratzailea eta margolaria, [[Paracuellos de Jarama]]n fusilatua (j. [[1873]]). * [[1978]] &ndash; [[Roman Irigoien Mitxelena]], gipuzkoar sendagile eta olerkaria (j. [[1904]]). * [[1985]] &ndash; [[Francis Daguerre]], lapurtar errugbilaria (j. [[1908]]). * [[1989]] &ndash; [[Tomas Garbizu]], gipuzkoar organojole, txistulari eta musika-konpositorea (j. [[1901]]). * [[2013]] &ndash; [[Juliana Saratxaga]], arabar pandero jotzailea. (j. [[1911]]) * [[2020]] &ndash; [[Sabina de la Cruz]], bizkaitar irakaslea, idazlea eta [[Blas Otero|Blas de Oteroren]] alarguna (j. [[1929]]). * [[2024]] &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]. === Mundua === * [[K. a. 8]] &ndash; [[Horazio]], latindar poeta (j. [[K. a. 65]]). * [[395]] &ndash; [[Rufino (kontsula)|Rufino]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] politikaria. * [[450]] &ndash; [[Gala Plazidia]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperatriza. * [[511]] &ndash; [[Klovis I.a]], frankoen erregea. * [[602]] &ndash; [[Maurizio (agintaria)|Maurizio]], [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar Inperioko]] agintaria (j. [[539]]). * [[1252]] &ndash; [[Zuria Gaztelakoa]], [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] infanta eta [[Frantziako Erresuma|Frantziako erregina ezkontidea]] (j. [[1188]]). * [[1564]] &ndash; [[Francisco Pacheco]], espainiar margolaria (j. [[1564]]). * [[1570]] &ndash; [[Jacopo Sansovino]], Pizkunde garaiko italiar arkitekto eta eskultorea (j. [[1486]]). * [[1632]] &ndash; [[John Eliot (politikaria)|John Eliot]], ingeles politikaria (j. [[1592]]). * [[1698]] &ndash; [[Rombout Verhulst]], [[flandria]]r eskultore eta artisaua lurperatu zuten (j. [[1624]]). * [[1754]] &ndash; [[Abraham de Moivre]], frantziar matematikaria (j. [[1667]]). * [[1766]] &ndash; [[Juan Francisco de Güemes]], espainiar noble eta militarra, [[Nafarroako erregeorde]]a (j. [[1681]]). * [[1811]] &ndash; [[Gaspar Melchor de Jovellanos]], [[asturiasko Printzerria|asturiar]] idazle [[argien Garaia|ilustratua]] (j. [[1744]]). * [[1836]] &ndash; [[Carle Vernet]], frantziar margolaria (j. [[1758]]). * [[1852]] &ndash; [[Ada Lovelace]], historiako lehen programatzailea (j. [[1815]]). * [[1868]] &ndash; [[Teontzi Beltz]], [[Cheyenne]] tribuko buruzagia (j. [[circa|c.]] [[1803]]). * [[1895]] &ndash; [[Alexandre Dumas (semea)]], frantziar idazlea (j. [[1824]]). * [[1899]] &ndash; [[Guido Gezelle]], [[flandria]]r olerkaria (j. [[1830]]). * [[1901]] &ndash; [[Antonio Gisbert]], espainiar margolaria (j. [[1834]]). * [[1904]] &ndash; [[Josefa Antúnez]], espainiar jostuna, brodatzailea (j. [[1833]]). * [[1906]] &ndash; [[Michael Cusack]], irlandar irakasle eta kultur-kirol ekintzailea, [[Elkarte Atletiko Gaeliko]]aren sortzailea (j. [[1847]]). * [[1914]] &ndash; [[Hanna Hammarström]], suediar asmatzaile, ingeniari eta enpresaburua (j. [[1829]]). * [[1916]] &ndash; [[Emile Verhaeren]], belgikar poeta (j. [[1855]]). * [[1923]] &ndash; [[Tage Reedtz-Thott]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1839]]). * [[1924]] - [[Elise Hall]], estatubatuar saxofoi-jotzaile klasikoa (j. [[1853]]). * [[1925]] &ndash; [[Roger de La Fresnaye]], frantziar margolari [[kubismo|kubista]] (j. [[1885]]). * [[1940]] &ndash; [[Nicolae Iorga]], [[Errumania]]ko lehen ministroa (j. [[1871]]). * [[1945]] &ndash; [[Josep Maria Sert]], kataluniar margolaria (j. [[1874]]). * [[1950]] &ndash; [[Mary Hallock-Greenewalt]], estatubatuar asmatzailea eta piano-jotzailea (j. [[1871]]). * [[1953]] &ndash; [[Eugene O'Neill]], estatubatuar idazlea, 1936ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1888]]). * [[1955]] &ndash; ** [[Luís de Freitas Branco]], portugaldar musikagilea eta musikologoa (j. [[1890]]). ** [[Arthur Honegger]], suitzar musikagilea (j. [[1892]]). ** [[Emma Jung]], suitzar psikologoa eta idazlea, [[psikologia analitiko]]an espezialista (j. [[1882]]). * [[1960]] &ndash; [[Dirk Jan de Geer]], [[Herbeheretar|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1870]]). * [[1967]] &ndash; [[Léon M´Ba]], [[Gabon]]go lehenengo presidentea (j. [[1902]]). * [[1976]] - [[Sarah Stewart]], mexikar-estatubatuar ikertzailea, onkologia birikoaren ikerketaren alorrean aitzindaria (j. [[1905]]). * [[1981]] &ndash; [[Lotte Lenya]], austriar abeslari eta aktorea (j. [[1898]]). * [[1983]] &ndash; [[Jorge Ibargüengoitia]], mexikar idazlea (j. [[1998]]). * [[1985]] &ndash; [[Fernand Braudel]], frantziar historialaria (j. [[1902]]). * [[1988]] &ndash; ** [[Carmen Carbonell]], kataluniar aktorea eta antzerki-enpresaburua (j. [[1900]]). ** [[John Carradine]], estatubatuar aktorea (j. [[1906]]). * [[1989]] &ndash; [[Carlos Arias Navarro]], [[Espainiako presidenteen zerrenda|Espainiako gobernuaren presidentea]] frankismoan (j. [[1908]]). * [[1998]] &ndash; [[Gloria Fuertes]], espainiar olerkaria (j. [[1917]]). * [[1999]] &ndash; [[Alain Peyrefitte]], frantziar politikaria (j. [[1925]]). * [[2000]] &ndash; [[Elena Cernei]], errumaniar mezzo-sopranoa (j. [[1924]]) * [[2004]] &ndash; [[Gunder Hägg]], suediar atleta (j. [[1918]]). * [[2007]] &ndash; [[Jane Rule]], kanadar idazlea, [[lesbianismo]]ari buruzko eleberriak eta saiakerak idatzi zituena (j. [[1931]]). * [[2010]] &ndash; [[Irvin Kershner]], estatubatuar zinema eta telebista zuzendari, ekoizle eta aktorea (j. [[1923]]). * [[2011]] &ndash; ** [[Ken Russell]], ingeles zinema zuzendaria (j. [[1927]]). ** [[Eugenia Sacerdote de Lustig]], italiar-argentinar medikua, Argentinan [[poliomielitis]]aren aurkako txertoa probatzen lehena (j. [[1910]]). * [[2013]] &ndash; ** [[Nilton dos Santos]], brasildar futbolaria, futbolaren historiako defentsa onenetako bat (j. [[1925]]). ** [[Waldemar Świerzy]], poloniar marrazkigilea (j. [[1931]]). * [[2014]] &ndash; [[P. D. James]], britainiar idazlea (j. [[1920]]). * [[2015]] &ndash; [[Xosé Neira Vilas]], galiziar idazlea (j. [[1928]]). * [[2016]] &ndash; [[Ioannis Grivas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1923]]). * [[2017]] &ndash; [[José María Romero de Tejada]], kataluniar legelaria (j. [[1948]]). * [[2021]] &ndash; [[Almudena Grandes]], espainiar idazlea (j. [[1960]]). * [[2022]] &ndash; [[Gábor Csapó]], hungariar waterpolo jokalaria (j. [[1950]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Maria Barmitx]], [[nenetsera]] irakasle eta ikerlaria (j. [[1934]]). ** [[Mary L. Cleave]], estatubatuar astronauta eta ingeniaria (j. [[1947]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Mirari eta Odon. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Azaroaren 26]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 28]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] i26kpugxayyi4cqwxij0cm7wwa49n7x 9984429 9984404 2024-11-28T21:25:55Z Artegia 65203 /* Euskal Herria */ 9984429 wikitext text/x-wiki '''Azaroaren 27'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamaikagarren [[egun]]a da, 332.a [[bisurte]]etan. 34 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|11|27}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1512]] &ndash; [[Iruñea|Iruñeko]] murruen aurkako bigarren erasoa abiatu zuen Nafarroako armadak, barnean gaztelarrak gotortuta zirela. * [[1784]] &ndash; Euskaraz hitz egitea debekatu zuten [[Aia]]ko eskolan (Gipuzkoa) eta eraztunaren zigorra gomendatu zuten. * [[1838]] &ndash; [[Txapel]]a erabiltzea debekatu zuen [[Baldomero Espartero]]k, [[Lehen Karlistaldia|Lehen Guda Karlista]] betean. Txapela jantzita harrapatzen zutena gogor zigortuko zutela adierazten zuen zabaldutako bandoak. * [[1978]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Heliodoro Arriaga Ciaurriz guardia zibila erail zuen [[Villabona-Amasa|Billabonan]]. * [[1980]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Miguel Garciarena Baraibar militarra hil zuen [[Donostia]]n. * [[2009]] &ndash; [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak]] uko egin zion [[euskara]]zko hedabideei diru-laguntzak emateari. * [[2013]] &ndash; [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]k [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoko]] lehendakari [[Yolanda Barcina]]ri tartak jaurti zizkioten [[Mugitu! Mugimendua|Mugituko]] lau kide [[nafarroa|nafarrei]] bi urteko espetxe zigorra ezarri zien. === Mundua === * [[1755]] &ndash;[[1755eko Meknesko lurrikara|6,5-7,0 magnitudeko lurrikara batek]] Marokoko [[Fez]] eta [[Meknes]] hiriak suntsitu zituen, guztira 15.000 hildako inguru utziz. * [[1871]] &ndash; Espainiarrek [[Habana]]ko zortzi medikuntza ikasle exekutatu zituzten [[Kuba]]n, eta beste dozenaka espetxeratu. Fusilatu guztiak 21 urtetik beherakoak ziren. * [[2006]] &ndash; ** [[Rafael Correa]] ezkertiarra [[Ekuador]]reko presidente bilakatu zen hauteskundeetako bigarren itzulian botuen gehiena lortu eta gero. ** [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEk]] [[1998]]an [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] egindako su-etenean [[PP]]k negoziatzearen alde izandako jarrera biltzen zuen bideo bat kaleratu zuen. * [[2009]] &ndash; ** [[Katalunia]]ko 12 egunkarik editorial bera atera zuten, Estatutu berriaren alde. ** [[Irlandako Errepublika|Irlandako]] Gobernuaren Ikerketa Batzordeak aurkeztutako txostenaren arabera herrialde hartako Elizak eta Estatuak sexu-abusuak estali zituzten. * [[2010]] &ndash; [[Dublin]]en milaka herritar kaletara atera ziren, [[Irlandako Errepublika]]ko Gobernua krisiari aurre egiteko prestatzen ari zen planaren aurka. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1842]] &ndash; ''[[Ruslan eta Liudmila (opera)|Ruslan eta Liudmila]]'' ({{lang-ru|Руслан и Людмила}}, ''Ruslan i Lyudmila''), [[Mikhail Glinka]]ren musika eta Valerian Shirkov, [[Nestor Kukolnik]] eta N. A. Markevitxen libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[San Petersburgo]]ko Bolshoi Antzokian. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === * [[2016]] &ndash; [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia, 2016koa|Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Oinatz Bengoetxea]] leitzarra [[Jokin Altuna]] amezketarrari [[Ogeta pilotalekua]]n jokatutako finalean 22-21 nagusitu zitzaion. === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1830]] &ndash; [[Fidel Sagarminaga]], bizkaitar politikaria eta idazlea (h. [[1894]]). * [[1893]] &ndash; [[Migel Etxebeste]], nafar organista eta musikagilea (h. [[1962]]). * [[1900]] &ndash; [[Sorne Unzueta]], ''Utarsus'', euskal idazlea (h. [[2005]]). * [[1908]] &ndash; [[Juan Garizurieta]], bizkaitar futbolaria (h. [[2001]]). * [[1913]] &ndash; [[Inazio Eizmendi|Inazio Eizmendi, ''Basarri'']], gipuzkoar bertsolaria, kazetaria eta euskal idazlea, XX. mendeko bertsolari nagusienetakotzat hartua (h. [[1999]]). * [[1914]] &ndash; [[Astrea Barrios]], bizkaitar politikaria, kazetaria eta aktibista feminista (h. [[2016]]). * [[1918]] &ndash; ** [[Milagros Uranga]], ''Milagros I'', gipuzkoar erraketista (h. [[1992]]). ** [[Jean-Pierre Urkia]], lapurtar apezpikua (h. [[2011]]). * [[1922]] &ndash; [[Justina Aldalur]], klaratar ordenako gipuzkoar lekaimea eta bertsozalea (h. [[2017]]). * [[1923]] &ndash; ** [[Juan Gardeazabal]], ''Juanito'', euskal herritar futbol arbitroa (h. [[1969]]). ** [[Ruperto Sagasti]], bizkaitar futbolaria (h. [[2008]]). * [[1935]] &ndash; [[Michel Portal]], lapurtar konpositore eta musikaria, Europako jazz musikaririk garrantzitsuenetakotzat joa. * [[1942]] &ndash; ** [[Pello Huizi Petrikorena]], nafar fraide frantziskotar eta apaiz katolikoa (h. [[2023]]). ** [[Juan Manuel Zamora]], gipuzkoar futbolaria (h. [[2015]]). * [[1948]] &ndash; [[Luis Carrera]], gipuzkoar belar hockey jokalari ohia. * [[1950]] &ndash; [[Javier Torrealdea]], [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle eta [[Donostiako Informatika Fakultatea|Informatika Fakultateko]] dekano ohia. * [[1953]] &ndash; [[Jon Imanol Azua]], bizkaitar politikari ohi eta enpresaburua. * [[1955]] &ndash; [[Miren Azkarate]], gipuzkoar politikaria. * [[1956]] &ndash; [[Xamar|Juan Carlos Etxegoien, ''Xamar'']], nafar idazle eta irakaslea. * [[1967]] &ndash; [[Elena Odriozola]], gipuzkoar ilustratzailea. * [[1969]] &ndash; [[Juan Carlos García González]], bizkaitar saskibaloi arbitroa. * [[1974]] &ndash; [[Raúl Iglesias]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1978]] &ndash; [[Unax Ugalde]], gasteiztar aktorea. * [[1984]] &ndash; [[Elise Garrigue]], euskal surflari eta modeloa. * [[1986]] &ndash; [[Julie Greciet]], lapurtar golfaria. * [[1987]] &ndash; [[Andoni Erburu]], bizkaitar aktorea. * [[1991]] &ndash; [[Inma Fernandez]], gipuzkoar aktorea. * [[1992]] &ndash; ** [[Ion Areitio]], gipuzkoar txirrindularia, trial modalitatean aditua. ** [[Zulai Plazaola]], gipuzkoar aktorea. * [[2001]] &ndash; [[Aimar Oroz]], nafar futbolaria. * [[2002]] - [[Estefania Etxebeste Giraldo]], nafar arri-jasotzailea. === Mundua === * [[1127]] &ndash; Txinako [[Xiaozong Enperadorea]] (h. [[1194]]). * [[1380]] &ndash; [[Fernando I.a Aragoikoa|Aragoiko Fernando I.a]], errege katalanaragoiarra (h. [[1416]]). * [[1598]] &ndash; [[Alessandro Algardi]], italiar eskultore [[barroko]]a (h. [[1654]]). * [[1635]] &ndash; [[Françoise de Maintenon]], frantziar emakume noblea (h. [[1719]]). * [[1684]] &ndash; [[Tokugawa Yoshimune]], [[Tokugawa shogunerria|Tokugawa shogunerriko]] zortzigarren [[shogun]] (h. [[1751]]). * [[1701]] &ndash; [[Anders Celsius]], suediar fisikari eta astronomoa (h. [[1744]]). * [[1754]] &ndash; [[Georg Forster]], alemaniar naturalista, etnologo, bidaia idazle, kazetari eta iraultzailea (h. [[1794]]). * [[1798]] &ndash; [[Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius]], [[Hegoafrika]]ko politikaria, [[boer]]ren buruzagia (h. [[1853]]). * [[1809]] &ndash; [[Fanny Kemble]], britainiar aktore, idazle eta abolizionista (h. [[1893]]). * [[1810]] &ndash; [[Alphonse de Barrés du Molard]], frantziar militarra (h. [[1893]]). * [[1841]] &ndash; [[Rafael Molina Sánchez]], ''Lagartijo'', espainiar toreatzailea (h. [[1900]]). * [[1843]] &ndash; [[Elizabeth Stride]], ustez [[Jack Tripa-ateratzailea]]ren hirugarren biktima (h. [[1888]]). * [[1848]] &ndash; [[Henry Augustus Rowland]], estatubatuar fisikaria (h. [[1901]]). * [[1857]] &ndash; [[Charles Scott Sherrington]], ingeles fisiologoa (h. [[1952]]). * [[1860]] &ndash; [[Facundo Perezagua]], espainiar politikari sozialista eta sindikalista (h. [[1935]]). * [[1865]] &ndash; [[Walter Frederick Gale]], australiar bankari astronomiazalea (h. [[1945]]). * [[1867]] &ndash; [[Charles Koechlin]], frantziar musikagilea eta musikako teorikoa (h. [[1950]]). * [[1870]] &ndash; [[Juho Kusti Paasikivi]], [[Finlandiako presidenteen zerrenda|Finlandiako presidentea]] (h. [[1956]]). * [[1874]] &ndash; [[Chaim Weizmann]], israeldar zientzialaria eta politikaria (h. [[1952]]). * [[1878]] &ndash; [[William Orpen]], irlandar margolaria (h. [[1931]]). * [[1882]] &ndash; [[Adolf Abel]], alemaniar arkitektoa (h. [[1968]]). * [[1885]] &ndash; ** [[Guillermo Larregi]], ''El Vasco de la Carretilla'', Patagoniatik Buenos Airesera 22.300 km-ko bidaia oinez eta 130 kg.-ko eskorga eramanez egin zuen (h. [[1964]]). ** [[Liviu Rebreanu]], errumaniar eleberrigilea (h. [[1944]]). * [[1886]] &ndash; [[Tsuguharu Foujita]], japoniar margolaria (h. [[1968]]). * [[1891]] &ndash; [[Pedro Salinas]], espainiar olerkaria (h. [[1951]]). * [[1898]] &ndash; [[José María Gil-Robles]], espainiar politikari eta abokatua (h. [[1980]]). * [[1900]] - [[Amparo Navarro Giner]], espainiar maistra eta politikaria (h. [[1986]]). * [[1903]] &ndash; [[Lars Onsager]], estatubatuar kimikaria, 1968ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1976]]). * [[1908]] &ndash; [[Tameo Ide]], japoniar futbolaria (h. [[1998]]). * [[1909]] &ndash; ** [[James Agee]], estatubatuar eleberrigile, kazetari, poeta, gidoilari eta filmen kritikaria (h. [[1955]]). ** [[Irene Polo]], Argentinan erbesteratutako kataluniar kazetaria, publizista eta antzerki ordezkaria (h. [[1942]]). * [[1915]] &ndash; [[Yves Thériault]], [[quebec]]tar idazlea, Kanadako idazle oparoenetakoa (h. [[1983]]). * [[1919]] &ndash; [[Alberto Girri]], argentinar olerkari, itzultzaile eta kontalaria (h. [[1991]]). * [[1921]] &ndash; [[Alexander Dubček]], [[eslovakia]]r politikaria eta [[Txekoslovakia]]ko buruzagia (h. [[1992]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Claude Lanzmann]], frantziar kazetaria, idazlea eta zinegilea (h. [[2018]]). ** [[Georgette Rizk]], palestinar militante eta ekintzaile politiko, sozial eta feminista (h. [[2018]]). * [[1927]] &ndash; [[Irene Falcón]], espainiar kazetaria, [[Dolores Ibarruri]]ren idazkari pertsonala (h. [[1999]]). * [[1928]] &ndash; [[María Belén Morales]], kanariar eskultore eta margolaria (h. [[2016]]). * [[1932]] &ndash; [[Benigno Aquino, Jr.]], filipinar pilitikaria (h. [[1983]]). * [[1933]] &ndash; [[Jacques Godbout]], quebectar olerkari, eleberrigile, saiakera-idazle eta zinemagilea. * [[1934]] &ndash; [[Amable Liñán]], espainiar ingeniaria. * [[1936]] &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (h. [[2024]]). * [[1939]] &ndash; [[Laurent-Désiré Kabila]], [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongoko]] presidentea (h. [[2001]]). * [[1940]] &ndash; [[Bruce Lee]], borroka arteetako maisua, aktorea, filosofoa, zinemagilea eta ''Jeet Kune Do'' borroka-artearen sortzailea (h. [[1973]]). * [[1941]] &ndash; [[Aimé Jacquet]], frantziar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1942]] &ndash; ** [[Federico Arana]], mexikar biologo, idazle, karikaturagile, musikari, musikagile eta margolaria. ** [[Manolo Blahnik]], kanariar zapata-diseinatzalea. ** [[Jimi Hendrix]], estatubatuar musikaria eta kantautorea, [[Rock]] musikaren historiako [[gitarra elektriko|gitarrista elektriko]] handienetakoa (h. [[1970]]). * [[1943]] &ndash; [[Nicole Brossard]], frantziar-kanadar poeta eta eleberrigilea. * [[1945]] &ndash; [[Arcadi Oliveres]], kataluniar ekonomista eta bakearen eta justizia sozialaren aktibista (h. [[2021]]). * [[1951]] &ndash; [[Kathryn Bigelow]], estatubatuar zinema zuzendaria. * [[1955]] &ndash; ** [[Andrés Montes]], espainiar kazetaria eta kirol esataria (h. [[2009]]). ** [[Bill Nye]], estatubatuar zientzia-komunikatzaile, telebista-aurkezle eta ingeniari mekanikoa. * [[1956]] - [[Miluca Sanz]], espainiar artista eta musikaria. * [[1957]] &ndash; ** [[Steve Bannon]], estatubatuar eskuin muturreko hedabideetako enpresaburua, estratega eta politika arloko pertsonaia. ** [[Ana Lilian de la Macorra]], mexikar telebista-ekoizlea eta aktore ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[Maria Schneider (musikaria)|Maria Schneider]], estatubatuar [[jazz]] konposatzailea. ** [[Julia Tymoxenko]], [[Ukraina]]ko lehen ministro ohia. * [[1961]] &ndash; [[Laura del Sol]], kataluniar aktore eta dantzaria. * [[1962]] &ndash; [[Conrad Anker]], estatubatuar alpinista, eskalatzaile eta idazlea. * [[1963]] &ndash; ** [[Duília de Mello]], brasildar astronomoa, astrofisikaria, irakaslea eta ikertzailea. ** [[Alejandra Rodríguez]], argentinar abokatua eta kazetaria, 2024ko ''Miss Unibertso''. * [[1964]] &ndash; [[Roberto Mancini]], italiar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1965]] &ndash; ** [[José Enrique Carrera]], espainiar txirrindulari ohia. ** [[Rachida Dati]], frantziar politikaria. * [[1967]] &ndash; [[Shane Embury]], britainiar musikaria, ''[[Napalm Death]]'' bandako baxu-jotzailea. * [[1969]] &ndash; ** [[Hernán Gaviria]], kolonbiar futbolaria (h. [[2002]]). ** [[Natalia Millán]], espainiar aktore eta abeslaria. * [[1970]] &ndash; ** [[Han Kang]], hegokorear idazlea, 2024ko [[Literaturako Nobel Saria]]. ** [[Kelly Loeffler]], estatubatuar enpresaburua eta politikaria. * [[1975]] &ndash; [[Edita Pučinskaitė]], lituaniar txirrindularia. * [[1977]] &ndash; ** [[Adam Archuleta]], NFLko estatubatuar amerikar-futbolari ohia, euskal jatorriduna. ** [[Alyssa Monks]], estatubatuar margolaria. ** [[Mika Tan]], estatubatuar aktore eta modeloa. * [[1978]] &ndash; [[Shy Love]], puertorrikar aktorea. * [[1979]] &ndash; [[Danielle Foxxx]], brasildar emakumezko aktore pornografiko transexuala. * [[1982]] &ndash; [[Tatsuya Tanaka]], japoniar futbolaria. * [[1984]] &ndash; [[György Grozer]], hungariar-alemaniar boleibol jokalaria. * [[1985]] &ndash; [[Alison Pill]], kanadar aktorea. * [[1987]] &ndash; [[Lashana Lynch]], britainiar aktorea. * [[1990]] &ndash; [[Garry Rodrigues]], herbehereetar futbolaria. * [[1992]] &ndash; [[Victoria Volkova]], mexikar modelo, aktore, makillatzaile eta youtuberra. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1936]] &ndash; [[Álvaro Alcalá Galiano]], bizkaitar dekoratzailea eta margolaria, [[Paracuellos de Jarama]]n fusilatua (j. [[1873]]). * [[1978]] &ndash; [[Roman Irigoien Mitxelena]], gipuzkoar sendagile eta olerkaria (j. [[1904]]). * [[1985]] &ndash; [[Francis Daguerre]], lapurtar errugbilaria (j. [[1908]]). * [[1989]] &ndash; [[Tomas Garbizu]], gipuzkoar organojole, txistulari eta musika-konpositorea (j. [[1901]]). * [[2013]] &ndash; [[Juliana Saratxaga]], arabar pandero jotzailea. (j. [[1911]]) * [[2020]] &ndash; [[Sabina de la Cruz]], bizkaitar irakaslea, idazlea eta [[Blas Otero|Blas de Oteroren]] alarguna (j. [[1929]]). * [[2024]] &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). === Mundua === * [[K. a. 8]] &ndash; [[Horazio]], latindar poeta (j. [[K. a. 65]]). * [[395]] &ndash; [[Rufino (kontsula)|Rufino]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] politikaria. * [[450]] &ndash; [[Gala Plazidia]], [[Antzinako Erroma|erromatar]] enperatriza. * [[511]] &ndash; [[Klovis I.a]], frankoen erregea. * [[602]] &ndash; [[Maurizio (agintaria)|Maurizio]], [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar Inperioko]] agintaria (j. [[539]]). * [[1252]] &ndash; [[Zuria Gaztelakoa]], [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] infanta eta [[Frantziako Erresuma|Frantziako erregina ezkontidea]] (j. [[1188]]). * [[1564]] &ndash; [[Francisco Pacheco]], espainiar margolaria (j. [[1564]]). * [[1570]] &ndash; [[Jacopo Sansovino]], Pizkunde garaiko italiar arkitekto eta eskultorea (j. [[1486]]). * [[1632]] &ndash; [[John Eliot (politikaria)|John Eliot]], ingeles politikaria (j. [[1592]]). * [[1698]] &ndash; [[Rombout Verhulst]], [[flandria]]r eskultore eta artisaua lurperatu zuten (j. [[1624]]). * [[1754]] &ndash; [[Abraham de Moivre]], frantziar matematikaria (j. [[1667]]). * [[1766]] &ndash; [[Juan Francisco de Güemes]], espainiar noble eta militarra, [[Nafarroako erregeorde]]a (j. [[1681]]). * [[1811]] &ndash; [[Gaspar Melchor de Jovellanos]], [[asturiasko Printzerria|asturiar]] idazle [[argien Garaia|ilustratua]] (j. [[1744]]). * [[1836]] &ndash; [[Carle Vernet]], frantziar margolaria (j. [[1758]]). * [[1852]] &ndash; [[Ada Lovelace]], historiako lehen programatzailea (j. [[1815]]). * [[1868]] &ndash; [[Teontzi Beltz]], [[Cheyenne]] tribuko buruzagia (j. [[circa|c.]] [[1803]]). * [[1895]] &ndash; [[Alexandre Dumas (semea)]], frantziar idazlea (j. [[1824]]). * [[1899]] &ndash; [[Guido Gezelle]], [[flandria]]r olerkaria (j. [[1830]]). * [[1901]] &ndash; [[Antonio Gisbert]], espainiar margolaria (j. [[1834]]). * [[1904]] &ndash; [[Josefa Antúnez]], espainiar jostuna, brodatzailea (j. [[1833]]). * [[1906]] &ndash; [[Michael Cusack]], irlandar irakasle eta kultur-kirol ekintzailea, [[Elkarte Atletiko Gaeliko]]aren sortzailea (j. [[1847]]). * [[1914]] &ndash; [[Hanna Hammarström]], suediar asmatzaile, ingeniari eta enpresaburua (j. [[1829]]). * [[1916]] &ndash; [[Emile Verhaeren]], belgikar poeta (j. [[1855]]). * [[1923]] &ndash; [[Tage Reedtz-Thott]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1839]]). * [[1924]] - [[Elise Hall]], estatubatuar saxofoi-jotzaile klasikoa (j. [[1853]]). * [[1925]] &ndash; [[Roger de La Fresnaye]], frantziar margolari [[kubismo|kubista]] (j. [[1885]]). * [[1940]] &ndash; [[Nicolae Iorga]], [[Errumania]]ko lehen ministroa (j. [[1871]]). * [[1945]] &ndash; [[Josep Maria Sert]], kataluniar margolaria (j. [[1874]]). * [[1950]] &ndash; [[Mary Hallock-Greenewalt]], estatubatuar asmatzailea eta piano-jotzailea (j. [[1871]]). * [[1953]] &ndash; [[Eugene O'Neill]], estatubatuar idazlea, 1936ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1888]]). * [[1955]] &ndash; ** [[Luís de Freitas Branco]], portugaldar musikagilea eta musikologoa (j. [[1890]]). ** [[Arthur Honegger]], suitzar musikagilea (j. [[1892]]). ** [[Emma Jung]], suitzar psikologoa eta idazlea, [[psikologia analitiko]]an espezialista (j. [[1882]]). * [[1960]] &ndash; [[Dirk Jan de Geer]], [[Herbeheretar|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1870]]). * [[1967]] &ndash; [[Léon M´Ba]], [[Gabon]]go lehenengo presidentea (j. [[1902]]). * [[1976]] - [[Sarah Stewart]], mexikar-estatubatuar ikertzailea, onkologia birikoaren ikerketaren alorrean aitzindaria (j. [[1905]]). * [[1981]] &ndash; [[Lotte Lenya]], austriar abeslari eta aktorea (j. [[1898]]). * [[1983]] &ndash; [[Jorge Ibargüengoitia]], mexikar idazlea (j. [[1998]]). * [[1985]] &ndash; [[Fernand Braudel]], frantziar historialaria (j. [[1902]]). * [[1988]] &ndash; ** [[Carmen Carbonell]], kataluniar aktorea eta antzerki-enpresaburua (j. [[1900]]). ** [[John Carradine]], estatubatuar aktorea (j. [[1906]]). * [[1989]] &ndash; [[Carlos Arias Navarro]], [[Espainiako presidenteen zerrenda|Espainiako gobernuaren presidentea]] frankismoan (j. [[1908]]). * [[1998]] &ndash; [[Gloria Fuertes]], espainiar olerkaria (j. [[1917]]). * [[1999]] &ndash; [[Alain Peyrefitte]], frantziar politikaria (j. [[1925]]). * [[2000]] &ndash; [[Elena Cernei]], errumaniar mezzo-sopranoa (j. [[1924]]) * [[2004]] &ndash; [[Gunder Hägg]], suediar atleta (j. [[1918]]). * [[2007]] &ndash; [[Jane Rule]], kanadar idazlea, [[lesbianismo]]ari buruzko eleberriak eta saiakerak idatzi zituena (j. [[1931]]). * [[2010]] &ndash; [[Irvin Kershner]], estatubatuar zinema eta telebista zuzendari, ekoizle eta aktorea (j. [[1923]]). * [[2011]] &ndash; ** [[Ken Russell]], ingeles zinema zuzendaria (j. [[1927]]). ** [[Eugenia Sacerdote de Lustig]], italiar-argentinar medikua, Argentinan [[poliomielitis]]aren aurkako txertoa probatzen lehena (j. [[1910]]). * [[2013]] &ndash; ** [[Nilton dos Santos]], brasildar futbolaria, futbolaren historiako defentsa onenetako bat (j. [[1925]]). ** [[Waldemar Świerzy]], poloniar marrazkigilea (j. [[1931]]). * [[2014]] &ndash; [[P. D. James]], britainiar idazlea (j. [[1920]]). * [[2015]] &ndash; [[Xosé Neira Vilas]], galiziar idazlea (j. [[1928]]). * [[2016]] &ndash; [[Ioannis Grivas]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1923]]). * [[2017]] &ndash; [[José María Romero de Tejada]], kataluniar legelaria (j. [[1948]]). * [[2021]] &ndash; [[Almudena Grandes]], espainiar idazlea (j. [[1960]]). * [[2022]] &ndash; [[Gábor Csapó]], hungariar waterpolo jokalaria (j. [[1950]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Maria Barmitx]], [[nenetsera]] irakasle eta ikerlaria (j. [[1934]]). ** [[Mary L. Cleave]], estatubatuar astronauta eta ingeniaria (j. [[1947]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Mirari eta Odon. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Azaroaren 26]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 28]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] qgo6hpsdk4mayq7ahohm07o7vfvdidp 0 4106 9984570 9981866 2024-11-29T07:54:53Z Artegia 65203 9984570 wikitext text/x-wiki '''Azaroaren 26'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamargarren [[egun]]a da, 331.a [[bisurte]]etan. 35 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|11|26}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1960]] &ndash; [[Trenbide-pasagune]] batean tren batek bus bat [[1960ko Arrigorriagako tren istripua|azpian harrapatu]] eta 5 hildako izan ziren. * [[1973]] &ndash; José Etxeberria eta Jose Luis Pagazaurtundua [[ETA]]ko kideak [[Areeta]]ko bonba baten leherketan hil ziren. * [[1977]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], Joaquin Imaz Martínez militarra erail zuen [[Iruñea]]n. * [[2016]] &ndash; ** [[Altsasu]]n milaka lagunek herriaz zabaltzen ari zen irudia salatu eta espetxeratuak zeuden zazpi gazteak libre gera zitezela eskatzeko manifestazio isila burutu zuten. ** [[Gernikako Batzarretxea]]n [[Iñigo Urkullu]] jeltzaleak [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako Lehendakari]] kargua zinpetu zuen. === Mundua === * [[1998]] &ndash; Bi trenen arteko talkak 100 hildako eragin zituen [[India]]n. * [[2008]] &ndash; Hamarnaka hildako izan ziren [[Mumbai]]n ([[India]]n), [[2008ko Mumbaiko atentatuak|hainbat leherketa eta tiroketaren]] ondorioz. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[2007]] &ndash; [[Bruce Springsteen]]en kontzertua [[Barakaldo]]n, [[Bilbao Exhibition Centre]]n. * [[2010]] &ndash; [[Jean-Baptiste Coyos|Jean Baptiste Coyos Etxebarne]] [[maule]]tarra [[Euskaltzaindia|euskaltzain oso]] izendatu zuten, [[Jean Haritxelhar]], [[Jean-Louis Davant]], [[Txomin Peillen]] eta [[Andres Urrutia]] [[Zerrenda:Euskaltzainak|euskaltzainek]] proposatuta. === Mundua === * [[1942]] &ndash; ''[[Casablanca (filma)|Casablanca]]'' filma estreinatu zen, [[Michael Curtiz]]ek zuzendu eta [[Humphrey Bogart]], [[Ingrid Bergman]], [[Paul Henreid]], [[Claude Rains]], [[Conrad Veidt]], [[Sydney Greenstreet]] eta [[Peter Lorre]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1986]] &ndash; ''[[The Mosquito Coast]]'' ("Mosquito Kostaldea") filma estreinatu zen, [[Peter Weir]]ek zuzendu eta [[Harrison Ford]], [[Helen Mirren]] eta [[River Phoenix]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[2008]] &ndash; ''[[Australia (2008ko filma)|Australia]]'' filma estreinatu zen, [[Baz Luhrmann]]ek zuzendu eta [[Nicole Kidman]] eta [[Hugh Jackman]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[2008]] &ndash; ''[[Milk (filma)|Milk]]'' filma estreinatu zen, [[Gus Van Sant]]ek zuzendu eta [[Sean Penn]], [[Emile Hirsch]], [[Josh Brolin]], [[Diego Luna]] eta [[James Franco]] aktoreek antzeztu zutelarik. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[2018]] &ndash; [[InSight]] zunda [[Marte]]ko [[Elysium Planitia]]n ezarri zen. Planeta horren datu geodesikoak eskuratzea du helburu gisa. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === * [[2006]] &ndash; [[Isaac Galvez]] txirrindulari profesionala hil zen erorketa baten ondorioz lehiatzen ari zenean. == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1773]] &ndash; [[Urtasun-Lakidain anaiak|Jose Manuel Urtasun Lakidain]], nafar apaiza eta euskarazko predikuen idazlea (h. [[1844]]). * [[1820]] &ndash; [[José María Loma]], Oriako I. markesa, arabar militarra (h. [[1893]]). * [[1876]] &ndash; [[Javier Ibarra Murillo]], nafar historialaria (h. [[1955]]). * [[1889]] &ndash; [[Gaëtan Bernoville]], euskal herritar frantsesezko idazlea (h. [[1960]]). * [[1896]] &ndash; [[Ignacio Izagirre]], euskal atleta (h. [[1974]]). * [[1915]] &ndash; [[Miguel Javier Urmeneta]], nafar militar, politikari eta euskaltzalea eta [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkatea]] (h. [[1988]]). * [[1916]] &ndash; [[Jacques Andurain]], nazi baten kontrako erresistentziako lehen ekintza armatuaren egiletzat joa, [[Hastinga]]n (h. [[2016]]). * [[1921]] &ndash; [[José Luis Lauzirika]], bizkaitar futbolaria (h. [[1999]]). * [[1923]] &ndash; [[Laura Irasuegi Otal]], Euskal Herriko lehenengo emakume kolegiatua [[Ingeniaritza zibil|Bide, Ubide eta Portu ingeniarien]] Elkargoan (h. [[2016]]). * [[1926]] &ndash; [[Angélica Orue]], arabar albaitari aitzindaria. * [[1930]] &ndash; [[Alejandro Tapia Aiestaran]], gipuzkoar pintorea (h. [[2016]]). * [[1933]] &ndash; [[Luis Pedro Peña Santiago]], gipuzkoar etnologo eta mendizalea eta [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteko]] kide nabarmena (h. [[1994]]). * [[1935]] &ndash; [[Jon Azpillaga]], euskal bertsolari eta bertso-eskolako irakaslea (h. [[2017]]). * [[1947]] &ndash; [[María Milagros Rivera Garretas]], bizkaitar historialari eta saiakeragilea. * [[1950]] &ndash; [[Luis Maria Uriarte]], arabar arkitektoa. * [[1954]] &ndash; [[Agustín Sánchez-Lavega]], bizkaitar fisikaria, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] katedraduna eta [[eguzki-sistema]]n espezializatutako astrofisikari gailena. * [[1958]] &ndash; ** [[Xabier Alegria]], [[Euskal Nazio Askapenerako Mugimendua|ENAM]]eko buruzagi ohi gipuzkoarra. ** [[Martin Zalba (musikaria)|Martin Zalba]], nafar pianista eta musikagilea. * [[1959]] &ndash; [[Aizpea Goenaga]], gipuzkoar aktore, zinema-zuzendari eta idazlea. * [[1963]] &ndash; [[Morau|Andoni Tolosa, ''Morau'']], gipuzkoar idazlea eta musikaria. * [[1976]] &ndash; [[Maialen Lujanbio]], gipuzkoar bertsolaria, bi aldiz [[Bertsolari Txapelketa Nagusia]]ren irabazle eta txapel hau lortu duen lehen emakumea. * [[1977]] &ndash; [[Itziar Atienza]], bizkaitar aktore eta telebista aurkezlea. * [[1991]] &ndash; [[Julen Iriarte]], gipuzkoar futbolaria. * [[1993]] &ndash; [[María Cerezuela]], arabar aktorea. * [[1996]] &ndash; [[Jon Zabala Arrieta|Jon Zabala]], bizkaitar errugbilaria. * [[2002]] &ndash; [[Aitor Etxeguren]], bizkaitar saskibaloi jokalaria. === Mundua === * [[1658]] &ndash; [[Marc'Antonio Zondadari]], [[Maltako Ordena]]ko 65. Printze eta Maisu Handia (h. [[1722]]). * [[1731]] &ndash; [[William Cowper]], ingeles poeta eta [[erromantizismo]]aren aitzindaria (h. [[1800]]). * [[1792]] &ndash; [[Sarah Moore Grimké]], estatubatuar abolizionista, idazle eta sufragista (h. [[1873]]). * [[1817]] &ndash; [[Charles Adolphe Wurtz]], frantziar kimikaria (h. [[1884]]). * [[1820]] &ndash; [[Teodora Lamadrid]], espainiar aktore eta kantaria, XIX. mendeko antzerki [[Erromantizismo|erromantikoan]] nabarmendua (h. [[1896]]). * [[1822]] &ndash; [[Lilly Martin Spencer]], XIX. mendeako erdialdeko Estatu Batuetako margolari ezagunenetakoa (h. [[1902]]). * [[1826]] &ndash; [[Juan Pablo Rojas Paúl]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[1905]]). * [[1828]] &ndash; [[René Goblet]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1905]]). * [[1832]] &ndash; [[Mary Edwards Walker]], estatubatuar feminista, abolitzailea, ustezko espioia, gerrako gatibua eta zirujaua (h. [[1919]]). * [[1844]] &ndash; [[Guiomar Torresão]], portugaldar idazlea eta feminista, Portugalgo emakumeen emantzipazio-idealen funtsezko pertsonaia (h. [[1898]]). * [[1845]] &ndash; [[Facundo Machaín]], [[Paraguai]]ko presidentea (h. [[1877]]). * [[1847]] &ndash; [[Maria Feodorovna (Dagmar Danimarkakoa)|Maria Feodorovna]], [[Errusia]]ko enperatriz ezkontidea (h. [[1928]]). * [[1857]] &ndash; [[Ferdinand de Saussure|Ferdinand Saussure]], suitzar hizkuntzalaria (h. [[1913]]). * [[1869]] &ndash; [[Maud Galeskoa]], [[Norvegia]]ko erregina ezkontidea (h. [[1938]]). * [[1871]] &ndash; ** [[Luigi Sturzo]], italiar politikaria, soziologoa eta apaiza (h. [[1959]]). ** [[Augusto Weberbauer]], alemaniar naturalista, botanikari eta unibertsitateko irakaslea, XX. mendeko botanikari garrantzitsuenetakoa (h. [[1948]]). * [[1876]] &ndash; [[Bart van der Leck]], herbeheretar margolari, diseinatzaile eta zeramikaria, [[De Stijl]] taldeko sortzaileetako bat (h. [[1958]]). * [[1882]] &ndash; [[Antoni Rovira i Virgili]], kataluniar politikari eta kazetaria (h. [[1949]]). * [[1883]] &ndash; [[Mihály Babits]], hungariar idazlea (h. [[1941]]). * [[1885]] &ndash; [[Heinrich Brüning]], [[Alemaniako kantziler]]ra (h. [[1970]]). * [[1888]] &ndash; [[William Lincoln Bakewell]], ''Endurance'' itsasontziko estatubatuar bakarra [[Trans-Antartika Espedizio Inperiala|Trans-Antartika Espedizio Inperialean]] (h. [[1969]]). * [[1894]] &ndash; [[Norbert Wiener]], estatubatuar matematikaria, [[zibernetika]]ren sortzailea (h. [[1964]]). * [[1898]] &ndash; [[Karl Ziegler]], alemaniar kimikaria, 1963ko [[Kimikako Nobel Saria]] (h. [[1973]]). * [[1904]] &ndash; [[Armand Frappier]], kanadar mikrobiologoa (h. [[1991]]). * [[1909]] &ndash; [[Eugène Ionesco]], errumaniar jatorriko frantziar idazlea (h. [[1994]]). * [[1910]] &ndash; [[Aileen Meagher]], kanadar atleta, 4x100 metroko proban aditua (h. [[1987]]). * [[1911]] &ndash; [[Sammy Reshevsky]], poloniar-estatubatuar xake-jokalaria (h. [[1992]]). * [[1918]] &ndash; [[Patricio Aylwin]], [[Txile]]ko presidentea (h. [[2016]]). * [[1919]] &ndash; [[Frederik Pohl]], estatubatuar zientzia-fikzioko generoko idazle eta argitaratzailea (h. [[2013]]). * [[1920]] - [[Natalia Kovxova]], sobietar frankotiratzailea, Sobietar Batasuneko Heroia (h. [[1942]]). * [[1921]] &ndash; [[Françoise Gilot]], frantziar margolari, arte kritikari eta idazlea (h. [[2023]]). * [[1922]] &ndash; [[Charles M. Schulz]], estatubatuar marrazkilaria (h. [[2000]]). * [[1924]] &ndash; [[George Segal (eskultorea)|George Segal]], estatubatuar eskultorea (h. [[2000]]). * [[1925]] &ndash; ** [[Gregorio Conrado Álvarez]], ''El Goyo'', [[Uruguai]]ko diktadorea (h. [[2016]]). ** [[Leonardo Cremonini]], italiar margolaria (h. [[2010]]). * [[1930]] &ndash; [[Jean-Claude Passeron]], frantziar soziologo eta epistemologoa. * [[1931]] &ndash; [[Adolfo Pérez Esquivel]], argentinar eskultorea, 1980ko [[Bakearen Nobel Saria]]. * [[1934]] - [[Bertha Gxowa]], [[Apartheid|apartheidaren]] aurkako eta emakumearen eskubideen aldeko ekintzailea (h. [[2010]]). * [[1935]] &ndash; [[Michel Freitag]], suitzar jatorriko quebectar soziologo eta filosofoa (h. [[2009]]). * [[1936]] &ndash; [[Margaret Boden]], zientzia kognitiboko ikerketa-irakasle ingelesa. * [[1939]] &ndash; [[Tina Turner]], estatubatuar abeslaria, musikaria, dantzaria eta aktorea (h. [[2023]]). * [[1940]] &ndash; [[Enrico Bombieri]], italiar matematikaria. * [[1943]] &ndash; ** [[Edward L. G. Bowell]], estatubatuar astronomoa. ** [[Joël Robert]], belgikar motoziklista, sei aldiz [[moto-kros]] munduko txapelduna (h. [[2021]]). * [[1944]] &ndash; [[Fontanarrosa]], ''El Negro'', argentinar komikigilea (h. [[2007]]). * [[1946]] &ndash; [[Bert Ruiter]], herbehereetar musikaria (h. [[2022]]). * [[1948]] &ndash; ** [[Elizabeth Blackburn]], australiar-estatubatuar biokimikaria, 2009ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. ** [[Vitico]], argentinar musikaria. * [[1949]] &ndash; ** [[Mari Alkatiri]], [[Ekialdeko Timor]]ko lehen ministroa. ** [[Ivan Patzaichin]], errumaniar kanoalaria (h. [[2021]]). * [[1951]] &ndash; [[Ilona Staller|Ilona Staller, ''Cicciolina'']], hungarian jaiotako italiar porno aktorea, politikaria eta abeslaria. * [[1953]] &ndash; [[Marian Harkin]], irlandar politikaria. * [[1956]] &ndash; [[Lynne Karen Deutsch]], estatubatuar astrofisikaria, [[izpi infragorri]]en astronomian espezializatua (h. [[2004]]). * [[1959]] &ndash; [[Satoshi Miyauchi]], japoniar futbolari ohia. * [[1961]] &ndash; [[Tom Carroll]], australiar surflari ohia. * [[1963]] &ndash; [[Lydia Bosch]], kataluniar aktore eta telebista aurkezlea. * [[1964]] &ndash; [[Vreni Schneider]], suitzar eskiatzaile ohia, historiako hoberenetakoa. * [[1965]] &ndash; [[Javier Ripa]], bizkaitar marrazkilaria. * [[1969]] &ndash; ** [[Shawn Kemp]], NBAko estatubatuar saskibaloi jokalari ohia. ** [[Vadim Khamuttskikh]], errusiar boleibol jokalaria eta entrenatzailea (h. [[2021]]). * [[1971]] &ndash; [[Akira Narahashi]], japoniar futbolari ohia. * [[1972]] &ndash; ** [[Sergei Aksionov]], [[Krimeako Errepublika]]ko lehen ministroa. ** [[Emilio Buale]], ekuatoreginear jatorriko espainiar aktorea. ** [[Keiji Kaimoto]], japoniar futbolari ohia. * [[1973]] &ndash; [[Andrea Camata]], italiar saskibaloi jokalari ohia. * [[1974]] &ndash; ** [[Roman Šebrle]], txekiar dekatleta ohia, inoizko [[dekatloi]]-atletarik onenetakoa. ** [[Paula Vázquez]], espainiar telebista aurkezle, aktore eta modeloa. * [[1977]] &ndash; [[Ivan Basso]], italiar txirrindularia. * [[1978]] &ndash; [[Andrejs Rubins]], letoniar futbolaria (h. [[2022]]). * [[1984]] &ndash; ** [[Ana Maria Brânză]], errumaniar eskrimalaria, ezpata modalitatekoa. ** [[Antonio Puerta]], espainiar futbolaria (h. [[2007]]). * [[1986]] &ndash; [[Bauke Mollema]], herbeheretar txirrindularia. * [[1988]] &ndash; [[Shu Kurata]], japoniar futbolaria. * [[1990]] &ndash; [[Rita Ora]], kosovar jatorriko britainiar abeslari eta aktorea. * [[1992]] &ndash; ''[[Anuel AA]]'', puertorricar abeslaria. * [[1996]] &ndash; ** [[Paula Dapena Sánchez|Paula Dapena]], galiziar futbolaria. ** [[Louane Emera]], frantziar aktore eta abeslaria. * [[1998]] &ndash; [[Lola Rodríguez (aktorea)|Lola Rodríguez]], kanariar modeloa, aktorea eta LGBT aktibista. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1866]] &ndash; [[Juan Martin Hiribarren|Jean Martin Hiribarren]], euskal idazlea (j. [[1810]]). * [[1876]] &ndash; [[Prudencio San Sebastian]], ''Soinu'', 8 hilabetez modu basatian bizi izan zen gipuzkoarra (j. [[1876]]). * [[1892]] &ndash; [[Charles Martial Lavigerie]], [[Lapurdi|lapurtar]] kardinala, [[Aljer]]ren (j. [[1825]]). * [[1899]] &ndash; [[Joan Batista Azkonagerre]], frantsesezko lapurtar idazlea, [[Londres]]en (j. [[1815]]). * [[1912]] &ndash; [[Valentín Arin]], gipuzkoar organista eta musikagilea, [[Madril]]en (j. [[1854]]). * [[1959]] &ndash; [[Juan Maria Roman Dornaku]], euskal idazle eta lexikologoa (j. [[1878]]). * [[1961]] &ndash; [[Luis Ureña]], gipuzkoar kazetari eta antzerkigilea (j. [[1899]]/[[1900]]). * [[1965]] &ndash; [[Alejandro de la Sota Aburto]], bizkaitar kazetaria, ''[[Excelsior (egunkaria)|Excelsior]]'' egunkariaren sortzailea (j. [[1891]]). * [[1996]] &ndash; [[Xabier Azurmendi]], euskal idazle eta elizgizona (j. [[1935]]). * [[2013]] &ndash; [[Jesús María Duñabeitia|Jesús María ''Beti'' Duñabeitia]], bilbotar politikaria, historian [[Bilboko alkateen zerrenda|Bilboko alkatea]] eta [[Bilboko Athletic Kluba|Athletic Clubeko]] presidentea izandako bakarra (j. [[1929]]). * [[2024]] &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). === Mundua === * [[399]] &ndash; [[Sirizio]], [[Aita santu]]a (j. [[334]]). * [[1504]] &ndash; [[Elisabet I.a Gaztelakoa]], [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako erregina]] (j. [[1451]]). * [[1516]] &ndash; [[Giovanni Bellini]], italiar margolaria. * [[1661]] &ndash; [[Luis Méndez de Haro]], Olivaresko II. konde-dukea eta Montoroko I. dukea, espainiar jeneral eta politikaria (j [[1598]]). * [[1688]] &ndash; [[Phillippe Quinault]], frantziar idazlea (j. [[1635]]). * [[1807]] &ndash; [[Oliver Ellsworth]], estatubatuar legegizon, politikari eta diplomatikoa (j. [[1745]]). * [[1811]] &ndash; [[Gregorio García de la Cuesta]], espainiar jenerala (j. [[1741]]). * [[1836]] &ndash; [[John Loudon McAdam]], eskoziar ingeniaria, errepideak eraikitzeko [[Macadam (sistema)|Macadam]] sistemaren garatzailea (j. [[1756]]). * [[1851]] &ndash; [[Nicolas Jean de Dieu Soult]], ''Burdinezko eskua'', [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako Lehen Ministroa]] (j. [[1769]]). * [[1855]] &ndash; [[Adam Mickiewicz]], poloniar poeta (j. [[1798]]). * [[1857]] &ndash; [[Joseph Eichendorff]], alemaniar poeta (j. [[1788]]). * [[1883]] &ndash; [[Sojourner Truth]], estatubatuar abilizionista (j. [[1797]]?). * [[1926]] &ndash; [[John Browning]], estatubatuar arma diseinatzailea (j. [[1855]]). * [[1928]] &ndash; [[Reinhard Scheer]], [[Alemaniar Inperioa|Alemaniar Inperioko]] Itsas armadako almirantea (j. [[1863]]). * [[1930]] &ndash; [[Otto Sverdrup]], norvegiar esploratzaile polarra (j. [[1854]]). * [[1937]] &ndash; [[Silvestras Žukauskas]], [[Errusiar Inperioa]]ren armadako jenerala (j. [[1861]]). * [[1941]] &ndash; [[Martha P. Falconer]], estatubatuar ekintzaile eta gizarte-langilea, gizarte-erreformaren aitzindaria (j. [[1862]]). * [[1943]] &ndash; [[Winnaretta Singer]], estatubatuar musika-mezenasa eta eta [[Singer Corporation]] enpresaren oinordekoa (j. [[1865]]). * [[1952]] &ndash; [[Sven Hedin]], suediar esploratzaile, geografo, topografo, argazkilari, bidaia-liburuen idazle eta ilustratzailea (j. [[1865]]). * [[1957]] &ndash; ** [[Alexei Remizov]], errusiar eleberrigilea (j. [[1877]]). ** [[Petros Voulgaris]], [[Grezia]]ko lehen ministroa (j. [[1883]]). * [[1962]] &ndash; [[Albert Sarraut]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1872]]). * [[1965]] &ndash; [[Hilda Phoebe Hudson]], ingeles matematikaria (j. [[1881]]). * [[1968]] &ndash; [[Arnold Zweig]], alemaniar idazlea, antifaxista eta gerraren aurkako mugimenduko aktibista (j. [[1887]]). * [[1969]] &ndash; [[La Niña de los Peines]], espainiar [[flamenko]]-kantari ijitoa (j. [[1890]]). * [[1979]] &ndash; [[Marcel L'Herbier]], frantziar zinema zuzendaria (j. [[1888]]). * [[1981]] &ndash; [[Max Euwe]], nederlandar xake jokalaria eta [[Nazioarteko Xake Federakuntza|FIDEko]] presidentea (j. [[1901]]). * [[1984]] &ndash; [[Henry Habberley Price]], galestar filosofoa (j. [[1899]]). * [[1986]] &ndash; [[Mary Welsh Hemingway]], estatubatuar kazetaria eta [[Ernest Hemingway]]en laugarren emazte eta alarguna (j. [[1908]]). * [[1987]] &ndash; [[Emmanuel Bondeville]], frantziar musikagilea (j. [[1898]]). * [[1988]] &ndash; [[Michel Cépède]], frantziar agronomo eta administratzailea (j. [[1908]]). * [[1989]] &ndash; [[Ahmed Abdallah]], [[Komoreak|Komoreetako]] lehenbiziko presidentea (j. [[1919]]). * [[1990]] &ndash; ** [[Fung Yu-Lan]], Txinako XX. mendeko filosofo garrantzitsuena (j. [[1895]]). ** [[Ludwig von Moos]], [[Suitza]]ko presidentea (j. [[1910]]). * [[1991]] &ndash; [[François Billetdoux]], frantziar antzerkigilea (j. [[1927]]). * [[1995]] - [[Helen Alma Newton Turner]], australiar genetista eta estatistikaria, ardien genetikan autoritate liderra izandakoa (j. [[1908]]). * [[1997]] &ndash; [[Marguerite Henry]], estatubatuar idazlea (j. [[1902]]). * [[2001]] &ndash; [[Nils-Aslak Valkeapää]], [[laponia]]r idazle eta musikaria, nazioarteko [[sami]] artista ospetsuenetarikoa (j. [[1943]]). * [[2004]] &ndash; ** [[Philippe de Broca]], frantziar zinemagilea (j. [[1933]]). ** [[Hans Schaffner]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (j. [[1908]]). ** [[Lauriston Taylor]], estatubatuar ikertzailea (j. [[1902]]). * [[2006]] &ndash; ** [[Mário Cesariny de Vasconcelos]], portugaldar idazlea eta margolaria (j. [[1923]]). ** [[Isaac Galvez]], espainiar txirrindularia (j. [[1975]]). ** [[Giorgio Panto]], italiar politikaria (j. [[1941]]). * [[2008]] &ndash; [[Edwin Ernest Salpeter]], austriar fisikaria (j. [[1924]]). * [[2012]] &ndash; [[Joseph Murray]], estatubatuar sendagilea, 1990eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1919]]). * [[2013]] &ndash; [[Albert Jovell]], kataluniar mediku, idazle eta soziologoa (j. [[1963]]). * [[2016]] &ndash; [[Peter Hans Kolvenbach]], Herbehereetako apaiza, [[Jesusen Konpainia]]ren 29. Nagusia (j. [[1928]]). * [[2017]] - [[Hou Bo]], txinatar argazkilaria, [[Mao Zedong]]en argazkilari ofiziala (j. [[1924]]). * [[2018]] &ndash; ** [[Bernardo Bertolucci]], italiar idazlea eta zinema zuzendaria (j. [[1941]]). ** [[Stephen Hillenburg]], estatubatuar animatzailea, ekoizlea eta biologoa, ''[[Bob Belaki]]'' marrazki bizidun telesailaren sortzailea (j. [[1961]]) ** [[Tomás Maldonado]], argentinar pintore, diseinatzailea eta pentsalaria (j. [[1922]]). * [[2020]] &ndash; [[Sadiq al-Mahdi]], [[Sudan]]go lehen ministroa (j. [[1935]]). * [[2021]] &ndash; [[Stephen Sondheim]], estatubatuar musikagilea, XX. mendeko musikalaren egile garrantzitsuenetako bat (j. [[1930]]). * [[2022]] &ndash; ** [[Rochelle Costi]], brasildar artista plastikoa eta argazkilaria (j. [[1961]]). ** [[Fernando Gomes]], portugaldar futbolaria (j. [[1956]]). ** [[María Dolores Juliano]], argentinar antropologa soziala (j. [[1932]]). ** [[Freddie Roman]], estatubatuar umorista (j. [[1937]]). ** [[Doddie Weir]], eskoziar errugbilaria (j. [[1970]]). * [[2023]] &ndash; ** [[Alberto da Costa e Silva]], brasildar diplomazialari, historialari eta olerkaria (j. [[1931]]). ** [[Magda Hollander]], hungariar jatorriko idazle, hezitzaile eta psikologo frantsesa (j. [[1928]]). * [[2024]] &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Urko, Hurko eta Hitz. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Azaroaren 25]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 27]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] buognexrn9afbnqr8ukjbd44a2ae31x 0 4107 9983753 9983624 2024-11-28T13:05:41Z Artegia 65203 9983753 wikitext text/x-wiki '''Azaroaren 28'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamabigarren [[egun]]a da, 333.a [[bisurte]]etan. 33 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|11|28}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == ==== Euskal Herria ==== * [[1575]] &ndash; [[Garrote]]z exekutatu zituzten Miguel Zubiri eta Maria Johan [[Iruñea]]n, [[sorginkeri]]a egotzita. Hil ostean gorpuak erre zituzten. [[Anotzibar]]reko bi haurren deklarazioetan oinarrituta, hainbat atxiloketa izan ziren “herriko akelarreetan parte hartzea” egotzita. Lau atxilotu nagusietatik beste biak kartzelan hil ziren. * [[1979]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], hiru goardia zibil hil zituen [[Azpeitia]]n. * [[2008]] &ndash; [[Kutxabank|Euskadiko Aurrezki Kutxaren]] sorrera onartu zuen [[Bilbao Bizkaia Kutxa|BBK]]-k; ez, ordea, [[Kutxa]]k. ==== Mundua ==== * [[1821]] &ndash; [[Panama]] [[Espainia]]tik independizatu zen. * [[1912]] &ndash; [[Albania]] [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperiotik]] independizatu zen. * [[1960]] &ndash; [[Mauritania]] [[Frantzia]]tik independizatu zen. * [[1985]] &ndash; [[Shell plc|Shell]] petrolio konpainiak klima aldaketaz egin berri zuen txostena ezkutatzea erabaki zuen. * [[1990]] &ndash; [[Margaret Thatcher]]ren, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroaren, agintaldia bukatu zen. * [[1994]] &ndash; [[Norvegia]]n egindako erreferendumean, bertako herritarrek [[Europar Batasuna|Europako Batasunean]] ez sartzea erabaki zuten, nahiz eta orduko gobernuak aldeko jarrera babestu zuen. * [[2006]] &ndash; [[Kanada]]ko parlamentuak [[Quebec]], [[Kanada]] barruko nazio bezala onartu zuen. * [[2010]] &ndash; ** [[2010eko Kataluniako Parlamentuko hauteskundeak|Kataluniako hauteskundeak]]: [[Konbergentzia eta Batasuna|CiU]] irabazle atera zen; eta ordurarte gobernuan zegoen [[Kataluniako Sozialisten Alderdia|PSC]], [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERC]] eta [[Kataluniarako Iniziatiba Berdeak &ndash; Ezker Batua eta Alternatiboa|ICV-EUiAren]] hirukoaren porrota jazo zen. ** [[WikiLeaks]]ek 250.000 dokumentu klasifikatu [[Ameriketako Estatu Batuetako telegramen publikazioa|publikatu zituen]]. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1967]] &ndash; [[Jocelyn Bell Burnell]]ek [[PSR B1919+21]] irrati-pultsarra aurkitu zuen, mota honetako lehenengoa. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1830]] &ndash; [[Marie Clémence Richard]], [[Luis Luziano Bonaparte]]ren zuberoar emaztea (h. [[1915]]). * [[1875]] &ndash; [[Juan Bautista Eguzkitza]], euskal idazle eta itzultzailea (h. [[1939]]). * [[1895]] &ndash; [[Juan Artola]], euskal herritar futbolaria (h. [[1937]]). * [[1903]] &ndash; [[Jacinto Argaia]], euskal apezpikua, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako elizbarrutiko]] apezpikua izandakoa (h. [[1993]]). * [[1905]] &ndash; [[Jose Saenz Garmendia]], ''Pepe Andoain'', gipuzkoar musikagile herritarra, irakasle eta musikaria (h. [[1982]]). * [[1910]] &ndash; [[Pierre Narbaitz Jauregi]], euskal apaiz eta misiolaria (h. [[1966]]). * [[1913]] &ndash; [[Santiago Uranga]], bizkaitar margolaria (h. [[1979]]). * [[1940]] &ndash; ** [[Idoia Estornes Zubizarreta|Idoia Estornes]], gipuzkoar idazlea eta historialaria, [[Santiago (Txile)|Txileko Santiagon]]. ** [[Javier Sádaba]], bizkaitar filosofoa eta gaztelaniazko idazlea. * [[1943]] &ndash; [[José Ignacio Askasibar]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1951]] &ndash; [[Julián Andiano]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[Ana Blanco]], pedagogoa eta telebistako aurkezlea. ** [[Francisco Iribarren]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikari ohia. * [[1961]] &ndash; [[Ramón García]], bizkaitar telebista aurkezlea. * [[1962]] &ndash; [[Terexa Lekumberri]], baxenafar etnologoa eta ondare eta [[Euskal etnopoloa|Euskal Etnopoloaren]] koordinatzailea [[Euskal Kultur Erakundea|Euskal kultur erakundean]]. * [[1965]] &ndash; [[Zuriñe Fernández Gerenabarrena]], arabar musikagilea. * [[1969]] &ndash; [[Javier Olaizola]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1973]] &ndash; [[Iñaki Barrenetxea Giraldez|Iñaki Barrenetxea]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1975]] &ndash; ** [[José Antonio Garrido]], bizkaitar txirrindulari ohia. ** [[Olivier Martikorena]], lapurtar urpeko ehiztaria. * [[1976]] &ndash; [[Aitor Ocio]], arabar futbolari ohia. * [[1978]] &ndash; [[María Berasarte]], gipuzkoar abeslaria. * [[1979]] &ndash; [[Xabier Burgueña]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1988]] &ndash; [[Paul de la Cuesta]], euskal eskiatzailea. * [[1997]] &ndash; [[Urko Berrade]], nafar txirrindularia. * [[2001]] &ndash; ** [[Markel Arana]], bizkaitar futbolaria. ** [[Rafael Villalonga]], bizkaitar belar hockey jokalaria. === Mundua === * [[1118]] &ndash; [[Emanuel I.a Komneno]], [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar Inperioko]] enperadorea (h. [[1180]]). * [[1489]] &ndash; [[Margarita Tudor]], Eskoziako erregina ezkontidea (h. [[1541]]). * [[1632]] &ndash; [[Jean-Baptiste Lully]], italiar musikagilea (h. [[1687]]). * [[1682]] &ndash; [[Betty Parris]], [[Salemgo sorginkeria prozesua|Salemgo sorginkeria prozesuan]] lehen salatzaileetako bat (h. [[1760]]). * [[1757]] &ndash; [[William Blake]], ingeles poeta eta margolaria (h. [[1827]]). * [[1770]] &ndash; [[Luisa Orange-Nassaukoa]], Brunswick-Wolfenbütteleko printzesa (h. [[1819]]). * [[1781]] &ndash; [[Kikuchi Yōsai]], japoniar margolaria (h. [[1878]]). * [[1785]] &ndash; [[Victor de Broglie]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1870]]). * [[1792]] &ndash; [[Victor Cousin]], frantziar filosofoa (h. [[1867]]). * [[1811]] &ndash; [[Maximiliano II.a Bavariakoa]], [[Bavariako Erresuma|Bavariako erregea]] (h. [[1864]]). * [[1820]] &ndash; [[Friedrich Engels]], alemaniar filosofo, ekonomista eta iraultzailea (h. [[1895]]). * [[1829]] &ndash; [[Anton Rubinstein]], errusiar pianista (h. [[1894]]). * [[1832]] &ndash; [[Leslie Stephen]], ingeles idazle, kritikari, historialari, biografo eta mendizalea (h. [[1904]]). * [[1834]] &ndash; [[Étienne Laspeyres]], alemaniar ekonomilari eta estatistikaria (h. [[1913]]). * [[1837]] &ndash; [[John Wesley Hyatt]], estatubatuar asmatzailea, [[plastiko]]aren sortzailetzat hartua (h. [[1920]]). * [[1847]] &ndash; [[José María Pascual del Pobil]], espainiar aristokrata eta politikaria, [[Bizkai]]ko gobernadore zibila (h. [[1929]]). * [[1857]] &ndash; [[Alfontso XII.a Espainiakoa]], [[Espainiako errege-erreginen zerrenda|Espainiako erregea]] (h. [[1885]]). * [[1880]] &ndash; [[Aleksandr Blok]], errusiar olerkari sinbolista (h. [[1921]]). * [[1881]] &ndash; [[Stefan Zweig]], austriar eleberrigile, antzerkigile, kazetari eta biografoa (h. [[1942]]). * [[1887]] &ndash; [[Ernst Röhm]], alemaniar militarra, [[Sturmabteilung]] (SA) taldearen burua eta sortzaileetakoa (h. [[1934]]). * [[1895]] &ndash; [[Jose Iturbi]], euskal jatorriko [[valentzia]]r piano-jolea. * [[1904]] &ndash; [[Nancy Mitford]], ingeles eleberrigile, biografo eta kazetaria (h. [[1973]]). * [[1907]] &ndash; [[Alberto Moravia]], italiar idazlea (h. [[1990]]). * [[1908]] &ndash; [[Claude Lévi-Strauss]], frantziar filosofo eta antropologoa (h. [[2009]]). * [[1912]] &ndash; [[Eugenio Fernández Granell]], galiziar pintore, idazle eta poeta surrealista (h. [[2001]]). * [[1915]] &ndash; [[Konstantin Simonov]], sobietar olerkari, antzerkigile eta gerra-berriemailea (h. [[1979]]). * [[1916]] &ndash; ** [[Lilian Baels]], [[Belgika]]ko printzesa (h. [[2002]]). ** [[Ramón José Velásquez]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[2014]]). * [[1923]] &ndash; ** [[Gloria Grahame]], estatubatuar aktorea (h. [[1981]]). ** [[Emilio Rodríguez]], espainiar txirrindularia (h. [[1984]]). * [[1924]] &ndash; [[Johanna Döbereiner]], txekiar-brasildar ingeniari agronomoa, lurraren biologian aitzindaria (h. [[2000]]). * [[1927]] &ndash; [[Abdul Halim Kedahkoa]], Kedahko sultana eta [[Malaysia]]ko erregea (h. [[2017]]). * [[1928]] &ndash; [[Yolande Fox]], estatubatuar abeslari eta modeloa (h. [[2016]]). * [[1931]] &ndash; ** [[María Victoria Atencia]], espainiar poeta. ** [[Joan Guinjoan Gispert]], kataluniar konpositorea. ** [[Tomi Ungerer]], frantziar marrazkilari eta ilustratzailea (h. [[2019]]). * [[1932]] &ndash; [[Gato Barbieri]], argentinar jazz saxofoi-jotzaile eta musikagilea (h. [[2016]]). * [[1933]] &ndash; [[Hope Lange]], estatubatuar aktorea (h. [[2003]]). * [[1934]] &ndash; [[Pierre Joxe]], frantziar politikaria. * [[1936]] &ndash; ** [[Carol Gilligan]], estatubatuar feminista, filosofo eta psikologoa. ** [[Philippe Sollers]], frantziar idazle eta kritikaria (h. [[2023]]). * [[1938]] &ndash; [[Michael Ritchie]], estatubatuar zinema-zuzendaria (h. [[2001]]). * [[1941]] &ndash; ** [[Laura Antonelli]], italiar zinema aktorea (h. [[2015]]). ** [[Maaouya Ould Sid'Ahmed Taya]], [[Mauritania]]ko presidente ohia. * [[1943]] &ndash; [[George T. Miller]], eskoziar australiar zinema zuzendaria (h. [[2023]]). * [[1946]] &ndash; [[Joe Dante]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea, muntatzailea eta aktorea. * [[1947]] &ndash; ** [[Michel Berger]], frantziar musikagilea (h. [[1992]]). ** [[Gustav Hasford]], estatubatuar idazle, gidoilari eta gerra-berriemailea (h. [[1993]]). * [[1948]] &ndash; [[Agnieszka Holland]], poloniar zinema-zuzendaria. * [[1949]] &ndash; ** [[Alexander Godunov]], [[sobiet]]ar ballet dantzari eta aktorea (h. [[1995]]). ** [[Isabel Vilallonga]], espainiar politikaria eta funtzionarioa. * [[1950]] &ndash; ** [[María Teresa González]], asturiar poeta eta idazlea (h. [[1995]]). ** [[Ed Harris]], estatubatuar aktorea eta zinema zuzendaria. ** [[Russell Alan Hulse]], estatubatuar fisikaria, 1993ko [[Fisikako Nobel Saria]]. ** [[George Yonashiro]], japoniar futbolari ohia. * [[1952]] &ndash; [[Pat Cox]], irlandar politikaria, [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria. * [[1957]] &ndash; ** [[Gaspar Llamazares]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezker Batuako]] koordinatzaile nagusi ohia. ** [[Yasutaro Matsuki]], japoniar futbolari ohia. * [[1959]] &ndash; [[Stephen Roche]], irlandar txirrindulari ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[John Galliano]], ingeles jostuna. ** [[Vicent Partal]], valentziar kazetaria, [[VilaWeb]] egunkari digitaleko zuzendaria. * [[1961]] &ndash; [[Alfonso Cuarón]], mexikar zinema zuzendari, ekoizle, gidoigile eta eleberrigilea. * [[1963]] &ndash; [[Russell Malone]] AEBko jazz gitarra-jotzailea. * [[1965]] &ndash; [[Anastasia Hille]], britainiar aktorea. * [[1967]] &ndash; ** [[Marcel Ciolacu]], [[Errumania]]ko lehen ministroa. ** [[Hossein Shahabi]], irandar zinema zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (h. [[2023]]). ** [[Anna Nicole Smith]], estatubatuar modelo eta aktorea, [[Playboy]] aldizkariko ''playmate'' ezagunenetakoa (h. [[2007]]). * [[1970]] &ndash; [[Édouard Philippe]], [[Frantziako Lehen Ministro]]a. * [[1972]] &ndash; [[Claudia López Benaiges]], txiletar militante feminista eta anarkista (h. [[1998]]). * [[1974]] &ndash; ** [[Takehiko Aoki]], japoniar futbolari ohia. ** [[Małgorzata Kordowicz]], poloniar errabinoa. * [[1975]] &ndash; [[Takashi Shimoda]], japoniar futbolari ohia. * [[1976]] &ndash; [[Juana Acosta]], hispano-kolonbiar zinema, antzerki eta telebistako aktorea. * [[1979]] &ndash; [[Yasuyo Yamagishi]], japoniar futbolari ohia. * [[1981]] &ndash; [[Louise Bourgoin]], bretainiar aktore, modelo eta telebista-aurkezlea. * [[1982]] &ndash; [[Nataša Maza]], serbiar folk abeslaria. * [[1984]] &ndash; [[Mary Elizabeth Winstead]], estatubatuar aktorea. * [[1985]] &ndash; ** [[Álvaro Pereira]], uruguaiar futbolaria. ** [[Shy'm]], frantziar abeslaria. * [[1987]] &ndash; [[Karen Gillan]], eskoziar antzezlea. * [[1988]] &ndash; ** [[Hiroki Fujiharu]], japoniar futbolaria. ** [[Adrián Rodríguez]], kataluniar abeslari eta aktorea. * [[1990]] &ndash; [[Sara Uribe]], kolonbiar modelo eta telebista aurkezlea. * [[1993]] &ndash; [[Lukhanyo Am]], hegoafrikar errugbilaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1350]] &ndash; [[Joanes III.a Nuñez Larakoa]], [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko jauna]] (j. [[circa|c.]] [[1314]]/[[1315]]). * [[1790]] &ndash; [[Francisco Segurola]], gipuzkoar itsaslari eta merkataria, [[Buenos Aires]]en (j. [[1735]]). * [[1824]] &ndash; [[Juan Cruz Ruiz de Cabañas]], nafar elizgizona eta teologoa, [[Mexiko]]n (j. [[1752]]). * [[1954]] &ndash; [[Maria Goiri]], bizkaitar idazlea, Filologiako ikerlaria, irakaslea eta emakumeen eskubideen aldezlea, [[Madril]]en (j. [[1873]]). * [[1961]] &ndash; [[Agustin Eizagirre]], euskal herritar futbolaria (j. [[1897]]). * [[1983]] &ndash; [[Aingeru Irigarai]], nafar sendagile, idazle eta [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzain]] osoa (j. [[1899]]). * [[1992]] &ndash; [[Iñaki Sendagorta]] bikoiztailea. * [[1994]] &ndash; [[Venancio Perez]], ''Venancio'', [[Bilboko Athletic Kluba|Bilboko Athletic Klubeko]] jokalaria (j. [[1921]]). * [[2000]] &ndash; [[Antonia Salaberria]], gipuzkoar erraketista (j. [[1906]]). * [[2002]] &ndash; [[Juan Carlos Díaz Quincoces|Juan Carlos Díaz Quincoces, ''Quincoces II.a'']], arabar futbolaria (j. [[1933]]). * [[2003]] &ndash; [[Jean Etxeberri-Aintxart]], euskal herritar politikaria eta notarioa, [[Ipar Euskal Herri]]ko lehen diputatu eta kontseilari nagusi abertzalea (j. [[1914]]). * [[2017]] &ndash; [[Markinako Lehoia|Anton Totorikaguena, ''Markinako Lehoia'']], bizkaitar herri kirolaria (j. [[1935]]). === Mundua === * [[741]] &ndash; [[Gregorio III.a]], [[Aita santu]]a. * [[1058]] &ndash; [[Kasimiro I.a Poloniakoa]], [[Polonia]]ko dukea (j. [[1016]]). * [[1231]] &ndash; [[Valdemar Gaztea]], [[Danimarka]]ko erregea (j. [[1209]]). * [[1290]] &ndash; [[Leonor Gaztelakoa (1241-1290)|Leonor Gaztelakoa]], [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako infanta]] eta [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterrako erregina]] ezkontidea (j. [[1241]]). * [[1680]] &ndash; ** [[Gian Lorenzo Bernini]], italiar arkitekto, eskultore eta margolari [[barroko]]a (j. [[1598]]). ** [[Athanasius Kircher]], alemaniar jesulaguna eta [[polimatia|polimata]] (j. [[1602]]). * [[1694]] &ndash; [[Matsuo Bashō]], japoniar idazlea (j. [[1644]]). * [[1784]] &ndash; [[Junípero Serra]], espainiar elizgizona eta kolonizatzailea (j. [[1713]]). * [[1794]] &ndash; [[Cesare Beccaria]], italiar filosofo, legelari eta ekonomialaria (j. [[1738]]). * [[1821]] &ndash; [[Samuel Vince]], [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridgeko Unibertsitateko]] britainiar matematikari eta astronomoa (j. [[1749]]). * [[1825]] &ndash; [[Maximilien Sébastien Foy]], frantziar jeneral eta politikaria (j. [[1775]]). * [[1859]] &ndash; [[Washington Irving]], estatubatuar idazlea (j. [[1783]]). * [[1867]] &ndash; [[Julia Catherine Beckwith]], kanadar idazlea (j. [[1796]]). * [[1870]] &ndash; [[Frédéric Bazille]], frantziar margolari [[inpresionismo|inpresionista]] (j. [[1841]]). * [[1872]] &ndash; [[Mary Somerville]], eskoziar matematikari, astronomo eta ikerlari autodidakta (j. [[1780]]). * [[1873]] &ndash; [[Caterina Scarpellini]], italiar astronomo eta meteorologoa (j. [[1808]]). * [[1876]] &ndash; [[Karl von Baer]], estoniar sendagilea eta biologoa (j. [[1792]]). * [[1877]] &ndash; [[Julia Kavanagh]], irlandar idazlea (j. [[1824|1824)]] * [[1893]] &ndash; [[Mariana Grajales]], abertzale eta independentziaren aldeko kubatar ospetsua (j. [[1815]]). * [[1898]] &ndash; [[Conrad Ferdinand Meyer]], suitzar idazlea (j. [[1825]]). * [[1907]] &ndash; [[Stanisław Wyspiański]], poloniar antzerkigile, margolari, olerkari eta diseinatzailea (j. [[1869]]). * [[1915]] &ndash; [[Ferdinand Sarrien]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1840]]). * [[1918]] &ndash; [[Margaret Cruickshank]], Zeelanda Berrian erregistratutako lehenengo emakume medikua (j. [[1873]]). * [[1921]] &ndash; [[`Abdu'l-Bahá]], [[Bahá'u'lláh|Bahá'u'lláh-ren]] seme zaharrena eta [[Bahaismo|Bahá'í Fedearen]] burua (j. [[1844]]). * [[1936]] &ndash; [[Pedro Muñoz Seca]], [[Noucentisme]] edo 14 Belaunaldiaren espainiar idazlea, fusilatua (j. [[1879]]). * [[1937]] &ndash; [[Myroslava Sopilka]], ukrainar poeta eta eleberrigilea (j. [[1897]]). * [[1947]] &ndash; [[Philippe Leclerc de Hautecloque]], [[Frantziako mariskal]]a (j. [[1902]]). * [[1952]] &ndash; [[Elena Montenegrokoa]], [[Italia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1873]]). * [[1954]] &ndash; [[Enrico Fermi]], italiar fisikaria, lehen [[erreaktore nuklear]]raren garatzailea eta 1938ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1901]]). * [[1962]] &ndash; [[Gilemina I.a Herbehereetakoa]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] erregina (j. [[1880]]). * [[1966]] &ndash; [[José Isbert]], espainiar aktorea (j. [[1886]]). * [[1968]] &ndash; [[Enid Blyton]], ingeles idazlea, ''[[Bostak (Enid Blyton)|Bostak]]'' taldearen sortzailea (j. [[1897]]). * [[1969]] &ndash; [[Rosa Roig]], kataluniar maistra eta feminista (j. [[1890]]). * [[1970]] &ndash; [[Fritz von Unruh]], alemaniar poeta eta antzerkigilea (j. [[1885]]). * [[1975]] &ndash; [[Erico Verissimo]], basildar eleberrigilea eta literatura-historialari eta kritikaria (j. [[1905]]). * [[1976]] &ndash; [[Rosalind Russell]], estatubatuar aktorea (j. [[1907]]). * [[1977]] &ndash; [[Daniel Chalonge]], frantziar astronomo eta astrofisikaria (j. [[1895]]). * [[1978]] &ndash; [[Carlo Scarpa]], [[venezia]]r arkitektoa (j. [[1906]]). * [[1986]] &ndash; [[Elizabeth Thomas]], estatubatuar [[Egiptologia|egiptologoa]] (j. [[1907]]). * [[1992]] &ndash; [[Sidney Robert Nolan]], australiar artista (j. [[1917]]). * [[1993]] &ndash; [[Jerry Edmonton]], estatubatuar bateria jotzailea, ''[[Steppenwolf (musika taldea)|Steppenwolf]]'' taldeko kidea (j. [[1946]]). * [[1994]] &ndash; ** [[Jeffrey Dahmer|Jeffrey Dahmer, ''Milwaukeeko Gizajalea'']], estatubatuar serieko hiltzailea (j. [[1960]]). ** [[Vicente Enrique Tarancón]], espainiar kardinala (j. [[1907]]). * [[1998]] &ndash; [[Rita Hester]], Bostonen erail zuten afro-amerikar emakume transgeneroa (j. [[1963]]). * [[2002]] &ndash; [[Melih Cevdet Anday]], turkiar idazlea (j. [[1915]]). * [[2010]] &ndash; [[Leslie Nielsen]], kanadar aktorea (j. [[1926]]). * [[2011]] &ndash; [[Charles T. Kowal]], estatubatuar astronomoa (j. [[1940]]). * [[2014]] &ndash; [[Roberto Gómez Bolaños]], ''Chespirito'', mexikar aktore, idazle, gidoilari, musikagile, zuzendari eta telebista ekoizlea (j. [[1929]]). * [[2015]] &ndash; ** [[Luc Bondy]], suitzar antzerki eta opera zuzendaria (j. [[1948]]). ** [[Gerry Byrne]], ingeles futbolaria (h. [[2015]]). ** [[José María Mendiluce]], espainiar ekonomista eta politikaria (j. [[1951]]). * [[2016]] &ndash; [[Mark Taimanov]], errusiar-ukrainar xakelaria (j. [[1926]]). * [[2018]] &ndash; ** [[Nicanor de Carvalho]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1947]]). ** [[Robert Morris]], estatubatuar artista bisuala, artista kontzeptuala eta idazlea (j. [[1931]]). * [[2019]] &ndash; [[Pim Verbeek]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1956]]). * [[2020]] &ndash; ** [[David Prowse]], ingeles kulturista, pisu jasotzailea eta aktorea, jatorrizko ''[[Star Wars]]'' trilogian [[Darth Vader]]ren antzezlea (j. [[1935]]). ** [[Juan de Dios Román]], espainiar eskubaloi entrenatzailea, Espainiako Eskubaloi Errege Federazioaren lehendakaria (j. [[1942]]). ** [[Jean-Louis Servan-Schreiber]], frantziar kazetaria, saikeragilea eta giza eskubideen aldeko aktibista (j. [[1937]]). * [[2021]] &ndash; ** [[François Moncla]], frantziar errugbilaria (j. [[1932]]). ** [[Norodom Ranariddh]], kanbodiar printze eta politikaria, [[Kanbodia]]ko lehen ministroa (j. [[1944]]). ** [[Frank Williams]], ingeles enpresaburu, lasterketetako autoen gidaria eta 1 Formulako taldearen jabea (j. [[1942]]). * [[2022]] &ndash; [[Clarence Gilyard]], estatubatuar aktore eta idazlea (j. [[1955]]). * [[2023]] &ndash; [[Queenz Cheng]], [[Malaysia]]ko aktore eta abeslaria (j. [[1986]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Oroxa, Iraun eta Iraunsuge. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Azaroaren 27]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 29]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] hz3mbltdcgjto4jnd5wq7nquf8wyfst 9984345 9983753 2024-11-28T19:41:15Z Artegia 65203 /* Mundua */ 9984345 wikitext text/x-wiki '''Azaroaren 28'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamabigarren [[egun]]a da, 333.a [[bisurte]]etan. 33 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|11|28}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == ==== Euskal Herria ==== * [[1575]] &ndash; [[Garrote]]z exekutatu zituzten Miguel Zubiri eta Maria Johan [[Iruñea]]n, [[sorginkeri]]a egotzita. Hil ostean gorpuak erre zituzten. [[Anotzibar]]reko bi haurren deklarazioetan oinarrituta, hainbat atxiloketa izan ziren “herriko akelarreetan parte hartzea” egotzita. Lau atxilotu nagusietatik beste biak kartzelan hil ziren. * [[1979]] &ndash; [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], hiru goardia zibil hil zituen [[Azpeitia]]n. * [[2008]] &ndash; [[Kutxabank|Euskadiko Aurrezki Kutxaren]] sorrera onartu zuen [[Bilbao Bizkaia Kutxa|BBK]]-k; ez, ordea, [[Kutxa]]k. ==== Mundua ==== * [[1821]] &ndash; [[Panama]] [[Espainia]]tik independizatu zen. * [[1912]] &ndash; [[Albania]] [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperiotik]] independizatu zen. * [[1960]] &ndash; [[Mauritania]] [[Frantzia]]tik independizatu zen. * [[1985]] &ndash; [[Shell plc|Shell]] petrolio konpainiak klima aldaketaz egin berri zuen txostena ezkutatzea erabaki zuen. * [[1990]] &ndash; [[Margaret Thatcher]]ren, [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] lehen ministroaren, agintaldia bukatu zen. * [[1994]] &ndash; [[Norvegia]]n egindako erreferendumean, bertako herritarrek [[Europar Batasuna|Europako Batasunean]] ez sartzea erabaki zuten, nahiz eta orduko gobernuak aldeko jarrera babestu zuen. * [[2006]] &ndash; [[Kanada]]ko parlamentuak [[Quebec]], [[Kanada]] barruko nazio bezala onartu zuen. * [[2010]] &ndash; ** [[2010eko Kataluniako Parlamentuko hauteskundeak|Kataluniako hauteskundeak]]: [[Konbergentzia eta Batasuna|CiU]] irabazle atera zen; eta ordurarte gobernuan zegoen [[Kataluniako Sozialisten Alderdia|PSC]], [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERC]] eta [[Kataluniarako Iniziatiba Berdeak &ndash; Ezker Batua eta Alternatiboa|ICV-EUiAren]] hirukoaren porrota jazo zen. ** [[WikiLeaks]]ek 250.000 dokumentu klasifikatu [[Ameriketako Estatu Batuetako telegramen publikazioa|publikatu zituen]]. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1967]] &ndash; [[Jocelyn Bell Burnell]]ek [[PSR B1919+21]] irrati-pultsarra aurkitu zuen, mota honetako lehenengoa. == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1830]] &ndash; [[Marie Clémence Richard]], [[Luis Luziano Bonaparte]]ren zuberoar emaztea (h. [[1915]]). * [[1875]] &ndash; [[Juan Bautista Eguzkitza]], euskal idazle eta itzultzailea (h. [[1939]]). * [[1895]] &ndash; [[Juan Artola]], euskal herritar futbolaria (h. [[1937]]). * [[1903]] &ndash; [[Jacinto Argaia]], euskal apezpikua, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako elizbarrutiko]] apezpikua izandakoa (h. [[1993]]). * [[1905]] &ndash; [[Jose Saenz Garmendia]], ''Pepe Andoain'', gipuzkoar musikagile herritarra, irakasle eta musikaria (h. [[1982]]). * [[1910]] &ndash; [[Pierre Narbaitz Jauregi]], euskal apaiz eta misiolaria (h. [[1966]]). * [[1913]] &ndash; [[Santiago Uranga]], bizkaitar margolaria (h. [[1979]]). * [[1940]] &ndash; ** [[Idoia Estornes Zubizarreta|Idoia Estornes]], gipuzkoar idazlea eta historialaria, [[Santiago (Txile)|Txileko Santiagon]]. ** [[Javier Sádaba]], bizkaitar filosofoa eta gaztelaniazko idazlea. * [[1943]] &ndash; [[José Ignacio Askasibar]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1951]] &ndash; [[Julián Andiano]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[Ana Blanco]], pedagogoa eta telebistako aurkezlea. ** [[Francisco Iribarren]], [[Nafar Herriaren Batasuna|UPNko]] nafar politikari ohia. * [[1961]] &ndash; [[Ramón García]], bizkaitar telebista aurkezlea. * [[1962]] &ndash; [[Terexa Lekumberri]], baxenafar etnologoa eta ondare eta [[Euskal etnopoloa|Euskal Etnopoloaren]] koordinatzailea [[Euskal Kultur Erakundea|Euskal kultur erakundean]]. * [[1965]] &ndash; [[Zuriñe Fernández Gerenabarrena]], arabar musikagilea. * [[1969]] &ndash; [[Javier Olaizola]], gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea. * [[1973]] &ndash; [[Iñaki Barrenetxea Giraldez|Iñaki Barrenetxea]], bizkaitar txirrindulari ohia. * [[1975]] &ndash; ** [[José Antonio Garrido]], bizkaitar txirrindulari ohia. ** [[Olivier Martikorena]], lapurtar urpeko ehiztaria. * [[1976]] &ndash; [[Aitor Ocio]], arabar futbolari ohia. * [[1978]] &ndash; [[María Berasarte]], gipuzkoar abeslaria. * [[1979]] &ndash; [[Xabier Burgueña]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1988]] &ndash; [[Paul de la Cuesta]], euskal eskiatzailea. * [[1997]] &ndash; [[Urko Berrade]], nafar txirrindularia. * [[2001]] &ndash; ** [[Markel Arana]], bizkaitar futbolaria. ** [[Rafael Villalonga]], bizkaitar belar hockey jokalaria. === Mundua === * [[1118]] &ndash; [[Emanuel I.a Komneno]], [[Bizantziar Inperioa|Bizantziar Inperioko]] enperadorea (h. [[1180]]). * [[1489]] &ndash; [[Margarita Tudor]], Eskoziako erregina ezkontidea (h. [[1541]]). * [[1632]] &ndash; [[Jean-Baptiste Lully]], italiar musikagilea (h. [[1687]]). * [[1682]] &ndash; [[Betty Parris]], [[Salemgo sorginkeria prozesua|Salemgo sorginkeria prozesuan]] lehen salatzaileetako bat (h. [[1760]]). * [[1757]] &ndash; [[William Blake]], ingeles poeta eta margolaria (h. [[1827]]). * [[1770]] &ndash; [[Luisa Orange-Nassaukoa]], Brunswick-Wolfenbütteleko printzesa (h. [[1819]]). * [[1781]] &ndash; [[Kikuchi Yōsai]], japoniar margolaria (h. [[1878]]). * [[1785]] &ndash; [[Victor de Broglie]], [[Frantziako lehen ministro]]a (h. [[1870]]). * [[1792]] &ndash; [[Victor Cousin]], frantziar filosofoa (h. [[1867]]). * [[1811]] &ndash; [[Maximiliano II.a Bavariakoa]], [[Bavariako Erresuma|Bavariako erregea]] (h. [[1864]]). * [[1820]] &ndash; [[Friedrich Engels]], alemaniar filosofo, ekonomista eta iraultzailea (h. [[1895]]). * [[1829]] &ndash; [[Anton Rubinstein]], errusiar pianista (h. [[1894]]). * [[1832]] &ndash; [[Leslie Stephen]], ingeles idazle, kritikari, historialari, biografo eta mendizalea (h. [[1904]]). * [[1834]] &ndash; [[Étienne Laspeyres]], alemaniar ekonomilari eta estatistikaria (h. [[1913]]). * [[1837]] &ndash; [[John Wesley Hyatt]], estatubatuar asmatzailea, [[plastiko]]aren sortzailetzat hartua (h. [[1920]]). * [[1847]] &ndash; [[José María Pascual del Pobil]], espainiar aristokrata eta politikaria, [[Bizkai]]ko gobernadore zibila (h. [[1929]]). * [[1857]] &ndash; [[Alfontso XII.a Espainiakoa]], [[Espainiako errege-erreginen zerrenda|Espainiako erregea]] (h. [[1885]]). * [[1880]] &ndash; [[Aleksandr Blok]], errusiar olerkari sinbolista (h. [[1921]]). * [[1881]] &ndash; [[Stefan Zweig]], austriar eleberrigile, antzerkigile, kazetari eta biografoa (h. [[1942]]). * [[1887]] &ndash; [[Ernst Röhm]], alemaniar militarra, [[Sturmabteilung]] (SA) taldearen burua eta sortzaileetakoa (h. [[1934]]). * [[1895]] &ndash; [[Jose Iturbi]], euskal jatorriko [[valentzia]]r piano-jolea. * [[1904]] &ndash; [[Nancy Mitford]], ingeles eleberrigile, biografo eta kazetaria (h. [[1973]]). * [[1907]] &ndash; [[Alberto Moravia]], italiar idazlea (h. [[1990]]). * [[1908]] &ndash; [[Claude Lévi-Strauss]], frantziar filosofo eta antropologoa (h. [[2009]]). * [[1912]] &ndash; [[Eugenio Fernández Granell]], galiziar pintore, idazle eta poeta surrealista (h. [[2001]]). * [[1915]] &ndash; [[Konstantin Simonov]], sobietar olerkari, antzerkigile eta gerra-berriemailea (h. [[1979]]). * [[1916]] &ndash; ** [[Lilian Baels]], [[Belgika]]ko printzesa (h. [[2002]]). ** [[Ramón José Velásquez]], [[Venezuela]]ko presidentea (h. [[2014]]). * [[1923]] &ndash; ** [[Gloria Grahame]], estatubatuar aktorea (h. [[1981]]). ** [[Emilio Rodríguez]], espainiar txirrindularia (h. [[1984]]). * [[1924]] &ndash; [[Johanna Döbereiner]], txekiar-brasildar ingeniari agronomoa, lurraren biologian aitzindaria (h. [[2000]]). * [[1927]] &ndash; [[Abdul Halim Kedahkoa]], Kedahko sultana eta [[Malaysia]]ko erregea (h. [[2017]]). * [[1928]] &ndash; [[Yolande Fox]], estatubatuar abeslari eta modeloa (h. [[2016]]). * [[1931]] &ndash; ** [[María Victoria Atencia]], espainiar poeta. ** [[Joan Guinjoan Gispert]], kataluniar konpositorea. ** [[Tomi Ungerer]], frantziar marrazkilari eta ilustratzailea (h. [[2019]]). * [[1932]] &ndash; [[Gato Barbieri]], argentinar jazz saxofoi-jotzaile eta musikagilea (h. [[2016]]). * [[1933]] &ndash; [[Hope Lange]], estatubatuar aktorea (h. [[2003]]). * [[1934]] &ndash; [[Pierre Joxe]], frantziar politikaria. * [[1936]] &ndash; ** [[Carol Gilligan]], estatubatuar feminista, filosofo eta psikologoa. ** [[Philippe Sollers]], frantziar idazle eta kritikaria (h. [[2023]]). * [[1938]] &ndash; [[Michael Ritchie]], estatubatuar zinema-zuzendaria (h. [[2001]]). * [[1941]] &ndash; ** [[Laura Antonelli]], italiar zinema aktorea (h. [[2015]]). ** [[Maaouya Ould Sid'Ahmed Taya]], [[Mauritania]]ko presidente ohia. * [[1943]] &ndash; [[George T. Miller]], eskoziar australiar zinema zuzendaria (h. [[2023]]). * [[1946]] &ndash; [[Joe Dante]], estatubatuar zinema zuzendaria, ekoizlea, muntatzailea eta aktorea. * [[1947]] &ndash; ** [[Michel Berger]], frantziar musikagilea (h. [[1992]]). ** [[Gustav Hasford]], estatubatuar idazle, gidoilari eta gerra-berriemailea (h. [[1993]]). * [[1948]] &ndash; [[Agnieszka Holland]], poloniar zinema-zuzendaria. * [[1949]] &ndash; ** [[Alexander Godunov]], [[sobiet]]ar ballet dantzari eta aktorea (h. [[1995]]). ** [[Isabel Vilallonga]], espainiar politikaria eta funtzionarioa. * [[1950]] &ndash; ** [[María Teresa González]], asturiar poeta eta idazlea (h. [[1995]]). ** [[Ed Harris]], estatubatuar aktorea eta zinema zuzendaria. ** [[Russell Alan Hulse]], estatubatuar fisikaria, 1993ko [[Fisikako Nobel Saria]]. ** [[George Yonashiro]], japoniar futbolari ohia. * [[1952]] &ndash; [[Pat Cox]], irlandar politikaria, [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria. * [[1957]] &ndash; ** [[Gaspar Llamazares]], [[Ezker Batua (Espainia)|Ezker Batuako]] koordinatzaile nagusi ohia. ** [[Yasutaro Matsuki]], japoniar futbolari ohia. * [[1959]] &ndash; [[Stephen Roche]], irlandar txirrindulari ohia. * [[1960]] &ndash; ** [[John Galliano]], ingeles jostuna. ** [[Vicent Partal]], valentziar kazetaria, [[VilaWeb]] egunkari digitaleko zuzendaria. * [[1961]] &ndash; [[Alfonso Cuarón]], mexikar zinema zuzendari, ekoizle, gidoigile eta eleberrigilea. * [[1963]] &ndash; [[Russell Malone]] AEBko jazz gitarra-jotzailea. * [[1965]] &ndash; [[Anastasia Hille]], britainiar aktorea. * [[1967]] &ndash; ** [[Marcel Ciolacu]], [[Errumania]]ko lehen ministroa. ** [[Hossein Shahabi]], irandar zinema zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (h. [[2023]]). ** [[Anna Nicole Smith]], estatubatuar modelo eta aktorea, [[Playboy]] aldizkariko ''playmate'' ezagunenetakoa (h. [[2007]]). * [[1970]] &ndash; [[Édouard Philippe]], [[Frantziako Lehen Ministro]]a. * [[1972]] &ndash; [[Claudia López Benaiges]], txiletar militante feminista eta anarkista (h. [[1998]]). * [[1974]] &ndash; ** [[Takehiko Aoki]], japoniar futbolari ohia. ** [[Małgorzata Kordowicz]], poloniar errabinoa. * [[1975]] &ndash; [[Takashi Shimoda]], japoniar futbolari ohia. * [[1976]] &ndash; [[Juana Acosta]], hispano-kolonbiar zinema, antzerki eta telebistako aktorea. * [[1979]] &ndash; [[Yasuyo Yamagishi]], japoniar futbolari ohia. * [[1981]] &ndash; [[Louise Bourgoin]], bretainiar aktore, modelo eta telebista-aurkezlea. * [[1982]] &ndash; [[Nataša Maza]], serbiar folk abeslaria. * [[1984]] &ndash; [[Mary Elizabeth Winstead]], estatubatuar aktorea. * [[1985]] &ndash; ** [[Álvaro Pereira]], uruguaiar futbolaria. ** [[Shy'm]], frantziar abeslaria. * [[1987]] &ndash; [[Karen Gillan]], eskoziar antzezlea. * [[1988]] &ndash; ** [[Hiroki Fujiharu]], japoniar futbolaria. ** [[Adrián Rodríguez]], kataluniar abeslari eta aktorea. * [[1990]] &ndash; [[Sara Uribe]], kolonbiar modelo eta telebista aurkezlea. * [[1993]] &ndash; [[Lukhanyo Am]], hegoafrikar errugbilaria. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1350]] &ndash; [[Joanes III.a Nuñez Larakoa]], [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko jauna]] (j. [[circa|c.]] [[1314]]/[[1315]]). * [[1790]] &ndash; [[Francisco Segurola]], gipuzkoar itsaslari eta merkataria, [[Buenos Aires]]en (j. [[1735]]). * [[1824]] &ndash; [[Juan Cruz Ruiz de Cabañas]], nafar elizgizona eta teologoa, [[Mexiko]]n (j. [[1752]]). * [[1954]] &ndash; [[Maria Goiri]], bizkaitar idazlea, Filologiako ikerlaria, irakaslea eta emakumeen eskubideen aldezlea, [[Madril]]en (j. [[1873]]). * [[1961]] &ndash; [[Agustin Eizagirre]], euskal herritar futbolaria (j. [[1897]]). * [[1983]] &ndash; [[Aingeru Irigarai]], nafar sendagile, idazle eta [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzain]] osoa (j. [[1899]]). * [[1992]] &ndash; [[Iñaki Sendagorta]] bikoiztailea. * [[1994]] &ndash; [[Venancio Perez]], ''Venancio'', [[Bilboko Athletic Kluba|Bilboko Athletic Klubeko]] jokalaria (j. [[1921]]). * [[2000]] &ndash; [[Antonia Salaberria]], gipuzkoar erraketista (j. [[1906]]). * [[2002]] &ndash; [[Juan Carlos Díaz Quincoces|Juan Carlos Díaz Quincoces, ''Quincoces II.a'']], arabar futbolaria (j. [[1933]]). * [[2003]] &ndash; [[Jean Etxeberri-Aintxart]], euskal herritar politikaria eta notarioa, [[Ipar Euskal Herri]]ko lehen diputatu eta kontseilari nagusi abertzalea (j. [[1914]]). * [[2017]] &ndash; [[Markinako Lehoia|Anton Totorikaguena, ''Markinako Lehoia'']], bizkaitar herri kirolaria (j. [[1935]]). === Mundua === * [[741]] &ndash; [[Gregorio III.a]], [[Aita santu]]a. * [[1058]] &ndash; [[Kasimiro I.a Poloniakoa]], [[Polonia]]ko dukea (j. [[1016]]). * [[1231]] &ndash; [[Valdemar Gaztea]], [[Danimarka]]ko erregea (j. [[1209]]). * [[1290]] &ndash; [[Leonor Gaztelakoa (1241-1290)|Leonor Gaztelakoa]], [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako infanta]] eta [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterrako erregina]] ezkontidea (j. [[1241]]). * [[1680]] &ndash; ** [[Gian Lorenzo Bernini]], italiar arkitekto, eskultore eta margolari [[barroko]]a (j. [[1598]]). ** [[Athanasius Kircher]], alemaniar jesulaguna eta [[polimatia|polimata]] (j. [[1602]]). * [[1694]] &ndash; [[Matsuo Bashō]], japoniar idazlea (j. [[1644]]). * [[1784]] &ndash; [[Junípero Serra]], espainiar elizgizona eta kolonizatzailea (j. [[1713]]). * [[1794]] &ndash; [[Cesare Beccaria]], italiar filosofo, legelari eta ekonomialaria (j. [[1738]]). * [[1821]] &ndash; [[Samuel Vince]], [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridgeko Unibertsitateko]] britainiar matematikari eta astronomoa (j. [[1749]]). * [[1825]] &ndash; [[Maximilien Sébastien Foy]], frantziar jeneral eta politikaria (j. [[1775]]). * [[1859]] &ndash; [[Washington Irving]], estatubatuar idazlea (j. [[1783]]). * [[1867]] &ndash; [[Julia Catherine Beckwith]], kanadar idazlea (j. [[1796]]). * [[1870]] &ndash; [[Frédéric Bazille]], frantziar margolari [[inpresionismo|inpresionista]] (j. [[1841]]). * [[1872]] &ndash; [[Mary Somerville]], eskoziar matematikari, astronomo eta ikerlari autodidakta (j. [[1780]]). * [[1873]] &ndash; [[Caterina Scarpellini]], italiar astronomo eta meteorologoa (j. [[1808]]). * [[1876]] &ndash; [[Karl von Baer]], estoniar sendagilea eta biologoa (j. [[1792]]). * [[1877]] &ndash; [[Julia Kavanagh]], irlandar idazlea (j. [[1824|1824)]] * [[1893]] &ndash; [[Mariana Grajales]], abertzale eta independentziaren aldeko kubatar ospetsua (j. [[1815]]). * [[1898]] &ndash; [[Conrad Ferdinand Meyer]], suitzar idazlea (j. [[1825]]). * [[1907]] &ndash; [[Stanisław Wyspiański]], poloniar antzerkigile, margolari, olerkari eta diseinatzailea (j. [[1869]]). * [[1915]] &ndash; [[Ferdinand Sarrien]], [[Frantziako lehen ministro]]a (j. [[1840]]). * [[1918]] &ndash; [[Margaret Cruickshank]], Zeelanda Berrian erregistratutako lehenengo emakume medikua (j. [[1873]]). * [[1921]] &ndash; [[`Abdu'l-Bahá]], [[Bahá'u'lláh|Bahá'u'lláh-ren]] seme zaharrena eta [[Bahaismo|Bahá'í Fedearen]] burua (j. [[1844]]). * [[1936]] &ndash; [[Pedro Muñoz Seca]], [[Noucentisme]] edo 14 Belaunaldiaren espainiar idazlea, fusilatua (j. [[1879]]). * [[1937]] &ndash; [[Myroslava Sopilka]], ukrainar poeta eta eleberrigilea (j. [[1897]]). * [[1947]] &ndash; [[Philippe Leclerc de Hautecloque]], [[Frantziako mariskal]]a (j. [[1902]]). * [[1952]] &ndash; [[Elena Montenegrokoa]], [[Italia]]ko erregina ezkontidea (j. [[1873]]). * [[1954]] &ndash; [[Enrico Fermi]], italiar fisikaria, lehen [[erreaktore nuklear]]raren garatzailea eta 1938ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1901]]). * [[1962]] &ndash; [[Gilemina I.a Herbehereetakoa]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] erregina (j. [[1880]]). * [[1966]] &ndash; [[José Isbert]], espainiar aktorea (j. [[1886]]). * [[1968]] &ndash; [[Enid Blyton]], ingeles idazlea, ''[[Bostak (Enid Blyton)|Bostak]]'' taldearen sortzailea (j. [[1897]]). * [[1969]] &ndash; [[Rosa Roig]], kataluniar maistra eta feminista (j. [[1890]]). * [[1970]] &ndash; [[Fritz von Unruh]], alemaniar poeta eta antzerkigilea (j. [[1885]]). * [[1975]] &ndash; [[Erico Verissimo]], basildar eleberrigilea eta literatura-historialari eta kritikaria (j. [[1905]]). * [[1976]] &ndash; [[Rosalind Russell]], estatubatuar aktorea (j. [[1907]]). * [[1977]] &ndash; [[Daniel Chalonge]], frantziar astronomo eta astrofisikaria (j. [[1895]]). * [[1978]] &ndash; [[Carlo Scarpa]], [[venezia]]r arkitektoa (j. [[1906]]). * [[1986]] &ndash; [[Elizabeth Thomas]], estatubatuar [[Egiptologia|egiptologoa]] (j. [[1907]]). * [[1992]] &ndash; [[Sidney Robert Nolan]], australiar artista (j. [[1917]]). * [[1993]] &ndash; [[Jerry Edmonton]], estatubatuar bateria jotzailea, ''[[Steppenwolf (musika taldea)|Steppenwolf]]'' taldeko kidea (j. [[1946]]). * [[1994]] &ndash; ** [[Jeffrey Dahmer|Jeffrey Dahmer, ''Milwaukeeko Gizajalea'']], estatubatuar serieko hiltzailea (j. [[1960]]). ** [[Vicente Enrique Tarancón]], espainiar kardinala (j. [[1907]]). * [[1998]] &ndash; [[Rita Hester]], Bostonen erail zuten afro-amerikar emakume transgeneroa (j. [[1963]]). * [[2002]] &ndash; [[Melih Cevdet Anday]], turkiar idazlea (j. [[1915]]). * [[2010]] &ndash; [[Leslie Nielsen]], kanadar aktorea (j. [[1926]]). * [[2011]] &ndash; [[Charles T. Kowal]], estatubatuar astronomoa (j. [[1940]]). * [[2014]] &ndash; [[Roberto Gómez Bolaños]], ''Chespirito'', mexikar aktore, idazle, gidoilari, musikagile, zuzendari eta telebista ekoizlea (j. [[1929]]). * [[2015]] &ndash; ** [[Luc Bondy]], suitzar antzerki eta opera zuzendaria (j. [[1948]]). ** [[Gerry Byrne]], ingeles futbolaria (h. [[2015]]). ** [[José María Mendiluce]], espainiar ekonomista eta politikaria (j. [[1951]]). * [[2016]] &ndash; [[Mark Taimanov]], errusiar-ukrainar xakelaria (j. [[1926]]). * [[2018]] &ndash; ** [[Nicanor de Carvalho]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1947]]). ** [[Robert Morris]], estatubatuar artista bisuala, artista kontzeptuala eta idazlea (j. [[1931]]). * [[2019]] &ndash; [[Pim Verbeek]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1956]]). * [[2020]] &ndash; ** [[David Prowse]], ingeles kulturista, pisu jasotzailea eta aktorea, jatorrizko ''[[Star Wars]]'' trilogian [[Darth Vader]]ren antzezlea (j. [[1935]]). ** [[Juan de Dios Román]], espainiar eskubaloi entrenatzailea, Espainiako Eskubaloi Errege Federazioaren lehendakaria (j. [[1942]]). ** [[Jean-Louis Servan-Schreiber]], frantziar kazetaria, saikeragilea eta giza eskubideen aldeko aktibista (j. [[1937]]). * [[2021]] &ndash; ** [[François Moncla]], frantziar errugbilaria (j. [[1932]]). ** [[Norodom Ranariddh]], kanbodiar printze eta politikaria, [[Kanbodia]]ko lehen ministroa (j. [[1944]]). ** [[Frank Williams]], ingeles enpresaburu, lasterketetako autoen gidaria eta 1 Formulako taldearen jabea (j. [[1942]]). * [[2022]] &ndash; [[Clarence Gilyard]], estatubatuar aktore eta idazlea (j. [[1955]]). * [[2023]] &ndash; [[Queenz Cheng]], [[Malaysia]]ko aktore eta abeslaria (j. [[1986]]). * [[2024]] &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Oroxa, Iraun eta Iraunsuge. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Azaroaren 27]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Azaroaren 29]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] l8bgeadvhs35ncdgvwm477q4gprao2x 0 4111 9984216 9946720 2024-11-28T17:31:20Z Eliatxo 96586 /* Mundua */ 9984216 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 1'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta hogeita hamabostgarren [[egun]]a da, 336.a [[bisurte]]etan. 30 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|1}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1970]] - [[Eugen Beihl]] ohorezko kontsul alemaniarra [[ETA]]k [[Donostia]]n bahitu zuen. Haren automobila erabilizi [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrira]] eraman zuten. Burgosko Prozesu betean, presioa eragiteko ekintza izan zen. * [[1978]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] Manuel Leon Ortega [[guardia Zibila|goardia zibileko]] agentea hil zuen [[Oñati]]n. * [[1993]] – [[Ertzaintza]] [[Egin (egunkaria)|Egin egunkariaren]] [[Hernani]]ko egoitzetan sartu zen eta ikerketa saileko ordenagailuak eraman zituen. === Mundua === * [[1955]] – Poliziak [[Rosa Parks]] emakume beltza atxilotu zuen [[Montgomery]]n ([[Alabama]], [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] gizon zuri bati autobuseko eserlekua ez uzteagatik. * [[1998]] – [[Quebec]]eko [[Alderdi Quebecarra]]k eskualdeko hauteskundeak irabazi zituen. * [[2005]] – [[Hegoafrika]]k sexu bereko pertsonen arteko ezkontzak legeztatu zituen. * [[2006]] – Ia 400 hildako [[Filipinak|Filipinetan]] Durian tifoiaren euriek eragindako uholde eta lubiziengatik. * [[2007]] – [[Frantzia]]: [[Guardia Zibila|Guardia zibil]] bat hil eta beste bat larri zauritu zituzten [[Capbreton]]en ustezko [[Euskadi Ta Askatasuna|etakideek]] haien aurkako operazio batean. * [[2009]] – [[Eskozia]]ren [[independentzia]]ri buruzko galdeketa egiteko bide orria aurkeztu zuen [[Alex Salmond]]ek. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === === Mundua === * [[1993]] – ''[[Little Buddha]]'' ("Buda Txikia") filma estreinatu zen, [[Bernardo Bertolucci]]k zuzendu eta [[Keanu Reeves]], [[Bridget Fonda]], [[Chris Isaak]], [[Ruocheng Ying]] eta [[Rudraprasad Sengupta]] aktoreek antzeztu zuten. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === * [[2008]] – [[Bidarte]]ko Estia ingeniaritza eskolak eta [[Mondragon Unibertsitatea]]k hitzarmena sinatu zuten [[Baionako Merkatal eta Industri Ganbara]]ren egoitzan. === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1443]] – [[Maddalen Frantziakoa]], [[Vianako Printzea|Vianako printzesa]] eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] erregeordea (h. [[1495]]). * [[1664]] – [[André Dreuillet]], frantziar apaiz katolikoa, [[Baionako elizbarrutia|Baionako apezpikua]] izandakoa, [[Tolosa Okzitania]]n (h. [[1727]]). * [[1795]] – [[Xavier de Ravignan]], lapurtar aita jesuita, [[Parisko Notre-Dame katedrala|Parisko Notre-Dame katedraleko]] sermolaria (h. [[1858]]). * [[1822]] - [[Andrés Isasi Zulueta]], arabar jatorriko bilbotar negozio-gizona (h. [[circa|c.]] [[1890]]). * [[1863]] – [[José Salis]], gipuzkoar pintorea, [[Santoña]]n (h. [[1927]]). * [[1884]] – [[Ignazio Maria Etxaide]], euskarazko eta gaztelaniazko idazlea, ingeniaria eta euskaltzalea (h. [[1962]]). * [[1886]] – [[Jan Piarre Larralde]], lapurtar bertsolaria (h. [[1945]]). * [[1899]] – ** [[Mayi Elizaga]], frantsesezko lapurtar idazlea (h. [[1941]]). ** [[Aurelio Iñigo]], nafar ekintzaile anarkista (h. [[1936]]). * [[1902]] – [[Manuel Iribarren]], nafar idazle eta kritikaria (h. [[1973]]). * [[1904]]- [[Telesforo Monzón|Telesforo Monzon]], [[bergara]]r idazle, euskaltzain eta politikaria, buruzagi [[jeltzale|jelkidea]] eta ondoren [[Herri Batasuna]]ren sortzaileetako bat (h. [[1981]]). * [[1917]] – [[Felisa Libano]], bizkaitar nekazaria, pandero jotzailea eta dantzaria (h. [[2000]]). * [[1918]] – [[José Joaquín Arazuri]], nafar medikua eta historialaria (h. [[2000]]). * [[1924]] – [[Paula Lamarain]], gipuzkoar erraketista (h. [[2018]]). * [[1937]] - [[Concepción García Gainza]], nafar arte-historialaria. * [[1941]] – [[José Antonio Latorre]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1943]] – [[Gregorio Larrañaga|Gregorio Larrañaga, ''Mañukorta'']], bizkaitar bertsolaria (h. [[2022]]). * [[1955]] – [[Francisco Egozkue|''Pancho'' Egozkue]], nafar auto pilotu ohia, [[Kalifornia Beherea]]n. * [[1958]] – [[Silvia Iranzo]], gipuzkoar ekonomialaria eta Espainiako enbaxadore ohia. * [[1961]] – [[Txema Portillo]], euskal historialaria, [[Ermuko Foroa]]ren sortzaileetako bat, [[Castro Urdiales]]en. * [[1964]] – [[Maria Iraburu]], nafar biologialari, ikerlari eta unibertsitate irakaslea. * [[1969]] – [[Mateo Garralda]], nafar eskubaloi jokalari ohi eta entrenatzailea. * [[1970]] – [[Antonio Casado da Rocha]], gipuzkoar filosofoa eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea, [[Henry David Thoreau]]ren bizitza eta filosofian eta [[bioetika]]n aditua. * [[1975]] – [[Rubén Zamora]], nafar aktorea. * [[1980]] – [[Anuska Esnal Oliden]], gipuzkoar gizarte langilea eta politikaria * [[1988]] – [[Alberto Agirrezabalaga]], gipuzkoar eskubaloi jokalaria. * [[1993]] – [[Gotzon Udondo]], bizkaitar txirrindularia. * [[2003]] – [[Hugo Aznar]], nafar txirrindularia. === Mundua === * [[1081]] – [[Luis VI.a Frantziakoa]], [[Frantziako errege-erreginen zerrenda|Frankoen erregea]] (h. [[1137]]). * [[1083]] – [[Ana Komnena]], [[bizantzio|bizantziar]] printzesa eta historialaria, ''[[Alexiada]]'' lanaren egilea (h. [[1153]]). * [[1241]] – [[Margarita Siziliakoa]], [[Sizilia]] eta [[Alemania]]ko printzesa (h. [[1270]]). * [[1415]] &ndash; [[Jan Długosz]], poloniar apaiza, kronista, diplomazialari, militar eta historialaria (h. [[1480]]). * [[1561]] – [[Sofia Edviga Brunswick-Wolfenbüttelekoa]], [[Brunswick-Wolfenbüttel]]eko printzesa eta [[Pomerania-Wolgast]]eko dukesa ezkontidea (h. [[1631]]). * [[1716]] – [[Étienne Maurice Falconet]], frantziar eskultorea (h. [[1791]]). * [[1761]] – [[Marie Tussaud]], frantziar artista (h. [[1850]]). * [[1792]] – [[Nikolai Lobatxevski]], errusiar matematikari eta geometra (h. [[1856]]). * [[1800]] – [[Mihály Vörösmarty]], hungariar idazlea (h. [[1855]]). * [[1806]] – [[Lungtok Gyatso]], bederatzigarren [[Dalai Lama]] (h. [[1815]]). * [[1817]] – [[Violante Bivar e Velasco]], brasildar idazle, kazetari eta argitaratzaile feminista (h. [[1875]]). * [[1823]] – [[Karl Schenk]], [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a (h. [[1895]]). * [[1844]] – [[Alexandra Danimarkakoa]], [[Erresuma Batu]]ko erregina ezkontidea (h. [[1925]]). * [[1851]] – [[Eugenie Schumann]], alemaniar piano-jotzailea, piano-irakaslea eta idazlea (h. [[1938]]). * [[1863]] – [[Orein Beltz]], oglala leinuko [[siux]] tribu indiarreko buruzagia (h. [[1950]]). * [[1867]] – [[Ignacy Mościcki]], [[Polonia]]ko presidentea (h. [[1946]]). * [[1872]] – [[Maria Walanda Maramis]], Indonesiako Heroi Nazionala (h. [[1924]]) * [[1873]] – [[Charles Ruijs de Beerenbrouck]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (h. [[1936]]). * [[1874]] – [[Michael Mallin]], irlandar errepublikar eta sozialista, [[Pazko matxinada|1916ko Pazko Matxinadako]] buruzagietako bat (h. [[1916]]). * [[1880]] – [[Thomas Griffith Taylor]], ingeles geografoa, antropologoa eta esploratzailea (h. [[1963]]). * [[1883]] – [[Luigi Ganna]], italiar txirrindularia, [[Italiako Giroa]]ren lehen garailea (h. [[1957]]). * [[1884]] – [[Karl Schmidt-Rottluff]], alemaniar margolari espresionista eta marrazkilaria, ''Die Brücke'' artista taldearen lau sortzaileetako bat (h. [[1976]]). * [[1886]] – ** [[Rex Stout]], estatubatuar eleberri beltz egilea (h. [[1975]]). ** [[Zhu De]], txinatar militarra eta politikaria (h. [[1976]]). * [[1889]] – [[Vasily Blyukher]], sobietar mariskala (h. [[1938]]). * [[1893]] – [[Ernst Toller]], alemaniar idazlea eta politikaria (h. [[1939]]). * [[1896]] – [[Georgi Zhukov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietar]] militarra, [[Armada Gorri]]ko burua (h. [[1974]]). * [[1910]] – [[Alicia Markova]], britainiar dantzaria (h. [[2004]]). * [[1911]] – [[Franz Binder]], austriar futbolari eta entrenatzailea (h. [[1989]]). * [[1913]] - [[Mary Martin]], estatubatuar antzerki- eta zinema-aktorea (h. [[1990]]). * [[1920]] – [[Lê Duc Anh]], [[Vietnam]]go presidentea (h. [[2019]]). * [[1923]] – [[Morris|Maurice de Bevere, ''Morris'']], belgikar komikigilea, ''[[Lucky Luke]]'' pertsonaiaren sortzailea (h. [[2001]]). * [[1925]] – [[Martin Rodbell]], estatubatuar biokimikaria, 1994ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (h. [[1998]]). * [[1928]] – [[Eloína Miyares]], kubatar hizkuntzalaria (h. [[2015]]). * [[1930]] – [[Aina Moll Marquès]], Herrialde Katalanetako filologo eta politikaria (h. [[2019]]). * [[1931]] – [[George Maxwell Richards]], [[Trinidad eta Tobago]]ko laugarren presidentea (h. [[2018]]). * [[1933]] – ** [[Marta Rodríguez]], kolonbiar zinemagilea. ** [[Curro Romero]], espainiar toreatzaile ohia. ** [[Violette Verdy]], frantziar dantzari, koreografo, irakasle, zuzendari eta idazlea (h. [[2016]]). * [[1934]] – [[Pedro Tamen]], portugaldar idazle eta literatura itzultzailea (h. [[2021]]). * [[1935]] – [[Woody Allen]], estastubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta aktorea. * [[1937]] – ** [[Bruce Brown]], estatubatuar dokumental zinema zuzendaria (h. [[2017]]). ** [[Vaira Vīķe-Freiberga]], [[Letonia]]ko presidentea. * [[1939]] – [[Néstor García Canclini]], argentinar saiakeragile eta antropologoa. * [[1940]] – ** [[Mário da Graça Machungo]], [[Mozambike]]ko lehen ministroa (h. [[2020]]). ** [[Richard Pryor]], estatubatuar aktore, idazle eta [[MC]]a (h. [[2005]]). * [[1941]] – [[Jesús Moncada]], katalan hizkuntzako espainiar idazlea (h. [[2005]]). * [[1942]] – ** [[John Clauser]], estatubatuar fisikaria, 2022ko [[Fisikako Nobel Saria]]. ** [[Albertine Zullo]], frantziar diseinatzailea eta ilustratzailea. * [[1943]] – [[Finn E. Kydland]], norvegiar ekonomialari eta unibertsitate irakaslea, 2004ko [[Ekonomiako Nobel Saria]]. * [[1944]] – ** [[Tahar Ben Jelloun]], frantsesez idazten duen marokoar idazle eta poeta. ** [[Daniel Pennac]], marokoar jatorriko frantziar idazlea. * [[1945]] – [[Bette Midler]], estatubatuar aktorea eta abeslaria. * [[1947]] – [[Alain Bashung]], frantziar abeslari, egile abeslari eta aktorea (h. [[2009]]). * [[1948]] – [[Isabel Borondo]], espainiar telebista-aurkezlea. * [[1949]] – ** [[Pablo Escobar]], kolonbiar politikari eta narkotrafikatzailea (h. [[1993]]). ** [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (h. [[2024]]). * [[1950]] – ** [[Otto Pérez Molina]], [[Guatemala]]ko presidentea. ** [[Seiichi Sakiya]], japoniar futbolari ohia. * [[1951]] – ** [[Aleksandar Panaiotov Aleksandrov]], bulgariar kosmonauta ohia, espazioan egondako bigarren bulgariarra. ** [[Michel Palmié]], frantziar hamabosteko errugbilari ohia. ** [[Jaco Pastorius]], estatubatuar baxu-jotzailea eta konpositorea, historiako eragin handienetako [[Baxu elektriko|baxu]]-jotzaile bat (h. [[1987]]). ** [[Treat Williams]], estatubatuar aktorea (h. [[2023]]). * [[1953]] – ** [[Victor Ambros]], estatubatuar biologoa, 2024ko [[Medikuntzako Nobel Saria]]. ** [[Antoine de Caunes]], frantziar aktore, zuzendari eta telebista-aurkezlea. * [[1955]] – [[Verónica Forqué]], espainiar aktorea (h. [[2021]]). * [[1956]] – [[Julee Cruise]], estatubatuar abeslaria (h. [[2022]]). * [[1958]] – [[Javier Aguirre Onaindía|Javier Aguirre Onaindía, ''El Vasco Aguirre'']], euskal jatorriko mexikar futbolari ohia eta entrenatzailea. * [[1961]] – [[Lito Vitale]], argentinar musikagile eta piano-jotzailea. * [[1963]] – [[Soraya Rodríguez]], espainiar abokatua, irakaslea eta politikaria. * [[1964]] – [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (h. [[2024]]). * [[1966]] – [[Édouard Baer]], frantziar aktorea. * [[1968]] – [[Iris Cochón]], galiziar irakaslea, idazlea, itzultzailea eta literatura kritikaria. * [[1970]] – [[Jonathan Coulton]], estatubatuar abeslaria. * [[1971]] – [[Emily Mortimer]], zinema eta telebistako ingeles aktorea. * [[1976]] – [[Pablo Chiapella]], espainiar aktorea * [[1977]] – [[Perle Bouge]], frantziar arraunlari paralinpikoa. * [[1979]] – ** [[Morodo]], espainiar reggae abeslaria. ** [[Shinji Murai]], japoniar futbolari ohia. * [[1981]] – ** [[Kenji Haneda]], japoniar futbolari ohia. ** [[Aleksa Lundberg]], suediar emakumezko aktore eta kazetari transgeneroa. * [[1982]] – [[Riz Ahmed]], ingeles aktorea, musikaria eta aktibista. * [[1985]] – [[Janelle Monáe]], estatubatuar abeslari, aktore eta musika-ekoizlea. * [[1988]] – [[Zoë Kravitz]], estatubatuar aktore, abeslari eta modeloa. * [[1991]] – [[Sun Yang]], txinatar igerilaria. * [[1996]] – [[Zoë Straub]], austriar abeslaria eta aktorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1876]] – [[Jose Maria Murga]], ''el moro vizcaíno'', euskal militar, esploratzaile, politiko eta idazlea, [[Cadiz]]en (j. [[1827]]). * [[1919]] – [[Pedro Soraluze]], euskal historialari, kazetari eta iragarkigilea. * [[1947]] – [[José Lázaro]], nafar bankari eta mezenasa, [[Madril]]en (j. [[1862]]). * [[1958]] – [[Roberto Maraury]], arabar ekonomialari, filologo, afrikanista, abokatu, mediku eta esperantista, [[Málaga]]n (j. [[1888]]). * [[1989]] – [[Patxi Etxeberria]], euskal idazlea, itzultzailea eta jesuita (j. [[1900]]). * [[1994]] – [[Maite Luisa Goikoetxea]], nafar kazetaria, [[Bartzelona]]n (j. [[1946]]). * [[2002]] – [[Kepa Areso]], euskal herritar futbolaria, [[Buenos Aires]]en (j. [[1911]]). * [[2008]] – [[Mikel Laboa]], euskal abeslaria eta musikagilea (j. [[1934]]). * [[2015]] – [[Josu Zubiaur]], bizkaitar ingeniaria, arkitektoa eta unibertsitateko irakaslea, [[Euskal Irrati Telebista|EiTBko]] lehenbiziko zuzendaria (j. [[1935]]). * [[2016]] – [[Segundo Azpiazu]], gipuzkoar saskibaloi jokalari eta entrenatzailea (j. [[1944]]). * [[2019]] – [[Basilio Sarobe Aldabe]], nafar apaiza, euskaltzalea eta itzultzailea (j. [[1929]]). * [[2020]] – ** [[Faustino Amiano]], gipuzkoar arraunlari ohia (j. [[1944]]). ** [[Jose Angel Torres]], gipuzkoar paleontologiazalea eta geologiazalea (j. [[1959]]). * [[2022]] – [[Carmelo Angulo]], bizkaitar diplomazialaria, [[Madril]]en (j. [[1947]]). === Mundua === * [[1049]] – [[Ermesenda Foixkoa]], [[Aragoiko Erresuma|Aragoiko erregina ezkontidea]]. * [[1135]] – [[Henrike I.a Ingalaterrakoa]], [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterrako erregea]]. * [[1374]] – [[Magnus IV.a Suediakoa]], Norvegiako eta Suediako erregea (j. [[1316]]). * [[1455]] – [[Lorenzo Ghiberti]], italiar idazle, eskultore, arkitekto eta urregina (j. [[1378]]). * [[1530]] – [[Margarita Austriakoa (1480-1530)|Margarita Austriakoa]], Austriako artxidukesa, Austria eta Geronako printzesa eta Saboyako dukesa ezkontidea (j. [[1480]]). * [[1581]] – [[Edmund Campion]], ingeles jesulagun, martiri eta santu katolikoa (j. [[1540]]). * [[1633]] – [[Elisabet Klara Eugenia Austriakoa]], [[Espainia]]ko infanta (j. [[1566]]). * [[1640]] – [[Jurgi Gilen I.a Brandeburgokoa]], [[Brandeburgo]]ko [[margrave]] printze hautesle eta [[Prusia]]ko [[duke]]a (j. [[1595]]). * [[1709]] – [[Abraham a Sancta Clara]], austriar monje agustindarra (j. [[1644]]). * [[1804]] – [[Philippe Lebon]], frantziar zientzialaria, zur-gasa lortzeko eta erabilera industrializatzeko ikerketa egin zuena (j. [[1767]]). * [[1825]] – [[Alexandro I.a Errusiakoa]], [[Errusiar Inperio|Errusiako enperadorea]] (j. [[1777]]). * [[1847]] – [[Ana Perichon]], frantziar-argentinar aristokrata (j. [[1775]]). * [[1866]] – [[George Everest]], galestar lur-neurtzaile eta geografoa (j. [[1790]]). * [[1880]] – [[Daniel Bashiel Warner]], [[Liberia]]ko presidentea (j. [[1815]]). * [[1916]] – [[Charles de Foucauld]], frantses esploratzaile eta misiolaria (j. [[1858]]). * [[1928]] – [[José Eustasio Rivera]], kolonbiar poeta eta eleberrigilea (j. [[1888]]). * [[1934]] – [[Sergei Kirov]], sobietar poltikaria (j. [[1886]]). * [[1935]] – [[Bernhard Schmidt]], estoniar jatorriko alemaniar astronomo eta optikaria (j. [[1879]]). * [[1943]] – ** [[Julienne Mathieu]], Frantziako [[Zinema mutu|film mutuetako]] lehen aktoreetako bat (j. [[1874]]). ** [[Damrong Rajanubhab]], [[Thailandia]]ko printzea (j. [[1862]]). * [[1947]] – ** [[Aleister Crowley]], britainiar poeta entsegulari eta nobela idazlea (j. [[1875]]). ** [[Godfrey Harold Hardy]], britainiar matematikaria (j. [[1877]]). * [[1952]] – [[Vittorio Emanuele Orlando]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako lehen ministroa]] (j. [[1860]]). * [[1960]] - [[Ada Martí Vall]], kataluniar kazetaria (j. [[1914]]). * [[1964]] – [[Jarilaos Vasilakos]], greziar atleta (j. [[1877]]). * [[1972]] – [[Antonio Segni]], [[Italia]]ko presidentea (j. [[1891]]). * [[1973]] – [[David Ben-Gurion]], [[Israelgo Lehen Ministroen zerrenda|Israelgo aurreneko lehen ministroa]] (j. [[1886]]). * [[1974]] – [[Lajos Zilahy]], hungariar idazlea (j. [[1891]]). * [[1979]] – [[Eduardo Blanco Amor]], galiziar idazlea (j. [[1905]]). * [[1980]] – [[John Herman Randall, Jr.]], estatubatuar historialaria eta filosofoa (j. [[1899]]). * [[1987]] – [[James Baldwin (idazlea)|James Baldwin]], estatubatuar eleberrigilea eta afro-amerikarren eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1924]]). * [[1989]] – [[Alvin Ailey]], estatubatuar dantzaria (j. [[1931]]). * [[1990]] – ** [[Vijaya Lakshmi Pandit]], Indiako politikaria (j. [[1900]]). ** [[Simone Melchior]], frantziar esploratzaile eta ozeanografoa, [[Jacques-Yves Cousteau]]ren emaztea eta kolaboratzailea (j. [[1919]]). * [[1991]] – [[George Stigler]], estatubatuar ekonomialaria, 1982ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1911]]). * [[1997]] – [[Stéphane Grappelli]], jazzeko biolin-jotzaile frantziarra (j. [[1908]]). * [[1998]] – [[Aisha Abdelrahman]], ''Bint al-Shati'', arabierazko egiptoar idazlea eta literatura irakaslea (j. [[1913]]). * [[2004]] – ** [[Bernardo Lippe-Biesterfeldekoa]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] printze ezkontidea (j. [[1911]]). ** [[Norman Newell]], britainiar musika ekoizlea (j. [[1919]]). * [[2006]] – [[Claude Jade]], frantziar aktorea (j. [[1948]]). * [[2007]] – ** [[June Almeida]], eskoziar birologoa, BBCren arabera lehen [[koronabirus]]a aurkitu zuen emakumea (j. [[1930]]). ** [[Angelo Conterno]], italiar txirrindularia (j. [[1925]]). * [[2011]] – [[Christa Wolf]], [[Ekialdeko Alemania]]ko eleberrigile, entsegulari eta zinema gidoilaria (j. [[1929]]). * [[2013]] – ** [[Alfonso Armada]], espainiar militarra, 1981eko [[1981eko otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea|otsailaren 23ko estatu kolpeko]] parte hartzailea (j. [[1920]]). ** [[Carlos González Echegaray]], kantabriar bibliografoa (j. [[1921]]). * [[2018]] – [[Ken Berry]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[2020]] – ** [[Juan Hormaechea]], [[Kantabria]]ko presidentea (j. [[1939]]). ** [[Eduardo Lourenço]], portugaldar idazle, irakasle, kritikari, filosofo eta saiakeragilea (j. [[1923]]). ** [[Arnie Robinson]], estatubatuar atleta, [[luzera jauzi]]an espezialitatua (j. [[1948]]). ** [[Elodia Zaragoza-Turki]], espainiar idazle, poeta eta editorea (j. [[1939]]). * [[2022]] – ** [[Ercole Baldini]], italiar txirrindularia (j. [[1933]]). ** [[Mylène Demongeot]], frantziar aktore eta modeloa (j. [[1935]]). ** [[Quentin Oliver Lee]], estatubatuar aktore eta ekoizlea (j. [[1988]]). ** [[Julia Reichert]], estatubatuar dokumental-zuzendaria, AEBetako 'mugimendu zinematografiko independentearen amabitxia' (j. [[1946]]). * [[2023]] – ** [[Kiki Fatmala]], indonesiar aktorea (j. [[1967]]). ** [[Sandra Day O'Connor]], estatubatuar epaile eta legelaria (j. [[1930]]). == Jaiak eta urteurrenak == * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Etor, Etorne, Guren, Gurena eta Urti. * [[HIESaren Aurkako Nazioarteko Eguna]] ospatzen da. * [[Islandia]]ko jai egun nazionala. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Azaroaren 30]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 2]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] bgji23rhtr8i80nksfor8b9hvca14dl 0 4160 9983767 9951037 2024-11-28T13:09:17Z Artegia 65203 9983767 wikitext text/x-wiki '''Abenduaren 24'''a [[gregoriotar egutegia]]ren [[urte]]ko hirurehun eta berrogeita hamazortzigarren [[egun]]a da, 359.a [[bisurte]]etan. 7 egun falta dira urtea amaitzeko. {{eguneko-goiburua|12|24}} {{egungertaerak}} == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[1980]] – [[Ertzaintza]] sortzeko dekretua onartu zen. * [[1985]] – [[Robert Caplanne]] larriki zauritua [[Biarritz]]en, urtarrilaren 3an hil zen. [[CEDADE]] ultraeskuindar taldeko bost kide akusatuak izan ziren. * [[2007]] – [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] izenean dei bat jaso ondoren, bonba bat zartatu zen [[Balmaseda]]ko ([[Bizkaia]]) [[PSE-EE]]ren egoitzan. === Mundua === * [[1521]] – Sute batek [[Oviedo]] hiriko hiru laurdenak suntsitu zituen. * [[1924]] – [[Albania]]n [[errepublika]] ezarri zen. * [[1936]] – [[Federico Laredo Bru]] [[Kuba]]ko presidente hautatu zuten. * [[1951]] – [[Libia]] [[Italia]]tik independizatu zen. * [[1962]] - [[Kuba]]k [[Playa Girón|Girón hondartza]]ko inbasio saiakeran parte hartu zuten azken mertzenarioak [[AEB]]etara itzuli zituzten. Azken hegaldi hartan 1.000 mertzenario baino gehiago garraiatu zituzten [[Florida]]ra. * [[1979]] – [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBk]] [[Afganistan]] inbaditu zuen. * [[2009]] – [[Ameriketako Estatu Batuetako Senatua]]k osasun erreformarako lege-proiektua aurrera atera du. == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[1987]] – ''Takolo, Pirrutx eta Porrotx''en lehen emanaldia (gaur egungo [[Pirritx, Porrotx eta MariMotots]]) === Mundua === * [[1724]] – [[Francesco Valesio]]k bere ''Diario di Roma'' berriro idazteari ekin zion, 13 urtez geldi egon ostean. Lan honetan [[Erroma]]ko eguneroko bizitzaren kronika egiten da. * [[1871]] – ''[[Aida]]'', [[Giuseppe Verdi]]ren musika eta [[Antonio Ghislanzoni]]ren libretoa duen [[opera]] estreinatu zen [[Kairo]]ko [[Khedivear Opera Antzokia]]n. * [[1885]] - ''[[Escualdun gazeta]]'' astekariaren lehengo ale kaleratu zuen [[Martin Vincent Biscailuz]] abokatuak [[Los Angeles]]en ([[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]]). * [[1981]] – ''[[Mad Max 2]]'' ("Max Eroa 2") filma estreinatu zen, [[George Miller (film zuzendaria)|George Millerrej]] zuzendu eta [[Mel Gibson]]ek antzeztu zutelarik. * [[1993]] – ''[[Philadelphia (filma)|Philadelphia]]'' filma estreinatu zen, [[Jonathan Demme]]ek zuzendu eta [[Tom Hanks]], [[Denzel Washington]], [[Mary Steenburgen]], [[Jason Robards]] eta [[Antonio Banderas]] aktoreek antzeztu zutelarik. * [[1993]] – ''[[Tombstone (filma)|Tombstone]]'' filma estreinatu zen, [[George P. Cosmatos]]ek zuzendu eta [[Kurt Russell]], [[Val Kilmer]], [[Sam Elliott]], [[Bill Paxton]], [[Michael Biehn]], [[Powers Boothe]], [[Charlton Heston]], [[Jason Priestley]], [[Stephen Lang]] eta [[Dana Delany]] aktoreek antzeztu zuten, [[Robert Mitchum]] aktoreak narratzailearen ahotsa ipini zuen. == Zientzia eta teknologia == === Euskal Herria === === Mundua === == Kirolak == === Euskal Herria === === Mundua === == Jaiotzak == === Euskal Herria === * [[1491]] – [[Ignazio Loiolakoa|Inazio Loiolakoa]], [[Jesusen Konpainia]]ren sortzailea (h.[[1556]]). * [[1665]] – [[Migel Irazusta Aritzetegi|Migel Irazusta]], gipuzkoar arkitekto eta eskultorea (h. [[1743]]). * [[1816]] – [[Manuel Calvo Aguirre]], bizkaitar enpresaria, esklabo trafikatzailea Kuban eta ongilea Portugaleten (h. [[1904]]). * [[1819]] – [[Antonio Trueba]], bizkaitar idazlea (h. [[1889]]). * [[1882]] – [[Gregorio Muxika]], euskal idazle eta kazetaria (h. [[1931]]). * [[1899]] – [[Bernardino Bienabe]], gipuzkoar margolaria (h. [[1987]]). * [[1909]] – [[Gregorio Urkaregi]], berrogeita sei urtez [[Begoña (barrutia)|Begoñako]] etxeko-medikua (h. [[1987]]). * [[1914]] – [[Imanol Berriatua]], euskal idazle, fraide frantziskotar eta [[Zerrenda:Euskaltzainak|euskaltzaina]] (h. [[1981]]). * [[1917]] – [[Sunti Amilibia]], gipuzkoar idazle eta poeta (h. [[2013]]). * [[1923]] – [[Jesus Morras Santamaria|Jesus Morras Santamaria, ''Tarsicio Azcona'']], nafar elizgizon eta historialaria (h. [[2022]]). * [[1924]] – [[Boni Macarrón|Bonifacia Macarrón, ''Boni'']], [[Durango]]ko azken martxantera (h. [[2007]]). * [[1950]] – [[Josu Urrutikoetxea|Josu Urrutikoetxea, ''Josu Ternera'']], [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkidea]] eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzarkide]] ohia. * [[1952]] – [[Jesus Loza]], arabar mediku eta politikaria. * [[1956]] – [[Jexux Iribar]], ''Olalde'', gipuzkoar bertsolaria. * [[1958]] – ** [[Josune Igoa Frantxes]], gipuzkoar maistra. ** [[Janfri Topera]], gipuzkoar aktorea. * [[1959]] – [[Diane Tell]], [[Quebec]]en jaiotako kantari, musikari, musikagile, ekoizle eta argazkilaria, [[Angelu (Lapurdi)|Angelun]] ([[Lapurdi]]) bizi dena. * [[1961]] – [[Patxi Bolaños]], bizkaitar futbolari ohia. * [[1966]] – [[Jon Irureta]], gipuzkoar futbolari ohia. * [[1968]] – [[Imanol Galarraga]], gipuzkoar txirrindulari ohia. * [[1976]] – ** [[Iñaki Esain]], nafar pilotari ohia. ** [[Iker Lastra]], bizkaitar aktorea. * [[1981]] – [[Josu Larrazabal]], bizkaitar txirrindularitzako prestatzaile fisiko eta kirol zuzendaria. * [[1984]] – [[Caroline Sarran]], lapurtar surflaria. * [[1998]] – [[Mireia Muñoz]], bizkaitar txirrindularia. * [[2008]] – [[Joana Garitano]], gipuzkoar aktorea. === Mundua === * [[1166]] – [[Joan Lurgabea]], [[Ingalaterrako Erresuma|Ingalaterrako erregea]] eta [[Akitaniako dukerria|Akitaniako dukea]] (h. [[1216]]). * [[1389]] – [[Joan VI.a Bretainiakoa]], [[Bretainiako dukerria|Bretainiako dukea]] (h. [[1442]]). * [[1588]] – [[Konstantza Habsburgokoa]], [[Polonia]]ko erregina ezkontidea (h. [[1631]]). * [[1740]] – [[Anders Johan Lexell]], [[suedia]]r-[[errusia]]r astronomo eta matematikaria (h. [[1784]]). * [[1754]] – [[George Crabbe]], ingeles olerkari, zirujau eta apaiza (h. [[1832]]). * [[1761]] – [[Selim III.a]], [[Otomandar Inperioa|Otomandar Inperioko]] sultana (h. [[1808]]). * [[1796]] – [[Cecilia Böhl de Faber|Cecilia Böhl de Faber, ''Fernán Caballero'']], espainiar idazlea (h. [[1877]]). * [[1798]] – [[Adam Mickiewicz]], poloniar poeta (h. [[1855]]). * [[1810]] – [[Wilhelm Marstrand]], danimarkar margolaria (h. [[1873]]). * [[1818]] – [[James Prescott Joule]], ingeles fisikaria (h. [[1888]]). * [[1822]] – ** [[Charles Hermite]], frantziar matematikaria (h. [[1901]]). ** [[Matthew Arnold]], ingeles olerkari eta kultura-teorialaria (h. [[1888]]). * [[1837]] – ** [[Hans von Marées]], alemaniar margolaria (h. [[1887]]). ** [[Elisabet Bavariakoa (Austriako enperatriza)|Sissi]], [[Austria]]ko enperadorearen emaztea eta [[Hungaria]]ko erregina ezkontidea (h. [[1898]]). * [[1838]] – [[Thorvald Nicolai Thiele]], daniar aktuario, astronomo eta matematikaria (h. [[1910]]). * [[1843]] – [[Lydia Koidula]], estoniar olerkaria (h. [[1886]]). * [[1845]] – ** [[Fernand Cormon]], frantziar margolaria (h. [[1924]]). ** [[Jurgi I.a Greziakoa]], [[Greziako Erresuma|Greziako erregea]] (h. [[1913]]). * [[1851]] – [[Édouard de Castelnau]], frantziar politikari eta militarra (h. [[1944]]). * [[1861]] – [[Eugène Scribe]], frantziar dramagilea (h. [[1861]]). * [[1863]] – [[Enrique Fernández Arbós]], espainiar biolin-jotzaile, orkestra-gidari eta musikaria (h. [[1939]]). * [[1865]] – [[Amalia Bavarian]], [[Wittelsbacheko etxea]]ren ordezkaria eta Dukesa Bavarian (h. [[1912]]). * [[1868]] – [[Emanuel Lasker]], alemaniar xake jokalaria, [[Munduko xake txapelketa|Munduko Xake Txapelduna]] (h. [[1941]]). * [[1872]] – [[Natividad Yarza Planas]], kataluniar irakaslea eta politikaria, Espainian sufragio unibertsalaren bidez hautatu zen lehenengo emakumezko alkatea (h. [[1960]]). * [[1875]] – [[Otto Ender]], [[Austria]]ko kantzilerra (h. [[1960]]). * [[1876]] &ndash; [[Thomas Madsen-Mygdal]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (h. [[1943]]). * [[1879]] - [[Alexandrine Danimarkakoa]], [[Danimarka]]ko erregina ezkontidea eta [[Islandia]]ko azken erregina ezkontidea (h. [[1952]]). * [[1881]] – [[Delfina Bunge]], argentinar idazlea, olerkaria, saiakera-egilea eta filantropoa (h. [[1952]]). * [[1886]] – [[Michael Curtiz]], hungariar-estatubatuar zinema zuzendaria (h. [[1962]]). * [[1887]] – [[Louis Jouvet]], frantziar antzezlea eta antzerki-zuzendaria (h. [[1951]]). * [[1895]] – [[Marguerite Williams]], estatubatuar geologoa, AEBn geologian doktoretza bat lortu zuen lehen afroestatubatuarra (h. [[1991]]). * [[1904]] – [[Joseph Juran]], errumaniar-estatubatuar ikertzailea, kalitatearen hobekuntzan nabarmendua (h. [[2008]]). * [[1905]] – [[Howard Hughes]], munduko gizon aberatsenetakoa, ingeniari autodidakta, pilotu, zinemagile, zinema-ekoizle eta industria-gizona (h. [[1976]]). * [[1906]] – [[James Hadley Chase]], ingeles [[thriller]]-idazlea (h. [[1985]]). * [[1910]] – ** [[Ferenc Erdei]], hungariar politikaria (h. [[1971]]). ** [[William Hayward Pickering]], estatubatuar fisikaria, espazioko ikerketetan aditua (h. [[2004]]). * [[1913]] – [[Miriam Michael Stimson]], estatubatuar kimikaria, [[espektroskopia]]n egindako lanagatik ospetsua (h. [[2002]]). * [[1919]] – [[Pierre Soulages]], frantziar margolaria (h. [[2022]]). * [[1922]] – ** [[Ava Gardner]], estatubatuar aktorea (h. [[1990]]). ** [[Jonas Mekas]], lituaniar-estatubatuar zinemagile, poeta eta artista (h. [[2019]]). * [[1924]] – [[Abdirizak Haji Hussein]], [[Somalia]]ko lehen ministroa (h. [[2014]]). * [[1927]] – [[Mary Higgins Clark]], misteriozko eleberrien estatubatuar idazlea (h. [[2020]]). * [[1930]] – ** [[Arsenio Iglesias]], galiziar futbolari eta entrenatzailea (h. [[2023]]). ** [[Robert Joffrey]], estatubatuar dantzari eta koreografoa (h. [[1988]]). * [[1931]] – ** [[Walter Abish]], austriar-estatubatuar idazlea (h. [[2022]]). ** [[Mauricio Kagel]], argentinar musikagilea, orkestra-zuzendaria eta zinema-zuzendaria (h. [[2008]]). * [[1933]] - [[Renée Colliard]], suitzar eskiatzailea (h. [[2022]]). * [[1934]] – ** [[Enrique Dussel]], argentinar-mexikar akademiko, filosofo, historialari eta teologoa (h. [[2023]]). ** [[Stjepan Mesić]], [[Jugoslavia]]ko eta [[Kroazia]]ko presidentea. * [[1937]] – ** [[Jaume Alomar Florit]], espainiar txirrindulari ohia. ** [[Nicolás García Uriburu]], argentinar pintorea eta arkitektoa (h. [[2016]]). * [[1939]] – [[William Anthony Douglass]], estatubatuar antropologoa, [[Nevadako_Unibertsitatea_Renon|Nevadako Unibertsitateko]] Euskal Gaien Zentroko irakasle emeritua. * [[1940]] – [[Jan Stráský]], azken [[Txekoslovakia]]ko lehen ministroa (h. [[2019]]). * [[1941]] – [[Ana Maria Machado]], brasildar kazetari, irakasle, margolari eta idazlea. * [[1943]] – ** [[Tarja Halonen]], [[Finlandiako presidenteen zerrenda|Finlandia presidente]] ohia. ** [[Mariela Muñoz]], argentinar ekintzaile eta politika, Estatu Argentinarrak ofizialki aitortutako lehen emakume [[transexual]]a (h. [[2017]]). * [[1945]] – [[Lemmy Kilmister]], ingeles rock musikaria, [[Motörhead]] taldeko abeslaria eta burua (h. [[2015]]). * [[1946]] – [[Roselyne Bachelot]], frantziar politikaria eta irrati-esataria. * [[1949]] – ** [[Moncho Borrajo]], espainiar umorista, plazagizon eta antzerkigilea. ** [[Beatriz Carvajal]], telebistan eta antzerkian aritutako espainiar aktorea. * [[1954]] – [[José María Figueres]], [[Costa Rica]]ko presidente ohia. * [[1955]] – [[Clarence Gilyard]], estatubatuar aktore eta idazlea (h. [[2022]]). * [[1957]] – [[Hamid Karzai]], [[Afganistan]]go presidente ohia. * [[1958]] – [[Elvira Andrés]], espainiar dantzaria, koreografoa eta ballet-zuzendaria. * [[1961]] – [[Ilham Aliyev]], [[Azerbaijan]]go presidentea. * [[1962]] – [[Kate Spade]], estatubatuar moda-diseinatzailea eta enpresaburua (h. [[2018]]). * [[1963]] – [[Naja Marie Aidt]], groenlandiar idazlea, Danimarkako idazle-belaunaldi gazteenaren ordezkaria. * [[1965]] – [[Rosario Bléfari]], argentinar abeslari, aktore eta idazlea (h. [[2020]]). * [[1966]] – [[Gulbahar Haitiwaji]], uigur jatorriko txinatar-frantziar autobiografoa. * [[1971]] – [[Ricky Martin]], puertorricar abeslari eta aktorea. * [[1972]] – [[Carmen Moore (Kanadako aktorea)|Carmen Moore]], kanadar aktorea. * [[1973]] – ** [[Martin Kellerman]], suediar komikigilea. ** [[Stephenie Meyer]], estatubatuar idazlea. * [[1974]] - [[Sophie Alour]], jazzeko bretainiar saxofoi-jotzailea. * [[1975]] – [[Maria Zakharova]], errusiar politikaria. * [[1977]] – [[Américo]], txiletar abeslaria. * [[1978]] – [[Bethany Black]], ingeles umorista. * [[1980]] – [[Maarja-Liis Ilus]], estoniar pop abeslaria. * [[1981]] – [[Dima Bilan]], errusiar egile abeslaria eta aktorea. * [[1983]] – [[Lorielle London]], alemaniar emakumezko aktore eta ikuskizun artista transgeneroa. * [[1984]] – ** [[Elena Iturrieta]], ''ELE'', espainiar abeslari, konpositore eta piano-jotzailea. ** [[Burak Özçivit]], turkiar aktorea eta modeloa. * [[1985]] – [[Xabin Fernandez]], gipuzkoar kazetaria. * [[1991]] – [[Louis Tomlinson]], britainiar abeslari eta konpositorea. * [[1993]] – [[Yuya Kubo]], japoniar futbolaria. * [[2001]] – [[María Pérez Rabaza]], kataluniar futbolaria. * [[2003]] - [[Luna Pamies]], espainiar aktorea. == Heriotzak == === Euskal Herria === * [[1598]] – [[Martin Gartzia Oñatz Loiolakoa]], euskal militar eta politikaria (j. [[1549]]). * [[1821]] – [[Valentin Foronda]], arabar ekonomialari eta idazle [[argien Garaia|ilustratua]] (j. [[1751]]). * [[1850]] – [[Frédéric Bastiat]], Lapurdin jaiotako ekonomialari eta politikaria, [[Erroma]]n (j. [[1801]]). * [[1956]] – [[Bonifazio Etxegarai]], gipuzkoar idazle eta legegilea (j. [[1878]]). * [[1957]] – [[Julian Tellaetxe]], gipuzkoar margolaria, [[Lima]]n (j. [[1884]]). * [[1963]] – [[Mariano Arrate]], donostiar futbolaria (j. [[1892]]). * [[1966]] – [[Joseba Aldamiz-Etxebarria]], bizkaitar misiolari eta abiadorea, hegazkin istripuan (j. [[1920]]). * [[1976]] – [[Mikel Arozamena]], nafar bertsolaria (j. [[1930]]). * [[1979]] – ** [[Jesus Elosegi]], gipuzkoar arkeologoa eta [[Aranzadi Zientzia Elkartea]]ren sortzailea (j. [[1907]]). ** [[Jose Maria Uzelai]], bizkaitar margolaria (j. [[1903]]). * [[1982]] – [[Juan Iruretagoiena]], gipuzkoar idazle, antzerkigile eta itzultzailea (j. [[1899]]). * [[1990]] – ** [[Marta González Gómez]], bizkaitar medikua eta [[FMLN]]ko kidea, [[El Salvador]]ren eraila (h. [[1961]]). ** [[Beñat Hirigoien]], baxenabartar kantari eta musikaria (j. [[1934]]). * [[1997]] – [[Jose Maria Azpiroz Zabaleta]], nafar euskaltzalea, euskaltzaina, itzultzailea eta apaiza (j. [[1917]]). * [[1998]] – [[Imanol Laspiur]], gipuzkoar idazlea (j. [[1929]]). * [[2002]] – ** [[Miguel Lizarazu]], euskal txirrindularia (j. [[1924]]). ** [[José Luis Molinuevo]], euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1917]]). * [[2005]] – [[Lucio Aginagalde]], arabar enpresaburua (j. [[1917]]). * [[2015]] – [[Aitor Basabe]], bizkaitar sukaldaria (j. [[1968]]). * [[2016]] – [[Alejandro Tapia Aiestaran]], gipuzkoar pintorea (j. [[1930]]). * [[2019]] – [[Juan Antonio Letamendia]], gipuzkoar idazlea (j. [[1940]]). === Mundua === * [[1317]] – [[Jean de Joinville]], [[Xanpaina]]ko kondearen aholkularia (j. [[1224]]). * [[1524]] – [[Vasco da Gama]], portugaldar nabigatzaile eta esploratzailea (j. {{circa|[[1469]]}}). * [[1823]] – [[James Gandon]], ingeles arkitektoa (j. [[1742]]). * [[1838]] – [[Clara Maria Pope]], britainiar margolaria, ilustratzailea eta artista botanikoa (j. [[1767]]). * [[1864]] – [[William Makepeace Thackeray]], ingeles kazetaria eta eleberrigilea (j. [[1811]]). * [[1865]] – [[Charles Lock Eastlake]], ingeles margolari, galeria-zuzendari, bildumagaile eta idazlea (j. [[1793]]). * [[1868]] – [[Adolphe d'Archiac]], frantziar geologo eta paleontologoa (j. [[1802]]). * [[1872]] – [[William John Macquorn Rankine]], eskoziar fisikaria (j. [[1820]]). * [[1889]] – [[Sergei Botkin]], errusiar mediku, terapeuta eta ekintzailea (j. [[1832]]). * [[1901]] – [[Lev Ivanov]], errusiar dantzari, koreografo eta ballet-maisua (j. [[1834]]). * [[1909]] – [[Nicolaas Pierson]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1839]]). * [[1913]] – ** [[Jacob Brønnum Scavenius Estrup]], [[Danimarka]]ko lehen ministroa (j. [[1825]]). ** [[Alexandra Gripenberg]], Finlandiako gizarte aktibista, egile, editore, egunkari argitaratzailea eta politikaria (j. [[1857]]). * [[1914]] – [[John Muir]], Eskozian jaiotako estatubatuar naturzale eta idazlea (j. [[1838]]). * [[1935]] – [[Alban Berg]], austriar musikagilea (j. [[1885]]). * [[1938]] – [[Bruno Taut]], alemaniar arkitekto eta hirigilea (j. [[1880]]). * [[1942]] – [[François Darlan]], frantziar almirante eta politikaria (j. [[1881]]). * [[1957]] – ** [[Arturo Barea]], espainiar idazlea (j. [[1897]]). ** [[Norma Talmadge]], estatubatuar aktorea (j. [[1894]]). * [[1959]] – [[Edmund Goulding]], ingeles zinemagilea (j. [[1891]]). * [[1961]] – [[Lluís Nicolau d'Olwer]], kataluniar politikari eta idazlea (j. [[1888]]). * [[1962]] – [[Wilhelm Ackermann]], alemaniar logikari matematikoa (j. [[1896]]). * [[1974]] – [[Shigeho Tanaka]], japoniar iktiologoa eta zoologia irakaslea (j. [[1878]]). * [[1975]] – [[Bernard Herrmann]], estatubatuar zinema soinu-banda konpositorea (j. [[1911]]). * [[1977]] – [[Samael Aun Weor]], kolonbiar idazle [[esoterista]], mugimendu neognostiko baten sortzailea (j. [[1917]]). * [[1979]] – [[Rudi Dutschke]], alemaniar soziologo eta ekintzaile ezkertiarra (j. [[1940]]). * [[1980]] – [[Karl Dönitz]], Alemaniako ''[[Kriegsmarine]]'' itsasarmadako burua eta 23 egunez Alemaniako presidentea (j. [[1891]]). * [[1982]] – [[Louis Aragon]], frantziar poeta eta eleberrigilea (j. [[1897]]). * [[1984]] – [[Peter Lawford]], estatubatuar aktorea (j. [[1923]]). * [[1985]] – [[Ferhat Abbas]], [[Aljeria]]r Errepublikako behin-behineko gobernuaren lehen presidentea (j. [[1899]]). * [[1986]] - [[Amparo Navarro Giner]], espainiar maistra eta politikaria (j. [[1900]]). * [[1987]] – [[Joop den Uyl]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1919]]). * [[1992]] – [[Peyo]], belgikar komikigilea, "[[Pottokiak]]" (''Les Schtroumpfs'') komiki sortaren egilea (j. [[1928]]). * [[1994]] – [[John James Osborne]], ingeles antzerkigile eta aktorea (j. [[1929]]). * [[1997]] – [[Toshirō Mifune]], japoniar aktorea (j. [[1920]]). * [[1998]] – [[Teresa Bolaños de Zarco]], salvadortar-guatemaldar idazle, pianista, margolari, gitarrista eta enpresaburua (j. [[1922]]). * [[1999]] – ** [[Maurice Couve de Murville]], [[Frantziako gobernuburuen zerrenda|Frantziako 81. lehen ministroa]] (j. [[1907]]). ** [[João Baptista da Oliveira Figueiredo]], [[Brasil]]go presidentea (j. [[1918]]). * [[2003]] – [[Hugo Argüelles]], mexikar idazle eta antzerkigilea (j. [[1932]]). * [[2008]] – ** [[Samuel P. Huntington]], estatubatuar politologo eta irakaslea (j. [[1927]]). ** [[Harold Pinter]], ingeles idazlea, 2005eko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[2009]] – [[Rafael Caldera]], [[Venezuela]]ko presidentea (j. [[1916]]). * [[2012]] – ** [[Richard Rodney Bennett]], britainiar musikagile eta piano-jotzailea (j. [[1936]]). ** [[Charles Durning]], estatubatuar aktorea (j. [[1923]]). * [[2014]] – [[Buddy DeFranco]], jazzeko estatubatuar klarinete jotzailea (j. [[1923]]). * [[2016]] – ** [[Richard Adams]], ingeles eleberrigilea (j. [[1920]]). ** [[Rick Parfitt]], ingeles gitarrajolea eta [[Status Quo (musika taldea)|Status Quo]] taldeko kidea (j. [[1948]]). ** [[Gil Parrondo]], espainiar zinema, telebista eta antzerkiko zuzendari eta ekoizle artistikoa (j. [[1921]]). * [[2017]] – ** [[Heather Menzies]], kanadar aktore eta modeloa (j. [[1949]]). ** [[Ionel Valentin Vlad]], errumaniar ingeniari eta fisikaria (j. [[1943]]). * [[2021]] – [[Birgit Vanderbeke]], alemaniar idazlea (j. [[1956]]). * [[2022]] – ** [[Vittorio Adorni]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). ** [[Leonardo Durán]], dominikar marrazkilari, grabatzaile eta hezitzailea (j. [[1957]]). * [[2023]] &ndash; [[Mike Weston]], ingeles errugbilaria (j. [[1938]]). == Jaiak eta urteurrenak == * Kristauek [[gabon eguna|gabon-gaua]] ospatzen dute. * [[Seaska (ikastolen elkartea)|Sehaska egutegiko izendegia]]: Gabon eta Gabone. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Hil aurkibidea}} <center>[[Abenduaren 23]] | [[Urteko egutegia|Urteko egutegi]] | [[Abenduaren 25]]</center> [[Kategoria:Urteko egunak]] kk87t8v9luij9irvpvhw8obwvt09f16 0 4681 9984371 9852840 2024-11-28T20:10:42Z Druiz002 154206 /* Demokrazia kontzeptuaren bilakaera historikoa */ 9984371 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Politika aurkibidea}} [[Fitxategi:Democracy claims.svg|350px|thumb|II. Mundu Gudaz geroztik, demokraziak onarpen handia lortu du. Mapak demokraziarekiko autoparekatzea erakusten du, hau da, herrien [[de iure|''de iure'']] erak biltzen ditu (2008ko martxoa).{{Legenda|green|Demokratiko gisan aurkezten diren Gobernuak}}{{Legenda|red|Demokratiko gisan aurkezten ez diren Gobernuak: [[Saudi Arabia]], [[Brunei]], [[Fiji]], [[Arabiar Emirerri Batuak]], [[Oman]] eta [[Vatikano Hiria]].}}]] [[Fitxategi:2019 Democracy index.svg|350px|thumb|[[Demokraziaren indizea|Demokraziaren indizearen]] mapa]] '''Demokrazia''' talde edo erakunde bateko kide guztien iritzia berdintasunez kontuan hartzen dituen erabakitzeko modu kolektiboa da. Etimologiaz, "herriaren aginpidea" adierazten du (antzinako grezierazko hitzetatik, ''demos'', "herria"; ''kratos'', "gobernua"). Hain zuzen, [[Antzinako Grezia]]ko [[polis]]etan sortu zen demokrazia: hor, herritar guztiek ''polis'' edo hiriaren gobernuari buruz erabakitzen zuten. Hala, demokraziak herritar guztiek askatasunez [[estatu]]aren edo beste erakunde [[politiko]] baten [[gobernu]]ari buruz erabakiak hartzen dituzten [[erregimen politiko]]ak ere badira. Erabakiak kolektiboki hartzean, ordea, hainbat arazo sortzen dira: * Zein izango ote da erabaki demokratikoak hartzen diren esparrua? * Zeintzuk dira erabakitzeko eskubidea edo ahalmena dutenak (alegia, zein da ''demos'' delakoa?) * Nola bideratu eta antolatu behar dira erabakiak demokratikoki hartzeko modua eta horrexen ondoriozko gobernua? * Erabakiak gehiengoz hartuko al dira? * Inposa al dakioke gehiengoaren erabakia gutxiengoari? Galdera horien guztien erantzunak arazotsuak dira, eta demokrazia ariketa kolektibo konplexu eta zaila bilakatzen dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Democracia y dictadura|url=http://www.robertexto.com/archivo3/democr_dictadura.htm#top|aldizkaria=www.robertexto.com|sartze-data=2019-01-06}}</ref> == Ordezkaritzako demokraziak eta zuzeneko demokraziak == Egun, erregimen politiko demokratiko gehienek ordezkaritzaren bidez funtzionatzen dute ([[ordezkaritzako demokrazia]]k dira, alegia), hau da, herritarrek beren izenean gobernatuko duten agintariak aukeratzen dituzte aldiro. [[Zuzeneko demokrazi]]etan, berriz, herritarrek beste gai askori buruz ere erabakitzen dituzte, agintariei ordezkaritza eman gabe. Demokrazia ordezkaritzakoa izan arren, zuzeneko demokrazia egon daiteke ekintza hauetan: * [[Erreferendum]]a edo [[plebiszitu]]a: herritar galdeketa, erabaki bat hartzeko edo lege bat onartzeko: ** Kontsultiboa: emaitzak betetzea ez da beharrezkoa. ** Loteslea: emaitzak dioena bete egin behar da. * [[Herri-ekimen legegile]]a: sinadura kopuru bat emanez, herritarrak legeak proposa ditzakete. * [[Agintaldiaren baliogabetasuna]]: legegintzaldi erdian edo sinadura kopuru batekin, alkate edo lehendakaria botatzeko erreferendum lotesle bat egin daiteke. == Demokrazia kontzeptuaren bilakaera historikoa == === Sarrera === Demokrazia kontzeptuak ideal multzo bat biltzen du. Ideal horiek, funtsean, antolamendu politikoa bideratzeko sistema jakin batean biltzen dira, eta aukera politikoen arteko konkurrentzia askea eta bortizkeriarik gabea haren ezaugarri nagusia da; aukera politiko horien arteko hautaketa hiritarrek egiten dute, aldian aldiko hauteskundeen bidez eta, era horretara, ordezkaritza bidezko gobernu bat eratzen da, oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak bermatzen dituen testuinguru baten baitan. "Demokrazia" hitzak, [[etimologia]]ri begiratuz gero, "herriaren gobernua" esan nahi du, eta Aro Modernoko hizkuntza eta kultura guztiek beren baitan jasoa dute mundu osoan onartuxea dagoen kontzeptu gisa; hainbesteraino, non hitz horren esanahia neurriz gora hedatu baita, politikako hitzik lausoen eta anbiguoenetako bat bihurtzeraino. Gaur egun, sistema politiko guztiek demokratikotzat dute beren burua. Nolanahi ere, historian zehar eztabaida gogorrak eta liskar handiak izan dira aurrena eredu horri izatasuna nola eman, eta geroztik arau bidez nola zilegitu erabakitzeko. Demokraziaren bilakaera historikoa liskar handikoa izan da beraz, oinarri-oinarrian dituen balio politikoak: berdintasuna, [[askatasun]]a, gizakiaren garapena, interes komuna, gizabanakoen interesa, gizartearentzat baliagarri izatea, politikaren aldetik eraginkorra izatea, gizakiaren premiak asetzea, eta gizakiaren ikuskera bera, eztabaida handiko balioak izan direlako, nekez adostu ahal izan direnak, eta beraz demokraziari buruzko elkarren oso bestelako ereduak sortu dituzte, bai orobat elkarren aurkako ikuspegi filosofikoak ere. Historian zehar, demokrazia —herriaren gobernua esan izan zaiona— zazpi galdera nagusioi erantzuten ahalegindu den sistema politiko bat izan da: * Nortzuek eratzen dute herria esaten zaion hori? * Nola hartu behar dute parte herritarrek gobernuaren zeregin publikoetan? * Nolakoa behar du herriaren eta demokrazia bateko gobernu egonkorraren arteko harremanak? * Nolakoa da eta nolakoa izan behar du, zabalagoa edo estuagoa, erakundeen eta kargu publikoen aginpide eremua herriarekiko? * Herritarrek nola obeditu behar diete agintariei? * Nola bideratu behar dira agindupekoen betekizunak eta disidentzia? * Zein baldintza bete behar dira demokrazia izan ahal dadin? Ondorengo lerroetan ikusiko den bezala, zazpi galdera horien erantzunek bi une nagusi izan dituzte demokraziaren historian eta, gauza bitxia, une batetik bestera hainbat mendetako tartea izan da. Lehen unea Atenasko demokraziarena izan zen, [[antzinako Grezia]]n eratua. Bigarrena, gure aro honetako XIX. mendearen amaieran hasi zen, eta hori da demokrazia modernoa esaten zaiona, estatu demokratikoaren sorrerak ekarria. Eredu batetik besterako tarte horretan iragan ziren mendeetan demokrazia desagertu egin zen, besterik gabe, mapa politikotik. Demokrazia, bai antzinako Grezian eta bai sistema politiko modernoetan, uste nagusi batean dago oinarritua, boterea herriaren agintetik sortua denean baizik ez dela zilegia, eta herriaren onespena behar duela orobat, eta, hartara, hiritar guztiek prozedura demokratiko arautuen bidez parte hartzeak egiaztatzen duela onespen hori. "Herria", inondik ere, ez [[Atenasko demokrazia]]n ezta gaur egungoan ere, ez da izate edo batasun organiko bat, herriaren zilegitasunak ezin baita agintariak ez aho batez ez plebiszitu bidez izendatzean oinarrituta egon; oso bestela, herriaren boterea lortzeko, konfiantzazko prozedurak behar dira. Horregatik, herriaren bat etortzea edo onarpena ez da, berez, nahikoa halako sistema politiko bat demokratikoa dela esateko. Onarpen hori adierazteko prozeduren egokitasunaz baizik ezin daiteke sistema politiko bat demokratikoa izan. Horixe izan da, hain zuzen, Antzinako Greziatik orain arte demokraziak izan duen bilakaera, ideal demokratikoa gauzatu ahal izateko erabilitako prozeduretan gertatu diren aldaketena. === Antzinako demokraziaren ezaugarriak === [[Fitxategi:Cleisthenes.jpg|thumb|[[Klistenes Atenaskoa|Klistenes]], "atenastar demokrazia"ren aita.]] Demokrazia hitzaren esanahia hitzez hitz eta zehaztasun osoz Greziako demokrazian gorpuztu zen bete-betean, [[K. a. IV. mende]]an Atenasen indarrean egon zen tankeran hain zuzen. Aristotelesen ideal politikotik abiatuta, antzinako Greziako demokrazia komunitatearen bizimodu gisa antolatu zuten, eta hari esker hiritar estatusa zuten pertsona guztiak berdintasun juridiko eta politikoaz balia zitezkeen, zeinek bere eginkizun publikoa betetzeko, alegia, aldi berean agintari eta agindupeko izateko, hiritar guztien ideiak plaza publikoan eztabaidaturik. [[Aristoteles]]ek esana da gizabanakoa "animalia politiko" bat dela, eta ikuspegi aristoteliko hori biltzen zuen eredu horren arabera, demokrazia da mekanismorik egokiena eta osoena hiritarrek politikan egiaz parte har dezaten, bai legegintzan eta bai auzilaritzan. Eredu horretan, hiritarren biltzarra esaten zaionak du burujabetza politikoa, eta herritarrek denen artean dute boterea beren eskuko komunitateari dagozkion gai orokor guztietan, eta irizpide informalen bidez hautatzen dituzte kargu publikoak, bai zuzenean aukeratuz, bai zozketaz, bai txandaketaz. Esan ere daiteke Atenasko demo-ak geroztik beste edozein herrik izan duena baino kratos (botere) gehiago izan zuela; aldi berean mikrodemokraziaren funtzionamendu sinesgarriak Greziako demokrazian iritsi zuen mailarik gorena, ezin baitu hori baino hedadura zabalagoan zuzen eta egoki inondik ere funtzionatu. Demosa biltzen zenean Atenasko sistema udal demokrazia gisako bat zen bete-betean, non hiritar milaka batzuek agoran adierazten baitzuten bere adostasuna edo desadostasuna. Greziako demos-a bilduta zegoenean, aho batez hartutako erabakiak ziren demokraziaren adierazpide nagusia; edonola ere, "udal" maila hori sistemaren elementurik axalekoena besterik ez zen. Izan ere, sistema horren elementurik eraginkorrena (denek batengan, eta batek denengan agintzeko) aukera ematen zuen mekanismoa zen, Aristotelesen hitzez baliatuz. Botereaz benetan baliatzen ziren, eta boterea orobat zegoen ia denen esku, kargu publikoetan txandakatze hori bizkorra zelako, eta, are gehiago, kargu gehienak zozketaz betetzen zirelako. Bi alderdi horietan, hau da, autonomia kolektiboan eta banakako txandakatze bidezko gobernuan, Greziako demokrazia zuzeneko demokrazia izan zen, hiritarrek gobernuan zuzenean parte hartzean oinarritua. Greziako demokraziaren ezaugarri nagusiak hauek ziren: * hiritarrek zuzenean hartzen zuten parte botere politikoaren erabakietan, bitartekorik gabe; * parte hartze hori hiritar izateari nahitaez zegokion betekizuna zen, komunitate jakin bateko kide zirenez; * hiritarren biltzarra botere bat zen izatez, eta biltzar saio bakoitzean botere burujabea baliatzen zuen, legeak egiteko baliatu ere; * botere burujabe horrek hiriko gai komun guztiak hartzen zituen bere baitan, interes politiko pribatuen eta interes politiko publikoen artean bereizketarik egin gabe, politikoa zen guztia publikoa ere bazelako; * modu asko zeuden kargu publikoak hautatzeko; * ez zegoen pribilegiozko bereizketarik hiritar arrunten eta kargu publikoak dituztenen artean; * gizabanako berak ezin zuen botere politikoko kargu bera bi aldiz izan; * agintaldiak laburrak ziren; * [[zerbitzu publiko]]ak ohorezkoak ziren, ez ziren diruz ordaintzen. {{clear}} [[Fitxategi:Antzinako Atenasko Demokrazia.svg|erdian|alt=Antzinako Atenasko sistema politikoaren diagrama|ezkerrera|frame|Antzinako Atenasko sistema politikoaren diagrama Aristotelesen "Atenasdarren Konstituzioa" idazlanaren arabera]] {{clear}} Greziako demokraziaren eredu honek askatasun politikoaren balioa sumatzeko oso modu berezia zeukan oinarrian, gaur egun askatasuntzat dugun horretatik oso bestelakoa inondik ere. Antzinatean, hiritar orok politikan parte hartzeko zuen betekizuna baitzen askatasuna, bere burujabetasun politikoa nahitaez erabili beharra alegia, gauza bitxia badirudi ere. Gizabanakoa, pertsona bakoitza, taldearen baitan zegoen atxikia, eta harexen mendean ziren pertsonaren izaera eta nortasuna ere. Jendearen interesek komunitatearen baitan zuten zentzua, ez beste inon; gizarte modernoetan estatu demokratikoa hiritarren interesak betetzeko dago, baina Grezian, botere politikoak berak zuen jendearen beharra, ez alderantziz. Horrek ez du esan nahi greziarrek askatasuna esaten ziotenik gaur egun gure gizartean zapalkuntza deitzen zaionari, baina oso kontuan hartzekoa da orduko askatasuna komunitate politiko lauso eta txiki samar bati estu-estu loturik zegoela, eta nekez konpara daitekeela gizarte hura gaur egungo estatuetako komunitate zabalekin, gaurko gizartean gizabanakoen askatasuna gizabanakoak botere publikoen aurrean duen eskubidea baita. Greziar hiritarrek politikan parte hartzeko zituzten moduen eta bideen egokitasuna ulertzeko, ondo gogoan izan behar dira Greziako demokraziaren baldintza orokorrak. Lehenik, Antzinatean demokrazia lurralde txiki samarretan nagusitu zen, estatu-hirietan (greziar demokrazia, berez, Atenasera zegoen mugatua), eta haietan elkarren arteko komunikazioa askoz handiagoa zen, eta erabakiak askoz zuzenago eta eraginkorrago kontrolatzen ziren. Bigarrenik, Atenasko demokrazian hiritar izateko irizpidea oso zorrotza zen, eta gutxiengo bati besterik ez zion ziurtatzen politikan parte hartzeko pribilegioa, gainerako guztiak talde horretatik kanpo zeuden, esklaboak ziren, eta lan egitera zeuden behartuak egitura politiko haien ekonomia mantentzeko. [[Erromako Inperioa]]ren garaian, [[esklabotasun]]aren aurkako borroka indarra hartuz joan zen neurrian, bi baldintza guztiz ere mugatzaile horiek ez ziren jadanik betetzen, eta demokrazia bera ere galdu zen, ezin betezko ideal bihurturik. === Demokrazia modernoaren ezaugarriak === Atenasko demokraziarekin parekatuta, demokrazia modernoa guztiz bestelakoa da, gauza nabaria baita greziarren demokrazia mota hark ez duela gaurko gizarterako balio. Gizarte politiko modernoak gizarte handiak dira, eta zenbat eta hiritar gehiago izan, orduan eta ezinago ahulak eta indarrik gabeak izaten dira zuzenean eta bitarteko politikorik gabe politikan parte hartzeko aukerak. Nazio-estatu modernoak lekuz eta lurraldez dituen ezaugarriek ere ez dute inolako biderik ematen demokrazia zuzenerako, zeren eta burujabetza ezin baita berez zertu, den-denek parte hartzen ez badute: ''demos'' bat behar du, baina ''demos'' hori ezin da inongo plaza publikotan oso osorik bildu. Azkenik, kontuan hartu beharra dago greziar demokraziaren "berehalakotasun" hori oso-oso lotuta dagoela primitibismo politikoarekin: denak txandaka agintari izatea edo agintariak zozketa bidez hautatzea ez da, azken batean, eginkizun politikoen bereizte, banantze eta espezializazio maila txikiaren ondorioa baizik. Demokrazia modernoetan, oinarria ordezkaritza politikoa da, ez ordea parte hartze politikoa bera, baina garbi dago ez duela parte hartze hori ukatzen. Hiritarrek ez dute boterea zuzenean bere esku izaten: ordezkari politikoei ematen diete boterearen ordezkaritza. Ez dago, beraz, burujabetza sistemarik, hiritarrek gobernuaren jarduera mugatzeko eta kontrolatzeko sistema bat baizik. Greziar demokrazia "herriaren gobernua" zen, "herriaren gainean zertua", eta horixe zen hitzez hitz; demokrazia modernoan, berriz, ez dago horrelako lotura esturik agintarien eta agindupekoen artean. Hortaz, hutsegite handia litzateke gaur egungo hauteskundeetako parte hartzea greziar hiritarraren parte hartze zuzenaren parean jartzea; eta are hutsegite handiagoa, inondik ere, ?zuzeneko demokrazia? esaten zaion horren mekanismoek (herri ekimenak, [[erreferendum]]ak, etab.) gaur egungo demokraziaren eta Greziakoaren artean dagoen tarte ezin handiagoa bete dezaketela uste izatea. Gure demokrazia zeharkakoa da: hiritarren botere zuzena hauteskundeetara dago mugatua, herriaren ordezkari izango diren politikoak aukeratzera. Demokrazia modernoa arau eta prozedura multzo bat baizik ez da, konpromiso edo elkar hartze baten bidez gizarteko eta erakundeetako taldeek eta alderdiek beren arteko liskarrak bake bidez konpontzeko berariaz aukeratua. [[Fitxategi:Election MG 3455.JPG|thumb|Egungo demokrazietan, botoa oso garrantzitsua da.]] Demokrazia modernoaren ezaugarri nagusiak hauek dira: * hiritarrek zeharka parte hartzen dute botere politikoaren erabakietan, eta bitarteko politikoak behar dituzte beren nahiak eta interesak bideratzeko; * hiritarren parte hartze politikoa ez da nahitaezko betekizun bat, eskubide politiko bat baizik, botere publikoak errespetatu beharrekoa, nahiz agintariek hiritarra parte hartzera bultzatzeko joera izango duten beti; * hiritarrek botere eratu bat aukeratzen dute, botere konstituziogileaz oso bestelakoa dena, zeren eta komunitate politiko bat eratzen den unean baizik ez baita definitzen botere konstituziogile hori; * botere burujabeak interes publikoko gai politikoetan ditu bere mugak, eta hortik kanpo ez du zertan ariturik, alde batera utzi behar baititu hiritarren interes pribatuak, zeren eta argi eta garbi bereizirik baitaude gizarte zibila, gizabanakoaren interesari dagokion alorra, eta gobernu erakundeak, interes orokorraren ardura dutenak; * modu bakarra dago kargu publikoak aukeratzeko: aldian aldiko hauteskundeak; * pribilegioei dagokienez, badago bereizkuntzarik hiritar arrunten eta kargudunen artean; * kargudunen eskubide bereziei esker inork ezin baititu legebiltzarraren baimenik gabe ez atxilotu ez auzitara eraman, beren agintaldia bitartean; * pertsona berak behin baino gehiagotan har dezake botere politikoko kargu bera; * karguetako agintaldien muga hauteskundeetako botoek jarritakoa izaten da, ez besterik, salbuespenak salbuespen; * zerbitzu publikoak modu profesionalean ordaintzen dira, zeren eta eginkizun publikoetan ari direnek lan bat egiten baitute, erabateko arduraldia eskatzen duena, eta halako prestakuntza tekniko bat baita ere. Ikusten den bezala, askatasun politikoaren balioa oso modu berezian sumatu izanean du oinarria demokrazia modernoak, antzinako Grezian askatasunaz zuten ideiaren oso bestela, inondik ere. Gaur egun, askatasuna indibiduala da, eta eskubide pertsonaletatik eratorria da. Gizabanako modernoak ez du taldearen beharrik bere askatasuna berresteko, zeren eta,aitzitik, botere publikoak baitira hiritarrentzat existitzen direnak. Askatasun modernoa ez da askatasun positiboa (zerbait egiteko askatasuna), askatasun negatiboa baizik: Estatuko botereetatik kanpoko askatasuna, alegia, gizabanakoak bere jarduera politikoa eta pertsonala egin ahal izateko askatasuna, botere publikoen egintzatik kanpo. Demokrazia modernoaren ordezkaritza mekanismoen bideragarritasuna ulertzeko, zein baldintza orokorretan oinarritzen diren aztertu beharra dago. Adituen ustez, hiru baldintza nagusik definitzen dute demokrazia modernoa. Lehen-lehenik, baldintza ekonomiko egokiak behar dira, alegia, sistema kapitalista arautu bat, aberastasuna gizabanakoen artean banatuko dela ziurtatuko duena. Bigarrenik, [[erdiko klase]] bat behar da, hiritartasun eskubide osoz estatu baten baitan gai publikoetan parte hartuko duena. Eta azkenik, politikari karismadunak behar dira, hiritarren aurrean ordezkari eginkizuna bete dezaten. Azter ditzagun, bada, banan-banan. === Garapen ekonomikoa === Gaur egungo joera nagusiak estu lotzen ditu demokraziarako baldintzak eta ekonomiaren eta gizartearen halako garapen maila bat; joera honen arabera, zenbat eta handiagoa izan nazio baten ongizate ekonomikoa, hainbat eta handiagoak dira demokrazia nazio horretan finkatzeko aukerak. Hipotesi hori egiaztatzera joz ekonomiaren aurrerabidea neurtzen duten indizeen bidez, nabarmen ikusiko da batez besteko aberastasun, [[industrializazio]], hiritartze, eta hezkuntza maila askoz handiagoak direla herrialderik demokratikoenetan. Alabaina, estatistiketako batez bestekoei begiratu beharrean kasu partikularrak aztertzen badira, ez dago korrelaziorik demokraziaren eta garapen ekonomikoaren artean, zeren eta aberastasun handiaren eta miseria gorriaren artean oso esparru zabala baitago inork beretzat hartua ez duena, eta edozein sistema politiko ager daiteke bertan. Gainera, korrelazio bat ez da, inondik ere, kausa lotura bat; are gehiago, demokraziaren eta ongizate ekonomikoaren artean halako kausa lotura bat badagoela onarturik ere, artean ezin jakin herrialde bat bere aberastasunagatik den demokratikoa, edo demokraziagatik den aberatsa. Herrialde batzuetan demokrazia industrializazio orokorra heldu aurretik iritsi izan da; eta beste batzuetan, aldiz, industrializazioak berak eragotzi izan du demokrazia heltzea. Horrelako egoeretan, badago esatea hazkunde ekonomikoa oinarri ona izaten dela demokrazia hazteko, ez ordea demokrazia ezartzeko. === Tarteko egiturak === Demokrazia modernoak erdiko klase baten beharra du, talde independentez eta borondatezko elkartez eratua, horiek baitira estatu bateko [[gizarte zibil]] demokratikoaren alderdirik biziena eta aktiboena. Erdiko klase hori ez da klase aberatsenen aurka eratu, ezta talde behartsuenen aurka ere, ez baitu sorburu bakarra, sorburu zabala baizik: demokraziak gizarte talde hori ahalik eta handiena izan dadin bultzatzen du, hala ere talde horren helburua ez da hiritar burujabe soila izatea, burujabetza hori erabiltzea baizik bere ordezkariak hautatzeko. Eta inon ez da demokrazia modernorik bideratu estatu modernoaren izatean bertan babestutako erdiko klaserik gabe. === Gidaritza === [[Fitxategi:Landsgemeinde Glarus, 2009.jpg|thumb|''[[Landsgemeinde]]'' bat Suitzako Glarus kantonamenduan, [[zuzeneko demokrazia]]ren adibide bat.]] Baldintza ekonomiko eta sozialekin batera, baldintza huts-hutsik politiko bat ere ezinbestekoa du demokrazia modernoak, ordezkarien gidaritza, alegia. Gure sistema politikoetan goitik beherako harremana baita nagusi erabakiak hartzeko eta hiritarren onespena lortzeko, harreman horrexek eragiten du, ezinbestez, gidaritzaren beharra. Ongizate ekonomikoa edo erdiko klaseak kultura demokratikoa izatea funtsezko ezaugarri objektiboak dira sistema politiko moderno bat mantentzeko, luzaroan ezaugarri gisa iraun izanak hala frogatzen baitu, baina demokraziak, eraginkorra izango bada, gaitasun eta dohain handiko gidaritza behar du, lehen-lehenik eta beste edozer baino gehiago. Eta baldintza objektiboak zenbat eta ahulagoak izan, orduan eta nabarmenagoa izaten da gidaritzaren premia. Esanak esan, ez dirudi demokrazia modernoaren baldintza horiek berdinak direnik ez herrialde guztietan, eta ezta ere herrialde berak izan ditzakeen egoera guztietan. Esate baterako, oso kontu desberdinak dira demokrazia politiko bat hobetzea, edo demokrazia ezartzea. Izan ere, ez [[klase sistema]] irekia, ez balio sistema berdintasunean oinarritua, ez industri gizartea, ez eta balio demokratikoak dituzten gidariak dira ezinbesteko baldintzak demokraziak aurrera egin dezan edo demokrazia herrialde batean sor dadin. Baldintza esaten zaien horiek demokraziak ondo funtzionatzen duela esan nahi dute, eta, beraz, demokraziaren ondoriotzat har daitezke, demokraziaren aldez aurreko baldintzatzat bainoago. Arazoa ez da bakarrik ez dagoela baldintzarik demokraziaren arrakastari ezinbestean loturik denik, zeren eta kontua baita baldintza horiek guztiek alderdi historiko bat dutela, alegia, baldintza nagusi guztiak segida baten baitan aztertu behar dira, haien hurrenkera eta tempo-a aintzat harturik. Hala, adibidez, baldintza «objektiboak» (ekonomiazkoak eta gizartezkoak) ez dira hain garrantzitsuak demokrazia abian jartzeko, nola diren bai gidaritza eraginkor baten borondate finkoa eta bai hiritarren itxaropen multzoa bideratzeko ahalmena, hala sistema demokratikoak itxaropen horiek bere baitan har ahal izan ditzan, gainezka egin gabe. Horrexek desorekatzen eta hondatzen du hain zuzen sistema politiko bat, eta demokrazia bereziki, alegia, bat-batean hiritarren itxaropenak eta nahiak indar handiz gora egiteak eta sistema politikoak, berriz, horiek asetzeko gai ez izateak. === Estatu sozialistak eta demokrazia === Demokrazia liberalarekin zerikusirik izan ez arren, 20. mendean sortutako [[estatu sozialista]] gehienek beren egituraren izaera demokratikoa aldarrikatu izan dute. Errusiako [[Urriko Iraultza|Urriko Iraultzaren]] garaitik, estatu sozialista baten ikusmoldea, [[Vladimir Lenin|Vladimir Lenin-en]] alderdi iraultzailearen teoriari eta zentralismo demokratikoaren antolamendu printzipioetara elkarlotuta dago. Leninek “proletalgoaren diktadura” abangoardiako alderdi iraultzailearen beharra zuen, langileagoaren eta bere interesen ordezkari bezala, eta bere ikuspegian demos/herria ordezkatzeko modu bat zen hori, demokratikoa berez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lenin’s Conception of Socialism|url=https://www.marxists.org/history/erol/ncm-7/lenin-socialism.htm|aldizkaria=www.marxists.org|sartze-data=2023-04-02}}</ref>. [[Fitxategi:Stamp_of_USSR_1556.jpg|thumb|Seilu sobietarra, 1956koa, demokrazia sozialisten arteko elkartasunari erreferentzia egiten diona.]] Leninek demokraziari lotu zion beste kontzeptu nagusia [[Zentralismo demokratiko|zentralismo demokratikoarena]] izan zen. Estatu sobietarrean kontzpetu honen ezaugarri nagusiak honako hauek lirateke * Ezaugarri zentralista eta goitik beherako organoengatik ezeztagarria. * Kritika eta autokritika egiteko askatasuna alderdiaren barruan. * Alderidiak diziplina zorrotza, gehiengoak bozkatutako ideiarekiko gutxiengoaren subordinazioa. * Goi-politikoen erabakiak lotesleak dira organo baxuagoentzat. * Lan eta zuzenbide kolektiboak, baina banako bakoitzak betebeharrak ditu alderdiaren zuzenbidean. === Demokraziaren bilakaera etorkizunean === [[Fitxategi:Ikusgela_-_Joxe_Azurmendi.webm|start=231|thumbtime=258|thumb|{{ikusgela}}[[Joxe Azurmendi]]k demokrazia ulertzen duen modua jasotzen duen bideoa.]] Munduko toki gehienetan demokrazia modernoak arestian aipatu diren hiru baldintza horiek behar ditu etorkizunik izango badu: gutxieneko ongizate ekonomikoa, estatu demokratiko bakoitzean erdi mailako hiritar klase bat izatea, eta gidaritza sendoak, ordezkari politikoak hautatzeko prozedura demokratikoaren zilegitasuna sendotuko dutenak. Hala eta guztiz ere, hiru baldintza horiek ez dira behin betikoak, zeren eta betekizun horiek gero eta nekezago betetzen baitira mundu osoko sistema politikoan, asko eta asko dira-eta aurrerabidean diren herrialde demokratikoak baldintza horiek ezin beterik dabiltzanak, nahiz, hala ere, beren sistema demokratikoak indarrean dauzkaten. Argi eta garbi dago estatu berriak eta aurrerabidean diren nazioak demokratikoak izan daitezkeela, nahiz eta hargatik ez duten iristerik izan [[Mendebalde (kultura)|mendebaldeko]] demokraziek historian, ekonomian, gizartean eta kulturan iritsia duten maila bera. Izan ere, ez zen inoiz munduan estatu demokratiko bat bera sortuko, baldin eta hasiera-hasieratik beretzat iritsi nahi izan balitu modernizazio bidean diren estatu batzuek ustez iritsi nahi omen dituzten helburu goren horiek. Demokraziak mundu osoan aurrera egingo badu, nahitaez gutxitu beharko dira gobernu bidegabe eta tiranoak, eta ahalik eta gehien zabaldu eta indartu ordea gizaki bakoitzaren errespetuaren eta zuzentasunaren alde egingo duten jokabide gizalegezkoak, alegia, politikak, azken finean, gizakiaren neurrira behar du egina. Gero eta argiago dago, hortaz, demokrazia modernoak iraungo badu, bakarra duela iraute horretarako behar duen baldintza politiko ezinbestekoa: prozedura finkatu beharra; alegia, hauteskunde sistema bat behar da nahitaez, haren bidez eratuko den sistema politikoak zuzentasunez, bidezkotasunez eta arduraz jokatzera behartu ditzan agintariak. [[Fitxategi:G-Eurokapitalisme.jpg|thumb|Euroa eta mailua, kapitalaren agintearen alegoria bat, merkatuak aigintzen duela eta ez borondate demokratikoak.]] 21. mendean, [[Merkatu (ekonomia)|merkatuaren]] eta ekonomiaren egonkortasunaren nagusitasuna azpimarratzen delarik dogma gisa behin eta berriro demokrazia liberaletako diskurtsoetan; ikuspegi horren gabezia demokratikoak azpimarratu dituenik ere bada: [[Isidro Esnaola]] ekonomilariaren iritziz, ongizate eta ekonomiari dagozkien bitartekoei eta helburuei buruz eztabaidatzeak eta hartzen diren erabakiak eraginkorrak izan daitezen lortzeak, demokraziaren esparrua zabaltzea eskatzen du. Hau da, "ekonomiak demokratikoki zehazten diren helburu politikoen menpe egon beharko du, eta eskema horretan presio taldeak soberan daude".<ref>{{Erreferentzia|izena=Isidro|abizena=Esnaola|izenburua=Ondasunak eta baloreak. Boterea eta demokrazia|hizkuntza=eu-ES|data=2020-04-11|url=https://telesforomonzonlab.eus/ondasunak-eta-baloreak-boterea-eta-demokrazia/|aldizkaria=Telesforo Monzon eLab Euskal Herrigintza Laborategia|sartze-data=2023-04-02}}</ref> Demokraziaren biziberritze benetako bat eskatzen dute halaber, [[Larrialdi klimatiko|larrialdi klimatikoaren]] aurrean 21. mendean antolatzen ari diren mugimendu askok. Ekonomia sozial eta eraldatzailea; demokrazia eta burujabetza, era honetako kontzeptuak indartzea ezinbestekoa ikusten dute talde askok, "munduaren geroak errezeta berriak behar" dituelakoan. Beste hitz batzuekin: "Sistema aldatu, ez klima."<ref>{{Erreferentzia|izena=Unai|abizena=Brea|urtea=2015|izenburua=Munduaren geroak errezeta berriak behar ditu|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2480/klima-aldaketa|aldizkaria=Argia|sartze-data=2023-04-02}}</ref> Baina era berean, berotze globala ukatzen dutenek ere, "iritzi-demokrazia" kontrajartzen dituena arrazionalitate zientifikoari, iritzia izateko askatasun baten izenean, ebidentzia zientifikoak gezurrak edo asmakizunak direla erakutsi nahi dute sektore izatez guztiz erreakzionario batzuek<ref>{{Erreferentzia|izena=Thierry|abizena=Amougou|urtea=2021|izenburua=Larrialdi ekologikoa, Mendebaldean zentratutako kontakizuna|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2718/larrialdi-ekologikoa-mendebaldean-zentratutako-kontakizuna|aldizkaria=Argia|sartze-data=2023-04-02}}</ref>. == Demokraziarekin lotzen diren gaiak == === Demokrazia eta errepublika === Errepublika asko demokratikoak diren arren, ez da erregea ez izateagatik demokratikoa izan behar dela. Diktadurak ez dira monarkiak; eta, adibidez, Txina errepublika da eta ez da demokrazia ''de facto'' bat. Eta errepublika ez izateak ez du esan nahi ez dela demokratikoa; monarkia parlamentario edo konstituzional gehienetan, Erregea Errepublikako Presidentearen funtzio ia berak ditu, baina erregeak inpartziala izan behar du, baina errepublikako presidenteak, ez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=10 Características de la Monarquía Parlamentaria|url=https://www.caracteristicas.co/monarquia-parlamentaria/|aldizkaria=www.caracteristicas.co|sartze-data=2019-01-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ram�n|abizena=P�rez-Maura|izenburua=Cinco razones por las que la Monarqu�a es un sistema mejor|hizkuntza=es|url=http://www.abc.es/20120311/espana/abcp-cinco-razones-monarquia-sistema-20120311.html|aldizkaria=ABC.es|sartze-data=2019-01-06}}</ref> === Demokrazia eta aberastasuna === Datuak ikusten, esan daiteke herri aberatsa izateko demokratikoa izan behar dela. Hori ez da guztiz egia; kasu gehienetan, aldrebes da: garapen ekonomikoa demokraziak agerrarazten ditu. Hala ere, Espainiaren aberastasuna Europar Batasunean egoteagatik garatu zen; eta han sartzeko demokratikoak izan behar ziren. == Erreferentziak == {{Lur|data=2018-11-4}} {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Hauteskunde]] * [[Asanblearismo]] == Kanpo estekak == {{wikiztegia|demokrazia}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Demokrazia| ]] [[Kategoria:Sistema politikoak]] [[Kategoria:Mendebaldeko kultura]] r6fh2g6uwgfboyop1w7gzm73xg7t67v 0 5232 9984316 9005023 2024-11-28T19:12:33Z 88.14.126.184 9984316 wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" cellpadding="3" cellspacing="0" style="float: right; margin: 0 0 1em 1em; width: 20em; clear: right" width=43% |- | colspan="2" style="font-size: larger; text-align: center;" | |- style="vertical-align: top;" | '''Aldizkaria''' | Aizu! |- style="vertical-align: top;" | '''Sortze urtea''' | [[1981]] |- style="vertical-align: top;" | '''Mota''' | Informazio orokorra + denborapasak |- style="vertical-align: top;" | '''Saltzen den lurraldea''' | [[Euskal Herria]] |- style="vertical-align: top;" | '''Editatzen den hiria''' | [[Donostia]] |- style="vertical-align: top;" | '''Hizkuntza''' | [[Euskara]] |- style="vertical-align: top;" | '''Maiztasuna''' | [[Aldizkari|Hilabetekari]]a<nowiki/> |- style="vertical-align: top;" | '''Argitaratzea''' | [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]] |- style="vertical-align: top;" | '''Argitaletxea''' | - |- style="vertical-align: top;" | '''Inprimategia''' | - |- style="vertical-align: top;" | '''Ekoizpena''' | 452 ale |- style="vertical-align: top;" | '''Zuzendaria''' | - |- style="vertical-align: top;" | '''ISSN''' | 1132-1709 |- style="vertical-align: top;" | '''Kontakturako bidea''' | aizu@aek.eus |} [[Fitxategi:AIZU! aldizkaria.jpg|thumb|Irakurle bat, AIZU! aldizkaria eskuetan]] '''Aizu!''' oinarrizko [[euskara]]zko aldizkaria da, [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]-k argitaratua, [[euskaltegi]]etako ikasleei irakurgai interesgarriak eta ulerterrazak eskaintzeko asmoarekin. Hilabetero argitaratzen da (abuztuan eta urrian izan ezik) eta zenbaki bakoitzetik 11.000 ale baino gehiago banatzen dira.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.aizu.eus/index.php?option=com_content&view=article&id=93&Itemid=109|izenburua=zer da haizu|sartze-data=2019-11-09|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Euskara ikasten ari diren horientzat oso lagungarria da AEK-k hilero argitaratzen duen aldizkaria, 40 urtez euskara ikasleen lagun. AEK-ko ikasleek euskaltegian jasotzen dute aldizkaria, baina harpidetza bidez ere jaso daiteke etxean, edo kioskoan erosita, irakurle ororentzako moduko aldizkaria baita. [[Fitxategi:DurangoPosterra A3.jpg|thumb|Zaldieroak AIZU! aldizkarian argitaratutako komiki ezaguna]] [[Zaldieroa]] marrazkilariak komiki bat argitaratzen du hilero, aspaldidanik. Gaur egun, [[Onintza Enbeita]] bertsolariak zutabea idazten du bertan, [[Juanjo Olasagarre]]ren<nowiki/> lekukoa hartuta. Aspaldidanik, urtero-urtero, [[Durangoko Azoka|Durangoko azoka]]n<nowiki/> parte hartzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AEK eta AIZU! aurten ere Durangoko Azokan - : Euskal Herriko AEK|url=https://www.aek.eus/eu/bloga/aek-eta-aizu-aurten-ere-durangoko-azokan|aldizkaria=www.aek.eus|sartze-data=2020-12-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=AEKren langai didaktikoak eta 'Aizu!' aldizkaria, Durangoko Azokan|hizkuntza=eu|data=2020-12-01|url=https://www.diariovasco.com/culturas/aekren-langai-didaktikoak-20201201122914-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-12-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=AEK eta 'Aizu!' aldizkaria aurten ere izango dira Durangoko Azokan|data=2020-12-01|url=https://www.europapress.es/euskera/noticia-aek-eta-aizu-aldizkaria-aurten-ere-izango-dira-durangoko-azokan-20201201112852.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2020-12-15}}</ref> 2020ko azaroan, 451. zenbakia argitaratu du, eta elkarrizketa nagusiaren protagonista [[Oier Sanjurjo]] da, [[Osasuna futbol kluba|Osasuna]]ren<nowiki/> gizonezko taldearen kapitaina.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azaroko AIZU! aldizkariaren azala gorritxo dator - : Euskal Herriko AEK|url=https://www.aek.eus/eu/bloga/azaroko-aizu-aldizkariaren-azala-gorritxo-dator|aldizkaria=www.aek.eus|sartze-data=2020-11-03}}</ref> Urtea amaitzeko, abenduko alean, [[Izaro Andres]] abeslari ezagunaren txanda iritsi da. Urte berrian, aldiz, [[Lander Garro]]ren<nowiki/> txanda izango da. 2021ean, abenduan, AIZU! aldizkariak 40 urte beteko ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aizu!|url=http://www.aizu.eus/index.php?option=com_content&view=article&id=2849:40-ean-sartuta&catid=260&Itemid=0|aldizkaria=www.aizu.eus|sartze-data=2021-01-26}}</ref> == Edukia == AIZU! oinarrizko euskaraz idatzitako aldizkaria da, euskara ikasten ari den edota euskaraz irakurtzeko ohiturarik ez duen ororen lagungarri. Argitalpenak ibilbide oparoa egin du azken hamarkadetan; batez ere, gizarte- eta kultura-gaiak jorratzen ditu, erreportaje, elkarrizketa eta albiste laburren bidez. Komikiak, denbora-pasak eta euskal gramatikaren inguruko zalantzak argitzeko txokoa ere biltzen ditu bere orrietan. Euskara ikasleak ardatz hartuta, 2019. urtean, AIZU! aldizkariak atal berria sortu zuen, "Zelan euskaraz?" izenekoa; bertan, heldu aroan, euskaltegian, euskara ikasi duten pertsonak azaltzen dira, alegia. Haiek ezagutzeko aukera edukitzeaz gain, euskara ikasteko lagungarriak diren aholkuak, trikimailuak eta testigantzak aurki daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zelan euskaraz? - : Euskal Herriko AEK|url=https://www.aek.eus/eu/bloga/zelan-euskaraz|aldizkaria=www.aek.eus|sartze-data=2020-11-03}}</ref> Ikasleentzat ez ezik, euskara-irakasleentzat ere eskolarako material-iturri garrantzitsua da. == Historia == Aizu! aldizkaria 1981ean sortu zen, Deustuko Unibertsitateko talde txiki baten eskutik, Joseba Sarrionaindia, besteak beste, bertan zegoen garaian.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bideoa: Martuteneko ihesaldia. Ur Handitan {{!}} TB {{!}} Telebista online {{!}} EITB nahieran|url=https://www.eitb.tv/eu/bideoa/ur-handitan-ahaztu-aurretik/7248/182652/martuteneko-ihesaldia/|aldizkaria=www.eitb.tv|sartze-data=2020-11-03}}</ref> Haien helburua bertako euskara ikasleei ikas prozesua erraztea zen. 1981eko abenduan Aizu!-ren 0. zenbakiaren egileek argi eta garbi azaldu zuten euren xedea: “Euskal Herri euskalduna lortzeko, euskararen irakaskuntza bultzatzea, horretarako euskara ikasleei behar bezalako lan tresna eskainiz”. Hasieran ez zuen AEKrekin lotura zuzenik, baina aldizkaria plazaratzearen lan astuna ikusirik, koordinakundera jo zuten Aizu! aldizkarian ari zirenek, proiektua jarrai zezala eskatuz.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.aizu.eus/index.php?option=com_content&view=article&id=94&Itemid=110|izenburua=historia|sartze-data=2019|egunkaria=aizu.eus|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua='Aizu!' aldizkariak 25 urte bete ditu|url=https://www.argia.eus/albistea/aizu-aldizkariak-25-urte-bete-ditu|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-11-03}}</ref> Aldizkaria egiten ibilitako [[kazetari]], irudigile, komertzial, komiki egile, [[bertsolari]], euskara ikasle eta irakasle, sendagile, idazle, erakunde eta bestelako laguntzaileak (soldata jasota zein musu-truk) ehunka izan badira ere, Aizu!-k [[Alfabetatze Euskalduntze Koordinakundea|AEK]]ri<nowiki/> zor dio, batik bat, hiru hamarkadako bizitza, Euskalduntze Alfabetatze Koordinakundeak sostengatu baitu desagertzeko arriskuan (diru arazo larriak tarteko) egon denean. AEK-k emandako babesean bi momentu izan dira, batez ere, azpimarratzekoak: AEKren aldizkari bihurtu zenekoa; eta 1999ko urria, AEK-k bere aldizkaria bere ikasle guztien artean hilero doan banatuko zuela erabaki zuenekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=AEK-k argitaratzen duen 'Aizu!' aldizkari eraberritua aurkeztu zuten (...)|url=https://www.argia.eus/albistea/aek-k-argitaratzen-duen-aizu-aldizkari-eraberritua-aurkeztu-zuten|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-12-15}}</ref> Aldizkariak, ostera, AEKri prestigioa (hilabetekari propioa duen erakundea izatea) eta unean uneko mezua hedatzeko tresna aproposa eskaini dizkio ordainetan. '''''aurten/40 urte.''''' 2021. urtearen bukaeran, AIZU!k 40 urte beteko ditu. Horren harira, aldizkariaren historian argitaraturiko hainbat kontu ekarriko dira aldizkarira, hilero. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Euskarazko aldizkarien zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://www.aizu.eus/ Aizu!-ren webgunea] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskarazko aldizkariak]] [[Kategoria:AEK]] [[Kategoria:Donostiako hedabideak]] p89l2q00j16g7p1ijvlnqlcmnx7bet3 0 5504 9984095 9953397 2024-11-28T16:39:35Z Oriol J.P 156441 He cambiado la descripcion de ETA dado que es un grupo terrorista y no una organizacion clandestina. Puede llevar a confusión. 9984095 wikitext text/x-wiki {{artikulu ona}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{birzuzendu|ETA|ETA (argipena)}} {{Infotaula | title = Euskadi Ta Askatasuna | subheader = [[Euskal Herriko gatazka]]ren parte | image1 = [[Fitxategi:Eta zigilua.jpg|150px]]<br />ETAren zigilua | label1 = Siglak | data1 = ETA | label2 = Iraunaldia | data2 = [[1958]]. urtearen bukaeran sortua,<ref name="Casanova" /><ref name=Txillardegi20101114>Fermin MUNARRIZ: [http://www.gara.net/paperezkoa/20101114/232000/eu/Euskarak-eraman--ninduen-abertzaletasunera «Jose Luis Alvarez, ''Txillardegi'': "Euskarak eraman ninduen abertzaletasunera"»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2010-11-14.</ref><br/>[[2018]]ko maiatzaren 3an desegin zen<ref name="Berria, desegite ofiziala">{{Erreferentzia|izenburua= Ofiziala da: bukatu du ETAk |data=2018-05-03|url=https://www.berria.eus/albisteak/151545/ofiziala_da_bukatu_du_etak.htm | egunkaria=Berria|sartze-data=2018-05-03}}</ref> | label3 = Kide ezagunak | data3 = <div> * [[Xabier Etxebarrieta|Txabi Etxebarrieta]] * [[Jose Miguel Beñaran Argala|Argala]] * [[Txomin Iturbe]] * [[Iñaki de Juana]] * [[Garikoitz Aspiazu]] * [[Josu Urrutikoetxea]]</div> | label4 = Ideologia | data4 = [[Sozialismo|Sozialista]] iraultzailea eta [[abertzaletasun|abertzalea]] | label5 = Kokapena | data5 = {{bandera|Euskal Herria}} | label6 = Ekintza eremua | data6 = {{bandera|Euskal Herria}}<br />{{bandera|Espainia}}<br />{{bandera|Frantzia}} | label7 = Aurkari nagusiak | data7 = Espainiako estatu-egitura eta aparatuak (orokorrak zein erkidegokoak)<br />Frantziako estatu-egitura | label8 = Egoera | data8 = Desegina | label9 = Helburu militarrak | data9 = Hainbat estatu-egitura<br />Indar armatuak<br />Polizia<br />Burgesiaren egitura ekonomikoak }} {{Abertzaletasuna aurkibidea}} '''Euskadi Ta Askatasuna''', '''ETA''' siglez ezagunagoa, [[Euskal Herria]]ren [[independentzia]] eta "[[sozialismo]]a" lortu nahi zituen '''talde terrorista''' izan zen, [[1958]]ko abenduan sortua,<ref name="Casanova">{{Erreferentzia|izena=Casanova, Iker,|abizena=1972-|izenburua=ETA, 1958-2008 : medio siglo de historia|argitaletxea=Txalaparta|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/298931022|edizioa=1. ed|isbn=9788481365078|pmc=298931022}}</ref> eta [[2018]]ko [[maiatzaren 3]]an desegina.<ref name="Berria, desegite ofiziala" /> [[Euskal Nazio Askapenerako Mugimendua]]ren barruan, talderik esanguratsuenetarikoa izan zen, baita [[euskal gatazka]]k izan zuen partaiderik garrantzitsuenetarikoa ere. ETAk bere burua «[[Askapen nazional|nazio askapenerako]] euskal erakunde [[sozialista iraultzaile]]»tzat zuen.<ref>[http://www.gara.net/agiriak/20100905_ETA_adierazpena.pdf ETAren 2010eko iraileko agiria]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Goiburua «''[[Bietan jarrai]]''» zuen.<ref>{{es}} [http://www.elmundo.es/papel/2007/07/10/opinion/2150459.html 'Bietan Jarrai', el lema al que ren ETA nunca ha dejado de ser fiel], ''El Mundo'', 2007-07-10</ref> Hainbat Estatuk ([[Ameriketako Estatu Batuak]],<ref name="AEBetakoerakundeterroristak">{{en}} [http://www.state.gov/documents/organization/45323.pdf «Terrorist Groups»], AEBek terroristatzat jotzen dituzten AEBez kanpoko erakundeak («Foreign Terrorist Organizations»), [[Ameriketako Estatu Batuetako Estatu Saila]].</ref> [[Espainia]],<ref>[http://www.mir.es/eu/DGRIS/Terrorismo_de_ETA/index.html?__locale=eu «ETAren terrorismoa»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa.</ref> [[Frantzia]]<ref name="Frantziakoerakundeterroristak">{{fr}} [https://pastel.diplomatie.gouv.fr/editorial/actual/ael2/bulletin.asp?liste=20040601.html#Chapitre14 «Conseil Affaires Generales et relations exterieures - Affaires Generales - Conclusions - Extraits»], erakunde terroristen Frantziako zerrendaren XIV. kapitulua, Frantziako Gobernuaren webgunean.</ref> eta [[Kanada]]<ref name="Kanadakoerakundeterroristak">{{en}} [https://web.archive.org/web/20090209042421/http://www.publicsafety.gc.ca/prg/ns/le/cle-eng.aspx «Currently listed entities»], Kanadako Segurtasun Publikorako Ministerioa.</ref>) eta nazioarteko erakundek ([[Europako Kontseilua]],<ref>{{en}} [http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2006/l_144/l_14420060531en00250029.pdf «Common Position 2001/931/CFSP on the application of specific measures to combat terrorism and repealing Common Position 2006/231/CFSP»] , Europar Batasunaren Egunkari Ofiziala.</ref> [[Nazio Batuen Erakundea]],<ref>{{en}} [http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/efbe8464057e1769c1256d32004c9591?Opendocument «Communication No 219/2002 : Switzerland. 2003/05/12. CAT/C/30/D/219/2002. (Jurisprudence)»], Nazio Batuetako Giza Eskubideetarako Goi Mandatariaren Bulegoa.</ref> [[Europol]]<ref>{{en}} [http://www.europol.europa.eu/publications/EU_Terrorism_Situation_and_Trend_Report_TE-SAT/TESAT2007.pdf «EU terrorism situation and trend report 2007»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Europol.</ref> eta abar) erakunde [[terrorismo|terroristatzat]] izendatu zuten. 1968tik 2010 arte, ETAren ekintza arruntenak lehergailu eta arma bidezkoak izan ziren, pertsonen nahiz ondasunen aurka. Gutxienez [[ETAk hildakoen zerrenda|758 gizabanako]] hil zituen<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Egaña|izenburua=Los números no cuadran|hizkuntza=es|data=2018-05-11|url=https://www.naiz.eus/eu/iritzia/articulos/los-numeros-no-cuadran|aldizkaria=naiz: IRITZIA|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref group="oh">Heriotza datuen inguruan eztabaida handia dago. Eusko Jaurlaritzaren arabera, 1949tik 2010era euskal jatorriko talde armatuek 837 pertsona hil dituzte, baina guztiak ez dira ETAren biktima. Dagokion atalean dago zerrenda zehatzagoa.</ref>, bereziki Espainiako segurtasun indarretako kideak, baina baita [[politikari]]ak, [[epaile]]ak, enpresaburuak, [[kazetari]]ak, [[ETAren drogaren aurkako kanpaina|droga-trafikatzaile]]ak eta halako kargu edo ogibide publiko berezirik ez zuten lagunak ere. Hainbat enpresabururi estortsioa egin zien, [[iraultza zerga (ETA)|iraultza-zerga]] delakoa ordainarazteko; eta bahiketak ere egiten zituen.<ref>{{en}} Joshua Hammer: [https://wayback.archive-it.org/all/20130419175931/http://www.smithsonianmag.com/people-places/basque.html «Peace at Last?»], ''Smithsonian'', 2007ko urtarrila.</ref> XXI. mendean zehar [[Dena da ETA]] doktrina politiko-juridikoaren ondorioz, Espainiako legediaren aurrean etakidea nor zen eta nor ez zen desitxuratu egin zen. Besteak beste, 2002az geroztik [[Alderdien Legea]]ren ondorioz hainbat alderdi politiko, 600dik gora hautes zerrenda<ref>{{Erreferentzia | abizena = Elduaien | izena = Oihana | izenburua = 600dik gora zerrenda baliogabe | egunkaria = Berria | argitaratze-lekua = Andoain | data = 2009-01-15 | urtea = 2009 | hila = Urtarrila | url = http://paperekoa.berria.info/harian/2009-01-15/008/004/600dik_gora_zerrenda_baliogabe.htm | eskuratze data = 2011-11-11 }}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> eta gizarte-antolakunde legez kanpo utzi zituzten [[Hego Euskal Herria]]n, ETArekin nolabaiteko «lotura» izatea egotzita.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Jarrai, Haika eta Segi "talde terrorista" direla erabaki du Auzitegi Gorenak | egunkaria = Berria.info | argitaratze-lekua = Andoain | data= Urtarrilaren 19a, 2007 | urtea = 2007 | hila = Urtarrila | url = http://www.berria.info/albisteak/18750/jarrai_haika_eta_segi_talde_terrorista_direla_erabaki_du_auzitegi_gorenak.htm | eskuratze data = 2011-11-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia | izenburua = Sentencia del juicio contra Gestoras/Askatasuna: penas de 8 y 10 años de cárcel | egunkaria = Gara | argitaratze-lekua = Donostia | data= Irailaren 18a, 2008 | urtea = 2008 | hila = Iraila | hizkuntza = es | url = http://info.nodo50.org/La-AN-condena-a-penas-de-entre-8-y.html | eskuratze data = 2011-11-11}}</ref> ETAk hainbat aldiz egin zituen [[Su-eten|su-etenak]] eta [[Espainiako Gobernua]]rekiko negoziazioak. 2010az geroztik ez zituen armak erabili, eta 2011z geroztik Espainiako eta Frantziako gobernuekin bake elkarrizketak egiteko saioak egin zituen, baina gobernu horiek uko egin zioten. Azkenean, ETA gizarte zibilaren laguntzaz [[Bakegileak|2017an armagabetu zen]]. [[2018]]ko [[maiatzaren 3]]an, [[Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketa|Kanboko Topaketa edo Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketaren]] bezperan, agiri baten bidez bere behin betiko desegitea iragarri zuen. 21. mende hasieratik, ETAk eragindako biktimak eta kalteak bete-betean sartu ziren Hego Euskal Herriko eta, ñabardurak ñabardura, Espainiako agenda politikoan eta gizartean, haien [[Oroimena euskal gatazkan|oroimena gal ez zedin]]; aldi berean eta haren lorratzean, beste eragile politiko armatuen ekintza eta kalteen oroimenak ere oihartzun handiagoa hartu zuten. == Izena == [[1958]]. urtearen amaieran [[Txillardegi|Jose Luis Alvarez Enparantza ''Txillardegi''k]], [[José María Benito del Valle|Jose Maria Benito del Valle Larrinagak]], [[Julen Madariaga]]k eta [[Iñaki Larramendi]]k [[Deba]]n eginiko bileran, [[Txillardegi]]k proposatuta, ''ETA'' izena jarri zioten (izen osoa "Euzkadi Ta Azkatasuna"<ref>ETA: [http://euskalherria.indymedia.org/media/2010/05//69106.pdf «Euskal Herria'ri E.T.A.'k dei»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 1964-01-01. [ETAren historiako lehen agiria.]</ref> izanik); ''ATA'' ("Aberria Ta Azkatasuna") izena jartzea ere pentsatu zuten, baina [[gipuzkera]]ren mendebaldeko hizkeretan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (EHHA)|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?&option=com_ehha&view=frontpage&Itemid=466&lang=eu&mapa=873|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2022-03-16}}</ref><ref group="oh">''Gara''ren elkarrizketan, «Bizkaian “ata” [ahate] pato da» dio Txillardegik, baina ''[[Euskararen Herri Hizkeren Atlasa]]''n jasota dagoenez (ikus erreferentzia), gipuzkeraren mendebaldeko hizkeretakoa da forma hori.</ref> «ahatea» esan nahi duelako baztertu zuten.<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | abizena = Munarriz | izena = Fermin | izenburua = Jose Luis Alvarez, ''Txillardegi'': “Euskarak eraman ninduen abertzaletasunera” | url = https://gara.naiz.eus/paperezkoa/20101114/232000/eu/Euskarak-eraman--ninduen-abertzaletasunera | aldizkaria = Gara.naiz.eus | argitaratze-data = 2010-11-14 | sartze-data = 2022-03-16}}</ref> Urte haietan, ''[[Euskadi (terminoaren historia)|Euskadi]]'' izenak oso karga politiko handia zuen. Izan ere, diktadura garai hartan, debekatuta eta gogor erreprimituta zegoen ''Euskadi'' hitza erabiltzea; ''[[Euskal Herria]]'', berriz, eragozpenik gabe erabil zitekeen.<ref>{{es}} Joan Mari Torrealdai (1999): ''La Censura de Franco y el tema vasco'', Kutxa Fundazioa, 1999. {{ISBN|84-7173-349-8}}.</ref> Beraz, [[frankismo]]aren aurka ziharduten abertzaleek ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[Ekin (historikoa)|Ekin]], [[Euskadiko Mugimendu Sozialista]]...) eta ezkertiarrek ([[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]], [[Euskadiko Partidu Komunista|EPK]], errepublikarrak...) ''Euskadi'' terminoa erabiltzen zuten. Hasieran, ''Euzkadi'' zetadun idazkerarekin (ETAk berak egin zuen bezalaxe). Gero, [[1968]]an, [[Euskaltzaindia]]k ''Batasunerako hiztegia'' argitaratu zuen, euskara batuaren hastapena, eta hor ''eusk-'' erroa ese hizkiaz idatzita ageri zen; horren eraginez, ''Euskadi'' idazkera nagusituz joan zen. == Historia == === Aurrekariak === [[Fitxategi:Manifestación por las calles de San Sebastián (6 de 14) - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|thumb|Langile manifestazioa Donostian, Arrasate eta Eibarren [[1934ko Iraultza]]n atxilotutakoak askatzea eskatuz. ETAren sorrerara arte gutxi izan ziren ezkerra eta abertzaleak batu zituzten ekimenak]] [[Eusko abertzaletasun]]a noiz hasten den erabakitzea zaila bada ere, [[euskal nazionalismoaren sorrera]] [[XIX. mende]]aren amaieran eman zen, [[Sabin Arana]]ren ekimenez. Besteak beste [[Industrializazioa Euskal Herrian|Euskal Herrian ematen ari zen industrializazioa azkarra]], [[Karlistaldi]]en ondorengo [[Hego Euskal Herriko foruak#Foruen abolizioa|foruen abolizioa]] zein [[Europa]] osoan zehar gertatzen ari zen fenomeno nazionalistaren ondorio izan zen gertakari hori.<ref>{{Erreferentzia|izena=Sullivan, John,|abizena=1932-|izenburua=ETA and Basque nationalism : the fight for Euskadi, 1890-1986|url=https://www.worldcat.org/oclc/907773445|isbn=9781317479604|pmc=907773445}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industrializazio garaia Euskal Herrian 1870-1930|url=http://www.ostadar.net/industrializaziogaraia/industria/industrializazioa_pol3.html|aldizkaria=www.ostadar.net|sartze-data=2018-05-04}}</ref> [[XX. mende]]aren hasieran, zatiketa handia zegoen [[Eusko Alderdi Jeltzalea]]k proposatzen zuen abertzaletasunaren eta geroz eta nabarmenagoa zen [[langile mugimendu]]aren artean. [[Jeltzale]]ek langile mugimendua kanpotarren mehatxutzat ikusten zuten; eta langile askok, EAJ [[burgesia]]ren alderditzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TEMA 6: El Movimiento Obrero y el Nacionalismo en el Paí­s Vasco|hizkuntza=es-ES|data=2017-12-04|url=http://www.recursosacademicos.net/2026/|aldizkaria=Recursos Académicos|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Era berean, EAJk langileen eta kapitalaren arteko harremana dagoela aldarrikatzen zuen, ''bizkaitarren'' aurka.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pedro José Chacón|abizena=Delgado|izenburua=La identidad maketa: LA MANIFESTACIÓN BURGUÉS-SOCIALISTA|url=https://laidentidadmaketa.blogspot.com.es/2008/01/la-manifestacin-burgus-socialista.html|aldizkaria=La identidad maketa|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Langile mugimenduak gora egiten du XX. mendearen hasiera osoan,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Langile-Mugimendua - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/langile-mugimendua/ar-96725-144633/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2018-05-04}}</ref> eta jeltzaileen inguruan ere sortzen dira ezkerrerantz joaten diren lehen indarrak: 1911n [[ELA]] sindikatua sortu zen,<ref>{{Erreferentzia|izena=Idoia Estornés|abizena=Zubizarreta|izenburua=Entre partido y sindicato. Eusko Langileen Alkartasuna-Solidaridad de Trabajadores Vascos (Movimiento Socialista de Euskadi, 1969-1976)|hizkuntza=es|data=2011-03-28|url=http://www.ehu.eus/ojs/index.php/HC/article/view/1346|aldizkaria=Historia Contemporánea|alea=41|zenbakia=0|issn=2340-0277|sartze-data=2018-05-04}}</ref> [[Eli Gallastegi]]k [[Jagi-Jagi (1932)|Jagi-Jagi]] korrontea sortu zuen eta [[1930]]ean [[Eusko Abertzale Ekintza]] sortu zen. [[1935]]ean [[Euskadiko Partidu Komunista]] sortu zen, [[Jesus Larrañaga Txurruka]] eta [[Juan Astigarrabia]]ren ekimenez. Alderdi honek nazio ikuspuntuari errespetua zion.<ref>{{Erreferentzia|izena=Zabalza,|abizena=Ricardo,|izenburua=ETA : una historia en imágenes, 1951-1978|url=https://www.worldcat.org/oclc/944028858|edizioa=Primera edición|isbn=9788416350353|pmc=944028858}}</ref> Hala ere, mugimendu hauek bizitza laburra izan zuten, [[Espainiako Gerra Zibila]]k eta ondorengo [[frankismo]]ak ezkerreko zein abertzale ziren mugimendu guztiak klandestino bilakatu zituen, eta EAJren kargu gehienak deserrira joan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Euzkadi Buru|abizena=Batzar|izenburua=La política europeísta del PNV en el exilio|url=https://www.eaj-pnv.eus/noticias/politica-europeista-del-pnv-exilio_16957.html|aldizkaria=www.eaj-pnv.eus|sartze-data=2018-05-04}}</ref> [[Bigarren Mundu Gerra]]n zehar EAJren helburua bikoitza izan zen. Alde batetik, [[Eusko Jaurlaritza]] mantentzeko lanak hartu zituen; bestetik, [[nazismo]]aren amaierak [[Francoren diktadura]]ren amaiera ekarriko zuela pentsatuz, aliatuen zerbitzu sekretuekin lankidetza abiatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El lehendakari Aguirre y los papeles de la CIA|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/norte/euskadi/papeles-CIA_0_662833904.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Espainiako ezkerra suntsituta geratu zen frankismoaren ondorioz. [[1947ko frankismoaren aurkako greba]]ren ondoren ezkerra eta abertzaletasuna biltzen zituzten aldarrikapenak hasi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jiménez de Aberasturi Corta, Juan|abizena=Carlos|izenburua=La huelga general del 1º de mayo de 1947 (artículos y documentos)|hizkuntza=es|abizena2=Koldo|izena2=SAN SEBASTIÁN,|data=1991|url=http://hedatuz.euskomedia.org/8538/|aldizkaria=hedatuz.euskomedia.org|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Errepresio bortitza eragin zuen beste greba orokor bat ere izan zen 1951n.<ref>{{Erreferentzia|izena=Félix Hernández|abizena=Cortés|izenburua=El sindicato vertical y el movimiento obrero hasta las huelgas de 1962|hizkuntza=es|data=2014|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/tesis?codigo=44437|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Testuinguru horretan sortu zen [[Ekin (historikoa)|Ekin]]. === Ekinen sorrera === {{nagusia|Ekin (historikoa)}} [[Fitxategi: Julen Madariaga - Ekinen sorrera 1952an.webm|thumb|[[Julen Madariaga]] EKINen sorrerari buruz, 1952an.]] [[Fitxategi:Txillardegi-ekin.ogv|thumb|[[Txillardegi]], [[Ekin (historikoa)|Ekinen]] eta ETAren sorrerari buruz, [[Euskal Herriko Ahotsak]] proiekturako eginiko elkarrizketan.]] [[Fitxategi:EAJrekin harremanak ETA sortu aurretik.webm|thumb|Madariaga Ekin eta EAJren arteko harremanaz mintzo da bideo honetan.]] [[1951]]-[[1952]] ikasturtean [[Deustuko Unibertsitatea]]n eta [[Ingeniaritza Goi Eskola Teknikoa (Bilbo)|Bilboko Ingeniaritza Eskolako]] ikasle talde batek [[Ekin (historikoa)|Ekin]] isilpeko talde politikoa sortu zuten.<ref name="Casanova" /> Taldearen helburua formakuntza politikoa zen, kideen artean eztabaida sustatzea eta kontzientzia politikoa hartzea. Ia guztiak familia jeltzaleetako kideak ziren, eta kide ezagunak dira [[Iñaki Gainzarain]], [[Jose Maria Benito del Valle]], [[Alfonso Irigoyen]], [[Gurutz Ansola]], [[Manu Agirre]] eta [[Julen Madariaga]]. Azken honek [[Punto y Hora]] aldizkarian egindako elkarrizketa batean aipatu zuenean, ez ziren EAJko militanteak, baina laster hasi ziren [[EGI]]rekin batera elkarlana bilatzen.<ref name="MadariagaPyH">{{erreferentzia|izena=Julen|abizena=Madariaga|aldizkaria=Punto y Hora|izenburua=ETAren sorreraz mintzo|zenbakia=357|urtea=1977|argitaletxea = Orain S. A.}}</ref> Bere funtzio nagusia formazioa izanda, liburuak ekarri zituzten [[Buenos Aires]]tik, eta ezkutuan zeuden beste batzuk berreskuratu zituzten.<ref name="Casanova" /> Ekinek abertzaletasun tradizionalari laikotasuna eta ikuspuntu [[Sozialdemokrazia|sozialdemokrata]] gehitu zion.<ref name="MadariagaPyH" /> Lehenengo urtean bertan Donostian beste talde bat sortu zuten, [[Rafa Albisu]], [[Iñaki Larramendi]] eta [[Txillardegi|''Txillardegi''k]]. Txillardegiren sarrerarekin abertzaletasuna abizen eta arraza kontzeptuetatik aldendu eta hizkuntzaren inguruko abertzaletasun berria sortu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Baigorri Argitaletxea|abizena=SA|izenburua=Post-Txillardegi aroa heldu denetz, aztergai «Jakin»-en|hizkuntza=eu|data=2015-06-17|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2015-06-18/hemeroteca_articles/post-txillardegi-aroa-heldu-denetz-aztergai-jakin-en|aldizkaria=GARA|sartze-data=2018-05-05}}</ref> Ekarpen honek bi aldaketa ekarri zituen abertzaletasunean: alde batetik, euskaldun berriak egin zitezkeen, hizkuntza ikasiz, eta bestetik, [[Euskara batu|euskararen batasunak]] Euskal Herriaren batasuna ekarriko zuen.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Txillardegiren ekarpena - Jakin.eus|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/txillardegi/ekarpena|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2018-05-05}}</ref> [[Esentzialismo]]tik [[existentzialismo]]rako bidea, [[katolizismo]]tik [[laizismo]]ra eta ezkerreko posizioaren eztabaida ere Txillardegiren ekarpena izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Azurmendi|abizena=Joxe|urtea=2011|izenburua=Txillardegiren ohorez: ETAren zikloa|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/paperekoa//010/001/2011-11-19/txillardegiren_ohorez_etaren_zikloa.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-05}}</ref> Lehenengo urteetako formakuntza saioen ostean, [[1955]]tik aurrera EAJrekin batera lana egiteko saiakerak hasi zituzten. Une hartan 50 talde baino gehiago zituen Ekinek herriz herri.<ref name=":0">{{Erreferentzia | izena=Txillardegi | izenburua=Euskal Herria helburu | argitaletxea=Txalaparta | data=1994 | url=https://www.worldcat.org/oclc/431224539 | edizioa=2 |isbn=8481369373|pmc=431224539}}</ref> Hilabeteetako eztabaidaren ostean [[Euzko Gaztedi|EGIrekin]] elkartu ziren Gipuzkoan. Bizkaian eztabaida luzeagoa izan zen eta [[1957]]ra arte ez zuten batasun hori lortu.<ref name="Casanova" /> Talde honi "''EGI-Conjunto''" izena eman zioten, eta Donostian bulego klandestino bat ireki zuten, euren ekimenak biderkatuz. Hala ere, talde hori nahiko modu artifizialean sortu zen, eta nahi zuten klandestinitatea mantentzeko arazoak izan zituzten, EAJko [[Juan Ajuriagerra Otxandiano|Juan Ajuriagerrak]] EGIko kide fitxatuak jarri baitzituen eurekin lanean.<ref name="Casanova" /><ref name="MadariagaPyH" /> EAJk Ekin taldea bere barruan egonda kontrolatu nahi izan zuen; eta, horretarako, EGIko kide ezagunak jartzeaz gain, bere diziplinaren barruan jarri zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskadi eta askatasuna Euskal Herria y la libertad | argitaletxea=Txalaparta | data=1993 | url=https://www.worldcat.org/oclc/433996393 | isbn=8486597870 | pmc=433996393}}</ref> Gainera, EAJren barruan ere barne-borrokak zeuden: Parisen zegoen bigarren zuzendaritza batek (Txillardegik "''A Taldea''" izenarekin identifikatzen duena) Ekin erabili nahi zuen Ajuriagerra botatzeko, eta gero eurak bota, [[marxismo-leninismo]]tik gertu zeudela argudiatuz. Ajuriagerrak, egoera ikusita, Ekineko kideen izenak publiko egin zituen, eta eurekin ez kolaboratzeko deia egin zuen.<ref name=":0" /> EAJk Benito del Valle kaleratu zuen, honek Poliziak fitxatuta ez zituen pertsonak bakarrik egotea proposatu zuenean, zuzendaritza aldatzeko proposamen matean.<ref name="Casanova" /> Egoera hau ikusita, Ekineko hainbat kidek, bakarrik ezagunak zituztenekin talde berri bat egitea erabaki zuten, EAJrekiko harremana moztu zuen, eta klandestinitatera bueltatu zen.<ref name="Casanova" /><ref name="MadariagaPyH" /><ref name=":0" /> === ETAren sorrera === [[Fitxategi:Ikurrina, San Ignazio Loiolakoa elizan frankismoan, Donostia, Euskal Herria.jpg|thumb|ETA eta EGIk ikurrinak jartzen zituzten leku esanguratsuetan. Argazkian [[San Inazio eliza (Donostia)|Donostiako San Inazio elizan]].]] 1958ko Abenduan [[Deba]]n egindako bilera batean ETA sortu zen.<ref name="Casanova" /> Parisen zegoen Eusko Jaurlaritzari gutuna bidali zioten euren burua aurkeztuz, eta data esanguratsu bat ematearren [[uztailaren 31]]n sinatu zuten gutuna. Hala ere, data hori asmakuntza hutsa izan zen.<ref name=":1" /> EGI-Conjuntorekin albo batera utzi ziren hainbat gai ideologiko berriro hartu zituen ETAk: laizismoa, ezkerreko pentsamendua eta euskara eta kultura jartzea euskalduntasunaren erdigunean, arrazaren ordez.<ref name="Casanova" /> Ekinetik ETAra doazen urte gutxi horietan, aldaketa nabarmenak daude munduko zein Euskal Herriko testuinguruan. [[Gerra Hotza]]ren ondorioz sorturiko hainbat talde armatu [[marxismo|marxista]] berri daude, alde batetik, eta [[deskolonizazio]] prozesuan dauden beste hainbat, bestetik. [[1959]]an [[Kubako Iraultza]] gertatzen da eta [[1960]]an [[Algeriako Gerra]]n [[Frantzia]]k lehen galdera garrantzitsuak ditu.<ref name="Casanova" /> Espainiar estatuak krisi handia bizi du, autarkiaren eta Gerra Zibilaren ondorengo urteetako egoeraren ondorioz. Honi erantzuteko frankismoak [[Egonkortasun Plana]] aurkeztu zuen 1959an. Plan horrek liberalismoa areagotu zuen, besteak beste<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Economía española|argitaletxea=Ariel|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/733794609|edizioa=2a. ed. act|isbn=9788434445574|pmc=733794609}}</ref> soldatak murriztuz eta migrazio fenomeno handia sortuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tamames,|abizena=Ramón.|izenburua=Introducción a la economía española|argitaletxea=Alianza|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/39465614|edizioa=23Œ ed|isbn=8420639605|pmc=39465614}}</ref> Madril, Katalunia eta Euskal Herria izan ziren espainiar migrazioa jaso zuten gune garrantzitsuenak, eta bi hamarkadetan Hego Euskal Herriko biztanleria bikoiztu zen, langile klasea eremu guztietara hedatu zen eta landa eremuetako herriak tai gabe hazi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Mari|abizena=Garmendia|urtea=|izenburua=Historia de ETA|argitaletxea=R & B Ediciones|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/35756080|isbn=848894747X|pmc=35756080}}</ref> Testuinguru horretan ETAk ekintzak eta formakuntza batzen zituen, programari emanez garrantzi handiagoa ekintzari baino.<ref>{{Erreferentzia|izena=Zulaika,|abizena=Joseba.|izenburua=Polvo de ETA|argitaletxea=Alberdania|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/180755635|isbn=9788496643567|pmc=180755635}}</ref> Bere printzipio ideologikoak eta organizatiboak ''[[ETAren Liburu Zuria|Liburu Zurian]]'' daude jasota, Ekinen garaiko testuen bilduma bat,<ref>{{Erreferentzia|izena=Chamorro, Javier|abizena=G.|izenburua=Bitarte : humanidades e historia del conflicto vasco-navarro : fueros, constitución y autodeterminación|argitaletxea=Chamorro Ediciones|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/343733933|isbn=9788461307111|pmc=343733933}}</ref> klandestinitate arau zorrotzekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Klandestinitatean nola ibili jakiteko esku-liburua - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/bilbo/pasarteak/bil-003-013/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-05-07}}</ref> Egiten zituzten ekintza motak eta EGIk egiten zituenak oso antzekoak ziren: [[ikurrin]]ak leku zailetan jartzea eta margoketak. Hala ere, bietako inork ez zituenez izenez aldarrikatzen, poliziak uste zuen guztiak EGIren ekintzak zirela. Testuinguru horretan, Poliziak atxiloketa masiboak egin zituen EGIren egituren aurka, guztiz ahulduz baina ETA ukitu gabe.<ref name="Casanova" /> 1959an hiru lehergailuk eztanda egin zuten Gasteizen, Santanderren eta Indautxun. Une hartan ETAk ez zituen aldarrikatu, baina bai urte batzuk geroago;<ref>{{Erreferentzia|izena=ETA|abizena=Berri|izenburua=ZUTIK! 50. Historia de ETA|hizkuntza=es-es|url=http://www.ehk.eus/es/v-asamblea-cast/revistas-v-asamblea-cast/4289-zutik-50-historia-de-eta-cast|aldizkaria=www.ehk.eus|sartze-data=2018-05-07}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> hala ere, egiletzaren inguruan dudak daude.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La primera bomba de ETA {{!}} Observatorio Terrorismo|hizkuntza=es-ES|url=http://observatorioterrorismo.com/historia/la-primera-bomba-de-eta/|aldizkaria=observatorioterrorismo.com|sartze-data=2018-05-07}}</ref> 1960an [[339 apaizen agiria]] argitaratu zen,<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1960|izenburua=Carta de 339 sacerdotes vascos dirigida a los obispos de Vitoria, San Sebastián, Bilbao y Pamplona,|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://www.euskonews.com/0542zbk/339%20sacerdotes.pdf}}</ref> eta atxiloketak ugaritu ziren, tartean Txillardegirena. Askatu zutenean Ipar Euskal Herrira alde egin zuen, lehen etakide erbesteratua izan zen.<ref name="Casanova" /> Poliziak ETAren siglak ezagutzen zituela jakinda, ekintzak sinatzen hasi ziren. Estatuak ''[[Bidelapurreria eta Terrorismoaren aurkako Legea]]'' aldatu zuen urte horretan bertan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=Tribuna {{!}} El olvido de los condenados por bandidaje y terrorismo|hizkuntza=es|data=1977-10-15|url=https://elpais.com/diario/1977/10/15/sociedad/245718017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-07}}</ref> === Bortxaren erabileraren hasiera === [[Fitxategi:Carta de 23 miembros de ETA detenidos en 1961.jpg|thumb|23 etakidek sinatutako gutuna, [[1961eko uztailaren 18ko Donostiako atentatua]]ren ostean.]] [[Ernest Lluch]]en ustez<ref>{{es}} Ernest LLUCH: [http://www.elmundo.es/2000/11/22/espana/22N0039.html «El problema de mi querida tierra vasca»], ''El Mundo'', 2000-11-22.</ref> —gerora ETAk hil zuen—, ETAk jarri zuen 1960ko ekainaren 27an [[Amara (Donostia)|Amara Zaharreko]] ([[Donostia]]) FEVE tren geltokian lehertu zen bonba, [[1960ko ekaineko DRILen atentatuak|Begoña Urroz Ibarrola 22 hilabeteko haurtxoa hil zuena]]. Teoria horrek zabalkundea izan zuen,<ref name="EC">{{es}} Santiago DE PABLO: [http://www.elcorreo.com/vizcaya/v/20100619/opinion/primera-victima-20100619.html «¿La primera víctima de ETA?»], ''El Correo'', 2010-06-19.</ref> baina [[Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa]]ren eta [[Guardia Zibila]]ren estatistikek beti azaldu dute 1968an hil zuela ETAk lehendabizikoz.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20050816053858/http://www.guardiacivil.org/terrorismo/acciones/estadistica07.jsp «Estadísticas: víctimas de ETA»], Guardia Zibilaren webgunea. <small>Noiz kontsultatua: 2011-10-26.</small></ref> Gainera, hainbat ikertzailek erakutsi dute atentatua ETAri egozten dion teoria funtsik gabea dela, eta Urroz hil zuen bonba [[DRIL]] sare antifrankistak jarri zuela.<ref name="EC"/><ref name="Begoña Urroz afera">Ainhoa OIARTZABAL: [https://web.archive.org/web/20120427021244/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua730.pdf «Begoña Urroz afera»], ''Berria'' egunkariko ''Igandea'' gehigarriko erreportaje luzea, 2011-02-20.</ref><ref>{{es}} Javier NÚÑEZ: [https://archive.today/20130102111007/http://www.deia.com/2010/02/21/politica/verdad-eclipsada «Verdad eclipsada»], ''Deia'', 2010-02-21.</ref> Egilea DRIL izan zela dago jasota, era berean, Espainiako poliziak 1961ean egindako txostenean (2013 arte isilpean gordea).<ref>Ainhoa OIARTZABAL: [https://web.archive.org/web/20131030125808/http://www.berria.info/albisteak/79093/polizia_agirien_arabera_drilek_hil_zuen_begoa_urroz_haurra_ez_etak.htm «Polizia agirien arabera, DRILek hil zuen Begoña Urroz haurra, ez ETAk»], ''Berria'', 2013-05-05.</ref> Hala ere, ikerketa eta datu gehienen kontra, 2010eko urteetan, Espainiako Gobernuak babestu egin zuen ETAren egiletza, baita NBEko Segurtasun Kontseiluari teoria horren egiazkotasuna helarazi ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=El Gobierno español reconoce que Begoña Urroz fue víctima del DRIL, y no de ETA|hizkuntza=es|data=2019-06-25|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20190625/el-gobierno-espanol-reconoce-que-begona-urroz-fue-victima-del-dril-y-no-de-eta|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2019-06-25}}</ref> [[1961]]an [[Frankismo]]ak "[[25 urte bakean]]" ospakizun eta marketing kanpaina jarri zuen martxan. Urte horretan bertan [[Jose Antonio Etxebarrieta]]k hitzaldia eskaini zuen Parisko euskal zentroan, "No podemos hablar de Paz" izenarekin. Hitzaldi horretan borroka armatuaren beharra azpimarratu zuen, eta garaiko jeltzaleen aurka jardun. [[Euskal Herriko foruak|Lege zaharrera]] itzuli nahi izatea "nahikoa ez zela" esan zuen, eta [[1961]]ko medioekin egin behar zela erantzuna:<ref name="hablardepaz">{{es}} Etxebarrieta, Jose Antonio. ''No podemos hablar de Paz''. 1961.</ref> {{esaera2|Nazio batek bere askatasuna lortzeko behar duen oinarrizko kondizioa bere seme-alabek hori lortzeko gogoa izatea da, lortzeko beharrezkoak diren edozein bitarteko erabilita. [...] Legezko bitartekoak besterik ez erabiltzea beti obedientzia pasiboan jaustea da, edozein sistema eta sistema guztiek legez kanpokotzat izendatzen ahal dituztelako edozein unetan, Gobernu Zibilaren edo Espainiako Gorteen erabakiz. [...] Une batzuetan, armek beste ezerk ez du asebetetzen behar hori.}} 1961eko uztailaren 18an, [[1961eko uztailaren 18ko Donostiako atentatua|Francoren aldeko soldadu ohiez betetako tren bat burdinbidetik ateratzen]] saiatu zen, trenbideko torlojuak askatuz, eta [[Espainiako bandera]] zenbait erre zituzten [[Donostia]]n.<ref name="Casanova" /> Ekintzaren ondorioz, atxiloketa ugari izan zen eta Madariaga, del Valle, Irigarai eta Elosegi atzerrira joan ziren, besteak beste. Horrela, erakundearen barne antolaketa deseginik geratu zen. Presaka eta marko teorikorik gabe egindako ekintza hartaz idatzi zuen [[Julen Madariaga]]k ''La insurrección en Euzkadi'' lanean.<ref name="insurreccion">{{es}} Julen Madariaga. ''La insurrección en Euskadi''. 1963</ref> Garai historiko honetan asko dira biolentziaren, deskolonizazioaren eta iraultzaz idazten ari diren egileak. Bi dira, ildo honetan, ETAren garapenean eragin handia izan zuten liburuak. Lehena [[Frantz Fanon]]en ''Lurraren kondenatuak'' izan zen. Liburu hartan, [[marxismo]] heterodoxoa teorizatzen zen, deskolonizazioaren alde agertzeko. [[Jean-Paul Sartre]]k idatzi zuen hitzaurrea eta [[1961]]an frantsesez eta [[1963]]an gaztelaniaz argitaratu zen. Bortizkeria nahitaezkoa zela adierazten zuen, elite burgesen kritika egin zuen (ETAk EAJrekiko zuen distantzia handitzeko erabili zuen argudiaketa) eta antolaketa maila altua eskatzen zuen, baina [[leninismo]]ari kritika eginez.<ref name="casanova">{{es}} Casanova, Iker. [http://www.txalaparta.com/upload/productos/eta_1958-2008.pdf ''ETA 1958-2008. Medio siglo de historia'']{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Txalaparta argitaletxea.</ref> Ildo horretan, ETAk bide antikolonial edo ''hirugarrenmundialista'' hartu zuen.<ref name="casanellas">{{es}} Pau CASANELLAS PEÑALVER: [https://web.archive.org/web/20120626085821/http://www.ahistcon.org/docs/murcia/contenido/pdf/13/pau_casanellas_penalver_taller13.pdf «Los espejismos de 1968. Teorización de la violencia en la izquierda radical española»], in María Encarna NICOLÁS MARÍN (koord.), Carmen GONZÁLEZ MARTÍNEZ (koord.): ''Ayeres en discusión: temas clave de Historia Contemporánea hoy'', Servicio de Publicaciones de la Universidad de Murcia, 2008, {{ISBN|978-84-8371-772-1}}</ref> Bigarren liburu garrantzitsua [[Federiko Krutwig|Krutwigen]] ''Vasconia'' izan zen. Liburu horren atal batzuk ETAk erabili zituen bere militanteen formakuntza saioetan. Hala ere, Txillardegik esan zuenez, liburu hori ez zen "ez Biblia ez tabu".<ref name="casanova" /> ETAk, bada, [[1968]]an hil zuen lehendabizikoz, hainbat urtez bestelako ekintzak egiten aritu eta gero: kaleetan [[ikurrina]]k jarri, salatariak mehatxatu eta ehunka plaka frankista hautsi, batik bat. 1968ko [[ekainaren 7]]an, Olarraingo ([[Tolosa]]) errepide kontrol batean ustekabean harrapatuta, [[Xabier Etxebarrieta]] eta [[Iñaki Sarasketa]] etakideek [[José Pardines]] [[guardia Zibila|guardia zibila]] hil zuten. Bi etakideek ihesari emanda, guardia zibilek Etxebarrieta hil zuten, eta Sarasketa atxilotu.<ref>{{es}} Óscar GUTIÉRREZ: [http://www.elpais.com/articulo/espana/primer/dia/ETA/asesino/elpepuesp/20080604elpepunac_4/Tes «El primer día en el que ETA asesinó»], ''El País'', 2008-06-04.</ref> Bi hilabete geroago, [[abuztuaren 2]]an, ETAk [[Melitón Manzanas]] polizia-buru eta torturatzailea hil zuen [[Irun]]en: ETAk egindako aurreneko hilketa planifikatua izan zen. «Hilketa horretan eman zuen pausoa ETAk. Pauso hori ematea kosta egin zitzaien orduko ETAkoei, familia katolikoetatik zetozen eta. Ez zegoen boluntario askorik», azaldu zuen Jose Antonio Pagolak.<ref name="Begoña Urroz afera" /> === ETAren printzipioen, egituraren eta ideologiaren sorrera === {{esan-kaxa |title=Euskadi Ta Askatasunaren printzipioak<ref>{{Erreferentzia|abizena=Beltza | izenburua=El nacionalismo vasco en el exilio|argitaletxea=Txalaparta | data=2008 | url=https://www.worldcat.org/oclc/646071161 | edizioa=1 | isbn=9788481365191 | pmc=646071161}}</ref> |width=35em |quote= Euzkadi eta Azkatasuna (ETA) [[Euskal Nazioaren Askapenerako Mugimendu]] Iraultzailea da, aberriaren aldeko Erresistentzian sortua, eta alderdi, erakunde nahiz organizazio orotik independientea. ETAk, politikaren esparruan, honako hau defendatzen du [[Euzkadi]]ri begira: *[[Erregimen demokratiko]]a eta hautaturiko ordezkariez osatua, politikaren esparruan bezala gizarte-[[ekonomia]]ren eta [[kultura]]ren esparruetan ere, [[Euskal Herria]]ren balio positiboak uneoro eguneratzeko xedean (...). *[[Arrazismo]]aren gaitzespena eta, beraz, herri edo arraza batzuk besteen gainetik egotea xedatzen duten legezko printzipio ororen gaitzezpena, ETAk ez du, hortaz, euskal aberrikoak ez diren elementuen bereiztea edo egoztea defendatzen, elementu horiek Euzkadiren interes nazionalen aurka jarduten ez duten artean. *ETAk bere izaera [[akonfesional]]a aitortzen du eta Euzkadiko Konstituzio akonfesionala aldarrikatzen du (...). *[[Liberalismo ekonomiko]]aren deuseztatzea etorkizuneko euskal ekonomiaren oinarrizko sistema gisa, engainagarritzat jotzen baititu demokraziaranzko saio guztiak, demokrazia politikoaren esparrura bai baina, aldi beran, ekonomiaren arlora hedatzen ez badira. }} 1962ko maiatzean, ETAk lehen biltzarra egin zuen, eta fronte berezietan egituratu zen erakundea: politikoa, kulturala, langileena eta militarra. Oinarri politiko eta ideologikoak finkatu zituen: [[zentralismo]]rik gabeko [[demokrazia]] [[Euskal Herria]]rentzat, nazioen elkarte federala [[Europa]]n, [[militarismo]]a gaitzestea eta [[erlijio]] loturarik gabeko estatua. [[Ekonomia]]n, [[sozialismo]]aren alde agertu zen ETA, nahiz eta oso konkretua ez izan. Biltzarraren ondoren zortzi urtetan aurrera eramateko egitasmoa onartu zen, bi urteko epeetan banatua (zabalkundea egiteko, burkideak prestatzeko, armak eta dirua biltzeko eta ekintzetarako). Urte hartan bertan, bigarren biltzarra egin zen eta kide berri ugari sartu ziren erakundean. [[1963]]an poliziak buruzagiak atxilotu zituenean, [[Euzko Gaztedi|EGI]] erakundeko kide asko sartu zen ETAn. [[1963]]ko apirila-maiatza artean III. Biltzarra egin zen, jasotako errepresioaren ostean berrantolatzeko asmoz. Garai horretan, "La insurrección en Euzkadi" izeneko liburua ekoiztu zuten. Bere egile nagusia [[Julen Madariaga]] izan zen, baina [[Federiko Krutwig|Federico Krutwigen]] ''[[Vasconia (liburua)|Vasconia]]'' liburutik hartuko zuen, [[Claude Delmas]]en ''La Guerre Révolutionaire''tik, eta lehen aipatutako [[Jose Antonio Etxebarrieta]]ren oharretatik. [[1965]]ean laugarren biltzarra egin zen eta [[1967]]an bosgarrena, erakundearen sortzaileak eta kide zaharrenak atzerrian zeudela. Burkide berriek [[marxismo]]a bereganatu zuten eta hori zela eta, burkide zaharrekin eztabaidak hasi ziren. === Zatiketak === [[1970]]ean seigarren biltzarra egin zen<ref>https://books.google.es/books?id=sxPNX6x2wfkC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=E37DicY--n&sig=Zc8q_4rmpOjpqy-Sbx1e4UnVHH8&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwj0xMOa6q_bAhUMvxQKHS6WAPQQ6AEIfTAJ#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false</ref>, eta [[ETA VI.]]a (joera [[trotskismo|troskistakoa]]) eta [[ETA V.]]a (partaide gehienak preso edo atzerrian zituena) bereizi egin ziren<ref>https://books.google.es/books?id=O0ReBAAAQBAJ&pg=PR27&lpg=PR27&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=iPVvAmaxJC&sig=scFkwT_w56snb7oI1PMAHMYDyXM&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwitspbp6q_bAhUD8RQKHVIkBq44ChDoAQhAMAc#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false</ref>. [[Abenduaren 28]]an [[Burgosko prozesua]] hasi zen: sei etakideri heriotza zigorrak ezarri zitzaikien, baina handik bi egunera, nazioarteko presioak eraginik, [[Francisco Franco|Francok]] zigorrak aldatu behar izan zituen. Urte haietan, zatiketa handiak izan ziren: [[ETA VI.]]ekoak [[Liga Komunista Iraultzailea]]n sartu ziren, [[Langile Abertzale Iraultzaileen Alderdia]] (LAIA) sortu zen, fronte militarrak [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] sindikatua eratu zuen... [[1973]]an poliziak «[[Eustakio Mendizabal|Txikia]]», ekintza armatuen arduradunetako bat, tiroz hil zuen eta horri erantzunez, ETAk bere historiako ekintzarik garrantzitsuena egin zuen: [[Luis Carrero Blanco]] almirantea hil zuen [[Madril]]en. Carrero une hartan Espainiako gobernuko lehendakaria zen, eta [[Francisco Franco|Franco]] hildakoan, haren tokia hartuko zukeela jotzen da. Horrela, ETA frankismoaren aurkako erreferentzia bihurtu zen Europa osoko jende askorentzat. [[Espainiako trantsizioa]]ri begiratuta, Carrero Blanco hiltzeak frankismoaren gainbehera bizkortu zuela jo izan da. Hala, bada, ETAk kapital politiko handia bereganatu zuen Burgosko epaiketaren bidez eta Carreroren hilketaren ondorioz.<ref>{{erreferentzia|egile1-lotura=José María Calleja|izena= José María |abizena= Calleja |url= http://www.diariovasco.com/prensa/20061226/opinion/carrero-franco_20061226.html |izenburua= Carrero, Franco y ETA |egunkaria=[[Diario Vasco]]|data= 2006-12-26|sartze-data= 2011-02-14}}</ref> Hamarkada hartako nazioarteko beste erakunde armatuei elkartasuna adierazi zien ([[Kurdistan]], [[Vietnam]], [[Uruguai]], [[Aljeria]]...) [[1972]]ko maiatzean, modu publikoan; halaber, beste bi erakunde europarrekin batera agerraldi bat egin zuen: Askapenerako Frente Bretoia ([[Bretainiako Askapen Frontea|FLB]]) eta ''Irish Republican Army'' edo Irlandako Armada Errepublikarra ([[Irlandako Armada Errepublikarra|IRA]]). [[1974]]an eztabaidak izan ziren eta taldea bi zatitan banatu zen: [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA militarra]] (ETA-m) eta [[ETA politiko-militarra]] (ETA-pm)<ref>https://books.google.es/books?id=Jsns8ro5pR0C&pg=PA108&lpg=PA108&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=-GPFumrwxN&sig=j0oQoeP8H2eiIuxeMVGfxL0514g&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiFh43N6q_bAhUJkRQKHUPHDKY4ChDoAQg7MAY#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false</ref>. Azken horretan [[Eduardo Moreno Bergaretxe]] ''Pertur'' nabarmendu zen eta ''Bereziak'' taldea sortu zen (Euskal Herritik kanpora ekintza armatuak egiteko arduradunak). [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA militarrak]] atentatuak egiten segitu zuen. Bitartean, diktadurak polizia-egoera berezia ezarri zuen eta [[ATE]] (''Anti Terrorismo ETA'') taldea sortu zuen. Kartzelak eta erbestea etakidez beteak zeuden, eta horrela ''[[Komando Bereziak]]'' sortu ziren. [[1975]]ean KAS ([[Koordinadora Abertzale Sozialista]]) sortu zuen ETA politiko-militarrak, ETAren inguruan sortutako zenbait talde biltzeko asmoz. [[Irailaren 27]]an [[ETA politiko-militarra|ETA politiko-militarreko]] [[Juan Paredes]] «Txiki» eta [[Anjel Otaegi]] fusilatu zituzten [[Frente Revolucionario Antifascista y Patriota|FRAPeko]] (''Fronte Iraultzaile Antifaxista eta Patriotikoa'') hiru kiderekin batera. Haiexek izan ziren [[Francisco Franco|Francoren]] gobernuko azken heriotza zigorrak<ref>http://www.publico.es/culturas/manana-me-maten-recuerda-ultimos.html</ref>. === Espainiako Trantsizioaren aurka === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Este).JPG|thumb|220px|eskuinera|ETAk [[Lemoizko zentral nuklearra]]ren aurkako eraso ugari egin zituen. Irudian, zentrala (ez zen inoiz martxan), 2006an.]] [[1975]]eko [[azaroaren 20]]an Franco hil zen eta urtebete geroago, [[Adolfo Suárez|Suárezen]] gobernuak erreforma politikoaren proiektua aurkeztu zuen<ref>http://cadenaser.com/ser/2016/11/18/politica/1479459818_207348.html</ref>. Uztailean ''[[Eduardo Moreno Bergaretxe|Pertur]]'' desagertu egin zen; argi ez badago ere, familiaren ustez [[Bereziak taldea]]k hil zuen<ref>https://linz.march.es/documento.asp?reg=r-56001</ref>. Orduan hasi ziren ETAren eta [[Espainia]]ko gobernuaren arteko harremanak<ref>https://web.archive.org/web/20181001070250/https://www.lavanguardia.com/politica/20111019/54233371442/eta-negociacion/index.html</ref>. [[1977]]an Espainiako hauteskunde orokorrak iritsi ziren, eta [[ezker abertzalea]]k abstentzioa eskatu zuen amnistiaren aldeko manifestazioetan. Ekainean erakundeak inoiz baino eraso gehiago egin zituen: 11 egunetan 34 eraso. Urte hartan aldaketa asko izan ziren: ETA politiko-militarrak su-etena proposatu zuen amnistia osoaren eta legeztatze politikoaren truke, ''[[Bereziak]]'' taldea ETA militarrera pasa zen eta ETA politiko-militarra [[Koordinadora Abertzale Sozialista|KAS]] utzi zuen [[Euskadiko Ezkerra]]ren (EE) alde azaldu zen. [[Ipar Euskal Herria]]n Biltzar Nagusiak egiten zituzten, Biltzar Ttipia edo zuzendaritza aukeratzeko. Zortzi sail zeuden banaturik: Informazioa, Propaganda, Komando Legalak, Komando Ilegalak, Politika Bulegoa, Ekonomia, Harreman Internazionalak eta Mugak. Berrantolaketaren ondoren, erakundeak komando iraunkor bat bidali zuen [[Madril]]a. Lehenengo ekintzan armadako bi kide hil ziren. Erantzuna gogorra izan zen: 1978ko abenduan, ETAren barnean mito bat, Jose Miguel Beñaran'' [[Jose Miguel Beñaran Argala|Argala]]'', hil zuten<ref>https://elpais.com/diario/1978/12/22/espana/283129201_850215.html</ref>. [[Hego Euskal Herria]] bitan banatzen zuen [[1979ko Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua|Gernikako Estatutua]] sortzen eta onartzen zen bitartean, erakundeak bere historiako eraso armatu handienak egin zituen. [[1978]]an, ETAk 75 pertsona hil zituen; hurrengo urtean 71, eta [[1980]]an 81 hildako izan ziren. [[ETA politiko-militarra]]k [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasertzeko turismo industriaren kontra eta [[Lemoiz]]ko zentral nuklearraren kontra (Iberduero enpresaren aurka zuzenduz, bereziki) egin zituen atentatuak. [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA militarra]], berriz, [[Espainia]]ko Estatuaren kontrako zuzeneko borrokara bideratu zen. === 1980ko hamarkada: ETA pm desegitea, espainiar talde paramilitarrak sortzea eta Aljerko elkarrizketak === [[Fitxategi:Ochandiano 41.JPG|thumb|220px|[[Lutxi Urigoitia]] —[[1987]]an Pasaian hildakoa— etakidearen omenezko margoketa [[Otxandio]]n (2009).]] [[1981]]eko estatu kolpea emateko ahaleginaren ondoren, [[ETA politiko-militarra]]k su-etena adierazi zuen eta desegiten hasi zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Enekoitz|abizena=Esnaola|izenburua=Kronologia, testuan|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/56228/|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. Espainiako Gobernuak eta Espainiako segurtasun indarrek ETAren kontrako jarduerari forma berriak eman zizkioten: batez ere Ipar Euskal Herrian militante, lagun eta [[abertzaletasun|abertzaleak]] hiltzeko talde paramilitarrak eratu ziren ([[Triple A (Espainia)|Triple A]], [[GAL]], [[Batallón Vasco Español]])<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Deklaratu gabeko gerra. Estatu terrorismoa Euskal Herrian|argitaletxea=Euskal Memoria|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=http://www.euskalmemoria.eus/eu/Argitalpenak/Liburuak/Deklaratu_gabeko_gerra._Estatu_terrorismoa_Euskal_Herrian|aldizkaria=www.euskalmemoria.eus|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. [[1982]]an [[Nafarroa Garaia]] eta [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]] banatu ziren eta [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEk]] hauteskundeak irabazi zituen. Denbora horretan ([[1977]]-[[1984]]) ETAk 500 pertsona inguru hil zituen. Urte hartaz geroztik, zenbait burukidek erakundea utzi zuten, [[Espainiako Gobernua]]k berriro herriratzeko egindako proposamena onartuta. [[1986]]an Maria Dolores Gonzalez ''[[Dolores Gonzalez Katarain|Yoyes]]'' horrexegatik hil zuen ETA militarrak<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=dolores+gonzalez+katarain&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19910103&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. Une hartatik aurrera, euskal gizartean ETAk borroka amaitu beharra ala horretan segitu beharraren eztabaida biziki piztu zen. [[1988]]an [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] alderdi politiko guztiek ([[Herri Batasuna]]k izan ezik) ETAren aurkako hitzarmena (''Ajuria-Eneko Hitzarmena'') sinatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=El pacto de Ajuria Enea|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://www.elmundo.es/eta/documentos/pacto_ajuria_enea.html|aldizkaria=www.elmundo.es|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. [[1989]] urtera arte [[Espainia]] eta [[Frantzia]]ko kartzeletan ia 600 euskal preso sartu zituzten eta atentatu ugari izan ziren, baita hildakoak ere. Urtarriletik martxora bitartean, ETAren eta Espainiako Gobernuaren arteko elkarrizketak izan ziren [[Aljer]]ren, baina ez zuten aurrera egin, eta dena lehen bezala geratu zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Egaña, Iñaki, 1958-|izenburua=Los días de Argel : crónica de las conversaciones ETA-gobierno español|argitaletxea=Txalaparta|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/434789799|edizioa=[2a. ed.]|isbn=848659765X|pmc=434789799|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. === 1992ko erorketatik Lizarrara === [[1992]]ko martxoan, erakundearen zuzendaritza atxilotu zuten [[Bidarte]]n eta, horren ondorioz, beste barne berrantolaketa bat gertatu zen. Beste garai batzuetan baino ekintza gutxiago egin zituzten, [[1994]]an Francisco Veguillas teniente jeneralaren aurkako atentatua gertatu arte. Hauteskundeetan geroago [[Euskal Herritarrok]] eta azkenik [[Batasuna]]<nowiki/>k —[[Herri Batasuna]]<nowiki/>ren bilakaera—11 eserleku lortu zituen. Hurrengo urtean [[PP|P]][[PP|Pko]] [[Donostia]]ko zinegotzi [[Gregorio Ordóñez|Gregorio Ordoñez]] hil zuen ETAk [[Gipuzkoa]]ko hiriburuan, eta [[PP]]ko presidente [[José María Aznar|Jose María Aznar]] onik atera zen [[Madril]]en eginiko atentatu batetik. [[PP|Alderdi Popularrak]] irabazi zituen [[1996ko Espainiako hauteskunde orokorrak|1996ko Espainiako hauteskundeak]], eta erakundeak atentatu eta bahiketak egiten segitu zuen. Haietako batzuek sona handia izan zuten, bereziki, [[Miguel Ángel Blanco|Miguel Angel Blanco]] 1997ko uztailaren 10ean bahitu eta handik bi egunera hil zutenean, adibidez. Oso oihartzun handia izan zuen euskal eta espainiar herritarrengan, baita mundu zabalean ere. [[Ermuko espiritua]] izeneko joera eta jarrera piztu zuen. Manifestazio jendetsuak egin zituzten ETAren aurka [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eta [[Espainia]]ko toki askotan. Blanco hil ondoren, haren izena zuen terrorismoaren aurkako erakundea sortu zen. Euskal Herriko gizarteari zirrararik handiena eragin dion ETAren atentatuetako bat izan da,<ref>{{es}} [http://www.gara.net/idatzia/20060323/art156906.php «Una oportunidad de solución nueva sobre las experiencias de Argel y Lizarra»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2006-03-23.</ref> eta mugarria izan zen: ETAren indarkeriaren aurkako sentimendua biziki indartu zen, baita ezker abertzalearen barruan ere, eta hori baliatuz ETAren eta ezker abertzalearen aurkako errepresioa asko gogortu zen ordutik aurrera.<ref>Imanol Murua Uria: [https://web.archive.org/web/20140221152201/http://www.berria.info/albisteak/36972/esan_eta_egin.htm ''Esan eta Egin. Joxe Elorrietari elkarrizketa''], Manu Robles-Arangiz Institutua, 2009.</ref><ref>Mikel Asurmendi: [http://www.argia.com/argia-astekaria/1809/kazetariek-notarioak-izan-behar-dute-gatazkari-begira/osoa «Petxo Idoyaga: "Kazetariek notarioak izan behar dute gatazkari begira"»], ''Argia'', 1809. zenbakia, 2001-05-27.</ref> === Lizarra-Garazi eta su-etenaren haustura === [[Fitxategi:ETAren anagrama Altsasun.jpg|thumb|ezkerrera|300px|ETAren anagrama, Altsasun.]] [[1998]]ko uztailaren 15ean, [[Espainiako Auzitegi Nazionala|Espainiako Auzitegi Nazionaleko]] epaile [[Baltasar Garzón]]ek ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkaria itxiarazi zuen, ETAri laguntzen ziola leporatuta (11 urte geroago, Espainiako Justizia organoek salaketa horietatik guztiz errugabetu zuten egunkaria).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Supremo rebaja las condenas del 18/98 y desmonta ahora la tesis usada para cerrar "Egin" - GARA|hizkuntza=es|url=http://www.gara.net/paperezkoa/20090527/139211/es/El-Supremo-rebaja-condenas-18-98-desmonta-ahora-tesis-usada-para-cerrar-Egin|aldizkaria=www.gara.net|sartze-data=2018-05-14}}</ref><ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20111104032909/http://www.gara.net/agiriak/20090526_fallo_TS_1898.doc Espainiako Auzitegi Gorenak ''Egin'' kasuan emandako epaia], 2009-05-22.</ref> 1998ko irailaren 12an [[Lizarra]]n {{wikiteka-lotura|Lizarra-Garaziko_Hitzarmena|hitzarmen bat sinatu zuten hainbat alderdik}} ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[Eusko Alkartasuna|EA]], [[Euskal Herritarrok]], [[Zutik (argipena)|Zutik]], [[Abertzaleen Batasuna]], [[Ezker Batua-Berdeak|Ezker Batua]], [[Eusko Abertzale Ekintza|EAE/ANV]]...) eta gizarte mugimenduk. Gero [[Donibane Garazi|Donibane-Garazin]] berretsiko zuten, eta [[Lizarra-Garaziko Hitzarmena]] izena jarri zioten. Handik oso gutxira, ETAk [[Su-eten|su-etena]] deklaratzea erabaki zuen, EAJ eta EA alderdiekin akordio batera iritsi ostean. [[1998ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|1998ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan]] [[Euskal Herritarrok]] alderdiak 14 eserleku lortu zituen. Aldi hartan, Aznarren gobernuak [[Kanariak|Kanarietan]] eta [[Balear uharteak|Balearretan]] zeuden ETAko presoak [[Iberiar penintsula]]ra ekarri zituen, eta ETArekin elkarrizketatu zen. Elkarrizketa bat egin zen, Suitzan, baina porrot egin zuen. Erakundeko kideak atxilotzen jarraitu zuen Espainiako gobernuak, eta [[Joselu Geresta|Joselu Geresta ''Ttotto'']] hilik agertu zen [[Errenteria]]n, egoera argitu gabean. ETAk EAJri eta EAri leporatu zien ez zituztela betetzen hiruren artean sinaturiko hitzarmenak, eta [[1999]]. urtearen bukaeran su-etena bukatutzat eman zuen. [[2000]]ko urtarrilean berriro ekin zien atentatuei, eta kanpaina gogorra egin zuen: 14 hilabete horietatik aurrera, 45 heriotza baino gehiago eragin zituen talde armatuak. === 2003tik 2006ko su-etenera === [[Fitxategi:ArmaTiroPumEtaMilikiliklik26 8.jpg|thumb|250px|eskuinera|ETAko hiru kide Aritxulegin (Oiartzun), 2006ko Gudari Egunean.]] [[2003]]ko otsailean, [[Espainiako Auzitegi Nazionala|Espainiako Audientzia Nazionaleko]] [[Juan del Olmo]] epaileak ''[[Euskaldunon Egunkaria]]'' —euskara hutsean argitaratzen zen egunkari bakarra— itxiarazi zuen, ETAren tresna izatea leporatuta, eta ''Egunkaria''n zuzendaritzako kide edo arduradun ziren hamar lagun atxiloarazi, ETAri loturik izatea egotzita.<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/espana/juez/Olmo/cierra/periodico/Egunkaria/ser/instrumento/ETA/elpepiesp/20030221elpepinac_1/Tes «El juez Del Olmo cierra el periódico 'Egunkaria' por ser "instrumento" de ETA»], ''El País'', 2003-02-21.</ref> Erabaki horiek desegokitzat, neurrigabetzat edo eskubideen zapalketatzat jotzen zituen ahots ugari agertu zen.<ref>{{es}} Terra fundazioa eta EFE agentzia: [https://web.archive.org/web/20030220214153/http://www.terra.es/actualidad/terrorismo/historial/febrero03/20/reacciones_cierre.htm «Reacciones por el cierre del diario ''Egunkaria''»], 2003-02-20.</ref><ref>{{ca}}{{es}} [http://www.contrastant.net/ves/egunkaria.htm «Dues visions d'una manifestació contra el tancament d'''Egunkaria''»], ''Contrastant'', 2003-02-29.</ref><ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/espana/nacionalistas/vascos/responden/clausura/indignacion/elpepiesp/20030221elpepinac_3/Tes «Los nacionalistas vascos responden a la clausura con indignación»], ''El País'', 2003-02-21.</ref><ref>{{es}} Miguel Ángel BARROSO: [http://www.abc.es/hemeroteca/historico-03-06-2005/Nacional/mikel-buesa-gorka-landaburu-la-manifestacion-de-las-victimas-a-debate-_202894468628.html «Mikel Buesa-Gorka Landaburu: La manifestación de las víctimas, a debate»], ''ABC'', 2005-06-03.</ref><ref>{{es}} Teresa AGIRREAZALDEGI eta Txema RAMIREZ DE LA PISCINA (2008): [http://www.ehu.es/zer/zer26/zer-26-18-ramirez.pdf «Diario Euskaldunon Egunkaria: Testigo y actor de la cultura vasca»], ''Komunikazio ikasketen aldizkaria'', 26. zenbakia, 2009, 185-209. orrialdeak.</ref><ref>{{es}} Mugarik Gabeko Berriemaileak: [http://arabia.reporters-sans-frontieres.org/article.php3?id_article=4996 «Reporteros Sin Fronteras pide explicaciones sobre el cierre del periódico vasco Euskaldunon Egunkaria»], Mugarik Gabeko Berriemaileak, 2003-02-20.</ref><ref>[http://www.nodo50.org/madridegunkaria/ ''Egunkaria''ren aldeko Madrilgo plataformako atxikimenduak].</ref><ref>{{es}} [http://www.noticiasdot.com/publicaciones/2004/0504/1905/noticias190504/noticias190504-8.htm «Exdirector de Egunkaria denuncia la situación de encarcelamiento que aún vive el consejero delegado del periódico clausurado por justicia»], ''Noticiasdot.com'', 2004-05-21.</ref> Audientzia Nazionaleko Zigor Arloko epaimahaiak 2010ean plazaratutako epaiak adierazi zuenez, neurri horiek inolako oinarririk gabekoak ziren, eta ETArekin loturarik ez zuten ez ''Egunkaria''k, ez ''Egunkaria''ren arduradunek.<ref>{{es}} Espainiako Audientzia Nazionaleko Zigor Arloko epaimahaia: [https://web.archive.org/web/20120618092002/http://imagenes.publico.es/resources/archivos/2010/4/12/1271070489553egunkaria.pdf 27/2010 Epaia], 2010-04-12.</ref> [[Batasuna]] eta ezker abertzaleko hainbat talde ([[Segi]], [[Askatasuna (alderdia)|Askatasuna]]...) legez kanpo utzi zituzten, arrazoi desberdinak egotzita, horien artean epaitegietan inoiz frogatu gabeko ETArekiko lotura organiko bat. Batasunak ez zuen [[2003]]ko maiatzeko herrietako hauteskundeetan parte hartzerik izan. Honek paradoxaz beteriko egoera ekarri zuen, herri askotan boto baliogabeak izugarri izan baitziren, baita gehiengoa lortu ere batzuetan ([[Oiartzun]], [[Hernani]], etab). [[2004]]an, [[Josep Lluís Carod-Rovira|Josep Lluis Carod-Rovira]] [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERCko]] presidenteak ETArekin izan zituen elkarrizketa batzuen ondoren, erakundeak [[Katalunia]]n kanpaina armatua etetea erabaki zuen. Dena den, Rovirak bere elkarrizketan halakorik eskatu ez zuela esan du, edo, behintzat, Espainia osoarentzako tregua eskatu zuela. [[2005]]ean kargu politikoen aurkako atentaturik ez zuela egingo ere jakinarazi zuen. Bitartean poliziak inoiz baino etakide gehiago atxilotu zituen. Hiru urtez ETAk inor ez hil eta gero, nahiz eta ekintza armatuak ugariak izan (Espainiako administrazioa eta interes turistikoen aurka, ''Zerga iraultzaile'' delakoa ordaintzen ez zuten enpresaburuen aurka, etab.), [[2006]]ko [[martxoaren 24]]tik aurrera ekintza armatuen {{Wikiteka-lotura|ETAren_Mezua_Euskal_Herriari_(2006)|etenaldi iraunkorra abiaraztea erabaki zuen}}, «prozesu demokratiko bat bultzatzeko» asmoz. [[Fitxategi:Atentado de ETA en el aeropuerto de Madrid Barajas4.jpg|eskuinera|thumb|250px|Barajasko aparkalekua, atentatuaren ondoren.]] Bederatzi hilabete geroago, [[2006]]ko [[abenduaren 30]]ean, [[Madril]]go [[Barajasko T4ko atentatua|Barajasko aireportuan bonba autoa jarri eta lehertu zuen]], eta, horrela, martxoan hasitako su etena amaiarazi. Hala eta guztiz ere, erakundeak [[2007]]ko [[urtarrilaren 9]]an ''[[Gara (egunkaria)|Gara]]'' egunkariari bidalitako agiri batean su-eten iraunkorra mantentzeko asmoa azaldu zuen. Adierazi zuen hildakorik izateko asmorik ez zuela-eta ordubeteko aurrerapenaz hiru deiren bitartez iragarri zuela bonba autoa jarri izana, eta ondoren polizia aireportuko aparkalekuak husteko gai ez zela izan. Dena dela, atentatuak samina eragin zuen Euskal Herriko eta Espainiako gizartean, eta, ''de facto'', su-etena hautsi zuen. Gero, [[2007]]ko [[ekainaren 5]]ean, ETAk iragarri zuen ekainaren 6ko 00:00tatik aurrera su-etena ofizialki hautsitzat ematen zuela, «negoziaketa prozesu batean aritzeko behar diren gutxieneko baldintzarik ez zegoela» argudiatuta.<ref>[https://web.archive.org/web/20070607135509/http://www.berria.info/edizioa_ikusi.php?id=21229 «Su-eten iraunkorra bertan behera uztea erabaki du ETAk, gaur gauerditik aurrera»], ''Berria''.</ref> === 2007-2010 === [[2007]]ko [[abuztuaren 24]]ko goizaldeko 3:30etan ETAko ustezko kide batzuek [[Guardia Zibila]]ren [[Durango]]ko egoitza eraso zuten. 80 kilo lehergailuz betetako furgoneta batean heltzen ikusi zuten pertsona bat (gizonezkoa iruditu zitzaien), furgoneta kuartelaren ondoan aparkatu eta beste auto batean ihes egin zuen. Furgoneta lehertzean bi guardia zibil zauritu ziren, eta inguruko etxe eta ibilgailu asko kaltetu ziren. Geroago, [[Zornotza]]n (Durangotik 12 kilometrora) kotxe bat lehertu zen aparkaleku batean. Ustez Durangon furgoneta aparkatu zuenak ihes egiteko erabili zuena izan zen. Guardia Zibilaren aurkako ekintza horren ostean, bonba bidezko hainbat atentatu egin zituen ETAk epaitegien, ertzainetxeen eta [[PSE-EE]]ko egoitzen aurka, besteak beste. Halaber, [[Capbreton]]en ([[Landak]], [[Frantzia]]) bi guardia zibil hil zituzten. [[Fitxategi:Ertzaintza atentado lazkao 2009.jpg|220px|thumb|[[2009ko Lazkaoko atentatua|2009ko Lazkaoko (Gipuzkoa) atentatua]], PSE-EEren egoitza baten aurka.]] [[2008]]ko [[martxoaren 7]]an [[Isaías Carrasco|Isaias Carrasco]] zinegotzi [[PSE-EE|sozialista]] ohia tiroz hil zuen [[Arrasate]]n, autoan zegoela.<ref>[http://www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2008-03-08&orria=002&kont=004 «Isaias Carrasco PSE-EEko zinegotzi ohia hil du ETAk tiroz, Arrasaten»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2008-03-08.</ref> Hilketa horrek martxoaren 9ko [[2008ko Espainiako hauteskunde orokorrak|hauteskundeetarako]] kanpaina bertan behera utzi zuen. [[2008]]ko [[abenduaren 3]]an [[Inaxio Uria Mendizabal|Inazio Uria]] enpresaburua hil zuten tiroz, [[Azpeitia]]n ([[Gipuzkoa]]). 71 urte zituen, eta ''[[Euskal Y-a|Euskal Y]]''-a eraikitzen ari zen enpresetako bateko arduraduna zen, Altuna y Uria enpresakoa, hain zuzen. Eguerdiko 13:03an gertatu zen atentatua, Azpeitiko [[Loiola (Azpeitia)|Loiola]] auzoan. Ondoren, [[Ertzaintza]]k gizon bat aurkitu zuen loturik [[Itziar]] ([[Deba]]) gainean: hari lapurtu zioten [[Euskadi Ta Askatasuna|etakideek]] autoa.<ref>[https://web.archive.org/web/20120429094858/http://berria.info/albisteak/30799/Altuna_y_Uria_enpresako_arduradun_bat_hil_du_ETAk_Azpeitian_tiroz.htm «Inazio Uria enpresaburu azpeitiarra, tiroz hila Azpeitian»] ''Berria'', 2008-12-03.</ref> [[2008]]ko [[abenduaren 31]]n, erakunde armatuak bonba-auto bat zartarazi zuen [[Euskal Irrati Telebista|EITBk]] [[Bilbo]]n duen egoitzan. Eraso horrek kalte material nabarmenak eragin zituen, oraindik oso berria zen eraikinean. [[2009]]ko [[otsailaren 23]]an, [[2009ko Lazkaoko atentatua|Lazkaon (Gipuzkoa) atentatua]] egin zuten. Lehergailu bat leherrarazi zuten goizaldeko 3:00ak<ref name="ETA">[http://www.eitb.eus/albisteak/politika/osoa/93248/etak-lehergailu-bat-zartarazi-du-lazkaoko-pseren-egoitzan/ Atentatuaren albistea, Eitb.com]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 2009-02-23.</ref> aldera [[Lazkao]]ko [[PSE-EE]]ren egoitzan. Urtebete geroago, [[2010]]eko [[martxoaren 16]]an [[Paris]]tik gertu [[frantziako Jendarmeria|jendarme bat]] hil zuten etakideekin izaniko tiroketa batean. ETAk bere historian hil zuen frantziar segurtasun indarretako kide bakarra izan zen, eta ETAk hil zuen azken gizabanakoa.<ref>{{erreferentzia |url = http://www.eitb.eus/albisteak/politika/osoa/378737/tiroketaren-lekuko-eta-atxilotua-galdekatzen-ari-dira/ |izenburua = Tiroketaren lekuko eta atxilotua galdekatzen ari dira |argitaletxea = eitb |sartze-data = 2010-03-17 }}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === 2010etik aurrerako desegitea === ==== Ekintza armatuak bertan behera uztea ==== {{commonskat|Basque_Peace_Process_2009-2018|Basque Peace Process 2009-2018}} [[2010]]eko [[irailaren 5]]ean [[BBC]] britainiar hedabidearen bitartez zabaldutako adierazpen batean, ETAkoek «hilabete batzuk» su-etenean zeramatzatela adierazi zuten, «prozesu demokratiko» bat aurrera eraman ahal izateko.<ref>{{Web erref|abizena=BBC|izenburua=Spain's Eta declares ceasefire|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11191395|argitaletxea=BBC|sartze-data=2010-09-05|hizkuntza=en}}</ref> [[Irailaren 19]]an [[Bruselako Adierazpena]]ren sinatzaileekin aurrera begira hartu beharreko neurriak aztertzeko prest zeudela esan zuten. Zurrumurru askoren ostean [[2011]]ko [[urtarrilaren 10]]ean su-eten iraunkor, orokor eta egiaztagarria aldarrikatu zuen.<ref name="Urtarrilak10">{{es}} [https://web.archive.org/web/20120427014423/http://www.gara.net/azkenak/01/242251/es/ETA-decreta-alto-fuego-permanen «ETA declara alto el fuego permanente»], ''Gara'', 2011-01-10.</ref> [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoko]] enpresaburuen elkarteko ([[Confebask]]) buru [[Miguel Lazpiur]]rek 2011ko martxoan adierazi zuenez, ETAren historian lehendabiziko aldiz, su-eten horretan ez zitzaien enpresaburuei estortsio-gutunik bidaltzen ari, ''iraultza zerga'' biltzeko.<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/Lazpiur/confirma/primera/tregua/haya/cartas/extorsion/elpepuespvas/20110316elpvas_10/Tes «Lazpiur confirma que es la primera tregua sin que haya cartas de extorsión»], ''El País'', 2011-03-16.</ref> Hurrengo hilean, enpresaburuen elkarteei igorritako gutun batean, ETAk berak baieztatu zuen ''[[Iraultza zerga (ETA)|iraultza zerga]]'' bertan behera utzia zuela, su-etenaren ondorio gisa.<ref>Jokin SAGARZAZU: [http://paperekoa.berria.info/harian/2011-04-29/006/001 «'Iraultza zerga' eten duela jakinarazi die ETAk enpresaburuei»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-04-29.</ref> ==== Borroka armatua behin betiko uztea ==== [[Fitxategi:Konferentziaren irudia, mahaiarekin.jpg|thumb|2011ko [[gatazkaren konponbidea sustatzeko nazioarteko konferentzia]]ko mahaia, ezkerretik eskuinera: [[Jonathan Powell|Jonatan Powell]], [[Pierre Joxe]], [[Kofi Annan]], [[Gro Harlem Brundtland]], [[Bertie Ahern]] eta [[Gerry Adams]].]] {{sakontzeko|Aieteko Bake Konferentzia}} [[2011]]ko urtarrilean, [[Europako Kontseilua]]k erakunde, talde eta pertsona terroristen bere zerrendan ETA aipatzeari utzi zion.<ref>{{es}} [http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:028:0057:01:ES:HTML «Decisión 2011/70/PESC del Consejo, de 31 de enero de 2011 , por la que se actualiza la lista de personas, grupos y entidades a los que se aplican los artículos 2, 3 y 4 de la Posición Común 2001/931/PESC sobre la aplicación de medidas específicas de lucha contra el terrorismo»]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Europar Batasunaren webgunea.</ref> 2011ko urriaren 17an, [[gatazkaren konponbidea sustatzeko nazioarteko konferentzia]] egin zen Donostian, [[Euskal Herriko gatazka]]ri irtenbidea emateko asmoz. Euskal Herriko ordezkaritza zabal eta anitz batek parte hartu zuen konferentzian, nazioarteko zenbait politikari eta bakegintzako ekintzaile nabarmenekin batera.<ref>{{es}} [http://www.gara.net/azkenak/10/297623/es/Amplia-representacion-politica-social-sindical «Amplia representación política, social y sindical»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2011-10-17.</ref> 2011ko [[urriaren 20]]an, borroka armatua behin betiko utzi zuela adierazi zuen ETAk.<ref name=berria20111023>[https://web.archive.org/web/20120327181337/http://berria.info/albisteak/56210/etak_borroka_armatua_bukatu_du.htm «ETAk borroka armatua bukatu du»], ''Berria'', 2011-10-23.</ref> Espainiar eta frantziar gobernuei gatazkaren ondorioak gainditzeko elkarrizketak abiatzeko deia egin zien eta armak desegiteaz hitz egiteko prest agertu zen, lau gai nagusiko bere negoziazio-agendaren barruan:<ref name=ETAriElkarrizketa20111111>Iñaki SOTO: [http://www.gara.net/paperezkoa/20111111/302748/eu/Soilik-herriak-berma-dezake-prozesuaren-garapena-berea-da-protagonismoa «ETAri elkarrizketa: "Soilik herriak berma dezake prozesuaren garapena, berea da protagonismoa"»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2011-11-11.</ref><ref name=Berria20120516a>[http://berria.info/albisteak/65121/gobernuekin_elkarrizketa_zuzena_izateko_ordezkaritza_bat_izendatu_du_etak.htm «Gobernuekin "elkarrizketa zuzena" izateko ordezkaritza bat izendatu du ETAk»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2012-05-16.</ref> # Euskal preso eta iheslari politiko guztien etxeratzea. # Egitura militarrak desegitea. # ETAren armen desegitea. # Euskal Herriaren desmilitarizazioa. 2012ko urtarrilean, Nazioarteko Egiaztatze Batzordeak ziurtatu zuen ETAk su-etena deklaratu zuenetik eta indarkeriaren behin betiko amaiera iragarri zuenetik eten egin direla ETAren «atentatuak, erasoak, mehatxuak eta estortsioa».<ref name=berria20120127>Koldo ALDABE: [http://paperekoa.berria.info/harian/2012-01-27/006/001/Egiaztatze_Batzordea_ETArekin_bildu_da_eta_prozesua_itzulezina_dela_baieztatu_du.htm «Erabakiek ez dutela bueltarik esan dio ETAk Egiaztatze Batzordeari»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2012-01-27.</ref> 2012ko maiatzean, ETAk adierazi zuen Espainiako eta Frantziako gobernuekin zuzeneko elkarrizketa izateko ordezkaritza bat izendatu duela, eta gobernu horiei dei egin zien lehenbailehen zuzeneko elkarrizketak abiatzeko.<ref name=Berria20120516a/> Espainiako Barne ministro [[Jorge Fernandez Diaz]]ek baztertu egin zuen ETAren deia; eta Frantziako Atzerri Ministerioko bozeramaile [[Bernard Valero]]k adierazi zuen «Euskal Herrian indarkeriaren amaiera bermatzeko Espainia egiten ari den lanarekiko elkartasuna» agertzen dutela eurek.<ref name=Berria20120516b>[http://berria.info/albisteak/65124/espainiako_barne_ministroak_baztertu_egin_du_etaren_eskaintza.htm «Espainiako Barne ministroak baztertu egin du ETAren eskaintza»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2012-05-16.</ref> ==== Negoziazio saiakera Espainia eta Frantziarekin ==== 2012ko azaroan, ETAk, gatazka armatuari bukaera egonkor eta ordenatua emate aldera, Frantziako eta Espainiako gobernuei bake elkarrizketetarako agendaren gai hauek proposatu zizkien: # Euskal preso eta iheslari politiko guztiak etxeratzeko epeak eta formulak. # ETAren armagabetzearen, egitura armatuen desegitearen eta militanteen desmobilizatzearen epeak eta formulak. # Euskal Herriaren desmilitarizaziorako urratsak eta epeak, Euskal Herrian dauden indar armatuak konfrontazio armatuaren amaierara egokituz.<ref>[http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/019/785/original/20130218_etaren_adierazpena.pdf ETAren adierazpena], 2013-02-18.</ref> ETAren bake elkarrizketetarako bi proposamen horiek (2011koa eta 2012koa) Espainiako eta Frantziako gobernuen ezezkoa jaso zuten. ==== Armagabetzea ==== {{sakontzeko|Bakegileak}} [[Fitxategi:Bakegileak 20170408b 01.png|thumb|[[Bakegileak]], 2017ko apirilaren 8an, ETAren armagabetzea bideratzen.]] 2017ko apirilaren 8an, ETA armagabetu zen, [[Bakegileak|bakegileen]] laguntzaz eta Frantziako Gobernuaren adostasunez; Espainiako Gobernuak uko egin zion armagabetzean parte hartzeari. Zortzi lekutan zeuden armak, guztiak [[Frantziako Estatu]]ko lurraldean: [[Ipar Euskal Herria]]n —[[Senpere]]n (Lapurdi), [[Etxarri (Zuberoa)]] eta [[Azpilda]] (Okzitania) artean, eta [[Barkoxe]] (Zuberoa) eta [[Aramitze]] (Okzitania) artean— eta [[Okzitania]]n. Bakegileek armen kokalekuen berri eman zioten poliziari; eta, polizia bertaratu bitartean, armen kokalekuak zaintzeaz eta poliziaren esku geratzen zirela egiaztatzeaz arduratu ziren.<ref>{{erreferentzia | abizena = Esnaola | izena = Enekoitz | izenburua = Herri urrats bat bake prozesurako | egunkaria = Berria | data = 2017-04-09 | url = https://www.berria.eus/paperekoa/1943/002/001/2017-04-09/herri_urrats_bat_bake_prozesurako.htm}}</ref><ref>{{erreferentzia | abizena = Esnaola | izena = Enekoitz | izenburua = Luhusokoek eta Frantziak adostua izan da armagabetzea | egunkaria = Berria | data = 2017-04-10 | url = https://www.berria.eus/albisteak/133624/luhusokoek_eta_frantziak_adostua_izan_da_armagabetzea.htm}}</ref> ==== Desegitea ==== {{sakontzeko|Kanboko topaketa}} [[2018]]ko apirilaren 20an {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari: eragindako kalteari buruzko adierazpena|eragindako kalteari buruzko adierazpena}} argitaratu zuen. Maiatzaren 3an, ''{{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari, azken adierazpena}}'' agiriaren bidez ETAk iragarri zuen bere egitura guztiak erabat desegin zituela, eta aurrerantzean ez zuela funtziorik izango, «bere ekinbide politikoa bukatutzat jo» zuelako.<ref name="Berria, desegite ofiziala"/> ETAren amaieran, nazioartean harridura sortu zuen Espainiako Gobernuak parte hartzeari uko egin izanak; hutsune hori gizarte zibilaren parte hartzeak bete zuen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | abizena = Albin | izena = Danilo | izenburua = Euskadi, único lugar del mundo donde la paz llegará sin el apoyo del gobierno | egunkaria = Público | data = 2018-05-02 | url = http://www.publico.es/politica/eta-euskadi-unico-lugar-mundo-paz-llegara-apoyo-gobierno.html}}</ref> Biharamunean, [[Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketa|Kanboko Topaketa edo Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketa]] egin zen. === Su-etenak === * '''1989:''' [[urtarrilaren 8]]an, bi asteko su-etena eman zuen ETAk, Espainiako Gobernuak [[Aljer]]ren negoziazioei ekinez gero luzatzeko eskaintzarekin. Bi aste horietan Espainiako Gobernuko ordezkaritza bat ETAko kideekin batu zen Aljerren. Negoziazioak ez zuen aurrera egin; ETAk [[apirilaren 4]]an hautsi zuen su-etena.<ref name=BerriaSuEtenak>[http://www.berria.info/bereziak/konponbideari_begira/su_etenak.php «ETAk emandako su-etenak»], ''Konponbideari begira'' agerkari berezia, Berria.info webgunea.</ref> * '''1996:''' [[ekainaren 23]]an, [[José María Aznar|Jose Maria Aznar]] Espainiako gobernuburu izendatu zutenean, astebeteko su-etena eman zuen ETAk. Garai hartan, [[José Antonio Ortega Lara|Jose Antonio Ortega Lara]] espetxe funtzionarioa bahituta zeukan.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''1997:''' [[azaroaren 20]]an, [[Guardia Zibila]]k Jose Antonio Ortega Lara funtzionarioa askatu eta lau hilabetera, espetxeetako langileen aurkako erasoetan su-etena aldarrikatu zuen ETAk.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''1998:''' [[urtarrilaren 1]]ean, [[Ertzaintza]]ren kontrako ekintzen etena eman zuen erakunde armatuak. [[Ekainaren 23]]an amaitutzat jo zuen menia hori, Ertzaintzak [[Ina Zeberio]] etakidea hil zuela eta.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''1998-1999:''' [[1998]]ko [[irailaren 16]]an, su-etena deklaratu zuen talde armatuak, [[Lizarra-Garaziko Hitzarmena]] sinatzearekin batera, «gertakizun eta urratsak» egiteari baldintzatuta. [[1999]]ko [[abenduaren 3]]an amaitu zen etena.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''2004:''' [[otsailaren 18]]an, urte horren hasieraz geroztik [[Katalunia]]n atentatuak egiteari uztea erabakia zuela iragarri zuen talde armatuak.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''2005:''' [[ekainaren 18]]an, [[PP]]ko eta [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] hautetsien kontrako atentatuak etengo zituela jakinarazi zuen ETAk. [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuak]] hilabete lehenago onartu zuen ETArekiko elkarrizketen aldeko ebazpena.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''2006:''' [[martxoaren 22]]an, ETAk iragarri zuen [[martxoaren 24]]tik aurrera ekintza armatuen etenaldi iraunkor bat egingo zuela, «[[Euskal Herria]]n burutu beharreko prozesu demokratikoa bultzatzeko xedearekin». [[2006]]ko udan [[Espainia]]ko Gobernuak ETArekin negoziazioak egingo zituela iragarri zuen [[José Luis Rodríguez Zapatero|Jose Luis Rodriguez Zapaterok]]. Negoziazioak aurrera egiten ez zuela-eta, [[kale borroka]] piztu zen, eta azkenik, abenduaren 30ean, Madrilgo [[Barajasko T4ko atentatua|Barajasko aireportuan ETAk ipinitako lehergailuak]] bi gizabanako hil eta kalte material itzelak eragin zituen. Hala eta guztiz ere, bi aste geroago, ETAk adierazi zuen su-etenak indarrean segitzen zuela. [[2007]]ko [[ekainaren 5]]ean jakinarazi zuen biharamunetik aurrera su-etena ofizialki hautsitzat ematen zuela. * '''2010az geroztik:''' [[irailaren 5]]ean, eraso ekintzei dagokienez hilabete batzuk su-etenean zeramatzala adierazi zuen. [[2011]]ko [[urtarrilaren 10]]ean su-etena orokorra, iraunkorra eta egiaztagarria zela adierazi zuen.<ref name="Urtarrilak10" /> [[2011]]ko [[urriaren 20]]an, berriz, borroka armatua behin betiko utzi zuela adierazi zuen.<ref name=berria20111023/> == ETAren biktimak == ETAk bere historian zehar egindako bortxazko ekinbidearen ondorioz hainbat biktima sortu ditu. Horien artean gutxienez 758 hildako, 2.000 zauritu baino gehiago, milaka ekonomikoki estortsionatu<ref name="EJ" />, eta gutxienez 21 bahitu (ETApm-k 46 pertsonak era laburrean bahitu zituen beraien kotxeak lapurtu eta lortzeko asmoz)<ref name=":2" />. ETAk eta beste talde batzuek 3.600 ekintza armatu egin zituen bere historian zehar ETAk antolatu ez zuen [[kale borroka]]ren 4.500 ekintza inguru izan ziren. Gainera, 1.500 eta 2.000 pertsona artean [[bizkartzain]]ez laguntzera eraman zituen<ref name="EJ" />. Eztabaida dago ere ETAk eragindako deserriratu kopuruaren inguruan. === ETAk hildako gizabanakoak === {{sakontzeko|ETAk hildakoen zerrenda}} [[Fitxategi:Vitoria_-_Monumento_a_las_Victimas_de_ETA_6.jpg|thumb|ETAk hildakoak gogoratzen dituen monumentua, Gasteizen.]] ETAk hildako lehen pertsona [[Jose Pardines]] [[guardia Zibila|guardia zibila]] izan zen, errepide kontrol batean ezustean topo egitean, 1968ko ekainaren 7an. Aurrez antolatutako ekintza armatu batean hildako lehena polizia politiko frankistaren [[Donostia]]ko buru [[Melitón Manzanas]] izan zen. Geroztik, garrantzi eta izen handiko hainbat pertsona hil zituen eta beste hainbat zauritu nahiz bahitu. ETAk hildako azken pertsona [[Jean-Serge Nérin]] frantziar jendarmea izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jean-Serge Nérin, ocho años del último muerto a manos de ETA. Deia, Noticias de Bizkaia|hizkuntza=es-ES|url=http://www.deia.eus/2018/03/16/politica/euskadi/jean-serge-nerin-ocho-anos-del-ultimo-muerto-a-manos-de-eta|aldizkaria=Deia|sartze-data=2018-05-13}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Tartean izandako heriotza kopurua zehaztea zaila da, ekintza armatu ezberdinen egiletza ez dagoelako argi, edo beste talde armatu batzuek egindakoak ere ETAri egozten zaizkiolako. [[Iñaki Egaña]] historialariak argitaratutako artikulu batean zenbaki hauen inguruko eztabaida aipatzen da<ref name=":2" />. [[Eusko Jaurlaritza]]ren arabera ETA, ETApm, ETAm, ETA VII, ETA VIII, [[Komando Autonomo Antikapitalistak]], [[Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación]], [[Iparretarrak]] eta beste talde batzuek hildakoak 837 izan ziren 1960-2013 epean. Horietatik 811 atentatuetan, 15 bahiketa batean, 3 desagertuta daude oraindik, 2 aldarrikatu gabeko hildakoak eta beste 4 ''beste batzuk'' gisa identifikatuta<ref name="EJ">{{erreferentzia|url=http://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/documentos_paz_convivencia/eu_def/adjuntos/giza_eskubideen_urraketak.pdf|izenburua=Euskal kasuan gertaturiko giza eskubideen urraketei buruzko oinarrizko txostena.|formatua=PDF|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|data=2013ko ekaina|abizena1=Carmena|izena1=Manuela|abizena2=Landa|izena2=Jon Mirena|abizena3=Múgica|izena3=Ramón|abizena4=Uriarte|izena4=Juan Maria}}</ref> ETAren izenpean zein ETA militarraren izenpean hildakoak 758 izan ziren<ref name="EJ" />. Hala ere, beste zifra batzuk ere eman izan dituzte biktimen elkarte eta egunkari ezberdinek. [[Espainako Barne Ministerioa]]k 853 hildako aipatzen ditu bere txostenetan<ref>{{Erreferentzia|izena=La|abizena=Razón|izenburua=Cronología de ETA: 60 años, 853 muertos y 77 secuestros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.larazon.es/espana/cronologia-de-eta-60-anos-853-muertos-y-77-secuestros-EN18266121|aldizkaria=www.larazon.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta 854<ref>{{Erreferentzia|izena=Mónica Ceberio|abizena=Belaza|izenburua=El dolor por 854 muertos y miles de amenazados y heridos|hizkuntza=es|data=2018-05-04|url=https://politica.elpais.com/politica/2018/05/03/actualidad/1525374369_414522.html|aldizkaria=EL PAÍS|sartze-data=2018-05-13}}</ref> eta 867 artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Rivas|izenburua=La violenta historia de ETA, en cifras|hizkuntza=es|data=2017-04-08|url=https://politica.elpais.com/politica/2017/04/07/sepa_usted/1491532184_093477.html|aldizkaria=EL PAÍS|sartze-data=2018-05-13}}</ref> [[El País]] egunkariak. [[AVT]] biktimen-elkartearen arabera ETAk hildakoak 955 dira, bertan [[Corona de Aragón Hoteleko sutea]]n hildako 83 pertsonak sartzen baitituzte. ETAri egotzitako beste gertaera batzuk izan dira, adibidez [[Marcelino Ugalde ikastetxeko hondamendia]] edo [[Oiz mendiko hegazkin istripua]]<ref name=":2" />. [[Covite]] biktimen elkarteak [[Bilbo]]ko [[Iturriaga haurreskonlaren aurkako atentatua]] ere ETAri egozten diote, eta denbora luzez [[El Mundo]] egunkariak eta bestea batzuek ETAri [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak]] egotzi dizkiote<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las mentiras sobre ETA y el 11-M|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/escolar/mentiras-ETA_6_234886510.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. [[Ararteko]]aren txosten batek ere 867 direla dio<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Los doce meses en los que ETA vivió sin armas|hizkuntza=es-ES|data=2018-03-31|url=https://www.elindependiente.com/politica/2018/03/31/eta-un-ano-desarmada-12-meses-viva/|aldizkaria=El Independiente|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta Gasteizen sortu nahi den memorialean 858 aipatzen dituzte<ref name=":2" />. Eusko Jaurlaritzak egindako ikerketan lau epe zehazten dira ETAren bortxazko historia sailkatzeko. Horiek jarraituz ETAk eta goian aipatutako beste talde armatuek 24 pertsona hil zituzten 1960-1975 tartean, 99 pertsona 1976-1978 tartean, 244 izan ziren 1979-1982 tartean eta 444 pertsona 1983tik 2013ra doan tartean<ref name="EJ" />. Hildakoen tipologiaren inguruan ere egin dira sailkapenak. Honela, [[La Razón]] espainiar egunkariak 858 hildako oinarri hartuta honako taldekatzea egin zuen<ref>{{Erreferentzia|abizena=inconsolata»|izenburua=inconsolata» - La mejor infografía del fin de semana ha sido este...|hizkuntza=en|url=http://inconsolata.com/post/173675561212/historiaeta|aldizkaria=inconsolata»|sartze-data=2018-05-13}}</ref>: 361 zibilak (euren artean 58 enpresari, epaile edo 39 politikariak ere sartzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=ETA ha asesinado a 829 personas, de las que 506 eran miembros de las fuerzas de seguridad, 58 empresarios y 39 políticos|hizkuntza=es-ES|data=2011-10-20|url=http://www.europapress.es/nacional/noticia-eta-asesinado-829-personas-506-eran-miembros-fuerzas-seguridad-58-empresarios-39-politicos-20111020193633.html|aldizkaria=europapress.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>), 195 Guardia Zibilak, 147 Espainiako Polizia Nazionalak, 82 Espainiako militarrak, 24 udaltzain, 16 ertzain, jendarme 1 eta 32 polizia, militar edo guardia zibil erretiratu. 829 hildako zifra hartzen duen txosten baten arabera 576 hildako [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n izan ziren, 123 [[Madrilgo Erkidegoa]]n, 54 [[Bartzelona]]n eta 42 [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]]. Madril eta gero [[Donostia]] da hildako gehien izan dituen hiria: 95<ref>{{Erreferentzia|izena=Alonso,|abizena=Rogelio.|izenburua=Vidas rotas : historia de los hombres, mujeres y niños víctimas de ETA|argitaletxea=Espasa|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/639531711|isbn=9788467032789|pmc=639531711}}</ref>. ETAk hildakoen zerrenda osoa luzea bada, egon dira garrantzia berezia izan duten atentatuak, bai hildakoak garrantzia politiko handikoa zelako, edo sortutako erantzun politiko eta soziala nabarmena izan delako: {{zutabeak|kopurua=3| * [[José María Aguirre Larraona]] * [[Juan María de Araluce Villar]] * [[Ramón Baglietto]] * [[Pedro Antonio Blanco García]] * [[Miguel Ángel Blanco|Miguel Ángel Blanco Garrido]] * [[Manuel Broseta]] * [[Fernando Buesa]] * [[Tomás Caballero]] * [[Isaías Carrasco]] * [[Luis Carrero Blanco]] * [[Cristóbal Colón de Carvajal y Maroto]] * [[Manuel Giménez Abad]] * [[Dolores Gonzalez Katarain|Dolores Gonzalez Katarain, ''Yoyes'']] * [[Alberto Jiménez-Becerril]] * [[Joxe Mari Korta]] * [[José María Lidón]] * [[Ernest Lluch]] * [[José Luis López de Lacalle]] * [[Melitón Manzanas]] * [[José Javier Múgica Astibia]] * [[Fernando Múgica Herzog]] * [[Alberto Muñagorri]] * [[Antonio Muñoz Cariñanos]] * [[Santiago Oleaga]] * [[Gregorio Ordóñez]] * [[Joseba Pagazaurtundua]] * [[Alfonso Parada Ulloa]] * [[José Pardines Arcay]] * [[José María Portell]] * [[Luis Portero García]] * [[Emiliano Revilla]] * [[José María Ryan]] * [[Ricardo Sáenz de Ynestrillas Martínez]] * [[José Antonio Santamaría Vaqueriza]] * [[Carmen Tagle González]] * [[Francisco Tomás y Valiente]] * [[César Uceda Vera]] * [[Inaxio Uria]] }} === Bahiketak === [[Fitxategi:Prosopopeyo_tras_el_lazo_azul.jpg|thumb|ETAk egindako bahiketak salatzeko [[xingola urdina]] erabili izan da 1993tik aurrera. Azken hamarkadan PPk beste helburu batzuekin erabili izan du, adibidez [[José Luis Rodríguez Zapatero]]k ETArekin negoziatzearen aurka.]] Bahiketa gehienak [[ETA politiko-militarra]]k egin bazituen ere, ETAk (hausturaren aurretik zein ETAm-k ondoren) 21 bahiketa egin ditu bere historian zehar. Horietako gehienen helburua ekonomikoa izan zen, 14ena hain zuzen ere (ikerketa baten arabera 31,2 milioi euro lortu izan ditu horien bidez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Radiografía de los 86 secuestros de ETA|hizkuntza=es-ES|data=20150411073332|url=http://www.diariovasco.com/politica/201504/11/radiografia-secuestros-20150411000034-v.html|aldizkaria=diariovasco.com|sartze-data=2018-05-13}}</ref>). Beste bahiketa batzuek helburu politikoak lortzeko helburuarekin egin zituen ETAk: [[Miguel Ángel Blanco]] bizirik askatzearen truke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Miguel Ángel Blanco: el viaje que atropelló a ETA. Deia, Noticias de Bizkaia|hizkuntza=es-ES|url=http://www.deia.eus/2017/07/09/politica/euskadi/miguel-angel-blanco-el-viaje-que-atropello-a-eta|aldizkaria=Deia|sartze-data=2018-05-13}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> edo [[José Antonio Ortega Lara]] askatzearen truke<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=El acercamiento de los presos busca la libertad de Ortega Lara, según el, delegado del Gobierno|hizkuntza=es|data=1996-06-18|url=https://elpais.com/diario/1996/06/18/espana/835048828_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-13}}</ref> [[Euskal presoen sakabanaketa]]rekin amaitzea eskatzen zuten. [[José María Ryan]]en bahiketan [[Lemoizko zentral nuklearra]] eraistea eskatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=ETAm asesinó ayer a José María Ryan, ingeniero de la central nuclear de Lemóniz|hizkuntza=es|data=1981-02-07|url=https://elpais.com/diario/1981/02/07/espana/350348406_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. [[1993]]an [[Julio Iglesias Zamora]] bahitu zuen ETAk. [[Ajuria Eneako Ituna]] babesten zuten taldeek [[xingola urdin]]a erabiltzea proposatu zuten horren aurka egiteko, eta publikoki [[Euskal Herriko Bakearen Aldeko Koordinakundea]]k proposatu zuela esan zen<ref name=Xingola>{{Erreferentzia|izena=Ricardo|abizena=Zabalza|izenburua=Secuestrados!: 117 días en la encrucijada vasca|argitaletxea=Txalaparta|hizkuntza=es|data=1993|url=https://books.google.es/books?id=dTuySNU1B5oC&pg=PA65&lpg=PA65&dq=etb+lazo+azul&source=bl&ots=eGVxHeyU7z&sig=ER7vcD9S0Jt3SdqZyVc_3Bl2Yo8&hl=eu&sa=X&ved=0ahUKEwj2_4LxsoPbAhXDWBQKHUbNBTkQ6AEIQzAE#v=onepage&q=etb%20lazo%20azul&f=false|isbn=9788481369052|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Berriro ere hasi ziren [[Jose Maria Aldaia]]ren bahiketarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=Los ciudadanos vuelven a lucir el lazo azul en solidaridad con Aldaya|hizkuntza=es|data=1995-05-11|url=https://elpais.com/diario/1995/05/11/espana/800143203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta hortik aurrera bahiketa guztiekin. Ikurra ezagun egiteko [[ETB]]ko aurkezleak eramatera behartu zituzten, eta kaletik eramaten zuten herritarrak oso gutxi ziren (1.000tik bat baino gutxiago Nafarroan eta Araban, %0,5 baino gutxiago Bizkaia eta Gipuzkoan)<ref name="Xingola" />. Xingola urdina ETAk bahiketa bat egiten zuen bakoitzean erabili ohi zen, baina beranduago [[Alderdi Popular]]rak eta beste talde batzuek helburu partidistekin erabili izan dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gesto por la Paz pide respeto al significado del lazo azul y reclama que no se use en "campañas con fines muy distintos"|hizkuntza=es-ES|data=2007-03-07|url=http://www.europapress.es/nacional/noticia-gesto-paz-pide-respeto-significado-lazo-azul-reclama-no-use-campanas-fines-muy-distintos-20070307124057.html|aldizkaria=europapress.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. === Estortsioa edo ''Iraultza zerga'' === {{sakontzeko|Iraultza zerga (ETA)}} ETAk enpresaburu eta negozio ezberdinetako jabeei ''[[Zerga Iraultzailea]]'' izena ematen zion dirua eskatzen zion, bere aurka ez ekitearen truke. ETAk bide honetatik zenbat pertsona estortsionatu dituen jakitea zaila bada ere, kalkulu batzuen arabera 10.000 pertsonei eskatu zitzaien, eta Gipuzkoan eskatzen zietenen %13k ordaintzen zuen, eta %5 eta %6 artean Araba, Bizkaia eta Nafarroan<ref>{{Erreferentzia|abizena=elEconomista.es|izenburua=Así era el negocio del impuesto revolucionario: ETA logró millones de euros extorsionando a 10.000 personas - EcoDiario.es|hizkuntza=es|url=http://ecodiario.eleconomista.es/terrorismo/noticias/8221300/03/17/Asi-era-el-negocio-del-impuesto-revolucionario-de-ETA-40-millones-extorsionando-a-10000-personas.html|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Bide honetatik lortutako dirua ETAren diru-sarrera nagusia zen, bahiketa eta banku-lapurretekin batera <ref>{{Erreferentzia|izenburua=A mano armada. Los inicios de la extorsión y la violencia de ETA contra el sector empresarial (1958-1977). // Armed robbery. The beginnings of ETA extortion and violence against the business sector (1958-1977).| Sancho el Sabio : revista de cultura e investigación vasca|hizkuntza=es-ES|url=http://revista.sanchoelsabio.eus/index.php/revista/article/view/119|aldizkaria=revista.sanchoelsabio.eus|sartze-data=2018-05-13}}</ref> . [[Mikel Buesa]]ren arabera 115 milioi euro lortu izan ditu horrela ETAk bere existentzia osoan<ref>{{Erreferentzia|izena=La|abizena=Razón|izenburua=El «impuesto revolucionario» ha financiado a ETA desde hace 40 años|hizkuntza=es-ES|url=https://www.larazon.es/historico/9776-el-impuesto-revolucionario-ha-financiado-a-eta-desde-hace-40-anos-ULLA_RAZON_372710|aldizkaria=www.larazon.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. 2011n enpresariek dagoeneko ''iraultza zerga'' eskatzen ez zietela nabarmendu zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazpiur: "ETAk iraultza zerga bertan behera utzi izana da inbertsiorik onena"|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/debagoiena/1386609108118-lazpiur-etak-iraultza-zerga-bertan-behera-utzi-izana-da-inbertsiorik-onena|aldizkaria=https://goiena.eus|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. === Zaurituak === Eusko Jaurlaritzaren arabera ETAk eta beste erakundu batzuek 3.390 zauritu eragin dituzte<ref name=":2" />. Era berean, txosten batean kale borroka ekintzak ere eragin dituzten zaurituak ETAri leporatzen zaizkio.<ref name="EJ" /> Benetako zauritu kopurua zehaztea oso ariketa zaila da, egindako atentatu guztiak direla eta. Badira ere atentatuetatik bizirik atera ziren hainbat pertsona esanguratsu, gerora ETAren biktimen sinbolo ezberdin bilakatu direnak, tartean [[Irene Villa]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=LaInformacion|izenburua=Se cumplen 25 años del atentado de ETA al que sobrevivió Irene Villa|hizkuntza=es-ES|url=https://www.lainformacion.com/disturbios-conflictos-y-guerra/terrorismo/cumplen-anos-atentado-Irene-Villa_0_963504864.html|aldizkaria=La Información|sartze-data=2018-05-13}}</ref> edo [[Gorka Landaburu]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herido el periodista Gorka Landaburu al abrir un paquete bomba en su casa|url=http://www.elmundo.es/elmundo/2001/05/15/espana/989916142.html|aldizkaria=www.elmundo.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. === Deserriratuak === {{Sakontzeko|Euskal Herriko demografia}} Eztabaida dago ere ETAk eragindako deserriratu kopuruaren inguruan. ETAren biktimen talde batzuek eta espainiar prentsak 200.000 baino gehiago izan direla esan izan du<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=ABC|izenburua=ETA ha provocado más exiliados del País Vasco que la Guerra Civil en toda España {{!}} Sociedad {{!}} Sociedad - Abc.es|url=http://www.abc.es/hemeroteca/historico-28-09-2007/abc/Sociedad/eta-ha-provocado-mas-exiliados-del-pais-vasco-que-la-guerra-civil-en-toda-espa%C3%B1a_164997577227.html|aldizkaria=ABC|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Pablo Alcaide|abizena=Guindo|izenburua=Evolución de la población española en el siglo XX, por provincias y comunidades autónomas|argitaletxea=Fundacion BBVA|hizkuntza=es|abizena2=Guindo|abizena3=Fernández|izena2=Pedro Alcaide|izena3=Paulino García|data=2006|url=https://books.google.es/books?id=0xm6uFmTif4C&pg=PA43&dq=Evoluci%C3%B3n+de+la+poblaci%C3%B3n+espa%C3%B1ola+en+el+siglo+XX&hl=es&sa=X&ei=6wK5T8KuLNOKhQew3OCYCQ&redir_esc=y#v=onepage&q=Pa%C3%ADs%20Vasco&f=false|isbn=9788496515451|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=La|abizena=Razón|izenburua=Arteta da voz a los 200000 exiliados del nacionalismo vasco|hizkuntza=es-ES|url=https://www.larazon.es/historico/arteta-da-voz-a-los-200-000-exiliados-del-nacionalismo-vasco-PJLA_RAZON_49307|aldizkaria=www.larazon.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta [[Antonio Basagoiti]] PPko lider izan zenak 309.000 pertsona "falta zirela" adierazi zuen<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Basagoiti recuerda que el PP tiene mayoría absoluta y el voto para los exiliados por la amenaza de ETA "es de justicia"|url=https://www.telecinco.es/informativos/nacional/Basagoiti-PP-exiliados-ETA-justicia_0_1416450676.html|aldizkaria=telecinco|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Espainiako Alderdi Popularrak ere zenbaki 200.000 deserriratuen zenbakia mantendu du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El voto de los "exiliados" vascos o cómo manipular el cuerpo electoral|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/zonacritica/exiliados-vascos-manipular-cuerpo-electoral_6_56754339.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Datu hauek zalantzan jarri dituzte beste egile batzuek<ref name=":2" /><ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=Los 200.000 o 300.000 exiliados vascos|hizkuntza=es|url=http://www.malaprensa.com/2012/05/los-200000-o-300000-exiliados-vascos.html|aldizkaria=www.malaprensa.com|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=La gran MENTIRA de los 200.000 exiliados vascos|hizkuntza=es-ES|data=2011-10-28|url=https://arabatik.wordpress.com/2011/10/28/la-gran-mentira-de-los-200-000-exiliados-vascos/|aldizkaria=Arabatik|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta zentsoaren %10 izango zela nabarmendu dute kazetari batzuek, hau da, Arrasate bezalako herri batean 1.600 pertsonek herria utzi zutela esan nahiko luke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rebelion. Exiliados: Los de Tafalla a Tafalla|url=http://www.rebelion.org/noticia.php?id=146053|aldizkaria=www.rebelion.org|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. == ETAri babesa == === Babes politikoa === === Babes soziala === [[Fitxategi:Eta herriarekin amara 2017.jpg|thumb|"ETA herriarekin, herria zuekin" pintada [[Donostia]]n.]] === Kale borroka === Espainiako segurtasun indarrek ETAri [[kale borroka]] erabiltzea leporatzen zioten, ETA eta haren «ingurua» erakunde beraren partetzat hartuta.<ref>{{es}} Centro de Análisis y Prospectiva: [https://web.archive.org/web/20031125224056/http://www.guardiacivil.org/quesomos/organizacion/organosdeapoyo/gabinete/cap/nota02.jsp «La kale borroka y la estrategia de ETA»], Guardia Zibila.</ref><ref>{{es}} [http://www.mir.es/press/la-operacion-de-la-policia-contra-el-terrorismo-callejero-permite-esclarecer-hasta-el-momento-al-menos-once-ataques-de-kale-borroka-6161?locale=es «La operación de la Policía contra el terrorismo callejero permite esclarecer hasta el momento al menos once ataques de “kale borroka”»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa, 2007-10-19.</ref> [[Ezker abertzalea|Ezker abertzaletik]] zein ekintza mota horien egileek berek beti ukatu izan dute ETAren eta kale borrokaren arteko lotura hori izan denik.<ref>{{Erreferentzia | abizena = Mujika | izena = Gari | izenburua = Lucha política bajo las capuchas y los cócteles | egunkaria = Gara | argitaratze-lekua = Donostia | data= abuztuaren 30a, 2008 | urtea = 2008 | hila = Abuztua | hizkuntza = es | url = http://www.rebelion.org/noticia.php?id=71990 | eskuratze data = 2011-11-17}}</ref> == ETAri erantzuna == === Erantzun politikoa === {{sakontzeko|Ajuriaeneko Ituna|ZEN plana}} === Dena da ETA eta ilegalizazioak === {{sakontzeko|Espainiako Alderdien Legea|Dena da ETA}} ETAren aurka egiteko helburuarekin [[Espainiako Alderdien Legea|Alderdien Legea]] egin zuten. Horren ondorioz, [[ENAM]]ekin harremana zuten alderdi politikoak ilegalak bihurtu ziren 2003. urtetik 2011ra. === ETAkideen aurkako neurri legalak === ==== Presoak ==== {{nagusia|Euskal Preso Politikoen Kolektiboa}} [[Fitxategi:71496-EPPKko_kideen_sakabanaketa.svg|thumb|[[Euskal presoen sakabanaketa]] [[EPPK]]k 300 preso zituen unean. 300 preso horietatik bost baino ez zeuden Euskal Herriko gartzelatan.]] [[1977ko Espainiako Amnistia Legea]]ren ondotik eta gaur egun arte, ETArekin zein bere postulatuak defenda ditzakeen beste taldeetako hainbat kide preso izan dira (ikus [[Dena da ETA]]). ETAk bere presoak [[preso politiko]] direla defendatzen zuen, eta hala egiten zuten ere herritar askok. ETArekin lotura izatea leporatuta 30.000 pertsona inguru izan dira atxilotuak historian zehar, eta horietatik 8.172 etakide izatea leporatu diete; 1977tik 2001era arte 4.770 preso izan ziren<ref name="euskonews">{{erreferentzia|url=http://www.euskonews.com/0256zbk/gaia25604_01.html|argitaletxea=Euskonews|izenburua= DATOS SIGNIFICATIVOS DEL CONFLICTO VASCO, 1968–2003}}</ref>. Batez ere 2000ko hamarkadatik aurrera [[ezker abertzale]]ko erakundeetako kideak kartzelaratzen hasi ziren, preso kopurua asko handituz. Presoen aurka hainbat neurri legal hartu dira, "salbuespeneko lege" gisa hartu direnak esparru ezberdinetan<ref>{{Erreferentzia|izena=Alfons|abizena=Lopez Tena|izenburua=«Salbuespeneko arauak kentzeko, etengabeko mobilizazioa behar da»|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1483/008/001/2011-12-04/salbuespeneko_arauak_kentzeko_etengabeko_mobilizazioa_behar_da.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. [[Aljerko eztabaidak|Aljerko eztabaiden]] porrotaren ostean [[Ajuriaeneko ituna]]k [[euskal presoen sakabanaketa|sakabananetaren]] erabilerarekin hasi zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=EPPK|izenburua=Sakabanaketak 25 urte: amaitzeko garaia da|hizkuntza=eu|data=2014-09-23|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/gara_2014-09-24-07-00/hemeroteca_articles/sakabanaketak-25-urte-amaitzeko-garaia-da|aldizkaria=GARA|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Ofizialki [[1989]]ko [[maiatzaren 4]]an hasi zen, eta [[Enrique Múgica]]k iragarri zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=(Co)Responsables de la dispersión|hizkuntza=es|data=2014-07-13|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/gara_2014-07-13-07-00/hemeroteca_articles/co-responsables-de-la-dispersion|aldizkaria=GARA|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Hasiera batean EAJ, PSE eta PPren babesa izan zuen neurri honek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC (Madrid) - 12/02/1998, p. 20 - ABC.es Hemeroteca|hizkuntza=es|url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1998/02/12/020.html|aldizkaria=hemeroteca.abc.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El PNV colaboró en la política de dispersión|url=http://www.elmundo.es/elmundo/1998/febrero/12/nacional/pnvpresos.html|aldizkaria=www.elmundo.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref> Geroztik Espainiak zein Frantziak erabili dute sakabanaketa. Sakabanaketaren ondorioz 16 pertsona hil dira presoak bisitatzera zihoazela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxerat - Sakabanaketa|hizkuntza=eu-es|url=http://www.etxerat.info/hpresoak/Sakabanaketa/ald/albisteak_eu/13/ind|aldizkaria=www.etxerat.info|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. 2017an Frantziako Gobernuak iragarri zuen preso batzuk [[Mont-de-Marsan]]eko kartzelara gerturatuko zituela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Francia cumple sus 'líneas rojas' en el primer acercamiento de etarras|hizkuntza=es|url=http://www.elmundo.es/pais-vasco/2018/02/27/5a954fb7468aeb2e3c8b4635.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Presoen aurka hartutako beste neurri bat gehienezko zigorraren handitzea izan da. Neurri horietako bat [[Parot doktrina]] izenarekin ezagutzen dena martxan jartzea izan zen. Espainiako [[1973ko Zigor Kodea]]rekin zigortutako presoek gehienez 30 urte egin zitzaketen ordura arte kartzelan, legez. Muga horri Zigor Kode hark ahalbidetzen zituen espetxe onurak ezarrita, urtetan murrizten zen espetxealdia 2006ra arte. Urte horretan, baina, Espainiako Auzitegi Gorenak hori aldatu zuen: presoei zigorra arintzeko neurriak jasotako zigor bakoitzari ezartzeko agindu zuen, eta ez, ordura arte bezala, espetxean pasa beharreko gehienezko urte kopuruari. Aldaketa jada zigorra ezarria zuten presoei ezarri zien, irteera eguna atzeratuz<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Estrasburgok 'Parot doktrina' baliogabetu eta Del Rio espetxean legez kanpo dagoela ebatzi du|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/albisteak/84937/estrasburgok_ebatzi_du_legez_kanpo_dutela_del_rio_espetxean.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. 2012an [[Europako Giza Eskubideen Auzitegia]]k bertan behera utzi zuen neurri hau, legezkoa ez zela iritzita<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Estrasburgo, 'Parot doktrinaren' kontra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/paperekoa//002/001/2012-07-11/estrasburgo_parot_doktrinaren_kontra.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Kartzelan denbora gehiago emateko beste neurri bat [[7/2003 Lege Organikoa]] izan zen. Honen arabera, 2003tik aurrera epaitutako kasuetan 30 urtetatik 40 urtera pasa zen gehienezko kartzelaldia<ref>{{Erreferentzia|izena=Carmen Paloma González|abizena=Pastor|izenburua=Análisis de la Ley Orgánica 7/2003, de 30 de junio, de medidas de reforma para el cumplimiento íntegro y efectivo de las penas: examen de su constitucionalidad|hizkuntza=es|data=2003|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=741102|aldizkaria=Actualidad penal|alea=40|issn=0213-6562|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. 2015ean Alderdi Popularrak "''Etengabeko Kartzelaldi Berrikusgarria''" onartu zuen, bizi osoko kartzela ''de facto'' ezarriz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Congreso aprueba la prisión permanente revisable con el único apoyo del Partido Popular - RTVE.es|hizkuntza=es-ES|data=2015-03-26|url=http://www.rtve.es/noticias/20150326/congreso-aprueba-prision-permanente-revisable-unicos-votos-del-partido-popular/1123040.shtml|aldizkaria=RTVE.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. <center>'''Preso kopuruaren bilakaera'''</center> <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.3,0.2,0.8) ImageSize = width:1100 height: 400 PlotArea = left:30 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:800 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:200 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1978 text:1978 bar:1979 text:1979 bar:1980 text:1980 bar:1981 text:1981 bar:1982 text:1982 bar:1983 text:1983 bar:1984 text:1984 bar:1985 text:1985 bar:1986 text:1986 bar:1987 text:1987 bar:1988 text:1988 bar:1989 text:1989 bar:1990 text:1990 bar:1991 text:1991 bar:1992 text:1992 bar:1993 text:1993 bar:1994 text:1994 bar:1995 text:1995 bar:1996 text:1996 bar:1997 text:1997 bar:1998 text:1998 bar:1999 text:1999 bar:2000 text:2000 bar:2001 text:2001 bar:2002 text:2002 bar:2003 text:2003 bar:2004 text:2004 bar:2005 text:2005 bar:2006 text:2006 bar:2007 text:2007 bar:2008 text:2008 bar:2009 text:2009 bar:2010 text:2010 bar:2011 text:2011 bar:2012 text:2012 bar:2013 text:2013 bar:2014 text:2014 bar:2015 text:2015 bar:2016 text:2016 bar:2017 text:2017 bar:2018 text:2018 PlotData= color:barra width:15 align:left bar:1978 from: 0 till:102 bar:1979 from: 0 till:117 bar:1980 from: 0 till:265 bar:1981 from: 0 till:435 bar:1982 from: 0 till:435 bar:1983 from: 0 till:331 bar:1984 from: 0 till:419 bar:1985 from: 0 till:369 bar:1986 from: 0 till:477 bar:1987 from: 0 till:504 bar:1988 from: 0 till:541 bar:1989 from: 0 till:564 bar:1990 from: 0 till:499 bar:1991 from: 0 till:529 bar:1992 from: 0 till:494 bar:1993 from: 0 till:578 bar:1994 from: 0 till:554 bar:1995 from: 0 till:547 bar:1996 from: 0 till:531 bar:1997 from: 0 till:559 bar:1998 from: 0 till:526 bar:1999 from: 0 till:453 bar:2000 from: 0 till:521 bar:2001 from: 0 till:534 bar:2002 from: 0 till:650 bar:2003 from: 0 till:680 bar:2004 from: 0 till:719 bar:2005 from: 0 till:664 bar:2006 from: 0 till:610 bar:2007 from: 0 till:709 bar:2008 from: 0 till:762 bar:2009 from: 0 till:750 bar:2010 from: 0 till:713 bar:2011 from: 0 till:703 bar:2012 from: 0 till:607 bar:2013 from: 0 till:527 bar:2014 from: 0 till:482 bar:2015 from: 0 till:427 bar:2016 from: 0 till:366 bar:2017 from: 0 till:314 bar:2018 from: 0 till:282 PlotData= bar:1978 at:102 fontsize:S text: 102 shift:(-8,5) bar:1979 at:117 fontsize:S text: 117 shift:(-8,5) bar:1980 at:265 fontsize:S text: 265 shift:(-8,5) bar:1981 at:435 fontsize:S text: 435 shift:(-8,5) bar:1982 at:435 fontsize:S text: 435 shift:(-8,5) bar:1983 at:331 fontsize:S text: 331 shift:(-8,5) bar:1984 at:419 fontsize:S text: 419 shift:(-8,5) bar:1985 at:369 fontsize:S text: 369 shift:(-8,5) bar:1986 at:477 fontsize:S text: 477 shift:(-8,5) bar:1987 at:504 fontsize:S text: 504 shift:(-8,5) bar:1988 at:541 fontsize:S text: 541 shift:(-8,5) bar:1989 at:564 fontsize:S text: 564 shift:(-8,5) bar:1990 at:499 fontsize:S text: 499 shift:(-8,5) bar:1991 at:529 fontsize:S text: 529 shift:(-8,5) bar:1992 at:494 fontsize:S text: 494 shift:(-8,5) bar:1993 at:578 fontsize:S text: 578 shift:(-8,5) bar:1994 at:554 fontsize:S text: 554 shift:(-8,5) bar:1995 at:547 fontsize:S text: 547 shift:(-8,5) bar:1996 at:531 fontsize:S text: 531 shift:(-8,5) bar:1997 at:559 fontsize:S text: 559 shift:(-8,5) bar:1998 at:526 fontsize:S text: 526 shift:(-8,5) bar:1999 at:453 fontsize:S text: 453 shift:(-8,5) bar:2000 at:521 fontsize:S text: 521 shift:(-8,5) bar:2001 at:534 fontsize:S text: 534 shift:(-8,5) bar:2002 at:650 fontsize:S text: 650 shift:(-8,5) bar:2003 at:680 fontsize:S text: 680 shift:(-8,5) bar:2004 at:719 fontsize:S text: 719 shift:(-8,5) bar:2005 at:664 fontsize:S text: 664 shift:(-8,5) bar:2006 at:610 fontsize:S text: 610 shift:(-8,5) bar:2007 at:709 fontsize:S text: 709 shift:(-8,5) bar:2008 at:762 fontsize:S text: 762 shift:(-8,5) bar:2009 at:750 fontsize:S text: 750 shift:(-8,5) bar:2010 at:713 fontsize:S text: 713 shift:(-8,5) bar:2011 at:703 fontsize:S text: 703 shift:(-8,5) bar:2012 at:607 fontsize:S text: 607 shift:(-8,5) bar:2013 at:527 fontsize:S text: 527 shift:(-8,5) bar:2014 at:482 fontsize:S text: 482 shift:(-8,5) bar:2015 at:427 fontsize:S text: 427 shift:(-8,5) bar:2016 at:366 fontsize:S text: 366 shift:(-8,5) bar:2017 at:314 fontsize:S text: 314 shift:(-8,5) bar:2018 at:282 fontsize:S text: 282 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,10) text:Etxerat eta EPPKren datuak </timeline> ==== Errefuxiatuak ==== {{sakontzeko|Euskal errefuxiatuak (1961-)}} [[Fitxategi:Errefuxiatuak euskadin libre 01.jpg|thumb|'''Euskal errefuxiatuen''' aldeko [[pankarta]], [[1986]].]] [[1961]] urteaz geroztikako euskal [[iheslari|errefuxiatuak]] izan dira ETAko kide izan edo estatuaren jazarpena izan dutelako. Garai honetako lehen errefuxiatuak ETAren lehen atentatuaren ondoren espainiar poliziak egindako sarekadaren ondorioz izan zen, ekintzaile batzuk erbesteratu zirenean. Geroztik, milaka izan dira euskal errefuxiatuak, gehienetan [[Frantzia]]ra, bereziki [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrira]], ihes egindakoak, ETA erakundean nahiz borroka politikoan aritzeagatik. Han, frantses gobernuaren jazarpena jasan izan dute aldiro, atxiloketa eta deportazioen bitartez. Errefuxiatuei babesa emateko, elkartasun-taldeak antolatu ziren Ipar Euskal Herrian; horietan aski ezagunak izan ziren [[Errefuxiatuen aldeko Komiteak]]. Frantses gobernuaren jazarpenaz gainera, errefuxiatuek espainiar gobernuaren bortizkeria ere pairatu zuten, [[GAL]] erakundearen bitartez, besteak beste. ==== Deportazioa ==== XX. mendean, gehienbat 70. eta 80. hamarkadan Espainiako eta Frantziako gobernuak hainbat etakide gartzelan sartu beharrean deportatu zituen. Gaur egun ere Euskal Herrira bueltatu ezin diren ETAko (gaur egun gehien-gehienak etakide ohiak) deportatuak existititzen dira. Agian [[Sagarren denbora]] dokumentalagatik ezagunena [[Alfonso Etxegarai]] plentziarra da. [[São Tomé (uhartea)|Sao Toméko]] uhartean dago 1986tik eta bertatik ezin da legearen barruan atera. Bere garaian, Frantziak [[Yeu]] uhartera deportatu zituen hainbat etakide eta horren ondorioz uharte txiki hau Euskal Herrian ezaguna egin zen. ==== Poliziaren presentzia ==== [[Fitxategi:1067-Biztanleko polizia gehienetakoa duen EBko herrialdea.svg|thumb|Biztanleko polizia presentziarik handiena duen Europako herrialdea da Euskal Herria]] === ETAkideen aurkako neurri ilegal eta alegalak === ==== Gerra zikina eta kontrainsurjentzia ==== [[Fitxategi:Eugenio_gutierrez_tigre-01.jpg|thumb|[[Eugenio Gutierrez]], ''Tigre'', [[GAL]]ek hildako ETAko kideetako bat]] {{sakontzeko|Kontrainsurjentzia Euskal Herrian}} [[Espainiako Gobernua]]k ETAri aurre egiteko helburuarekin hainbeste ekintza eta estrategia erabili ditu. [[ZEN plana]] lege barruan eginiko plan ezagunenetariko bat da eta [[GAL]] aldiz Espainiako Gobernuaren legeetatik haratago joan zen estrategia militar ezagunena. ==== Errepresioak hildako gizabanakoak ==== [[Euskal Memoria Fundazioa]]ren zenbaketak dioenez, Estatuaren aparatuek edo Estatuaren aginduetara zihardutenek egindako ekintzen ondorioz eta, oro har, gatazkaren esparruan kokatutako gertakarien kariaz, 474 euskal herritar hil dira 1960tik 2010era bitartean. Heriotza horietan ardura zuzena izan dutenen artean, [[Guardia Zibila]] nabarmentzen da (119 hil) eta [[Espainiako Polizia Nazionala]] da bigarrena (82). Gehienak [[Gipuzkoa]]n (139 hil) eta [[Bizkaia]]n (104) hil zituzten. Tirokatuta hil zituzten 165, eta segadan 57. Gizonezkoak ziren 414 hil, eta emakumezkoak 62. Gipuzkoarrak 201, eta bizkaitarrak 138 (eta, herrialde horien barruan, hiriburuen ingurukoak gehienak: [[Donostialdea|Donostialdekoak]] 96, [[Bilboaldea|Bilbo Handikoak]] 87).<ref>Euskal Memoria Fundazioa: [http://www.euskalmemoria.com/cont/eu_ES/237/Bestelako+biktimak+argitara.html&format_id=13 ''Gatazkaren beste biktimak''].</ref> ==== Tortura salaketak ==== {{sakontzeko|Tortura#Tortura Euskal Herrian}} [[Tortura]] kasuak eta salaketak ugariak izan dira [[Hego Euskal Herria]]n, ETAren eta, oro har, [[ezker abertzalea|ezker abertzaleko]] kideen aurkako jazarpenean. [[Euskal Memoria Fundazioa]]k hainbat garaitako 4.716 tortura testigantza dokumentatu ditu, torturaren «iraunkortasunaren eta zigorgabetasunaren» erakusgarri.<ref>Jokin SAGARZAZU: [http://paperekoa.berria.info/harian/2012-11-30/008/001/_Torturaren_egia_osoa_jaso_dute_ezagutzak_bizikidetza_sendo_dezakeelakoan.htm «Ilunpean korapiloak askatzen»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2012-11-30.</ref> Salaketak ugariak izan arren, torturagatik zigortutako Estatuko funtzionarioak askoz gutxiago izan dira, nazioarteko hainbat erakundek salatu dutenez,<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/espana/ESPAnA/AMNISTiA_INTERNACIONAL_/AI/LEY_ANTITERRORISTA/Amnistia/Internacional/denuncia/ley/antiterrorista/elpepiesp/19821215elpepinac_8/Tes/ «Amnistía Internacional denuncia la ley antiterrorista»], ''El País'', 1982ko abenduaren 15a.</ref><ref>{{es}} [http://www.nodo50.org/tortura/informes/onu/INFORMERELATORTHEOVANBOVEN6.02.04.htm «Los derechos civiles y políticos, en particular las cuestiones relacionadas con la tortura y la detención. Informe del Relator Especial sobre la cuestión de la tortura, Theo van Boven»], Nazio Batuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluko Giza Eskubideen Batzordea, 2004ko otsailaren 6a.</ref> Espainiako «terrorismoaren aurkako» legeriak tortura errazten duten eremuei bide ematen dielako (nagusiki, atxilotuentzako inkomunikazio aldia, zeinaren arabera atxilotuak bost egunez egon daitezkeen poliziaren esku epailearen aurretik pasa arte).<ref>{{es}} [http://www.hrw.org/spanish/informes/2005/spain0105/5.htm «Medidas antiterroristas en España»], Human Rights Watch, 2004ko urtarrila.</ref> ETAren sorreratik, hainbat tortura kasu entzutetsu gertatu dira Euskal Herrian. ETAk burutu zituen lehenengo ekintzekin batera, Francoren erregimeneko poliziak ehundaka lagun atxilotu eta torturatu zituen. Torturek aurrera jarraitu zuten errepresio tresna sistematiko moduan frankismoak indarrean jarraitu zuen bitartean. [[Espainiako trantsizioa]]n ere ugari izan ziren tortura kasuak. Euskal Herriko gizartean eragin handia izan zuen kasu bat [[1981]]eko [[otsailaren 13]]an gertatu zen. Orduan, [[Joxe Arregi Izagirre]] etakidea hil zen [[Madril]]go ([[Espainia]]) ospitale batean, jasotako torturen ondorioz.<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/espana/ARREGUI_IZAGUIRRE/_JOSe_/ETA_MILITAR/ETA/informe/forense/reconoce/Jose/Arregui/fue/torturado/elpepiesp/19810217elpepinac_4/Tes/ «El informe forense reconoce que José Arregui fue torturado»], ''El País'', 1981eko otsailaren 17a.</ref> Hiltzear zegoela, «Oso latza izan da» esaldi ezaguna esan zien gela berean zeuden beste bi presori. Haren omenez, torturaren aurkako Euskal Herriko kolektibo batzuek ''Torturaren Aurkako Eguna'' izendatu dute [[otsailaren 13]]a.<ref>{{es}} [http://lahaine.org/index.php?blog=4&p=12489 «13 de Febrero, dia contra la tortura en Euskal Herria, Aniversario del asesinato de Joxe Arregi»], 2006ko otsailaren 10a.</ref> Aurrerago, 1986 urtean, [[Mikel Zabaltza Garate|Mikel Zabaltza]] [[orbaizeta|orbaiztar]] gaztea [[Guardia Zibila]]k atxilotu ondoren, hilda agertu zen [[Bidasoa|Bidaso]] ibaian, eskuak eskuburdinez lotuta zituela. Poliziek ihes egin zuela esan zuten arren, aurrerago torturaren ondorioz hil zutela jakin zen, Zabaltzak biriketan zuen [[ur]]a zela eta, beste hainbat ebidentziaren artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=El análisis del agua que contenían los pulmones de Zabalza ratifica que murió ahogado en el Bidasoa|hizkuntza=es|data=1986-01-09|url=https://elpais.com/diario/1986/01/09/espana/505609206_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=Reportaje {{!}} El gran amañador en el 'caso Zabaltza'|hizkuntza=es|data=1996-05-13|url=https://elpais.com/diario/1996/05/13/espana/831938422_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-04}}</ref><ref>{{es}} [http://www.elmundo.es/1997/04/15/espana/15N0023.html «Un informe del Cesid confirma que Zabalza murió en Intxaurrondo»], ''El Mundo'', 1997ko apirilaren 15a.</ref> Denboran aurrera eginez, beste hamaika kasuren artean, aipagarri dira [[Unai Romano]] gasteiztar gaztearena, atxiloalditik burua ubelduraz josia atera zena<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Unai Romanok Europara jo du tortura salatzeko|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/albisteak/30172/Unai_Romanok_Europara_jo_du_tortura_salatzeko.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-04}}</ref> edota [[Martxelo Otamendi]] kazetariarena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egunkaria aurrera » Martxelo Otamendi, Egunkariako zuzendaria: tortura salaketa|url=http://egunkaria.info/?p=6|aldizkaria=egunkaria.info|sartze-data=2018-05-04}}</ref>. [[2010]]ean, oraindik, lau [[guardia Zibila|guardia zibil]] zigortu zituzten bi etakide gogor torturatzeagatik.<ref>[https://web.archive.org/web/20120429095200/http://berria.info/albisteak/46365/lau_guardia_zibil_zigortu_ditu_gipuzkoako_probintzi_auzitegiak_portu_eta_sarasola_torturatzeagatik.htm «Lau guardia zibil zigortu ditu Gipuzkoako Probintzia Auzitegiak Portu eta Sarasola torturatzeagatik»], ''Berria'', 2010eko abenduaren 30a.</ref> 2012ko otsailaz geroztik (ETAk ekintza armatuak behin betiko utzi eta hilabete gutxira), tortura salaketarik ez du jaso [[Torturaren Aurkako Taldea]]k (TAT). Aurrerakada historikoa den arren, inkomunikazioa oraindik indarrean denez, tortura amaitutzat ezin dela jo adierazi zuen TATek.<ref name="UrtebetekoArnasa">[http://paperekoa.berria.info/harian/2013-02-22/018/001/urtebeteko_arnasa.htm#despiezea1 «Urtebeteko arnasa»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2013-02-22.</ref> ==== Hildako etakideak ==== {{sakontzeko|Zerrenda:Hildako etakide eta beste batzuk}} == Kide nabarmenak == {{sakontzeko|Zerrenda:ETAko buruzagiak omen zirenak}} {{zutabeak|kopurua=3| * [[Josu Abrizketa Korta]] * [[Jon Agirre Agiriano|Jon Agirre Agiriano (''Elurtxuri'')]] * [[Itziar Aizpurua]] * [[Mikel Albisu|Mikel Albizu Iriarte (''Mikel Antza'')]] * [[Julen Atxurra]] * [[Txillardegi|Jose Luis Alvarez Enparanza (''Txillardegi'')]] * [[Jose Luis Álvarez Santacristina|Jose Luis Álvarez Santacristina (''Txelis'')]] * [[Bittor Arana]] * [[Jose Javier Arizkuren Ruiz|Jose Javier Arizkuren Ruiz (''Kantauri'')]] * [[Arantza Arruti]] * [[Mikel Garikoitz Aspiazu Rubina|Mikel Garikoitz Aspiazu Rubina (''Txeroki'')]] * [[Lourdes Auzmendi]] * [[Mikel Azurmendi]] * [[Jose Miguel Beñaran Argala|José Miguel Beñarán (''Argala'')]] * [[Patxi Biskert]] * [[Vicente Carrión]] * [[Arturo Cubillas]] * [[Ione Dorronsoro]] * [[Unai Dorronsoro]] * [[Jose Maria Eskubi]] * [[Félix Ignacio Esparza Luri]] * [[Jon Etxabe]] * [[Xabier Etxebarrieta|Txabi Etxebarrieta]] * [[Eugenio Etxebeste|Eugenio Etxebeste (''Antxon'')]] * [[Alfonso Etxegarai]] * [[Ibón Fernández de Iradi|Ibón Fernández de Iradi (''Susper'')]] * [[Francisco Javier García Gaztelu|Francisco Javier Garcia Gaztelu (''Txapote'')]] * [[Jorge Garcia Sertutxa]] * [[Jose Luis Geresta Mujika|Jose Luis Geresta Mujika (''Oker'')]] * [[Enrike Gezalaga]] * [[Eneko Gogeaskoetxea]] * [[Arkaitz Goikoetxea Basabe]] * [[Dolores Gonzalez Katarain|Dolores Gonzalez Katarain (''Yoyes'')]] * [[Jokin Gorostidi]] * [[Ignacio Gracia|Ignacio Gracia Arregi (''Iñaki de Renteria'')]] * [[Arnaltz Gisasola]] * [[Julen Kaltzada]] * [[Juan Karlos Ioldi]] * [[Maria Soledad Iparragirre|Maria Soledad Iparragirre (''Anboto'')]] * [[Eneko Irigarai]] * [[Aitzol Iriondo|Aitzol Iriondo (''Gurbitz'')]] * [[Txomin Iturbe|Domingo Iturbe Abasolo (''Txomin'')]] * [[Patxi Iturrioz]] * [[Xabier Izaga]] * [[Xabier Izko de la Iglesia]] * [[Iñaki de Juana|Iñaki de Juana Chaos]] * [[Jon Juaristi]] * [[Antton Karrera]] * [[Mikel Karrera Sarobe|Mikel Karrera Sarobe (''Ata'')]] * [[Xabier Larena]] * [[Jon Larrinaga Apraiz]] * [[Imanol Larzabal]] * [[Juan Maria Lizarralde Urreta|Juan Maria Lizarralde Urreta (''Heavy'')]] * [[Roberto Lertxundi]] * [[Gregorio López Irasuegi]] * [[Xabier López Peña|Xabier López Peña (''Thierry'')]] * [[Julen Madariaga]] * [[Idoia Mendizabal]] * [[Eustakio Mendizabal|Eustakio Mendizabal Benito (''Txikia'')]] * [[Francisco Mujika Garmendia|Francisco Mujika Garmendia (''Pakito'')]] * [[Mario Onaindia]] * [[Arnaldo Otegi]] * [[Joseba Pagazaurtundua]] * [[Gorka Palacios]] * [[Juan Paredes|Juan Paredes Manot (''Txiki'')]] * [[Unai Parot|Henri Parot (''Unai'')]] * [[Iñaki Pikabea|Iñaki Pikabea (''Piti'')]] * [[David Pla Martín]] * [[Balbino Sáenz Olarra|Balbino Sáenz Olarra (''Ermilo'')]] * [[Jose Mari Sagardui|Jose Maria Sagardui (''Gatza'')]] * [[Iñaki Sarasketa Ibañez]] * [[Joseba Sarrionandia]] * [[José Francisco Segurola]] * [[Bixente Serrano]] * [[Antonio Troitiño Arranz]] * [[Andoni Unzalu]] * [[Teo Uriarte]] * [[Josu Urrutikoetxea]] * [[Jesus Mari Zabarte|Jesus Mari Zabarte Arregi (''Garratz'')]] * [[Eneko Zarrabeitia|Eneko Zarrabeitia (''Sorgin'')]] * [[Juan Jose Zubieta Zubeldia]] * [[Mikel Zubimendi]] * [[Xabier Zumalde]] }} == ETAren agiriak eta elkarrizketak == <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> * 1964ko urtarrilaren 1a. [http://euskalherria.indymedia.org/media/2010/05//69106.pdf Euskal Herriari ETAk dei]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: ETAren historiako lehen agiria * 1970 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1970n57.pdf ZUTIK 57.zk.] * 1970 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1970n58.pdf ZUTIK 58.zk.] * 1970 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1970n59.pdf ZUTIK 59.zk.] * 1971 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1971n61.pdf ZUTIK 61.zk.] * 1971 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1971n62.pdf ZUTIK 62.zk.] * 1972 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1972n63.pdf ZUTIK 63.zk.] * 1973ko abendua. [http://etoilerouge.chez-alice.fr/docrevinter/comm.pdf ETA: Communiqués au sujet de l'exécution de Carrero Blanco] * 1979. Argalaren hilketaren ondoren kasete zinta batean zabaldutako grabazioa (50 minutu) [http://www.archive.org/download/ArgalarenTestamentua_370/ArgalarenTestamentua.mp3 Argalaren hilketa: Sarrera, ETAren kokapen politikoa, Argalaren mezua, ETAren agiria Euskal Herriari] * 1995eko apirila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/alternatibade.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Euskal Herriarentzako Alternatiba Demokratikoa. * 1995eko apirilaren 20a. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Jose Mª Aznar PPko buruzagizenaren aurkako atentatua bere gain hartzen du eta Alternatiba Demokratikoan sakontzea eskatzen du. * 1998ko abuztua. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/akordioa1.htm 1998ko akordioa (ETA-EAJ-EA)] * 1998ko iraila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta14.htm ETAk EAJri BIDALITAKO GUTUNA] * 1998ko iraila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta2.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Suetenaren iragarpena * 1998ko azaroaren 5a. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta3.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Lizarra-Garazi hitzarmenaz * 1998ko abendua. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta12.htm Euskadi Ta Askatasunaren agiria] * 1999ko urtarrilaren 23a. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta13.htm ETAren AGIRIA KOMUNIKABIDEEI BURUZ] * 1999ko otsaila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta4.htm Euskadi Ta Askatasuna ERAKUNDE ARMATUAREN AGIRIA] * 1999ko maiatza. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/elkarrizketa.htm E.T.A.rekin ELKARRIZKETA GARA" eta" EGUNKARIA"n] * 1999ko ekaina. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta5.htm Euskadi Ta Askatasunaren prentsa oharra] * 1999ko abuztua. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta6.htm Euskadi Ta Askatasunaren prentsa oharra] * 1999ko abuztua. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta7.htm Euskadi Ta Askatasunaren agiria] * 1999ko urria. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta8.htm ETAren agiria] * 1999ko azaroa. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/elkarrizketa1.htm ETAri ELKARRIZKETA] * 1999ko azaroa. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta9.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Suetenaren amaiera * 2000ko otsaila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta11.htm ETAren agiria Euskal Herriari] * 2000ko azaroa. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta15.htm ETAren agiria Euskal Herriari] * 2002ko ekainaren 11. [https://web.archive.org/web/20030415143842/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/agiria2.pdf ETAren Agiria Europako Instituzio eta hiritarrei.] * 2002ko abuztuaren 10a. [https://web.archive.org/web/20030816055340/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/eta_agiria_abuztua_eus.pdf ETAren Agiria.] * 2002ko irailaren 27a. [https://web.archive.org/web/20021204192225/http://www.egunkaria.com/020929/gaur/euskalherria/p00006002.html ETAren agiria Euskal Herriari] PP eta PSOEren egoitzen eta ekimenen aurka ekingo diola iragarri du. * 2002ko irailaren 27a. [https://web.archive.org/web/20021204192225/http://www.egunkaria.com/020929/gaur/euskalherria/p00006002.html ETAren agiria Euskal Herriari "Agur eta Ohore"] Hodei Galarraga eta Egoitz Gurrutxaga ETAko kide zirela aitortu eta Juan Carlos Beiro guardia zibilaren hilketa bere gain hartu zituen. * 2002ko abenduaren 5a. [https://web.archive.org/web/20030816033344/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/eta_agiria_04122002.pdf ETAren Agiria.] * 2003ko martxoa. [https://web.archive.org/web/20040804044238/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/aberri_eta.doc ETA-ren Aberri Eguneko agiria Euskal Herriari] * 2003ko ekainaren 5a. [https://web.archive.org/web/20040727113956/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/eta_agiria_ekaina.pdf ETAren Agiria Euskal Herriari.] * 2003ko abendua. [https://web.archive.org/web/20040804044238/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/eta_oharra_29122003.rtf ETAren Oharra.] Bergarako proposamenak aurrera egin dezan "beharrezko neurri guztiak" hartuko zituela esan zuen. * 2005eko irailaren 27a. [http://paperekoa.berria.info/papera_inprimatu.php?htmla=BERRIA&urtea=y2005&hilabetea=m09&eguna=d20050927&orria=p00008816 Euskadi Ta Askatasunaren agiria]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} PP eta PSOEren egoitzen eta ekimenen aurka ekingo diola iragarri dU. * 2006ko martxoa. [https://web.archive.org/web/20120429094919/http://berria.info/albisteak/13790/ETAren_agiria.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Igor Anguloren heriotzaren gainean * 2006ko martxoa. [https://web.archive.org/web/20120429094919/http://berria.info/albisteak/13790/ETAren_agiria.htm ETAren agiria Euskal Herriari] * 2006ko martxoaren 22an. [http://www.argia.com/etarensuetena.pdf ETAren agiria]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Suetenaren aldarrikapena, laburpena * 2006ko martxoaren 23an. [https://wikisource.org/wiki/ETAren_Adierazpena_Euskal_Herriari_%282006%29 ETAren Adierazpena Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Suetenaren aldarrikapena, luzeagoa. * 2006ko ekaina. [http://www.gara.net/idatzia/20060615/art168994.php ETAren agiria Frantziako iritzi publikoari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2006ko abuztua. [http://www.gara.net/idatzia/20060818/art177018.php Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Suetena aldarrikatu eta 5 hilabetetarako balantzea * 2007ko urtarrila. [http://www.larrabetzu.org/gaztelumendi/?p=126 ETAren agiria Euskal Herriari] * 2007ko apirila. [http://www.gara.net/paperezkoa/20070408/12121/eu/Erasoak/desagertzen/badira/prest/gaude/biolentziarik/gabeko/eszenario/batekin/konpromiso/sendoak/hartzeko/ ETAri elkarrizketa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara.net''. * 2007ko ekaina. [https://web.archive.org/web/20120429094912/http://berria.info/albisteak/21229/Su-eten_iraunkorra_bertan_behera_uztea_erabaki_du_ETAk_gaur_gauerditik_aurrera.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Suetenaren amaiera. * 2007ko iraila. [http://gara.naiz.info/paperezkoa/20070909/37277/es/ETA-afirma-que-Zapatero-ha-dicho-no-todos-nuestros-esfuerzos-impulsar-proceso-resolutivo-/ ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2007ko abendua. [http://www.gara.net/paperezkoa/20071215/53507/eu/Euskadi/ta/Askatasunaren/agiria/Euskal/Herriari/ ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2007ko abendua. [http://www.gara.net/paperezkoa/20080102/55836/eu/Euskadi/ta/Askatasunaren/agiria/Euskal/Herriari/ ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2008ko martxoa. [http://www.gara.net/paperezkoa/20080402/70552/eu/ETA-ren-agiria-Euskal-Herriari ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2008ko maiatza. [http://www.gara.net/paperezkoa/20080509/76697/es/ETA:/Decimos/%60no ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2008ko maiatzaren 26a. [http://www.gara.net/agiriak/20080530_agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2008ko abuztua. [https://web.archive.org/web/20140201182354/http://www.pintxogorria.net/index.php/euskalherria/secciones/comunicados/578-eta-califica-el-tav-de-proyecto-qajeno-a-euskal-herriaq ETAren agiria Euskal Herriari] * 2008ko urria. [http://www.gara.net/agiriak/20081105_agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2009ko urtarrila. [https://web.archive.org/web/20120427021404/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua457.pdf ETAren agiria Euskal Herriari] * 2009ko urtarrila. [https://web.archive.org/web/20120419063918/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua469.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]: Sorreraren 50. urtemugan * 2009ko otsaila. [http://www.berria.info/lagun_ikusi.php?id=879 ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen atarian * 2009ko apirilaren 12a. [https://web.archive.org/web/20120419063948/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua493.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]: Aberri Egunean * 2009ko maiatzaren 18a. [https://web.archive.org/web/20120429095149/http://berria.info/albisteak/33920/Euskadi_Ta_Askatasunaren_oharra_Euskal_Herriari.htm ETAren oharra Euskal Herriari]: Jon Anzaren desagerpena * 2009ko maiatzaren 25a. [http://www.gara.net/azkenak/05/138876/eu/ETA-Herri-honen-eskubideak-aintzat-hartzen-dituzten-indarren-aktibaziotik-etorriko-da-desblokeoa ETAri elkarrizketa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: gara.net * 2009ko ekainaren 15a. [https://web.archive.org/web/20090618084631/http://www.gara.net/paperezkoa/20090615/142384/es/Euskadi-Ta-Askatasunaren-agiria-Euskal-Herriari Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari]: Azken hilabeteetako ekintzak bere gain hartzea * 2009ko abuztuaren 9a. [https://web.archive.org/web/20120419063943/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua525.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]: Azken atentatuak bere gain hartzea eta beste adierazpen batzuk * 2009ko irailaren 27a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20090927/158692/es/Euskadi-Ta-Askatasunaren-agiria-Euskal-Herriari ETAren agiria, 2009ko Gudari Eguna]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2009ko abenduaren 31. [http://www.gara.net/paperezkoa/20100117/177658/eu/ETA-ren-agiria-Euskal-Herriari ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Prozesu demokratikoaren alde * 2010eko martxoaren 10a. [https://web.archive.org/web/20120429094928/http://berria.info/albisteak/40002/ETAren_agiria.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Aldaketa politikoaren bidean beharrezkoak diren urratsak emateko prestutasuna adierazten du * 2010eko apirilaren 4a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20100404/191965/eu/Euskadi-Ta-Askatasunaren-agiria-Euskal-Herriari Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: 2010eko Aberri Eguna * 2010eko irailaren 5a. [http://www.gara.net/agiriak/20100905_ETA_adierazpena.pdf Euskadi ta Askatasunaren Adierazpena]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[https://web.archive.org/web/20100906223424/http://www.gara.net/bideoak/100905_bideoa/index.php Euskadi ta Askatasunaren Adierazpena bideoan]: Eraso ekintza armaturik ez egitea erabakia duela * 2010eko irailaren 19a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20100919/221454/es/Euskadi-Ta-Askatasunaren-Agiria-Nazioarteari Euskadi Ta Askatasunaren Agiria Nazioarteari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Bruselako Adierazpenaren sinatzaileekin urratsak aztertzeko prest dagoela * 2010eko irailaren 26a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20100926/222925/eu/Eman-ditzagun-urratsak-denok-prozesuak-behar-duen-%E2%80%98nahikotasun-demokratikoa%E2%80%99-eraikitzeko ETAri elkarrizketa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: gara.net * 2011ko urtarrilaren 10a. ETAren adierazpena, [http://www.gara.net/agiriak/110108_agiria.pdf idatziz]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [http://www.gara.net/bideoak/110108_bideoa bideoan]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} eta [http://www.gara.net/agiriak/110108_audioa.mp3 audioan]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Su-eten orokorra, iraunkorra eta egiaztagarria aldarrikatu du. * 2011ko martxoaren 24a. [http://www.gara.net/agiriak/110108_agiria.pdf EUSKADI TA ASKATASUNAREN AGIRIA EUSKAL HERRIARI]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Su-eten orokor eta iraunkorra nazioarteko komunitateak egiaztatzeko aukera Espainia eta Frantziako gobernuek onartu ez izanaz * 2011ko apirila. Zutabe aldizkariaren 113. zenbakian, bi agiri argitaratu zituen ETAk: ** [http://www.gara.net/agiriak/20110416_atarikoa.pdf Atarikoa. Euskal Herriaren erronka: bidegurutzetik irabaz bidera]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ** [http://www.gara.net/agiriak/20110416_ekimena.pdf ETAren ekimena. Aldaketa politikoa gauzatzeko borondatea eta konpromisoa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2011ko apirilaren 24a. [https://web.archive.org/web/20120429094942/http://berria.info/albisteak/49985/etak_dio_aro_berri_bat_zabaltzen_ari_dela_euskal_herrian.htm ETAren agiria]: 2011ko Aberri Eguneko Agiria Euskal Herriari. * 2011ko apirilaren 25a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20110425/262016/eu/Euskadi-Ta-Askatasunaren-prentsa-oharra Euskadi Ta Askatasunaren prentsa-oharra]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Estatu frantsesean izandako tiroketari buruz. * 2011ko apirilaren 29a. [https://web.archive.org/web/20120427021239/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua768.pdf ETAren gutuna enpresariei]: 'Iraultza zerga' eten duela jakinarazi die enpresaburuei. * 2011ko uztailaren 7a. [https://web.archive.org/web/20120427021226/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua813.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]: Bake jokaleku bat eraikitzeko lanean «sakontzeko» prest dagoela dio ETAk agirian. * 2011ko urriaren 2a. [http://paperekoa.berria.info/harian/2011-10-02/002/001/ETAk_ontzat_jo_du_Egiaztatze_Batzordea_eta_aintzat_hartzeko_eskatu_die_estatuei.htm ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Egiaztatze batzordea ontzat jotzen duela dio agirian. * 2011ko urriaren 20a. [https://web.archive.org/web/20120427021219/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua849.pdf ETAren adierazpena] ETAk behin betiko borroka armatua uzten duela adierazi zuen. * 2011ko azaroaren 11. [http://www.gara.net/paperezkoa/20111111/302748/eu/Soilik-herriak-berma-dezake-prozesuaren-garapena-berea-da-protagonismoa ETAri elkarrizketa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'' egunkarian. * 2012ko martxoaren 9a. [http://www.gara.net/agiriak/20120309_eta_eu.pdf ETAren agiria Frantziako jendarteari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Elkarrizketa zuzenak eskatu zituen Frantziako gobernuarekin. * 2012ko maiatzaren 16a. [http://www.gara.net/agiriak/20120516_eta_eu.pdf ETAren agiria Europako komunitateari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. ETAk Espainiako eta Frantziako gobernuei dei egin zien zuzeneko elkarrizketa abiatzera, eta horretarako ordezkaritza bat izendatua zuela adierazi zuen. * 2012ko maiatza. [http://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2016-05-05/hemeroteca_articles/carta-de-euskadi-ta-askatasuna-a-las-farc Carta de Euskadi Ta Askatasuna a las FARC]. * 2012ko ekainaren 27a. [http://berria.info/lagun_ikusi.php?id=1616 ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Elkarrizketa bideak zabaltzeko ahaleginak biderkatzen ari zirela adierazi zuten. * 2012ko irailaren 27a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/010/521/original/20120927_eta_agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]. Gudari Egunaren harira egindako agiria. * 2012ko azaroaren 25a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/014/667/original/20121125_eta_agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]. Presoez, desarmeaz eta desmilitarizazioaz hitz egiteko agenda proposatu zuen. * 2013ko otsailaren 18a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/019/785/original/20130218_etaren_adierazpena.pdf Euskadi ta Askatasunaren adierazpena]. Parisko Epaitegian ETAren izenean irakurritako adierazpena: gatazkan erantzunkizunik izan ez dutenei eragindako kaltea sentitzen duela. * 2013ko martxoaren 25a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/022/699/original/komuni.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]. ETAk dio negoziazio gunearen desegiteak konponbidea "zaildu eta atzeratu" egiten duela. * 2013ko martxoaren 31. [https://web.archive.org/web/20130403060916/http://gara.naiz.info/paperezkoa/20130331/395217/eu/ETA-ren-2013ko-Aberri-Eguneko-agiria-Euskal-Herriari ETA-ren 2013ko Aberri Eguneko agiria Euskal Herriari]. * 2013ko maiatzaren 2a. [https://web.archive.org/web/20130716134850/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua1124.pdf ETAren agiria Euskal Herriari] Presoen bizitzekin eta eskubideekin jolasteaz aski dela dio besteren artean. * 2013ko uztailaren 15a. [https://web.archive.org/web/20130718123734/http://gara.naiz.info/paperezkoa/20130715/413387/eu/ETA-ren-agiria-Euskal-Herriari ETAren agiria Euskal Herriari] Foro Sozialaren gomendioei buruzko iritzia ematen du. * 2013ko irailaren 27a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/034/962/original/ETA-ren_agiria_Euskal_Herriari.pdf ETAren agiria Euskal Herriari] Gudari Eguneko agiria * 2013ko abendua. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/053/962/original/Barne_komunikazioa_ETA.pdf Barne Komunikazio Orokorra (zati batzuk)] Estrategia aldatzeari buruzko barne eztabaidaren berri ematen dio bere militanteei. * 2014ko otsailaren 8a. [http://www.naiz.info/eu/hemeroteca/gara/editions/gara_2014-02-08-06-00/hemeroteca_articles/eta-ren-agiria-euskal-herriari ETAren agiria Euskal Herriari] Luze gabe ekarpen garrantzitsuak egingo dituela dio agirian. * 2014ko martxoaren 1a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/063/710/original/20140301_ETA_Agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari] Armategia zigilatzeko prozesua bururaino eramateko asmoa azaltzen du agiri honetan. * 2014ko uztailaren 20a. [http://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/gara_2014-07-20-07-00/hemeroteca_articles/etaren-agiria-euskal-herriari ETAren agiria Euskal Herriari]. Borroka armatua alde batera utzita, zeregin politikoetara zuzentzeko barne eraldatzearen berri eman du. * 2014ko irailaren 27a. {{wikiteka-lotura|ETA-ren agiria Euskal Herriari (2014ko Gudari Eguna)}}. Gudari Egunean erabakitzeko eskubidea gauzatzeko prozesu konstituziogilea abiatu behar dela esan du. * 2015eko urtarrilaren 20a. {{wikiteka-lotura|ETA-ren agiria Euskal Herriari (2015-1-20)}} . Josu Uribetxebarriaren heriotzan samina agertu, eta Espainiaren "ankerkeria" salatu du. * 2015eko apirilaren 5a. {{wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari (2015eko Aberri Eguna)}}. Aberri Eguneko ETAren agiria. * 2015eko maiatzaren 8a. {{wikiteka-lotura|ETA-ren agiria Euskal Herriari (2015-4-30)}}. Eusko Jaurlaritzaren desarmerako proposamenaz. * 2015eko ekainaren 6a. {{wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren prentsa oharra (2015)}}. Espainia eta Frantziak gobernuak ETAren armategiak zigilatzeko prozesuaren kontra ari direla salatu du. * 2015eko irailaren 27a. {{wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari (2015eko gudari eguna)}}. Gudari Egunaz eta desarmatze prozesuan jarraitzeko prestutasunaz dihardu agiriak * 2016eko martxoaren 27a. {{wikiteka-lotura|ETAren agiria 2016ko Aberri Egunean}} * 2016eko irailaren 27a. {{wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari (2016ko gudari eguna)}}. ETAk "lasaitasun estrategikoaren" beharra azpimarratu du. * 2017ko apirilaren 7a. {{Wikiteka-lotura|ETAren agiria armagabetzeaz}}. Armategia gizarte zibilaren esku utzi duela iragartzen duen adierazpena. * 2017ko apirilaren 16a. {{Wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren Aberri Eguneko agiria}}. * 2017ko irailaren 10a. {{Wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren informazio oharra}}, non barne eztabaida prozesua hasi duela iragartzen duen. * 2017ko irailaren 27a. {{Wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren Gudari Eguneko agiria (2017)|Euskadi Ta Askatasunaren Gudari Eguneko agiria}} * 2017ko abenduaren 2a. {{Wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren informazio oharra (2017-11-23)|Euskadi Ta Askatasunaren informazio oharra}} Belen Gonzalez goraipatu eta presoen auziaren garrantzia azpimarratu du. * 2017ko abenduaren 2a. {{Wikiteka-lotura|ETAren_deklarazioa_2017ko_abenduaren_2an|ETAren deklarazioa}} Bere ekintzekin eragindako sufrimendua onartu du Pariseko Asisetan egindako deklarazioan * 2018ko apirilaren 1a. {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari 2018ko Aberri Egunean}} * 2018ko apirilaren 16a. {{Wikiteka-lotura|ETAren eskutitza euskal eragileei}}, Erakundea disolbatzeko erabakiaz * 2018ko apirilaren 20a. {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari: eragindako kalteari buruzko adierazpena}} * 2018ko apirilaren 20a. {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari: Eragindako kalteari buruzko adierazpena dela-eta, ETAren argibide oharra}} * 2018ko maiatzaren 3a. {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari, azken adierazpena}} * 2018ko maiatzaren 3a. [https://www.youtube.com/watch?time_continue=13&v=U9T-AP2itF4 ~BIDEOA~ ETAren azken agiria] berria.eus </div> == Bitxikeriak == === Etakide ohiak Hego Euskal Herriko eta Espainiako alderdi gehienetan === Bitxia bada ere momenturen batean Etakideak izan zireneko asko, beranduago politikan sartu eta alderdi politiko anitzetan militatu zuten, hona hemen zerrenda txiki batː [[EAJ]]enː * [[Jose Antonio Urbiola]] * [[Joxe Manuel Bujanda]] * [[Iñaki Gurrutxaga]] [[EH Bildu]]nː * [[Arnaldo Otegi]] [[Podemos]]enː * [[Jose Ramon Arrieta]] [[PSOE]]nː * [[Andoni Unzalu]] * [[Mario Onaindia]] * [[Teo Uriarte]] [[PP]]nː * [[Mikel Azurmendi]] * [[Jon Juaristi]] * [[EH Bildu]]nː Desagertutako alderdietanː [[EE]]nː * [[Mario Onaindia]] * [[Teo Uriarte]] Besterikː * [[Xabier Zumalde]]. [[Ertzaintza]]ren [[Berrozi Berezi Taldea|Berrozien]] antolatzailea. * [[Iñaki de Juana Chaos]] Ertzainburu izan eta gero ETAn sartu zen. == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Kanpo estekak == {{wikiztegia|ETA}} * {{eu}} {{es}} [http://www.scribd.com/doc/30826308/Punto-y-Hora-ETA «25 aniversario. Así nació ETA»], ''Punto y Hora de Euskal Herria'', 357. zenbakia, 1984ko uztaila. * {{es}} Iker CASANOVA ALONSO: [https://web.archive.org/web/20110723190711/http://www.latrinchera.org/foros/showthread.php?19810-ETA-1958-2008-Medio-siglo-de-historia&s=d66c7f17651778799aaa8ea7b5584d5d ''ETA 1958-2008. Medio siglo de historia''], Txalaparta, 2008. {{ISBN|978-84-8136-507-8}}. {{autoritate kontrola}} {{Erdi-babestua}} [[Kategoria:ETA]] [[Kategoria:Nazio askapenerako mugimenduak]] [[Kategoria:Euskal Herriko Aro Garaikidea]] 8saqrm2i2scpsk6jnb7mj52wzkqhqpr 9984341 9984095 2024-11-28T19:38:02Z Lainobeltz 56334 eztabaidatu beharreko aldaketa 9984341 wikitext text/x-wiki {{artikulu ona}} {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{birzuzendu|ETA|ETA (argipena)}} {{Infotaula | title = Euskadi Ta Askatasuna | subheader = [[Euskal Herriko gatazka]]ren parte | image1 = [[Fitxategi:Eta zigilua.jpg|150px]]<br />ETAren zigilua | label1 = Siglak | data1 = ETA | label2 = Iraunaldia | data2 = [[1958]]. urtearen bukaeran sortua,<ref name="Casanova" /><ref name=Txillardegi20101114>Fermin MUNARRIZ: [http://www.gara.net/paperezkoa/20101114/232000/eu/Euskarak-eraman--ninduen-abertzaletasunera «Jose Luis Alvarez, ''Txillardegi'': "Euskarak eraman ninduen abertzaletasunera"»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2010-11-14.</ref><br/>[[2018]]ko maiatzaren 3an desegin zen<ref name="Berria, desegite ofiziala">{{Erreferentzia|izenburua= Ofiziala da: bukatu du ETAk |data=2018-05-03|url=https://www.berria.eus/albisteak/151545/ofiziala_da_bukatu_du_etak.htm | egunkaria=Berria|sartze-data=2018-05-03}}</ref> | label3 = Kide ezagunak | data3 = <div> * [[Xabier Etxebarrieta|Txabi Etxebarrieta]] * [[Jose Miguel Beñaran Argala|Argala]] * [[Txomin Iturbe]] * [[Iñaki de Juana]] * [[Garikoitz Aspiazu]] * [[Josu Urrutikoetxea]]</div> | label4 = Ideologia | data4 = [[Sozialismo|Sozialista]] iraultzailea eta [[abertzaletasun|abertzalea]] | label5 = Kokapena | data5 = {{bandera|Euskal Herria}} | label6 = Ekintza eremua | data6 = {{bandera|Euskal Herria}}<br />{{bandera|Espainia}}<br />{{bandera|Frantzia}} | label7 = Aurkari nagusiak | data7 = Espainiako estatu-egitura eta aparatuak (orokorrak zein erkidegokoak)<br />Frantziako estatu-egitura | label8 = Egoera | data8 = Desegina | label9 = Helburu militarrak | data9 = Hainbat estatu-egitura<br />Indar armatuak<br />Polizia<br />Burgesiaren egitura ekonomikoak }} {{Abertzaletasuna aurkibidea}} '''Euskadi Ta Askatasuna''', '''ETA''' siglez ezagunagoa, [[Euskal Herria]]ren [[independentzia]] eta [[sozialismo]]a lortu nahi zituen erakunde armatu klandestinoa izan zen, [[1958]]ko abenduan sortua,<ref name="Casanova">{{Erreferentzia|izena=Casanova, Iker,|abizena=1972-|izenburua=ETA, 1958-2008 : medio siglo de historia|argitaletxea=Txalaparta|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/298931022|edizioa=1. ed|isbn=9788481365078|pmc=298931022}}</ref> eta [[2018]]ko [[maiatzaren 3]]an desegina.<ref name="Berria, desegite ofiziala" /> [[Euskal Nazio Askapenerako Mugimendua]]ren barruan, talderik esanguratsuenetarikoa izan zen, baita [[euskal gatazka]]k izan zuen partaiderik garrantzitsuenetarikoa ere. ETAk bere burua «[[Askapen nazional|nazio askapenerako]] euskal erakunde [[sozialista iraultzaile]]»tzat zuen.<ref>[http://www.gara.net/agiriak/20100905_ETA_adierazpena.pdf ETAren 2010eko iraileko agiria]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Goiburua «''[[Bietan jarrai]]''» zuen.<ref>{{es}} [http://www.elmundo.es/papel/2007/07/10/opinion/2150459.html 'Bietan Jarrai', el lema al que ren ETA nunca ha dejado de ser fiel], ''El Mundo'', 2007-07-10</ref> Hainbat Estatuk ([[Ameriketako Estatu Batuak]],<ref name="AEBetakoerakundeterroristak">{{en}} [http://www.state.gov/documents/organization/45323.pdf «Terrorist Groups»], AEBek terroristatzat jotzen dituzten AEBez kanpoko erakundeak («Foreign Terrorist Organizations»), [[Ameriketako Estatu Batuetako Estatu Saila]].</ref> [[Espainia]],<ref>[http://www.mir.es/eu/DGRIS/Terrorismo_de_ETA/index.html?__locale=eu «ETAren terrorismoa»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa.</ref> [[Frantzia]]<ref name="Frantziakoerakundeterroristak">{{fr}} [https://pastel.diplomatie.gouv.fr/editorial/actual/ael2/bulletin.asp?liste=20040601.html#Chapitre14 «Conseil Affaires Generales et relations exterieures - Affaires Generales - Conclusions - Extraits»], erakunde terroristen Frantziako zerrendaren XIV. kapitulua, Frantziako Gobernuaren webgunean.</ref> eta [[Kanada]]<ref name="Kanadakoerakundeterroristak">{{en}} [https://web.archive.org/web/20090209042421/http://www.publicsafety.gc.ca/prg/ns/le/cle-eng.aspx «Currently listed entities»], Kanadako Segurtasun Publikorako Ministerioa.</ref>) eta nazioarteko erakundek ([[Europako Kontseilua]],<ref>{{en}} [http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/oj/2006/l_144/l_14420060531en00250029.pdf «Common Position 2001/931/CFSP on the application of specific measures to combat terrorism and repealing Common Position 2006/231/CFSP»] , Europar Batasunaren Egunkari Ofiziala.</ref> [[Nazio Batuen Erakundea]],<ref>{{en}} [http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/efbe8464057e1769c1256d32004c9591?Opendocument «Communication No 219/2002 : Switzerland. 2003/05/12. CAT/C/30/D/219/2002. (Jurisprudence)»], Nazio Batuetako Giza Eskubideetarako Goi Mandatariaren Bulegoa.</ref> [[Europol]]<ref>{{en}} [http://www.europol.europa.eu/publications/EU_Terrorism_Situation_and_Trend_Report_TE-SAT/TESAT2007.pdf «EU terrorism situation and trend report 2007»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Europol.</ref> eta abar) erakunde [[terrorismo|terroristatzat]] izendatu zuten. 1968tik 2010 arte, ETAren ekintza arruntenak lehergailu eta arma bidezkoak izan ziren, pertsonen nahiz ondasunen aurka. Gutxienez [[ETAk hildakoen zerrenda|758 gizabanako]] hil zituen<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Egaña|izenburua=Los números no cuadran|hizkuntza=es|data=2018-05-11|url=https://www.naiz.eus/eu/iritzia/articulos/los-numeros-no-cuadran|aldizkaria=naiz: IRITZIA|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref group="oh">Heriotza datuen inguruan eztabaida handia dago. Eusko Jaurlaritzaren arabera, 1949tik 2010era euskal jatorriko talde armatuek 837 pertsona hil dituzte, baina guztiak ez dira ETAren biktima. Dagokion atalean dago zerrenda zehatzagoa.</ref>, bereziki Espainiako segurtasun indarretako kideak, baina baita [[politikari]]ak, [[epaile]]ak, enpresaburuak, [[kazetari]]ak, [[ETAren drogaren aurkako kanpaina|droga-trafikatzaile]]ak eta halako kargu edo ogibide publiko berezirik ez zuten lagunak ere. Hainbat enpresabururi estortsioa egin zien, [[iraultza zerga (ETA)|iraultza-zerga]] delakoa ordainarazteko; eta bahiketak ere egiten zituen.<ref>{{en}} Joshua Hammer: [https://wayback.archive-it.org/all/20130419175931/http://www.smithsonianmag.com/people-places/basque.html «Peace at Last?»], ''Smithsonian'', 2007ko urtarrila.</ref> XXI. mendean zehar [[Dena da ETA]] doktrina politiko-juridikoaren ondorioz, Espainiako legediaren aurrean etakidea nor zen eta nor ez zen desitxuratu egin zen. Besteak beste, 2002az geroztik [[Alderdien Legea]]ren ondorioz hainbat alderdi politiko, 600dik gora hautes zerrenda<ref>{{Erreferentzia | abizena = Elduaien | izena = Oihana | izenburua = 600dik gora zerrenda baliogabe | egunkaria = Berria | argitaratze-lekua = Andoain | data = 2009-01-15 | urtea = 2009 | hila = Urtarrila | url = http://paperekoa.berria.info/harian/2009-01-15/008/004/600dik_gora_zerrenda_baliogabe.htm | eskuratze data = 2011-11-11 }}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> eta gizarte-antolakunde legez kanpo utzi zituzten [[Hego Euskal Herria]]n, ETArekin nolabaiteko «lotura» izatea egotzita.<ref>{{Erreferentzia | izenburua = Jarrai, Haika eta Segi "talde terrorista" direla erabaki du Auzitegi Gorenak | egunkaria = Berria.info | argitaratze-lekua = Andoain | data= Urtarrilaren 19a, 2007 | urtea = 2007 | hila = Urtarrila | url = http://www.berria.info/albisteak/18750/jarrai_haika_eta_segi_talde_terrorista_direla_erabaki_du_auzitegi_gorenak.htm | eskuratze data = 2011-11-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia | izenburua = Sentencia del juicio contra Gestoras/Askatasuna: penas de 8 y 10 años de cárcel | egunkaria = Gara | argitaratze-lekua = Donostia | data= Irailaren 18a, 2008 | urtea = 2008 | hila = Iraila | hizkuntza = es | url = http://info.nodo50.org/La-AN-condena-a-penas-de-entre-8-y.html | eskuratze data = 2011-11-11}}</ref> ETAk hainbat aldiz egin zituen [[Su-eten|su-etenak]] eta [[Espainiako Gobernua]]rekiko negoziazioak. 2010az geroztik ez zituen armak erabili, eta 2011z geroztik Espainiako eta Frantziako gobernuekin bake elkarrizketak egiteko saioak egin zituen, baina gobernu horiek uko egin zioten. Azkenean, ETA gizarte zibilaren laguntzaz [[Bakegileak|2017an armagabetu zen]]. [[2018]]ko [[maiatzaren 3]]an, [[Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketa|Kanboko Topaketa edo Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketaren]] bezperan, agiri baten bidez bere behin betiko desegitea iragarri zuen. 21. mende hasieratik, ETAk eragindako biktimak eta kalteak bete-betean sartu ziren Hego Euskal Herriko eta, ñabardurak ñabardura, Espainiako agenda politikoan eta gizartean, haien [[Oroimena euskal gatazkan|oroimena gal ez zedin]]; aldi berean eta haren lorratzean, beste eragile politiko armatuen ekintza eta kalteen oroimenak ere oihartzun handiagoa hartu zuten. == Izena == [[1958]]. urtearen amaieran [[Txillardegi|Jose Luis Alvarez Enparantza ''Txillardegi''k]], [[José María Benito del Valle|Jose Maria Benito del Valle Larrinagak]], [[Julen Madariaga]]k eta [[Iñaki Larramendi]]k [[Deba]]n eginiko bileran, [[Txillardegi]]k proposatuta, ''ETA'' izena jarri zioten (izen osoa "Euzkadi Ta Azkatasuna"<ref>ETA: [http://euskalherria.indymedia.org/media/2010/05//69106.pdf «Euskal Herria'ri E.T.A.'k dei»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 1964-01-01. [ETAren historiako lehen agiria.]</ref> izanik); ''ATA'' ("Aberria Ta Azkatasuna") izena jartzea ere pentsatu zuten, baina [[gipuzkera]]ren mendebaldeko hizkeretan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (EHHA)|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?&option=com_ehha&view=frontpage&Itemid=466&lang=eu&mapa=873|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2022-03-16}}</ref><ref group="oh">''Gara''ren elkarrizketan, «Bizkaian “ata” [ahate] pato da» dio Txillardegik, baina ''[[Euskararen Herri Hizkeren Atlasa]]''n jasota dagoenez (ikus erreferentzia), gipuzkeraren mendebaldeko hizkeretakoa da forma hori.</ref> «ahatea» esan nahi duelako baztertu zuten.<ref>{{Erreferentzia | hizkuntza = euskara | abizena = Munarriz | izena = Fermin | izenburua = Jose Luis Alvarez, ''Txillardegi'': “Euskarak eraman ninduen abertzaletasunera” | url = https://gara.naiz.eus/paperezkoa/20101114/232000/eu/Euskarak-eraman--ninduen-abertzaletasunera | aldizkaria = Gara.naiz.eus | argitaratze-data = 2010-11-14 | sartze-data = 2022-03-16}}</ref> Urte haietan, ''[[Euskadi (terminoaren historia)|Euskadi]]'' izenak oso karga politiko handia zuen. Izan ere, diktadura garai hartan, debekatuta eta gogor erreprimituta zegoen ''Euskadi'' hitza erabiltzea; ''[[Euskal Herria]]'', berriz, eragozpenik gabe erabil zitekeen.<ref>{{es}} Joan Mari Torrealdai (1999): ''La Censura de Franco y el tema vasco'', Kutxa Fundazioa, 1999. {{ISBN|84-7173-349-8}}.</ref> Beraz, [[frankismo]]aren aurka ziharduten abertzaleek ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[Ekin (historikoa)|Ekin]], [[Euskadiko Mugimendu Sozialista]]...) eta ezkertiarrek ([[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOE]], [[Euskadiko Partidu Komunista|EPK]], errepublikarrak...) ''Euskadi'' terminoa erabiltzen zuten. Hasieran, ''Euzkadi'' zetadun idazkerarekin (ETAk berak egin zuen bezalaxe). Gero, [[1968]]an, [[Euskaltzaindia]]k ''Batasunerako hiztegia'' argitaratu zuen, euskara batuaren hastapena, eta hor ''eusk-'' erroa ese hizkiaz idatzita ageri zen; horren eraginez, ''Euskadi'' idazkera nagusituz joan zen. == Historia == === Aurrekariak === [[Fitxategi:Manifestación por las calles de San Sebastián (6 de 14) - Fondo Car-Kutxa Fototeka.jpg|thumb|Langile manifestazioa Donostian, Arrasate eta Eibarren [[1934ko Iraultza]]n atxilotutakoak askatzea eskatuz. ETAren sorrerara arte gutxi izan ziren ezkerra eta abertzaleak batu zituzten ekimenak]] [[Eusko abertzaletasun]]a noiz hasten den erabakitzea zaila bada ere, [[euskal nazionalismoaren sorrera]] [[XIX. mende]]aren amaieran eman zen, [[Sabin Arana]]ren ekimenez. Besteak beste [[Industrializazioa Euskal Herrian|Euskal Herrian ematen ari zen industrializazioa azkarra]], [[Karlistaldi]]en ondorengo [[Hego Euskal Herriko foruak#Foruen abolizioa|foruen abolizioa]] zein [[Europa]] osoan zehar gertatzen ari zen fenomeno nazionalistaren ondorio izan zen gertakari hori.<ref>{{Erreferentzia|izena=Sullivan, John,|abizena=1932-|izenburua=ETA and Basque nationalism : the fight for Euskadi, 1890-1986|url=https://www.worldcat.org/oclc/907773445|isbn=9781317479604|pmc=907773445}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industrializazio garaia Euskal Herrian 1870-1930|url=http://www.ostadar.net/industrializaziogaraia/industria/industrializazioa_pol3.html|aldizkaria=www.ostadar.net|sartze-data=2018-05-04}}</ref> [[XX. mende]]aren hasieran, zatiketa handia zegoen [[Eusko Alderdi Jeltzalea]]k proposatzen zuen abertzaletasunaren eta geroz eta nabarmenagoa zen [[langile mugimendu]]aren artean. [[Jeltzale]]ek langile mugimendua kanpotarren mehatxutzat ikusten zuten; eta langile askok, EAJ [[burgesia]]ren alderditzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TEMA 6: El Movimiento Obrero y el Nacionalismo en el Paí­s Vasco|hizkuntza=es-ES|data=2017-12-04|url=http://www.recursosacademicos.net/2026/|aldizkaria=Recursos Académicos|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Era berean, EAJk langileen eta kapitalaren arteko harremana dagoela aldarrikatzen zuen, ''bizkaitarren'' aurka.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pedro José Chacón|abizena=Delgado|izenburua=La identidad maketa: LA MANIFESTACIÓN BURGUÉS-SOCIALISTA|url=https://laidentidadmaketa.blogspot.com.es/2008/01/la-manifestacin-burgus-socialista.html|aldizkaria=La identidad maketa|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Langile mugimenduak gora egiten du XX. mendearen hasiera osoan,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Langile-Mugimendua - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/langile-mugimendua/ar-96725-144633/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2018-05-04}}</ref> eta jeltzaileen inguruan ere sortzen dira ezkerrerantz joaten diren lehen indarrak: 1911n [[ELA]] sindikatua sortu zen,<ref>{{Erreferentzia|izena=Idoia Estornés|abizena=Zubizarreta|izenburua=Entre partido y sindicato. Eusko Langileen Alkartasuna-Solidaridad de Trabajadores Vascos (Movimiento Socialista de Euskadi, 1969-1976)|hizkuntza=es|data=2011-03-28|url=http://www.ehu.eus/ojs/index.php/HC/article/view/1346|aldizkaria=Historia Contemporánea|alea=41|zenbakia=0|issn=2340-0277|sartze-data=2018-05-04}}</ref> [[Eli Gallastegi]]k [[Jagi-Jagi (1932)|Jagi-Jagi]] korrontea sortu zuen eta [[1930]]ean [[Eusko Abertzale Ekintza]] sortu zen. [[1935]]ean [[Euskadiko Partidu Komunista]] sortu zen, [[Jesus Larrañaga Txurruka]] eta [[Juan Astigarrabia]]ren ekimenez. Alderdi honek nazio ikuspuntuari errespetua zion.<ref>{{Erreferentzia|izena=Zabalza,|abizena=Ricardo,|izenburua=ETA : una historia en imágenes, 1951-1978|url=https://www.worldcat.org/oclc/944028858|edizioa=Primera edición|isbn=9788416350353|pmc=944028858}}</ref> Hala ere, mugimendu hauek bizitza laburra izan zuten, [[Espainiako Gerra Zibila]]k eta ondorengo [[frankismo]]ak ezkerreko zein abertzale ziren mugimendu guztiak klandestino bilakatu zituen, eta EAJren kargu gehienak deserrira joan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Euzkadi Buru|abizena=Batzar|izenburua=La política europeísta del PNV en el exilio|url=https://www.eaj-pnv.eus/noticias/politica-europeista-del-pnv-exilio_16957.html|aldizkaria=www.eaj-pnv.eus|sartze-data=2018-05-04}}</ref> [[Bigarren Mundu Gerra]]n zehar EAJren helburua bikoitza izan zen. Alde batetik, [[Eusko Jaurlaritza]] mantentzeko lanak hartu zituen; bestetik, [[nazismo]]aren amaierak [[Francoren diktadura]]ren amaiera ekarriko zuela pentsatuz, aliatuen zerbitzu sekretuekin lankidetza abiatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El lehendakari Aguirre y los papeles de la CIA|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/norte/euskadi/papeles-CIA_0_662833904.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Espainiako ezkerra suntsituta geratu zen frankismoaren ondorioz. [[1947ko frankismoaren aurkako greba]]ren ondoren ezkerra eta abertzaletasuna biltzen zituzten aldarrikapenak hasi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jiménez de Aberasturi Corta, Juan|abizena=Carlos|izenburua=La huelga general del 1º de mayo de 1947 (artículos y documentos)|hizkuntza=es|abizena2=Koldo|izena2=SAN SEBASTIÁN,|data=1991|url=http://hedatuz.euskomedia.org/8538/|aldizkaria=hedatuz.euskomedia.org|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Errepresio bortitza eragin zuen beste greba orokor bat ere izan zen 1951n.<ref>{{Erreferentzia|izena=Félix Hernández|abizena=Cortés|izenburua=El sindicato vertical y el movimiento obrero hasta las huelgas de 1962|hizkuntza=es|data=2014|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/tesis?codigo=44437|sartze-data=2018-05-04}}</ref> Testuinguru horretan sortu zen [[Ekin (historikoa)|Ekin]]. === Ekinen sorrera === {{nagusia|Ekin (historikoa)}} [[Fitxategi: Julen Madariaga - Ekinen sorrera 1952an.webm|thumb|[[Julen Madariaga]] EKINen sorrerari buruz, 1952an.]] [[Fitxategi:Txillardegi-ekin.ogv|thumb|[[Txillardegi]], [[Ekin (historikoa)|Ekinen]] eta ETAren sorrerari buruz, [[Euskal Herriko Ahotsak]] proiekturako eginiko elkarrizketan.]] [[Fitxategi:EAJrekin harremanak ETA sortu aurretik.webm|thumb|Madariaga Ekin eta EAJren arteko harremanaz mintzo da bideo honetan.]] [[1951]]-[[1952]] ikasturtean [[Deustuko Unibertsitatea]]n eta [[Ingeniaritza Goi Eskola Teknikoa (Bilbo)|Bilboko Ingeniaritza Eskolako]] ikasle talde batek [[Ekin (historikoa)|Ekin]] isilpeko talde politikoa sortu zuten.<ref name="Casanova" /> Taldearen helburua formakuntza politikoa zen, kideen artean eztabaida sustatzea eta kontzientzia politikoa hartzea. Ia guztiak familia jeltzaleetako kideak ziren, eta kide ezagunak dira [[Iñaki Gainzarain]], [[Jose Maria Benito del Valle]], [[Alfonso Irigoyen]], [[Gurutz Ansola]], [[Manu Agirre]] eta [[Julen Madariaga]]. Azken honek [[Punto y Hora]] aldizkarian egindako elkarrizketa batean aipatu zuenean, ez ziren EAJko militanteak, baina laster hasi ziren [[EGI]]rekin batera elkarlana bilatzen.<ref name="MadariagaPyH">{{erreferentzia|izena=Julen|abizena=Madariaga|aldizkaria=Punto y Hora|izenburua=ETAren sorreraz mintzo|zenbakia=357|urtea=1977|argitaletxea = Orain S. A.}}</ref> Bere funtzio nagusia formazioa izanda, liburuak ekarri zituzten [[Buenos Aires]]tik, eta ezkutuan zeuden beste batzuk berreskuratu zituzten.<ref name="Casanova" /> Ekinek abertzaletasun tradizionalari laikotasuna eta ikuspuntu [[Sozialdemokrazia|sozialdemokrata]] gehitu zion.<ref name="MadariagaPyH" /> Lehenengo urtean bertan Donostian beste talde bat sortu zuten, [[Rafa Albisu]], [[Iñaki Larramendi]] eta [[Txillardegi|''Txillardegi''k]]. Txillardegiren sarrerarekin abertzaletasuna abizen eta arraza kontzeptuetatik aldendu eta hizkuntzaren inguruko abertzaletasun berria sortu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Baigorri Argitaletxea|abizena=SA|izenburua=Post-Txillardegi aroa heldu denetz, aztergai «Jakin»-en|hizkuntza=eu|data=2015-06-17|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2015-06-18/hemeroteca_articles/post-txillardegi-aroa-heldu-denetz-aztergai-jakin-en|aldizkaria=GARA|sartze-data=2018-05-05}}</ref> Ekarpen honek bi aldaketa ekarri zituen abertzaletasunean: alde batetik, euskaldun berriak egin zitezkeen, hizkuntza ikasiz, eta bestetik, [[Euskara batu|euskararen batasunak]] Euskal Herriaren batasuna ekarriko zuen.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Txillardegiren ekarpena - Jakin.eus|hizkuntza=eu|url=https://www.jakin.eus/txillardegi/ekarpena|aldizkaria=www.jakin.eus|sartze-data=2018-05-05}}</ref> [[Esentzialismo]]tik [[existentzialismo]]rako bidea, [[katolizismo]]tik [[laizismo]]ra eta ezkerreko posizioaren eztabaida ere Txillardegiren ekarpena izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Azurmendi|abizena=Joxe|urtea=2011|izenburua=Txillardegiren ohorez: ETAren zikloa|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/paperekoa//010/001/2011-11-19/txillardegiren_ohorez_etaren_zikloa.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-05}}</ref> Lehenengo urteetako formakuntza saioen ostean, [[1955]]tik aurrera EAJrekin batera lana egiteko saiakerak hasi zituzten. Une hartan 50 talde baino gehiago zituen Ekinek herriz herri.<ref name=":0">{{Erreferentzia | izena=Txillardegi | izenburua=Euskal Herria helburu | argitaletxea=Txalaparta | data=1994 | url=https://www.worldcat.org/oclc/431224539 | edizioa=2 |isbn=8481369373|pmc=431224539}}</ref> Hilabeteetako eztabaidaren ostean [[Euzko Gaztedi|EGIrekin]] elkartu ziren Gipuzkoan. Bizkaian eztabaida luzeagoa izan zen eta [[1957]]ra arte ez zuten batasun hori lortu.<ref name="Casanova" /> Talde honi "''EGI-Conjunto''" izena eman zioten, eta Donostian bulego klandestino bat ireki zuten, euren ekimenak biderkatuz. Hala ere, talde hori nahiko modu artifizialean sortu zen, eta nahi zuten klandestinitatea mantentzeko arazoak izan zituzten, EAJko [[Juan Ajuriagerra Otxandiano|Juan Ajuriagerrak]] EGIko kide fitxatuak jarri baitzituen eurekin lanean.<ref name="Casanova" /><ref name="MadariagaPyH" /> EAJk Ekin taldea bere barruan egonda kontrolatu nahi izan zuen; eta, horretarako, EGIko kide ezagunak jartzeaz gain, bere diziplinaren barruan jarri zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskadi eta askatasuna Euskal Herria y la libertad | argitaletxea=Txalaparta | data=1993 | url=https://www.worldcat.org/oclc/433996393 | isbn=8486597870 | pmc=433996393}}</ref> Gainera, EAJren barruan ere barne-borrokak zeuden: Parisen zegoen bigarren zuzendaritza batek (Txillardegik "''A Taldea''" izenarekin identifikatzen duena) Ekin erabili nahi zuen Ajuriagerra botatzeko, eta gero eurak bota, [[marxismo-leninismo]]tik gertu zeudela argudiatuz. Ajuriagerrak, egoera ikusita, Ekineko kideen izenak publiko egin zituen, eta eurekin ez kolaboratzeko deia egin zuen.<ref name=":0" /> EAJk Benito del Valle kaleratu zuen, honek Poliziak fitxatuta ez zituen pertsonak bakarrik egotea proposatu zuenean, zuzendaritza aldatzeko proposamen matean.<ref name="Casanova" /> Egoera hau ikusita, Ekineko hainbat kidek, bakarrik ezagunak zituztenekin talde berri bat egitea erabaki zuten, EAJrekiko harremana moztu zuen, eta klandestinitatera bueltatu zen.<ref name="Casanova" /><ref name="MadariagaPyH" /><ref name=":0" /> === ETAren sorrera === [[Fitxategi:Ikurrina, San Ignazio Loiolakoa elizan frankismoan, Donostia, Euskal Herria.jpg|thumb|ETA eta EGIk ikurrinak jartzen zituzten leku esanguratsuetan. Argazkian [[San Inazio eliza (Donostia)|Donostiako San Inazio elizan]].]] 1958ko Abenduan [[Deba]]n egindako bilera batean ETA sortu zen.<ref name="Casanova" /> Parisen zegoen Eusko Jaurlaritzari gutuna bidali zioten euren burua aurkeztuz, eta data esanguratsu bat ematearren [[uztailaren 31]]n sinatu zuten gutuna. Hala ere, data hori asmakuntza hutsa izan zen.<ref name=":1" /> EGI-Conjuntorekin albo batera utzi ziren hainbat gai ideologiko berriro hartu zituen ETAk: laizismoa, ezkerreko pentsamendua eta euskara eta kultura jartzea euskalduntasunaren erdigunean, arrazaren ordez.<ref name="Casanova" /> Ekinetik ETAra doazen urte gutxi horietan, aldaketa nabarmenak daude munduko zein Euskal Herriko testuinguruan. [[Gerra Hotza]]ren ondorioz sorturiko hainbat talde armatu [[marxismo|marxista]] berri daude, alde batetik, eta [[deskolonizazio]] prozesuan dauden beste hainbat, bestetik. [[1959]]an [[Kubako Iraultza]] gertatzen da eta [[1960]]an [[Algeriako Gerra]]n [[Frantzia]]k lehen galdera garrantzitsuak ditu.<ref name="Casanova" /> Espainiar estatuak krisi handia bizi du, autarkiaren eta Gerra Zibilaren ondorengo urteetako egoeraren ondorioz. Honi erantzuteko frankismoak [[Egonkortasun Plana]] aurkeztu zuen 1959an. Plan horrek liberalismoa areagotu zuen, besteak beste<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Economía española|argitaletxea=Ariel|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/733794609|edizioa=2a. ed. act|isbn=9788434445574|pmc=733794609}}</ref> soldatak murriztuz eta migrazio fenomeno handia sortuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tamames,|abizena=Ramón.|izenburua=Introducción a la economía española|argitaletxea=Alianza|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/39465614|edizioa=23Œ ed|isbn=8420639605|pmc=39465614}}</ref> Madril, Katalunia eta Euskal Herria izan ziren espainiar migrazioa jaso zuten gune garrantzitsuenak, eta bi hamarkadetan Hego Euskal Herriko biztanleria bikoiztu zen, langile klasea eremu guztietara hedatu zen eta landa eremuetako herriak tai gabe hazi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=José Mari|abizena=Garmendia|urtea=|izenburua=Historia de ETA|argitaletxea=R & B Ediciones|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/35756080|isbn=848894747X|pmc=35756080}}</ref> Testuinguru horretan ETAk ekintzak eta formakuntza batzen zituen, programari emanez garrantzi handiagoa ekintzari baino.<ref>{{Erreferentzia|izena=Zulaika,|abizena=Joseba.|izenburua=Polvo de ETA|argitaletxea=Alberdania|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/180755635|isbn=9788496643567|pmc=180755635}}</ref> Bere printzipio ideologikoak eta organizatiboak ''[[ETAren Liburu Zuria|Liburu Zurian]]'' daude jasota, Ekinen garaiko testuen bilduma bat,<ref>{{Erreferentzia|izena=Chamorro, Javier|abizena=G.|izenburua=Bitarte : humanidades e historia del conflicto vasco-navarro : fueros, constitución y autodeterminación|argitaletxea=Chamorro Ediciones|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/343733933|isbn=9788461307111|pmc=343733933}}</ref> klandestinitate arau zorrotzekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Klandestinitatean nola ibili jakiteko esku-liburua - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/bilbo/pasarteak/bil-003-013/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-05-07}}</ref> Egiten zituzten ekintza motak eta EGIk egiten zituenak oso antzekoak ziren: [[ikurrin]]ak leku zailetan jartzea eta margoketak. Hala ere, bietako inork ez zituenez izenez aldarrikatzen, poliziak uste zuen guztiak EGIren ekintzak zirela. Testuinguru horretan, Poliziak atxiloketa masiboak egin zituen EGIren egituren aurka, guztiz ahulduz baina ETA ukitu gabe.<ref name="Casanova" /> 1959an hiru lehergailuk eztanda egin zuten Gasteizen, Santanderren eta Indautxun. Une hartan ETAk ez zituen aldarrikatu, baina bai urte batzuk geroago;<ref>{{Erreferentzia|izena=ETA|abizena=Berri|izenburua=ZUTIK! 50. Historia de ETA|hizkuntza=es-es|url=http://www.ehk.eus/es/v-asamblea-cast/revistas-v-asamblea-cast/4289-zutik-50-historia-de-eta-cast|aldizkaria=www.ehk.eus|sartze-data=2018-05-07}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> hala ere, egiletzaren inguruan dudak daude.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La primera bomba de ETA {{!}} Observatorio Terrorismo|hizkuntza=es-ES|url=http://observatorioterrorismo.com/historia/la-primera-bomba-de-eta/|aldizkaria=observatorioterrorismo.com|sartze-data=2018-05-07}}</ref> 1960an [[339 apaizen agiria]] argitaratu zen,<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1960|izenburua=Carta de 339 sacerdotes vascos dirigida a los obispos de Vitoria, San Sebastián, Bilbao y Pamplona,|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://www.euskonews.com/0542zbk/339%20sacerdotes.pdf}}</ref> eta atxiloketak ugaritu ziren, tartean Txillardegirena. Askatu zutenean Ipar Euskal Herrira alde egin zuen, lehen etakide erbesteratua izan zen.<ref name="Casanova" /> Poliziak ETAren siglak ezagutzen zituela jakinda, ekintzak sinatzen hasi ziren. Estatuak ''[[Bidelapurreria eta Terrorismoaren aurkako Legea]]'' aldatu zuen urte horretan bertan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=Tribuna {{!}} El olvido de los condenados por bandidaje y terrorismo|hizkuntza=es|data=1977-10-15|url=https://elpais.com/diario/1977/10/15/sociedad/245718017_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-07}}</ref> === Bortxaren erabileraren hasiera === [[Fitxategi:Carta de 23 miembros de ETA detenidos en 1961.jpg|thumb|23 etakidek sinatutako gutuna, [[1961eko uztailaren 18ko Donostiako atentatua]]ren ostean.]] [[Ernest Lluch]]en ustez<ref>{{es}} Ernest LLUCH: [http://www.elmundo.es/2000/11/22/espana/22N0039.html «El problema de mi querida tierra vasca»], ''El Mundo'', 2000-11-22.</ref> —gerora ETAk hil zuen—, ETAk jarri zuen 1960ko ekainaren 27an [[Amara (Donostia)|Amara Zaharreko]] ([[Donostia]]) FEVE tren geltokian lehertu zen bonba, [[1960ko ekaineko DRILen atentatuak|Begoña Urroz Ibarrola 22 hilabeteko haurtxoa hil zuena]]. Teoria horrek zabalkundea izan zuen,<ref name="EC">{{es}} Santiago DE PABLO: [http://www.elcorreo.com/vizcaya/v/20100619/opinion/primera-victima-20100619.html «¿La primera víctima de ETA?»], ''El Correo'', 2010-06-19.</ref> baina [[Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa]]ren eta [[Guardia Zibila]]ren estatistikek beti azaldu dute 1968an hil zuela ETAk lehendabizikoz.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20050816053858/http://www.guardiacivil.org/terrorismo/acciones/estadistica07.jsp «Estadísticas: víctimas de ETA»], Guardia Zibilaren webgunea. <small>Noiz kontsultatua: 2011-10-26.</small></ref> Gainera, hainbat ikertzailek erakutsi dute atentatua ETAri egozten dion teoria funtsik gabea dela, eta Urroz hil zuen bonba [[DRIL]] sare antifrankistak jarri zuela.<ref name="EC"/><ref name="Begoña Urroz afera">Ainhoa OIARTZABAL: [https://web.archive.org/web/20120427021244/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua730.pdf «Begoña Urroz afera»], ''Berria'' egunkariko ''Igandea'' gehigarriko erreportaje luzea, 2011-02-20.</ref><ref>{{es}} Javier NÚÑEZ: [https://archive.today/20130102111007/http://www.deia.com/2010/02/21/politica/verdad-eclipsada «Verdad eclipsada»], ''Deia'', 2010-02-21.</ref> Egilea DRIL izan zela dago jasota, era berean, Espainiako poliziak 1961ean egindako txostenean (2013 arte isilpean gordea).<ref>Ainhoa OIARTZABAL: [https://web.archive.org/web/20131030125808/http://www.berria.info/albisteak/79093/polizia_agirien_arabera_drilek_hil_zuen_begoa_urroz_haurra_ez_etak.htm «Polizia agirien arabera, DRILek hil zuen Begoña Urroz haurra, ez ETAk»], ''Berria'', 2013-05-05.</ref> Hala ere, ikerketa eta datu gehienen kontra, 2010eko urteetan, Espainiako Gobernuak babestu egin zuen ETAren egiletza, baita NBEko Segurtasun Kontseiluari teoria horren egiazkotasuna helarazi ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=El Gobierno español reconoce que Begoña Urroz fue víctima del DRIL, y no de ETA|hizkuntza=es|data=2019-06-25|url=https://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20190625/el-gobierno-espanol-reconoce-que-begona-urroz-fue-victima-del-dril-y-no-de-eta|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2019-06-25}}</ref> [[1961]]an [[Frankismo]]ak "[[25 urte bakean]]" ospakizun eta marketing kanpaina jarri zuen martxan. Urte horretan bertan [[Jose Antonio Etxebarrieta]]k hitzaldia eskaini zuen Parisko euskal zentroan, "No podemos hablar de Paz" izenarekin. Hitzaldi horretan borroka armatuaren beharra azpimarratu zuen, eta garaiko jeltzaleen aurka jardun. [[Euskal Herriko foruak|Lege zaharrera]] itzuli nahi izatea "nahikoa ez zela" esan zuen, eta [[1961]]ko medioekin egin behar zela erantzuna:<ref name="hablardepaz">{{es}} Etxebarrieta, Jose Antonio. ''No podemos hablar de Paz''. 1961.</ref> {{esaera2|Nazio batek bere askatasuna lortzeko behar duen oinarrizko kondizioa bere seme-alabek hori lortzeko gogoa izatea da, lortzeko beharrezkoak diren edozein bitarteko erabilita. [...] Legezko bitartekoak besterik ez erabiltzea beti obedientzia pasiboan jaustea da, edozein sistema eta sistema guztiek legez kanpokotzat izendatzen ahal dituztelako edozein unetan, Gobernu Zibilaren edo Espainiako Gorteen erabakiz. [...] Une batzuetan, armek beste ezerk ez du asebetetzen behar hori.}} 1961eko uztailaren 18an, [[1961eko uztailaren 18ko Donostiako atentatua|Francoren aldeko soldadu ohiez betetako tren bat burdinbidetik ateratzen]] saiatu zen, trenbideko torlojuak askatuz, eta [[Espainiako bandera]] zenbait erre zituzten [[Donostia]]n.<ref name="Casanova" /> Ekintzaren ondorioz, atxiloketa ugari izan zen eta Madariaga, del Valle, Irigarai eta Elosegi atzerrira joan ziren, besteak beste. Horrela, erakundearen barne antolaketa deseginik geratu zen. Presaka eta marko teorikorik gabe egindako ekintza hartaz idatzi zuen [[Julen Madariaga]]k ''La insurrección en Euzkadi'' lanean.<ref name="insurreccion">{{es}} Julen Madariaga. ''La insurrección en Euskadi''. 1963</ref> Garai historiko honetan asko dira biolentziaren, deskolonizazioaren eta iraultzaz idazten ari diren egileak. Bi dira, ildo honetan, ETAren garapenean eragin handia izan zuten liburuak. Lehena [[Frantz Fanon]]en ''Lurraren kondenatuak'' izan zen. Liburu hartan, [[marxismo]] heterodoxoa teorizatzen zen, deskolonizazioaren alde agertzeko. [[Jean-Paul Sartre]]k idatzi zuen hitzaurrea eta [[1961]]an frantsesez eta [[1963]]an gaztelaniaz argitaratu zen. Bortizkeria nahitaezkoa zela adierazten zuen, elite burgesen kritika egin zuen (ETAk EAJrekiko zuen distantzia handitzeko erabili zuen argudiaketa) eta antolaketa maila altua eskatzen zuen, baina [[leninismo]]ari kritika eginez.<ref name="casanova">{{es}} Casanova, Iker. [http://www.txalaparta.com/upload/productos/eta_1958-2008.pdf ''ETA 1958-2008. Medio siglo de historia'']{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Txalaparta argitaletxea.</ref> Ildo horretan, ETAk bide antikolonial edo ''hirugarrenmundialista'' hartu zuen.<ref name="casanellas">{{es}} Pau CASANELLAS PEÑALVER: [https://web.archive.org/web/20120626085821/http://www.ahistcon.org/docs/murcia/contenido/pdf/13/pau_casanellas_penalver_taller13.pdf «Los espejismos de 1968. Teorización de la violencia en la izquierda radical española»], in María Encarna NICOLÁS MARÍN (koord.), Carmen GONZÁLEZ MARTÍNEZ (koord.): ''Ayeres en discusión: temas clave de Historia Contemporánea hoy'', Servicio de Publicaciones de la Universidad de Murcia, 2008, {{ISBN|978-84-8371-772-1}}</ref> Bigarren liburu garrantzitsua [[Federiko Krutwig|Krutwigen]] ''Vasconia'' izan zen. Liburu horren atal batzuk ETAk erabili zituen bere militanteen formakuntza saioetan. Hala ere, Txillardegik esan zuenez, liburu hori ez zen "ez Biblia ez tabu".<ref name="casanova" /> ETAk, bada, [[1968]]an hil zuen lehendabizikoz, hainbat urtez bestelako ekintzak egiten aritu eta gero: kaleetan [[ikurrina]]k jarri, salatariak mehatxatu eta ehunka plaka frankista hautsi, batik bat. 1968ko [[ekainaren 7]]an, Olarraingo ([[Tolosa]]) errepide kontrol batean ustekabean harrapatuta, [[Xabier Etxebarrieta]] eta [[Iñaki Sarasketa]] etakideek [[José Pardines]] [[guardia Zibila|guardia zibila]] hil zuten. Bi etakideek ihesari emanda, guardia zibilek Etxebarrieta hil zuten, eta Sarasketa atxilotu.<ref>{{es}} Óscar GUTIÉRREZ: [http://www.elpais.com/articulo/espana/primer/dia/ETA/asesino/elpepuesp/20080604elpepunac_4/Tes «El primer día en el que ETA asesinó»], ''El País'', 2008-06-04.</ref> Bi hilabete geroago, [[abuztuaren 2]]an, ETAk [[Melitón Manzanas]] polizia-buru eta torturatzailea hil zuen [[Irun]]en: ETAk egindako aurreneko hilketa planifikatua izan zen. «Hilketa horretan eman zuen pausoa ETAk. Pauso hori ematea kosta egin zitzaien orduko ETAkoei, familia katolikoetatik zetozen eta. Ez zegoen boluntario askorik», azaldu zuen Jose Antonio Pagolak.<ref name="Begoña Urroz afera" /> === ETAren printzipioen, egituraren eta ideologiaren sorrera === {{esan-kaxa |title=Euskadi Ta Askatasunaren printzipioak<ref>{{Erreferentzia|abizena=Beltza | izenburua=El nacionalismo vasco en el exilio|argitaletxea=Txalaparta | data=2008 | url=https://www.worldcat.org/oclc/646071161 | edizioa=1 | isbn=9788481365191 | pmc=646071161}}</ref> |width=35em |quote= Euzkadi eta Azkatasuna (ETA) [[Euskal Nazioaren Askapenerako Mugimendu]] Iraultzailea da, aberriaren aldeko Erresistentzian sortua, eta alderdi, erakunde nahiz organizazio orotik independientea. ETAk, politikaren esparruan, honako hau defendatzen du [[Euzkadi]]ri begira: *[[Erregimen demokratiko]]a eta hautaturiko ordezkariez osatua, politikaren esparruan bezala gizarte-[[ekonomia]]ren eta [[kultura]]ren esparruetan ere, [[Euskal Herria]]ren balio positiboak uneoro eguneratzeko xedean (...). *[[Arrazismo]]aren gaitzespena eta, beraz, herri edo arraza batzuk besteen gainetik egotea xedatzen duten legezko printzipio ororen gaitzezpena, ETAk ez du, hortaz, euskal aberrikoak ez diren elementuen bereiztea edo egoztea defendatzen, elementu horiek Euzkadiren interes nazionalen aurka jarduten ez duten artean. *ETAk bere izaera [[akonfesional]]a aitortzen du eta Euzkadiko Konstituzio akonfesionala aldarrikatzen du (...). *[[Liberalismo ekonomiko]]aren deuseztatzea etorkizuneko euskal ekonomiaren oinarrizko sistema gisa, engainagarritzat jotzen baititu demokraziaranzko saio guztiak, demokrazia politikoaren esparrura bai baina, aldi beran, ekonomiaren arlora hedatzen ez badira. }} 1962ko maiatzean, ETAk lehen biltzarra egin zuen, eta fronte berezietan egituratu zen erakundea: politikoa, kulturala, langileena eta militarra. Oinarri politiko eta ideologikoak finkatu zituen: [[zentralismo]]rik gabeko [[demokrazia]] [[Euskal Herria]]rentzat, nazioen elkarte federala [[Europa]]n, [[militarismo]]a gaitzestea eta [[erlijio]] loturarik gabeko estatua. [[Ekonomia]]n, [[sozialismo]]aren alde agertu zen ETA, nahiz eta oso konkretua ez izan. Biltzarraren ondoren zortzi urtetan aurrera eramateko egitasmoa onartu zen, bi urteko epeetan banatua (zabalkundea egiteko, burkideak prestatzeko, armak eta dirua biltzeko eta ekintzetarako). Urte hartan bertan, bigarren biltzarra egin zen eta kide berri ugari sartu ziren erakundean. [[1963]]an poliziak buruzagiak atxilotu zituenean, [[Euzko Gaztedi|EGI]] erakundeko kide asko sartu zen ETAn. [[1963]]ko apirila-maiatza artean III. Biltzarra egin zen, jasotako errepresioaren ostean berrantolatzeko asmoz. Garai horretan, "La insurrección en Euzkadi" izeneko liburua ekoiztu zuten. Bere egile nagusia [[Julen Madariaga]] izan zen, baina [[Federiko Krutwig|Federico Krutwigen]] ''[[Vasconia (liburua)|Vasconia]]'' liburutik hartuko zuen, [[Claude Delmas]]en ''La Guerre Révolutionaire''tik, eta lehen aipatutako [[Jose Antonio Etxebarrieta]]ren oharretatik. [[1965]]ean laugarren biltzarra egin zen eta [[1967]]an bosgarrena, erakundearen sortzaileak eta kide zaharrenak atzerrian zeudela. Burkide berriek [[marxismo]]a bereganatu zuten eta hori zela eta, burkide zaharrekin eztabaidak hasi ziren. === Zatiketak === [[1970]]ean seigarren biltzarra egin zen<ref>https://books.google.es/books?id=sxPNX6x2wfkC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=E37DicY--n&sig=Zc8q_4rmpOjpqy-Sbx1e4UnVHH8&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwj0xMOa6q_bAhUMvxQKHS6WAPQQ6AEIfTAJ#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false</ref>, eta [[ETA VI.]]a (joera [[trotskismo|troskistakoa]]) eta [[ETA V.]]a (partaide gehienak preso edo atzerrian zituena) bereizi egin ziren<ref>https://books.google.es/books?id=O0ReBAAAQBAJ&pg=PR27&lpg=PR27&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=iPVvAmaxJC&sig=scFkwT_w56snb7oI1PMAHMYDyXM&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwitspbp6q_bAhUD8RQKHVIkBq44ChDoAQhAMAc#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false</ref>. [[Abenduaren 28]]an [[Burgosko prozesua]] hasi zen: sei etakideri heriotza zigorrak ezarri zitzaikien, baina handik bi egunera, nazioarteko presioak eraginik, [[Francisco Franco|Francok]] zigorrak aldatu behar izan zituen. Urte haietan, zatiketa handiak izan ziren: [[ETA VI.]]ekoak [[Liga Komunista Iraultzailea]]n sartu ziren, [[Langile Abertzale Iraultzaileen Alderdia]] (LAIA) sortu zen, fronte militarrak [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] sindikatua eratu zuen... [[1973]]an poliziak «[[Eustakio Mendizabal|Txikia]]», ekintza armatuen arduradunetako bat, tiroz hil zuen eta horri erantzunez, ETAk bere historiako ekintzarik garrantzitsuena egin zuen: [[Luis Carrero Blanco]] almirantea hil zuen [[Madril]]en. Carrero une hartan Espainiako gobernuko lehendakaria zen, eta [[Francisco Franco|Franco]] hildakoan, haren tokia hartuko zukeela jotzen da. Horrela, ETA frankismoaren aurkako erreferentzia bihurtu zen Europa osoko jende askorentzat. [[Espainiako trantsizioa]]ri begiratuta, Carrero Blanco hiltzeak frankismoaren gainbehera bizkortu zuela jo izan da. Hala, bada, ETAk kapital politiko handia bereganatu zuen Burgosko epaiketaren bidez eta Carreroren hilketaren ondorioz.<ref>{{erreferentzia|egile1-lotura=José María Calleja|izena= José María |abizena= Calleja |url= http://www.diariovasco.com/prensa/20061226/opinion/carrero-franco_20061226.html |izenburua= Carrero, Franco y ETA |egunkaria=[[Diario Vasco]]|data= 2006-12-26|sartze-data= 2011-02-14}}</ref> Hamarkada hartako nazioarteko beste erakunde armatuei elkartasuna adierazi zien ([[Kurdistan]], [[Vietnam]], [[Uruguai]], [[Aljeria]]...) [[1972]]ko maiatzean, modu publikoan; halaber, beste bi erakunde europarrekin batera agerraldi bat egin zuen: Askapenerako Frente Bretoia ([[Bretainiako Askapen Frontea|FLB]]) eta ''Irish Republican Army'' edo Irlandako Armada Errepublikarra ([[Irlandako Armada Errepublikarra|IRA]]). [[1974]]an eztabaidak izan ziren eta taldea bi zatitan banatu zen: [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA militarra]] (ETA-m) eta [[ETA politiko-militarra]] (ETA-pm)<ref>https://books.google.es/books?id=Jsns8ro5pR0C&pg=PA108&lpg=PA108&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=-GPFumrwxN&sig=j0oQoeP8H2eiIuxeMVGfxL0514g&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiFh43N6q_bAhUJkRQKHUPHDKY4ChDoAQg7MAY#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false</ref>. Azken horretan [[Eduardo Moreno Bergaretxe]] ''Pertur'' nabarmendu zen eta ''Bereziak'' taldea sortu zen (Euskal Herritik kanpora ekintza armatuak egiteko arduradunak). [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA militarrak]] atentatuak egiten segitu zuen. Bitartean, diktadurak polizia-egoera berezia ezarri zuen eta [[ATE]] (''Anti Terrorismo ETA'') taldea sortu zuen. Kartzelak eta erbestea etakidez beteak zeuden, eta horrela ''[[Komando Bereziak]]'' sortu ziren. [[1975]]ean KAS ([[Koordinadora Abertzale Sozialista]]) sortu zuen ETA politiko-militarrak, ETAren inguruan sortutako zenbait talde biltzeko asmoz. [[Irailaren 27]]an [[ETA politiko-militarra|ETA politiko-militarreko]] [[Juan Paredes]] «Txiki» eta [[Anjel Otaegi]] fusilatu zituzten [[Frente Revolucionario Antifascista y Patriota|FRAPeko]] (''Fronte Iraultzaile Antifaxista eta Patriotikoa'') hiru kiderekin batera. Haiexek izan ziren [[Francisco Franco|Francoren]] gobernuko azken heriotza zigorrak<ref>http://www.publico.es/culturas/manana-me-maten-recuerda-ultimos.html</ref>. === Espainiako Trantsizioaren aurka === [[Fitxategi:Central nuclear de Lemóniz (Vista Este).JPG|thumb|220px|eskuinera|ETAk [[Lemoizko zentral nuklearra]]ren aurkako eraso ugari egin zituen. Irudian, zentrala (ez zen inoiz martxan), 2006an.]] [[1975]]eko [[azaroaren 20]]an Franco hil zen eta urtebete geroago, [[Adolfo Suárez|Suárezen]] gobernuak erreforma politikoaren proiektua aurkeztu zuen<ref>http://cadenaser.com/ser/2016/11/18/politica/1479459818_207348.html</ref>. Uztailean ''[[Eduardo Moreno Bergaretxe|Pertur]]'' desagertu egin zen; argi ez badago ere, familiaren ustez [[Bereziak taldea]]k hil zuen<ref>https://linz.march.es/documento.asp?reg=r-56001</ref>. Orduan hasi ziren ETAren eta [[Espainia]]ko gobernuaren arteko harremanak<ref>https://web.archive.org/web/20181001070250/https://www.lavanguardia.com/politica/20111019/54233371442/eta-negociacion/index.html</ref>. [[1977]]an Espainiako hauteskunde orokorrak iritsi ziren, eta [[ezker abertzalea]]k abstentzioa eskatu zuen amnistiaren aldeko manifestazioetan. Ekainean erakundeak inoiz baino eraso gehiago egin zituen: 11 egunetan 34 eraso. Urte hartan aldaketa asko izan ziren: ETA politiko-militarrak su-etena proposatu zuen amnistia osoaren eta legeztatze politikoaren truke, ''[[Bereziak]]'' taldea ETA militarrera pasa zen eta ETA politiko-militarra [[Koordinadora Abertzale Sozialista|KAS]] utzi zuen [[Euskadiko Ezkerra]]ren (EE) alde azaldu zen. [[Ipar Euskal Herria]]n Biltzar Nagusiak egiten zituzten, Biltzar Ttipia edo zuzendaritza aukeratzeko. Zortzi sail zeuden banaturik: Informazioa, Propaganda, Komando Legalak, Komando Ilegalak, Politika Bulegoa, Ekonomia, Harreman Internazionalak eta Mugak. Berrantolaketaren ondoren, erakundeak komando iraunkor bat bidali zuen [[Madril]]a. Lehenengo ekintzan armadako bi kide hil ziren. Erantzuna gogorra izan zen: 1978ko abenduan, ETAren barnean mito bat, Jose Miguel Beñaran'' [[Jose Miguel Beñaran Argala|Argala]]'', hil zuten<ref>https://elpais.com/diario/1978/12/22/espana/283129201_850215.html</ref>. [[Hego Euskal Herria]] bitan banatzen zuen [[1979ko Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua|Gernikako Estatutua]] sortzen eta onartzen zen bitartean, erakundeak bere historiako eraso armatu handienak egin zituen. [[1978]]an, ETAk 75 pertsona hil zituen; hurrengo urtean 71, eta [[1980]]an 81 hildako izan ziren. [[ETA politiko-militarra]]k [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasertzeko turismo industriaren kontra eta [[Lemoiz]]ko zentral nuklearraren kontra (Iberduero enpresaren aurka zuzenduz, bereziki) egin zituen atentatuak. [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA militarra]], berriz, [[Espainia]]ko Estatuaren kontrako zuzeneko borrokara bideratu zen. === 1980ko hamarkada: ETA pm desegitea, espainiar talde paramilitarrak sortzea eta Aljerko elkarrizketak === [[Fitxategi:Ochandiano 41.JPG|thumb|220px|[[Lutxi Urigoitia]] —[[1987]]an Pasaian hildakoa— etakidearen omenezko margoketa [[Otxandio]]n (2009).]] [[1981]]eko estatu kolpea emateko ahaleginaren ondoren, [[ETA politiko-militarra]]k su-etena adierazi zuen eta desegiten hasi zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Enekoitz|abizena=Esnaola|izenburua=Kronologia, testuan|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/56228/|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. Espainiako Gobernuak eta Espainiako segurtasun indarrek ETAren kontrako jarduerari forma berriak eman zizkioten: batez ere Ipar Euskal Herrian militante, lagun eta [[abertzaletasun|abertzaleak]] hiltzeko talde paramilitarrak eratu ziren ([[Triple A (Espainia)|Triple A]], [[GAL]], [[Batallón Vasco Español]])<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Deklaratu gabeko gerra. Estatu terrorismoa Euskal Herrian|argitaletxea=Euskal Memoria|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=http://www.euskalmemoria.eus/eu/Argitalpenak/Liburuak/Deklaratu_gabeko_gerra._Estatu_terrorismoa_Euskal_Herrian|aldizkaria=www.euskalmemoria.eus|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. [[1982]]an [[Nafarroa Garaia]] eta [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]] banatu ziren eta [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEk]] hauteskundeak irabazi zituen. Denbora horretan ([[1977]]-[[1984]]) ETAk 500 pertsona inguru hil zituen. Urte hartaz geroztik, zenbait burukidek erakundea utzi zuten, [[Espainiako Gobernua]]k berriro herriratzeko egindako proposamena onartuta. [[1986]]an Maria Dolores Gonzalez ''[[Dolores Gonzalez Katarain|Yoyes]]'' horrexegatik hil zuen ETA militarrak<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=dolores+gonzalez+katarain&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19910103&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. Une hartatik aurrera, euskal gizartean ETAk borroka amaitu beharra ala horretan segitu beharraren eztabaida biziki piztu zen. [[1988]]an [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] alderdi politiko guztiek ([[Herri Batasuna]]k izan ezik) ETAren aurkako hitzarmena (''Ajuria-Eneko Hitzarmena'') sinatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=El pacto de Ajuria Enea|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://www.elmundo.es/eta/documentos/pacto_ajuria_enea.html|aldizkaria=www.elmundo.es|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. [[1989]] urtera arte [[Espainia]] eta [[Frantzia]]ko kartzeletan ia 600 euskal preso sartu zituzten eta atentatu ugari izan ziren, baita hildakoak ere. Urtarriletik martxora bitartean, ETAren eta Espainiako Gobernuaren arteko elkarrizketak izan ziren [[Aljer]]ren, baina ez zuten aurrera egin, eta dena lehen bezala geratu zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Egaña, Iñaki, 1958-|izenburua=Los días de Argel : crónica de las conversaciones ETA-gobierno español|argitaletxea=Txalaparta|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/434789799|edizioa=[2a. ed.]|isbn=848659765X|pmc=434789799|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. === 1992ko erorketatik Lizarrara === [[1992]]ko martxoan, erakundearen zuzendaritza atxilotu zuten [[Bidarte]]n eta, horren ondorioz, beste barne berrantolaketa bat gertatu zen. Beste garai batzuetan baino ekintza gutxiago egin zituzten, [[1994]]an Francisco Veguillas teniente jeneralaren aurkako atentatua gertatu arte. Hauteskundeetan geroago [[Euskal Herritarrok]] eta azkenik [[Batasuna]]<nowiki/>k —[[Herri Batasuna]]<nowiki/>ren bilakaera—11 eserleku lortu zituen. Hurrengo urtean [[PP|P]][[PP|Pko]] [[Donostia]]ko zinegotzi [[Gregorio Ordóñez|Gregorio Ordoñez]] hil zuen ETAk [[Gipuzkoa]]ko hiriburuan, eta [[PP]]ko presidente [[José María Aznar|Jose María Aznar]] onik atera zen [[Madril]]en eginiko atentatu batetik. [[PP|Alderdi Popularrak]] irabazi zituen [[1996ko Espainiako hauteskunde orokorrak|1996ko Espainiako hauteskundeak]], eta erakundeak atentatu eta bahiketak egiten segitu zuen. Haietako batzuek sona handia izan zuten, bereziki, [[Miguel Ángel Blanco|Miguel Angel Blanco]] 1997ko uztailaren 10ean bahitu eta handik bi egunera hil zutenean, adibidez. Oso oihartzun handia izan zuen euskal eta espainiar herritarrengan, baita mundu zabalean ere. [[Ermuko espiritua]] izeneko joera eta jarrera piztu zuen. Manifestazio jendetsuak egin zituzten ETAren aurka [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eta [[Espainia]]ko toki askotan. Blanco hil ondoren, haren izena zuen terrorismoaren aurkako erakundea sortu zen. Euskal Herriko gizarteari zirrararik handiena eragin dion ETAren atentatuetako bat izan da,<ref>{{es}} [http://www.gara.net/idatzia/20060323/art156906.php «Una oportunidad de solución nueva sobre las experiencias de Argel y Lizarra»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2006-03-23.</ref> eta mugarria izan zen: ETAren indarkeriaren aurkako sentimendua biziki indartu zen, baita ezker abertzalearen barruan ere, eta hori baliatuz ETAren eta ezker abertzalearen aurkako errepresioa asko gogortu zen ordutik aurrera.<ref>Imanol Murua Uria: [https://web.archive.org/web/20140221152201/http://www.berria.info/albisteak/36972/esan_eta_egin.htm ''Esan eta Egin. Joxe Elorrietari elkarrizketa''], Manu Robles-Arangiz Institutua, 2009.</ref><ref>Mikel Asurmendi: [http://www.argia.com/argia-astekaria/1809/kazetariek-notarioak-izan-behar-dute-gatazkari-begira/osoa «Petxo Idoyaga: "Kazetariek notarioak izan behar dute gatazkari begira"»], ''Argia'', 1809. zenbakia, 2001-05-27.</ref> === Lizarra-Garazi eta su-etenaren haustura === [[Fitxategi:ETAren anagrama Altsasun.jpg|thumb|ezkerrera|300px|ETAren anagrama, Altsasun.]] [[1998]]ko uztailaren 15ean, [[Espainiako Auzitegi Nazionala|Espainiako Auzitegi Nazionaleko]] epaile [[Baltasar Garzón]]ek ''[[Egin (egunkaria)|Egin]]'' egunkaria itxiarazi zuen, ETAri laguntzen ziola leporatuta (11 urte geroago, Espainiako Justizia organoek salaketa horietatik guztiz errugabetu zuten egunkaria).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Supremo rebaja las condenas del 18/98 y desmonta ahora la tesis usada para cerrar "Egin" - GARA|hizkuntza=es|url=http://www.gara.net/paperezkoa/20090527/139211/es/El-Supremo-rebaja-condenas-18-98-desmonta-ahora-tesis-usada-para-cerrar-Egin|aldizkaria=www.gara.net|sartze-data=2018-05-14}}</ref><ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20111104032909/http://www.gara.net/agiriak/20090526_fallo_TS_1898.doc Espainiako Auzitegi Gorenak ''Egin'' kasuan emandako epaia], 2009-05-22.</ref> 1998ko irailaren 12an [[Lizarra]]n {{wikiteka-lotura|Lizarra-Garaziko_Hitzarmena|hitzarmen bat sinatu zuten hainbat alderdik}} ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[Eusko Alkartasuna|EA]], [[Euskal Herritarrok]], [[Zutik (argipena)|Zutik]], [[Abertzaleen Batasuna]], [[Ezker Batua-Berdeak|Ezker Batua]], [[Eusko Abertzale Ekintza|EAE/ANV]]...) eta gizarte mugimenduk. Gero [[Donibane Garazi|Donibane-Garazin]] berretsiko zuten, eta [[Lizarra-Garaziko Hitzarmena]] izena jarri zioten. Handik oso gutxira, ETAk [[Su-eten|su-etena]] deklaratzea erabaki zuen, EAJ eta EA alderdiekin akordio batera iritsi ostean. [[1998ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|1998ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan]] [[Euskal Herritarrok]] alderdiak 14 eserleku lortu zituen. Aldi hartan, Aznarren gobernuak [[Kanariak|Kanarietan]] eta [[Balear uharteak|Balearretan]] zeuden ETAko presoak [[Iberiar penintsula]]ra ekarri zituen, eta ETArekin elkarrizketatu zen. Elkarrizketa bat egin zen, Suitzan, baina porrot egin zuen. Erakundeko kideak atxilotzen jarraitu zuen Espainiako gobernuak, eta [[Joselu Geresta|Joselu Geresta ''Ttotto'']] hilik agertu zen [[Errenteria]]n, egoera argitu gabean. ETAk EAJri eta EAri leporatu zien ez zituztela betetzen hiruren artean sinaturiko hitzarmenak, eta [[1999]]. urtearen bukaeran su-etena bukatutzat eman zuen. [[2000]]ko urtarrilean berriro ekin zien atentatuei, eta kanpaina gogorra egin zuen: 14 hilabete horietatik aurrera, 45 heriotza baino gehiago eragin zituen talde armatuak. === 2003tik 2006ko su-etenera === [[Fitxategi:ArmaTiroPumEtaMilikiliklik26 8.jpg|thumb|250px|eskuinera|ETAko hiru kide Aritxulegin (Oiartzun), 2006ko Gudari Egunean.]] [[2003]]ko otsailean, [[Espainiako Auzitegi Nazionala|Espainiako Audientzia Nazionaleko]] [[Juan del Olmo]] epaileak ''[[Euskaldunon Egunkaria]]'' —euskara hutsean argitaratzen zen egunkari bakarra— itxiarazi zuen, ETAren tresna izatea leporatuta, eta ''Egunkaria''n zuzendaritzako kide edo arduradun ziren hamar lagun atxiloarazi, ETAri loturik izatea egotzita.<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/espana/juez/Olmo/cierra/periodico/Egunkaria/ser/instrumento/ETA/elpepiesp/20030221elpepinac_1/Tes «El juez Del Olmo cierra el periódico 'Egunkaria' por ser "instrumento" de ETA»], ''El País'', 2003-02-21.</ref> Erabaki horiek desegokitzat, neurrigabetzat edo eskubideen zapalketatzat jotzen zituen ahots ugari agertu zen.<ref>{{es}} Terra fundazioa eta EFE agentzia: [https://web.archive.org/web/20030220214153/http://www.terra.es/actualidad/terrorismo/historial/febrero03/20/reacciones_cierre.htm «Reacciones por el cierre del diario ''Egunkaria''»], 2003-02-20.</ref><ref>{{ca}}{{es}} [http://www.contrastant.net/ves/egunkaria.htm «Dues visions d'una manifestació contra el tancament d'''Egunkaria''»], ''Contrastant'', 2003-02-29.</ref><ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/espana/nacionalistas/vascos/responden/clausura/indignacion/elpepiesp/20030221elpepinac_3/Tes «Los nacionalistas vascos responden a la clausura con indignación»], ''El País'', 2003-02-21.</ref><ref>{{es}} Miguel Ángel BARROSO: [http://www.abc.es/hemeroteca/historico-03-06-2005/Nacional/mikel-buesa-gorka-landaburu-la-manifestacion-de-las-victimas-a-debate-_202894468628.html «Mikel Buesa-Gorka Landaburu: La manifestación de las víctimas, a debate»], ''ABC'', 2005-06-03.</ref><ref>{{es}} Teresa AGIRREAZALDEGI eta Txema RAMIREZ DE LA PISCINA (2008): [http://www.ehu.es/zer/zer26/zer-26-18-ramirez.pdf «Diario Euskaldunon Egunkaria: Testigo y actor de la cultura vasca»], ''Komunikazio ikasketen aldizkaria'', 26. zenbakia, 2009, 185-209. orrialdeak.</ref><ref>{{es}} Mugarik Gabeko Berriemaileak: [http://arabia.reporters-sans-frontieres.org/article.php3?id_article=4996 «Reporteros Sin Fronteras pide explicaciones sobre el cierre del periódico vasco Euskaldunon Egunkaria»], Mugarik Gabeko Berriemaileak, 2003-02-20.</ref><ref>[http://www.nodo50.org/madridegunkaria/ ''Egunkaria''ren aldeko Madrilgo plataformako atxikimenduak].</ref><ref>{{es}} [http://www.noticiasdot.com/publicaciones/2004/0504/1905/noticias190504/noticias190504-8.htm «Exdirector de Egunkaria denuncia la situación de encarcelamiento que aún vive el consejero delegado del periódico clausurado por justicia»], ''Noticiasdot.com'', 2004-05-21.</ref> Audientzia Nazionaleko Zigor Arloko epaimahaiak 2010ean plazaratutako epaiak adierazi zuenez, neurri horiek inolako oinarririk gabekoak ziren, eta ETArekin loturarik ez zuten ez ''Egunkaria''k, ez ''Egunkaria''ren arduradunek.<ref>{{es}} Espainiako Audientzia Nazionaleko Zigor Arloko epaimahaia: [https://web.archive.org/web/20120618092002/http://imagenes.publico.es/resources/archivos/2010/4/12/1271070489553egunkaria.pdf 27/2010 Epaia], 2010-04-12.</ref> [[Batasuna]] eta ezker abertzaleko hainbat talde ([[Segi]], [[Askatasuna (alderdia)|Askatasuna]]...) legez kanpo utzi zituzten, arrazoi desberdinak egotzita, horien artean epaitegietan inoiz frogatu gabeko ETArekiko lotura organiko bat. Batasunak ez zuen [[2003]]ko maiatzeko herrietako hauteskundeetan parte hartzerik izan. Honek paradoxaz beteriko egoera ekarri zuen, herri askotan boto baliogabeak izugarri izan baitziren, baita gehiengoa lortu ere batzuetan ([[Oiartzun]], [[Hernani]], etab). [[2004]]an, [[Josep Lluís Carod-Rovira|Josep Lluis Carod-Rovira]] [[Kataluniako Ezker Errepublikarra|ERCko]] presidenteak ETArekin izan zituen elkarrizketa batzuen ondoren, erakundeak [[Katalunia]]n kanpaina armatua etetea erabaki zuen. Dena den, Rovirak bere elkarrizketan halakorik eskatu ez zuela esan du, edo, behintzat, Espainia osoarentzako tregua eskatu zuela. [[2005]]ean kargu politikoen aurkako atentaturik ez zuela egingo ere jakinarazi zuen. Bitartean poliziak inoiz baino etakide gehiago atxilotu zituen. Hiru urtez ETAk inor ez hil eta gero, nahiz eta ekintza armatuak ugariak izan (Espainiako administrazioa eta interes turistikoen aurka, ''Zerga iraultzaile'' delakoa ordaintzen ez zuten enpresaburuen aurka, etab.), [[2006]]ko [[martxoaren 24]]tik aurrera ekintza armatuen {{Wikiteka-lotura|ETAren_Mezua_Euskal_Herriari_(2006)|etenaldi iraunkorra abiaraztea erabaki zuen}}, «prozesu demokratiko bat bultzatzeko» asmoz. [[Fitxategi:Atentado de ETA en el aeropuerto de Madrid Barajas4.jpg|eskuinera|thumb|250px|Barajasko aparkalekua, atentatuaren ondoren.]] Bederatzi hilabete geroago, [[2006]]ko [[abenduaren 30]]ean, [[Madril]]go [[Barajasko T4ko atentatua|Barajasko aireportuan bonba autoa jarri eta lehertu zuen]], eta, horrela, martxoan hasitako su etena amaiarazi. Hala eta guztiz ere, erakundeak [[2007]]ko [[urtarrilaren 9]]an ''[[Gara (egunkaria)|Gara]]'' egunkariari bidalitako agiri batean su-eten iraunkorra mantentzeko asmoa azaldu zuen. Adierazi zuen hildakorik izateko asmorik ez zuela-eta ordubeteko aurrerapenaz hiru deiren bitartez iragarri zuela bonba autoa jarri izana, eta ondoren polizia aireportuko aparkalekuak husteko gai ez zela izan. Dena dela, atentatuak samina eragin zuen Euskal Herriko eta Espainiako gizartean, eta, ''de facto'', su-etena hautsi zuen. Gero, [[2007]]ko [[ekainaren 5]]ean, ETAk iragarri zuen ekainaren 6ko 00:00tatik aurrera su-etena ofizialki hautsitzat ematen zuela, «negoziaketa prozesu batean aritzeko behar diren gutxieneko baldintzarik ez zegoela» argudiatuta.<ref>[https://web.archive.org/web/20070607135509/http://www.berria.info/edizioa_ikusi.php?id=21229 «Su-eten iraunkorra bertan behera uztea erabaki du ETAk, gaur gauerditik aurrera»], ''Berria''.</ref> === 2007-2010 === [[2007]]ko [[abuztuaren 24]]ko goizaldeko 3:30etan ETAko ustezko kide batzuek [[Guardia Zibila]]ren [[Durango]]ko egoitza eraso zuten. 80 kilo lehergailuz betetako furgoneta batean heltzen ikusi zuten pertsona bat (gizonezkoa iruditu zitzaien), furgoneta kuartelaren ondoan aparkatu eta beste auto batean ihes egin zuen. Furgoneta lehertzean bi guardia zibil zauritu ziren, eta inguruko etxe eta ibilgailu asko kaltetu ziren. Geroago, [[Zornotza]]n (Durangotik 12 kilometrora) kotxe bat lehertu zen aparkaleku batean. Ustez Durangon furgoneta aparkatu zuenak ihes egiteko erabili zuena izan zen. Guardia Zibilaren aurkako ekintza horren ostean, bonba bidezko hainbat atentatu egin zituen ETAk epaitegien, ertzainetxeen eta [[PSE-EE]]ko egoitzen aurka, besteak beste. Halaber, [[Capbreton]]en ([[Landak]], [[Frantzia]]) bi guardia zibil hil zituzten. [[Fitxategi:Ertzaintza atentado lazkao 2009.jpg|220px|thumb|[[2009ko Lazkaoko atentatua|2009ko Lazkaoko (Gipuzkoa) atentatua]], PSE-EEren egoitza baten aurka.]] [[2008]]ko [[martxoaren 7]]an [[Isaías Carrasco|Isaias Carrasco]] zinegotzi [[PSE-EE|sozialista]] ohia tiroz hil zuen [[Arrasate]]n, autoan zegoela.<ref>[http://www.berria.info/testua_ikusi.php?saila=harian&data=2008-03-08&orria=002&kont=004 «Isaias Carrasco PSE-EEko zinegotzi ohia hil du ETAk tiroz, Arrasaten»]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2008-03-08.</ref> Hilketa horrek martxoaren 9ko [[2008ko Espainiako hauteskunde orokorrak|hauteskundeetarako]] kanpaina bertan behera utzi zuen. [[2008]]ko [[abenduaren 3]]an [[Inaxio Uria Mendizabal|Inazio Uria]] enpresaburua hil zuten tiroz, [[Azpeitia]]n ([[Gipuzkoa]]). 71 urte zituen, eta ''[[Euskal Y-a|Euskal Y]]''-a eraikitzen ari zen enpresetako bateko arduraduna zen, Altuna y Uria enpresakoa, hain zuzen. Eguerdiko 13:03an gertatu zen atentatua, Azpeitiko [[Loiola (Azpeitia)|Loiola]] auzoan. Ondoren, [[Ertzaintza]]k gizon bat aurkitu zuen loturik [[Itziar]] ([[Deba]]) gainean: hari lapurtu zioten [[Euskadi Ta Askatasuna|etakideek]] autoa.<ref>[https://web.archive.org/web/20120429094858/http://berria.info/albisteak/30799/Altuna_y_Uria_enpresako_arduradun_bat_hil_du_ETAk_Azpeitian_tiroz.htm «Inazio Uria enpresaburu azpeitiarra, tiroz hila Azpeitian»] ''Berria'', 2008-12-03.</ref> [[2008]]ko [[abenduaren 31]]n, erakunde armatuak bonba-auto bat zartarazi zuen [[Euskal Irrati Telebista|EITBk]] [[Bilbo]]n duen egoitzan. Eraso horrek kalte material nabarmenak eragin zituen, oraindik oso berria zen eraikinean. [[2009]]ko [[otsailaren 23]]an, [[2009ko Lazkaoko atentatua|Lazkaon (Gipuzkoa) atentatua]] egin zuten. Lehergailu bat leherrarazi zuten goizaldeko 3:00ak<ref name="ETA">[http://www.eitb.eus/albisteak/politika/osoa/93248/etak-lehergailu-bat-zartarazi-du-lazkaoko-pseren-egoitzan/ Atentatuaren albistea, Eitb.com]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 2009-02-23.</ref> aldera [[Lazkao]]ko [[PSE-EE]]ren egoitzan. Urtebete geroago, [[2010]]eko [[martxoaren 16]]an [[Paris]]tik gertu [[frantziako Jendarmeria|jendarme bat]] hil zuten etakideekin izaniko tiroketa batean. ETAk bere historian hil zuen frantziar segurtasun indarretako kide bakarra izan zen, eta ETAk hil zuen azken gizabanakoa.<ref>{{erreferentzia |url = http://www.eitb.eus/albisteak/politika/osoa/378737/tiroketaren-lekuko-eta-atxilotua-galdekatzen-ari-dira/ |izenburua = Tiroketaren lekuko eta atxilotua galdekatzen ari dira |argitaletxea = eitb |sartze-data = 2010-03-17 }}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === 2010etik aurrerako desegitea === ==== Ekintza armatuak bertan behera uztea ==== {{commonskat|Basque_Peace_Process_2009-2018|Basque Peace Process 2009-2018}} [[2010]]eko [[irailaren 5]]ean [[BBC]] britainiar hedabidearen bitartez zabaldutako adierazpen batean, ETAkoek «hilabete batzuk» su-etenean zeramatzatela adierazi zuten, «prozesu demokratiko» bat aurrera eraman ahal izateko.<ref>{{Web erref|abizena=BBC|izenburua=Spain's Eta declares ceasefire|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11191395|argitaletxea=BBC|sartze-data=2010-09-05|hizkuntza=en}}</ref> [[Irailaren 19]]an [[Bruselako Adierazpena]]ren sinatzaileekin aurrera begira hartu beharreko neurriak aztertzeko prest zeudela esan zuten. Zurrumurru askoren ostean [[2011]]ko [[urtarrilaren 10]]ean su-eten iraunkor, orokor eta egiaztagarria aldarrikatu zuen.<ref name="Urtarrilak10">{{es}} [https://web.archive.org/web/20120427014423/http://www.gara.net/azkenak/01/242251/es/ETA-decreta-alto-fuego-permanen «ETA declara alto el fuego permanente»], ''Gara'', 2011-01-10.</ref> [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoko]] enpresaburuen elkarteko ([[Confebask]]) buru [[Miguel Lazpiur]]rek 2011ko martxoan adierazi zuenez, ETAren historian lehendabiziko aldiz, su-eten horretan ez zitzaien enpresaburuei estortsio-gutunik bidaltzen ari, ''iraultza zerga'' biltzeko.<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/pais/vasco/Lazpiur/confirma/primera/tregua/haya/cartas/extorsion/elpepuespvas/20110316elpvas_10/Tes «Lazpiur confirma que es la primera tregua sin que haya cartas de extorsión»], ''El País'', 2011-03-16.</ref> Hurrengo hilean, enpresaburuen elkarteei igorritako gutun batean, ETAk berak baieztatu zuen ''[[Iraultza zerga (ETA)|iraultza zerga]]'' bertan behera utzia zuela, su-etenaren ondorio gisa.<ref>Jokin SAGARZAZU: [http://paperekoa.berria.info/harian/2011-04-29/006/001 «'Iraultza zerga' eten duela jakinarazi die ETAk enpresaburuei»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2011-04-29.</ref> ==== Borroka armatua behin betiko uztea ==== [[Fitxategi:Konferentziaren irudia, mahaiarekin.jpg|thumb|2011ko [[gatazkaren konponbidea sustatzeko nazioarteko konferentzia]]ko mahaia, ezkerretik eskuinera: [[Jonathan Powell|Jonatan Powell]], [[Pierre Joxe]], [[Kofi Annan]], [[Gro Harlem Brundtland]], [[Bertie Ahern]] eta [[Gerry Adams]].]] {{sakontzeko|Aieteko Bake Konferentzia}} [[2011]]ko urtarrilean, [[Europako Kontseilua]]k erakunde, talde eta pertsona terroristen bere zerrendan ETA aipatzeari utzi zion.<ref>{{es}} [http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:028:0057:01:ES:HTML «Decisión 2011/70/PESC del Consejo, de 31 de enero de 2011 , por la que se actualiza la lista de personas, grupos y entidades a los que se aplican los artículos 2, 3 y 4 de la Posición Común 2001/931/PESC sobre la aplicación de medidas específicas de lucha contra el terrorismo»]{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Europar Batasunaren webgunea.</ref> 2011ko urriaren 17an, [[gatazkaren konponbidea sustatzeko nazioarteko konferentzia]] egin zen Donostian, [[Euskal Herriko gatazka]]ri irtenbidea emateko asmoz. Euskal Herriko ordezkaritza zabal eta anitz batek parte hartu zuen konferentzian, nazioarteko zenbait politikari eta bakegintzako ekintzaile nabarmenekin batera.<ref>{{es}} [http://www.gara.net/azkenak/10/297623/es/Amplia-representacion-politica-social-sindical «Amplia representación política, social y sindical»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2011-10-17.</ref> 2011ko [[urriaren 20]]an, borroka armatua behin betiko utzi zuela adierazi zuen ETAk.<ref name=berria20111023>[https://web.archive.org/web/20120327181337/http://berria.info/albisteak/56210/etak_borroka_armatua_bukatu_du.htm «ETAk borroka armatua bukatu du»], ''Berria'', 2011-10-23.</ref> Espainiar eta frantziar gobernuei gatazkaren ondorioak gainditzeko elkarrizketak abiatzeko deia egin zien eta armak desegiteaz hitz egiteko prest agertu zen, lau gai nagusiko bere negoziazio-agendaren barruan:<ref name=ETAriElkarrizketa20111111>Iñaki SOTO: [http://www.gara.net/paperezkoa/20111111/302748/eu/Soilik-herriak-berma-dezake-prozesuaren-garapena-berea-da-protagonismoa «ETAri elkarrizketa: "Soilik herriak berma dezake prozesuaren garapena, berea da protagonismoa"»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'', 2011-11-11.</ref><ref name=Berria20120516a>[http://berria.info/albisteak/65121/gobernuekin_elkarrizketa_zuzena_izateko_ordezkaritza_bat_izendatu_du_etak.htm «Gobernuekin "elkarrizketa zuzena" izateko ordezkaritza bat izendatu du ETAk»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2012-05-16.</ref> # Euskal preso eta iheslari politiko guztien etxeratzea. # Egitura militarrak desegitea. # ETAren armen desegitea. # Euskal Herriaren desmilitarizazioa. 2012ko urtarrilean, Nazioarteko Egiaztatze Batzordeak ziurtatu zuen ETAk su-etena deklaratu zuenetik eta indarkeriaren behin betiko amaiera iragarri zuenetik eten egin direla ETAren «atentatuak, erasoak, mehatxuak eta estortsioa».<ref name=berria20120127>Koldo ALDABE: [http://paperekoa.berria.info/harian/2012-01-27/006/001/Egiaztatze_Batzordea_ETArekin_bildu_da_eta_prozesua_itzulezina_dela_baieztatu_du.htm «Erabakiek ez dutela bueltarik esan dio ETAk Egiaztatze Batzordeari»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2012-01-27.</ref> 2012ko maiatzean, ETAk adierazi zuen Espainiako eta Frantziako gobernuekin zuzeneko elkarrizketa izateko ordezkaritza bat izendatu duela, eta gobernu horiei dei egin zien lehenbailehen zuzeneko elkarrizketak abiatzeko.<ref name=Berria20120516a/> Espainiako Barne ministro [[Jorge Fernandez Diaz]]ek baztertu egin zuen ETAren deia; eta Frantziako Atzerri Ministerioko bozeramaile [[Bernard Valero]]k adierazi zuen «Euskal Herrian indarkeriaren amaiera bermatzeko Espainia egiten ari den lanarekiko elkartasuna» agertzen dutela eurek.<ref name=Berria20120516b>[http://berria.info/albisteak/65124/espainiako_barne_ministroak_baztertu_egin_du_etaren_eskaintza.htm «Espainiako Barne ministroak baztertu egin du ETAren eskaintza»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2012-05-16.</ref> ==== Negoziazio saiakera Espainia eta Frantziarekin ==== 2012ko azaroan, ETAk, gatazka armatuari bukaera egonkor eta ordenatua emate aldera, Frantziako eta Espainiako gobernuei bake elkarrizketetarako agendaren gai hauek proposatu zizkien: # Euskal preso eta iheslari politiko guztiak etxeratzeko epeak eta formulak. # ETAren armagabetzearen, egitura armatuen desegitearen eta militanteen desmobilizatzearen epeak eta formulak. # Euskal Herriaren desmilitarizaziorako urratsak eta epeak, Euskal Herrian dauden indar armatuak konfrontazio armatuaren amaierara egokituz.<ref>[http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/019/785/original/20130218_etaren_adierazpena.pdf ETAren adierazpena], 2013-02-18.</ref> ETAren bake elkarrizketetarako bi proposamen horiek (2011koa eta 2012koa) Espainiako eta Frantziako gobernuen ezezkoa jaso zuten. ==== Armagabetzea ==== {{sakontzeko|Bakegileak}} [[Fitxategi:Bakegileak 20170408b 01.png|thumb|[[Bakegileak]], 2017ko apirilaren 8an, ETAren armagabetzea bideratzen.]] 2017ko apirilaren 8an, ETA armagabetu zen, [[Bakegileak|bakegileen]] laguntzaz eta Frantziako Gobernuaren adostasunez; Espainiako Gobernuak uko egin zion armagabetzean parte hartzeari. Zortzi lekutan zeuden armak, guztiak [[Frantziako Estatu]]ko lurraldean: [[Ipar Euskal Herria]]n —[[Senpere]]n (Lapurdi), [[Etxarri (Zuberoa)]] eta [[Azpilda]] (Okzitania) artean, eta [[Barkoxe]] (Zuberoa) eta [[Aramitze]] (Okzitania) artean— eta [[Okzitania]]n. Bakegileek armen kokalekuen berri eman zioten poliziari; eta, polizia bertaratu bitartean, armen kokalekuak zaintzeaz eta poliziaren esku geratzen zirela egiaztatzeaz arduratu ziren.<ref>{{erreferentzia | abizena = Esnaola | izena = Enekoitz | izenburua = Herri urrats bat bake prozesurako | egunkaria = Berria | data = 2017-04-09 | url = https://www.berria.eus/paperekoa/1943/002/001/2017-04-09/herri_urrats_bat_bake_prozesurako.htm}}</ref><ref>{{erreferentzia | abizena = Esnaola | izena = Enekoitz | izenburua = Luhusokoek eta Frantziak adostua izan da armagabetzea | egunkaria = Berria | data = 2017-04-10 | url = https://www.berria.eus/albisteak/133624/luhusokoek_eta_frantziak_adostua_izan_da_armagabetzea.htm}}</ref> ==== Desegitea ==== {{sakontzeko|Kanboko topaketa}} [[2018]]ko apirilaren 20an {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari: eragindako kalteari buruzko adierazpena|eragindako kalteari buruzko adierazpena}} argitaratu zuen. Maiatzaren 3an, ''{{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari, azken adierazpena}}'' agiriaren bidez ETAk iragarri zuen bere egitura guztiak erabat desegin zituela, eta aurrerantzean ez zuela funtziorik izango, «bere ekinbide politikoa bukatutzat jo» zuelako.<ref name="Berria, desegite ofiziala"/> ETAren amaieran, nazioartean harridura sortu zuen Espainiako Gobernuak parte hartzeari uko egin izanak; hutsune hori gizarte zibilaren parte hartzeak bete zuen.<ref>{{erreferentzia | hizkuntza = es | abizena = Albin | izena = Danilo | izenburua = Euskadi, único lugar del mundo donde la paz llegará sin el apoyo del gobierno | egunkaria = Público | data = 2018-05-02 | url = http://www.publico.es/politica/eta-euskadi-unico-lugar-mundo-paz-llegara-apoyo-gobierno.html}}</ref> Biharamunean, [[Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketa|Kanboko Topaketa edo Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketa]] egin zen. === Su-etenak === * '''1989:''' [[urtarrilaren 8]]an, bi asteko su-etena eman zuen ETAk, Espainiako Gobernuak [[Aljer]]ren negoziazioei ekinez gero luzatzeko eskaintzarekin. Bi aste horietan Espainiako Gobernuko ordezkaritza bat ETAko kideekin batu zen Aljerren. Negoziazioak ez zuen aurrera egin; ETAk [[apirilaren 4]]an hautsi zuen su-etena.<ref name=BerriaSuEtenak>[http://www.berria.info/bereziak/konponbideari_begira/su_etenak.php «ETAk emandako su-etenak»], ''Konponbideari begira'' agerkari berezia, Berria.info webgunea.</ref> * '''1996:''' [[ekainaren 23]]an, [[José María Aznar|Jose Maria Aznar]] Espainiako gobernuburu izendatu zutenean, astebeteko su-etena eman zuen ETAk. Garai hartan, [[José Antonio Ortega Lara|Jose Antonio Ortega Lara]] espetxe funtzionarioa bahituta zeukan.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''1997:''' [[azaroaren 20]]an, [[Guardia Zibila]]k Jose Antonio Ortega Lara funtzionarioa askatu eta lau hilabetera, espetxeetako langileen aurkako erasoetan su-etena aldarrikatu zuen ETAk.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''1998:''' [[urtarrilaren 1]]ean, [[Ertzaintza]]ren kontrako ekintzen etena eman zuen erakunde armatuak. [[Ekainaren 23]]an amaitutzat jo zuen menia hori, Ertzaintzak [[Ina Zeberio]] etakidea hil zuela eta.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''1998-1999:''' [[1998]]ko [[irailaren 16]]an, su-etena deklaratu zuen talde armatuak, [[Lizarra-Garaziko Hitzarmena]] sinatzearekin batera, «gertakizun eta urratsak» egiteari baldintzatuta. [[1999]]ko [[abenduaren 3]]an amaitu zen etena.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''2004:''' [[otsailaren 18]]an, urte horren hasieraz geroztik [[Katalunia]]n atentatuak egiteari uztea erabakia zuela iragarri zuen talde armatuak.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''2005:''' [[ekainaren 18]]an, [[PP]]ko eta [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] hautetsien kontrako atentatuak etengo zituela jakinarazi zuen ETAk. [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuak]] hilabete lehenago onartu zuen ETArekiko elkarrizketen aldeko ebazpena.<ref name=BerriaSuEtenak/> * '''2006:''' [[martxoaren 22]]an, ETAk iragarri zuen [[martxoaren 24]]tik aurrera ekintza armatuen etenaldi iraunkor bat egingo zuela, «[[Euskal Herria]]n burutu beharreko prozesu demokratikoa bultzatzeko xedearekin». [[2006]]ko udan [[Espainia]]ko Gobernuak ETArekin negoziazioak egingo zituela iragarri zuen [[José Luis Rodríguez Zapatero|Jose Luis Rodriguez Zapaterok]]. Negoziazioak aurrera egiten ez zuela-eta, [[kale borroka]] piztu zen, eta azkenik, abenduaren 30ean, Madrilgo [[Barajasko T4ko atentatua|Barajasko aireportuan ETAk ipinitako lehergailuak]] bi gizabanako hil eta kalte material itzelak eragin zituen. Hala eta guztiz ere, bi aste geroago, ETAk adierazi zuen su-etenak indarrean segitzen zuela. [[2007]]ko [[ekainaren 5]]ean jakinarazi zuen biharamunetik aurrera su-etena ofizialki hautsitzat ematen zuela. * '''2010az geroztik:''' [[irailaren 5]]ean, eraso ekintzei dagokienez hilabete batzuk su-etenean zeramatzala adierazi zuen. [[2011]]ko [[urtarrilaren 10]]ean su-etena orokorra, iraunkorra eta egiaztagarria zela adierazi zuen.<ref name="Urtarrilak10" /> [[2011]]ko [[urriaren 20]]an, berriz, borroka armatua behin betiko utzi zuela adierazi zuen.<ref name=berria20111023/> == ETAren biktimak == ETAk bere historian zehar egindako bortxazko ekinbidearen ondorioz hainbat biktima sortu ditu. Horien artean gutxienez 758 hildako, 2.000 zauritu baino gehiago, milaka ekonomikoki estortsionatu<ref name="EJ" />, eta gutxienez 21 bahitu (ETApm-k 46 pertsonak era laburrean bahitu zituen beraien kotxeak lapurtu eta lortzeko asmoz)<ref name=":2" />. ETAk eta beste talde batzuek 3.600 ekintza armatu egin zituen bere historian zehar ETAk antolatu ez zuen [[kale borroka]]ren 4.500 ekintza inguru izan ziren. Gainera, 1.500 eta 2.000 pertsona artean [[bizkartzain]]ez laguntzera eraman zituen<ref name="EJ" />. Eztabaida dago ere ETAk eragindako deserriratu kopuruaren inguruan. === ETAk hildako gizabanakoak === {{sakontzeko|ETAk hildakoen zerrenda}} [[Fitxategi:Vitoria_-_Monumento_a_las_Victimas_de_ETA_6.jpg|thumb|ETAk hildakoak gogoratzen dituen monumentua, Gasteizen.]] ETAk hildako lehen pertsona [[Jose Pardines]] [[guardia Zibila|guardia zibila]] izan zen, errepide kontrol batean ezustean topo egitean, 1968ko ekainaren 7an. Aurrez antolatutako ekintza armatu batean hildako lehena polizia politiko frankistaren [[Donostia]]ko buru [[Melitón Manzanas]] izan zen. Geroztik, garrantzi eta izen handiko hainbat pertsona hil zituen eta beste hainbat zauritu nahiz bahitu. ETAk hildako azken pertsona [[Jean-Serge Nérin]] frantziar jendarmea izan zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jean-Serge Nérin, ocho años del último muerto a manos de ETA. Deia, Noticias de Bizkaia|hizkuntza=es-ES|url=http://www.deia.eus/2018/03/16/politica/euskadi/jean-serge-nerin-ocho-anos-del-ultimo-muerto-a-manos-de-eta|aldizkaria=Deia|sartze-data=2018-05-13}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Tartean izandako heriotza kopurua zehaztea zaila da, ekintza armatu ezberdinen egiletza ez dagoelako argi, edo beste talde armatu batzuek egindakoak ere ETAri egozten zaizkiolako. [[Iñaki Egaña]] historialariak argitaratutako artikulu batean zenbaki hauen inguruko eztabaida aipatzen da<ref name=":2" />. [[Eusko Jaurlaritza]]ren arabera ETA, ETApm, ETAm, ETA VII, ETA VIII, [[Komando Autonomo Antikapitalistak]], [[Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación]], [[Iparretarrak]] eta beste talde batzuek hildakoak 837 izan ziren 1960-2013 epean. Horietatik 811 atentatuetan, 15 bahiketa batean, 3 desagertuta daude oraindik, 2 aldarrikatu gabeko hildakoak eta beste 4 ''beste batzuk'' gisa identifikatuta<ref name="EJ">{{erreferentzia|url=http://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/documentos_paz_convivencia/eu_def/adjuntos/giza_eskubideen_urraketak.pdf|izenburua=Euskal kasuan gertaturiko giza eskubideen urraketei buruzko oinarrizko txostena.|formatua=PDF|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|data=2013ko ekaina|abizena1=Carmena|izena1=Manuela|abizena2=Landa|izena2=Jon Mirena|abizena3=Múgica|izena3=Ramón|abizena4=Uriarte|izena4=Juan Maria}}</ref> ETAren izenpean zein ETA militarraren izenpean hildakoak 758 izan ziren<ref name="EJ" />. Hala ere, beste zifra batzuk ere eman izan dituzte biktimen elkarte eta egunkari ezberdinek. [[Espainako Barne Ministerioa]]k 853 hildako aipatzen ditu bere txostenetan<ref>{{Erreferentzia|izena=La|abizena=Razón|izenburua=Cronología de ETA: 60 años, 853 muertos y 77 secuestros|hizkuntza=es-ES|url=https://www.larazon.es/espana/cronologia-de-eta-60-anos-853-muertos-y-77-secuestros-EN18266121|aldizkaria=www.larazon.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta 854<ref>{{Erreferentzia|izena=Mónica Ceberio|abizena=Belaza|izenburua=El dolor por 854 muertos y miles de amenazados y heridos|hizkuntza=es|data=2018-05-04|url=https://politica.elpais.com/politica/2018/05/03/actualidad/1525374369_414522.html|aldizkaria=EL PAÍS|sartze-data=2018-05-13}}</ref> eta 867 artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Rivas|izenburua=La violenta historia de ETA, en cifras|hizkuntza=es|data=2017-04-08|url=https://politica.elpais.com/politica/2017/04/07/sepa_usted/1491532184_093477.html|aldizkaria=EL PAÍS|sartze-data=2018-05-13}}</ref> [[El País]] egunkariak. [[AVT]] biktimen-elkartearen arabera ETAk hildakoak 955 dira, bertan [[Corona de Aragón Hoteleko sutea]]n hildako 83 pertsonak sartzen baitituzte. ETAri egotzitako beste gertaera batzuk izan dira, adibidez [[Marcelino Ugalde ikastetxeko hondamendia]] edo [[Oiz mendiko hegazkin istripua]]<ref name=":2" />. [[Covite]] biktimen elkarteak [[Bilbo]]ko [[Iturriaga haurreskonlaren aurkako atentatua]] ere ETAri egozten diote, eta denbora luzez [[El Mundo]] egunkariak eta bestea batzuek ETAri [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak]] egotzi dizkiote<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las mentiras sobre ETA y el 11-M|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/escolar/mentiras-ETA_6_234886510.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. [[Ararteko]]aren txosten batek ere 867 direla dio<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Los doce meses en los que ETA vivió sin armas|hizkuntza=es-ES|data=2018-03-31|url=https://www.elindependiente.com/politica/2018/03/31/eta-un-ano-desarmada-12-meses-viva/|aldizkaria=El Independiente|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta Gasteizen sortu nahi den memorialean 858 aipatzen dituzte<ref name=":2" />. Eusko Jaurlaritzak egindako ikerketan lau epe zehazten dira ETAren bortxazko historia sailkatzeko. Horiek jarraituz ETAk eta goian aipatutako beste talde armatuek 24 pertsona hil zituzten 1960-1975 tartean, 99 pertsona 1976-1978 tartean, 244 izan ziren 1979-1982 tartean eta 444 pertsona 1983tik 2013ra doan tartean<ref name="EJ" />. Hildakoen tipologiaren inguruan ere egin dira sailkapenak. Honela, [[La Razón]] espainiar egunkariak 858 hildako oinarri hartuta honako taldekatzea egin zuen<ref>{{Erreferentzia|abizena=inconsolata»|izenburua=inconsolata» - La mejor infografía del fin de semana ha sido este...|hizkuntza=en|url=http://inconsolata.com/post/173675561212/historiaeta|aldizkaria=inconsolata»|sartze-data=2018-05-13}}</ref>: 361 zibilak (euren artean 58 enpresari, epaile edo 39 politikariak ere sartzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=ETA ha asesinado a 829 personas, de las que 506 eran miembros de las fuerzas de seguridad, 58 empresarios y 39 políticos|hizkuntza=es-ES|data=2011-10-20|url=http://www.europapress.es/nacional/noticia-eta-asesinado-829-personas-506-eran-miembros-fuerzas-seguridad-58-empresarios-39-politicos-20111020193633.html|aldizkaria=europapress.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>), 195 Guardia Zibilak, 147 Espainiako Polizia Nazionalak, 82 Espainiako militarrak, 24 udaltzain, 16 ertzain, jendarme 1 eta 32 polizia, militar edo guardia zibil erretiratu. 829 hildako zifra hartzen duen txosten baten arabera 576 hildako [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n izan ziren, 123 [[Madrilgo Erkidegoa]]n, 54 [[Bartzelona]]n eta 42 [[Nafarroa Garaia|Nafarroan]]. Madril eta gero [[Donostia]] da hildako gehien izan dituen hiria: 95<ref>{{Erreferentzia|izena=Alonso,|abizena=Rogelio.|izenburua=Vidas rotas : historia de los hombres, mujeres y niños víctimas de ETA|argitaletxea=Espasa|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/639531711|isbn=9788467032789|pmc=639531711}}</ref>. ETAk hildakoen zerrenda osoa luzea bada, egon dira garrantzia berezia izan duten atentatuak, bai hildakoak garrantzia politiko handikoa zelako, edo sortutako erantzun politiko eta soziala nabarmena izan delako: {{zutabeak|kopurua=3| * [[José María Aguirre Larraona]] * [[Juan María de Araluce Villar]] * [[Ramón Baglietto]] * [[Pedro Antonio Blanco García]] * [[Miguel Ángel Blanco|Miguel Ángel Blanco Garrido]] * [[Manuel Broseta]] * [[Fernando Buesa]] * [[Tomás Caballero]] * [[Isaías Carrasco]] * [[Luis Carrero Blanco]] * [[Cristóbal Colón de Carvajal y Maroto]] * [[Manuel Giménez Abad]] * [[Dolores Gonzalez Katarain|Dolores Gonzalez Katarain, ''Yoyes'']] * [[Alberto Jiménez-Becerril]] * [[Joxe Mari Korta]] * [[José María Lidón]] * [[Ernest Lluch]] * [[José Luis López de Lacalle]] * [[Melitón Manzanas]] * [[José Javier Múgica Astibia]] * [[Fernando Múgica Herzog]] * [[Alberto Muñagorri]] * [[Antonio Muñoz Cariñanos]] * [[Santiago Oleaga]] * [[Gregorio Ordóñez]] * [[Joseba Pagazaurtundua]] * [[Alfonso Parada Ulloa]] * [[José Pardines Arcay]] * [[José María Portell]] * [[Luis Portero García]] * [[Emiliano Revilla]] * [[José María Ryan]] * [[Ricardo Sáenz de Ynestrillas Martínez]] * [[José Antonio Santamaría Vaqueriza]] * [[Carmen Tagle González]] * [[Francisco Tomás y Valiente]] * [[César Uceda Vera]] * [[Inaxio Uria]] }} === Bahiketak === [[Fitxategi:Prosopopeyo_tras_el_lazo_azul.jpg|thumb|ETAk egindako bahiketak salatzeko [[xingola urdina]] erabili izan da 1993tik aurrera. Azken hamarkadan PPk beste helburu batzuekin erabili izan du, adibidez [[José Luis Rodríguez Zapatero]]k ETArekin negoziatzearen aurka.]] Bahiketa gehienak [[ETA politiko-militarra]]k egin bazituen ere, ETAk (hausturaren aurretik zein ETAm-k ondoren) 21 bahiketa egin ditu bere historian zehar. Horietako gehienen helburua ekonomikoa izan zen, 14ena hain zuzen ere (ikerketa baten arabera 31,2 milioi euro lortu izan ditu horien bidez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Radiografía de los 86 secuestros de ETA|hizkuntza=es-ES|data=20150411073332|url=http://www.diariovasco.com/politica/201504/11/radiografia-secuestros-20150411000034-v.html|aldizkaria=diariovasco.com|sartze-data=2018-05-13}}</ref>). Beste bahiketa batzuek helburu politikoak lortzeko helburuarekin egin zituen ETAk: [[Miguel Ángel Blanco]] bizirik askatzearen truke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Miguel Ángel Blanco: el viaje que atropelló a ETA. Deia, Noticias de Bizkaia|hizkuntza=es-ES|url=http://www.deia.eus/2017/07/09/politica/euskadi/miguel-angel-blanco-el-viaje-que-atropello-a-eta|aldizkaria=Deia|sartze-data=2018-05-13}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> edo [[José Antonio Ortega Lara]] askatzearen truke<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=El acercamiento de los presos busca la libertad de Ortega Lara, según el, delegado del Gobierno|hizkuntza=es|data=1996-06-18|url=https://elpais.com/diario/1996/06/18/espana/835048828_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-13}}</ref> [[Euskal presoen sakabanaketa]]rekin amaitzea eskatzen zuten. [[José María Ryan]]en bahiketan [[Lemoizko zentral nuklearra]] eraistea eskatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=ETAm asesinó ayer a José María Ryan, ingeniero de la central nuclear de Lemóniz|hizkuntza=es|data=1981-02-07|url=https://elpais.com/diario/1981/02/07/espana/350348406_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. [[1993]]an [[Julio Iglesias Zamora]] bahitu zuen ETAk. [[Ajuria Eneako Ituna]] babesten zuten taldeek [[xingola urdin]]a erabiltzea proposatu zuten horren aurka egiteko, eta publikoki [[Euskal Herriko Bakearen Aldeko Koordinakundea]]k proposatu zuela esan zen<ref name=Xingola>{{Erreferentzia|izena=Ricardo|abizena=Zabalza|izenburua=Secuestrados!: 117 días en la encrucijada vasca|argitaletxea=Txalaparta|hizkuntza=es|data=1993|url=https://books.google.es/books?id=dTuySNU1B5oC&pg=PA65&lpg=PA65&dq=etb+lazo+azul&source=bl&ots=eGVxHeyU7z&sig=ER7vcD9S0Jt3SdqZyVc_3Bl2Yo8&hl=eu&sa=X&ved=0ahUKEwj2_4LxsoPbAhXDWBQKHUbNBTkQ6AEIQzAE#v=onepage&q=etb%20lazo%20azul&f=false|isbn=9788481369052|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Berriro ere hasi ziren [[Jose Maria Aldaia]]ren bahiketarekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=Los ciudadanos vuelven a lucir el lazo azul en solidaridad con Aldaya|hizkuntza=es|data=1995-05-11|url=https://elpais.com/diario/1995/05/11/espana/800143203_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta hortik aurrera bahiketa guztiekin. Ikurra ezagun egiteko [[ETB]]ko aurkezleak eramatera behartu zituzten, eta kaletik eramaten zuten herritarrak oso gutxi ziren (1.000tik bat baino gutxiago Nafarroan eta Araban, %0,5 baino gutxiago Bizkaia eta Gipuzkoan)<ref name="Xingola" />. Xingola urdina ETAk bahiketa bat egiten zuen bakoitzean erabili ohi zen, baina beranduago [[Alderdi Popular]]rak eta beste talde batzuek helburu partidistekin erabili izan dute<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Gesto por la Paz pide respeto al significado del lazo azul y reclama que no se use en "campañas con fines muy distintos"|hizkuntza=es-ES|data=2007-03-07|url=http://www.europapress.es/nacional/noticia-gesto-paz-pide-respeto-significado-lazo-azul-reclama-no-use-campanas-fines-muy-distintos-20070307124057.html|aldizkaria=europapress.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. === Estortsioa edo ''Iraultza zerga'' === {{sakontzeko|Iraultza zerga (ETA)}} ETAk enpresaburu eta negozio ezberdinetako jabeei ''[[Zerga Iraultzailea]]'' izena ematen zion dirua eskatzen zion, bere aurka ez ekitearen truke. ETAk bide honetatik zenbat pertsona estortsionatu dituen jakitea zaila bada ere, kalkulu batzuen arabera 10.000 pertsonei eskatu zitzaien, eta Gipuzkoan eskatzen zietenen %13k ordaintzen zuen, eta %5 eta %6 artean Araba, Bizkaia eta Nafarroan<ref>{{Erreferentzia|abizena=elEconomista.es|izenburua=Así era el negocio del impuesto revolucionario: ETA logró millones de euros extorsionando a 10.000 personas - EcoDiario.es|hizkuntza=es|url=http://ecodiario.eleconomista.es/terrorismo/noticias/8221300/03/17/Asi-era-el-negocio-del-impuesto-revolucionario-de-ETA-40-millones-extorsionando-a-10000-personas.html|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Bide honetatik lortutako dirua ETAren diru-sarrera nagusia zen, bahiketa eta banku-lapurretekin batera <ref>{{Erreferentzia|izenburua=A mano armada. Los inicios de la extorsión y la violencia de ETA contra el sector empresarial (1958-1977). // Armed robbery. The beginnings of ETA extortion and violence against the business sector (1958-1977).| Sancho el Sabio : revista de cultura e investigación vasca|hizkuntza=es-ES|url=http://revista.sanchoelsabio.eus/index.php/revista/article/view/119|aldizkaria=revista.sanchoelsabio.eus|sartze-data=2018-05-13}}</ref> . [[Mikel Buesa]]ren arabera 115 milioi euro lortu izan ditu horrela ETAk bere existentzia osoan<ref>{{Erreferentzia|izena=La|abizena=Razón|izenburua=El «impuesto revolucionario» ha financiado a ETA desde hace 40 años|hizkuntza=es-ES|url=https://www.larazon.es/historico/9776-el-impuesto-revolucionario-ha-financiado-a-eta-desde-hace-40-anos-ULLA_RAZON_372710|aldizkaria=www.larazon.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. 2011n enpresariek dagoeneko ''iraultza zerga'' eskatzen ez zietela nabarmendu zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazpiur: "ETAk iraultza zerga bertan behera utzi izana da inbertsiorik onena"|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/debagoiena/1386609108118-lazpiur-etak-iraultza-zerga-bertan-behera-utzi-izana-da-inbertsiorik-onena|aldizkaria=https://goiena.eus|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. === Zaurituak === Eusko Jaurlaritzaren arabera ETAk eta beste erakundu batzuek 3.390 zauritu eragin dituzte<ref name=":2" />. Era berean, txosten batean kale borroka ekintzak ere eragin dituzten zaurituak ETAri leporatzen zaizkio.<ref name="EJ" /> Benetako zauritu kopurua zehaztea oso ariketa zaila da, egindako atentatu guztiak direla eta. Badira ere atentatuetatik bizirik atera ziren hainbat pertsona esanguratsu, gerora ETAren biktimen sinbolo ezberdin bilakatu direnak, tartean [[Irene Villa]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=LaInformacion|izenburua=Se cumplen 25 años del atentado de ETA al que sobrevivió Irene Villa|hizkuntza=es-ES|url=https://www.lainformacion.com/disturbios-conflictos-y-guerra/terrorismo/cumplen-anos-atentado-Irene-Villa_0_963504864.html|aldizkaria=La Información|sartze-data=2018-05-13}}</ref> edo [[Gorka Landaburu]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Herido el periodista Gorka Landaburu al abrir un paquete bomba en su casa|url=http://www.elmundo.es/elmundo/2001/05/15/espana/989916142.html|aldizkaria=www.elmundo.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. === Deserriratuak === {{Sakontzeko|Euskal Herriko demografia}} Eztabaida dago ere ETAk eragindako deserriratu kopuruaren inguruan. ETAren biktimen talde batzuek eta espainiar prentsak 200.000 baino gehiago izan direla esan izan du<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena=ABC|izenburua=ETA ha provocado más exiliados del País Vasco que la Guerra Civil en toda España {{!}} Sociedad {{!}} Sociedad - Abc.es|url=http://www.abc.es/hemeroteca/historico-28-09-2007/abc/Sociedad/eta-ha-provocado-mas-exiliados-del-pais-vasco-que-la-guerra-civil-en-toda-espa%C3%B1a_164997577227.html|aldizkaria=ABC|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Pablo Alcaide|abizena=Guindo|izenburua=Evolución de la población española en el siglo XX, por provincias y comunidades autónomas|argitaletxea=Fundacion BBVA|hizkuntza=es|abizena2=Guindo|abizena3=Fernández|izena2=Pedro Alcaide|izena3=Paulino García|data=2006|url=https://books.google.es/books?id=0xm6uFmTif4C&pg=PA43&dq=Evoluci%C3%B3n+de+la+poblaci%C3%B3n+espa%C3%B1ola+en+el+siglo+XX&hl=es&sa=X&ei=6wK5T8KuLNOKhQew3OCYCQ&redir_esc=y#v=onepage&q=Pa%C3%ADs%20Vasco&f=false|isbn=9788496515451|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=La|abizena=Razón|izenburua=Arteta da voz a los 200000 exiliados del nacionalismo vasco|hizkuntza=es-ES|url=https://www.larazon.es/historico/arteta-da-voz-a-los-200-000-exiliados-del-nacionalismo-vasco-PJLA_RAZON_49307|aldizkaria=www.larazon.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta [[Antonio Basagoiti]] PPko lider izan zenak 309.000 pertsona "falta zirela" adierazi zuen<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Basagoiti recuerda que el PP tiene mayoría absoluta y el voto para los exiliados por la amenaza de ETA "es de justicia"|url=https://www.telecinco.es/informativos/nacional/Basagoiti-PP-exiliados-ETA-justicia_0_1416450676.html|aldizkaria=telecinco|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Espainiako Alderdi Popularrak ere zenbaki 200.000 deserriratuen zenbakia mantendu du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El voto de los "exiliados" vascos o cómo manipular el cuerpo electoral|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/zonacritica/exiliados-vascos-manipular-cuerpo-electoral_6_56754339.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Datu hauek zalantzan jarri dituzte beste egile batzuek<ref name=":2" /><ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=Los 200.000 o 300.000 exiliados vascos|hizkuntza=es|url=http://www.malaprensa.com/2012/05/los-200000-o-300000-exiliados-vascos.html|aldizkaria=www.malaprensa.com|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=La gran MENTIRA de los 200.000 exiliados vascos|hizkuntza=es-ES|data=2011-10-28|url=https://arabatik.wordpress.com/2011/10/28/la-gran-mentira-de-los-200-000-exiliados-vascos/|aldizkaria=Arabatik|sartze-data=2018-05-13}}</ref>, eta zentsoaren %10 izango zela nabarmendu dute kazetari batzuek, hau da, Arrasate bezalako herri batean 1.600 pertsonek herria utzi zutela esan nahiko luke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rebelion. Exiliados: Los de Tafalla a Tafalla|url=http://www.rebelion.org/noticia.php?id=146053|aldizkaria=www.rebelion.org|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. == ETAri babesa == === Babes politikoa === === Babes soziala === [[Fitxategi:Eta herriarekin amara 2017.jpg|thumb|"ETA herriarekin, herria zuekin" pintada [[Donostia]]n.]] === Kale borroka === Espainiako segurtasun indarrek ETAri [[kale borroka]] erabiltzea leporatzen zioten, ETA eta haren «ingurua» erakunde beraren partetzat hartuta.<ref>{{es}} Centro de Análisis y Prospectiva: [https://web.archive.org/web/20031125224056/http://www.guardiacivil.org/quesomos/organizacion/organosdeapoyo/gabinete/cap/nota02.jsp «La kale borroka y la estrategia de ETA»], Guardia Zibila.</ref><ref>{{es}} [http://www.mir.es/press/la-operacion-de-la-policia-contra-el-terrorismo-callejero-permite-esclarecer-hasta-el-momento-al-menos-once-ataques-de-kale-borroka-6161?locale=es «La operación de la Policía contra el terrorismo callejero permite esclarecer hasta el momento al menos once ataques de “kale borroka”»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa, 2007-10-19.</ref> [[Ezker abertzalea|Ezker abertzaletik]] zein ekintza mota horien egileek berek beti ukatu izan dute ETAren eta kale borrokaren arteko lotura hori izan denik.<ref>{{Erreferentzia | abizena = Mujika | izena = Gari | izenburua = Lucha política bajo las capuchas y los cócteles | egunkaria = Gara | argitaratze-lekua = Donostia | data= abuztuaren 30a, 2008 | urtea = 2008 | hila = Abuztua | hizkuntza = es | url = http://www.rebelion.org/noticia.php?id=71990 | eskuratze data = 2011-11-17}}</ref> == ETAri erantzuna == === Erantzun politikoa === {{sakontzeko|Ajuriaeneko Ituna|ZEN plana}} === Dena da ETA eta ilegalizazioak === {{sakontzeko|Espainiako Alderdien Legea|Dena da ETA}} ETAren aurka egiteko helburuarekin [[Espainiako Alderdien Legea|Alderdien Legea]] egin zuten. Horren ondorioz, [[ENAM]]ekin harremana zuten alderdi politikoak ilegalak bihurtu ziren 2003. urtetik 2011ra. === ETAkideen aurkako neurri legalak === ==== Presoak ==== {{nagusia|Euskal Preso Politikoen Kolektiboa}} [[Fitxategi:71496-EPPKko_kideen_sakabanaketa.svg|thumb|[[Euskal presoen sakabanaketa]] [[EPPK]]k 300 preso zituen unean. 300 preso horietatik bost baino ez zeuden Euskal Herriko gartzelatan.]] [[1977ko Espainiako Amnistia Legea]]ren ondotik eta gaur egun arte, ETArekin zein bere postulatuak defenda ditzakeen beste taldeetako hainbat kide preso izan dira (ikus [[Dena da ETA]]). ETAk bere presoak [[preso politiko]] direla defendatzen zuen, eta hala egiten zuten ere herritar askok. ETArekin lotura izatea leporatuta 30.000 pertsona inguru izan dira atxilotuak historian zehar, eta horietatik 8.172 etakide izatea leporatu diete; 1977tik 2001era arte 4.770 preso izan ziren<ref name="euskonews">{{erreferentzia|url=http://www.euskonews.com/0256zbk/gaia25604_01.html|argitaletxea=Euskonews|izenburua= DATOS SIGNIFICATIVOS DEL CONFLICTO VASCO, 1968–2003}}</ref>. Batez ere 2000ko hamarkadatik aurrera [[ezker abertzale]]ko erakundeetako kideak kartzelaratzen hasi ziren, preso kopurua asko handituz. Presoen aurka hainbat neurri legal hartu dira, "salbuespeneko lege" gisa hartu direnak esparru ezberdinetan<ref>{{Erreferentzia|izena=Alfons|abizena=Lopez Tena|izenburua=«Salbuespeneko arauak kentzeko, etengabeko mobilizazioa behar da»|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1483/008/001/2011-12-04/salbuespeneko_arauak_kentzeko_etengabeko_mobilizazioa_behar_da.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. [[Aljerko eztabaidak|Aljerko eztabaiden]] porrotaren ostean [[Ajuriaeneko ituna]]k [[euskal presoen sakabanaketa|sakabananetaren]] erabilerarekin hasi zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=EPPK|izenburua=Sakabanaketak 25 urte: amaitzeko garaia da|hizkuntza=eu|data=2014-09-23|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/gara_2014-09-24-07-00/hemeroteca_articles/sakabanaketak-25-urte-amaitzeko-garaia-da|aldizkaria=GARA|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Ofizialki [[1989]]ko [[maiatzaren 4]]an hasi zen, eta [[Enrique Múgica]]k iragarri zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=(Co)Responsables de la dispersión|hizkuntza=es|data=2014-07-13|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/gara_2014-07-13-07-00/hemeroteca_articles/co-responsables-de-la-dispersion|aldizkaria=GARA|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Hasiera batean EAJ, PSE eta PPren babesa izan zuen neurri honek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC (Madrid) - 12/02/1998, p. 20 - ABC.es Hemeroteca|hizkuntza=es|url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1998/02/12/020.html|aldizkaria=hemeroteca.abc.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El PNV colaboró en la política de dispersión|url=http://www.elmundo.es/elmundo/1998/febrero/12/nacional/pnvpresos.html|aldizkaria=www.elmundo.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref> Geroztik Espainiak zein Frantziak erabili dute sakabanaketa. Sakabanaketaren ondorioz 16 pertsona hil dira presoak bisitatzera zihoazela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxerat - Sakabanaketa|hizkuntza=eu-es|url=http://www.etxerat.info/hpresoak/Sakabanaketa/ald/albisteak_eu/13/ind|aldizkaria=www.etxerat.info|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. 2017an Frantziako Gobernuak iragarri zuen preso batzuk [[Mont-de-Marsan]]eko kartzelara gerturatuko zituela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Francia cumple sus 'líneas rojas' en el primer acercamiento de etarras|hizkuntza=es|url=http://www.elmundo.es/pais-vasco/2018/02/27/5a954fb7468aeb2e3c8b4635.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Presoen aurka hartutako beste neurri bat gehienezko zigorraren handitzea izan da. Neurri horietako bat [[Parot doktrina]] izenarekin ezagutzen dena martxan jartzea izan zen. Espainiako [[1973ko Zigor Kodea]]rekin zigortutako presoek gehienez 30 urte egin zitzaketen ordura arte kartzelan, legez. Muga horri Zigor Kode hark ahalbidetzen zituen espetxe onurak ezarrita, urtetan murrizten zen espetxealdia 2006ra arte. Urte horretan, baina, Espainiako Auzitegi Gorenak hori aldatu zuen: presoei zigorra arintzeko neurriak jasotako zigor bakoitzari ezartzeko agindu zuen, eta ez, ordura arte bezala, espetxean pasa beharreko gehienezko urte kopuruari. Aldaketa jada zigorra ezarria zuten presoei ezarri zien, irteera eguna atzeratuz<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Estrasburgok 'Parot doktrina' baliogabetu eta Del Rio espetxean legez kanpo dagoela ebatzi du|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/albisteak/84937/estrasburgok_ebatzi_du_legez_kanpo_dutela_del_rio_espetxean.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. 2012an [[Europako Giza Eskubideen Auzitegia]]k bertan behera utzi zuen neurri hau, legezkoa ez zela iritzita<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Estrasburgo, 'Parot doktrinaren' kontra|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/paperekoa//002/001/2012-07-11/estrasburgo_parot_doktrinaren_kontra.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. Kartzelan denbora gehiago emateko beste neurri bat [[7/2003 Lege Organikoa]] izan zen. Honen arabera, 2003tik aurrera epaitutako kasuetan 30 urtetatik 40 urtera pasa zen gehienezko kartzelaldia<ref>{{Erreferentzia|izena=Carmen Paloma González|abizena=Pastor|izenburua=Análisis de la Ley Orgánica 7/2003, de 30 de junio, de medidas de reforma para el cumplimiento íntegro y efectivo de las penas: examen de su constitucionalidad|hizkuntza=es|data=2003|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=741102|aldizkaria=Actualidad penal|alea=40|issn=0213-6562|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. 2015ean Alderdi Popularrak "''Etengabeko Kartzelaldi Berrikusgarria''" onartu zuen, bizi osoko kartzela ''de facto'' ezarriz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Congreso aprueba la prisión permanente revisable con el único apoyo del Partido Popular - RTVE.es|hizkuntza=es-ES|data=2015-03-26|url=http://www.rtve.es/noticias/20150326/congreso-aprueba-prision-permanente-revisable-unicos-votos-del-partido-popular/1123040.shtml|aldizkaria=RTVE.es|sartze-data=2018-05-13}}</ref>. <center>'''Preso kopuruaren bilakaera'''</center> <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.8) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.3,0.2,0.8) ImageSize = width:1100 height: 400 PlotArea = left:30 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:800 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:200 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:200 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1978 text:1978 bar:1979 text:1979 bar:1980 text:1980 bar:1981 text:1981 bar:1982 text:1982 bar:1983 text:1983 bar:1984 text:1984 bar:1985 text:1985 bar:1986 text:1986 bar:1987 text:1987 bar:1988 text:1988 bar:1989 text:1989 bar:1990 text:1990 bar:1991 text:1991 bar:1992 text:1992 bar:1993 text:1993 bar:1994 text:1994 bar:1995 text:1995 bar:1996 text:1996 bar:1997 text:1997 bar:1998 text:1998 bar:1999 text:1999 bar:2000 text:2000 bar:2001 text:2001 bar:2002 text:2002 bar:2003 text:2003 bar:2004 text:2004 bar:2005 text:2005 bar:2006 text:2006 bar:2007 text:2007 bar:2008 text:2008 bar:2009 text:2009 bar:2010 text:2010 bar:2011 text:2011 bar:2012 text:2012 bar:2013 text:2013 bar:2014 text:2014 bar:2015 text:2015 bar:2016 text:2016 bar:2017 text:2017 bar:2018 text:2018 PlotData= color:barra width:15 align:left bar:1978 from: 0 till:102 bar:1979 from: 0 till:117 bar:1980 from: 0 till:265 bar:1981 from: 0 till:435 bar:1982 from: 0 till:435 bar:1983 from: 0 till:331 bar:1984 from: 0 till:419 bar:1985 from: 0 till:369 bar:1986 from: 0 till:477 bar:1987 from: 0 till:504 bar:1988 from: 0 till:541 bar:1989 from: 0 till:564 bar:1990 from: 0 till:499 bar:1991 from: 0 till:529 bar:1992 from: 0 till:494 bar:1993 from: 0 till:578 bar:1994 from: 0 till:554 bar:1995 from: 0 till:547 bar:1996 from: 0 till:531 bar:1997 from: 0 till:559 bar:1998 from: 0 till:526 bar:1999 from: 0 till:453 bar:2000 from: 0 till:521 bar:2001 from: 0 till:534 bar:2002 from: 0 till:650 bar:2003 from: 0 till:680 bar:2004 from: 0 till:719 bar:2005 from: 0 till:664 bar:2006 from: 0 till:610 bar:2007 from: 0 till:709 bar:2008 from: 0 till:762 bar:2009 from: 0 till:750 bar:2010 from: 0 till:713 bar:2011 from: 0 till:703 bar:2012 from: 0 till:607 bar:2013 from: 0 till:527 bar:2014 from: 0 till:482 bar:2015 from: 0 till:427 bar:2016 from: 0 till:366 bar:2017 from: 0 till:314 bar:2018 from: 0 till:282 PlotData= bar:1978 at:102 fontsize:S text: 102 shift:(-8,5) bar:1979 at:117 fontsize:S text: 117 shift:(-8,5) bar:1980 at:265 fontsize:S text: 265 shift:(-8,5) bar:1981 at:435 fontsize:S text: 435 shift:(-8,5) bar:1982 at:435 fontsize:S text: 435 shift:(-8,5) bar:1983 at:331 fontsize:S text: 331 shift:(-8,5) bar:1984 at:419 fontsize:S text: 419 shift:(-8,5) bar:1985 at:369 fontsize:S text: 369 shift:(-8,5) bar:1986 at:477 fontsize:S text: 477 shift:(-8,5) bar:1987 at:504 fontsize:S text: 504 shift:(-8,5) bar:1988 at:541 fontsize:S text: 541 shift:(-8,5) bar:1989 at:564 fontsize:S text: 564 shift:(-8,5) bar:1990 at:499 fontsize:S text: 499 shift:(-8,5) bar:1991 at:529 fontsize:S text: 529 shift:(-8,5) bar:1992 at:494 fontsize:S text: 494 shift:(-8,5) bar:1993 at:578 fontsize:S text: 578 shift:(-8,5) bar:1994 at:554 fontsize:S text: 554 shift:(-8,5) bar:1995 at:547 fontsize:S text: 547 shift:(-8,5) bar:1996 at:531 fontsize:S text: 531 shift:(-8,5) bar:1997 at:559 fontsize:S text: 559 shift:(-8,5) bar:1998 at:526 fontsize:S text: 526 shift:(-8,5) bar:1999 at:453 fontsize:S text: 453 shift:(-8,5) bar:2000 at:521 fontsize:S text: 521 shift:(-8,5) bar:2001 at:534 fontsize:S text: 534 shift:(-8,5) bar:2002 at:650 fontsize:S text: 650 shift:(-8,5) bar:2003 at:680 fontsize:S text: 680 shift:(-8,5) bar:2004 at:719 fontsize:S text: 719 shift:(-8,5) bar:2005 at:664 fontsize:S text: 664 shift:(-8,5) bar:2006 at:610 fontsize:S text: 610 shift:(-8,5) bar:2007 at:709 fontsize:S text: 709 shift:(-8,5) bar:2008 at:762 fontsize:S text: 762 shift:(-8,5) bar:2009 at:750 fontsize:S text: 750 shift:(-8,5) bar:2010 at:713 fontsize:S text: 713 shift:(-8,5) bar:2011 at:703 fontsize:S text: 703 shift:(-8,5) bar:2012 at:607 fontsize:S text: 607 shift:(-8,5) bar:2013 at:527 fontsize:S text: 527 shift:(-8,5) bar:2014 at:482 fontsize:S text: 482 shift:(-8,5) bar:2015 at:427 fontsize:S text: 427 shift:(-8,5) bar:2016 at:366 fontsize:S text: 366 shift:(-8,5) bar:2017 at:314 fontsize:S text: 314 shift:(-8,5) bar:2018 at:282 fontsize:S text: 282 shift:(-8,5) TextData= fontsize:S pos:(20,10) text:Etxerat eta EPPKren datuak </timeline> ==== Errefuxiatuak ==== {{sakontzeko|Euskal errefuxiatuak (1961-)}} [[Fitxategi:Errefuxiatuak euskadin libre 01.jpg|thumb|'''Euskal errefuxiatuen''' aldeko [[pankarta]], [[1986]].]] [[1961]] urteaz geroztikako euskal [[iheslari|errefuxiatuak]] izan dira ETAko kide izan edo estatuaren jazarpena izan dutelako. Garai honetako lehen errefuxiatuak ETAren lehen atentatuaren ondoren espainiar poliziak egindako sarekadaren ondorioz izan zen, ekintzaile batzuk erbesteratu zirenean. Geroztik, milaka izan dira euskal errefuxiatuak, gehienetan [[Frantzia]]ra, bereziki [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrira]], ihes egindakoak, ETA erakundean nahiz borroka politikoan aritzeagatik. Han, frantses gobernuaren jazarpena jasan izan dute aldiro, atxiloketa eta deportazioen bitartez. Errefuxiatuei babesa emateko, elkartasun-taldeak antolatu ziren Ipar Euskal Herrian; horietan aski ezagunak izan ziren [[Errefuxiatuen aldeko Komiteak]]. Frantses gobernuaren jazarpenaz gainera, errefuxiatuek espainiar gobernuaren bortizkeria ere pairatu zuten, [[GAL]] erakundearen bitartez, besteak beste. ==== Deportazioa ==== XX. mendean, gehienbat 70. eta 80. hamarkadan Espainiako eta Frantziako gobernuak hainbat etakide gartzelan sartu beharrean deportatu zituen. Gaur egun ere Euskal Herrira bueltatu ezin diren ETAko (gaur egun gehien-gehienak etakide ohiak) deportatuak existititzen dira. Agian [[Sagarren denbora]] dokumentalagatik ezagunena [[Alfonso Etxegarai]] plentziarra da. [[São Tomé (uhartea)|Sao Toméko]] uhartean dago 1986tik eta bertatik ezin da legearen barruan atera. Bere garaian, Frantziak [[Yeu]] uhartera deportatu zituen hainbat etakide eta horren ondorioz uharte txiki hau Euskal Herrian ezaguna egin zen. ==== Poliziaren presentzia ==== [[Fitxategi:1067-Biztanleko polizia gehienetakoa duen EBko herrialdea.svg|thumb|Biztanleko polizia presentziarik handiena duen Europako herrialdea da Euskal Herria]] === ETAkideen aurkako neurri ilegal eta alegalak === ==== Gerra zikina eta kontrainsurjentzia ==== [[Fitxategi:Eugenio_gutierrez_tigre-01.jpg|thumb|[[Eugenio Gutierrez]], ''Tigre'', [[GAL]]ek hildako ETAko kideetako bat]] {{sakontzeko|Kontrainsurjentzia Euskal Herrian}} [[Espainiako Gobernua]]k ETAri aurre egiteko helburuarekin hainbeste ekintza eta estrategia erabili ditu. [[ZEN plana]] lege barruan eginiko plan ezagunenetariko bat da eta [[GAL]] aldiz Espainiako Gobernuaren legeetatik haratago joan zen estrategia militar ezagunena. ==== Errepresioak hildako gizabanakoak ==== [[Euskal Memoria Fundazioa]]ren zenbaketak dioenez, Estatuaren aparatuek edo Estatuaren aginduetara zihardutenek egindako ekintzen ondorioz eta, oro har, gatazkaren esparruan kokatutako gertakarien kariaz, 474 euskal herritar hil dira 1960tik 2010era bitartean. Heriotza horietan ardura zuzena izan dutenen artean, [[Guardia Zibila]] nabarmentzen da (119 hil) eta [[Espainiako Polizia Nazionala]] da bigarrena (82). Gehienak [[Gipuzkoa]]n (139 hil) eta [[Bizkaia]]n (104) hil zituzten. Tirokatuta hil zituzten 165, eta segadan 57. Gizonezkoak ziren 414 hil, eta emakumezkoak 62. Gipuzkoarrak 201, eta bizkaitarrak 138 (eta, herrialde horien barruan, hiriburuen ingurukoak gehienak: [[Donostialdea|Donostialdekoak]] 96, [[Bilboaldea|Bilbo Handikoak]] 87).<ref>Euskal Memoria Fundazioa: [http://www.euskalmemoria.com/cont/eu_ES/237/Bestelako+biktimak+argitara.html&format_id=13 ''Gatazkaren beste biktimak''].</ref> ==== Tortura salaketak ==== {{sakontzeko|Tortura#Tortura Euskal Herrian}} [[Tortura]] kasuak eta salaketak ugariak izan dira [[Hego Euskal Herria]]n, ETAren eta, oro har, [[ezker abertzalea|ezker abertzaleko]] kideen aurkako jazarpenean. [[Euskal Memoria Fundazioa]]k hainbat garaitako 4.716 tortura testigantza dokumentatu ditu, torturaren «iraunkortasunaren eta zigorgabetasunaren» erakusgarri.<ref>Jokin SAGARZAZU: [http://paperekoa.berria.info/harian/2012-11-30/008/001/_Torturaren_egia_osoa_jaso_dute_ezagutzak_bizikidetza_sendo_dezakeelakoan.htm «Ilunpean korapiloak askatzen»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2012-11-30.</ref> Salaketak ugariak izan arren, torturagatik zigortutako Estatuko funtzionarioak askoz gutxiago izan dira, nazioarteko hainbat erakundek salatu dutenez,<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/espana/ESPAnA/AMNISTiA_INTERNACIONAL_/AI/LEY_ANTITERRORISTA/Amnistia/Internacional/denuncia/ley/antiterrorista/elpepiesp/19821215elpepinac_8/Tes/ «Amnistía Internacional denuncia la ley antiterrorista»], ''El País'', 1982ko abenduaren 15a.</ref><ref>{{es}} [http://www.nodo50.org/tortura/informes/onu/INFORMERELATORTHEOVANBOVEN6.02.04.htm «Los derechos civiles y políticos, en particular las cuestiones relacionadas con la tortura y la detención. Informe del Relator Especial sobre la cuestión de la tortura, Theo van Boven»], Nazio Batuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluko Giza Eskubideen Batzordea, 2004ko otsailaren 6a.</ref> Espainiako «terrorismoaren aurkako» legeriak tortura errazten duten eremuei bide ematen dielako (nagusiki, atxilotuentzako inkomunikazio aldia, zeinaren arabera atxilotuak bost egunez egon daitezkeen poliziaren esku epailearen aurretik pasa arte).<ref>{{es}} [http://www.hrw.org/spanish/informes/2005/spain0105/5.htm «Medidas antiterroristas en España»], Human Rights Watch, 2004ko urtarrila.</ref> ETAren sorreratik, hainbat tortura kasu entzutetsu gertatu dira Euskal Herrian. ETAk burutu zituen lehenengo ekintzekin batera, Francoren erregimeneko poliziak ehundaka lagun atxilotu eta torturatu zituen. Torturek aurrera jarraitu zuten errepresio tresna sistematiko moduan frankismoak indarrean jarraitu zuen bitartean. [[Espainiako trantsizioa]]n ere ugari izan ziren tortura kasuak. Euskal Herriko gizartean eragin handia izan zuen kasu bat [[1981]]eko [[otsailaren 13]]an gertatu zen. Orduan, [[Joxe Arregi Izagirre]] etakidea hil zen [[Madril]]go ([[Espainia]]) ospitale batean, jasotako torturen ondorioz.<ref>{{es}} [http://www.elpais.com/articulo/espana/ARREGUI_IZAGUIRRE/_JOSe_/ETA_MILITAR/ETA/informe/forense/reconoce/Jose/Arregui/fue/torturado/elpepiesp/19810217elpepinac_4/Tes/ «El informe forense reconoce que José Arregui fue torturado»], ''El País'', 1981eko otsailaren 17a.</ref> Hiltzear zegoela, «Oso latza izan da» esaldi ezaguna esan zien gela berean zeuden beste bi presori. Haren omenez, torturaren aurkako Euskal Herriko kolektibo batzuek ''Torturaren Aurkako Eguna'' izendatu dute [[otsailaren 13]]a.<ref>{{es}} [http://lahaine.org/index.php?blog=4&p=12489 «13 de Febrero, dia contra la tortura en Euskal Herria, Aniversario del asesinato de Joxe Arregi»], 2006ko otsailaren 10a.</ref> Aurrerago, 1986 urtean, [[Mikel Zabaltza Garate|Mikel Zabaltza]] [[orbaizeta|orbaiztar]] gaztea [[Guardia Zibila]]k atxilotu ondoren, hilda agertu zen [[Bidasoa|Bidaso]] ibaian, eskuak eskuburdinez lotuta zituela. Poliziek ihes egin zuela esan zuten arren, aurrerago torturaren ondorioz hil zutela jakin zen, Zabaltzak biriketan zuen [[ur]]a zela eta, beste hainbat ebidentziaren artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=El análisis del agua que contenían los pulmones de Zabalza ratifica que murió ahogado en el Bidasoa|hizkuntza=es|data=1986-01-09|url=https://elpais.com/diario/1986/01/09/espana/505609206_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones El|abizena=País|izenburua=Reportaje {{!}} El gran amañador en el 'caso Zabaltza'|hizkuntza=es|data=1996-05-13|url=https://elpais.com/diario/1996/05/13/espana/831938422_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2018-05-04}}</ref><ref>{{es}} [http://www.elmundo.es/1997/04/15/espana/15N0023.html «Un informe del Cesid confirma que Zabalza murió en Intxaurrondo»], ''El Mundo'', 1997ko apirilaren 15a.</ref> Denboran aurrera eginez, beste hamaika kasuren artean, aipagarri dira [[Unai Romano]] gasteiztar gaztearena, atxiloalditik burua ubelduraz josia atera zena<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Unai Romanok Europara jo du tortura salatzeko|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.berria.eus/albisteak/30172/Unai_Romanok_Europara_jo_du_tortura_salatzeko.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2018-05-04}}</ref> edota [[Martxelo Otamendi]] kazetariarena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egunkaria aurrera » Martxelo Otamendi, Egunkariako zuzendaria: tortura salaketa|url=http://egunkaria.info/?p=6|aldizkaria=egunkaria.info|sartze-data=2018-05-04}}</ref>. [[2010]]ean, oraindik, lau [[guardia Zibila|guardia zibil]] zigortu zituzten bi etakide gogor torturatzeagatik.<ref>[https://web.archive.org/web/20120429095200/http://berria.info/albisteak/46365/lau_guardia_zibil_zigortu_ditu_gipuzkoako_probintzi_auzitegiak_portu_eta_sarasola_torturatzeagatik.htm «Lau guardia zibil zigortu ditu Gipuzkoako Probintzia Auzitegiak Portu eta Sarasola torturatzeagatik»], ''Berria'', 2010eko abenduaren 30a.</ref> 2012ko otsailaz geroztik (ETAk ekintza armatuak behin betiko utzi eta hilabete gutxira), tortura salaketarik ez du jaso [[Torturaren Aurkako Taldea]]k (TAT). Aurrerakada historikoa den arren, inkomunikazioa oraindik indarrean denez, tortura amaitutzat ezin dela jo adierazi zuen TATek.<ref name="UrtebetekoArnasa">[http://paperekoa.berria.info/harian/2013-02-22/018/001/urtebeteko_arnasa.htm#despiezea1 «Urtebeteko arnasa»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Berria'', 2013-02-22.</ref> ==== Hildako etakideak ==== {{sakontzeko|Zerrenda:Hildako etakide eta beste batzuk}} == Kide nabarmenak == {{sakontzeko|Zerrenda:ETAko buruzagiak omen zirenak}} {{zutabeak|kopurua=3| * [[Josu Abrizketa Korta]] * [[Jon Agirre Agiriano|Jon Agirre Agiriano (''Elurtxuri'')]] * [[Itziar Aizpurua]] * [[Mikel Albisu|Mikel Albizu Iriarte (''Mikel Antza'')]] * [[Julen Atxurra]] * [[Txillardegi|Jose Luis Alvarez Enparanza (''Txillardegi'')]] * [[Jose Luis Álvarez Santacristina|Jose Luis Álvarez Santacristina (''Txelis'')]] * [[Bittor Arana]] * [[Jose Javier Arizkuren Ruiz|Jose Javier Arizkuren Ruiz (''Kantauri'')]] * [[Arantza Arruti]] * [[Mikel Garikoitz Aspiazu Rubina|Mikel Garikoitz Aspiazu Rubina (''Txeroki'')]] * [[Lourdes Auzmendi]] * [[Mikel Azurmendi]] * [[Jose Miguel Beñaran Argala|José Miguel Beñarán (''Argala'')]] * [[Patxi Biskert]] * [[Vicente Carrión]] * [[Arturo Cubillas]] * [[Ione Dorronsoro]] * [[Unai Dorronsoro]] * [[Jose Maria Eskubi]] * [[Félix Ignacio Esparza Luri]] * [[Jon Etxabe]] * [[Xabier Etxebarrieta|Txabi Etxebarrieta]] * [[Eugenio Etxebeste|Eugenio Etxebeste (''Antxon'')]] * [[Alfonso Etxegarai]] * [[Ibón Fernández de Iradi|Ibón Fernández de Iradi (''Susper'')]] * [[Francisco Javier García Gaztelu|Francisco Javier Garcia Gaztelu (''Txapote'')]] * [[Jorge Garcia Sertutxa]] * [[Jose Luis Geresta Mujika|Jose Luis Geresta Mujika (''Oker'')]] * [[Enrike Gezalaga]] * [[Eneko Gogeaskoetxea]] * [[Arkaitz Goikoetxea Basabe]] * [[Dolores Gonzalez Katarain|Dolores Gonzalez Katarain (''Yoyes'')]] * [[Jokin Gorostidi]] * [[Ignacio Gracia|Ignacio Gracia Arregi (''Iñaki de Renteria'')]] * [[Arnaltz Gisasola]] * [[Julen Kaltzada]] * [[Juan Karlos Ioldi]] * [[Maria Soledad Iparragirre|Maria Soledad Iparragirre (''Anboto'')]] * [[Eneko Irigarai]] * [[Aitzol Iriondo|Aitzol Iriondo (''Gurbitz'')]] * [[Txomin Iturbe|Domingo Iturbe Abasolo (''Txomin'')]] * [[Patxi Iturrioz]] * [[Xabier Izaga]] * [[Xabier Izko de la Iglesia]] * [[Iñaki de Juana|Iñaki de Juana Chaos]] * [[Jon Juaristi]] * [[Antton Karrera]] * [[Mikel Karrera Sarobe|Mikel Karrera Sarobe (''Ata'')]] * [[Xabier Larena]] * [[Jon Larrinaga Apraiz]] * [[Imanol Larzabal]] * [[Juan Maria Lizarralde Urreta|Juan Maria Lizarralde Urreta (''Heavy'')]] * [[Roberto Lertxundi]] * [[Gregorio López Irasuegi]] * [[Xabier López Peña|Xabier López Peña (''Thierry'')]] * [[Julen Madariaga]] * [[Idoia Mendizabal]] * [[Eustakio Mendizabal|Eustakio Mendizabal Benito (''Txikia'')]] * [[Francisco Mujika Garmendia|Francisco Mujika Garmendia (''Pakito'')]] * [[Mario Onaindia]] * [[Arnaldo Otegi]] * [[Joseba Pagazaurtundua]] * [[Gorka Palacios]] * [[Juan Paredes|Juan Paredes Manot (''Txiki'')]] * [[Unai Parot|Henri Parot (''Unai'')]] * [[Iñaki Pikabea|Iñaki Pikabea (''Piti'')]] * [[David Pla Martín]] * [[Balbino Sáenz Olarra|Balbino Sáenz Olarra (''Ermilo'')]] * [[Jose Mari Sagardui|Jose Maria Sagardui (''Gatza'')]] * [[Iñaki Sarasketa Ibañez]] * [[Joseba Sarrionandia]] * [[José Francisco Segurola]] * [[Bixente Serrano]] * [[Antonio Troitiño Arranz]] * [[Andoni Unzalu]] * [[Teo Uriarte]] * [[Josu Urrutikoetxea]] * [[Jesus Mari Zabarte|Jesus Mari Zabarte Arregi (''Garratz'')]] * [[Eneko Zarrabeitia|Eneko Zarrabeitia (''Sorgin'')]] * [[Juan Jose Zubieta Zubeldia]] * [[Mikel Zubimendi]] * [[Xabier Zumalde]] }} == ETAren agiriak eta elkarrizketak == <div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;"> * 1964ko urtarrilaren 1a. [http://euskalherria.indymedia.org/media/2010/05//69106.pdf Euskal Herriari ETAk dei]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: ETAren historiako lehen agiria * 1970 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1970n57.pdf ZUTIK 57.zk.] * 1970 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1970n58.pdf ZUTIK 58.zk.] * 1970 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1970n59.pdf ZUTIK 59.zk.] * 1971 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1971n61.pdf ZUTIK 61.zk.] * 1971 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1971n62.pdf ZUTIK 62.zk.] * 1972 [http://ddd.uab.cat/pub/ppc/zutik/zutik_a1972n63.pdf ZUTIK 63.zk.] * 1973ko abendua. [http://etoilerouge.chez-alice.fr/docrevinter/comm.pdf ETA: Communiqués au sujet de l'exécution de Carrero Blanco] * 1979. Argalaren hilketaren ondoren kasete zinta batean zabaldutako grabazioa (50 minutu) [http://www.archive.org/download/ArgalarenTestamentua_370/ArgalarenTestamentua.mp3 Argalaren hilketa: Sarrera, ETAren kokapen politikoa, Argalaren mezua, ETAren agiria Euskal Herriari] * 1995eko apirila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/alternatibade.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Euskal Herriarentzako Alternatiba Demokratikoa. * 1995eko apirilaren 20a. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Jose Mª Aznar PPko buruzagizenaren aurkako atentatua bere gain hartzen du eta Alternatiba Demokratikoan sakontzea eskatzen du. * 1998ko abuztua. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/akordioa1.htm 1998ko akordioa (ETA-EAJ-EA)] * 1998ko iraila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta14.htm ETAk EAJri BIDALITAKO GUTUNA] * 1998ko iraila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta2.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Suetenaren iragarpena * 1998ko azaroaren 5a. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta3.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Lizarra-Garazi hitzarmenaz * 1998ko abendua. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta12.htm Euskadi Ta Askatasunaren agiria] * 1999ko urtarrilaren 23a. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta13.htm ETAren AGIRIA KOMUNIKABIDEEI BURUZ] * 1999ko otsaila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta4.htm Euskadi Ta Askatasuna ERAKUNDE ARMATUAREN AGIRIA] * 1999ko maiatza. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/elkarrizketa.htm E.T.A.rekin ELKARRIZKETA GARA" eta" EGUNKARIA"n] * 1999ko ekaina. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta5.htm Euskadi Ta Askatasunaren prentsa oharra] * 1999ko abuztua. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta6.htm Euskadi Ta Askatasunaren prentsa oharra] * 1999ko abuztua. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta7.htm Euskadi Ta Askatasunaren agiria] * 1999ko urria. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta8.htm ETAren agiria] * 1999ko azaroa. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/elkarrizketa1.htm ETAri ELKARRIZKETA] * 1999ko azaroa. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta9.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Suetenaren amaiera * 2000ko otsaila. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta11.htm ETAren agiria Euskal Herriari] * 2000ko azaroa. [http://www.argia.com/bakegintza/htdocs/eta15.htm ETAren agiria Euskal Herriari] * 2002ko ekainaren 11. [https://web.archive.org/web/20030415143842/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/agiria2.pdf ETAren Agiria Europako Instituzio eta hiritarrei.] * 2002ko abuztuaren 10a. [https://web.archive.org/web/20030816055340/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/eta_agiria_abuztua_eus.pdf ETAren Agiria.] * 2002ko irailaren 27a. [https://web.archive.org/web/20021204192225/http://www.egunkaria.com/020929/gaur/euskalherria/p00006002.html ETAren agiria Euskal Herriari] PP eta PSOEren egoitzen eta ekimenen aurka ekingo diola iragarri du. * 2002ko irailaren 27a. [https://web.archive.org/web/20021204192225/http://www.egunkaria.com/020929/gaur/euskalherria/p00006002.html ETAren agiria Euskal Herriari "Agur eta Ohore"] Hodei Galarraga eta Egoitz Gurrutxaga ETAko kide zirela aitortu eta Juan Carlos Beiro guardia zibilaren hilketa bere gain hartu zituen. * 2002ko abenduaren 5a. [https://web.archive.org/web/20030816033344/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/eta_agiria_04122002.pdf ETAren Agiria.] * 2003ko martxoa. [https://web.archive.org/web/20040804044238/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/aberri_eta.doc ETA-ren Aberri Eguneko agiria Euskal Herriari] * 2003ko ekainaren 5a. [https://web.archive.org/web/20040727113956/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/eta_agiria_ekaina.pdf ETAren Agiria Euskal Herriari.] * 2003ko abendua. [https://web.archive.org/web/20040804044238/http://www.gara.net/dokumentoak/artxiboak/eta_oharra_29122003.rtf ETAren Oharra.] Bergarako proposamenak aurrera egin dezan "beharrezko neurri guztiak" hartuko zituela esan zuen. * 2005eko irailaren 27a. [http://paperekoa.berria.info/papera_inprimatu.php?htmla=BERRIA&urtea=y2005&hilabetea=m09&eguna=d20050927&orria=p00008816 Euskadi Ta Askatasunaren agiria]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} PP eta PSOEren egoitzen eta ekimenen aurka ekingo diola iragarri dU. * 2006ko martxoa. [https://web.archive.org/web/20120429094919/http://berria.info/albisteak/13790/ETAren_agiria.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Igor Anguloren heriotzaren gainean * 2006ko martxoa. [https://web.archive.org/web/20120429094919/http://berria.info/albisteak/13790/ETAren_agiria.htm ETAren agiria Euskal Herriari] * 2006ko martxoaren 22an. [http://www.argia.com/etarensuetena.pdf ETAren agiria]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Suetenaren aldarrikapena, laburpena * 2006ko martxoaren 23an. [https://wikisource.org/wiki/ETAren_Adierazpena_Euskal_Herriari_%282006%29 ETAren Adierazpena Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Suetenaren aldarrikapena, luzeagoa. * 2006ko ekaina. [http://www.gara.net/idatzia/20060615/art168994.php ETAren agiria Frantziako iritzi publikoari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2006ko abuztua. [http://www.gara.net/idatzia/20060818/art177018.php Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Suetena aldarrikatu eta 5 hilabetetarako balantzea * 2007ko urtarrila. [http://www.larrabetzu.org/gaztelumendi/?p=126 ETAren agiria Euskal Herriari] * 2007ko apirila. [http://www.gara.net/paperezkoa/20070408/12121/eu/Erasoak/desagertzen/badira/prest/gaude/biolentziarik/gabeko/eszenario/batekin/konpromiso/sendoak/hartzeko/ ETAri elkarrizketa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara.net''. * 2007ko ekaina. [https://web.archive.org/web/20120429094912/http://berria.info/albisteak/21229/Su-eten_iraunkorra_bertan_behera_uztea_erabaki_du_ETAk_gaur_gauerditik_aurrera.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Suetenaren amaiera. * 2007ko iraila. [http://gara.naiz.info/paperezkoa/20070909/37277/es/ETA-afirma-que-Zapatero-ha-dicho-no-todos-nuestros-esfuerzos-impulsar-proceso-resolutivo-/ ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2007ko abendua. [http://www.gara.net/paperezkoa/20071215/53507/eu/Euskadi/ta/Askatasunaren/agiria/Euskal/Herriari/ ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2007ko abendua. [http://www.gara.net/paperezkoa/20080102/55836/eu/Euskadi/ta/Askatasunaren/agiria/Euskal/Herriari/ ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2008ko martxoa. [http://www.gara.net/paperezkoa/20080402/70552/eu/ETA-ren-agiria-Euskal-Herriari ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2008ko maiatza. [http://www.gara.net/paperezkoa/20080509/76697/es/ETA:/Decimos/%60no ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2008ko maiatzaren 26a. [http://www.gara.net/agiriak/20080530_agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2008ko abuztua. [https://web.archive.org/web/20140201182354/http://www.pintxogorria.net/index.php/euskalherria/secciones/comunicados/578-eta-califica-el-tav-de-proyecto-qajeno-a-euskal-herriaq ETAren agiria Euskal Herriari] * 2008ko urria. [http://www.gara.net/agiriak/20081105_agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2009ko urtarrila. [https://web.archive.org/web/20120427021404/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua457.pdf ETAren agiria Euskal Herriari] * 2009ko urtarrila. [https://web.archive.org/web/20120419063918/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua469.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]: Sorreraren 50. urtemugan * 2009ko otsaila. [http://www.berria.info/lagun_ikusi.php?id=879 ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen atarian * 2009ko apirilaren 12a. [https://web.archive.org/web/20120419063948/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua493.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]: Aberri Egunean * 2009ko maiatzaren 18a. [https://web.archive.org/web/20120429095149/http://berria.info/albisteak/33920/Euskadi_Ta_Askatasunaren_oharra_Euskal_Herriari.htm ETAren oharra Euskal Herriari]: Jon Anzaren desagerpena * 2009ko maiatzaren 25a. [http://www.gara.net/azkenak/05/138876/eu/ETA-Herri-honen-eskubideak-aintzat-hartzen-dituzten-indarren-aktibaziotik-etorriko-da-desblokeoa ETAri elkarrizketa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: gara.net * 2009ko ekainaren 15a. [https://web.archive.org/web/20090618084631/http://www.gara.net/paperezkoa/20090615/142384/es/Euskadi-Ta-Askatasunaren-agiria-Euskal-Herriari Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari]: Azken hilabeteetako ekintzak bere gain hartzea * 2009ko abuztuaren 9a. [https://web.archive.org/web/20120419063943/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua525.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]: Azken atentatuak bere gain hartzea eta beste adierazpen batzuk * 2009ko irailaren 27a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20090927/158692/es/Euskadi-Ta-Askatasunaren-agiria-Euskal-Herriari ETAren agiria, 2009ko Gudari Eguna]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2009ko abenduaren 31. [http://www.gara.net/paperezkoa/20100117/177658/eu/ETA-ren-agiria-Euskal-Herriari ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Prozesu demokratikoaren alde * 2010eko martxoaren 10a. [https://web.archive.org/web/20120429094928/http://berria.info/albisteak/40002/ETAren_agiria.htm ETAren agiria Euskal Herriari]: Aldaketa politikoaren bidean beharrezkoak diren urratsak emateko prestutasuna adierazten du * 2010eko apirilaren 4a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20100404/191965/eu/Euskadi-Ta-Askatasunaren-agiria-Euskal-Herriari Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: 2010eko Aberri Eguna * 2010eko irailaren 5a. [http://www.gara.net/agiriak/20100905_ETA_adierazpena.pdf Euskadi ta Askatasunaren Adierazpena]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}[https://web.archive.org/web/20100906223424/http://www.gara.net/bideoak/100905_bideoa/index.php Euskadi ta Askatasunaren Adierazpena bideoan]: Eraso ekintza armaturik ez egitea erabakia duela * 2010eko irailaren 19a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20100919/221454/es/Euskadi-Ta-Askatasunaren-Agiria-Nazioarteari Euskadi Ta Askatasunaren Agiria Nazioarteari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Bruselako Adierazpenaren sinatzaileekin urratsak aztertzeko prest dagoela * 2010eko irailaren 26a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20100926/222925/eu/Eman-ditzagun-urratsak-denok-prozesuak-behar-duen-%E2%80%98nahikotasun-demokratikoa%E2%80%99-eraikitzeko ETAri elkarrizketa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: gara.net * 2011ko urtarrilaren 10a. ETAren adierazpena, [http://www.gara.net/agiriak/110108_agiria.pdf idatziz]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [http://www.gara.net/bideoak/110108_bideoa bideoan]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} eta [http://www.gara.net/agiriak/110108_audioa.mp3 audioan]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Su-eten orokorra, iraunkorra eta egiaztagarria aldarrikatu du. * 2011ko martxoaren 24a. [http://www.gara.net/agiriak/110108_agiria.pdf EUSKADI TA ASKATASUNAREN AGIRIA EUSKAL HERRIARI]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Su-eten orokor eta iraunkorra nazioarteko komunitateak egiaztatzeko aukera Espainia eta Frantziako gobernuek onartu ez izanaz * 2011ko apirila. Zutabe aldizkariaren 113. zenbakian, bi agiri argitaratu zituen ETAk: ** [http://www.gara.net/agiriak/20110416_atarikoa.pdf Atarikoa. Euskal Herriaren erronka: bidegurutzetik irabaz bidera]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ** [http://www.gara.net/agiriak/20110416_ekimena.pdf ETAren ekimena. Aldaketa politikoa gauzatzeko borondatea eta konpromisoa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * 2011ko apirilaren 24a. [https://web.archive.org/web/20120429094942/http://berria.info/albisteak/49985/etak_dio_aro_berri_bat_zabaltzen_ari_dela_euskal_herrian.htm ETAren agiria]: 2011ko Aberri Eguneko Agiria Euskal Herriari. * 2011ko apirilaren 25a. [http://www.gara.net/paperezkoa/20110425/262016/eu/Euskadi-Ta-Askatasunaren-prentsa-oharra Euskadi Ta Askatasunaren prentsa-oharra]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}: Estatu frantsesean izandako tiroketari buruz. * 2011ko apirilaren 29a. [https://web.archive.org/web/20120427021239/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua768.pdf ETAren gutuna enpresariei]: 'Iraultza zerga' eten duela jakinarazi die enpresaburuei. * 2011ko uztailaren 7a. [https://web.archive.org/web/20120427021226/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua813.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]: Bake jokaleku bat eraikitzeko lanean «sakontzeko» prest dagoela dio ETAk agirian. * 2011ko urriaren 2a. [http://paperekoa.berria.info/harian/2011-10-02/002/001/ETAk_ontzat_jo_du_Egiaztatze_Batzordea_eta_aintzat_hartzeko_eskatu_die_estatuei.htm ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Egiaztatze batzordea ontzat jotzen duela dio agirian. * 2011ko urriaren 20a. [https://web.archive.org/web/20120427021219/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua849.pdf ETAren adierazpena] ETAk behin betiko borroka armatua uzten duela adierazi zuen. * 2011ko azaroaren 11. [http://www.gara.net/paperezkoa/20111111/302748/eu/Soilik-herriak-berma-dezake-prozesuaren-garapena-berea-da-protagonismoa ETAri elkarrizketa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Gara'' egunkarian. * 2012ko martxoaren 9a. [http://www.gara.net/agiriak/20120309_eta_eu.pdf ETAren agiria Frantziako jendarteari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Elkarrizketa zuzenak eskatu zituen Frantziako gobernuarekin. * 2012ko maiatzaren 16a. [http://www.gara.net/agiriak/20120516_eta_eu.pdf ETAren agiria Europako komunitateari]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. ETAk Espainiako eta Frantziako gobernuei dei egin zien zuzeneko elkarrizketa abiatzera, eta horretarako ordezkaritza bat izendatua zuela adierazi zuen. * 2012ko maiatza. [http://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2016-05-05/hemeroteca_articles/carta-de-euskadi-ta-askatasuna-a-las-farc Carta de Euskadi Ta Askatasuna a las FARC]. * 2012ko ekainaren 27a. [http://berria.info/lagun_ikusi.php?id=1616 ETAren agiria Euskal Herriari]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Elkarrizketa bideak zabaltzeko ahaleginak biderkatzen ari zirela adierazi zuten. * 2012ko irailaren 27a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/010/521/original/20120927_eta_agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]. Gudari Egunaren harira egindako agiria. * 2012ko azaroaren 25a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/014/667/original/20121125_eta_agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]. Presoez, desarmeaz eta desmilitarizazioaz hitz egiteko agenda proposatu zuen. * 2013ko otsailaren 18a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/019/785/original/20130218_etaren_adierazpena.pdf Euskadi ta Askatasunaren adierazpena]. Parisko Epaitegian ETAren izenean irakurritako adierazpena: gatazkan erantzunkizunik izan ez dutenei eragindako kaltea sentitzen duela. * 2013ko martxoaren 25a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/022/699/original/komuni.pdf ETAren agiria Euskal Herriari]. ETAk dio negoziazio gunearen desegiteak konponbidea "zaildu eta atzeratu" egiten duela. * 2013ko martxoaren 31. [https://web.archive.org/web/20130403060916/http://gara.naiz.info/paperezkoa/20130331/395217/eu/ETA-ren-2013ko-Aberri-Eguneko-agiria-Euskal-Herriari ETA-ren 2013ko Aberri Eguneko agiria Euskal Herriari]. * 2013ko maiatzaren 2a. [https://web.archive.org/web/20130716134850/http://www.berria.info/dokumentuak/dokumentua1124.pdf ETAren agiria Euskal Herriari] Presoen bizitzekin eta eskubideekin jolasteaz aski dela dio besteren artean. * 2013ko uztailaren 15a. [https://web.archive.org/web/20130718123734/http://gara.naiz.info/paperezkoa/20130715/413387/eu/ETA-ren-agiria-Euskal-Herriari ETAren agiria Euskal Herriari] Foro Sozialaren gomendioei buruzko iritzia ematen du. * 2013ko irailaren 27a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/034/962/original/ETA-ren_agiria_Euskal_Herriari.pdf ETAren agiria Euskal Herriari] Gudari Eguneko agiria * 2013ko abendua. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/053/962/original/Barne_komunikazioa_ETA.pdf Barne Komunikazio Orokorra (zati batzuk)] Estrategia aldatzeari buruzko barne eztabaidaren berri ematen dio bere militanteei. * 2014ko otsailaren 8a. [http://www.naiz.info/eu/hemeroteca/gara/editions/gara_2014-02-08-06-00/hemeroteca_articles/eta-ren-agiria-euskal-herriari ETAren agiria Euskal Herriari] Luze gabe ekarpen garrantzitsuak egingo dituela dio agirian. * 2014ko martxoaren 1a. [http://www.naiz.info/media/asset_publics/resources/000/063/710/original/20140301_ETA_Agiria.pdf ETAren agiria Euskal Herriari] Armategia zigilatzeko prozesua bururaino eramateko asmoa azaltzen du agiri honetan. * 2014ko uztailaren 20a. [http://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/gara_2014-07-20-07-00/hemeroteca_articles/etaren-agiria-euskal-herriari ETAren agiria Euskal Herriari]. Borroka armatua alde batera utzita, zeregin politikoetara zuzentzeko barne eraldatzearen berri eman du. * 2014ko irailaren 27a. {{wikiteka-lotura|ETA-ren agiria Euskal Herriari (2014ko Gudari Eguna)}}. Gudari Egunean erabakitzeko eskubidea gauzatzeko prozesu konstituziogilea abiatu behar dela esan du. * 2015eko urtarrilaren 20a. {{wikiteka-lotura|ETA-ren agiria Euskal Herriari (2015-1-20)}} . Josu Uribetxebarriaren heriotzan samina agertu, eta Espainiaren "ankerkeria" salatu du. * 2015eko apirilaren 5a. {{wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari (2015eko Aberri Eguna)}}. Aberri Eguneko ETAren agiria. * 2015eko maiatzaren 8a. {{wikiteka-lotura|ETA-ren agiria Euskal Herriari (2015-4-30)}}. Eusko Jaurlaritzaren desarmerako proposamenaz. * 2015eko ekainaren 6a. {{wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren prentsa oharra (2015)}}. Espainia eta Frantziak gobernuak ETAren armategiak zigilatzeko prozesuaren kontra ari direla salatu du. * 2015eko irailaren 27a. {{wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari (2015eko gudari eguna)}}. Gudari Egunaz eta desarmatze prozesuan jarraitzeko prestutasunaz dihardu agiriak * 2016eko martxoaren 27a. {{wikiteka-lotura|ETAren agiria 2016ko Aberri Egunean}} * 2016eko irailaren 27a. {{wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren agiria Euskal Herriari (2016ko gudari eguna)}}. ETAk "lasaitasun estrategikoaren" beharra azpimarratu du. * 2017ko apirilaren 7a. {{Wikiteka-lotura|ETAren agiria armagabetzeaz}}. Armategia gizarte zibilaren esku utzi duela iragartzen duen adierazpena. * 2017ko apirilaren 16a. {{Wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren Aberri Eguneko agiria}}. * 2017ko irailaren 10a. {{Wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren informazio oharra}}, non barne eztabaida prozesua hasi duela iragartzen duen. * 2017ko irailaren 27a. {{Wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren Gudari Eguneko agiria (2017)|Euskadi Ta Askatasunaren Gudari Eguneko agiria}} * 2017ko abenduaren 2a. {{Wikiteka-lotura|Euskadi Ta Askatasunaren informazio oharra (2017-11-23)|Euskadi Ta Askatasunaren informazio oharra}} Belen Gonzalez goraipatu eta presoen auziaren garrantzia azpimarratu du. * 2017ko abenduaren 2a. {{Wikiteka-lotura|ETAren_deklarazioa_2017ko_abenduaren_2an|ETAren deklarazioa}} Bere ekintzekin eragindako sufrimendua onartu du Pariseko Asisetan egindako deklarazioan * 2018ko apirilaren 1a. {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari 2018ko Aberri Egunean}} * 2018ko apirilaren 16a. {{Wikiteka-lotura|ETAren eskutitza euskal eragileei}}, Erakundea disolbatzeko erabakiaz * 2018ko apirilaren 20a. {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari: eragindako kalteari buruzko adierazpena}} * 2018ko apirilaren 20a. {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari: Eragindako kalteari buruzko adierazpena dela-eta, ETAren argibide oharra}} * 2018ko maiatzaren 3a. {{Wikiteka-lotura|ETAk Euskal Herriari, azken adierazpena}} * 2018ko maiatzaren 3a. [https://www.youtube.com/watch?time_continue=13&v=U9T-AP2itF4 ~BIDEOA~ ETAren azken agiria] berria.eus </div> == Bitxikeriak == === Etakide ohiak Hego Euskal Herriko eta Espainiako alderdi gehienetan === Bitxia bada ere momenturen batean Etakideak izan zireneko asko, beranduago politikan sartu eta alderdi politiko anitzetan militatu zuten, hona hemen zerrenda txiki batː [[EAJ]]enː * [[Jose Antonio Urbiola]] * [[Joxe Manuel Bujanda]] * [[Iñaki Gurrutxaga]] [[EH Bildu]]nː * [[Arnaldo Otegi]] [[Podemos]]enː * [[Jose Ramon Arrieta]] [[PSOE]]nː * [[Andoni Unzalu]] * [[Mario Onaindia]] * [[Teo Uriarte]] [[PP]]nː * [[Mikel Azurmendi]] * [[Jon Juaristi]] * [[EH Bildu]]nː Desagertutako alderdietanː [[EE]]nː * [[Mario Onaindia]] * [[Teo Uriarte]] Besterikː * [[Xabier Zumalde]]. [[Ertzaintza]]ren [[Berrozi Berezi Taldea|Berrozien]] antolatzailea. * [[Iñaki de Juana Chaos]] Ertzainburu izan eta gero ETAn sartu zen. == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Kanpo estekak == {{wikiztegia|ETA}} * {{eu}} {{es}} [http://www.scribd.com/doc/30826308/Punto-y-Hora-ETA «25 aniversario. Así nació ETA»], ''Punto y Hora de Euskal Herria'', 357. zenbakia, 1984ko uztaila. * {{es}} Iker CASANOVA ALONSO: [https://web.archive.org/web/20110723190711/http://www.latrinchera.org/foros/showthread.php?19810-ETA-1958-2008-Medio-siglo-de-historia&s=d66c7f17651778799aaa8ea7b5584d5d ''ETA 1958-2008. Medio siglo de historia''], Txalaparta, 2008. {{ISBN|978-84-8136-507-8}}. {{autoritate kontrola}} {{Erdi-babestua}} [[Kategoria:ETA]] [[Kategoria:Nazio askapenerako mugimenduak]] [[Kategoria:Euskal Herriko Aro Garaikidea]] n6ahucj10krrawl2th5aiujdfqzut8u 106 5641 9984504 9974301 2024-11-29T01:36:25Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 9984504 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:EuskalHerrikoMendienMapa2.png|thumb|400x400px|[https://w.wiki/3GkX Euskal Herriko mendien mapa interaktiboa] (query.wikidata.org)]]'''[[Bizkaia|Bizkaiko]] mendien zerrenda''' ondoren dago altueraren arabera ordenatuta. Tontorrik garaienak [[Gorbeia]] (1481 m., [[Araba]]koa ere badena), [[Aldamin]] (1376 m.), [[Zalama]] (1336 m.) eta [[Anboto]] (1331 m.) dira. == Mendilerroak == [[Fitxategi:Amboto desde Besaide.JPG|thumb|Anbotoko eta Aramozko mendilerroak Besaidetik.]] * [[Akarregiko mendilerroa|Akarregi]] * [[Alengo mendilerroa|Alen]] * [[Altungo mendilerroa|Altun]] * [[Anbotoko mendilerroa|Anboto]] * [[Aparioko mendilerroa|Apario]] * [[Aramozko mendilerroa|Aramotz]] * [[Arrolako mendilerroa|Arrola]] * [[Atxondoko mendilerroa|Atxondo]] * [[Berreagako mendilerroa|Berreaga]] * [[Bedartzandi-Urregarai mendilerroa|Bedartzandi-Urregarai]] * [[Bizkaiganeko mendilerroa|Bizkaigane]] * [[Bizkargiko mendilerroa|Bizkargi]] * [[Burretxaganako mendilerroa|Burretxagana]] * [[Ereñozarreko mendilerroa|Ereñozar]] * [[Eskuagatxeko mendilerroa|Eskuagatx]] edo Eskubaratz * [[Ganekogortako mendilerroa|Ganekogorta]] * [[Gangurenganako mendilerroa|Gangurengana]] * [[Gaztiburuko mendilerroa|Gaztiburu]] * [[Gorbeiako mendilerroa|Gorbeia]] * [[Jatako mendilerroa|Jata]] * [[Leiako mendilerroa|Leia]] * [[Mandoiako mendilerroa|Mandoia]] * [[Melloko mendilerroa|Mello]] * [[Oizko mendilerroa|Oiz]] * [[Ordunteko mendilerroa|Ordunte]] * [[Otoioko mendilerroa|Otoio]] * [[Saibigaingo mendilerroa|Saibigain]] * [[Sasiburuko mendilerroa|Sasiburu]] * [[Sollubeko mendilerroa|Sollube]] * [[Trianoko mendiak|Triano]] edo Grumeran * [[Ubietako mendilerroa|Ubieta]] * [[Ugatxako mendilerroa|Ugatxa]] * [[Unbeko mendilerroa|Unbe]] * [[Urkoko mendilerroa|Urko]] == Mendiak == [[Fitxategi:Anboto cresterio.jpg|thumb|Anbotoko mendilerroa Durangaldetik.]] {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?elev WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q8502 . ?item (wdt:P131)* wd:Q93366 . ?item p:P2044/psn:P2044/wikibase:quantityAmount ?elev . } ORDER BY DESC(?elev) |columns=label:izena,?elev:itsas mailaren gainetiko altuera,P131,P625,P18 |section= |min_section= |sort= |links=text |thumb=128 |autolist=fallback |wdedit=yes }} {| class='wikitable sortable wd_can_edit' ! izena ! itsas mailaren gainetiko altuera ! honako erakunde administratiboan dago ! koordenatuak ! irudia |- class='wd_q12253114' |class='wd_label'| [[Aldamin]] | 1376 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.04093611|-2.77583333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Aldamin Gorbeiatik jaisten.jpg|center|128px]] |- class='wd_q9097437' |class='wd_label'| [[Zalama]] | 1336 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Burgosko probintzia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.135|-3.41416667|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Zalama mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q458478' |class='wd_label'| [[Anboto]] | 1333 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.089083333333|-2.5953638888889|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Anboto eta Mariren koba.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12259420' |class='wd_label'| [[Igalirrintza]] | 1304 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0693045|-2.796909|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262140' |class='wd_label'| [[Lekanda]] | 1302 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.06833333|-2.79361111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Lekanda mendia eta Arrabako zelaiak.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56903674' |class='wd_label'| [[Miruen Haitza]] | 1288 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0385074|-2.7729612|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12253837' |class='wd_label'| [[Aranobaltza]] | 1284 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.07166667|-2.7975|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258681' |class='wd_label'| [[Gorosteta]] | 1259 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0544794|-2.8056395|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56903359' |class='wd_label'| [[Arranbaltza]] | 1253 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0415688|-2.7868352|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56903504' |class='wd_label'| [[Arranoatx]] | 1245 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0543942|-2.8084764|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12264997' |class='wd_label'| [[Odoriaga]] | 1245 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.05222222|-2.83861111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3050872' |class='wd_label'| [[Elgoin]] | 1240 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0925|-2.604444|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Egoin 2.JPG|center|128px]] |- class='wd_q56919832' |class='wd_label'| [[Ipargorta]] | 1235 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0516888|-2.8115914|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56919608' |class='wd_label'| [[Atxausieta]] | 1211 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0629955|-2.7988702|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268764' |class='wd_label'| [[Usategieta]] | 1188 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.045|-2.81972222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56919427' |class='wd_label'| [[Asparreta]] | 1186 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0741535|-2.8045701|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56919243' |class='wd_label'| [[Uresartutendan Atxa]] | 1185 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0565652|-2.8036682|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258275' |class='wd_label'| [[Gatzarrieta]] | 1182 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0508145|-2.7903763|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Gatzarrieta mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56918945' |class='wd_label'| [[Apuntzeta Gañe]] | 1181 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0450716|-2.7820102|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56918773' |class='wd_label'| [[Arrabakoatxa]] | 1177 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0521854|-2.8016806|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Arrabakoatxa mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56887840' |class='wd_label'| [[Aldabe (Gorbeia)|Aldabe]] | 1176 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0509514|-2.7963679|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Aldabe mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56927361' |class='wd_label'| [[Arteta (Gorbeia)|Arteta]] | 1173 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0615646|-2.7994153|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12253241' |class='wd_label'| [[Altipitatx]] | 1171 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0604175|-2.8132962|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56927366' |class='wd_label'| [[Azaolako Atxa]] | 1167 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0473466|-2.8160248|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56927364' |class='wd_label'| [[Artalarra]] | 1163 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0512241|-2.7927938|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Artalarra mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56927368' |class='wd_label'| [[Kusatx]] | 1161 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0592917|-2.8024805|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16516919' |class='wd_label'| [[Dulau]] | 1152 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0369562|-2.76732|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16518655' |class='wd_label'| [[Peñalta]] | 1145 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.15353333|-3.39256389|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56946735' |class='wd_label'| [[Iturri Ederrako Puntie]] | 1132 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0643158|-2.8127809|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3547720' |class='wd_label'| [[Udalatx]] | 1117 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Gipuzkoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.091111|-2.512222|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Mondragón - Monte Udalaitz.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56948012' |class='wd_label'| [[Atxulaur Haitza]] | 1117 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0759068|-2.8083357|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56948582' |class='wd_label'| [[Egilleor]] | 1117 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0607494|-2.8560815|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56947742' |class='wd_label'| [[Itxinerdikoatxa]] | 1117 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0661571|-2.8099013|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56947400' |class='wd_label'| [[Itxingotikoatxa]] | 1108 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0576672|-2.8165343|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254727' |class='wd_label'| [[Balgerri]] | 1106 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Burgosko probintzia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.16666667|-3.33222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56947101' |class='wd_label'| [[Lasarreko Haitza]] | 1102 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0493184|-2.804956|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254544' |class='wd_label'| [[Axkorrigan]] | 1099 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0784895|-2.8183025|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56946225' |class='wd_label'| [[Txiritxakoatxa]] | 1091 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0684001|-2.8104102|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56945921' |class='wd_label'| [[Urtutxe]] | 1090 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0786744|-2.8156854|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56945457' |class='wd_label'| [[Argindegorta]] | 1089 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0505577|-2.8251628|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56944522' |class='wd_label'| [[Austingarmin]] | 1087 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0517128|-2.8208988|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q57085796' |class='wd_label'| [[Hatxiki]] | 1082 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0672864|-2.8121331|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q57085830' |class='wd_label'| [[Karamaieta]] | 1076 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.074846|-2.820512|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q57085246' |class='wd_label'| [[Arkospeko Puntie]] | 1072 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0708368|-2.8136699|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268033' |class='wd_label'| [[Tologorri]] | 1068 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0179|-3.07334|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Tologorri eta Aiara.jpg|center|128px]] |- class='wd_q57085597' |class='wd_label'| [[Atxaragun]] | 1067 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0765653|-2.8201139|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q57085631' |class='wd_label'| [[Abarokoaskan]] | 1066 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0640002|-2.8181242|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254057' |class='wd_label'| [[Arrabako zelaiak]] | 1066 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.05805556|-2.79694444|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Arrabako zelaia Gatzarrietatik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q57085670' |class='wd_label'| [[Atxarre (Gorbeia)|Atxarre]] | 1063 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0709442|-2.8188652|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q57085738' |class='wd_label'| [[Urratxa]] | 1060 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0471078|-2.7972892|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q57085771' |class='wd_label'| [[Arkuatxa]] | 1060 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0742191|-2.8114487|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q57085577' |class='wd_label'| [[Betondegi]] | 1050 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0677411|-2.8205573|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12255539' |class='wd_label'| [[Burgüeno|Burgueno]] | 1043 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Burgosko probintzia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.19138889|-3.27583333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Burgeño mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12259536' |class='wd_label'| [[Ilso de Estacas]] | 1037 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Burgosko probintzia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17194444|-3.31833333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112782125' |class='wd_label'| [[Bedarbide]] | 1037 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.00397|-3.06345|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q2838723' |class='wd_label'| [[Alluitz]] | 1034 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.171363888889|-2.6389611111111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Ailuitz1.jpg|center|128px]] |- class='wd_q57085219' |class='wd_label'| [[Beluzaran]] | 1029 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0652731|-2.85865|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263285' |class='wd_label'| [[Maza de Pando|Maza del Pando]] | 1021 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Burgosko probintzia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17777778|-3.30416667|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Maza del pando.jpg|center|128px]] |- class='wd_q2863619' |class='wd_label'| [[Arrietabaso]] | 1018 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.121944|-2.679167|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Arrietabaso1.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12269289' |class='wd_label'| [[Zenigorta]] | 1018 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0446142|-2.7691572|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q965376' |class='wd_label'| [[Urkiolamendi]] | 1011 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.092777777778|-2.6252777777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Urkiolagirre 3.jpg|center|128px]] |- class='wd_q3237117' |class='wd_label'| [[Leungane]] | 1009 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.146389|-2.694444|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Leungane mendiaren gutunontzia (Urkiola).jpeg|center|128px]] |- class='wd_q56887881' |class='wd_label'| [[Kolometa]] | 1006 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0687005|-2.8631252|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3192720' |class='wd_label'| [[Kanpantorreta]] | 1002 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.127778|-2.678611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q557130' |class='wd_label'| [[Ganekogorta]] | 998 |class='wd_p131'| [[Laudio]]<br/>[[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.203333333333|-2.9780555555556|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Ganekogorta mendia Bilbotik ikusia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12254181' |class='wd_label'| [[Artatzagane]] | 998 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1475|-2.69138889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254058' |class='wd_label'| [[Arrabatxu]] | 987 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.20138889|-2.98111111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112787243' |class='wd_label'| [[Larrano Puntie]] | 973 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.100888|-2.618725|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3122365' |class='wd_label'| [[Mugarra]] | 964 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.152536111111|-2.6794972222222|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Mugarra 2.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12265444' |class='wd_label'| [[Pagero]] | 963 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.20111111|-2.98888889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3461571' |class='wd_label'| [[Saibi]] | 946 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.099722|-2.665833|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Saibigain.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12253947' |class='wd_label'| [[Arimekorta]] | 939 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0466192|-2.7546863|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3129191' |class='wd_label'| [[Untzillatx]] | 934 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.128838888889|-2.6439694444444|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Untxilaitz 1JPG.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12268336' |class='wd_label'| [[Txarlazo]] | 927 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]]<br/>[[Burgosko probintzia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.98333056|-3.03605833|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Monte Txarlazo.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12254186' |class='wd_label'| [[Artaungan]] | 905 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.15138889|-2.70444444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258136' |class='wd_label'| [[Gallarraga]] | 902 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| |class='wd_p18'| |- class='wd_q556711' |class='wd_label'| [[Kolitza]] | 897 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.20185|-3.249356|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Monte kolitra.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12257017' |class='wd_label'| [[Eretza]] | 887 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2325|-3.05083333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Eretza 1.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12255169' |class='wd_label'| [[Biderdi (Ganekogorta)]] | 877 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.20638889|-2.96222222|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Txosnagane gailurra.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56887880' |class='wd_label'| [[Kurtzegan]] | 863 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0776934|-2.8682277|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Kurutzegan tontorreko gurutzea.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56669260' |class='wd_label'| Kurtzegan | 863 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.07775|-2.8683611111111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Kurutzegan tontorreko gurutzea.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12254023' |class='wd_label'| [[Armañón|Armañon]] | 854 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.27444444|-3.30888889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12257932' |class='wd_label'| [[Fraideburu]] | 853 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|42.97382|-3.04226|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265445' |class='wd_label'| [[Pagasarri (Aramotz)]] | 838 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.155|-2.69222222|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Pagasarri-tontorra-gurutzea-cumbre-cruz.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12260563' |class='wd_label'| [[Jorrios]] | 837 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.28611204|-3.301580819|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16516803' |class='wd_label'| [[Cotobasero]] | 829 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.187875|-3.40889167|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265815' |class='wd_label'| [[El Mazo]] | 823 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2425|-3.41149|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258162' |class='wd_label'| [[Ganeran]] | 822 |class='wd_p131'| [[Galdames]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.26027778|-3.06611111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Ganeran.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12265817' |class='wd_label'| [[Peña del Moro]] | 821 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2389028|-3.4331303|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254301' |class='wd_label'| [[Askorri]] | 812 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.16|-2.70222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112785726' |class='wd_label'| [[Zengotitagana]] | 812 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.211022|-2.562416|display=inline}}<br/>{{Coord|43.212777777778|-2.5616666666667|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q23385342' |class='wd_label'| [[Astoa Kurutzeburu]] | 809 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.237894444444|-2.6152027777778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265932' |class='wd_label'| [[Pico de la Cruz]] | 802 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.25388889|-3.07333333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Kurutzaga mendia.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12253158' |class='wd_label'| [[Alen (mendia)|Alen]] | 802 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2770799|-3.2088941|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261223' |class='wd_label'| [[Kamaraka]] | 800 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17638889|-2.95944444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q2884942' |class='wd_label'| [[Urko (mendia)|Urko]] | 793 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Gipuzkoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2014952|-2.4868711|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Urko 4.JPG|center|128px]] |- class='wd_q56677017' |class='wd_label'| [[Larraño]] | 792 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0638542|-2.8476|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q2828822' |class='wd_label'| [[Axtxiki]] | 791 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.118522222222|-2.6279277777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Aitz txiki.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112781009' |class='wd_label'| [[Astxiki]] | 791 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.117428|-2.629218|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3552496' |class='wd_label'| [[Urtemondo]] | 788 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.171667|-2.726389|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12264978' |class='wd_label'| [[Obako Atxa]] | 782 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.14444444|-2.70472222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258097' |class='wd_label'| [[Gaintzorrotz]] | 780 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17083333|-2.71194444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3192103' |class='wd_label'| [[Kalamua]] | 768 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Gipuzkoa]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.227222|-2.458333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Kalamua, Akondiatik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12268592' |class='wd_label'| [[Untzueta]] | 766 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.13833333|-2.90555556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56651559' |class='wd_label'| [[Altungana]] | 765 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.0802827|-2.7026861|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112783710' |class='wd_label'| [[Larragorri]] | 749 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.09839|-2.950304|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265933' |class='wd_label'| [[Picomayor]] | 746 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.27744444|-3.07805833|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263862' |class='wd_label'| [[Mugarriluze (Ganekogorta)]] | 735 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17333333|-2.95333333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259542' |class='wd_label'| [[Illunzar|Ilunzar (Nabarniz)]] | 727 |class='wd_p131'| [[Nabarniz]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.316575|-2.566075|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784201' |class='wd_label'| [[Mortera]] | 723 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.233011|-3.458203|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q60664592' |class='wd_label'| [[Ranero (mendia)|Ranero]] | 721 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Kantabria]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2624007|-3.3901966|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Karrantza - Ranero.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12258187' |class='wd_label'| [[Garbea]] | 718 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.21657222|-3.19316389|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112782257' |class='wd_label'| [[Askuren]] | 708 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Araba]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.001053|-2.966335|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12258616' |class='wd_label'| [[Goikogane]] | 702 |class='wd_p131'| [[Araba]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17166667|-2.94583333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q66380820' |class='wd_label'| [[Bedartzandi]] | 700 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2864384|-2.5351094|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112783705' |class='wd_label'| [[Jandolamendi]] | 700 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.215823|-2.62074|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16519066' |class='wd_label'| [[Trasmosomos]] | 698 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17960556|-3.16647222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8963436' |class='wd_label'| [[Ganeta]] | 689 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.22272778|-2.94664722|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q557452' |class='wd_label'| [[Sollube]] | 683.8 |class='wd_p131'| [[Bermeo]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.371944|-2.7625|display=inline}}<br/>{{Coord|43.36667|-2.76667|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Sollube antena.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12253865' |class='wd_label'| [[Arbalitza]] | 683 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17733333|-3.18103333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784075' |class='wd_label'| [[Memaia]] | 679 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.104027|-2.557897|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q3120793' |class='wd_label'| [[Pagasarri]] | 673 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.218611111111|-2.9430555555556|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Pagasarri-tontorra-gurutzea-cumbre-cruz.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12254168' |class='wd_label'| [[Arrugaetako atxa]] | 672 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.12361111|-2.86638889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16516616' |class='wd_label'| [[Bikirrio]] | 671 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.15781111|-3.05978611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112782244' |class='wd_label'| [[Bikirrio (Beraskola)]] | 665 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Araba]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.156737|-3.061202|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8245714' |class='wd_label'| [[Belatxikieta]] | 661 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1799|-2.7326|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16517420' |class='wd_label'| [[Gongeda]] | 659 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.21501667|-2.99145556|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262942' |class='wd_label'| [[Mandoia]] | 647 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.17694444|-2.8275|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263359' |class='wd_label'| [[Mello (mendia)|Mello]] | 633 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.30646111|-3.15088611|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16519323' |class='wd_label'| [[Zipar]] | 632 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.24125278|-3.12279444|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56651568' |class='wd_label'| [[Pagonabarra]] | 632 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.086644|-2.7112432|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784711' |class='wd_label'| [[Sarrimendi]] | 603 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.197882|-2.588358|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q6553570' |class='wd_label'| [[Jata (mendia)|Jata]] | 599 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.405|-2.84083333|display=inline}}<br/>{{Coord|43.4042|-2.8417|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Maruri Jata.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12265584' |class='wd_label'| [[Pastorekorta]] | 596 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.211809|-2.925299|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16518229' |class='wd_label'| [[Longuitas]] | 593 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.25398889|-3.18162778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112784226' |class='wd_label'| [[Motrollo]] | 592 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.273653|-2.575276|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q23385183' |class='wd_label'| [[Motrollu]] | 591 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Munitibar|Munitibar-Arbatzegi Gerrikaitz]]<br/>[[Aulesti]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.273952777778|-2.5757722222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12257137' |class='wd_label'| [[Erreztaleku]] | 586 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.23194444|-2.96|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12268596' |class='wd_label'| [[Upo|Upo Mendia]] | 575 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1924429|-2.858958|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12255355' |class='wd_label'| [[Bizkargi]] | 565 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.27555556|-2.74083333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Bizkargi.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12263397' |class='wd_label'| [[Mendibil (Bizkaia)]] | 565 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.27888889|-3.03333333|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Mendibil.jpg|center|128px]] |- class='wd_q964280' |class='wd_label'| [[Betsaide]] | 564 |class='wd_p131'| [[Arrasate]]<br/>[[Elorrio]]<br/>[[Aramaio]]<br/>[[Atxondo]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.088889|-2.544722|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Vista del Besaide.JPG|center|128px]] |- class='wd_q24021626' |class='wd_label'| [[Ganeroitz]] | 561 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2461256072956|-3.0220798555792|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Apuko.jpg|center|128px]] |- class='wd_q66370978' |class='wd_label'| [[Kurutziagagana]] | 559 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2754557|-2.7409152|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Kurutziagaganako erpin geodesikoa.jpg|center|128px]] |- class='wd_q109332464' |class='wd_label'| [[Arburu (Bizkargi)]] | 550 |class='wd_p131'| [[Muxika]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.26607492319618|-2.7201887984980857|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:INDALECIO Ojanguren, Arburuko gailurrean (Gorozika) 5318.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12254177' |class='wd_label'| [[Artanda]] | 549 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1911203|-2.8776202|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q16518256' |class='wd_label'| [[Luxar]] | 542 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.22386944|-3.0765|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254156' |class='wd_label'| [[Arrola (Bizkaia)|Arrola]] | 532 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3125|-2.60083333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8203986' |class='wd_label'| [[Argalario]] | 514 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2744|-3.02278|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Argalario mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q60450036' |class='wd_label'| [[Aramotz]] | 511 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.1895556|-2.7471614|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q23384920' |class='wd_label'| [[Kanpona]] | 504 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.283419444444|-2.6066583333333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112785572' |class='wd_label'| [[Aretxua]] | 487 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Berriz]]<br/>[[Mallabia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.18566111111111|-2.5492027777777775|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Gailurra Aretxua.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12258194' |class='wd_label'| [[Garbola]] | 481 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Garbola.JPG|center|128px]] |- class='wd_q12258164' |class='wd_label'| [[Ganguren]] | 477<br/>474 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.26052222|-2.86570278|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Monte Ganguren.jpg|center|128px]] |- class='wd_q16516297' |class='wd_label'| [[Arrolatza]] | 454 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.25721944|-2.98777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Buzón en la cumbre del Arroletza - panoramio.jpg|center|128px]] |- class='wd_q8538846' |class='wd_label'| [[Serantes]] | 451.9 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.335277777778|-3.0611111111111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Serantes.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12257019' |class='wd_label'| [[Ereñozar]] | 448 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3504739|-2.6366254|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12255537' |class='wd_label'| [[Burgoa]] | 447 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3162|-2.659|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Burgoa gas mendibidea hegoaldetik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q15993803' |class='wd_label'| [[Arnotegi]] | 426 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.23511944|-2.93349722|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261693' |class='wd_label'| [[Kuskuburu]] | 426 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.254974|-2.8418638|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Buzón de Kuskuburu.jpg|center|128px]] |- class='wd_q124436463' |class='wd_label'| Atxerriaga | 410 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.20386111111111|-2.611352777777778|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112779923' |class='wd_label'| [[Apario]] | 406 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.191242|-2.79799|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q112782427' |class='wd_label'| [[Burretxagana]] | 402 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.376741|-2.650722|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q56681815' |class='wd_label'| [[Arriagako Gaina]] | 399 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3341715|-2.7279106|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12265362' |class='wd_label'| [[Otoio]] | 399 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.37166667|-2.52805556|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Cima Otoio.jpg|center|128px]] |- class='wd_q31187970' |class='wd_label'| [[Tontorramendi]] | 386 |class='wd_p131'| [[Gipuzkoa]]<br/>[[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3080393|-2.4294333|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12259904' |class='wd_label'| [[Iturritxualde]] | 386 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.26963333|-2.89336944|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Artxanda25.JPG|center|128px]] |- class='wd_q112783922' |class='wd_label'| [[Aspunta]] | 365 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2185413|-2.7716884|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12255052' |class='wd_label'| [[Berreaga|Berreaga mendia]] | 364 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3175|-2.85222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12262164' |class='wd_label'| [[Lemoatxa]] | 363 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2169873|-2.7736025|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Lemoatx4.jpg|center|128px]] |- class='wd_q6553586' |class='wd_label'| [[Malmasin]] | 361 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Arrigorriaga]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.228333333333|-2.9013888888889|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Malmasin mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112781107' |class='wd_label'| [[Axbiribil]] | 356 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.344622|-2.691251|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254070' |class='wd_label'| [[Arraitz (mendia)|Arraitz]] | 352 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.24305556|-2.9625|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261376' |class='wd_label'| [[Katillotxu]] | 337 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]]<br/>[[Bermeo]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.39503|-2.71579|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Sendero PR-BI 176 - foto 02.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112780788' |class='wd_label'| [[Arrizuriaga mendia|Arrizuriaga]] | 326 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.244611|-2.782416|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12263787' |class='wd_label'| [[Montaño]] | 319 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.333545|-3.0965015|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Montano serantesetik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q112783714' |class='wd_label'| [[Kalamendi]] | 314 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.320201|-2.466792|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12266927' |class='wd_label'| [[San Pedro Atxarre]] | 312 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.396422222222|-2.6710777777778|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:San pedro atxarre mendia 1.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12258316' |class='wd_label'| [[Gaztelumendi]] | 311 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2875|-2.79611111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12266355' |class='wd_label'| [[Luzuero]] | 307 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3575|-3.10361111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Argizagi tontorra.jpg|center|128px]] |- class='wd_q6155386' |class='wd_label'| [[Unbe]] | 302 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.333|-2.9155|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Unbe mendia.jpg|center|128px]] |- class='wd_q31188902' |class='wd_label'| [[Talaia (Ogoño)|Talaia]] | 276 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.4126983|-2.6481752|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Laga hondartza Talaia mendi tontorretik.jpg|center|128px]] |- class='wd_q124397956' |class='wd_label'| Kosnoaga | 273 |class='wd_p131'| [[Gernika-Lumo]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.31939752777778|-2.6887336222222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12256531' |class='wd_label'| [[Egirleta]] | 262 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.269344444444|-2.9056111111111|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q25477139' |class='wd_label'| [[Karabezu]] | 255 |class='wd_p131'| [[Erandio]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.332083333333|-2.9276111111111|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Karabezu gana - Erandio.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12263877' |class='wd_label'| [[Munarrikolanda]] | 252 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.36106944|-2.959275|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q2865980' |class='wd_label'| [[Artxanda]] | 251 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.273958333333|-2.92065|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Funicular d'Artxanda des del pont de l'Arenal P1270339.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56650475' |class='wd_label'| [[Gurbiztigana]] | 249 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2834263|-2.4816891|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12261808' |class='wd_label'| [[Lainomendi]] | 244 |class='wd_p131'| [[Derio]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3186081|-2.9147795|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q61433801' |class='wd_label'| [[Talaia (Otoio)|Talaia]] | 242 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.3732684|-2.5196991|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q125196879' |class='wd_label'| [[Elorriaga (mendia)|Elorriaga]] | 222 |class='wd_p131'| [[Bilbo]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.28049|-2.95266|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Elorriaga mendia seinalatzen duen kartela.jpg|center|128px]] |- class='wd_q12268588' |class='wd_label'| [[Untza mendia]] | 214 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.31972222|-2.90222222|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q6920195' |class='wd_label'| [[Kobeta]] | 198 |class='wd_p131'| [[Bilbo]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.25833333|-2.96388889|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q12254327' |class='wd_label'| [[Astondo]] | 133 |class='wd_p131'| [[Gorliz]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.4214855|-2.9498326|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Astondoko hondartza.jpg|center|128px]] |- class='wd_q56650204' |class='wd_label'| [[Larreagaburu]] | 117 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.2469295|-2.9180421|display=inline}} |class='wd_p18'| |- class='wd_q8538837' |class='wd_label'| [[Lumentza]] | 115 |class='wd_p131'| [[Bizkaia]] |class='wd_p625'| {{Coord|43.360883|-2.501792|display=inline}} |class='wd_p18'| [[Fitxategi:Lumentza.jpg|center|128px]] |} {{Wikidata list end}} == Kanpo loturak == *[https://w.wiki/3GkX Euskal Herriko mendien mapa interaktiboa] (query.wikidata.org)[[Fitxategi:EuskalHerrikoMendienMapa2.png|thumb|260x260px|[https://w.wiki/3GkX Euskal Herriko mendien mapa interaktiboa] (query.wikidata.org)]] *[http://luberri.net/mendi/lurralde/3 Bizkaiko mendiak ''luberri.net'' webgunean] [[Kategoria:Euskal Herriko zerrendak]] [[Kategoria:Bizkaiko mendiak]] 9480wdlmnr0au8vffot5bmeud670bys 0 6490 9983723 9981921 2024-11-28T12:25:54Z Lainobeltz 56334 46.27.1.227 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Lainobeltz wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9947269 wikitext text/x-wiki {{Gipuzkoako udalerri infotaula |izena = Legorreta |nongo = Legorretako |irudia = Legorreta, Euskal Herria.JPG |irudiaren testua = Legorretako ikuspegi orokorra. |distantzia = 37 }} [[Fitxategi:Legorretako Udaletxea.jpg|thumb|Legorretako Udaletxea]] '''Legorreta''' [[Gipuzkoa]]ko herrialdeko [[udalerri]] euskaldun bat da, [[Goierri]] eskualdekoa. [[2021]]. urtean 1440 biztanle zituen. == Izena == === Etimologia === Izenaren etimologia oso eztabaidatua da, argia ez delako. Badirudi, Legorretak <<leku lehorra>> esan nahi duela. Hasiera duen ''legor'' izenak, lehorra dena adierazten du, eta amaieran duen kasuak ''-eta'' tokia edo lekua esan nahi du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ACK STORM S.L.|url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/7398063.pdf|aldizkaria=dialnet.unirioja.es|sartze-data=2020-11-19}}</ref> === Herritarrak === Legorretako herritarrak ''legorretarrak'' dira. Halere, Goierriko kultura herrikoian, ''pikuak'' edo herriko hizkeran ''pikuk'' deitzen zaie. == Geografia == === Mugakideak === Mugakide ditu iparraldean [[Albiztur]] eta [[Tolosa]], ekialdean [[Ikaztegieta]], [[Orendain]] eta [[Baliarrain]], hegoaldean [[Altzaga]] eta mendebaldean [[Itsasondo]] udalerriak. {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Legorreta |Iparraldea = [[Tolosa]] |Ipar-ekialdea = [[Tolosa]] eta [[Ikaztegieta]] |Ekialdea = [[Ikaztegieta]], [[Orendain]] eta [[Baliarrain]] |Hego-ekialdea = [[Baliarrain]] |Hegoaldea = [[Altzaga]] eta [[Baliarrain]] |Hego-mendebaldea = [[Itsasondo]] |Mendebaldea = [[Itsasondo]] |Ipar-mendebaldea = [[Itsasondo]] eta [[Albiztur]] }} === Inguru naturala === [[Oria|Oria ibaiak]] udalerria zeharkatzen du, eta horrekin bat egiten dute Zubiña, Zazpiturrieta eta Aldabe ibaiadarrek. === Klima === Legorretan, udak erosoak dira, neguak oso hotzak eta bustiak, eta urte osoan lainotuta egoten da. Urtean zehar, tenperatura normalean 3 ° C-tik 25 ° C-ra aldatzen da, eta oso gutxitan jaisten da -2 ° C-tik behera edo 31 ° C-tik gora igotzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El tiempo en Legorreta en el otoño, temperatura promedio (España) - Weather Spark|hizkuntza=es|url=https://es.weatherspark.com/s/38997/2/Tiempo-promedio-en-el-oto%C3%B1o-en-Legorreta-Espa%C3%B1a#Figures-PrecipitationProbability|aldizkaria=es.weatherspark.com|sartze-data=2021-12-20}}</ref> == Historia == === Sorrera === [[1399]]an [[Ordizia]]rekin batu zen, eta bien arteko lotura [[1615]] arte luzatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Legorretako|abizena=Udala|izenburua=Historia|hizkuntza=eu-es|url=https://www.legorreta.eus/herria-ezagutu/historia|aldizkaria=Legorretako Udala|sartze-data=2020-05-16}}</ref>Azkenean, 1615. urtean Legorretak Ordiziarekin zuen batasun hori hausten du. Eta hala bere historia berekaxa egiten hasten da. Legorretak "Herri Noble eta Leial" titulua jaso zuen 1615eko otsailaren 4ko Errege pribilegioaren indarrez. Horretarako, bertan bizi ziren 108 familien artean 25 dukat ordaindu behar izan zizkioten Erregeari eta beste 150 eskriturengatik (Serapio Mujika historialariak kalkulatu zuenez 7.425 pta, baina 1918ko pezeta).<ref>{{Erreferentzia|izena=Legorretako|abizena=Udala|izenburua=Historia|hizkuntza=eu-es|url=https://www.legorreta.eus/herria-ezagutu/historia|aldizkaria=Legorretako Udala|sartze-data=2020-11-18}}</ref> === Aro Garaikidea === [[1845]]ean alkateak eta sei zinegotzik osatzen zuten udalbatza. ==== Politika XX. Mendean ==== XIX. Mendearen amaiera aldera Legorretako hauteskunde perfila, erdibana banaturik zegoen aukera monarkiko alfonsinoen ([[Alderdi Liberal Fusionista|alderdi liberal konstituzionala]] eta [[Alderdi Liberal-Kontserbadorea|alderdi liberal kontserbadorea]]) eta aukera tradizionalisten artean (aukera [[Elkarte Tradizionalista|karlista]] eta [[Integrismo|integristak]]). Alderdi Liberala izango da Legorretan botoen gehiengoa lortuko duena. [[1918ko Hauteskunde Orokorrak|1918. urteko hauteskundeetan]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Eusko Alderdi Jeltzalea]] (Comunión Nacionalista Vasca izenpean) irtengo da indarrez Bizkaian eta Gipuzkoan. Legorretak 55 boto emango dizkio, Karlisten atzetik. Hurrengo urtean, Legorretan lehen indarra izatera helduko da. ===== II. Errepublika ===== [[Primo de Riveraren diktadura]]<nowiki/>ren ondoren, [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfonso XIII.ak]] egoera baretzeko, 1931ko Apirilaren 12an, udal hauteskundeak ospatuko dira. Udal hauteskunde horietan, [[Conjunción Republicano-Socialista|Errepublikarren]] gehiengoak hiri garrantzitsuenetan Alfonso XIII.a Espainiatik kanporatzea eragin zuen, honenbestez, 1931ko apirilaren 14an [[Espainiako Bigarren Errepublika|Espainiako II Errepeublika]] aldarrikatu zen. Legorretako emaitzek ez zuten Errepublikarren gehiengoa isladatu, izan ere, [[Elkarte Tradizionalista|eskubi monarkikoek]] 6 zinegotzi lortu zituzten eta integristek bat. ===== Gerra Zibila ===== [[Espainiako Gerra Zibila|1936-1939ko Gerra Zibilak]], bere eragina izan zuen Legorretan. Legorretako udal demokratikoaren azken bilera, Uztailaren 6an izan zen. Hilaren 26an [[Berastegi]] hartu ondoren, [[Bando sublevado|tropa nazionalek]] bere erasoa [[Zaldibia]], [[Abaltzisketa]] eta [[Gaintza|Gaintzara]] zuzendu zuten. Abuztuaren 5ean, [[Aldaba (Tolosa)|Aldaba]] jada kontrolatua zuten, eta Abuztuaren 11rako eskualde osoa menpean hartu zuten. <ref>{{erreferentzia|izena=Antxon|abizena=Aguirre Sorondo|urtea=2004|izenburua=Legorreta, bizitza ibaiaren biragune batean|hizkuntza=eu}}</ref> == Azpiegiturak == === Hezkuntza === * Ugaro ikastetxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UGARO HERRI IKASTETXEA, LEGORRETA - ugaro|url=http://www.ugaro.hezkuntza.net/eu/inicio1|aldizkaria=www.ugaro.hezkuntza.net|sartze-data=2020-05-16}}</ref> === Kultura === * Liburutegia<ref>{{Erreferentzia|izena=Legorretako|abizena=Udala|izenburua=Udal zerbitzuak|hizkuntza=eu-es|url=https://www.legorreta.eus/udala/udal-zerbitzuak|aldizkaria=Legorretako Udala|sartze-data=2020-05-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Legorreta - Udal Liburutegia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|data=2017-11-30|url=https://www.euskadi.eus/liburutegia/legorreta-udal-liburutegia/web01-a2libzer/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> == Demografia == 2020. urtean Legorretak 1.421 biztanle zituen. Horietatik %22,00k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %12,06 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Legorretako datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/legorreta.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Legorretako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 683 | 1910 | 685 | 1920 | 771 | 1930 | 817 | 1940 | 835 | 1950 | 1012 | 1960 | 1309 | 1970 | 1753 | 1981 | 1723 | 1991 | 1522 | 2001 | 1351 | 2011 | 1478 |2020|1421|2021|1440}} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %1,5. Bigarren sektorea %63,3. Hirugarren sektorea %32,4. Zerbitzuak %2,8.<ref name=":0" /> == Politika == === 2003ko Udal Hauteskundeak === [[2003ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2003ko maiatzaren 25ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Legorretako Alkatea, [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] [[Xabier Iraola]] izan zen. {{Udal hauteskunde infotaula|data=2003ko Maiatzaren 25a|botoak2=66|zinegotziak2=1|zinegotziak1=8|iturria=https://www.datoselecciones.com/elecciones-municipales-2003/pais-vasco/gipuzkoa/legorreta|botoak4=228|ehunekoa3=6.40|botoak3=40|ehunekoa2=10.56|ehunekoa1=83.04|alderdia1=[[Eusko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna|EAJ-EA]]|botoak1=519|kolorea4=#93868a|alderdia4=Boto Nuloak|kolorea3=#0CB7F2|kolorea2=#EE0000|kolorea1=#008B00|alderdia3=[[Alderdi Popularra]] (PP)|alderdia2=[[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE))|zinegotziak3=0}} === 2007ko Udal Hauteskundeak === [[2007ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2007ko maiatzaren 27ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Legorretako Alkatea, [[Eusko Abertzale Ekintza|EAEko]] [[Iñaki Oiarbide]] izan zen. {{Udal hauteskunde infotaula|data=2007ko Maiatzaren 27a|zinegotziak4=0|botoak1=381|ehunekoa5=2.36|botoak5=20|botoak4=28|ehunekoa4=3.30|ehunekoa3=8.72|botoak3=74|ehunekoa2=39.22|botoak2=333|ehunekoa1=44.88|zinegotziak5=0|zinegotziak3=0|alderdia1=[[Eusko Abertzale Ekintza]]|zinegotziak2=4|zinegotziak1=5|kolorea5=#0CB7F2|kolorea4=#EE0000|kolorea3=#9bd225|kolorea2=#008B00|kolorea1=#ad1847|alderdia5=[[Alderdi Popularra]] (PP)|alderdia4=[[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE))|alderdia3=[[Eusko Alkartasuna|EA]]|alderdia2=[[Eusko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]|iturria=https://resultados.elpais.com/elecciones/2007/municipales/14/20/52.html}} === 2011ko Udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Legorretako alkatea [[Bildu|Bilduko]] [[Bakartxo Mendez]] izan zen. {{Udal hauteskunde infotaula|data=2011ko maiatzaren 22a|kolorea2=#008B00|ehunekoa4=1.71|botoak4=15|kolorea4=#0CB7F2|ehunekoa3=2.28|botoak3=20|kolorea3=#EE0000|ehunekoa2=39.45|botoak2=346|ehunekoa1=54.28|alderdia1=[[Bildu]]|botoak1=476|zinegotziak4=0|zinegotziak3=0|zinegotziak2=4|zinegotziak1=5|kolorea1=#9bd225|alderdia4=[[Alderdi Popularra]] (PP)|alderdia3=[[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE))|alderdia2=[[Legorreta Bizirik]]|iturria=https://resultados.elpais.com/elecciones/2011/municipales/14/20/52.html}} === 2015ko Udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015ko maiatzaren 24ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Legorretako alkatea [[EHBildu|EH Bilduko]] [[Zelai Amenabarro|Zelai Amenabarro Goikoetxea]] izan zen<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Zelai Amenabarro: "Inbertsioak ez, giza baliabideei helduko diegu gehiago"|hizkuntza=eu|data=2015-10-22|url=https://goierri.hitza.eus/2015/10/22/zelai-amenabarro-inbertsioak-ez-giza-baliabideei-helduko-diegu-gehiago/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2020-05-16}}</ref><ref name=":5" />. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015ko maiatzaren 24a |alderdia1 = [[EHBildu]] |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 367 |ehunekoa1 = 46.93 |alderdia2 = [[EAJ-PNV]] |kolorea2 = #008B00 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 351 |ehunekoa2 = 44.88 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #EE0000 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 20 |ehunekoa3 = 2.56 |iturria = [http://resultados.elpais.com/elecciones/2015/municipales/14/20/52.html orrialdean] }} === 2019ko Udal hauteskundeak === 2019ko maiatzaren 26ko hauteskundetako emaitzen ondorioz Legorretako alkatea berriro ere, Zelai Amenabarro Goikoetxea izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones EL|abizena=PAÍS|izenburua=Resultados Electorales en Legorreta: Elecciones Municipales 2019|hizkuntza=es|url=https://resultados.elpais.com/elecciones/2019/municipales/14/20/52.html|aldizkaria=EL PAÍS|sartze-data=2021-12-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Goierriko hamar alkatek jarraitu egingo dute agintaldi honetan|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/goierriko-hamar-alkatek-jarraitu-egingo-dute-agintaldi-honetan/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-12-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula|data=2019ko Maiatzaren 26a|ehunekoa1=54.59|ehunekoa3=2.9|kolorea3=#EE0000|alderdia3=[[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE))|ehunekoa2=40.34|kolorea2=#008B00|alderdia2=[[EAJ-PNV]]|botoak3=24|alderdia1=[[EHBildu]]|botoak2=334|botoak1=452|zinegotziak3=0|zinegotziak2=4|zinegotziak1=5|kolorea1=#9bd225|iturria=https://resultados.elpais.com/elecciones/2019/municipales/14/20/52.html}} [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 452 boto. EAJk 334 boto. PSE-EEk 24 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> Zelai Amenabarro izendatu zuten berriro alkate.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-02}}</ref> 2020ko apirilean Garikoitz Maizek hartu zuen alkate kargua behin behinean, Amenabarroren haurdunaldi baja zela eta.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Garikoitz Maiz izango da Zelai Amenabarro alkatearen ordezkoa hurrengo hilabeteetan|hizkuntza=eu|data=2020-04-03|url=https://goierri.hitza.eus/2020/04/03/garikoitz-maiz-izango-da-zelai-amenabarro-alkatearen-ordezkoa-hurrengo-hilabeteetan/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2020-05-16}}</ref> === Udal hauteskundeen jarraipen historikoa === {| class="wikitable sortable" align="center" style="font-size: 90%; text-align:center;" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | |-style="background:#eee" !rowspan="2"|Alderdi politikoa | colspan="2" |[[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Ediciones EL|abizena=PAÍS|izenburua=Resultados Electorales en Legorreta: Elecciones Municipales 2019|hizkuntza=es|url=https://resultados.elpais.com/elecciones/2019/municipales/14/20/52.html|aldizkaria=EL PAÍS|sartze-data=2020-11-19}}</ref> | colspan="2" |[[Udal eta Foru Hauteskundeak 2015|2015]]<ref>{{ca}} [https://web.archive.org/web/20160307214509/http://www.ara.cat/municipals-2015/resultats-eleccions/muni_legorreta_14_20_52_99.html «Resultats eleccions municipals Legorreta 2015»], ''Ara.cat''.</ref> |colspan="2"|[[Elecciones municipales españolas de 2011|2011]]<ref>{{es}} [http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=201105&codEstado=99&codComunidad=14&codProvincia=20&codMunicipio=52&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 «Resultados elecciones municipales Legorreta 2011»], Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa.</ref> |colspan="2"|[[Elecciones municipales españolas de 2007|2007]]<ref>{{es}} [http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=200705&codEstado=99&codComunidad=14&codProvincia=20&codMunicipio=52&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 «Resultados elecciones municipales Legorreta 2007»], Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa.</ref> |colspan="2"|[[Elecciones municipales españolas de 2003|2003]]<ref>{{es}} [http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=200305&codEstado=99&codComunidad=14&codProvincia=20&codMunicipio=52&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 «Resultados elecciones municipales Legorreta 2003»], Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa.</ref> |colspan="2"|[[Elecciones municipales españolas de 1999|1999]]<ref>{{es}} [http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=199906&codEstado=99&codComunidad=14&codProvincia=20&codMunicipio=52&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 «Resultados elecciones municipales Legorreta 1999»], Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa.</ref> |colspan="2"|[[Elecciones municipales españolas de 1995|1995]]<ref>{{es}} [http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=199505&codEstado=99&codComunidad=14&codProvincia=20&codMunicipio=52&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 «Resultados elecciones municipales Legorreta 1995»], Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa.</ref> | colspan="2" |[[1991ko udal eta foru hauteskudeak|1991]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elecciones Municipales 1991: País Vasco / Gipuzkoa / Legorreta|hizkuntza=es|url=https://www.datoselecciones.com/elecciones-municipales-1991/pais-vasco/gipuzkoa/legorreta|aldizkaria=www.datoselecciones.com|sartze-data=2021-12-11}}</ref> | colspan="2" |[[1987ko Udal Hauteskundeak|1987]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elecciones Municipales 1987: País Vasco / Gipuzkoa / Legorreta|hizkuntza=es|url=https://www.datoselecciones.com/elecciones-municipales-1987/pais-vasco/gipuzkoa/legorreta|aldizkaria=www.datoselecciones.com|sartze-data=2021-12-12}}</ref> | colspan="2" |[[1983ko Udal Hauteskundeak|1983]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elecciones Municipales 1983: País Vasco / Gipuzkoa / Legorreta|hizkuntza=es|url=https://www.datoselecciones.com/elecciones-municipales-1983/pais-vasco/gipuzkoa/legorreta|aldizkaria=www.datoselecciones.com|sartze-data=2021-12-12}}</ref> | colspan="2" |[[1979ko Udal Hauteskundeak|1979]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elecciones Municipales 1979: País Vasco / Gipuzkoa / Legorreta|hizkuntza=es|url=https://www.datoselecciones.com/elecciones-municipales-1979/pais-vasco/gipuzkoa/legorreta|aldizkaria=www.datoselecciones.com|sartze-data=2021-12-12}}</ref> |- style="background:#eee" |Bozak% |Zinegotziak || Bozak %||Zinegotziak|| Bozak %||Zinegotziak|| Bozak %||Zinegotziak||Bozak %||Zinegotziak|| Bozak %||Zinegotziak|| Bozak %||Zinegotziak |Bozak%|| Bozak % |Zinegotziak |Bozak% |Zinegotziak |Bozak% |Zinegotziak |Bozak% |Zinegotziak |- | align="left" bgcolor="#7CFC00" | '''[[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)''' / '''[[Bildu]]''' |54,59 |5 | 46,93 | 5 | 54,28 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#32CD32" | '''[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ-PNV)''' |40,34 |4 | 44,88 | 4 | - | - | 39,22 | 4 | - | - | - | - | 53,41 | 5 |37,25 |4 |34,84 |3 |33,54 |3 |40,96 |4 |- | align="left" bgcolor="#ff6033" | '''[[Partido Socialista de Euskadi|Partido Socialista de Euskadi-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE)''' |2,9 |0 | 2,56 | 0 | 2,28 | 0 | 3,03 | 0 | 10,31 | 1 | 5,79 | 0 | - | - | - | - | - | - |3,72 |0 | - | - |- | align="left" bgcolor="#A5665D" |'''[[Legorreta Bizirik]] (LB)''' | - | - | - | - | 39,45 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#1E90FF" | '''[[Alderdi Popularra (Espainia)|Partido Popular]] (PP)''' | - | - | - | - | 1,71 | 0 | 2,36 | 0 | 6,25 | 0 | 4,49 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#FF7585" | '''[[Eusko Abertzale Ekintza]] (EAE-ANV)''' | - | - | - | - | - | - | 44,88 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#0896" | '''[[Eusko Alkartasuna]] (EA)''' | - | - | - | - | - | - | 8,72 | 0 | - | - | - | - | 18,29 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor= "#FFA07A"| '''[[Euzko Alderdi Jeltzalea]]/[[Eusko Alkartasuna]] (PNV/EA)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | 81,09 | 8 | 47,58 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="lightpink"| '''[[Euskal Herritarrok]] (EH)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 38,96 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#FF7585" | '''[[Herri Batasuna]] (HB)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 24,02 | 2 |26,45 |2 |29,39 | 3 |19,40 | 2 | - | - |- | aling="left" bgcolor="#DDA669" | '''[[Euskadiko Ezkerra]] (EE)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |36,19 |3 |35,77 |3 |43,34 |4 | - | - |- |'''[[Legorretako Herri Ekintza]] (LHE)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |32,77 |3 |- | aling="left" bgcolor="#a01e1e" | [[Organización Revolucionaria de Trabajadores|'''Organización Revolucionaria de Trabajadores (ORT)''']] | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |20,90 |2 |- | aling="left" bgcolor="#c63838" | [[Euskadiko Partidu Komunista]] (EPK) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |5,37 |0 |} === Alkateak === Hauek izan dira Legorretako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-16}}</ref>''' |- | [[Antonio Amondarain|Antonio Amondarain Esnaola]]<ref name=":02" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=LEGORRETA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/legorreta/ar-80053/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-16}}</ref> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Legorretako Herri Ekintza]] |- | [[Vicente Esnal]]<ref name=":1" /> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}| | [[Euskadiko Ezkerra]] |- | [[Ceferino Zunzunegi|Ceferino Zunzunegi Aranburu]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zunzunegi Aranburu, Ceferino - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/zunzunegi-aranburu-ceferino/ar-153181/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-16}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}| | Euskadiko Ezkerra |- | | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | | 1995 | [[1996]] ^a | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | | 1996 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Xabier Iraola]] | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Xabier Iraola<ref name=":3" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | [[Iñaki Oiarbide]]<ref name=":3" /> | 2007 | [[2009]] ^b | width="2" bgcolor={{Eusko Abertzale Ekintza/kolorea}}| | [[Eusko Abertzale Ekintza]] |- | Iñaki Oiarbide<ref name=":3" /> | 2009 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | Ez esleituak |- | [[Bakartxo Mendez]]<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=La dimisión de dos concejales deja a Bildu en minoría en Legorreta|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/actualidad/politica/2014/01/03/dimision-concejales-deja-bildu-minoria/304935.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2021-01-16}}</ref> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Zelai Amenabarro|Zelai Amenabarro Goikoetxea]]<ref name=":2" /><ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Zelai Amenabarro nueva alcaldesa, con los cinco votos de EH Bildu|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|data=2015-06-13|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/201506/14/zelai-amenabarro-nueva-alcaldesa-20150614003909-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-01-16}}</ref> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | Zelai Amenabarro Goikoetxea<ref name=":6" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Legorretako|abizena=Udala|izenburua=Antolaketa politikoa|hizkuntza=eu-es|url=https://www.legorreta.eus/udala/antolaketa-politikoa|aldizkaria=Legorretako Udala|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref name=":4" /> | 2019 | [[2020]] ^c | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Garikoitz Maiz]]<ref name=":4" /> | 2020 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} ^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu. ^b Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu, Eusko Abertzale Ekintzaren hautagai bezala. ^c 2020an Zelai Amenabarro alkateak haurdunaldi baja hartu zuen. == Euskara == [[Fitxategi:Legorretako Santos Esnaola.webm|thumb|Legorretako Santos Esnaolaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esnaola Esnaola, Santos - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/legorreta/hizlariak/santos-esnaola-esnaola/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-27}}</ref> testigantza, gaztelaniak izandako prestigioaren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gaztelaniaz egiteak prestigioa ematen zuen - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/legorreta/pasarteak/lgo-001-025/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-27}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] 2016an herritarren %72,26 euskalduna zen.<ref name=":0" /> Legorretako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Legorreta - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/legorreta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-10}}</ref> [[gipuzkera]]<nowiki/>ren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Erdialdekoa - Gipuzkera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-10}}</ref> aldaera bat da. Zehatzago esanda, sartaldeko gipuzkeran<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-10}}</ref> kokatzen den [[Goierriko gipuzkera|Goierriko euskara]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-10}}</ref> da herrikoa. Urolaldeko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, [[Segura]], [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo Legorretara. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k Tolosaldearekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, Goierri eta Urolaldearen artekoa. == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Legorreta - Iglesia de San Salvador 1.JPG|thumb|300px|[[San Salbador eliza (Legorreta)|Salbatore eliza]].]] * [[San Salbador eliza (Legorreta)|'''Salbatore eliza''']] ([[XVI. mendea|XVI. mendekoa]]). Ezaugarri gotiko eta barrokoak uztartzen ditu.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Legorreta|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|data=2006-10-17|url=https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/legorreta/aa30-12375/eu/|aldizkaria=turismoa.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Salbador eliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-salbador-eliza/eliza-/legorreta/-casco-urbano/fichaconsulta/31726&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * [[Gurutze Santuaren santutxoa (Legorreta)|'''San Kruz santutxoa''']] (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santikurutze Kalbarioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santikurutze-kalbarioa/santutxoa/legorreta/-casco-urbano/fichaconsulta/31729&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * '''Berostegiko Santa Marina''' ermita barrokoa (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berostegiko Santa Marina baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/berostegiko-santa-marina-baseliza/ermita/legorreta/-berostegi-auzoa/fichaconsulta/31734|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * '''Santa Ana''' ermita (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Ana baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-ana-baseliza/ermita/legorreta/-koroate-auzoa/fichaconsulta/31733&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * '''Guadalupe'''ko Amaren ermita (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Guadalupeko Ama Birjinaren Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/guadalupeko-ama-birjinaren-ermita/ermita/legorreta/-guadalupe-auzoa/fichaconsulta/31731&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * '''Zubizarreta'''ko zubi zaharra<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubizaharra zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubizaharra-zubia/bide-zubia/legorreta/-zubizarreta-auzoa/fichaconsulta/816&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * '''[[Legorretako udaletxea|Udaletxea]]''' eta bertako [[Baserriaren barneko zuhaitza|balkoia]], Koldobika Jauregiren eskultura. * [[Oriar etxea|'''Oriar etxea''']] (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oriar etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oriar-etxea/jauregia/legorreta/-koroate-auzoa/fichaconsulta/31732&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * '''Etxeaundi baserria''' (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxeaundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/etxeaundi-baserria/baserria/legorreta/-berostegi-auzoa/fichaconsulta/34811&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * '''Ola errota''' (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ola errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ola-errota/ur-errota/legorreta/-berostegi-auzoa/fichaconsulta/3962&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> * '''Torreko zubia'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Torreko Zubia / Torre Auzo / Guadalupe zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/torreko-zubia-torre-auzo-guadalupe-zubia/bide-zubia/legorreta/-guadalupe-auzoa/fichaconsulta/813&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-05-16}}</ref> == Legorretar ospetsuak == * [[Juan Oriarrekoa]] (XVII. mendea), Felipe III.a Espainiakoaren eta Mortarako markesaren idazkaria. * [[Patxi Ezkiaga]] ([[1943]]-[[2018]]), idazlea. * [[Jose Ramon Soroiz]] ([[1951]]-), aktorea. * [[Maixabel Lasa]] ([[1951]]-), [[Eusko Jaurlaritza]]ko Terrorismoaren Biktimei Laguntzeko zuzendaria. * [[Juan Mari Jauregi]] ([[1951]]-[[2000]]), [[PSE-EE]]ko militantea. Gipuzkoako Gobernadore Zibila izan zen. [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]] hil egin zuen. * [[Jose Maria Garmendia]] ([[1952]]-[[2007]]), politikari eta historialaria. * [[Fernando Plazaola]] ([[1958]]-), fisikari eta irakaslea. * [[Xabier Agirre Lopetegi|Xabier Agirre]] ([[1963]]-), aktorea. * [[Asier Zinkunegi]] ([[1971]]-), aktorea, zuzendaria eta ekoizlea. * [[Mikel Lasa Goikoetxea|Mikel Lasa]] ([[1971]]-), futbolaria. * [[Garbiñe Aranburu]] ([[1973]]-), sindikalista. * [[Ainhoa Garmendia]] ([[1974]]-), sopranoa. * [[Oroitz Jauregi]] (1974-), historialari eta irakaslea. * [[Saioa Garin]] ([[1978]]-), abeslaria. * [[Zelai Amenabarro]] ([[1985]]-), politikaria. * [[Xabin Fernandez]] (1985-), kazetaria. * [[Aitor Zunzunegi]] ([[2000]]-), atleta. * [[Jon Aitor Esnaola]] (?), trontzalari eta segalaria. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Legorreta 002.jpg|1915eko argazkia Fitxategi:Legorreta 02.JPG|Bidarte auzoa Fitxategi:Legorreta geltokia.JPG|Tren geltokia Fitxategi:Legorreta, río Oria 1.JPG|Oria ibaia Legorreta zeharkatzen Fitxategi:Santa Marina ermita - Legorreta.jpg|Santa Marina baseliza Fitxategi:Torreauzo zubia.jpg|Torreko zubia </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Gipuzkoako udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [https://web.archive.org/web/20111004225511/http://legorretakoudala.net/ Legorretako Udalaren webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Legorreta]] sd6j3iwddwnnxyyd5pvxy9jlvjbyyl7 0 6495 9984244 9983587 2024-11-28T17:42:02Z Iñazio Irizar 69454 Artikulua osatzen 9984244 wikitext text/x-wiki {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Oñati | nongo = Oñatiko | irudia = Oñati Aloñatik corrected.jpg | irudiaren testua = Oñati [[Aloña]]tik. | garaiera = 175-1.360 (230 [[Oñatiko udaletxea|udaletxean]]) | distantzia = 68 |webgunea=www.onati.eus|alkatea=Izaro Elorza Arregi|biztanleria=12497}} '''Oñati''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 11.549 biztanle zituen 2024ko azaroan. Gipuzkoako herririk handiena da hedaduraren aldetik, 108,2 kilometro koadroko azalerarekin. <ref>{{erreferentzia|izenburua=«Oñati»|argitaletxea=Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati}}</ref>. Herriguneak maila handiko monumentu asko ditu, batez ere [[Pizkundea|Pizkundekoak]] eta [[Barrokoa]]k. Han dago [[Oñatiko Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitatea]], berariaz unibertsitate izateko eraiki zen eraikin platereskoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Herrigunetik kanpo [[Aizkorri]]ren magalean dago [[Arantzazuko santutegia]], Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikia, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mendearen erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=27|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=de Anasagasti, Fray Pedro|urtea=1975|izenburua=Aránzazu|argitaletxea=Guipúzcoa: Editorial Franciscana Aránzazu|orrialdeak=57-61|ISBN=84-7240-086-7.|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiarrek ''txantxiku'' («[[igel]]») ezizen herrikoia dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki,|urtea=1957|izenburua=Historia de Oñate, San Sebastián|argitaletxea=Diputación Provincial de Gipuzkoa|orrialdeak=12, 359-362|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Felix Mari|urtea=1976|izenburua=¿Txantxiku, rana o sapo?|argitaletxea=Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate, Ayuntamiento de Oñate|orrialdeak=11-15|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko ezaugarririk nagusienetako bat bere izaera unibertsitarioa da. [[Rodrigo Mercado Zuatzola|Rodrigo Merkado Zuatzola]]<nowiki/>k 1545ean Sancti Spiritus Unibertsitatea eraiki zuen, bere jarduera 1901raino iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=R. P. José A. Lizarralde. O.F.M.|urtea=1930|izenburua=Historia de la Universidad de Sancti Spiritus de Oñate|argitaletxea=Convento de San Francisco de Tolosa|orrialdeak=3-4|hizkuntza=Es}}</ref> Eta tradizioari jarraituz, kooperatiben sortzailea izan zen [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Don Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1960an gaur egun [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>ren barnean dagoen Enpresagintza Fakultatea sortu zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> Eta bigarren ezaugarria erdi arotik Oñatin [[industria]]<nowiki/>k izan duen garrantzia da, hasieran [[burdina]]<nowiki/>ren arloan eta ibai ondoko olen bidez, eta XIX. mendetik hona [[enpresa]] [[kapitalista]] zein kooperatiben eraginez.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=11-19}}</ref> Izan ere, 2024an atzerrian filialak dituzten enpresa sendoak daude, gehienak metal mekanika arlokoak, hala nola Garay SA, [[ULMA Taldea|ULMA taldea]] K.E., Natra Oñati SA, ONNERA Group K.E., Lana K.E, etab.<ref>{{erreferentzia|abizena=2024|urtea=|izenburua=Kooperatibak. Elkarrekin lanean aurrera askotariko sektoreetan|argitaletxea=Goiena Aldizkaria|url=https://goiena.eus/debagoiena/1730302895350-kooperatibismoa-debagoienetik-bultzada-jaso-eta-eskualdea-indartu}}</ref> Horrela, 2015ean 10.000 biztanletik gorako Espainiako langabezia txikienaren herria izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Hernández, María Jesús|urtea=2015|izenburua=El pueblo con menos paro|argitaletxea=Cambio 16 – Economía y Finanzas.|hizkuntza=Es|url=https://www.cambio16.com/el-pueblo-con-menos-paro/}}</ref> == Geografia == === Inguru naturala === Udalerria ingurune menditsuan dago, eta [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri]], [[Aloña]], [[Zaraiako mendilerroa|Zaraia]] eta [[Elgeako mendilerroa|Elgeako]] mendilerroek mugatzen dute. Iturburua bertan duen [[Oñati (ibaia)|Oñati ibaia]] Debaren ibaiadar nagusienetakoa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2001|izenburua=Aloña mendikatea eta gurutzearen mendeurrena|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=218|ISBN=L.G.: SS-1262/01}}</ref> === Mugakideak === Iparraldean [[Bergara]] eta [[Antzuola]]; hegoaldean [[Barrundia]] eta [[Donemiliaga]], ([[Araba]]); ekialdean [[Legazpi]]; eta mendebaldean [[Arrasate]] eta [[Aretxabaleta]]. === Auzoak === Herriguneaz gain, beste 16 baserri-auzo ere ditu: [[Arantzazu (Oñati)|Arantzazu]], [[Araotz]], [[Uribarri (Oñati)|Uribarri]], [[Lezesarri]], [[Urrexola]], [[Murgia (Oñati)|Murgia]], [[Olabarrieta (Oñati)|Olabarrieta]], [[Berezao]], [[Garagaltza]], [[Goribar]], [[Zañartu]], [[Torreauzo]], [[Garibai]], [[Santxolopetegi]], [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] eta [[Larraña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati — Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati|aldizkaria=www.xn--oati-gqa.eus|sartze-data=2021-01-13}}</ref>. Auzo hauetatik historikoki [[Elizate|elizate]] izena Urrexolak eta Araotzek dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñatiko elizateak|hizkuntza=eu|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/zer-egin/onatiko-elizateak/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2024-03-16}}</ref> Era berean, Araotzek hainbat auzune ditu: [[Elizondo (Araotz)|Elizondo]], [[Ugaran (Oñati)|Ugaran]], [[Jausoro (Oñati)|Jausoro]], [[Zubia (Oñati)|Zubia]], [[Madina (Oñati)|Madina]] edo Maiña, [[Araotz Urruti]] edo Aratzurti, [[Agerre (Oñati)|Agerre]], [[Aizkorbe (Oñati)|Aizkorbe]], [[Uriarte (Oñati)|Uriarte]] eta [[Gerneta]]. <gallery> Fitxategi:Elizondo_Araozko_herrigunea.jpg|Araotz. Fitxategi:Zañartu.jpg|Zañartu. Fitxategi:Urrexola.jpg|Urrexola. Fitxategi:Araotz-210304-61.jpg|Murgia. </gallery> == Historia == === Historiaurrea === Oñatin azaltzen diren historiaurreko [[Arkeologia-aztarnategi|aztarna]] zaharrenak (erramintak bakarrik, ez giza aztarnak) Erdi Paleolitikokoak dira, duela 80.000 urtekoak. Ondorengo garaikoak, Goi Paleolitikotik aurrera, ugariagoak dira. ===== Erdi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Neandertal]]: izen zientifikoaz ezagutzen dugu garai hartako gizakia Oñatin ez dugu bere arrastorik aurkitu; bai, ordea bertatik oso gertu, Arrasaten, [[Lezetxiki]] kobazuloan hain zuzen ere. Berau da Euskal Herrian aurkitu den giza aztarnarik zaharrena. ===== Goi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000-9.500 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Cro Magnon|Cro-Magnon]] izeneko gizaki mota dugu garai honetakoa. Oñatin ere bizi izan zen, bere erremintak aurkitu baitira. Gizaki honek, egungo gizonaren antza zeukan. Hezurrezko erremintak egiten zituzten; baita haitzuloetako pinturak margotu ere. ===== Goi Paleolitikotik Brontze Garairaino ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 9.500-1.200 urte Euskal Herrian. * Gizakia: Egungoa. Abeltzantzaren hasiera mendi gainetan. [[Brontze]]<nowiki/>a erabiltzen zuten. Monumentu megalitikoak jasotzen zituzten, hala nola [[trikuharri]]<nowiki/>ak, [[iruñarri]]<nowiki/>ak eta [[harrespil]]<nowiki/>ak.<ref name=":1" /> [[Fitxategi:Mugarriluze zutarria - Elgea.jpg|thumb|Mugarriluze iruinarria]] === Historiaurreko aztarnak === * [[Haitzulo]]<nowiki/>ak: Txomen koba erdikoa, [[Zabalaitz (Altzania)|Zabalaitz]], Iritegi, Aizkirri, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]], Arantzazu, Gaztiasoro, [[Anton Koba|Anton koba]], Hartzen koba, [[Sandaili leizea|Sandaili]], [[Orkatzategi]], Madina-zubieta, Urtao II * Agerian: Arenazarko korta, Erroitegi, Otzarritza. * [[Megalitismo]]<nowiki/>a: [[Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa]], [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa|Brinkola-Zegamakoa]], [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa|Orkatzategikoa]], [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa|Satui-Arrolamendiko]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko kultura ondasunak|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:O%C3%B1atiko_kultura_ondasunak}}</ref> * [[Tumulu]]<nowiki/>ak: Aitzgain, Gallerdi, Linatza, [[Jentiletxe]], Urtao, Urtapotolueta II, Malla * [[Trikuharri]]<nowiki/>ak: Artaso, [[Artzanburu]], Urtapotolueta I * [[Iruñarri|Iruinarri]]<nowiki/>a: [[Mugarriaundi (mendia)|Mugarriaundi]] * Aurkikuntza isolatuak: Arritxikietako harkaitza, [[Petrinaitz|Petrinatz]]<nowiki/>eko harkaitza, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]]<nowiki/>eko lehoia<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=2002|izenburua=Oñatiko historia|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/historia}}</ref> [[Fitxategi:Escudo Condado de Oñate.svg|thumb|Gebaratar kondeen armarria]] === Oñatiko Jaurerria === Oñatiko Jaurerria XII. mendetik XIX. mendera arte Oñati eta inguruko herrietan garatu zuten [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] aginte sistema izan zen.{{Sakontzeko|Oñatiko Jaurerria}} === Erdi Aroa === Oñati mende luzez jaurerri ''burujabea'' izan zen, eta gero konderria, 1845 arte ez baitzen Gipuzkoan sartu. Ez dago Oñatiko oraingo hirigune historikoaren ezarpenaren jatorria doitasunez zehazten duen agiririk. Nahiz eta bibliografiak jatorri goiztiarra baiesten duen, dela Oñatiko antzinako gunearena, dela hango [[Gebara (leinua)|Gebara]] etxearena —ustez 1149koa den agiri baten aipamena errepikatzen da, eta haren bidez Ladron Eneko kondeak, Gebara eta Oñati etxeko jaunak, bere ondasun guztien dohaintza egin zion bere semeari—, gaur badakigu testu horren ustezko antzinatasuna ez dela egiazkoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ayerbe Iribar, Mº Rosa|urtea=1999|izenburua=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. El señorío de Oñati. Fundación y consolidación de un señorío medieval en tierras vascas.|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Dena dela, zentzuzkoa dirudi hirigunearen jatorria [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel elizaren]] inguruan kokatzeak. Eliza horren lehenengo erreferentzia dokumentalak 1200ra garamatza, urte horretan Juan de Prejanok, [[Calahorra]]ko apezpikuak, bere aurrekoak «''Ecclesiam sancti michaeli de Onati''» elizari emandako induljentzia batzuk berretsi baitzituen. Oñatik berezitasun bat ere bazuen, jaurgoko udalerri gutxietako bat zelako, nahiz eta gero konderri izatera pasa zen (XIII. mendeko dokumentu batzuen arabera, titulu hori [[Gebara (leinua)|gebaratarrek]] erabiltzen zuten, geroago Oñatiko konde izan zirenek). Gebaratarrek [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregeak emandako eskubide eta pribilegio batzuk zeuzkaten, eta haien bidez, [[Botere judizial|botere judizial,]] politiko, ekonomiko eta erlijiosoa kontrolatzen zuten. Oñatiko biztanleek etengabe egin zituzten saioak jaunaren boteretik askatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Durana, Jose Ramón|urtea=1999|izenburua=Luchas sociales en el señorío de los Guevara al final de la Edad Media|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=259|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> 1338an hasi ziren eta [[Gipuzkoa]]rekiko anexioa 1540an eskatu zen arren, lotura hori ez zen 1845 arte behin betiko gauzatu.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2002|izenburua=Oñatiko anexiñua|argitaletxea=Olaitturi K.E.|orrialdeak=173|ISBN=84-921814-2-7}}</ref> === Izurri atlantikoa === 1597 eta 1598ko udak gogorrak izan ziren Oñatin. Urte horietan kostatik sartu zen [[Izurri Atlantikoa|Izurri atlantikoa]] herrira iritsi zen, eta 1.200 pertsona inguru hil zituela kalkulatzen da. Gainera, denbora horretan inguruko herrietatik isolatuta egon zen, bizirauteko beharrezkoa zen garirik gabe, eta gaixotzeko beldurrez ziren askok mendira jo zuten, aziendak hiltzen utzita edo zuhaitzetako fruituak jaso gabe. Goseak, izurriarekin batera, biztanleriaren herena inguru hil zituen. [[Arantzazuko Santutegia]]k ere egoera gogorra izan zuen, heriotzaz gain ez baitzuen bizirauteko nahiko janari lortzen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Azpiazu|izena=José Antonio|izenburua=Esa enfermedad tan negra : la peste que asoló Euskal Herria (1597-1600)|argitaletxea=Ttarttalo|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/743393897|isbn=978-84-9843-316-6|pmc=743393897|sartze-data=2021-01-31}}</ref>. [[Fitxategi:Tomás Zumalacárregui (portrait).jpg|thumb|[[Tomas Zumalakarregi]] jenerala.]] === XVI. mendetik gaurdaino === '''- 1836-1839:''' '''Euskal Herrian [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiak]] amaiera "''[[Bergarako besarkada|Oñatiko ituna]]''"''' ezarriz izan zuen. Hainbat negoziaketen ondoren, [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregian]] 1839.eko abuztuaren 29an, hamar ataleko ituna sinatu zuten, karlisten aldetik Iturbe eta Egia jeneralek eta liberalen aldetik [[Baldomero Espartero]]<nowiki/>k. Handik bi egunera armada bietako hainbat batailoi [[Bergara]]<nowiki/>n batu ziren, eta bertan Espartero eta [[Rafael Maroto]] jeneralek "''[[Bergarako besarkada]]''"rekin eszenifikatu zuten Lehen Karlistaldiaren amaiera.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2019|izenburua=1839ko Oñatiko ituna Lehen Karlistaldian|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/11-%20O%C3%B1atiko%20ituna%20Lehen%20karlistaldian}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Romero, Iñaki|urtea=1999|izenburua=Sobre el convenio y los abrazos de Vergara|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=45|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1845:''' '''[[Gipuzkoa]]<nowiki/>ko probintzian sartzea''': Oñati urtero gonbidatzen zuten [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoako Batzar Nagusi]]<nowiki/>ko batzarretara, eta 1845ko abuztuan Ordizian izan zen bileran sei ordezkariko komisio bat joan zen, Bixente Artazkotz buru zela. Baldintzok konako hauek izan ziren: * 1. [[Ormaiztegi]]<nowiki/>tik [[Gatzaga]]<nowiki/>ra zabaltzekotan zen erregebideak probintziaren gain joan behar zuela. Bi urteren epe barruan egin behar zen bide hori [[Udana]]<nowiki/>tik behera etorriko zen, eta herri barrutik pasatu ondoren, [[Elorregi|San Prudentzio]]<nowiki/>ko bide gurutzeraino ailegatu. * 2. Probintziak, duela gutxi arte [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]] zenari eta Karlistaldiaren ondoren zoritxarrez institutu moduan zegoenari, urtero 20.000 errealen bidez lagunduko zion. * 3. Egunen batean institutu hori berriz unibertsitate bihurtuko balitz, laguntza hori neurri egokian gehitu beharko litzateke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Transcripción de la escritura de unión e incorporación de Oñati a la provincia de Gipuzkoa|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=139-140|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Eragozpenik gabe onartuak izan zirenez, aurrerantzean Oñati probintziako partaide izan zen gauza eta kontu guztietarako, inguruko herrien maila berean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2011|izenburua=Anexioa|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/03-%20%22Anexioa%22}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Unibertsitate mailako ikasketak|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=37-40|ISBN=84-89516- 18-9}}</ref> '''- 1872-1876:''' '''[[Bigarren Karlistaldia]] eta Monetaren Errege Etxea'''. Bigarren Karlistaldian (Euskal Herriaz kanpora sarritan Hirugarren Karlistaldia deitua) [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos VII]]. erregegaiak gorte “ibiltari” antolatu zuen, horietako bat [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]] izanik. Oñatiko alkate Kornelio Garai [[Liberalismo|liberal]] sutsua zenez, 1873an bere Garai pospolo fabrika itxi eta Donostiara joan zen bizitzera. Karlos VII.a estatu paralelo bat eratzen saiatu zen, bost "ministerio" sortuz: Guda, Kanpo-Harremanak eta Estatua eta Grazia, Justizia eta Ogasuna, hainbat erakunde eta baliabide propioekin, hala nola Kode Penala, Auzitegi Gorena, Aduanak eta Posta zerbitzua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ferrer, Melchor.|urtea=1979|izenburua=Historia del tradicionalismo español|hizkuntza=Es}}</ref> Ondorioz, Oñatik bi eratako aldaketak izan zuen: * [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiar]]<nowiki/>en garaitik [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>k bere maila galdua zuelako, Karlos VII.a [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako Unibertsitate berri bat eratzen hasi zen, Oñatikoa ardatz hartuz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornes Lasa, Jose|urtea=1970|izenburua=Los Vascos y la Universidad|argitaletxea=Ed. Auñamendi, San Sebastián|orrialdeak=39-41|ISBN=DL SS. 522-68..|hizkuntza=Es}}</ref> * Hutsik geratu zen Garai fabrikan eraikinean eta bertako makineria erabiliz ipini zuen txanpon-fabrika. Bertan egin zituzten zilarrezko eta kobrezko txanpon karlistak, honako inskripzioarekin “Monetaren Errege Etxea - Oñati - 1875.eko urria” (''Real Casa de la Moneda - Oñate - Octubre de 1875)''.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=Juan Garairen Semeak SA|orrialdea=58|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdea=79}}</ref> [[Fitxategi:Garay aretoa.jpg|thumb|280x280px|Garai fabrikan 900 pertsonentzat prestatutako Areto Nagusia.]] '''- 1918:''' '''[[Eusko Ikaskuntza]]<nowiki/>ren eta [[Euskaltzaindia]]<nowiki/>ren sorrera.''' 1918an Gipuzkoako Aldundiak, Oñatin euskal ikasketei buruzko kongresu bat egiteko deia luzatu zuen. Eta Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako Aldundien patronatuek 1918ko irailaren 1etik 8ra Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresura deitu zuten,<ref>{{erreferentzia|abizena=Douglass William A|urtea=1999|izenburua=Basque Cultural Studies|argitaletxea=Basque Studies Program, University of Nevada|orrialdea=277|ISBN=978-1877802034..|hizkuntza=En}}</ref> Sancti Spiritus Unibertsitatean egiteko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Resurreccion Maria Azkue, Euskaltzain osoa. Hildako euskaltzain osoak..|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/euskaltzainak/hildakoak/osoak/6340-resurreccion-maria-azkue}}</ref> Partehartzaile gehienak herriko etxe partikularretan hartu zuten ostatu, eta Sancti Spiritusen aretorik ez zegoenez 900 pertsonentzat, Garai fabrikako pabiloi nagusitik makinak kendu eta kongresuko Areto Nagusia izateko prestatu zuten, hasiera eta amaiera ekitaldi nagusiak egiteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=21-25|hizkuntza=Es}}</ref> Kongresua antolatzerakoan 200 partehartzailera ailegatuz gero arrakastatsua izango zela zioten. Azkenean bakarkako 783 kongresu-kidek ordaindu zuten matrikula, gehi 96 babeslek, horien artean 67 udaleko ordezkarik. Han egon ziren baita 54 txostengile eta hainbat gotzain. Eta lau [[Ahaldun nagusi|Ahaldun Nagusi]]<nowiki/>ak mikelete, forale, miñoi, mazolan, danbolintero eta musikoekin joan ziren.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia,|orrialdea=26|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko alkateak euskaraz eman zien ongi etorria bildutakoei, ondoren Gipuzkoako Aldundiko presidentea aritu zen, gero [[Gasteiz]]<nowiki/>ko eta [[Baiona]]<nowiki/>ko gotzainak, eta amaieran [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII]] Espainiako erregeak hitzaldi enpatiko batekin inauguratu zuen Kongresua.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=26-29|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1953:''' '''[[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa|Ziklo-kroseko munduko txapelketa]]:''' Lehen edizioa 1950 urtean [[Paris]]<nowiki/>en izan zen. Garia hartan Oñatin elkarte bakarra zegoen, 1927an sortutako  “''Txantxiku txoko''” izenekoa, eta kirolean zein kulturan dinamismo handia zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku Txoko Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/868fa983-8905-49c5-ac3a-4a496fe1108e}}</ref> 1949an [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi]] futbol taldea sortu zen, eta Parisen egindako edizioak zuzendaritzakoen arreta erakarri zuen. Helburu horren atzetik, hurrengo urteetan inguruko eta nazioarteko hainbat txirrindularitza txapelketa eratu zuten, [[Txirrindularitzaren Nazioarteko Batasuna]]<nowiki/>ri antolakuntza ahalmena erakusteko. Horrela, 1951an [[Luxenburgo]]<nowiki/>n eta 1952an [[Geneva]]<nowiki/>n egin ondoren, 1953an Oñati antolatu zen arrakasta handiz, [[Jean Robic]] frantziarra izan zela irabazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdeak=122-129|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Ziklo-kroseko munduko txapelketa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ziklo-kroseko_Munduko_Txapelketa}}</ref> == Egitura == === '''Gizarte zerbitzuak''': === * San Martin egoitza<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak</ref>, Pake Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pake Leku Jubilatuen Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/7d177a3d-d172-481d-b79a-730d66445ca1}}</ref>, Lagun Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lagun Leku Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/4c7c855b-b697-4c67-b8e4-ec5534259f72}}</ref> [[Fitxategi:Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak.jpg|thumb|Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak]] === Hezkuntza === * '''Arautua:''' [[Mondragon Unibertsitate]]<nowiki/>ko Enpresagintza Fakultatea Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea|url=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea}}</ref>, Txantxiku Ikastola, Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku ikastola|url=https://txantxikuikastola.eus/}}</ref>, Urgain Eskola <ref>{{erreferentzia|izenburua=Urgain Eskola|url=http://urgain.eus/}}</ref>, Elkar Hezi Ikastetxea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elkar Hezi Ikastetxea|url=https://elkarhezi.eus/}}</ref> * '''Ez arautua:''' [https://jazpiazumusikaeskola.com/ Jose de Azpiazu Musika Eskola]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jose de Azpiazu Musika Eskola|url=https://jazpiazumusikaeskola.com/}}</ref>, Bedita Larrakoetxea Udal Euskaltegia<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia</ref>, Natur eskola<ref>http://natureskola.eus/</ref>, Jabetze Eskola<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jabetze Eskola|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/zerbitzuak/jabetze-eskola}}</ref> === '''Kultura:''' === * '''Herrikoia:''' Oñatz Kultur Elkartea eta Oñatz dantza taldea<ref>{{erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Oñatz Dantza Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Olaiturri Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Artixa Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=2014|izenburua=Artixa Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/cad04a6a-ed2f-4813-905e-71df9c860b7b}}</ref>. * '''Udalak antolatuta''': Kultur Etxea, Liburutegia, Santa Ana antzokia, Arrikrutz interpretazio gunea, San Migel Errota Interpretazio Gunea, Gaztelekua, Ludoteka<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udal Zerbitzuak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://web.archive.org/web/20201105120040/https://www.o%C3%B1ati.eus/eu/udal-zerbitzuak}}</ref> === Kirola === * '''Elkarteak:''' [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi Kirol Elkartea (]][[Mendizaletasun|alpinismo]], [[atletismo]], [[Saskibaloi|saskibaloia]], [[Eskubaloi|eskubaloia]], [[txirrindularitza]], [[negu kirolak]], [[espeleologia]], [[Areto-futbol|areto futbola]], [[kirol]]-[[Gimnastika|gimnasia]], [[karate]], [[Kenpo kai|kenpo]], [[igeriketa]], [[pilota]], eta [[Triatloi|triatloia]].)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea|url=https://www.xn--aloamendi-n6a.eus/}}</ref>, Atxintxika Taldea, Bizi Hadi Kirol Talde inklusiboa,<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2024|izenburua=Bizi Hadi kirol talde inklusiboa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1731777413517-bizi-hadi-kirol-talde-inklusiboa-aurkeztu-dute-onatin}}</ref> * '''Azpiegiturak:''' [https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/ Zubikoa kiroldegia]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Zubikoa Kiroldegia|url=https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/}}</ref>, Azkoagain futbol zelaia, Larrañako futbol zelaia, Larrañako pilotalekua<ref>https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/kirolak/</ref> === Energia: === * [[Oñatiko Ur Jauziak]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Ur Jauziak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_Ur_Jauziak}}</ref> * [[Elgeako parke eolikoa|Elgeako Parke Eolikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elgeako parke eolikoa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Elgeako_parke_eolikoa}}</ref> == Hirigintza == [[Fitxategi:Oñate - Universidad Sancti Spiritus 8.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko Unibertsitatea]].]] Hirigunea monumentu multzo berezia da, ibarreko erdialdean kokatua, eta morfologia berezia eta perimetro zehaztua dituena. Gunearen egiturapena ''barrendik'' egiten da, denborarekin erantsiz joan diren bideen arabera. Jatorrizko gunea XIII. mendekoa da, eta inguru horretan itxuratzen da: Kale Zaharreko zati bat —San Migel elizaren ondoan igarotzen da, eta Errege Bideak Oñatitik pasatzean egiten duen trazatua markatuz—, San Anton kalea, Santa Marina enparantza eta Mendiko kalea, hau dena [[Zumeltzegi dorrea|Zumeltzegi muinoaren]] inguruan, Arranoaitz errekaren eskuineko ertzean, Santa Marina izan ezik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=|orrialdeak=33-42|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zabalgunea sortu zen, hiriaren hiri bilbea beste aldera zabaldu, eta banaketa eta okupazioko modu ordenatu bat ezarri. Bat dator Kale Barriarekin eta Atzeko Kalearekin, kale horietan nagusi baitira eraikuntza zainduak, material onekoak eta lerro soilekoak. XV. mendean, beste bi [[habearte|nabe]], [[gotiko (argipena)|gotikoak]], erantsi zitzaizkion San Migel parrokiari, eta haren inguruan «''Zazpibideta''» aldea egituratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea, 1845|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=42-44|ISBN=84-89516-18-9}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=67|orrialdeak=|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> XVI. mendean [[Oñatiko Unibertsitatea|Unibertsitatea]] ieraiki izanak eta merkataritzaren eta eskulangintzaren garapenak hazkundeko dinamikari eustea ahalbidetu zuen, eta ondoz ondo beste hiri-espazio batzuk egituratzea. Urbanizatze-prozesuak XVII. eta XVIII. mendeetan jarraitu zuen, eta Kale Barria Kale Zaharrarekin batu zen zubi batzuen bidez, eta, [[XIX. mendea]]ren amaieran, [[Foruen enparantza|Foruen Enparantza]] eta Santa Marina Enparantza sortu ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. men dean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=31|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Eskema lineala nagusitzen da, Kale Zaharraren, Kale Barriaren eta Atzeko Kalean inguruan, eraikuntza atxikiko orube estu eta sakonak dituena. Foruen Enparantzako espazioa topaleku moduan sortu zen, ''Zazpibideta'' aldeko bilgune txikia hobetzeko. Eskema lineal horren adarkatzeak ibilbide irregular batzuetan gauzatzen dira, Kale Zaharra Kale Barriarekin batuz, eta hego-ekialdean bide-zati isolatu batzuetan, [[errebal]]ek zati batean desitxuratu egiten baitute egitura hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=163|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Hala ere, ardatzen indarrak eta adarkatzeak egituratzen dituen Foruen Enparantzaren eskalak irakurketa argia ematen diote hiri bilbearen multzoari. Aipatu behar da irregulartasun horiek ematen diotela bilbeari bategite zeiharren eta eskala txikien berezitasuna.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=172|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> == Demografia == [[Fitxategi:Gerrako garrak Oñatin.webm|thumb|250px|Espainiako Gerra Zibila, Oñatiko testigantzak]]2024ean 11.549 biztanle zituen Oñatik, horietatik % 22,99k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak % 7,49 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Oñatiko datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/onati.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Oñatiko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 6083 | 1910 | 6300 | 1920 | 6242 | 1930 | 6728 | 1940 | 6841 | 1950 | 7172 | 1960 | 8367 | 1970 | 10525 | 1981 | 10893 | 1991 | 10695 | 2001 | 10705 | 2011 | 11033 | 2019 | 11380 | }} == Izaera unibertsitarioa == [[Fitxategi:Enpresagintza.jpg|thumb|280x280px|Enpresagintza Fakultatea.]] Kooperatiben sortzailea izan zen Don [[Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1943an [[Arrasate]]<nowiki/>n eskola tekniko bat sortu zuen''',''' gerora [[Mondragon Goi Eskola Politeknikoa]] izena hartuko zuena. Eta hura osatzeko 1960an Oñatin administrazio eta kudeaketa eskola bat sortu zuen, ETEO izenekoa eta kooperatiba izaerakoa baita, gerora Enpresagintza Fakultatea izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=Jose María Arizmendiarrieta. Biografia|argitaletxea=Laboral Kutxa, Mondragon|orrialdeak=427-428|ISBN=84-920246-1-5|hizkuntza=Es}}</ref> Arizmendiarrietak 1961eko urtarriletik martxora bitartean, MEDUO - Oñatiko Unibertsitateko Hezkuntza Mankomunitatea (''Mancomunidad Escolar de la Universidad de Oñati'') proiektu berria ondu eta [[Madril]]<nowiki/>go Hezkuntza Ministerioan aurkeztu zuen. [[Debagoiena]]<nowiki/>ko Haraneko hainbat herriren ekintza bat zen, 50.000 biztanle batzen zituena, Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitate]] zaharraren tradizio historikoari jarraituz, Unibertsitate Zentro Kooperatibo sare bat sortzeko, [[Irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi-asmorik gabe]]<nowiki/>ko eta onura publikoko unibertsitate kooperatibo pribatu gisa. 1991ean estatuan unibertsitate pribatuak sortzeko legea onartu zenean, [[Eusko Jaurlaritza]]<nowiki/>ren eskumenen artean kokatu zen, eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzar]]<nowiki/>rean proiektua aurkeztu ondoren, 1997an [[Mondragon Unibertsitatea]] berria gauzatu zen, Legebiltzarreko alderdi guztiek aho batez onartuta.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> == Ekonomia == === Datuak sektoreka === [[Fitxategi:PSM V38 D183 A forge trip hammer.jpg|thumb|Burdinola.]] 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: lehen sektorea BEGaren % 0,8; bigarrena, % 66,1; hirugarrena, % 29,9; eta eraikuntza, % 3,2.<ref name=":0" /> XIX. mendearen hasieran, biztanleen erdia baino gehiago nekazaritzan eta artzaintzan aritzen zen, eta gaur egun, baserrietako gazteak herriko fabriketara joaten dira lanera, eta ordu libreetan landa-lanetan laguntzen dute. <ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastiá|orrialdeak=49-50|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> === Industriaren bilakaera === XV. mendean Oñatin [[olagizon]] eta [[errementari]] ugari zeuden hainbat armadatarako [[lantza]]<nowiki/>k, zolak eta [[Bonbarda (arma)|bonbarda]]<nowiki/>k egiten ziren. XVI. mendearen hasieran bi [[burdinola]] handi zeuden, non burdin minerala urtzen zen lingote bihurtuz, ondoren 79 [[Forjaketa|sutegie]]<nowiki/>tan eraldatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=54,55|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Bertan [[Zartagin|zartagina]]<nowiki/>k, [[burdineria]], [[iltze]]<nowiki/>ak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, Jose Antonio|urtea=1999|izenburua=Sistemas de vida y producción en el siglo XVI en Oñati: importante presencia de la industria en áreas rurales y urbanas|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=27|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Minerala gaur egun desagertuta dauden [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Udala (Arrasate)|Udala]]<nowiki/>ko meategietatik zetorren. XVII. mendean burdineria, [[arkabuz]]<nowiki/>ak, [[aihotz]]<nowiki/>ak, [[aizkora]]<nowiki/>k, guraizeak, iltzeak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=50-62}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=79|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Produktu horietako batzuk [[Amerika|Amerike]]<nowiki/>tara, [[Portugal]]<nowiki/>era, [[Sevilla]]<nowiki/>ra eta abarretara esportatzen ziren, batez ere elikagaien, espezien eta abarren truke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=47|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:Cornelio Garay.jpg|thumb|Kornelio Garai]] Oñatira ehunka pretsona dira egunero industria-lantegietan lan egitera, txanda bateko edo hainbat txandetako lanaldietan, lan-kargen arabera. Epresa lehiakor txiki eta ertain ugari dago, eta enpresa nagusienak honakoak dira: - “'''Juan Garairen Semeak SA'''”. Enpresaren jatorria 1864. urtekoa da, Kornelio Garai Zuazubizkar aretxabaletarrak 21 urterekin [[pospolo]] fabrika bat eraiki zuenean Oñatin, herriari bultzada ekonomiko nabarmena eta etorkizunerako perspektiba berriak jasoz.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=“Juan Garairen Semeak SA”|orrialdea=39|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiren alde egindako lana eskertua izan zen bertako bizilagunengatik, eta behin baino gehiagotan aukeratu zuten alkate.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=78-80}}</ref> Bere ibilbide luzean [[txanpon]]<nowiki/>ak ekoiztu ditu, euritakoen hagaxkak, soldatutako [[altzairu]]<nowiki/>zko [[hodi]]<nowiki/>ak, beroan luzatutako eta kalibratutako [[letoi]]<nowiki/>zko barra eta profilak, hotzean kalibratutako [[Doitasun (teknologia)|doitasun]]<nowiki/>ezko altzairuzko hodiak, eta automobilgintzarako osagai tubularrak. 2024an Oñatiko enpresan 400 langile ditu, eta Eslovakiako zein Mexikoko beste bi lantegietan 90 eta 200.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza, Oñatiko Udala, 237-241, 978-84-921814-5-2|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=237-241|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Hijos de Juan de Garay S.A.|hizkuntza=Es|url=https://www.hjgaray.es/la-empresa/}}</ref> - “'''[[ULMA Taldea]] Koop. E.'''” bederatzi kooperatibak osatzen dute 2024an: ULMA Agrícola, [[ULMA Architectural Solutions]], [[ULMA Construction]], ULMA Conveyor Componets, ULMA Embedded Solutions, ULMA Forged Solutions, ULMA Handling Systems, ULMA Lifting Solutions eta ULMA Packaging.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldeko negozioak|url=https://www.ulma.com/eu/negozioak/}}</ref> Jatorria 1957an du, zenbait gaztek inguruko txokolatearen industriari zerbitzu emateko tailer mekaniko bat sortu zutenean. 1961ean lehen kooperatiba industrial  bilakatu zen, Talleres ULMA S.C.I. Ondoren beste enpresa batzuk ere kooperatiba bilakatu zirenez, 1989an hiruren artean ULMA taldea eratu zuten, guztira 678 langile zirela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=60-61|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Gerora beste kooperatiba batzuk sortu ziren, taldea handituz, eta 2023an Oñatin zein kanpoan guztira 5.600 langile batzen zituen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldea|url=https://www.ulma.com/eu/ulma-gara/}}</ref>[[Fitxategi:ULMA egoitza zentrala.jpg|thumb|ULMA Taldearen egoitza zentrala. Kooperatiba hau herriko enpresa handiena da.|280x280px]] - “'''ONNERA Group'''” taldea zazpi enpresak osatzen dute 2024an: FAGOR PROFESSIONAL Koop. E., Edenox, Asber, Efficold, DANUBE, DOMUS, eta Primer. Halaber hiru ekoizpen filial ditu Frantzian, Polonian eta Mexicon, eta 35 ordezkaritza komertzial. Jatorria 1960an du, [[Fagor Industrial]] Koop. E. sortu zenean [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Fagor (etxetresnak)|Fagor Etxetresnak]] Koop. E.aren adar bezala, ostalaritzarako eta talde handientzako sukaldaritzako [[makina]]<nowiki/>k ekoizten. 2024an Oñatin zein kanpoan guztira 2.200 langile batzen zituen. <ref>{{erreferentzia|izenburua=ONNERA Group|url=https://www.fagorprofessional.com/eu/ezagut-gaitzazu}}</ref> - "'''Natra Oñati''' '''S.A.'''" [[txokolate]] ekoizlea Natra talde multinazionaleko sei fabriketatik bat da, hain zuzen 2004an [[Zahor]] S.A. erosi zuenetik. Gerora 2011an Arluy enpresak “Zahor” marka komertziala erosi zion Natrari, eta Oñatin “Zahor” izena desagertu egin zen. Jatorria 1946an zuen, Ignacio Egañak enpresa eraiki zuenean. Hasiera apal hartatik handitzen joan zen, eta 2024an Natra Oñatik 500 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=NATRA Oñati|url=https://natra.com/es/sobre-nosotros/nuestra-historia/}}</ref> - "'''Lana''' '''K.E."''' 1960 sortu zuten Arrasaten nekazarien hiru arlo garatzeko: basoa, esnekia eta abeltzaintza. 1973an Oñatin [[zerrategi]] bat zabaldu zuten, eta 1994an zuraren bigarren eraldaketako produktuen fabrikazioan oinarritzen hasi zen, hurrengo urtean hiru geruzako [[Kofratu|kofratze]] taula ekoitziz. 2007an Txekian beste fabrika bat eraiki zuten. 2024an guztira 300 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=LANA Koop. E.|url=https://www.lana.eu/eu/historia/}}</ref> - "'''Txintxurreta Taldea S.A.'''” 1963an sortu zuten Jose eta Juan Txintxurreta anaiak doitasun-[[hodi]]<nowiki/>ak fabrikatzeko. 2005ean Aranda de Dueron beste fabrika eraiki zuten, eta 2024an guztira 230 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txintxurreta Taldea S.A.|url=https://www.chinchurreta.com/nosotros/}}</ref> [[Fitxategi:Euskal Espedizioa, Everest, 1980.jpg|thumb|311x311px|CEGASA [[Everest]]<nowiki/>eko 1974ko eta 1980ko euskal espedizioen babesle nagusia izan zen. ]] Badira baita, garai baten enpresa handiak zirenak, arrazoi ezberdinengatik jadanik ez direnak: - '''CEGASA SA''' (Celaya, Enparanza y Galdós) [[pila]] ekoizlea, bere “Tximist” izen komertziala ezaguna zela, oso errotuta zegoen herrian, baina 1960. hamarkadan zati bat [[Gasteiz]]<nowiki/>era lekualdatu zuen, beste enpresa ugarik bezala, [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>k lur-baldintza bereziki onak eskaintzen zituelako pabiloi berriak eraikitzeko. Horrela [[Cegasa]] Taldea sortu zen, Oñatin manganesoko ekoizpena soilik geratuz. [[Juan Zelaia]] zendu aurretik Mexikoko AUTLANek erosi zuen enpresa. 2024an Oñatin 50 langile ditu<ref>{{erreferentzia|izenburua=CEGASA|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Cegasa}}</ref> - “'''Enparanza y Cía S.A.'''”rekin antzerako kasua gertatu zen, Oñatitik Gasteizera lekualdatu zenean “''Esmaltaciones San Ignacio''” izena hartuz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Esmaltaciones San Ignacio|url=http://www.patrimonioindustrialvasco.com/patrimonio/los-pucheros-y-cazuelas-fabricados-por-esmaltaciones-san-ignacio-en-vitoria-gasteiz/}}</ref> Badira baita garai batean lehiakorrak ziren hainbat enpresa txiki eta ertain desagertu egin direnak, beerziki atzerriko konpetentziagatik edo familiakoen jarraipen faltagatik. == Gizarte kapitala == Gizarte-kapitala gizartearen antolakuntzarako ezaugarriei dagokie, hau da, [[Afektu|afektua]], elkarrekiko [[konfiantza]], [[Arau sozial|arau]] eraginkorrak eta [[sare sozialak]] bezalakoak. Gizartearen maila [[Sozioekonomia|sozio-ekonomiko]]<nowiki/>a hobetu dezakete.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cardenal de la Nuez, María Eugenia|urtea=2006|izenburua=Sociología (1a. ed edición)|argitaletxea=Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Vicerrectorado de Planificación y Calidad|ISBN=84-96718-21-2. OCLC 433673085|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Putnam, Robert D.|urtea=1993|izenburua="The prosperous community. Social capital and public life"|argitaletxea=The American Prospect, vol.4, nº13|orrialdeak=35-42|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiko ezaugarri nagusiak honakoak lirateke: * Erdi Aroan [[artisau]]<nowiki/>en [[Gremio|gremioak]] eta [[kofradia]]<nowiki/>k” sortu ziren. Gre<nowiki/>mioak maisu-elkarteak ziren, lanbide bereko artisauen interesak babesteko, hala nola, lehengaiak eta horien banaketa, produktu-mota eta kalitatea, lan-kategoriak eta abar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1999|izenburua=Transformaciones sociales y culturales en el tránsito del antiguo régimen a la contemporaneidad. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala - Kutxa|orrialdea=136|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> Gremioak kofradiez hornitzen ziren, gaixo zeuden artisauei laguntzeko edo  haien hileten gastuei erantzuteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1993|izenburua=Cofradías, gremios y solidaridades en la Europa Medieval : actas de las XIX Semana de Estudios Medievales de Estella, 20-24 de julio de 1992.|argitaletxea=Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra|ISBN=84-235-1175-8.|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko gremio handienak burdinaren sektorekoak ziren, hala nola [[iltze|ilt]]<nowiki/>[[iltze|ze]]<nowiki/>ginak, [[errementari|errementa]]<nowiki/>[[errementari|ri]]<nowiki/>ak eta [[sarrailagile|sarrailagi]]<nowiki/>[[sarrailagile|le]]<nowiki/>ak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y aartesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=77|ISBN=84-89516-18-9|hizkuntza=Es}}</ref> * Kultura industrial<nowiki/>ak eta fabriketako [[sindikatu]]<nowiki/>en eta kontseil<nowiki/>u sozialen eraginez, Oñatin maila ekonomiko ertaina dago, gizonen eta emakumeen arteko soldata-arraila apala, eta [[elite]] sozialik gabea. Orokorrean esperientzia partekatuak nagusitzen dira, bizitza-komunitate nahiko homogeneoa sortuz <ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1998|izenburua=Comportamientos de los directivos de las empresas industriales en el valle del Alto Deba. El valor de pertenencia a un entorno|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa|orrialdeak=285-286|ISBN=D.T.|hizkuntza=Es}}</ref> * Era guztietako [[Asoziazionismo|aso]]<nowiki/>[[Asoziazionismo|ziazionismo]] maila handia dago. Horren adibi<nowiki/>de nabarmenetako bat da Oñatin dauden 28 [[elkarte gastronomiko]]<nowiki/>ak. <nowiki/>Horietatik 16 kale<nowiki/>an daude (Añolea, A<nowiki/>rrano, Aterpe, Baserritarrena. Batzokia, Etxaluze, Gure Txoko, Haitzalde, Kale-Zaharra, Kurtze Baltz, Makalena, Oinarri, Pago-Uso, Txantxiku Txoko, Urbia, Zubi-Alde), eta beste 12 auzoetan (Araotz, Arantzazu, Asentzio, Garagaltza, Larraña, Lizargarate, Olabarrieta, Santa Lutzia, Uribarri, Urruxola, Zañartu et<nowiki/>a Zubillaga), guztira [[eskubide]] eta maila berdineko bi mila [[bazkide]]<nowiki/>rekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lista de Sociedades Gastronómicas de Gipuzkoa|hizkuntza=Es|url=http://www.sociedadesgastronomicas.com/sociedades_listado.php?s=23&page=0&letra=P&}}</ref> == Politika == === Udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Bildu]] koalizioko Mikel <nowiki/>Biain hautatu zute<nowiki/>n alkate.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mikel Biain izendatu dute Oñatiko alkate - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1386609124782-mikel-biain-izendatu-dute-onatiko-alkate|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015ek]][[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|o udal hauteskundeetan]] Bilduren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k gehiengoari eutsi zion, eta Mikel Biain berriro hautatu zuten alkate. [[Fitxategi:Izaro elorza tokikom.png|thumb|Izaro Elorza]] [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]], Izaro Elorza irten zen Oñatiko alkate, Euskal Herria Bilduren zerrendan aurkeztuta.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Izaro Elorza da Oñatiko alkate berria, zumitzezko txibita hartuta - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1560602985736-izaro-elorza-da-onatiko-alkate-berria-zumitzezko-txibita-hartuta|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Hauek iza<nowiki/>n ziren hauteskund<nowiki/>een emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bi]]<nowiki/>[[Euskal Herria Bildu|ldu]]<nowiki/>k, 3.408 boto (10 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 2.571 boto (7 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 319 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> 2023ko udal hauteskundeetako emaitzak honakoak izan ziren: * '''Errolda''': 8.794; Boto-emaileak: 5.638 (64,11%); Baliogabeak: 58 (1,03%); Abstentzioa: 3.156 (35,89%); Zuriak: 97 (1,72%); Jarlekuak: 17; Hautagai-zerrenden aldeko botoak: 5.483; Boto baliodunak: 5.580. * '''Emaitzak''': [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k, 3.279 boto (11 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 1.931 boto (6 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 218 boto, [[PP]]<nowiki/>k, 55 boto.<ref>{{erreferentzia|izenburua=2023ko udal hauteskundeak|url=https://opendata.euskadi.eus/catalogo/-/2023ko-udal-hauteskundeak-euskal-autonomia-erkidegoa/}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data_a = 2023 |data = 2019 |alderdia1 = [[Bildu]] |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 10 |botoak1 = 3.408 |ehunekoa1 = 54,11 |zinegotziak1_a = 11 |botoak1_a = 3.279 |ehunekoa1_a = 59,80 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 7 |botoak2 = 2.571 |ehunekoa2 = 40,82 |zinegotziak2_a = 6 |botoak2_a = 1.931 |ehunekoa2_a = 35,22 |iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean] }}1979. urtetik, lau alkate jeltzale izan ditu herriak, 32 urte luzez; 2011ko hauteskundeetan, ordea, Bilduk gehiengo osoz irabazi zituen hauteskundeak, 2015ean, 2019 eta 2023ko hauteskundeetan berretsi egin zuen gehiengoa.[[Fitxategi:Oñate - Ayuntamiento 2.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko udaletxea|Udaletxea]], [[barrokoa]]]] === Alkateak === Hauek izan dira [[Francoren diktadura]] ondorengo Oñatiko alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate|Alkatea]]''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' | colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-01-27}}</ref>''' |- | [[Eli Galdos|Eli Galdos Zubia]]<ref name=":02" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=OÑATI - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2022-02-18}}</ref> | 1979 | [[1983]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Eli Galdos Zubia | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Eli Galdos Zubia | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}" | | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Andoni Gartzia Urtaza | 2003 | [[2006]] ^a | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}" | | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2006 | [[2007]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}" | | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | [[Mikel Biain|Mikel Biain Berraondo]]<ref name=":2" /><ref name=":02" /> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor="{{Bildu/kolorea}}" | | [[Bildu]] |- | Mikel Biain Berraondo<ref name=":02" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor="{{EH Bildu/kolorea}}" | | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]<ref name=":3" /> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor="{{EH Bildu/kolorea}}" | | [[Euskal Herria Bildu]] |- |Izaro Elorza Arregi | 2023 | Jardunean | |[[Euskal Herria Bildu]] |} ^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu. '''''Sakontzeko irakurri: [[Zerrenda:Oñatiko alkateak|Oñatiko alkateak, 1447tik honakoak]]''''' == Armarria == Oñatiko armarrian garrantzi historikoa izan duten familiak islatzen dira, hiru zatitan banatua. Goian, ezkerrean arrano bat dago [[Ganboatar]]ren familia irudikatzen duena, eta eskuinaldean, orein bat Murgiatarrena irudikatzen duena. Armarriaren beheko zatian oreina arranoak zaurituta agertzen da, horrek [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] gudu bat irudikatzen du, Murgiatarrek galdu zutena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo, Irizar, Iñazio, et al.|urtea=1982|izenburua=Oñatiko historia eta arte bilduma - Inventario histórico artístico del valle de Oñati|argitaletxea=Oñatiko herri liburutegia|orrialdeak=345|ISBN=84-500-7.932-2}}</ref> == Ondare nabariak == Oñatiko hirigune historikoaren multzoak bere ibilbide historikoari erantzuten dio, eta monumentu-kopuru zabala biltzen du: jauregiak, jauretxeak, etxetzarrak, eta tartean hainbat erlijio-eraikin bikain, hiri-bizitzako ehunka urte batera biltzen dituen bilbe batean. 2011ko uztailaren 4tik, monumentu-multzoaren kategoriako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasun]] sailkatzeko espedientea ireki zen. Oñatik hainbat motatako ondasun ditu:[[Fitxategi:Zumetzegi dorrea.jpg|thumb|Zumeltzegi dorrea]] === A- Ondare zibila === * [[Oñatiko Unibertsitatea]]: [[Rodrigo Mercado Zuatzola]]k sortu zuen 1545. urtean. Han lau mendetan zehar [[Medikuntza]], [[Zuzenbide]]a, [[Filosofia]], [[Teologia]] eta Letrak irakatsi dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sancti Spiritus Unibertsitatea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sancti-spiritus-unibertsitatea/ikastegia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32152&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Oñatiko udaletxea]]: [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] eraikin [[barrokoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko udaletxea|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_udaletxea}}</ref> * [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrea eta jauregia]]: zatirik zaharrena dorrea da, XV. mendean Lazarragatar batek Oñatiko kondeari erosia; zati berria (plazari begira dagoena), aldiz, XVII-XVIII. mendeetan etxe zaharrari erantsi zitzaion jauregi bikaina da. Gaur egun, Sotomayorko dukearen jabetzakoa da eraikina, eta haren lorategia erabilera publikorako irekita dago 2012az geroztik.<ref>[http://www.oinati.eu/onati/ondare-zibila/lazarraga-dorrea-eta-jauregia «Lazarraga dorrea eta jauregia»], Oñatiko Udalaren webgunea.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazarraga dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lazarraga-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32176&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Zumeltzegi dorrea]], Oñatiko kondeen dorretxea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zumelzegi Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zumelzegi-dorrea/dorrea/onati/-larrana-auzoa-/fichaconsulta/32195&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20201123164952/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zumeltzegi-dorretxea</ref> * San Migel errota: XV. mendekoa,<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel errota|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/files/turismoa/san-migel-errota}}</ref> * [[Otadui Jausoro etxea]] (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Otadui etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/otadui-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32162&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210125065127/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/otadui-jausoro-etxea</ref> * Bidaurreta ostatua (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bidaurreta ostatua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/bidaurreta-ostatua/hotela/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32191&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Azkarraga jauregia (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azkarraga jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/azkarraga-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32179&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Zubia etxea (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubia etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubia-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32181&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Zaratekoa jauregia (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaratekoa jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zaratekoa-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32186&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Antia jauregia]]'''.''' (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Antia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/antia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32156&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Don Pedruena jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Don Pedruenea jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/don-pedruenea-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32225&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/don-pedruena-etxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * Madinabeitia jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madinabeitia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madinabeitia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32104&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Olakua dorrea (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olakua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/olakua-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32168&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Elorriaga etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elorriaga etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/elorriaga-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32159&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Galartza etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galartza etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/galartza-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32114&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Sarria etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarria etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sarria-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32173&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Hernani etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hernani etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/hernani-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32153&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210126192438/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/hernani-etxea</ref> * Baruena jauregi-etxea (XIX. mendeko eraikina)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Baruena Jauregi-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/baruena-jauregi-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32155&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Orbea etxea (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orbea etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/orbea-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32161&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Belaskua dorrea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/belaskua-dorrea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * [[Zubiaur dorretxea|Zubiaur, Zubiaurre edo Urain dorretxea]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaurreko Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaurreko-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32187&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/urain-dorretxea-edo-zubiaur{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * Etxe Aundi dorrea, [[Leinu gerrak|leinu gerretan]] ganboatarren alde borrokatu zen Lazarraga leinuaren oinetxea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Etxe Aundi dorrea|url=https://www.etxeaundi.com/eu}}</ref> * Agerrena etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agerrena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/agerrena-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32165&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>''' * Astorkitza (Bujero) etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astorkitza (Bujero) etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/astorkitza-bujero-etxea/etxea/onati/fichaconsulta/39168&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Egañena etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egañena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eganena-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/39169&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Eujeniokua etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eujeniokua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eujeniokua-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/38967&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Gerraneko etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gerraneko etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gerraneko-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/39163&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Zarataleko etxea.<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zaratalekua{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * XIX. mendeko iturriak: Iturritxo, Kanpantxo, San Anton, Santa Marina eta Zazpibideta,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Kultura ondarea|url=https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/kultura-ondarea/}}</ref> *Oñati frontoia: XIX. mendekoa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñati frontoia|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/onati-frontoia/pilotalekua-luzea/onati/fichaconsulta/42908}}</ref> *Tren geltokia XX. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tren-geltokia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/tren-geltokia/tren-geltokia/industriala/ondare-industriala/onati/fichaconsulta/4840&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *Enparantzak: Foruen enperantza, Santa Marina, San Anton<ref>[https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/san-anton-plaza https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/]</ref> [[Fitxategi:San Migel eliza.jpg|thumb|San Migel parrokia]] === B- Ondare erlijiosoa === *[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]: XV. mendeko eliza [[arkitektura gotikoa|gotikoa]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Miguel Eliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-miguel-eliza/eliza-/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32140&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]: XVI. mendeko mojategia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdeak=235-240|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bidaurretako M0nastegia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/bidaurretako-m0nastegia/komentua/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32192&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[https://goiena.eus/oinati/1675237263404-onati-ezagutzen-laterandarrak Jesusen Bihotzaren eliza:] XIX. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesusen Bihotzaren eliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jesusen-bihotzaren-eliza/eliza-/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32194&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *Parrokiako abade etxea: XX. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abade Etxea Unibersitate Etorbidea 3. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/abade-etxea-unibersitate-etorbidea-3/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/47293&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> === D- Hirigunetik kanpo: === * [[Arantzazuko santutegia]]: [[Urbia]] eta [[Aizkorri]]ra bidean dago kokatuta, Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikitako [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mende erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=305|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>http://www.oñatiturismo.eus/eu/listings/arantzazuko-santutegia/</ref> * [[Santa Ana komentua (Oñati)|Santa Ana komentua]]: [[XVII. mendea]]n eraikia, [[Garagaltza]] auzoan dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabakl Mujika, Martin|urtea=2002|izenburua=Las monjas de Santa Ana de Oñati. Cinco siglos, tres casas, una misión|argitaletxea=Arantzazu. Ediciones franciscanas. Kultura Saila. Eusko Jaurlaritza.|orrialdea=246|ISBN=84-7240-191-X|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Ana Komentua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-ana-komentua/komentua/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32189&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Garibai dorretxea]]: XIV. mendean eraiki zen eta [[Garibai]] auzoan dagoen dorretxea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dorrea Garibai. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/dorrea-garibai/dorrea/onati/-torreauzo-auzoa-/fichaconsulta/32217&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/garibai-dorretxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> *[[Madalena baseliza (Oñati)|Madalena edo Maala baseliza]]: XV. mendean eraiki zen eta [[Santxolopetegi]] auzoan dagoen baseliza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-ermita/ermita/onati/-santxolopetegi-auzoa-/fichaconsulta/32105&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Araotz]] auzoan: [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Araotz)|San Migel Goiaingeruaren parrokia.]] [[Sandaili baseliza|Sandaili baseliza,]] [[Sandaili leizea]], [[Araotzeko urtegia|Araozko urtegia]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Araotz|url=https://xn--oatiturismo-1db.eus/eu/listings/araotz-harribitxiak/}}</ref> * [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutzeko kobak,]]<ref>http://www.oñatiturismo.eus/eu/listings/arrikrutz-onatiko-kobak/</ref> [[Fitxategi:Arantzazu dorrea 2005 04 24 (2).JPG|thumb|Arantzazuko santutegia]] === E- Ondare dokumentala === * [[Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|Gipuzkoako probintziako artxibo historikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|url=https://www.gipuzkoa.eus/eu/web/gipuzkoako-probintziako-artxibo-historikoa}}</ref> * [https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent}}</ref> * [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] frantziskotarren santutegiko Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arantzazuko frantziskotarren komentuko Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> * San Migel parrokiako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel parrokiako Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> * Jesusen Bihotzaren elizako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Agustinoen Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> == Komunikabideak == Oñatiko Udalaren ekimenez 90eko hamarraldian sortutako Kontzejupetik aldizkariak eta Oñati Irratiak gaur egun oraindik ere lanean diraute. * [[Kontzejupetik]] aldizkaria<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/kontzejupetik-aldizkaria</ref> * [[Oñati irratia]]<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/onati-irratia</ref> Horretaz gain, Debagoiena bailarako [[Goiena]] komunikazio taldeak herriko albisteak, erreportajeak... argitaratzen ditu bere hedabideetan. * [[Goienkaria]], [[Goiena Telebista]], [[Goiena.net|Goiena.eus]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Goiena Komunikazio Taldea|url=https://goiena.eus/}}</ref> == Euskara == [[Fitxategi:Oñatiko Jerardo Elortza.webm|thumb|Oñatiko Jerardo Elortzaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elortza Egaña, Jerardo - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/hizlariak/jerardo-elortza-egana/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, euskarak seminarioan zuen lekuaren inguruan. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] Oñati<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> Gipuzkoako herri euskaldunenen artean dugu, biztanleen %80 inguru euskal hiztunak dira (Eustaten arabera, % 77,91 ziren euskaldunak 2016an)<ref name=":0" />. Herriko hizkerari dagokionez, [[mendebaldeko euskara]]ren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> aldaera bat da, Debagoienekoa<ref name="#1"/>. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta Oñatik eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai Oleta auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak Arabako euskararen eragina duela esan daiteke. Debagoienak Gasteizekin izan du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=113|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> [[Kandido Izagirre]] eta [[Luis Villasante]] fraideak, Manuel Umerez, Leonardo Zabaleta, Leonardo Guridi, Leandro Igartua eta Felix Arrazola abadeak, [[Bedita Larrakoetxea]], [[Gerhard Bähr]] alemaniar hizkuntzalaria, Joxe Otalora eta [[Jerardo Elortza]] izan dira, besteak beste, Oñatiko hizkera aztertzen aitzindariak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=123|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Lehen Korrika 1980ko azaroaren 29an Oñatin hasi zen eta [[Bilbo]]n abenduaren 7an bukatu. [[Oñatiko Unibertsitatea]]ren atean hasi zen Korrika eta zazpi probintziak igaro zituen 1820 kilometrotako ibilbide luzean. Lekukoarekin batera hasiera emango zion korrikalaria Oñatiko alkatea [[Eli Galdos]] izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Belategi, Gontzal|urtea=2024|izenburua=Lehenengo Korrikaren zerogarren Kilometroa.|argitaletxea=Goiena, Debagoieneko aldizkaria|orrialdea=40}}</ref> 2014an, udalak Oñatiko euskarari buruzko liburu oparoa argitaratu zuen, Roberto Altunak, Kepa Elortzak eta Koldo Zumaldek egindakoa.<ref>[https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia/argitalpenak/onatiko-euskeria "Oñatiko euskerie" (R. Altuna, K. Elortza, K. Zumalde).]</ref> == Jaiak eta ospakizunak == Herriko jaiak ugariak dira, eta hiru arlotan banatu daitezke: * Oñatiko patroiaren jai nagusiak, [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean, irailaren 29an ospatzen dira.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko jaiak|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/onatiko-jaixak}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Turismo bulegoa: Oñatiko jaiak|url=https://www.turismodebagoiena.eus/es/que-hacer/onatiko-jaiak/}}</ref> Baina ez dira egun horretara soilik mugatzen, irailean zehar "Nazioarteko artzain txakur txapelketa" egiten da 195etik hona,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nazioarteko artzain txakur txapelketa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/nazioarteko-artzain-txakurren-txapelketa?set_language=eu}}</ref> Euskal dantzen "Haurren eguna", beste herri batzuetako hainbat talderen parte-hartzearekin,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Haurren eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> Haurren eta nagusien bi "Danborrada",<ref>{{erreferentzia|izenburua=Danborrada|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> eta baserritarren zein artisauen "Herri eguna".<ref>{{erreferentzia|izenburua=Herri Eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> * Hiribilduko kale-auzoetako jaiak: maiatzean "San Migel Txikiak" Kale Zaharrean, ekainean Errekalden, uztailean San Martinen, Santa Marinan, Olakuan eta Trianan, abuztuan San Lorentzon, irailean Atzeko Kalean eta Bidebarrietan. * Auzoetako jaiak: maiatzean Olabarrietan, ekainean Asentzion, Araotzen, Errekalden San Pedron eta Zubillagan, uztailean Madalenan, abuztuan Larrañan eta Urruxolan, irailean Arantzazun, azaroan Uribarrin, abenduan Santa Lutzian. Baina hiribilduko jairik ezagunenak [[Oñatiko Corpusak]] dira, ekainaren erdialdean. Hamabosgarren mendetik hona behintzat, goiz horretan herriko patroia den [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean meza ospatzen da, ondoren prozesio eginez herriko kaleetan zehar, foruen enparantzan amaituz. Prozesioarekin batera dantzariek dantza tradizionalak eskaintzan dituzte.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=1987|izenburua=Oñati. Korpus eguna|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=65}}</ref> == Oñatiar ezagunak == [[Fitxategi:Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate.jpg|thumb|Juan Madinabeitia sendagilea, Espainiako [[Digestio aparatuaren medikuntza|gastroenterologiako]] eskola modernoaren sortzailea,]] === Garai batekoak === * [[Lazarraga leinuaren eraikinak|Juan Lopez Lazarraga]] (1440-1518), [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrean]] jaioa, Espainiako [[Errege Katoliko]]<nowiki/>en kontulari nagusia eta Fernandoren idazkaria, [[Bidaurreta monasterioa|Bid]]<nowiki/>[[Bidaurreta monasterioa|aurreta monasterioa]] eraiki zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Rodrigo Mercado Zuatzola]] (1460/70-1548), apezpiku eta humanista. Mallorca eta Ávilako apezpikua. Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Santi Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>re<nowiki/>n sortzailea. * [[Andres Araotz]] (1500-1563): eskultorea eta erretaula egilea. * [[Lope Agirre]] (1510-1561), esploratzaile eta konkistatzailea, Espainiako errege [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II]].ari [[Peru]]<nowiki/>ko independentzia aldarrrikatuz eskutiz ospetsu bat igorri zion. Berrehun urte geroago, [[Simón Bolívar|Simon Bolivar]] izan zen Peruko askatzailea, eta Lope Agirre hartu zuen bere oinarrizko eredu bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2020|izenburua=1562 - Lope Agirreren estatua|argitaletxea=Olaitturri K.E.|orrialdeak=78|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/12-%201562-%20Lope%20Agirreren%20estatua}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Sender, Ramón J.|urtea=1998|izenburua=La aventura equinoccial de Lope de Aguirre|argitaletxea=Ed. Magisterio, Madrid|ISBN=978-842-181-840-4|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Cristóbal Oñate]] (1504-1567): esploratzailea eta Nueva Españako konkistatzailea. * [[Migel Aozaratzakoa|Mikel Aozaratza]] (1598-1637): apaiza. [[Japonia]]n misiolari ibili zen. Eliza Katolikoak 1987an santu izendatu zuen. * Luis Manuel de Zañartu (1723-1782): Txileko Santiagoko korrejidorea. * [[Ramón María Adurriaga]] (1755-1841): Ávilako gotzaina (1824-1841). * Antonio Elorza Agirre (1798-1873): ingeniari militarra. Landa-mariskala izatera iritsi zen. * [[Pedro Altube]] (1827-1916), Estatu Batuetan arrantxo-jabea eta abeltzaina izan zen, eta «Ameriketako euskal herritarren aita» deitzen diote. 2,03 metro luze zen eta, ''Palo Alto'' («makila luze») ezizenaz ezaguna. Hall of Great Westerners delakoan inskribatua 1960az geroztik. * [[Blas Pradere]] (1851-1923): apaiza eta idazlea. *[[Juan Madinabeitia]] (1861-1938): sendagilea. Espainiako gastroenterologiako eskola modernoaren sortzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zulaica Aristi, Daniel|urtea=1985|izenburua=Vida y obra del Dr. Madinabeitia|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=30,31|ISBN=84-7086-121-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Julian Irizar]] (1869-1935), aita oñatiarra zuen. Argentinan jaioa. Hango almirantea izan zen. Antarktikan ibilia. * [[Jose Madinabeitia]] (1870-1923): sendagilea eta militante sozialista. *Mariano San Miguel Urcelay (1879-1935) musikagilea eta klarinetista. *Alberto del Castillo Yurrita (1899-1976) arkeologo, filosofo eta historialaria. Katalunian aritu izan zen lanean. * [[Francisco Madina|Aita Madina]] (1907-1972), fraidea eta musikagilea. *[[Primi Erostarbe]] (1907-1995), Euskal Herriko emakume [[pandero]]jole eta irrintzilaririk ezagunenetako bat izan zen. *Antonino Ibarrondo Oleaga (1914-1985), musikagile eta orkestra-zuzendaria. *[[Salbador Barandiaran]] (1916-2006), idazle eta musikagilea. * [[Juan Zelaia]] (1920-2016), enpresaburua eta euskaltzalea, * [[Jose Milikua]] (1921-2013), historialaria, * [[Luis Peña Gantxegi]] (1926-2009) arkitektoa. [[Haizearen orrazia|Donostiako Haizearen orraziaren]] egilea, * [[Ignazio Arregi]] (1931-2020), kazetaria, * [[Eli Galdos]] (1934-2007), injinerua eta politakaria. * [[Luis Maria Intza]] (1934-2018) erlezaina, * [[José Ramón Elizondo]] (1942 - 2020) sukaldaria. * [[Juan Carlos Irizar]] (1951-2021), piano-jotzailea eta musikagilea.[[Fitxategi:Goiena-exegoien-ordorika.jpg|thumb|[[Fermin Etxegoien]] kazeria eta [[Ruper Ordorika]] abeslaria.]] === Gaur egungoak === *Jose Antonio Villar (1939), aktore eta abeslaria, *[[Paulo Agirrebaltzategi]] (1942) idazle, irakasle eta [[Jakin]] aldizkariko sortzailea, *[[Félix Ibarrondo Ugarte]] (1943) musikagilea, *[[Jerardo Elortza]] (1944), idazlea, historialaria eta hizkuntzalaria, *Lourdes Idoiaga (1951), Oñatz Kultur Elkarteko sortzailea eta Oñatiko alkate ohia, *[[Santi Idigoras]] (1953), [[Real Sociedad|Donostiako Erreale]]<nowiki/>ko futbolari ohia, *[[Jon Zelaia]] (1954), idazlea eta musikaria, *[[Ruper Ordorika]] (1956), abeslaria, *[[Izaskun Moyua]] (195<nowiki/>8), [[Emakunde]]<nowiki/>ko zuzendari ohia, *[[Xabier Etxaniz Erle|Xabier Etxaniz Erl]]<nowiki/>[[Xabier Etxaniz Erle|e]] (1961) idazle eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea, *[[Lourdes Bedia]] (1961) aktorea, *[[Iñaki Aldekoa Beitia|Iñaki Aldek]]<nowiki/>[[Iñaki Aldekoa Beitia|oa]] (1961), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea, eta [[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain u]]<nowiki/>[[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|rgazlea]],[[Fitxategi:Maria Cruickshank 2014.jpg|thumb|Maria Cruickshank aktorea]][[Gerardo Markuleta]] (1963), ida<nowiki/>zlea eta itzultzailea, *[[Pruden Gartzia]] (1964), [[euskaltzain urgazle]]a, eta [[Azkue biblioteka|Azkue Libur]]<nowiki/>[[Azkue biblioteka|utegiko]] zuzendaria, *[[Bixente Atxa]] (1965), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondrago]]<nowiki/>[[Mondragon Unibertsitatea|n Unibertsitateko]] errektorea, *[[Fermin Etxegoien|Fermin Etxeg]]<nowiki/>[[Fermin Etxegoien|oien]] (1966), idazle eta irrati-esatar<nowiki/>ia, *[[Luis Durán]] (1967), komikigilea, *[[Ritxi Mendiguren|Ritxi Mendi]]<nowiki/>[[Ritxi Mendiguren|guren]] (1968), [[Athletic]]<nowiki/>eko futbolari ohia, *[[Jon Odriozola]]<nowiki/> (1970), txirrindulari profesiona<nowiki/>l ohia, *[[Jon Aiastui]] (1971), idazlea, *Irati Iciar (1975), Historialaria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UEUko lantaldea: Nor da Nor? – UEU365|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2017/04/26/ueuko-lantaldea-nor-da-nor/|sartze-data=2019-09-21}}</ref>, *[[Larraitz Ugarte]]<nowiki/> (1976), legelari eta politikaria, *[[Iker Martinez de Zuazo|Iker Martinez de]] <nowiki/>[[Iker Martinez de Zuazo|Zuazo]] (1977), musikaria, *[[Idoia Etxeberria Elortza|Idoia Etxeberria]] (1977), idazle eta kazetaria, *[[Aitor Arregi Galdos|Aitor]]<nowiki/> [[Aitor Arregi Galdos|Arregi]] (1977), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon Unibertsitateko]] irakasle eta zinemag<nowiki/>ilea,[[Fitxategi:Itziar Ugarte Irizar. kazetari eta idazle oñatiarra.jpg|thumb|Itziar Ugarte kazetaria eta idazlea.]][[Markel Irizar|Markel]] <nowiki/>[[Markel Irizar|Irizar]] (1980), txirrindulari profes<nowiki/>ional-ohia, *[[Mikel Sagarzazu]] (1988) bikoiztailea, *[[Maria Cruickshank|M]]<nowiki/>[[Maria Cruickshank|aría Cruickshank]] (1989) aktorea, *[[Itziar Ugarte|Itziar Ugarte Irizar]] <nowiki/>(1995) kazetaria eta idazlea, *<nowiki/> [[Malen Osa]] (2002) mendi lasterkaria. == Anaitzeak == Oñati ondorengo herri eta hiriekin anaituta dago:<ref>https://www.oñati.eus/es/la-localidad</ref> {| class="wikitable" | * {{banderaikur|Mendebaldeko Sahara}} Gleibat<nowiki/> El Fula ([[Mendebaldeko Sahara]]) * {{banderaikur|Frantzia}} [[Châteaubernard|Châteaubernar]]<nowiki/>[[Châteaubernard|d]] ([[Frantzia]]) * {{banderaikur|Argentina}} José C. Paz ([[Argentina]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] ([[Mexiko]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Zacatecas Hiria|Zacatecas]] ([[Mexiko]]) |} == Argazki galeri<nowiki/>a == <gallery> Irudi:Oñate - Iglesia de San Miguel 09.jpg|[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]. Irudi:Oñate - Monasterio de Bidaurreta 1.jpg|[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]. Irudi:Oñate - Universidad 23.jpg|[[Oñatiko Unibertsitatea]]. Irudi:Oñati, Ayuntamiento.JPG|[[Oñatiko udaletxea|Oñatiko]] <nowiki/>[[Oñatiko udaletxea|udaletxea]]. Irudi:Lazarraga jauregia (Oñati), iparraldetik ikusita.JPG|[[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]]. Irudi:OTADUI1.JPG|[[Otadui Jausoro etxea]]. Irudi:Oñate - Palacio Antia 2.jpg|[[Antia jauregia]]. Irudi:GARIBAI4.JPG|[[Garibai dorretxea|Ga]]<nowiki/>[[Garibai dorretxea|ribai dorretxea]]. Irudi:Zumeltzegi (1988).jpg|[[Zumeltzegi dorrea]]. Irudi:Arantzazuko santutegiko ikuspegia.jpg|[[Arantzazuko santutegia]]. </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [http://www.oinati.org Oñatiko Udalaren webgunea] * {{es}} [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/ «Oñati»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''. * [https://goiena.eus/oinati/ Oñatiko albisteak Goienan] * [http://olaitturri.blogspot.com/ Olaitturri Kultur Elkartea] {{autoritate kontrola}} {{Oñatiko auzo aurkibidea}} {{Debagoieneko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Oñati]] 2zz7trygqw48wmij0jfb24fq21e0dp8 9984781 9984244 2024-11-29T11:29:29Z Iñazio Irizar 69454 Artikulua osatzen 9984781 wikitext text/x-wiki {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Oñati | nongo = Oñatiko | irudia = Oñati Aloñatik corrected.jpg | irudiaren testua = Oñati [[Aloña]]tik. | garaiera = 175-1.360 (230 [[Oñatiko udaletxea|udaletxean]]) | distantzia = 68 |webgunea=www.onati.eus|alkatea=Izaro Elorza Arregi|biztanleria=12497}} '''Oñati''' [[Gipuzkoa]]ko hego-mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Debagoiena]] eskualdekoa. 11.549 biztanle zituen 2024ko azaroan. Gipuzkoako herririk handiena da hedaduraren aldetik, 108,2 kilometro koadroko azalerarekin. <ref>{{erreferentzia|izenburua=«Oñati»|argitaletxea=Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati}}</ref>. Herriguneak maila handiko monumentu asko ditu, batez ere [[Pizkundea|Pizkundekoak]] eta [[Barrokoa]]k. Han dago [[Oñatiko Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitatea]], berariaz unibertsitate izateko eraiki zen eraikin platereskoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Fornells Angelats, Montserrat|urtea=1995|izenburua=La Universidad de Oñati y el Renacimiento|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia. Hirigintza eta Arkitektura Departamentua|orrialdea=21|ISBN=84-7907-151-6..|hizkuntza=Es}}</ref> Herrigunetik kanpo [[Aizkorri]]ren magalean dago [[Arantzazuko santutegia]], Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikia, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mendearen erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=27|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=de Anasagasti, Fray Pedro|urtea=1975|izenburua=Aránzazu|argitaletxea=Guipúzcoa: Editorial Franciscana Aránzazu|orrialdeak=57-61|ISBN=84-7240-086-7.|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiarrek ''txantxiku'' («[[igel]]») ezizen herrikoia dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki,|urtea=1957|izenburua=Historia de Oñate, San Sebastián|argitaletxea=Diputación Provincial de Gipuzkoa|orrialdeak=12, 359-362|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Ugarte, Felix Mari|urtea=1976|izenburua=¿Txantxiku, rana o sapo?|argitaletxea=Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate, Ayuntamiento de Oñate|orrialdeak=11-15|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko ezaugarririk nagusienetako bat bere izaera unibertsitarioa da. [[Rodrigo Mercado Zuatzola|Rodrigo Merkado Zuatzola]]<nowiki/>k 1545ean Sancti Spiritus Unibertsitatea eraiki zuen, bere jarduera 1901raino iraun zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=R. P. José A. Lizarralde. O.F.M.|urtea=1930|izenburua=Historia de la Universidad de Sancti Spiritus de Oñate|argitaletxea=Convento de San Francisco de Tolosa|orrialdeak=3-4|hizkuntza=Es}}</ref> Eta tradizioari jarraituz, kooperatiben sortzailea izan zen [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Don Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1960an gaur egun [[Mondragon Unibertsitatea]]<nowiki/>ren barnean dagoen Enpresagintza Fakultatea sortu zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> Eta bigarren ezaugarria erdi arotik Oñatin [[industria]]<nowiki/>k izan duen garrantzia da, hasieran [[burdina]]<nowiki/>ren arloan eta ibai ondoko olen bidez, eta XIX. mendetik hona [[enpresa]] [[kapitalista]] zein kooperatiben eraginez.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=11-19}}</ref> Izan ere, 2024an atzerrian filialak dituzten enpresa sendoak daude, gehienak metal mekanika arlokoak, hala nola Garay SA, [[ULMA Taldea|ULMA taldea]] K.E., Natra Oñati SA, ONNERA Group K.E., Lana K.E, etab.<ref>{{erreferentzia|abizena=2024|urtea=|izenburua=Kooperatibak. Elkarrekin lanean aurrera askotariko sektoreetan|argitaletxea=Goiena Aldizkaria|url=https://goiena.eus/debagoiena/1730302895350-kooperatibismoa-debagoienetik-bultzada-jaso-eta-eskualdea-indartu}}</ref> Horrela, 2015ean 10.000 biztanletik gorako Espainiako langabezia txikienaren herria izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Hernández, María Jesús|urtea=2015|izenburua=El pueblo con menos paro|argitaletxea=Cambio 16 – Economía y Finanzas.|hizkuntza=Es|url=https://www.cambio16.com/el-pueblo-con-menos-paro/}}</ref> == Geografia == === Inguru naturala === Udalerria ingurune menditsuan dago, eta [[Aizkorriko mendilerroa|Aizkorri]], [[Aloña]], [[Zaraiako mendilerroa|Zaraia]] eta [[Elgeako mendilerroa|Elgeako]] mendilerroek mugatzen dute. Iturburua bertan duen [[Oñati (ibaia)|Oñati ibaia]] Debaren ibaiadar nagusienetakoa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2001|izenburua=Aloña mendikatea eta gurutzearen mendeurrena|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=218|ISBN=L.G.: SS-1262/01}}</ref> === Mugakideak === Iparraldean [[Bergara]] eta [[Antzuola]]; hegoaldean [[Barrundia]] eta [[Donemiliaga]], ([[Araba]]); ekialdean [[Legazpi]]; eta mendebaldean [[Arrasate]] eta [[Aretxabaleta]]. === Auzoak === Herriguneaz gain, beste 16 baserri-auzo ere ditu: [[Arantzazu (Oñati)|Arantzazu]], [[Araotz]], [[Uribarri (Oñati)|Uribarri]], [[Lezesarri]], [[Urrexola]], [[Murgia (Oñati)|Murgia]], [[Olabarrieta (Oñati)|Olabarrieta]], [[Berezao]], [[Garagaltza]], [[Goribar]], [[Zañartu]], [[Torreauzo]], [[Garibai]], [[Santxolopetegi]], [[Zubillaga (Oñati)|Zubillaga]] eta [[Larraña]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati — Oñatiko udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati|aldizkaria=www.xn--oati-gqa.eus|sartze-data=2021-01-13}}</ref>. Auzo hauetatik historikoki [[Elizate|elizate]] izena Urrexolak eta Araotzek dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñatiko elizateak|hizkuntza=eu|url=https://www.turismodebagoiena.eus/eu/zer-egin/onatiko-elizateak/|aldizkaria=Turismo Debagoiena|sartze-data=2024-03-16}}</ref> Era berean, Araotzek hainbat auzune ditu: [[Elizondo (Araotz)|Elizondo]], [[Ugaran (Oñati)|Ugaran]], [[Jausoro (Oñati)|Jausoro]], [[Zubia (Oñati)|Zubia]], [[Madina (Oñati)|Madina]] edo Maiña, [[Araotz Urruti]] edo Aratzurti, [[Agerre (Oñati)|Agerre]], [[Aizkorbe (Oñati)|Aizkorbe]], [[Uriarte (Oñati)|Uriarte]] eta [[Gerneta]]. <gallery> Fitxategi:Elizondo_Araozko_herrigunea.jpg|Araotz. Fitxategi:Zañartu.jpg|Zañartu. Fitxategi:Urrexola.jpg|Urrexola. Fitxategi:Araotz-210304-61.jpg|Murgia. </gallery> == Historia == === Historiaurrea === Oñatin azaltzen diren historiaurreko [[Arkeologia-aztarnategi|aztarna]] zaharrenak (erramintak bakarrik, ez giza aztarnak) Erdi Paleolitikokoak dira, duela 80.000 urtekoak. Ondorengo garaikoak, Goi Paleolitikotik aurrera, ugariagoak dira. ===== Erdi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Neandertal]]: izen zientifikoaz ezagutzen dugu garai hartako gizakia Oñatin ez dugu bere arrastorik aurkitu; bai, ordea bertatik oso gertu, Arrasaten, [[Lezetxiki]] kobazuloan hain zuzen ere. Berau da Euskal Herrian aurkitu den giza aztarnarik zaharrena. ===== Goi Paleolitiko ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 35.000-9.500 urte Euskal Herrian. * Gizakia: [[Cro Magnon|Cro-Magnon]] izeneko gizaki mota dugu garai honetakoa. Oñatin ere bizi izan zen, bere erremintak aurkitu baitira. Gizaki honek, egungo gizonaren antza zeukan. Hezurrezko erremintak egiten zituzten; baita haitzuloetako pinturak margotu ere. ===== Goi Paleolitikotik Brontze Garairaino ===== * Datazioa: Kristo aurreko (k.a) 9.500-1.200 urte Euskal Herrian. * Gizakia: Egungoa. Abeltzantzaren hasiera mendi gainetan. [[Brontze]]<nowiki/>a erabiltzen zuten. Monumentu megalitikoak jasotzen zituzten, hala nola [[trikuharri]]<nowiki/>ak, [[iruñarri]]<nowiki/>ak eta [[harrespil]]<nowiki/>ak.<ref name=":1" /> [[Fitxategi:Mugarriluze zutarria - Elgea.jpg|thumb|Mugarriluze iruinarria]] === Historiaurreko aztarnak === * [[Haitzulo]]<nowiki/>ak: Txomen koba erdikoa, [[Zabalaitz (Altzania)|Zabalaitz]], Iritegi, Aizkirri, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]], Arantzazu, Gaztiasoro, [[Anton Koba|Anton koba]], Hartzen koba, [[Sandaili leizea|Sandaili]], [[Orkatzategi]], Madina-zubieta, Urtao II * Agerian: Arenazarko korta, Erroitegi, Otzarritza. * [[Megalitismo]]<nowiki/>a: [[Elgea-Artiako Estazio Megalitikoa]], [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa|Brinkola-Zegamakoa]], [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa|Orkatzategikoa]], [[Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa|Satui-Arrolamendiko]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko kultura ondasunak|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:O%C3%B1atiko_kultura_ondasunak}}</ref> * [[Tumulu]]<nowiki/>ak: Aitzgain, Gallerdi, Linatza, [[Jentiletxe]], Urtao, Urtapotolueta II, Malla * [[Trikuharri]]<nowiki/>ak: Artaso, [[Artzanburu]], Urtapotolueta I * [[Iruñarri|Iruinarri]]<nowiki/>a: [[Mugarriaundi (mendia)|Mugarriaundi]] * Aurkikuntza isolatuak: Arritxikietako harkaitza, [[Petrinaitz|Petrinatz]]<nowiki/>eko harkaitza, [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutz]]<nowiki/>eko lehoia<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=2002|izenburua=Oñatiko historia|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/historia}}</ref> [[Fitxategi:Escudo Condado de Oñate.svg|thumb|Gebaratar kondeen armarria]] === Oñatiko Jaurerria === Oñatiko Jaurerria XII. mendetik XIX. mendera arte Oñati eta inguruko herrietan garatu zuten [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] aginte sistema izan zen.{{Sakontzeko|Oñatiko Jaurerria}} === Erdi Aroa === Oñati mende luzez jaurerri ''burujabea'' izan zen, eta gero konderria, 1845 arte ez baitzen Gipuzkoan sartu. Ez dago Oñatiko oraingo hirigune historikoaren ezarpenaren jatorria doitasunez zehazten duen agiririk. Nahiz eta bibliografiak jatorri goiztiarra baiesten duen, dela Oñatiko antzinako gunearena, dela hango [[Gebara (leinua)|Gebara]] etxearena —ustez 1149koa den agiri baten aipamena errepikatzen da, eta haren bidez Ladron Eneko kondeak, Gebara eta Oñati etxeko jaunak, bere ondasun guztien dohaintza egin zion bere semeari—, gaur badakigu testu horren ustezko antzinatasuna ez dela egiazkoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ayerbe Iribar, Mº Rosa|urtea=1999|izenburua=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. El señorío de Oñati. Fundación y consolidación de un señorío medieval en tierras vascas.|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Dena dela, zentzuzkoa dirudi hirigunearen jatorria [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel elizaren]] inguruan kokatzeak. Eliza horren lehenengo erreferentzia dokumentalak 1200ra garamatza, urte horretan Juan de Prejanok, [[Calahorra]]ko apezpikuak, bere aurrekoak «''Ecclesiam sancti michaeli de Onati''» elizari emandako induljentzia batzuk berretsi baitzituen. Oñatik berezitasun bat ere bazuen, jaurgoko udalerri gutxietako bat zelako, nahiz eta gero konderri izatera pasa zen (XIII. mendeko dokumentu batzuen arabera, titulu hori [[Gebara (leinua)|gebaratarrek]] erabiltzen zuten, geroago Oñatiko konde izan zirenek). Gebaratarrek [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] erregeak emandako eskubide eta pribilegio batzuk zeuzkaten, eta haien bidez, [[Botere judizial|botere judizial,]] politiko, ekonomiko eta erlijiosoa kontrolatzen zuten. Oñatiko biztanleek etengabe egin zituzten saioak jaunaren boteretik askatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Díaz de Durana, Jose Ramón|urtea=1999|izenburua=Luchas sociales en el señorío de los Guevara al final de la Edad Media|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=259|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> 1338an hasi ziren eta [[Gipuzkoa]]rekiko anexioa 1540an eskatu zen arren, lotura hori ez zen 1845 arte behin betiko gauzatu.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2002|izenburua=Oñatiko anexiñua|argitaletxea=Olaitturi K.E.|orrialdeak=173|ISBN=84-921814-2-7}}</ref> === Izurri atlantikoa === 1597 eta 1598ko udak gogorrak izan ziren Oñatin. Urte horietan kostatik sartu zen [[Izurri Atlantikoa|Izurri atlantikoa]] herrira iritsi zen, eta 1.200 pertsona inguru hil zituela kalkulatzen da. Gainera, denbora horretan inguruko herrietatik isolatuta egon zen, bizirauteko beharrezkoa zen garirik gabe, eta gaixotzeko beldurrez ziren askok mendira jo zuten, aziendak hiltzen utzita edo zuhaitzetako fruituak jaso gabe. Goseak, izurriarekin batera, biztanleriaren herena inguru hil zituen. [[Arantzazuko Santutegia]]k ere egoera gogorra izan zuen, heriotzaz gain ez baitzuen bizirauteko nahiko janari lortzen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Azpiazu|izena=José Antonio|izenburua=Esa enfermedad tan negra : la peste que asoló Euskal Herria (1597-1600)|argitaletxea=Ttarttalo|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/743393897|isbn=978-84-9843-316-6|pmc=743393897|sartze-data=2021-01-31}}</ref>. [[Fitxategi:Tomás Zumalacárregui (portrait).jpg|thumb|[[Tomas Zumalakarregi]] jenerala.]] === XVI. mendetik gaurdaino === '''- 1836-1839:''' '''Euskal Herrian [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiak]] amaiera "''[[Bergarako besarkada|Oñatiko ituna]]''"''' ezarriz izan zuen. Hainbat negoziaketen ondoren, [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregian]] 1839.eko abuztuaren 29an, hamar ataleko ituna sinatu zuten, karlisten aldetik Iturbe eta Egia jeneralek eta liberalen aldetik [[Baldomero Espartero]]<nowiki/>k. Handik bi egunera armada bietako hainbat batailoi [[Bergara]]<nowiki/>n batu ziren, eta bertan Espartero eta [[Rafael Maroto]] jeneralek "''[[Bergarako besarkada]]''"rekin eszenifikatu zuten Lehen Karlistaldiaren amaiera.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2019|izenburua=1839ko Oñatiko ituna Lehen Karlistaldian|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/11-%20O%C3%B1atiko%20ituna%20Lehen%20karlistaldian}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Romero, Iñaki|urtea=1999|izenburua=Sobre el convenio y los abrazos de Vergara|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=45|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1845:''' '''[[Gipuzkoa]]<nowiki/>ko probintzian sartzea''': Oñati urtero gonbidatzen zuten [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|Gipuzkoako Batzar Nagusi]]<nowiki/>ko batzarretara, eta 1845ko abuztuan Ordizian izan zen bileran sei ordezkariko komisio bat joan zen, Bixente Artazkotz buru zela. Baldintzok konako hauek izan ziren: * 1. [[Ormaiztegi]]<nowiki/>tik [[Gatzaga]]<nowiki/>ra zabaltzekotan zen erregebideak probintziaren gain joan behar zuela. Bi urteren epe barruan egin behar zen bide hori [[Udana]]<nowiki/>tik behera etorriko zen, eta herri barrutik pasatu ondoren, [[Elorregi|San Prudentzio]]<nowiki/>ko bide gurutzeraino ailegatu. * 2. Probintziak, duela gutxi arte [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]] zenari eta Karlistaldiaren ondoren zoritxarrez institutu moduan zegoenari, urtero 20.000 errealen bidez lagunduko zion. * 3. Egunen batean institutu hori berriz unibertsitate bihurtuko balitz, laguntza hori neurri egokian gehitu beharko litzateke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Transcripción de la escritura de unión e incorporación de Oñati a la provincia de Gipuzkoa|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=139-140|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Eragozpenik gabe onartuak izan zirenez, aurrerantzean Oñati probintziako partaide izan zen gauza eta kontu guztietarako, inguruko herrien maila berean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2011|izenburua=Anexioa|argitaletxea=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/03-%20%22Anexioa%22}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Unibertsitate mailako ikasketak|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=37-40|ISBN=84-89516- 18-9}}</ref> '''- 1872-1876:''' '''[[Bigarren Karlistaldia]] eta Monetaren Errege Etxea'''. Bigarren Karlistaldian (Euskal Herriaz kanpora sarritan Hirugarren Karlistaldia deitua) [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos VII]]. erregegaiak gorte “ibiltari” antolatu zuen, horietako bat [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]] izanik. Oñatiko alkate Kornelio Garai [[Liberalismo|liberal]] sutsua zenez, 1873an bere Garai pospolo fabrika itxi eta Donostiara joan zen bizitzera. Karlos VII.a estatu paralelo bat eratzen saiatu zen, bost "ministerio" sortuz: Guda, Kanpo-Harremanak eta Estatua eta Grazia, Justizia eta Ogasuna, hainbat erakunde eta baliabide propioekin, hala nola Kode Penala, Auzitegi Gorena, Aduanak eta Posta zerbitzua.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ferrer, Melchor.|urtea=1979|izenburua=Historia del tradicionalismo español|hizkuntza=Es}}</ref> Ondorioz, Oñatik bi eratako aldaketak izan zuen: * [[Lehen Karlistaldia|Lehen Karlistaldiar]]<nowiki/>en garaitik [[Sancti Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>k bere maila galdua zuelako, Karlos VII.a [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako Unibertsitate berri bat eratzen hasi zen, Oñatikoa ardatz hartuz,<ref>{{erreferentzia|abizena=Estornes Lasa, Jose|urtea=1970|izenburua=Los Vascos y la Universidad|argitaletxea=Ed. Auñamendi, San Sebastián|orrialdeak=39-41|ISBN=DL SS. 522-68..|hizkuntza=Es}}</ref> * Hutsik geratu zen Garai fabrikan eraikinean eta bertako makineria erabiliz ipini zuen txanpon-fabrika. Bertan egin zituzten zilarrezko eta kobrezko txanpon karlistak, honako inskripzioarekin “Monetaren Errege Etxea - Oñati - 1875.eko urria” (''Real Casa de la Moneda - Oñate - Octubre de 1875)''.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=Juan Garairen Semeak SA|orrialdea=58|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdea=79}}</ref> [[Fitxategi:Garay aretoa.jpg|thumb|280x280px|Garai fabrikan 900 pertsonentzat prestatutako Areto Nagusia.]] '''- 1918:''' '''[[Eusko Ikaskuntza]]<nowiki/>ren eta [[Euskaltzaindia]]<nowiki/>ren sorrera.''' 1918an Gipuzkoako Aldundiak, Oñatin euskal ikasketei buruzko kongresu bat egiteko deia luzatu zuen. Eta Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako Aldundien patronatuek 1918ko irailaren 1etik 8ra Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresura deitu zuten,<ref>{{erreferentzia|abizena=Douglass William A|urtea=1999|izenburua=Basque Cultural Studies|argitaletxea=Basque Studies Program, University of Nevada|orrialdea=277|ISBN=978-1877802034..|hizkuntza=En}}</ref> Sancti Spiritus Unibertsitatean egiteko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Resurreccion Maria Azkue, Euskaltzain osoa. Hildako euskaltzain osoak..|argitaletxea=Euskaltzaindia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/euskaltzaindia/euskaltzainak/hildakoak/osoak/6340-resurreccion-maria-azkue}}</ref> Partehartzaile gehienak herriko etxe partikularretan hartu zuten ostatu, eta Sancti Spiritusen aretorik ez zegoenez 900 pertsonentzat, Garai fabrikako pabiloi nagusitik makinak kendu eta kongresuko Areto Nagusia izateko prestatu zuten, hasiera eta amaiera ekitaldi nagusiak egiteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=21-25|hizkuntza=Es}}</ref> Kongresua antolatzerakoan 200 partehartzailera ailegatuz gero arrakastatsua izango zela zioten. Azkenean bakarkako 783 kongresu-kidek ordaindu zuten matrikula, gehi 96 babeslek, horien artean 67 udaleko ordezkarik. Han egon ziren baita 54 txostengile eta hainbat gotzain. Eta lau [[Ahaldun nagusi|Ahaldun Nagusi]]<nowiki/>ak mikelete, forale, miñoi, mazolan, danbolintero eta musikoekin joan ziren.<ref>{{erreferentzia|urtea=1920|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia,|orrialdea=26|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko alkateak euskaraz eman zien ongi etorria bildutakoei, ondoren Gipuzkoako Aldundiko presidentea aritu zen, gero [[Gasteiz]]<nowiki/>ko eta [[Baiona]]<nowiki/>ko gotzainak, eta amaieran [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII]] Espainiako erregeak hitzaldi enpatiko batekin inauguratu zuen Kongresua.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Crónica general del Primer Congreso de Estudios Vascos|argitaletxea=Euskalerriaren Alde aldizkaria. Donostia|orrialdeak=26-29|hizkuntza=Es}}</ref> '''- 1953:''' '''[[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa|Ziklo-kroseko munduko txapelketa]]:''' Lehen edizioa 1950 urtean [[Paris]]<nowiki/>en izan zen. Garia hartan Oñatin elkarte bakarra zegoen, 1927an sortutako  “''Txantxiku txoko''” izenekoa, eta kirolean zein kulturan dinamismo handia zuen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku Txoko Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/868fa983-8905-49c5-ac3a-4a496fe1108e}}</ref> 1949an [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi]] futbol taldea sortu zen, eta Parisen egindako edizioak zuzendaritzakoen arreta erakarri zuen. Helburu horren atzetik, hurrengo urteetan inguruko eta nazioarteko hainbat txirrindularitza txapelketa eratu zuten, [[Txirrindularitzaren Nazioarteko Batasuna]]<nowiki/>ri antolakuntza ahalmena erakusteko. Horrela, 1951an [[Luxenburgo]]<nowiki/>n eta 1952an [[Geneva]]<nowiki/>n egin ondoren, 1953an Oñati antolatu zen arrakasta handiz, [[Jean Robic]] frantziarra izan zela irabazlea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=2001|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea. 50. urteurrena 1949-1999|argitaletxea=Aloña Mendi K.E.|orrialdeak=122-129|ISBN=D.L.SS 451/2000}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Ziklo-kroseko munduko txapelketa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Ziklo-kroseko_Munduko_Txapelketa}}</ref> == Egitura == === '''Gizarte zerbitzuak''': === * San Martin egoitza<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak</ref>, Pake Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Pake Leku Jubilatuen Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/7d177a3d-d172-481d-b79a-730d66445ca1}}</ref>, Lagun Leku Elkartea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lagun Leku Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/4c7c855b-b697-4c67-b8e4-ec5534259f72}}</ref> [[Fitxategi:Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak.jpg|thumb|Oñatiko Ur Jauziak, Olateko ekoizpen zentroa. Olate, Saratxo eta Arantzazuko hodiak]] === Hezkuntza === * '''Arautua:''' [[Mondragon Unibertsitate]]<nowiki/>ko Enpresagintza Fakultatea Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea|url=https://www.mondragon.edu/eu/enpresagintza-fakultatea}}</ref>, Txantxiku Ikastola, Koop. E.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txantxiku ikastola|url=https://txantxikuikastola.eus/}}</ref>, Urgain Eskola <ref>{{erreferentzia|izenburua=Urgain Eskola|url=http://urgain.eus/}}</ref>, Elkar Hezi Ikastetxea<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elkar Hezi Ikastetxea|url=https://elkarhezi.eus/}}</ref> * '''Ez arautua:''' [https://jazpiazumusikaeskola.com/ Jose de Azpiazu Musika Eskola]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jose de Azpiazu Musika Eskola|url=https://jazpiazumusikaeskola.com/}}</ref>, Bedita Larrakoetxea Udal Euskaltegia<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia</ref>, Natur eskola<ref>http://natureskola.eus/</ref>, Jabetze Eskola<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jabetze Eskola|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/zerbitzuak/jabetze-eskola}}</ref> === '''Kultura:''' === * '''Herrikoia:''' Oñatz Kultur Elkartea eta Oñatz dantza taldea<ref>{{erreferentzia|urtea=1974|izenburua=Oñatz Dantza Taldea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Olaiturri Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Olaitturri Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/6a80f264-a2f6-4788-82e8-0894f08ac227}}</ref>, Artixa Kultur Elkartea<ref>{{erreferentzia|urtea=2014|izenburua=Artixa Kultur Elkartea|url=https://www.xn--oatiekintzakomunitarioa-shc.eus/es/entidad/cad04a6a-ed2f-4813-905e-71df9c860b7b}}</ref>. * '''Udalak antolatuta''': Kultur Etxea, Liburutegia, Santa Ana antzokia, Arrikrutz interpretazio gunea, San Migel Errota Interpretazio Gunea, Gaztelekua, Ludoteka<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udal Zerbitzuak|argitaletxea=Oñatiko Udala|url=https://web.archive.org/web/20201105120040/https://www.o%C3%B1ati.eus/eu/udal-zerbitzuak}}</ref> * '''Musika''': Oñatiko Musika Banda, Ganbara eta Hots Abesbatzak,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ganbara Faktoria|url=https://www.ganbarafaktoria.eus/es/es-ganbara-abesbatza}}</ref> === Kirola === * '''Elkarteak:''' [[Aloña Mendi Kirol Elkartea|Aloña Mendi Kirol Elkartea (]][[Mendizaletasun|alpinismo]], [[atletismo]], [[Saskibaloi|saskibaloia]], [[Eskubaloi|eskubaloia]], [[txirrindularitza]], [[negu kirolak]], [[espeleologia]], [[Areto-futbol|areto futbola]], [[kirol]]-[[Gimnastika|gimnasia]], [[karate]], [[Kenpo kai|kenpo]], [[igeriketa]], [[pilota]], eta [[Triatloi|triatloia]].)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aloña Mendi Kirol Elkartea|url=https://www.xn--aloamendi-n6a.eus/}}</ref>, Atxintxika Taldea, Bizi Hadi Kirol Talde inklusiboa,<ref>{{erreferentzia|abizena=Arana Begiristain, Goiatz|urtea=2024|izenburua=Bizi Hadi kirol talde inklusiboa|argitaletxea=Goiena|url=https://goiena.eus/oinati/1731777413517-bizi-hadi-kirol-talde-inklusiboa-aurkeztu-dute-onatin}}</ref> * '''Azpiegiturak:''' [https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/ Zubikoa kiroldegia]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Zubikoa Kiroldegia|url=https://zubikoakiroldegia.xn--oati-gqa.eus/}}</ref>, Azkoagain futbol zelaia, Larrañako futbol zelaia, Larrañako pilotalekua<ref>https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/kirolak/</ref> === Energia: === * [[Oñatiko Ur Jauziak]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Ur Jauziak|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_Ur_Jauziak}}</ref> * [[Elgeako parke eolikoa|Elgeako Parke Eolikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Elgeako parke eolikoa|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Elgeako_parke_eolikoa}}</ref> == Hirigintza == [[Fitxategi:Oñate - Universidad Sancti Spiritus 8.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko Unibertsitatea]].]] Hirigunea monumentu multzo berezia da, ibarreko erdialdean kokatua, eta morfologia berezia eta perimetro zehaztua dituena. Gunearen egiturapena ''barrendik'' egiten da, denborarekin erantsiz joan diren bideen arabera. Jatorrizko gunea XIII. mendekoa da, eta inguru horretan itxuratzen da: Kale Zaharreko zati bat —San Migel elizaren ondoan igarotzen da, eta Errege Bideak Oñatitik pasatzean egiten duen trazatua markatuz—, San Anton kalea, Santa Marina enparantza eta Mendiko kalea, hau dena [[Zumeltzegi dorrea|Zumeltzegi muinoaren]] inguruan, Arranoaitz errekaren eskuineko ertzean, Santa Marina izan ezik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=|orrialdeak=33-42|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> XIII. mendearen amaieran edo XIV. mendearen hasieran zabalgunea sortu zen, hiriaren hiri bilbea beste aldera zabaldu, eta banaketa eta okupazioko modu ordenatu bat ezarri. Bat dator Kale Barriarekin eta Atzeko Kalearekin, kale horietan nagusi baitira eraikuntza zainduak, material onekoak eta lerro soilekoak. Hala ere, sute bat piztu zen 1488an, eta egurrezko etxe asko suntsitu ziren, berreraiki egin behar izan zituztenak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde Igartua, Irune|urtea=1994|izenburua=Fuentes documentales medievales del País Vasco. Colección documental del archivo municipal de Oñati (1149-1492): "Ordenanza para el reparto de los robles comunales entre los vecinos, para reedificar las casas destruidas por el incendio de 1488"|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=240-273|ISBN=84-87471-60-9|hizkuntza=Es}}</ref> XV. mendean, beste bi [[habearte|nabe]], [[gotiko (argipena)|gotikoak]], erantsi zitzaizkion San Migel parrokiari, eta haren inguruan «''Zazpibideta''» aldea egituratu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea, 1845|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=42-44|ISBN=84-89516-18-9}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. mendean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=67|orrialdeak=|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> XVI. mendean [[Oñatiko Unibertsitatea|Unibertsitatea]] eraiki izanak eta merkataritzaren eta eskulangintzaren garapenak hazkundeko dinamikari eustea ahalbidetu zuen, eta ondoz ondo beste hiri-espazio batzuk egituratzea. Urbanizatze-prozesuak XVII. eta XVIII. mendeetan jarraitu zuen, eta Kale Barria Kale Zaharrarekin batu zen zubi batzuen bidez, eta, [[XIX. mendea]]ren amaieran, [[Foruen enparantza|Foruen Enparantza]] eta Santa Marina Enparantza sortu ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. men dean. Hirigintza eta etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=31|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Eskema lineala nagusitzen da, Kale Zaharraren, Kale Barriaren eta Atzeko Kalean inguruan, eraikuntza atxikiko orube estu eta sakonak dituena. Foruen Enparantzako espazioa topaleku moduan sortu zen, ''Zazpibideta'' aldeko bilgune txikia hobetzeko. Eskema lineal horren adarkatzeak ibilbide irregular batzuetan gauzatzen dira, Kale Zaharra Kale Barriarekin batuz, eta hego-ekialdean bide-zati isolatu batzuetan, [[errebal]]ek zati batean desitxuratu egiten baitute egitura hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=163|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> Hala ere, ardatzen indarrak eta adarkatzeak egituratzen dituen Foruen Enparantzaren eskalak irakurketa argia ematen diote hiri bilbearen multzoari. Aipatu behar da irregulartasun horiek ematen diotela bilbeari bategite zeiharren eta eskala txikien berezitasuna.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdea=172|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref> == Demografia == [[Fitxategi:Gerrako garrak Oñatin.webm|thumb|250px|Espainiako Gerra Zibila, Oñatiko testigantzak]]2024ean 11.549 biztanle zituen Oñatik, horietatik % 22,99k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak % 7,49 ziren.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Oñatiko datu estatistikoak|url=https://eu.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/onati.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Oñatiko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 6083 | 1910 | 6300 | 1920 | 6242 | 1930 | 6728 | 1940 | 6841 | 1950 | 7172 | 1960 | 8367 | 1970 | 10525 | 1981 | 10893 | 1991 | 10695 | 2001 | 10705 | 2011 | 11033 | 2019 | 11380 | }} == Izaera unibertsitarioa == [[Fitxategi:Enpresagintza.jpg|thumb|280x280px|Enpresagintza Fakultatea.]] Kooperatiben sortzailea izan zen Don [[Jose Maria Arizmendiarrieta]]<nowiki/>k 1943an [[Arrasate]]<nowiki/>n eskola tekniko bat sortu zuen''',''' gerora [[Mondragon Goi Eskola Politeknikoa]] izena hartuko zuena. Eta hura osatzeko 1960an Oñatin administrazio eta kudeaketa eskola bat sortu zuen, ETEO izenekoa eta kooperatiba izaerakoa baita, gerora Enpresagintza Fakultatea izena hartuko zuena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=Jose María Arizmendiarrieta. Biografia|argitaletxea=Laboral Kutxa, Mondragon|orrialdeak=427-428|ISBN=84-920246-1-5|hizkuntza=Es}}</ref> Arizmendiarrietak 1961eko urtarriletik martxora bitartean, MEDUO - Oñatiko Unibertsitateko Hezkuntza Mankomunitatea (''Mancomunidad Escolar de la Universidad de Oñati'') proiektu berria ondu eta [[Madril]]<nowiki/>go Hezkuntza Ministerioan aurkeztu zuen. [[Debagoiena]]<nowiki/>ko Haraneko hainbat herriren ekintza bat zen, 50.000 biztanle batzen zituena, Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Sancti Spiritus Unibertsitate]] zaharraren tradizio historikoari jarraituz, Unibertsitate Zentro Kooperatibo sare bat sortzeko, [[Irabazteko asmorik gabeko erakunde|irabazi-asmorik gabe]]<nowiki/>ko eta onura publikoko unibertsitate kooperatibo pribatu gisa. 1991ean estatuan unibertsitate pribatuak sortzeko legea onartu zenean, [[Eusko Jaurlaritza]]<nowiki/>ren eskumenen artean kokatu zen, eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzar]]<nowiki/>rean proiektua aurkeztu ondoren, 1997an [[Mondragon Unibertsitatea]] berria gauzatu zen, Legebiltzarreko alderdi guztiek aho batez onartuta.<ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio; MacLeod, Greg|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragon|argitaletxea=Garaia P.T.|orrialdea=101|ISBN=LG. SS-10-2010|hizkuntza=Es}}</ref> == Ekonomia == === Datuak sektoreka === [[Fitxategi:PSM V38 D183 A forge trip hammer.jpg|thumb|Burdinola.]] 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: lehen sektorea BEGaren % 0,8; bigarrena, % 66,1; hirugarrena, % 29,9; eta eraikuntza, % 3,2.<ref name=":0" /> XIX. mendearen hasieran, biztanleen erdia baino gehiago nekazaritzan eta artzaintzan aritzen zen, eta gaur egun, baserrietako gazteak herriko fabriketara joaten dira lanera, eta ordu libreetan landa-lanetan laguntzen dute. <ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastiá|orrialdeak=49-50|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> === Industriaren bilakaera === XV. mendean Oñatin [[olagizon]] eta [[errementari]] ugari zeuden hainbat armadatarako [[lantza]]<nowiki/>k, zolak eta [[Bonbarda (arma)|bonbarda]]<nowiki/>k egiten ziren. XVI. mendearen hasieran bi [[burdinola]] handi zeuden, non burdin minerala urtzen zen lingote bihurtuz, ondoren 79 [[Forjaketa|sutegie]]<nowiki/>tan eraldatzeko.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=54,55|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Bertan [[Zartagin|zartagina]]<nowiki/>k, [[burdineria]], [[iltze]]<nowiki/>ak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, Jose Antonio|urtea=1999|izenburua=Sistemas de vida y producción en el siglo XVI en Oñati: importante presencia de la industria en áreas rurales y urbanas|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=27|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Minerala gaur egun desagertuta dauden [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Udala (Arrasate)|Udala]]<nowiki/>ko meategietatik zetorren. XVII. mendean burdineria, [[arkabuz]]<nowiki/>ak, [[aihotz]]<nowiki/>ak, [[aizkora]]<nowiki/>k, guraizeak, iltzeak eta abar egiten ziren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=50-62}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y artesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=79|ISBN=84-89516- 18-9|hizkuntza=Es}}</ref> Produktu horietako batzuk [[Amerika|Amerike]]<nowiki/>tara, [[Portugal]]<nowiki/>era, [[Sevilla]]<nowiki/>ra eta abarretara esportatzen ziren, batez ere elikagaien, espezien eta abarren truke.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zumalde, Iñaki|urtea=1970|izenburua=Oñate|argitaletxea=Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián|orrialdea=47|ISBN=D.L.S.S.103/70|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:Cornelio Garay.jpg|thumb|Kornelio Garai]] Oñatira ehunka pretsona dira egunero industria-lantegietan lan egitera, txanda bateko edo hainbat txandetako lanaldietan, lan-kargen arabera. Epresa lehiakor txiki eta ertain ugari dago, eta enpresa nagusienak honakoak dira: - “'''Juan Garairen Semeak SA'''”. Enpresaren jatorria 1864. urtekoa da, Kornelio Garai Zuazubizkar aretxabaletarrak 21 urterekin [[pospolo]] fabrika bat eraiki zuenean Oñatin, herriari bultzada ekonomiko nabarmena eta etorkizunerako perspektiba berriak jasoz.<ref>{{erreferentzia|abizena=Azpiazu Elorza, José Antonio; Creixell Garay, José Luis|urtea=2016|izenburua=Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años|argitaletxea=“Juan Garairen Semeak SA”|orrialdea=39|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiren alde egindako lana eskertua izan zen bertako bizilagunengatik, eta behin baino gehiagotan aukeratu zuten alkate.<ref>{{erreferentzia|abizena=Garai Letamendi, Garbiñe|urtea=1987|izenburua=Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)|argitaletxea=Deustuko Unibertsitatea|orrialdeak=78-80}}</ref> Bere ibilbide luzean [[txanpon]]<nowiki/>ak ekoiztu ditu, euritakoen hagaxkak, soldatutako [[altzairu]]<nowiki/>zko [[hodi]]<nowiki/>ak, beroan luzatutako eta kalibratutako [[letoi]]<nowiki/>zko barra eta profilak, hotzean kalibratutako [[Doitasun (teknologia)|doitasun]]<nowiki/>ezko altzairuzko hodiak, eta automobilgintzarako osagai tubularrak. 2024an Oñatiko enpresan 400 langile ditu, eta Eslovakiako zein Mexikoko beste bi lantegietan 90 eta 200.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zelaia Arza, Xabier|urtea=2022|izenburua=Oñati XIX. Mendean. Hirigintza eta Etxegintza, Oñatiko Udala, 237-241, 978-84-921814-5-2|argitaletxea=Oñatiko Udala|orrialdeak=237-241|ISBN=978-84-921814-5-2}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Hijos de Juan de Garay S.A.|hizkuntza=Es|url=https://www.hjgaray.es/la-empresa/}}</ref> - “'''[[ULMA Taldea]] Koop. E.'''” bederatzi kooperatibak osatzen dute 2024an: ULMA Agrícola, [[ULMA Architectural Solutions]], [[ULMA Construction]], ULMA Conveyor Componets, ULMA Embedded Solutions, ULMA Forged Solutions, ULMA Handling Systems, ULMA Lifting Solutions eta ULMA Packaging.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldeko negozioak|url=https://www.ulma.com/eu/negozioak/}}</ref> Jatorria 1957an du, zenbait gaztek inguruko txokolatearen industriari zerbitzu emateko tailer mekaniko bat sortu zutenean. 1961ean lehen kooperatiba industrial  bilakatu zen, Talleres ULMA S.C.I. Ondoren beste enpresa batzuk ere kooperatiba bilakatu zirenez, 1989an hiruren artean ULMA taldea eratu zuten, guztira 678 langile zirela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ramírez de Okariz Tellería, Iñigo|urtea=1994|izenburua=Oñati. Gure herria|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=60-61|ISBN=84-606-1903-6}}</ref> Gerora beste kooperatiba batzuk sortu ziren, taldea handituz, eta 2023an Oñatin zein kanpoan guztira 5.600 langile batzen zituen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=ULMA Taldea|url=https://www.ulma.com/eu/ulma-gara/}}</ref>[[Fitxategi:ULMA egoitza zentrala.jpg|thumb|ULMA Taldearen egoitza zentrala. Kooperatiba hau herriko enpresa handiena da.|280x280px]] - “'''ONNERA Group'''” taldea zazpi enpresak osatzen dute 2024an: FAGOR PROFESSIONAL Koop. E., Edenox, Asber, Efficold, DANUBE, DOMUS, eta Primer. Halaber hiru ekoizpen filial ditu Frantzian, Polonian eta Mexicon, eta 35 ordezkaritza komertzial. Jatorria 1960an du, [[Fagor Industrial]] Koop. E. sortu zenean [[Arrasate]]<nowiki/>ko [[Fagor (etxetresnak)|Fagor Etxetresnak]] Koop. E.aren adar bezala, ostalaritzarako eta talde handientzako sukaldaritzako [[makina]]<nowiki/>k ekoizten. 2024an Oñatin zein kanpoan guztira 2.200 langile batzen zituen. <ref>{{erreferentzia|izenburua=ONNERA Group|url=https://www.fagorprofessional.com/eu/ezagut-gaitzazu}}</ref> - "'''Natra Oñati''' '''S.A.'''" [[txokolate]] ekoizlea Natra talde multinazionaleko sei fabriketatik bat da, hain zuzen 2004an [[Zahor]] S.A. erosi zuenetik. Gerora 2011an Arluy enpresak “Zahor” marka komertziala erosi zion Natrari, eta Oñatin “Zahor” izena desagertu egin zen. Jatorria 1946an zuen, Ignacio Egañak enpresa eraiki zuenean. Hasiera apal hartatik handitzen joan zen, eta 2024an Natra Oñatik 500 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=NATRA Oñati|url=https://natra.com/es/sobre-nosotros/nuestra-historia/}}</ref> - "'''Lana''' '''K.E."''' 1960 sortu zuten Arrasaten nekazarien hiru arlo garatzeko: basoa, esnekia eta abeltzaintza. 1973an Oñatin [[zerrategi]] bat zabaldu zuten, eta 1994an zuraren bigarren eraldaketako produktuen fabrikazioan oinarritzen hasi zen, hurrengo urtean hiru geruzako [[Kofratu|kofratze]] taula ekoitziz. 2007an Txekian beste fabrika bat eraiki zuten. 2024an guztira 300 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=LANA Koop. E.|url=https://www.lana.eu/eu/historia/}}</ref> - "'''Txintxurreta Taldea S.A.'''” 1963an sortu zuten Jose eta Juan Txintxurreta anaiak doitasun-[[hodi]]<nowiki/>ak fabrikatzeko. 2005ean Aranda de Dueron beste fabrika eraiki zuten, eta 2024an guztira 230 langile ditu.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txintxurreta Taldea S.A.|url=https://www.chinchurreta.com/nosotros/}}</ref> [[Fitxategi:Euskal Espedizioa, Everest, 1980.jpg|thumb|311x311px|CEGASA [[Everest]]<nowiki/>eko 1974ko eta 1980ko euskal espedizioen babesle nagusia izan zen. ]] Badira baita, garai baten enpresa handiak zirenak, arrazoi ezberdinengatik jadanik ez direnak: - '''CEGASA SA''' (Celaya, Enparanza y Galdós) [[pila]] ekoizlea, bere “Tximist” izen komertziala ezaguna zela, oso errotuta zegoen herrian, baina 1960. hamarkadan zati bat [[Gasteiz]]<nowiki/>era lekualdatu zuen, beste enpresa ugarik bezala, [[Arabako Foru Aldundia]]<nowiki/>k lur-baldintza bereziki onak eskaintzen zituelako pabiloi berriak eraikitzeko. Horrela [[Cegasa]] Taldea sortu zen, Oñatin manganesoko ekoizpena soilik geratuz. [[Juan Zelaia]] zendu aurretik Mexikoko AUTLANek erosi zuen enpresa. 2024an Oñatin 50 langile ditu<ref>{{erreferentzia|izenburua=CEGASA|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Cegasa}}</ref> - “'''Enparanza y Cía S.A.'''”rekin antzerako kasua gertatu zen, Oñatitik Gasteizera lekualdatu zenean “''Esmaltaciones San Ignacio''” izena hartuz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Esmaltaciones San Ignacio|url=http://www.patrimonioindustrialvasco.com/patrimonio/los-pucheros-y-cazuelas-fabricados-por-esmaltaciones-san-ignacio-en-vitoria-gasteiz/}}</ref> Badira baita garai batean lehiakorrak ziren hainbat enpresa txiki eta ertain desagertu egin direnak, beerziki atzerriko konpetentziagatik edo familiakoen jarraipen faltagatik. == Gizarte kapitala == Gizarte-kapitala gizartearen antolakuntzarako ezaugarriei dagokie, hau da, [[Afektu|afektua]], elkarrekiko [[konfiantza]], [[Arau sozial|arau]] eraginkorrak eta [[sare sozialak]] bezalakoak. Gizartearen maila [[Sozioekonomia|sozio-ekonomiko]]<nowiki/>a hobetu dezakete.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cardenal de la Nuez, María Eugenia|urtea=2006|izenburua=Sociología (1a. ed edición)|argitaletxea=Universidad de Las Palmas de Gran Canaria, Vicerrectorado de Planificación y Calidad|ISBN=84-96718-21-2. OCLC 433673085|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Putnam, Robert D.|urtea=1993|izenburua="The prosperous community. Social capital and public life"|argitaletxea=The American Prospect, vol.4, nº13|orrialdeak=35-42|hizkuntza=En}}</ref> Oñatiko ezaugarri nagusiak honakoak lirateke: * Erdi Aroan [[artisau]]<nowiki/>en [[Gremio|gremioak]] eta [[kofradia]]<nowiki/>k” sortu ziren. Gre<nowiki/>mioak maisu-elkarteak ziren, lanbide bereko artisauen interesak babesteko, hala nola, lehengaiak eta horien banaketa, produktu-mota eta kalitatea, lan-kategoriak eta abar.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1999|izenburua=Transformaciones sociales y culturales en el tránsito del antiguo régimen a la contemporaneidad. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala - Kutxa|orrialdea=136|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> Gremioak kofradiez hornitzen ziren, gaixo zeuden artisauei laguntzeko edo  haien hileten gastuei erantzuteko.<ref>{{erreferentzia|urtea=1993|izenburua=Cofradías, gremios y solidaridades en la Europa Medieval : actas de las XIX Semana de Estudios Medievales de Estella, 20-24 de julio de 1992.|argitaletxea=Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra|ISBN=84-235-1175-8.|hizkuntza=Es}}</ref> Oñatiko gremio handienak burdinaren sektorekoak ziren, hala nola [[iltze|ilt]]<nowiki/>[[iltze|ze]]<nowiki/>ginak, [[errementari|errementa]]<nowiki/>[[errementari|ri]]<nowiki/>ak eta [[sarrailagile|sarrailagi]]<nowiki/>[[sarrailagile|le]]<nowiki/>ak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Juan|urtea=1996|izenburua=Oñati eta Gipuzkoaren bategitea 1845. Las manufacturas: fabricantes y aartesanos|argitaletxea=Oñatiko Udala eta Eusko Ikaskuntza|orrialdea=77|ISBN=84-89516-18-9|hizkuntza=Es}}</ref> * Kultura industrial<nowiki/>ak eta fabriketako [[sindikatu]]<nowiki/>en eta kontseil<nowiki/>u sozialen eraginez, Oñatin maila ekonomiko ertaina dago, gizonen eta emakumeen arteko soldata-arraila apala, eta [[elite]] sozialik gabea. Orokorrean esperientzia partekatuak nagusitzen dira, bizitza-komunitate nahiko homogeneoa sortuz <ref>{{erreferentzia|abizena=Irizar, Iñazio|urtea=1998|izenburua=Comportamientos de los directivos de las empresas industriales en el valle del Alto Deba. El valor de pertenencia a un entorno|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea. Leioa|orrialdeak=285-286|ISBN=D.T.|hizkuntza=Es}}</ref> * Era guztietako [[Asoziazionismo|aso]]<nowiki/>[[Asoziazionismo|ziazionismo]] maila handia dago. Horren adibi<nowiki/>de nabarmenetako bat da Oñatin dauden 28 [[elkarte gastronomiko]]<nowiki/>ak. <nowiki/>Horietatik 16 kale<nowiki/>an daude (Añolea, A<nowiki/>rrano, Aterpe, Baserritarrena. Batzokia, Etxaluze, Gure Txoko, Haitzalde, Kale-Zaharra, Kurtze Baltz, Makalena, Oinarri, Pago-Uso, Txantxiku Txoko, Urbia, Zubi-Alde), eta beste 12 auzoetan (Araotz, Arantzazu, Asentzio, Garagaltza, Larraña, Lizargarate, Olabarrieta, Santa Lutzia, Uribarri, Urruxola, Zañartu et<nowiki/>a Zubillaga), guztira [[eskubide]] eta maila berdineko bi mila [[bazkide]]<nowiki/>rekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Lista de Sociedades Gastronómicas de Gipuzkoa|hizkuntza=Es|url=http://www.sociedadesgastronomicas.com/sociedades_listado.php?s=23&page=0&letra=P&}}</ref> == Politika == === Udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz, [[Bildu]] koalizioko Mikel <nowiki/>Biain hautatu zute<nowiki/>n alkate.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mikel Biain izendatu dute Oñatiko alkate - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1386609124782-mikel-biain-izendatu-dute-onatiko-alkate|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015ek]][[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|o udal hauteskundeetan]] Bilduren ondorengoa zen [[Euskal Herria Bildu]]k gehiengoari eutsi zion, eta Mikel Biain berriro hautatu zuten alkate. [[Fitxategi:Izaro elorza tokikom.png|thumb|Izaro Elorza]] [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskundeetan]], Izaro Elorza irten zen Oñatiko alkate, Euskal Herria Bilduren zerrendan aurkeztuta.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Izaro Elorza da Oñatiko alkate berria, zumitzezko txibita hartuta - Oñati|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/oinati/1560602985736-izaro-elorza-da-onatiko-alkate-berria-zumitzezko-txibita-hartuta|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> Hauek iza<nowiki/>n ziren hauteskund<nowiki/>een emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bi]]<nowiki/>[[Euskal Herria Bildu|ldu]]<nowiki/>k, 3.408 boto (10 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 2.571 boto (7 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 319 boto.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> 2023ko udal hauteskundeetako emaitzak honakoak izan ziren: * '''Errolda''': 8.794; Boto-emaileak: 5.638 (64,11%); Baliogabeak: 58 (1,03%); Abstentzioa: 3.156 (35,89%); Zuriak: 97 (1,72%); Jarlekuak: 17; Hautagai-zerrenden aldeko botoak: 5.483; Boto baliodunak: 5.580. * '''Emaitzak''': [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k, 3.279 boto (11 zinegotzi); [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]<nowiki/>k, 1.931 boto (6 zinegotzi); [[PSE-EE]]<nowiki/>k 218 boto, [[PP]]<nowiki/>k, 55 boto.<ref>{{erreferentzia|izenburua=2023ko udal hauteskundeak|url=https://opendata.euskadi.eus/catalogo/-/2023ko-udal-hauteskundeak-euskal-autonomia-erkidegoa/}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data_a = 2023 |data = 2019 |alderdia1 = [[Bildu]] |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 10 |botoak1 = 3.408 |ehunekoa1 = 54,11 |zinegotziak1_a = 11 |botoak1_a = 3.279 |ehunekoa1_a = 59,80 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 7 |botoak2 = 2.571 |ehunekoa2 = 40,82 |zinegotziak2_a = 6 |botoak2_a = 1.931 |ehunekoa2_a = 35,22 |iturria = [http://www.euskadi.net/hauteskundeak Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean] }}1979. urtetik, lau alkate jeltzale izan ditu herriak, 32 urte luzez; 2011ko hauteskundeetan, ordea, Bilduk gehiengo osoz irabazi zituen hauteskundeak, 2015ean, 2019 eta 2023ko hauteskundeetan berretsi egin zuen gehiengoa.[[Fitxategi:Oñate - Ayuntamiento 2.jpg|thumb|250px|[[Oñatiko udaletxea|Udaletxea]], [[barrokoa]]]] === Alkateak === Hauek izan dira [[Francoren diktadura]] ondorengo Oñatiko alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate|Alkatea]]''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' | colspan="2" |'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2022-01-27}}</ref>''' |- | [[Eli Galdos|Eli Galdos Zubia]]<ref name=":02" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=OÑATI - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2022-02-18}}</ref> | 1979 | [[1983]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Eli Galdos Zubia | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Eli Galdos Zubia | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Angel Maria Iturbe Yarza | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}" | | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Andoni Gartzia Urtaza | 2003 | [[2006]] ^a | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}" | | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2006 | [[2007]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}" | | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | Lourdes Idoiaga Urkia | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor="{{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}" | | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | [[Mikel Biain|Mikel Biain Berraondo]]<ref name=":2" /><ref name=":02" /> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor="{{Bildu/kolorea}}" | | [[Bildu]] |- | Mikel Biain Berraondo<ref name=":02" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor="{{EH Bildu/kolorea}}" | | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izaro Elorza|Izaro Elorza Arregi]]<ref name=":3" /> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor="{{EH Bildu/kolorea}}" | | [[Euskal Herria Bildu]] |- |Izaro Elorza Arregi | 2023 | Jardunean | |[[Euskal Herria Bildu]] |} ^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu. '''''Sakontzeko irakurri: [[Zerrenda:Oñatiko alkateak|Oñatiko alkateak, 1447tik honakoak]]''''' == Armarria == Oñatiko armarrian garrantzi historikoa izan duten familiak islatzen dira, hiru zatitan banatua. Goian, ezkerrean arrano bat dago [[Ganboatar]]ren familia irudikatzen duena, eta eskuinaldean, orein bat Murgiatarrena irudikatzen duena. Armarriaren beheko zatian oreina arranoak zaurituta agertzen da, horrek [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] gudu bat irudikatzen du, Murgiatarrek galdu zutena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo, Irizar, Iñazio, et al.|urtea=1982|izenburua=Oñatiko historia eta arte bilduma - Inventario histórico artístico del valle de Oñati|argitaletxea=Oñatiko herri liburutegia|orrialdeak=345|ISBN=84-500-7.932-2}}</ref> == Ondare nabariak == Oñatiko hirigune historikoaren multzoak bere ibilbide historikoari erantzuten dio, eta monumentu-kopuru zabala biltzen du: jauregiak, jauretxeak, etxetzarrak, eta tartean hainbat erlijio-eraikin bikain, hiri-bizitzako ehunka urte batera biltzen dituen bilbe batean. 2011ko uztailaren 4tik, monumentu-multzoaren kategoriako [[Kultura ondasun|Kultura Ondasun]] sailkatzeko espedientea ireki zen. Oñatik hainbat motatako ondasun ditu:[[Fitxategi:Zumetzegi dorrea.jpg|thumb|Zumeltzegi dorrea]] === A- Ondare zibila === * [[Oñatiko Unibertsitatea]]: [[Rodrigo Mercado Zuatzola]]k sortu zuen 1545. urtean. Han lau mendetan zehar [[Medikuntza]], [[Zuzenbide]]a, [[Filosofia]], [[Teologia]] eta Letrak irakatsi dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sancti Spiritus Unibertsitatea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sancti-spiritus-unibertsitatea/ikastegia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32152&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Oñatiko udaletxea]]: [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] eraikin [[barrokoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko udaletxea|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/O%C3%B1atiko_udaletxea}}</ref> * [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrea eta jauregia]]: zatirik zaharrena dorrea da, XV. mendean Lazarragatar batek Oñatiko kondeari erosia; zati berria (plazari begira dagoena), aldiz, XVII-XVIII. mendeetan etxe zaharrari erantsi zitzaion jauregi bikaina da. Gaur egun, Sotomayorko dukearen jabetzakoa da eraikina, eta haren lorategia erabilera publikorako irekita dago 2012az geroztik.<ref>[http://www.oinati.eu/onati/ondare-zibila/lazarraga-dorrea-eta-jauregia «Lazarraga dorrea eta jauregia»], Oñatiko Udalaren webgunea.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazarraga dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lazarraga-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32176&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Zumeltzegi dorrea]], Oñatiko kondeen dorretxea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zumelzegi Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zumelzegi-dorrea/dorrea/onati/-larrana-auzoa-/fichaconsulta/32195&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20201123164952/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zumeltzegi-dorretxea</ref> * San Migel errota: XV. mendekoa,<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel errota|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/files/turismoa/san-migel-errota}}</ref> * [[Otadui Jausoro etxea]] (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Otadui etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/otadui-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32162&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210125065127/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/otadui-jausoro-etxea</ref> * Bidaurreta ostatua (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bidaurreta ostatua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/bidaurreta-ostatua/hotela/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32191&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Azkarraga jauregia (XVI. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Azkarraga jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/azkarraga-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32179&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Zubia etxea (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubia etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubia-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32181&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Zaratekoa jauregia (XVII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaratekoa jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zaratekoa-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32186&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Antia jauregia]]'''.''' (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Antia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/antia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32156&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Don Pedruena jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Don Pedruenea jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/don-pedruenea-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32225&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/don-pedruena-etxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * Madinabeitia jauregia (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madinabeitia jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madinabeitia-jauregia/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32104&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Olakua dorrea (XVIII. mendekoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olakua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/olakua-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32168&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Elorriaga etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elorriaga etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/elorriaga-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32159&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Galartza etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galartza etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/galartza-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32114&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Sarria etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sarria etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sarria-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32173&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Hernani etxea (XVIII. mendeko eraikin barrokoa) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hernani etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/hernani-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32153&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210126192438/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/hernani-etxea</ref> * Baruena jauregi-etxea (XIX. mendeko eraikina)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Baruena Jauregi-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/baruena-jauregi-etxea/jauregia/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32155&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Orbea etxea (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orbea etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/orbea-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32161&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Belaskua dorrea<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/belaskua-dorrea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * [[Zubiaur dorretxea|Zubiaur, Zubiaurre edo Urain dorretxea]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaurreko Dorrea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaurreko-dorrea/dorrea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32187&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/urain-dorretxea-edo-zubiaur{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * Etxe Aundi dorrea, [[Leinu gerrak|leinu gerretan]] ganboatarren alde borrokatu zen Lazarraga leinuaren oinetxea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Etxe Aundi dorrea|url=https://www.etxeaundi.com/eu}}</ref> * Agerrena etxea'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agerrena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/agerrena-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32165&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref>''' * Astorkitza (Bujero) etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astorkitza (Bujero) etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/astorkitza-bujero-etxea/etxea/onati/fichaconsulta/39168&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Egañena etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Egañena etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eganena-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/39169&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Eujeniokua etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eujeniokua etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/eujeniokua-etxea/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/38967&origen=MOSAICO&pagina=3|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Gerraneko etxea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gerraneko etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gerraneko-etxea/etxea/onati/-casco-historico/fichaconsulta/39163&origen=MOSAICO&pagina=4|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * Zarataleko etxea.<ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/zaratalekua{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * XIX. mendeko iturriak: Iturritxo, Kanpantxo, San Anton, Santa Marina eta Zazpibideta,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Kultura ondarea|url=https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/kultura-ondarea/}}</ref> *Oñati frontoia: XIX. mendekoa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñati frontoia|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/onati-frontoia/pilotalekua-luzea/onati/fichaconsulta/42908}}</ref> *Tren geltokia XX. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tren-geltokia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/tren-geltokia/tren-geltokia/industriala/ondare-industriala/onati/fichaconsulta/4840&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *Enparantzak: Foruen enperantza, Santa Marina, San Anton<ref>[https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/san-anton-plaza https://web.archive.org/web/20210126171550/https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/]</ref> [[Fitxategi:San Migel eliza.jpg|thumb|San Migel parrokia]] === B- Ondare erlijiosoa === *[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]: XV. mendeko eliza [[arkitektura gotikoa|gotikoa]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Miguel Eliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-miguel-eliza/eliza-/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32140&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]: XVI. mendeko mojategia.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdeak=235-240|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Lanzagorta Mª José, Molero Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=Los Lazarraga y el convento de Bidaurreta ( siglos XVI-XVII): un linaje en la historia de Oñate|argitaletxea=Colección Lankidetzan Bilduma. Oñatiko Udala - Eusko Ikaskuntza|orrialdeak=43-54|ISBN=84-89516-91-X|hizkuntza=Es}}</ref> *[https://goiena.eus/oinati/1675237263404-onati-ezagutzen-laterandarrak Jesusen Bihotzaren eliza:] XIX. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jesusen Bihotzaren eliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jesusen-bihotzaren-eliza/eliza-/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32194&origen=MOSAICO&pagina=2|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *Parrokiako abade etxea: XX. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abade Etxea Unibersitate Etorbidea 3. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/abade-etxea-unibersitate-etorbidea-3/etxea/onati/-casco-urbano/fichaconsulta/47293&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> === D- Hirigunetik kanpo: === * [[Arantzazuko santutegia]]: [[Urbia]] eta [[Aizkorri]]ra bidean dago kokatuta, Gipuzkoako zaindaria den Arantzazuko Ama Birjinaren omenez eraikitako [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] XX. mende erdialdeko lan [[arkitektura|arkitektoniko]]-[[arte|artistiko]] osoena.<ref>{{erreferentzia|abizena=Monforte García, Isabel|urtea=1994|izenburua=Arantzazu, arquitectura para una vanguardia|argitaletxea=Hirigintza eta Arkitektura Departamendua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=305|ISBN=84-7097141-9|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Kortadi Olano, Edorta|urtea=1993|izenburua=Arantzazu, tradizioa eta abangoardia|argitaletxea=Kultura eta Turismo Departamentua. Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=22-25|ISBN=84-7907-111-7}}</ref> * [[Santa Ana komentua (Oñati)|Santa Ana komentua]]: [[XVII. mendea]]n eraikia, [[Garagaltza]] auzoan dago.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendizabakl Mujika, Martin|urtea=2002|izenburua=Las monjas de Santa Ana de Oñati. Cinco siglos, tres casas, una misión|argitaletxea=Arantzazu. Ediciones franciscanas. Kultura Saila. Eusko Jaurlaritza.|orrialdea=246|ISBN=84-7240-191-X|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Ana Komentua. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-ana-komentua/komentua/onati/-casco-historico/fichaconsulta/32189&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> * [[Garibai dorretxea]]: XIV. mendean eraiki zen eta [[Garibai]] auzoan dagoen dorretxea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dorrea Garibai. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/dorrea-garibai/dorrea/onati/-torreauzo-auzoa-/fichaconsulta/32217&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref><ref>https://www.oñati.eus/eu/onati/copy_of_ondare-zibila/garibai-dorretxea{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> *[[Madalena baseliza (Oñati)|Madalena edo Maala baseliza]]: XV. mendean eraiki zen eta [[Santxolopetegi]] auzoan dagoen baseliza.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-ermita/ermita/onati/-santxolopetegi-auzoa-/fichaconsulta/32105&origen=MOSAICO&pagina=5|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-06-27}}</ref> *[[Araotz]] auzoan: [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Araotz)|San Migel Goiaingeruaren parrokia.]] [[Sandaili baseliza|Sandaili baseliza,]] [[Sandaili leizea]], [[Araotzeko urtegia|Araozko urtegia]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Araotz|url=https://xn--oatiturismo-1db.eus/eu/listings/araotz-harribitxiak/}}</ref> * [[Arrikrutzeko kobak|Arrikrutzeko kobak,]]<ref>http://www.oñatiturismo.eus/eu/listings/arrikrutz-onatiko-kobak/</ref> [[Fitxategi:Arantzazu dorrea 2005 04 24 (2).JPG|thumb|Arantzazuko santutegia]] === E- Ondare dokumentala === * [[Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|Gipuzkoako probintziako artxibo historikoa]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa|url=https://www.gipuzkoa.eus/eu/web/gipuzkoako-probintziako-artxibo-historikoa}}</ref> * [https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko Udal Artxibo Zerbitzua|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/udala/sailak/udal-artxibo-zerbitzua#documentContent}}</ref> * [[Arantzazuko santutegia|Arantzazuko]] frantziskotarren santutegiko Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Arantzazuko frantziskotarren komentuko Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> * San Migel parrokiako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=San Migel parrokiako Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> * Jesusen Bihotzaren elizako Artxibo funtsa<ref>{{erreferentzia|izenburua=Agustinoen Artxibo funtsa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/onati/onatiko-ondarea/artxiboak-onatiko-ondare-dokumentala}}</ref> == Komunikabideak == Oñatiko Udalaren ekimenez 90eko hamarraldian sortutako Kontzejupetik aldizkariak eta Oñati Irratiak gaur egun oraindik ere lanean diraute. * [[Kontzejupetik]] aldizkaria<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/kontzejupetik-aldizkaria</ref> * [[Oñati irratia]]<ref>https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/udal-komunikabideak/onati-irratia</ref> Horretaz gain, Debagoiena bailarako [[Goiena]] komunikazio taldeak herriko albisteak, erreportajeak... argitaratzen ditu bere hedabideetan. * [[Goienkaria]], [[Goiena Telebista]], [[Goiena.net|Goiena.eus]]<ref>{{erreferentzia|izenburua=Goiena Komunikazio Taldea|url=https://goiena.eus/}}</ref> == Euskara == [[Fitxategi:Oñatiko Jerardo Elortza.webm|thumb|Oñatiko Jerardo Elortzaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elortza Egaña, Jerardo - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/hizlariak/jerardo-elortza-egana/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> testigantza, euskarak seminarioan zuen lekuaren inguruan. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref><ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Debagoienekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/sortaldekoa-m/debagoienekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]] Oñati<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oñati - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/onati/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> Gipuzkoako herri euskaldunenen artean dugu, biztanleen %80 inguru euskal hiztunak dira (Eustaten arabera, % 77,91 ziren euskaldunak 2016an)<ref name=":0" />. Herriko hizkerari dagokionez, [[mendebaldeko euskara]]ren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mendebalekoa - Bizkaiera - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-17}}</ref> aldaera bat da, Debagoienekoa<ref name="#1"/>. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Gipuzkoako [[Aretxabaleta]]<nowiki/>k, [[Arrasate]]k, [[Eskoriatza]]<nowiki/>k, [[Leintz Gatzaga]]<nowiki/>k eta Oñatik eta Arabako [[Aramaio]]<nowiki/>k. Leintz haranak esparru berezia osatzen du Deba ibarrean, oso estua delako Arrasate, Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga herrien arteko batasuna. Aramaioko hizkera ere ez da asko urruntzen hauetatik, baina bai Oleta auzokoa, Oletako hizkera sartaldeko eta sortaldeko hizkeren arteko tarteko hizkeratzat hartzen baita. Oñatiko hizkera ere berezia da. Oñati ez zen Gipuzkoan sartu 1845 urtera arte eta bertako hizkerak oraindik ere nortasun berezia du. Oro har, Debagoieneko hizkerak Arabako euskararen eragina duela esan daiteke. Debagoienak Gasteizekin izan du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=113|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> [[Kandido Izagirre]] eta [[Luis Villasante]] fraideak, Manuel Umerez, Leonardo Zabaleta, Leonardo Guridi, Leandro Igartua eta Felix Arrazola abadeak, [[Bedita Larrakoetxea]], [[Gerhard Bähr]] alemaniar hizkuntzalaria, Joxe Otalora eta [[Jerardo Elortza]] izan dira, besteak beste, Oñatiko hizkera aztertzen aitzindariak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Elortza, Jerardo|urtea=1999|izenburua=Oñati y la literatura vasca entre los siglos XV y XIX|argitaletxea=Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak. Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=123|ISBN=LG. SS-421/99.|hizkuntza=Es}}</ref> Lehen Korrika 1980ko azaroaren 29an Oñatin hasi zen eta [[Bilbo]]n abenduaren 7an bukatu. [[Oñatiko Unibertsitatea]]ren atean hasi zen Korrika eta zazpi probintziak igaro zituen 1820 kilometrotako ibilbide luzean. Lekukoarekin batera hasiera emango zion korrikalaria Oñatiko alkatea [[Eli Galdos]] izan zen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Belategi, Gontzal|urtea=2024|izenburua=Lehenengo Korrikaren zerogarren Kilometroa.|argitaletxea=Goiena, Debagoieneko aldizkaria|orrialdea=40}}</ref> 2014an, udalak Oñatiko euskarari buruzko liburu oparoa argitaratu zuen, Roberto Altunak, Kepa Elortzak eta Koldo Zumaldek egindakoa.<ref>[https://www.oñati.eus/eu/udal-zerbitzuak/euskara-eta-hezkuntza/bedita-larrakoetxea-udal-euskaltegia/argitalpenak/onatiko-euskeria "Oñatiko euskerie" (R. Altuna, K. Elortza, K. Zumalde).]</ref> == Jaiak eta ospakizunak == Herriko jaiak ugariak dira, eta hiru arlotan banatu daitezke: * Oñatiko patroiaren jai nagusiak, [[San Migel Goiaingeruaren eliza (Oñati)|San Migel Goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean, irailaren 29an ospatzen dira.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Oñatiko jaiak|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/onatiko-jaixak}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Turismo bulegoa: Oñatiko jaiak|url=https://www.turismodebagoiena.eus/es/que-hacer/onatiko-jaiak/}}</ref> Baina ez dira egun horretara soilik mugatzen, irailean zehar "Nazioarteko artzain txakur txapelketa" egiten da 195etik hona,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nazioarteko artzain txakur txapelketa|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda/nazioarteko-artzain-txakurren-txapelketa?set_language=eu}}</ref> Euskal dantzen "Haurren eguna", beste herri batzuetako hainbat talderen parte-hartzearekin,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Haurren eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> Haurren eta nagusien bi "Danborrada",<ref>{{erreferentzia|izenburua=Danborrada|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> eta baserritarren zein artisauen "Herri eguna".<ref>{{erreferentzia|izenburua=Herri Eguna|url=https://www.xn--oati-gqa.eus/eu/agenda?mode=day&date=2024-9-15}}</ref> * Hiribilduko kale-auzoetako jaiak: maiatzean "San Migel Txikiak" Kale Zaharrean, ekainean Errekalden, uztailean San Martinen, Santa Marinan, Olakuan eta Trianan, abuztuan San Lorentzon, irailean Atzeko Kalean eta Bidebarrietan. * Auzoetako jaiak: maiatzean Olabarrietan, ekainean Asentzion, Araotzen, Errekalden San Pedron eta Zubillagan, uztailean Madalenan, abuztuan Larrañan eta Urruxolan, irailean Arantzazun, azaroan Uribarrin, abenduan Santa Lutzian. Baina hiribilduko jairik ezagunenak [[Oñatiko Corpusak]] dira, ekainaren erdialdean. Hamabosgarren mendetik hona behintzat, goiz horretan herriko patroia den [[San Migel eliza (Oñati)|San Migel goiaingerua]]<nowiki/>ren izenean meza ospatzen da, ondoren prozesio eginez herriko kaleetan zehar, foruen enparantzan amaituz. Prozesioarekin batera dantzariek dantza tradizionalak eskaintzan dituzte.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=1987|izenburua=Oñati. Korpus eguna|argitaletxea=Oñatiko udala|orrialdeak=65}}</ref> == Oñatiar ezagunak == [[Fitxategi:Juan Madinabeitia Ortiz de Zarate.jpg|thumb|Juan Madinabeitia sendagilea, Espainiako [[Digestio aparatuaren medikuntza|gastroenterologiako]] eskola modernoaren sortzailea,]] === Garai batekoak === * [[Lazarraga leinuaren eraikinak|Juan Lopez Lazarraga]] (1440-1518), [[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga dorrean]] jaioa, Espainiako [[Errege Katoliko]]<nowiki/>en kontulari nagusia eta Fernandoren idazkaria, [[Bidaurreta monasterioa|Bid]]<nowiki/>[[Bidaurreta monasterioa|aurreta monasterioa]] eraiki zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molero Esteban, Mª Angeles|urtea=1999|izenburua=El patronazgo religioso: Juan Lopez de Lazarraga y la fundación del convento de Bidaurreta en Oñate. Oñatiko historia: XIV-XIX mendeak|argitaletxea=Oñatiko Udala-Kutxa|orrialdea=231|ISBN=LG. SS-421/99|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Rodrigo Mercado Zuatzola]] (1460/70-1548), apezpiku eta humanista. Mallorca eta Ávilako apezpikua. Oñatiko [[Sancti Spiritus Unibertsitatea|Santi Spiritus Unibertsitatea]]<nowiki/>re<nowiki/>n sortzailea. * [[Andres Araotz]] (1500-1563): eskultorea eta erretaula egilea. * [[Lope Agirre]] (1510-1561), esploratzaile eta konkistatzailea, Espainiako errege [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II]].ari [[Peru]]<nowiki/>ko independentzia aldarrrikatuz eskutiz ospetsu bat igorri zion. Berrehun urte geroago, [[Simón Bolívar|Simon Bolivar]] izan zen Peruko askatzailea, eta Lope Agirre hartu zuen bere oinarrizko eredu bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2020|izenburua=1562 - Lope Agirreren estatua|argitaletxea=Olaitturri K.E.|orrialdeak=78|url=https://olaitturri.blogspot.com/search/label/12-%201562-%20Lope%20Agirreren%20estatua}}</ref><ref>{{erreferentzia|abizena=Sender, Ramón J.|urtea=1998|izenburua=La aventura equinoccial de Lope de Aguirre|argitaletxea=Ed. Magisterio, Madrid|ISBN=978-842-181-840-4|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Cristóbal Oñate]] (1504-1567): esploratzailea eta Nueva Españako konkistatzailea. * [[Migel Aozaratzakoa|Mikel Aozaratza]] (1598-1637): apaiza. [[Japonia]]n misiolari ibili zen. Eliza Katolikoak 1987an santu izendatu zuen. * Luis Manuel de Zañartu (1723-1782): Txileko Santiagoko korrejidorea. * [[Ramón María Adurriaga]] (1755-1841): Ávilako gotzaina (1824-1841). * Antonio Elorza Agirre (1798-1873): ingeniari militarra. Landa-mariskala izatera iritsi zen. * [[Pedro Altube]] (1827-1916), Estatu Batuetan arrantxo-jabea eta abeltzaina izan zen, eta «Ameriketako euskal herritarren aita» deitzen diote. 2,03 metro luze zen eta, ''Palo Alto'' («makila luze») ezizenaz ezaguna. Hall of Great Westerners delakoan inskribatua 1960az geroztik. * [[Blas Pradere]] (1851-1923): apaiza eta idazlea. *[[Juan Madinabeitia]] (1861-1938): sendagilea. Espainiako gastroenterologiako eskola modernoaren sortzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Zulaica Aristi, Daniel|urtea=1985|izenburua=Vida y obra del Dr. Madinabeitia|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdeak=30,31|ISBN=84-7086-121-2|hizkuntza=Es}}</ref> * [[Julian Irizar]] (1869-1935), aita oñatiarra zuen. Argentinan jaioa. Hango almirantea izan zen. Antarktikan ibilia. * [[Jose Madinabeitia]] (1870-1923): sendagilea eta militante sozialista. *Mariano San Miguel Urcelay (1879-1935) musikagilea eta klarinetista. *Alberto del Castillo Yurrita (1899-1976) arkeologo, filosofo eta historialaria. Katalunian aritu izan zen lanean. * [[Francisco Madina|Aita Madina]] (1907-1972), fraidea eta musikagilea. *[[Primi Erostarbe]] (1907-1995), Euskal Herriko emakume [[pandero]]jole eta irrintzilaririk ezagunenetako bat izan zen. *Antonino Ibarrondo Oleaga (1914-1985), musikagile eta orkestra-zuzendaria. *[[Salbador Barandiaran]] (1916-2006), idazle eta musikagilea. * [[Juan Zelaia]] (1920-2016), enpresaburua eta euskaltzalea, * [[Jose Milikua]] (1921-2013), historialaria, * [[Luis Peña Gantxegi]] (1926-2009) arkitektoa. [[Haizearen orrazia|Donostiako Haizearen orraziaren]] egilea, * [[Ignazio Arregi]] (1931-2020), kazetaria, * [[Eli Galdos]] (1934-2007), injinerua eta politakaria. * [[Luis Maria Intza]] (1934-2018) erlezaina, * [[José Ramón Elizondo]] (1942 - 2020) sukaldaria. * [[Juan Carlos Irizar]] (1951-2021), piano-jotzailea eta musikagilea.[[Fitxategi:Goiena-exegoien-ordorika.jpg|thumb|[[Fermin Etxegoien]] kazeria eta [[Ruper Ordorika]] abeslaria.]] === Gaur egungoak === *Jose Antonio Villar (1939), aktore eta abeslaria, *[[Paulo Agirrebaltzategi]] (1942) idazle, irakasle eta [[Jakin]] aldizkariko sortzailea, *[[Félix Ibarrondo Ugarte]] (1943) musikagilea, *[[Jerardo Elortza]] (1944), idazlea, historialaria eta hizkuntzalaria, *Lourdes Idoiaga (1951), Oñatz Kultur Elkarteko sortzailea eta Oñatiko alkate ohia, *[[Santi Idigoras]] (1953), [[Real Sociedad|Donostiako Erreale]]<nowiki/>ko futbolari ohia, *[[Jon Zelaia]] (1954), idazlea eta musikaria, *[[Ruper Ordorika]] (1956), abeslaria, *[[Izaskun Moyua]] (195<nowiki/>8), [[Emakunde]]<nowiki/>ko zuzendari ohia, *[[Xabier Etxaniz Erle|Xabier Etxaniz Erl]]<nowiki/>[[Xabier Etxaniz Erle|e]] (1961) idazle eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea, *[[Lourdes Bedia]] (1961) aktorea, *[[Iñaki Aldekoa Beitia|Iñaki Aldek]]<nowiki/>[[Iñaki Aldekoa Beitia|oa]] (1961), [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakaslea, eta [[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|euskaltzain u]]<nowiki/>[[Euskaltzaindia#Euskaltzain urgazleak|rgazlea]],[[Fitxategi:Maria Cruickshank 2014.jpg|thumb|Maria Cruickshank aktorea]][[Gerardo Markuleta]] (1963), ida<nowiki/>zlea eta itzultzailea, *[[Pruden Gartzia]] (1964), [[euskaltzain urgazle]]a, eta [[Azkue biblioteka|Azkue Libur]]<nowiki/>[[Azkue biblioteka|utegiko]] zuzendaria, *[[Bixente Atxa]] (1965), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondrago]]<nowiki/>[[Mondragon Unibertsitatea|n Unibertsitateko]] errektorea, *[[Fermin Etxegoien|Fermin Etxeg]]<nowiki/>[[Fermin Etxegoien|oien]] (1966), idazle eta irrati-esatar<nowiki/>ia, *[[Luis Durán]] (1967), komikigilea, *[[Ritxi Mendiguren|Ritxi Mendi]]<nowiki/>[[Ritxi Mendiguren|guren]] (1968), [[Athletic]]<nowiki/>eko futbolari ohia, *[[Jon Odriozola]]<nowiki/> (1970), txirrindulari profesiona<nowiki/>l ohia, *[[Jon Aiastui]] (1971), idazlea, *Irati Iciar (1975), Historialaria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=UEUko lantaldea: Nor da Nor? – UEU365|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/blogak/ueu365/2017/04/26/ueuko-lantaldea-nor-da-nor/|sartze-data=2019-09-21}}</ref>, *[[Larraitz Ugarte]]<nowiki/> (1976), legelari eta politikaria, *[[Iker Martinez de Zuazo|Iker Martinez de]] <nowiki/>[[Iker Martinez de Zuazo|Zuazo]] (1977), musikaria, *[[Idoia Etxeberria Elortza|Idoia Etxeberria]] (1977), idazle eta kazetaria, *[[Aitor Arregi Galdos|Aitor]]<nowiki/> [[Aitor Arregi Galdos|Arregi]] (1977), [[Mondragon Unibertsitatea|Mondragon Unibertsitateko]] irakasle eta zinemag<nowiki/>ilea,[[Fitxategi:Itziar Ugarte Irizar. kazetari eta idazle oñatiarra.jpg|thumb|Itziar Ugarte kazetaria eta idazlea.]][[Markel Irizar|Markel]] <nowiki/>[[Markel Irizar|Irizar]] (1980), txirrindulari profes<nowiki/>ional-ohia, *[[Mikel Sagarzazu]] (1988) bikoiztailea, *[[Maria Cruickshank|M]]<nowiki/>[[Maria Cruickshank|aría Cruickshank]] (1989) aktorea, *[[Itziar Ugarte|Itziar Ugarte Irizar]] <nowiki/>(1995) kazetaria eta idazlea, *<nowiki/> [[Malen Osa]] (2002) mendi lasterkaria. == Anaitzeak == Oñati ondorengo herri eta hiriekin anaituta dago:<ref>https://www.oñati.eus/es/la-localidad</ref> {| class="wikitable" | * {{banderaikur|Mendebaldeko Sahara}} Gleibat<nowiki/> El Fula ([[Mendebaldeko Sahara]]) * {{banderaikur|Frantzia}} [[Châteaubernard|Châteaubernar]]<nowiki/>[[Châteaubernard|d]] ([[Frantzia]]) * {{banderaikur|Argentina}} José C. Paz ([[Argentina]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] ([[Mexiko]]) * {{banderaikur|Mexiko}} [[Zacatecas Hiria|Zacatecas]] ([[Mexiko]]) |} == Argazki galeri<nowiki/>a == <gallery> Irudi:Oñate - Iglesia de San Miguel 09.jpg|[[San Migel eliza (Oñati)|San Migel parrokia]]. Irudi:Oñate - Monasterio de Bidaurreta 1.jpg|[[Bidaurretako Santa Klara monasterioa|Bidaurreta monasterioa]]. Irudi:Oñate - Universidad 23.jpg|[[Oñatiko Unibertsitatea]]. Irudi:Oñati, Ayuntamiento.JPG|[[Oñatiko udaletxea|Oñatiko]] <nowiki/>[[Oñatiko udaletxea|udaletxea]]. Irudi:Lazarraga jauregia (Oñati), iparraldetik ikusita.JPG|[[Lazarraga dorrea eta jauregia (Oñati)|Lazarraga jauregia]]. Irudi:OTADUI1.JPG|[[Otadui Jausoro etxea]]. Irudi:Oñate - Palacio Antia 2.jpg|[[Antia jauregia]]. Irudi:GARIBAI4.JPG|[[Garibai dorretxea|Ga]]<nowiki/>[[Garibai dorretxea|ribai dorretxea]]. Irudi:Zumeltzegi (1988).jpg|[[Zumeltzegi dorrea]]. Irudi:Arantzazuko santutegiko ikuspegia.jpg|[[Arantzazuko santutegia]]. </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} * [http://www.oinati.org Oñatiko Udalaren webgunea] * {{es}} [http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/onati/ar-110918/ «Oñati»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''. * [https://goiena.eus/oinati/ Oñatiko albisteak Goienan] * [http://olaitturri.blogspot.com/ Olaitturri Kultur Elkartea] {{autoritate kontrola}} {{Oñatiko auzo aurkibidea}} {{Debagoieneko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Oñati]] 76ynee6h2z6q7jcffw5uvukzyi7frxl 0 6501 9983724 9959028 2024-11-28T12:27:00Z 62.99.98.155 se bat aldatu dut 9983724 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}} {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} '''Segura''' [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] fzl7tra1l2ql679bs7o8kacjef713ks 9983725 9983724 2024-11-28T12:27:28Z 62.99.98.155 kaixo 9983725 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}} {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} '''Segura''' [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du me pica el anomuga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] bt5z7vfdoveeuncsmu5vzmdfxfru33s 9983731 9983725 2024-11-28T12:29:17Z 62.99.98.155 l 9983731 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}} {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} '''Segura''' [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] fzl7tra1l2ql679bs7o8kacjef713ks 9983732 9983731 2024-11-28T12:29:44Z 62.99.98.155 9983732 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}}hola{{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} '''Segura''' [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] 14q7kaqczwhh0kftk14pc3nsbssg707 9983733 9983732 2024-11-28T12:30:25Z 62.99.98.155 9983733 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}}{{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} '''Segura''' [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] 3oqllxuo1rfszng54add17tntbrtf6e 9983736 9983733 2024-11-28T12:33:18Z 62.99.98.155 9983736 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}}{{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} Mi ano [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] rzzpv6v9wy6wpdkipdy21l4fp8almwc 9983737 9983736 2024-11-28T12:34:11Z 62.99.98.155 9983737 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}}{{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} Mi ano [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. polla Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] e2t3urzsicsd3nb6vcnevhdxkjxqnqb 9983739 9983737 2024-11-28T12:36:57Z 62.99.98.155 9983739 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}}{{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} Mi ano [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.kakakakakkaka Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. polla Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] 6mfo3jwk7zpfdi5ib4rk73k4czsrpu9 9983740 9983739 2024-11-28T12:38:15Z 62.99.98.155 9983740 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}}{{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} Mi ano [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.kakakakakkaka Segura herriak, [[1256]]an ''Seguro'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antxo X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. polla Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] joif7eofb4s8crmbdhtislb8ul0ccrt 9983772 9983740 2024-11-28T13:11:01Z Xabier Armendaritz 448 62.99.98.155 wikilariaren aldaketak ezabatuz, 83.213.106.245 wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9959028 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Gipuzkoako herriari|Segura (argipena)}} {{Gipuzkoako udalerri infotaula | izena = Segura | nongo = Segurako | irudia = Ama Jasokundearen eliza Segura 2007.jpg | irudiaren testua = Segurako Ama Jasokundearen eliza. | distantzia = 50 |alkatea=Izarra Urdalleta Iraola ([[EH Bildu]])}} '''Segura''' [[Gipuzkoa]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, [[Goierri]] eskualdekoa, [[Oria]]ren haraneko buruan kokatua, ibai horren gaineko muino batean. [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]], [[Idiazabal]], [[Zegama]] eta [[Zerain]] herriekin egiten du muga. {{formatnum:{{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|Segura}}}} biztanle zituen {{Gipuzkoako udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean. Segura herriak, [[1256]]an ''Segura'' izendatua izan aurretik, ''Erraztiolatza'' izena zuela uste da, eta gaur egun San Andres ermita dagoen inguruan zegoela.<ref>[https://web.archive.org/web/20140912012808/http://erraztiolatza.net/erraztiolatza.html «Erakustokia»], Erraztiolatza Museoaren webgunea.</ref> Antso X.ak sortu zuen 1256 urtean. Gaztela Europarekin komunikatzen zuen ibilbide estrategikoaren barruan kokatua zegoen. Segurarrek ''zopajale'' ezizena hartzen dute eta, batzuetan, ''lumero-zopajale''. [[1996]]ko [[otsailaren 6]]an, [[Eusko Jaurlaritza]]k [[kultura ondasun]] izendatu zuen, ''monumentu-multzo'' sailkapenarekin.<ref name = "EHAA">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000000892&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Kultura ondasun izendatzeko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref><ref name = "EHAA2">[http://www.euskadi.net/cgi-bin_k54/ver_e?CMD=VERDOC&BASE=B03D&DOCN=000029454&CONF=/config/k54/bopv_e.cnf Izendapenaren aldatzeko 2000ko urriaren 24ko erabakia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.</ref> == Geografia == === Udalerri mugakideak === * [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] iparraldera * [[Zegama]] hegoaldera * [[Idiazabal]] ekialdera * [[Zerain]] mendebaldera {{Kokapen geografikoa |width = auto |Erdigunea = Segura |Iparraldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] |Ipar-ekialdea = [[Idiazabal]] |Ekialdea = [[Idiazabal]] |Hego-ekialdea = [[Idiazabal]] |Hegoaldea = [[Zegama]] eta [[Idiazabal]] |Hego-mendebaldea = [[Zegama]] |Mendebaldea = [[Zerain]] eta [[Zegama]] |Ipar-mendebaldea = [[Mutiloa (Gipuzkoa)|Mutiloa]] }} == Historia == [[Fitxategi:Paisaia orokorra postala.jpg|thumb|300px|Herriaren ikuspegi orokorra.]] Herriari [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]] [[Alfontso X.a Gaztelakoa|Alfontso X.ak]] eman zion [[hiribildu]] izaera, [[1256]]an, [[Gasteizko Forua]] emanez. Hiri berria [[muino]] baten gainean eraiki zen, ibaiaren eskuinaldean, gotorlekua egiteko aproposeko lekuan. Kokapen hori oso komenigarria zen estrategiaren aldetik, [[Nafarroako Erresuma]]ren mugan eta oso ondo komunikatuta baitzegoen, Gipuzkoarako bide nagusiaren ertzean hain zuzen ere. Bide hori [[Araba]]tik zetorren eta iparralderantz zihoan, [[Lizarrate]]tik. Dagoen lekuagatik, Segura asko hazi zen [[Behe Erdi Aroa]]n, eta hori erraz antzematen da hirigunea noraino zabaldu zen ikusita (3,4 [[hektarea]]ra iritsi zen). Hirigune historikoak Erdi Aroko morfologia gordetzen du argi eta garbi. [[Hiruki]] formazko plano irregularra dauka; bertan dago Kale Nagusia, eta huragurutzatuz,Untzurruntzaga kalea, Lardizabal eta Zurbano kaleetan banatzen dena. Ondoren, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, hiria bere garrantzia galtzen hasi zen, muga lekuz aldatzeagatik eta, batez ere, Lizarrate errepidea apurka-apurka baztertuta geratzeagatik, [[Leintz]] haraneko bidea nagusitzen hasi zenean. Horixe izan zen [[XVIII. mendea]]n [[zalgurdi]]en errege-bidea egiteko aukeratu zena. [[Etzegarate]]ko bidea egin zenean, Segura komunikabide nagusietatik baztertuta geratu zen, eta merkataritza-hiri izateari utzi zion. == Azpiegiturak == * Oxiña Igerilekua<ref name=":0"/> * Alustiza futbol zelaia<ref name=":0"/> * Baratze pilotalekua<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=segura.eus|izenburua=segura.eus|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udal_zerbitzuak/20170613/Instalakuntzak|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jai-alai pilotalekua * Kultur etxea<ref name=":0"/> * Liburutegia<ref name=":0"/> * Laiotz herri eskola == Demografia == 2019an herriak zituen 1.523 biztanleetatik %18,91k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %10,37 ziren.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Web Eustat. Datos Estadísticos de Segura|url=https://www.eustat.eus/municipal/datos_estadisticos/segura_c.html|aldizkaria=www.eustat.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Segurako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1406 | 1910 | 1396 | 1920 | 1354 | 1930 | 1324 | 1940 | 1352 | 1950 | 1290 | 1960 | 1662 | 1970 | 1634 | 1981 | 1428 | 1991 | 1297 | 2001 | 1246 | 2011 | 1488 | 2921 | 1461 | }} == Ekonomia == 2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %2,8. Bigarren sektorea %33,4. Hirugarren sektorea %60,5. Eraikuntza %3,3.<ref name=":1"/> == Politika == === 2011ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Segurako alkatea [[Bildu]]ko Eluska Gerriko izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eluska Gerrikok alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=es-ES|data=2011-06-12|url=https://www.diariovasco.com/v/20110612/tolosa-goierri/eluska-gerrikok-alkatetza-kargua-20110612.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 404 |ehunekoa1 = 52,81 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 440 |ehunekoa1_a = 50,52 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)** |kolorea2 = #CCFC66 |zinegotziak2 = 4 |botoak2 = 355 |ehunekoa2 = 46,41 |zinegotziak2_a = 4 |botoak2_a = 380 |ehunekoa2_a = 43,63 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa.<br/>**2011ko hauteskundeetan Segura Lantzen plataforma aurkeztu zen |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === 2015eko udal hauteskundeak === [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 404 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 355 boto (4 zinegotzi), [[PSE-EE]]<nowiki/>k 6 boto.<ref name="#1">{{Erreferentzia|url=https://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Eñaut Telleria izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EÑAUT TELLERIA SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/enaut-telleria-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === 2019ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal hauteskunde]]<nowiki/>etan hauek izan ziren emaitzak: [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k 427 boto (5 zinegotzi), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ-PNV]]<nowiki/>k 399 boto (4 zinegotzi) eta [[PSE-EE]]<nowiki/>k 8 boto.<ref name="#1"/> Izarra Urdalleta izendatu zuten alkate.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZARRA URDAILLETA-SEGURAKO ALKATEA {{!}} Segura Irratia|hizkuntza=eu|url=http://segurairratia.eus/izarra-urdailleta-segurako-alkatea/|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Izarra Urdalletak alkatetza kargua hartu zuen Seguran|hizkuntza=eu|data=2019-06-16|url=https://www.diariovasco.com/tolosa-goierri/izarra-urdalletak-alkatetza-20190616002204-ntvo.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-10}}</ref> === Alkateak === Hauek izan dira Segurako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2021-01-10}}</ref>''' |- | [[Guillermo Areizaga|Guillermo Areizaga Intxausti]]<ref name=":02" /><ref name=":2"/> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2"/> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Guillermo Areizaga Intxausti<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Segura - Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/segura/ar-107933/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-01-20}}</ref> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[Eusko Alkartasuna]] |- | [[Maria Carmen Echeverria]]<ref name=":2"/> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- | [[Karmentxu Etxeberria Erauskin]]<ref name=":2"/> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Eusko Alkartasuna |- |Luis Maria Telleria Leceta<ref name=":02" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euskal Herritarrok/kolorea}}| | [[Euskal Herritarrok]] |- |Mikel Areizaga Camara<ref name=":02" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- |Maixabel Telleria Urbizu<ref name=":02" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | [[Segura Lantzen]] |- | [[Eluska Gerriko]] | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Bildu/kolorea}}| | [[Bildu]] |- | [[Eñaut Telleria|Eñaut Telleria Urkia]]<ref name=":02"/> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | [[Euskal Herria Bildu]] |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hamabi alkate berrik kargua hartu dute Goierrin|hizkuntza=eu|data=2019-06-15|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/15/hamabi-alkate-berrik-kargua-hartu-dute-goierrin/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-04-25}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Makilak aldatu dira eskuz|hizkuntza=eu|data=2019-06-17|url=https://goierri.hitza.eus/2019/06/17/makilak-aldatu-dira-eskuz/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2021-05-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Segurako Udala|hizkuntza=eu|url=http://www.segura.eus/udala/udalbatza/http://www.http://www.shttp://www.segura.eus/udala/udalbatza/egura.eus/udala/udalbatza/segura.eus/udala/udalbatza/|aldizkaria=www.segura.eus|sartze-data=2021-04-25}}</ref> | 2019 | 2023 | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |- | [[Izarra Urdalleta Iraola]] | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{EH Bildu/kolorea}}| | Euskal Herria Bildu |} == Kultura == === Euskara === [[Fitxategi:Segurako Laureano Telleria.webm|thumb|Segurako Laureano Telleriaren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Telleria Ordozgoiti, Laureano - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/hizlariak/laureano-telleria-ordozgoiti/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> testigantza, eskolako lezio eta zigorren ingurukoa. [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref name="#2">{{Erreferentzia|izenburua=Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref><ref name="#3">{{Erreferentzia|izenburua=Goierrikoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/erdialdekoa-gipuzkera/sartaldekoa-g/goierrikoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko. ]] Segurako euskara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Segura - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/segura/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-09-19}}</ref> [[gipuzkera]]r<nowiki/>en aldaera bat da, sartaldeko euskaren artean, Goierriko euskara<ref name="#3"/> da herrian hitz egiten dena. [[Urolaldeko gipuzkera|Urolaldeko hizkerarekin]] batera Sartaldeko azpieuskalkia<ref name="#2"/> osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, [[Zegama]] eta [[Legazpi]]<nowiki/>tik [[Zaldibia]] edo [[Legorreta]]<nowiki/>ra. [[Ataun]]<nowiki/>goa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. [[Abaltzisketa]]<nowiki/>k eta [[Ikaztegieta]]<nowiki/>k [[Tolosaldea]]<nowiki/>rekin lotura egiten dute, eta [[Urretxu]]<nowiki/>k eta [[Zumarraga]]<nowiki/>k, berriz, [[Goierri]] eta Urolaldearen artekoa. 2016an herritarren %83,67 euskalduna zen.<ref name=":1"/> === Jaiak eta tradizioak === Herriko festa nagusiak [[Donibane jaia|Donibane]] egunaren ingurukoak dira, Sanjoanak. Ekitaldi berezien artean, San Joan sua, haurren danborrada eta kuadrila arteko lehiaketa antolatzen dituzte, besteak beste. [[Aste Santua]]n egindako prozesioak ospe handikoak dira. Herritarrek parte hartzen dute mezan eta prozesioan, hainbat jantzi jarrita: nazarenoak, meza-mutilak, aingeruak, erromatarrak, penitenteak... Bi egunetan egiten da prozesioa; horietako batean, herriko gazte bat Mikel santuaz janzten da, eta haur txikiak aingeruz. Bestalde, Kristo gurutzetik jeistearen antzezpen modukoa egiten da mezan. Garai horren inguruan, [[udaberri]]ko lore eta landareen azoka izaten da, martxoan eta hil berean, Iparra-Hegoa kultura ekimena (zazpi probintziak elkartzen dituena), musika, dantza eta hitzaldi eta eztabaidekin. [[Fitxategi:Segura - Portal de Zerain 5.jpg|thumb|Zeraingo atea]] Erdi Aroko Festa, bi urtetik behin, urte bikoitietan, uztailean. Bertan, herriko etxeetako atariak antzina bezala apaintzen dira, errepideak moztu eta lurra lastoz estaltzen da eta herritarrak mozorrotu egiten dira. Atarietan hainbat produkturen artisauak egon ohi dira ikusgai, eta produktu ugari salgai. Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa [[1977]]tik ospatzen da Seguran. Guillermo Areizaga alkateak jarri zuen abian eta gaur egun Euskal Herriko txoko desberdinetako dantzariak elkartzen ditu. EITBk ematen du telebistan. San Nikolas Txiki Eguna, [[abenduaren 6]]an, haurren zaindari den santuarena. Herriko sei urteko haur bat santuz janzten da eta ibilbide bat egiten du pottokaz herrian zehar. Umeak atzetik joaten dira eta herritarrek gozokiak botatzen dizkiete balkoitik abesti bat abestu ostean. Abestiak honela dio: {{aipu| San Nikolas txikia<br/> Gure ganbaran hazia<br/> Gure ganbaran zer dago?<br/> Haren gona gorria.<br/> Bost eta sei bakailao jaleei,<br/> bost eta sei hamaika,<br/> txorixorik ez baldin badau,¹<br/> berdin dela lukainka.}} ::¹ ''badau = badago'' === Irratia === *[[Segura Irratia]] == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Jesus Zirenearra (33831530296).jpg|thumb|Jesus Zirenearra.]] {{sakontzeko|Segurako Alde Zaharra}} *Segurako mendietan [[Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa]] dago. *Segurak [[hiribildu]] izaerari ondo eutsi dio eta [[Gipuzkoa]]ko multzo historiko-artistiko ederrenetakoa da, bai eraikuntzen motengatik bai horiek bilbatzen diren moduarengatik. Oinplanoak [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[hirigintza]]-ezaugarriak mantentzen ditu: hiruki-itxurako antolaketa erregularra, iparraldetik sartzeko kale bakarra (Kale Nagusia), eta hortik ateratzen den beste kale bat, Unzurrunzaga. Hori bitan banatzen da, Lardizabal eta Zurbano kaleetan alegia. Kale Nagusia eta Zurbano eta Lardizabal kaleak paraleloak dira eta hiri zaharreko hegoaldean daude. Bi kantoi (Zerain eta Oxinakoak) kale horien perpendikularrean daude, eta zeharkako bideak osatzen dituzte. Hiriko [[errebal]]a batez ere iparraldean garatu zen, bide zaharraren alboetan. [[Fitxategi:Sortzez Garbia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]], hegoaldeko errebalean.]] Hiria [[harresi]]z inguratuta egon zen garai batean, eta bost ate zituen. Horien artean nagusi ziren Behekoa (iparraldean) eta Goiko edo [[Gaztela]]ko Ataria (hegoaldean). Bien bitartean errepidea zegoen, gaurko Kale Nagusian. Beste ateak [[Zerain]]goa (Zubihaundikoa) eta Oxinakoa (Nafarroakoa) ziren, Zerain kantoiko sarreretan zeudenak, eta Oxinakoa, izen bereko kantoiaren ekialdeko muturrean zegoena. Hiri zaharraren inguruetan, mendebaldean, dagoen parrokia-eliza hiriko harresiaren zati bat zen. Gaur egun ez dago harresirik, baina kantoietako hiru atariak kontserbatu dira, baita hormaren zati batzuk ere, gune batzuetan. Hiri zaharraren barrualdeko etxaldeak bikoitzak dira, eta dagokien [[karkaba]] kontserbatu da. Ertzetako etxaldeak, ordea, bakunak dira. Orubeetako batzuk estuak eta sakonak dira, [[gotiko (argipena)|gotiko]] berantiarrean bezalaxe, baina sute ugarien eragina ere sumatzen da bertan, horiek izan ondoren eraiki ziren etxeetan. Bestalde, populazioa oso astiro hazten zenez, esparru zabalagoak sortu ziren, hala nola Oxina kantoian dagoen San Juan plaza. Hori [[1645]]eko [[su]]te handiaren ondoren egin zen, etxalde oso bat desagertzean gelditutako orubeak udalaren esku geratzean. Eraikinak mota anitzekoak dira, baina batez ere [[mehelin]]a duten etxeak daude, bi edo hiru solairukoak. Aniztasunak arkitekturaren bilakaera islatzen du: badaude hiriko etxe tradizionalak, 1645eko sutearen ondoren egindako etxe klasizistak ([[arkitektura barrokoa|barrokoak]]), [[Pizkundea|Pizkundeko]] eta Barrokoko jauregiak eta [[neoklasizismo]] eta eklektizismoko adibideren bat. Hiriko etxe tradizionalak ugari dira. Lursail sakonetan egindako eraikinak dira, zeharkako bi hormarte dituztenak. [[Suhesi]] bat daukate mehelin moduan. Fatxadetan bilbadura daukate eta solairuak hegalkinean eginda daude. Kale Nagusiko 12an dagoena, ''Ardixarra'', aipatzeko da, horixe baita, agian, Segurako hiri zaharreko etxerik zaharrena. Barroko klasizista ere leku askotan sumatzen da: estilo horretako eraikinak soilak dira, hiriko etxearen eta jauregiaren arteko erdibide bat. Beren fatxadak [[harlandu]]zkoak izaten dira, arku itxurako portadekin. Horietako batzuen lursailak Erdi Aroko neurrikoak dira; beste batzuen orubeak zabalagoak dira, Kale Nagusiaren hasierako Balantzegi etxea esaterako, eta horietako batzuk eraikin askeak dira (Ondarra, Latinetxe). Jauregi izeneko jauregiaren estiloa ere barrokoa da, baina apaindura gehiagorekin. Neoklasiko herrikoiari dagokionez, adibideak San Juan plazan eta, batez ere, errebalean ditugu. Eraikin horiek diskretuak dira eta erraz egokitzen zaizkio hiri zaharrari. [[Eklektizismo]] historizistaren adierazgarri nagusia Zurbano jauregia da, gaurko Kultura Etxea alegia. Estilo erromantikoaren adibideak ere badaude: Alustiza jauregia (Kale Nagusiaren bukaeran) eta Arrietaenea etxea (Untzurruntzaga kalean). Hirigunean balio handiko eraikinak hauek badaude, besteak beste: [[Fitxategi:Arrue jauregia Segura 2007.jpg|thumb|300px|[[Arrue jauregia]].]] [[Fitxategi:Segura - Gebara jauregia 08.JPG|thumb|Gebara jauregia]] *[[Andre Mariaren Jasokundearen eliza (Segura)|Ama Jasokundearen eliza]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Igokundeko Ama Birjinaren eliza . Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/igokundeko-ama-birjinaren-eliza-/eliza-/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32291&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ama_Jasokundearen_Eliza|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] euskal [[arkitektura gotikoa|gotikoko]] adierazgarria. Areto-eliza edo ''hallenkirche'' motakoa da, garaiera bereko hiru nabez osatua baitago. Erretaula [[XVIII. mendea|XVIII. mendekoa]] da, estilo [[barrokoa|barroko]]-[[rokoko]]an zizelkatua, eta [[monumentu]] izendatua. *[[Sortzez Garbiaren komentua (Segura)|Sorkundetar komentua]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sortze-Garbiaren Monasterioa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/sortze-garbiaren-monasterioa/komentua/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32267&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Sorkundetar_Komentua_XVII|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> antzinako Santa Isabel komentua, [[1519]]an sortua. Bertan [[XV. mendea|XV. mendeko]] Kristo gurutziltzatu gotiko bat dago, Gipuzkoako [[zur]]lan baliotsuenetakoa. Bertako erretaula ere XVIII. mendeko barrokoa da. * Hainbat ermita dago Seguran eta inguruetan, hala nola, Santa Kruz (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gurutze Deunaren baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gurutze-deunaren-baseliza/ermita/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32235&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Santa_Krutz_Ermita|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Maria Magdalena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Magdalena Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/maria-magdalena-ermita/ermita/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/32252&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, San Andres<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Andrés baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-andres-baseliza/ermita/segura/-san-andres/fichaconsulta/32277&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Grazi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Santa Engratzi Ermita. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/santa-engratzi-ermita/ermita/segura/-santa-engrazia/fichaconsulta/32255&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Santa Barbara eta San Sebastian (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Sebastian baseliza. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-sebastian-baseliza/ermita/segura/-san-sebastian/fichaconsulta/32258&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>. * Alustiza jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alustiza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/alustiza-jauregia/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32290&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ardixarra (edo Don Gartzi etxea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ardizarra etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ardizarra-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32242&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Ardixarra_edo_Don_Garci_etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, XVI. mendeko [[zur]]ezko eta [[troska]]zko hormarteko etxea, bertako ganbaran Euskal Herrian bakarra den Erdi Aroko Interpretazio Zentroa dago. *[[Gebara etxea]], XV. mende amaierakoa,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gebara etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gebara-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32247&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Gebara_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Errege-erregina Katolikoak|Errege-erregina katolikoen]] etxezainak eraikia. *[[Arrue jauregia]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrue etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrue-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32273&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Arrue_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> Gaztelako portale desagertuaren ondoan eraikitzen hasi ziren XVI. mende hasieran. Garai horretakoa da beheko solairua, [[Arku (arkitektura)#Zentro bakarreko arkuak|erdi-puntuko arkua]] duena. [[1645]]. urtean, goiko solairuak [[adreilu]]ekin berregin zituzten, estilo mudejar [[pizkundetar arkitektura|pizkundetarrean]]. * Auzgartetarren etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Auzgartetarren etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/auzgartetarren-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32237&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Balentzegi jauregia]], XVII. mendekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Balancegui y Anexo etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/balancegui-y-anexo-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32250&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Balenzegi_Jauregia|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Beti alai frontoia (XX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Beti-Alai frontoia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/beti-alai-frontoia/pilotalekua-motza/segura/-casco-historico/fichaconsulta/42720&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Gotzainaren jauregi zaharra (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gotzainaren jauregi zaharra. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/gotzainaren-jauregi-zaharra/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32228&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi ataria (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jauregi Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/jauregi-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/31814&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Jauregi etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Jauregi_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> *[[Lardizabal jauregia]], XVII. mendekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32275&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lardizabal Jauregiko Eranskina. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/lardizabal-jauregiko-eranskina/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32292&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Lardizabal_Jauregia_/_Udaletxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref>, Udaletxea dago gaur bertan. [[José Ignacio Linazasoro]] arkitekto donostiarrak eraberritu zuen. * Oxina ataria (XIV)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oxina Ataria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/oxina-ataria/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32285&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Osina_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * San Juan babes-etxea (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Juan babes-etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/san-juan-babes-etxea/babes-etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32259&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Segura etxea (XVII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar de Segura etxea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/solar-de-segura-etxea/etxea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32284&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Segura_Etxea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Yarza jauregia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Yarza jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/yarza-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32115&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zeraingo atea (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zeraingo Atea. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zeraingo-atea/hiribilduaren-atea/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32239&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=behatokia.org|izenburua=behatokia.org|hizkuntza=eu|url=http://ezagutu.segura.eus/EU/Eraikuntzak/Zerain_Portalea|aldizkaria=ezagutu.segura.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zurbano jauregia (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zurbano jauregia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zurbano-jauregia/jauregia/segura/-casco-historico/fichaconsulta/32241&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> [[Fitxategi:Jauregi jauregia - Segura.jpg|thumb|Jauregi etxea]] Hirigunetik kanpora dauden eraikinak: * Armaola burdinola eta errota (XIV. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3898&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Armaola zubia (XVIII. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Armaola zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/armaola-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/903&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Arrabiola burdinola eta errota (XVI. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrabiola burdinola eta errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/arrabiola-burdinola-eta-errota/burdinola-hidraulikoa/segura/-diseminado/fichaconsulta/3900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Madalena Haundi baserria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Madalena Haundi baserria. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/madalena-haundi-baserria/baserria/segura/-la-magdalena/fichaconsulta/34594&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Ornagusi errota (XIX. mendea)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ornagusi errota. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/ornagusi-errota/ur-errota/segura/-diseminado/fichaconsulta/3889&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> * Zubiaundi zubia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zubiaundi zubia. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/zubiaundi-zubia/bide-zubia/segura/-diseminado/fichaconsulta/900&origen=MOSAICO&pagina=1|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-07-10}}</ref> == Segurar ospetsuak == * [[Juan Bautista Orendain]] ([[1683]]-[[1731]]), politikaria. * [[Jose Ignazio Gerriko]] ([[1740]]-[[1824]]), apaiza eta euskal idazlea. * [[Jose Antonio Pikasarri]] ([[1769]]-[[1843]]), apaiz eta musikaria. * [[Esteban Zurbano]] ([[1820]]-[[1890]]), Gipuzkoako ahaldun nagusia. * [[Leon Olalkiaga]] ([[1859]]-[[1919]]), albaitaria. * [[Gabino Alustiza]] ([[1888]]-[[1936]]), politikaria. * [[Migel Zubiaga Imaz]] ([[1903]]-?), apaiz eta idazlea. * [[Segundo Galarza|Xegundo Galarza]] ([[1924]]-[[2003]]), euskal pianista eta musikagilea. * [[Joseba Intxausti]] ([[1936]]-[[2023]]), fraide frantziskotar, idazle, historialari eta irakaslea. * [[Guillermo Areizaga]] (19??-[[1991]]), hamabi urtez alkate izandakoa, Euskal Herriko Solteko Dantza Txapelketa (Guillermo Areizaga saria) 1977an abiarazi zuena. * [[Lourdes Imaz]] ([[1952]]-), irakasle ohia eta antzerki zuzendaria. * [[Martin Alustiza]] ([[1961]]-), esku huskako pilotaria. * [[Xabier Aldanondo]] ([[1967]]-), txirrindulari ohia. * [[Garazi Goia]] ([[1978]]-), idazlea. * [[Xabier Auzmendi]] ([[1997]]-), futbolaria. == Partzuergoak == Segura [[Gipuzkoako Partzuergo Txikia|Gipuzkoako Partzuergo Txiki]]<nowiki/>ko eta [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra|Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorre]]<nowiki/>ko kide da berauen sorreratik. == Argazki galeria == <gallery> Fitxategi:Segura - Zurbano Jauregia (Kultur Etxea) 3.jpg|Zurbano jauregia Fitxategi:Segura - Portal de Oxiña.jpg|Oxina ataria Fitxategi:Segura - Balenzegi Jauregia 2.JPG|Balenzegi jauregia Fitxategi:Segura - Ardixarra Etxea (Centro de Interpretación de la Edad Media) 4.JPG|Ardixarra etxea Fitxategi:Segura - 085.jpg|Alustiza jauregia </gallery> == Erreferentziak == {{Ondasun erreferentzia}} {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Atari|Gipuzkoa|Gipuzkoa}} *[http://www.seguragoierri.net Segurako Udalaren webgunea] *[https://web.archive.org/web/20170913173727/http://aldabe.com/ Aldabe Zerbitzu Turistikoak] *[https://web.archive.org/web/20200710144633/http://segurairratia.eus/segura-irratia-online/ Segura irratia] *[https://goierri.hitza.eus/herriak/segura/ Segurako albisteak Goierriko Hitzan] {{autoritate kontrola}} {{Goierriko udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako udalerri aurkibidea}} {{Gipuzkoako hiribilduak}} [[Kategoria:Segura]] sdndk530hch7pmu8i71m5553oo1ig9v 0 6889 9983716 9983224 2024-11-28T12:16:49Z 88.13.0.153 9983716 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Busturialdeko udalerriari|Arteaga (argipena)}} {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Gautegiz Arteaga | bandera = ez | armarria = Escudo de Gautegiz Arteaga.svg | nongo = Gautegiz Arteagako | ofiziala = Gautegiz Arteaga | eskualdea = [[Busturialdea]] | postakodea = 48314 | irudia = Arteaga (Vizcaya).jpg | irudiaren testua = Herriaren ikuspegia Portu auzotik. Goi-ezkerraldean Ereñozar mendia. | kokapena = Bizkaia municipalities Gautegiz Arteaga.PNG | koordenatuak = {{koord|43|21|15|N|2|38|53|W|region:EH-BI_type:city(905)|display=inline,title|title=Gautegiz Arteaga}} | garaiera = 45 | azalera = 13.57 | biztanleria =900 (2024) | bizt_urtea = | dentsitatea =66.61 biztanle/km²-ko (2024) | distantzia = 38 | euskaldunen ehunekoa = 81.09 (2021) | sorrera = | herritarra = arteagar / artiar | alkatea = Patrik Saitua Betanzos (EAJ) | oharrak = | webgunea = http://www.gautegizarteaga.com/ }} '''Gautegiz Arteaga'''<ref>{{EuskaltzArauErref | arau-zk = 145 | arau-izenb = Bizkaiko herri izendegia}}</ref> [[Bizkaia|Bizkaiko]] iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Busturialdea]] eskualdekoa. Izen konposatua izan arren, Arteaga bezala da ezaguna; tokiko euskaran "Artia" deritze. [[Ereñozar]] tontorraren magalaren eta [[Oka (ibaia)|Oka]] ibaiaren artean dago kokaturik, itsasertzetik ez oso urruti. 2024ko erroldaren arabera 900 biztanle ditu. == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === ==== Itsasadarra ==== Udalerri hau [[Urdaibai]]ko biosfera erreserbaren barnean dago. Herria errepidearen bi alboetan zehar hedatzen da eta bertan biltzen dira biztanle gehienak. Bestela, [[Gernikako itsasadarra]]ren ezkerraldean dago kokatuta. Bertan, [[Euskal Herria]]n oraindik ikusgai dagoen [[marea-errota]] bakarrenetarikoa dugu, [[Koba Errota]] izenekoa. ==== Klima ==== Gautegiz Arteagako klima ozeaniko hezea da, korronte bero baten eraginarekin, eta urte osoan tenperatura lasaiekin. Iparreko eta ipar-mendebaldeko haizeak ohikoak dira urte osoan. [[Euri]]ak udazkenean eta udaberrian ugariak izaten dira, negu onberarekin eta uda ez oso beroekin. [[Itsaso]]ko brisek tenperaturetan eragina dute urte osoan, eta barrualdeko beroak nekez iristen dira kostaldera udan. === Mugakideak === Iparraldean [[Ibarrangelu]]ko udalerriarekin egiten du muga, ekialdean [[Ereño|Ereñorekin]] eta hegoaldean [[Kortezubi]]rekin. Mendebaldean Mundakako Itsasadarrarekin egiten du muga. Era berean, Oka ibai hortaz bestalde mugakide dituen udalerriak [[Forua]], [[Murueta]], [[Busturia]] eta [[Sukarrieta|Samikola]] dira. === Auzoak === Herriaren buru den auzoa [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaieta]] da, eta bertan daude udaletxea, jolasgunea, kulturretxea eta herriko plaza. Horrez gain, auzo hauek ditu: [[Basetxeta]], [[Isla Goikoa]], [[Isla Bekoa]], [[Kanala (Gautegiz-Arteaga)|Kanala]], [[Muruetagane]], [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]], [[Ozollo]], Aldamiz, Portu, Muniategi, Agirreta, Mendialdua Arteaga-Uria eta [[Tremoia]]. Kanalako auzoa [[Mundakako itsasadarra|Mundakako itsasdarraren]] bestaldean kokatzen den Sukarrieta udalerriarekin partekatzen du, auzo guztia [[Samikola|samikolar]] [[Barrendegi|barrendegiz]] beteta dagoelarik. == Toponimia == Elizatearen izena antzina bertan kokatzen ziren bi dorretxeen izenetatik eratorria da: Gautegiz dorretxea (desagertua) eta Arteagako Erdi Aroko dorretxea, zeinaren gainean gaur egungo [[Arteagako gaztelua|Arteagako Gaztelu]] modernoa eraiki zen. "Gautegiz", -iz amaiera duten euskal toponimoen seriekoa da. [[Julio Caro Baroja]]<nowiki/>k toponimo horietako gehienak latinezko -icus deklinatuari lotutako izen propio batetik zetozela defendatzen zuen. Caro Barojak uste zuen euskal eremuko -oz, -ez eta -iz atzizkiak lekuaren jabetza adierazteko toponimoak zirela, eta jatorria [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] edo [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren garaitik etor zitekeela. Gautegizen kasuan, Caro Barojak proposatu zuen balizko Gautius batetik etor zitekeela, [[latin]]<nowiki/>ezko izen dokumentatu batetik. Horrela, Gautius izenari latinezko -icus atzizkia gehitzen bazaio, Gauticus lor daiteke. Gauticus Gautiusen semea ere izan liteke. Gauticus eta bere ondorengoei dagokiena Gautici izango litzateke. Gautici horretatik "Gautegiz" toponimoa erator zitekeen: Gautici->Gauti (gi) ci->Gautegici->Gautegiz. "Arteaga", bestalde, fitonimoa da, eta artea zuhaitzen lekua esan nahi du; artea hitzari -aga atzizki lokatiboa gehituz gero sortzen dena. [[Elizate|Elizatea]] "Arteagako Gautegiz" deitu izan da tradizioz, baina beti egon da "Arteaga" izendatzeko joera. 1842ko erroldan eta 1877tik 1950era bitarteko erroldetan Arteaga deitu zitzaion ofizialki udalerriari. 1857ko eta 1860ko erroldetan, baita 1960ko eta 1991ko errolden artean ere, Gautéguiz de Arteaga izena hartu zuen. 1996an, udalak, gaur egun ofiziala den euskarazko izendapena hartu zuen: Gautegiz Arteaga. == Historia == === Historiaurrea === ==== Paleolitoa ==== Gautegiz Arteagan gutxienez duela 36 mila urte inguruko giza-aztarnak aurkitu izan dira, bereiziki [[Antoliñako koba|Antoliñako Koba]] izeneko haitzuloan. Bertan, [[Aurignac aldi|Aurignac]], [[Gravette aldia|Gravette]], [[Solutre aldia|Solutre]] eta [[Madeleine aldia|Madeleine]] [[Historiaurre|historiaurreko]] aldietako hondakinak aurkitu dituzte (duela 34.000 eta 11.500 urte artekoak, alegia). Besteak beste, horman atzamarrarekin eginiko orbain gorri bat eta orein baten irudiarekin apaindutako perkutorea aurkitu dira. Aztarnategia ez zen era egonkorrean okupatua izan, hedadura handiko territorio batean aldixka okupatzen zuten haitzuloa baitzen. Izan ere, bizitza nomada zeramatzaten giza ehiztari-biltzaile hauek [[Urdaibai]], [[Durangaldea]], [[Arabako lautada]], [[Trebiñu]], [[Sakana]] eta [[Urbasa]] artean mugitzen ziren, [[suharri]]<nowiki/>z egindako tresneria berdintsuak erakutsi duenez. Egonkorki erabili ez arren, kobazuloa modu jarraituan erabili zuten 15 mila urtetan zehar, bizimodu berdintsua eramanez urte guzti horietan, azken Solutre aldian izan ezik (duela 18 mila urte), klima hozte bortitz batera egokitu behar izan baitziren. Bestalde, udalerrian beste 4 aztarnategi prehistoriko identifikatu dira. Gainera, mugakide duen Kortezubiko udalerrian [[Santimamiñe]] leize garrantzitsua aurkitzen da, k.a 14 mila eta 9 mila urteen artean okupatua izan zena. Beraz, Gautegiz Arteagako lurrak ustiatu eta haitzuloak okupatu zituzten gizakiak Santimamiñeko koba okupatu zutenak berdinak edo haien ondorengoak izan zirela egiaztatu daiteke. Ikerketa genetikoek erakutsi dutenez, Gautegiz-Arteagako gaurko biztanleak inguruko kobazuloetan bizi zirenen oinordeko zuzenak dira. ==== Burdin Aroa ==== Herrian aro sedentario honetako aztarnak aurkitu ez diren izan arren, [[Arrolako oppiduma|Arrola]]<nowiki/>ko herri gotortutik oso gertu aurkitzen da. Beraz, [[oppidum]] hura okupatu zuten gizakiek Gautegiz Arteagako lurrak ustiatuko zituztela suposatu daiteke. === Antzinaroa === [[Erromatar Inperioa|Erromatar]] garaiko aztarnak herrian bertan aurkitu ez badira ere, distantzia gutxira dagoen [[Forua]]<nowiki/>ko udalerrian [[Foruko erromatar herrixka|erromatar herrixka]] baten hondakinak agertu izan dira, [[I. mendea|I.]] eta [[V. mendea|V. mendeen]] artekoak. Gainera, garai hortako [[Mundaka]] eta [[Sukarrieta]] artean kokaturiko itsas trafikoaren [[Kabotaje|kabotai]] gisa erabilia izan zen gune bat ere dugu, Portuondo izenekoa. Hori ez ezik, [[Bermeo]] eta [[Busturia]] arteko [[Sollube]] mendiaren magalean erromatar garaiko [[Nekropoli|nekropolia]] ere identifikatu izan da, [[Tribisburu]] izenekoa. Beraz, esan dezakegu Gautegiz Arteagaren inguru geografikoa [[Antzinaroa|antzinaroan]] zeharo okupatua izan zela, eta batez ere erromatar kultura barreiatu zela eskualdean. === Erdi Aroa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdaibai.org. Urdaibaiko Galtzagorriak|url=https://www.urdaibai.org/eu/arkitektura/arteagako.php|aldizkaria=www.urdaibai.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Elizatearen lehen pausoak garai honetan kokatu behar ditugu. Izan ere, X-XII. mendeen bitartean San Antolin tenplua eraiki zen Antolinatxa muinoaren magalean, Andra Mariaren Zeruratzea parrokiaren ([[XII. mendea]], [[1620]]<nowiki/>an handiagotua) aurrekari izan zena, iturri zaharren arabera "Gautegiz-ko parrokiaren jatorrizko eliza". Jakina dugu ere, [[VIII. mendea|VIII. mendean]] Gonzalo Fuerte de Noreñak eta bere seme Fortún Ordoñezek Gautegizko gotorretxea egin zutela, eta mende bi geroago, [[914]]<nowiki/>an, Sancho García de Noreñak Arteagako [[Oinetxe|oinetxea]] eraiki zuen. Bi oinetxe hauek ematen diote izena egungo udalerriari. [[1357]]<nowiki/>an Gaztelako Pedro erregeak Arteagako oinetxeko oinordekoak erailtzerakoan, oinetxea Martin Roiz, Arteaga eta Abendañoko bigarrenaren eskuetan geratu zen. [[1395]]<nowiki/>ean, Gautegizko eta Arteagako leinuen arteko gatazkak piztu ziren errota batzuen jabetza zela medio, liskarrak odol isuriraino helduz. [[Leinu gerrak|Bando Guden]] testuinguruan, Arteagarrek oinetxe indartsua sortzeko, beste leinudun oinetxekoekin lotzen aritu zen, ezkontzen bidez; Mendatako Albizkoa edota Foruako Urdaibaikoarekin, besteak beste. [[1468]]<nowiki/>ko ekainean, urte horretako tentsioak zirela medio, Juan Alonso, Muxikako jaunak, Arteagarra desafiatu zuen Errenteriako ([[Gernika-Lumo|Gernika)]] zelaietan; lehenak bi mila gizon ekarri zituen eta Arteagatarrek, mila. Hildako ugari egon ziren Errentariako guda hartan, tartean Joannes Arteaga. Gainera, Fortun Arteaga buruzagia atxilotu zuten. Gainera, Arteagatarren oinetxea erasotu eta suntsitu zuten. Bizirik geratu zirenak [[Arratia|Arratiara]] edo [[Gipuzkoa|Gipuzkoara]] alde egin behar izan zuten, ez zen ia arteagatarren aldeko batere geratu. Fortun Garcia Arteagak, gatibualdia amaitu eta gero, apurka-apurka, dorretxea zaharberritzen eta militarki ezinhobeto egokitzen aritu zen, errebantxa nahian, [[1476]]<nowiki/>an lanak amaitu zituelarik. Arteagatarrek, Errenterian galdutako borrokatik zortzi urtera, lortu zuten Muxikako bere aurkariari erronka jotzea. Arteagarrek bere agindupean ondokoak bildu zituen: Urdaibai ([[Forua|Foruan]]), [[Albiz]], Mezeta, [[Barrutia (Arratzu)|Barrutia]], Zubiaur, Sagarminaga eta [[Madariaga dorretxea|Madariaga]]. Muxikakoen aliatuak ondokoa ziren: [[Butroe (familia)|Butroi]], Aretxunaga, Yartza, [[Ugarte dorretxea|Ugarte]], [[Kadaltso dorretxea|Kadalso]], Getxo eta [[Martiartu Dorrea|Martiartu]]. Borroka hau egungo Gautegiz Arteagako udalerriko hegoalde zelaietan (Lezertu baserri inguruan, [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan, [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaietan]] eta [[Ozollo|Ozollon]]) gertatu zen, Arteagarrak gailendu zirelarik. Apur bat beranduago bakea etorri zen. Arteagatarren etxea, apurka-apurka, gainbeheran joan zen, bere jabe eta jaunek mendeetan zehar, ospea lortzeko nahietan Espainiako gorteari so egiten zietelako, dorretxeari jaramonik egin gabe. Gutxinaka, beraz, erabilera militarra galdu, eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] erdialdetik aurrera, bere dorretxe nagusia nekazal-etxe bihurtu zen. Halere, oraindik besteak baino apur bat garaiagoa zen eta kanpoko horma eta bere lau kubo edo [[almena]]<nowiki/>dun torreoiak ukitu gabe geratu ziren. === Aro Modernoa === === Aro Garaikidea === == Ekonomia == == Demografia == Gautegiz Arteaga nekazal herria izan da beti. Hori dela eta, demografia egonkor pixka bat gorakorra mantendu zuen 1940. urtera arte. Izan ere, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilak]] arteagar demografian eragina izan zuen, 300 bat biztanle galduz (heriotzek, migrazioek zein erbesteratzeek eraginda). Hortik aurrera, etengabeko biztanle galera bat jasan zuen herriak, industrializazio prozesuaren eraginez lehen sektoreak indarra galdu baitzuen (garaiko Gautegiz Arteagako ekonomia sektore nagusiena). Arteagarrek gune industrial handiagoetara egin zuten alde, gehienek hurbileko Gernikara, eta beste batzuek Bilbora zein Eibarrera. Hortaz, 1991. urtean gutxiengo biztanleria izatera iritsi zen (752). Hortik aurrera, zerbitzuetan oinarritutako herri bilakatu da, eta gutxinaka, 3 hamarkadetan, 150 biztanle berreskuratu ditu, egun 900 izateraino.{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Gautegiz-Arteagako biztanleria |altuera=300 |zabalera=650 |1842|622|1877|1313|1887|1260|1897|1392|1900|1367|1910|1418|1920|1418|1930|1515|1940|1279|1950|1268|1960|1107|1970|1011|1981|758|1991|752|2001|843|2011|903|2016|846|2019|854|2022|884|2024|900}} == Politika == [[Fitxategi:Gautegiz Arteaga - Ayuntamiento 3.jpg|thumb|eskuinera|275px|Gautegiz Arteagako udaletxea]] === 2011 eta 2015ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeen]] emaitzen ondorioz Gautegiz-Arteagako [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Juan Felix Naberan izan zen hautatua alkate gisa. 2015ean berrautatua izan zen berriro ere. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2011ko maiatzaren 22 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 4 |botoak1 = 317 |ehunekoa1 = 53,64 |alderdia2 = [[Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 235 |ehunekoa2 = 39,76 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 13 |ehunekoa3 = 2,2 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 1 |ehunekoa4 = 0,17 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2015ko maiatzaren 24|zinegotziak1_a=5|zinegotziak2_a=2|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=352|ehunekoa1_a=64,35|botoak2_a=172|ehunekoa2_a=31,44|botoak3_a=3|ehunekoa3_a=0,55|botoak4_a=0|ehunekoa4_a=0,00}} === 2019 eta 2023ko udal hauteskundeak === 2019an Naberanek berriz ere irabazi zituen hauteskundeak, eta 2023rarte, hiru legegintzaldi bete zituen alkatetzan.[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko maiatzaren 28ko udal hauteskundeen]] geroztik Gautegiz-Arteagako alkatea [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Patrik Saitua Betanzos da. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2019ko maiatzaren 26 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 346 |ehunekoa1 = 62,01 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 2 |botoak2 = 189 |ehunekoa2 = 33,87 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 11 |ehunekoa3 = 1,97 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 2 |ehunekoa4 = 0,36 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2023ko maiatzaren 28|zinegotziak1_a=4|zinegotziak2_a=3|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=301|ehunekoa1_a=53,08|botoak2_a=235|ehunekoa2_a=41,44|botoak3_a=8|ehunekoa3_a=1,41|botoak4_a=5|ehunekoa4_a=0,88}}[[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2024ko apirilaren 21eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen]] emaitzak ondorengoak izan ziren: * Euzko Alderdi Jeltzalea: 260 bozka (%46,68) * Euskal Herria Bildu: 248 bozka (%44,52) * Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra: 14 (%2,52) <nowiki>*</nowiki>(Soilik %2-tik gorako bozkak jaso zituzten alderdiak plazaratu dira). == Kultura == === Euskara === Gautegiz-Arteagan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gautegiz-Arteaga - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> Busturialdeko hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Busturialdekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/tartekoa-m/busturialdekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> da nagusi, mendebaldeko euskararen aldaera. 2021ko datuen arabera, %81,09-koa zen herriko euskaldunen kopurua. Euskararen kale-erabilera, berriz, %62,27-an kokatzen zen 2016an. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|thumb|406x406px|[[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]]<nowiki/>n dauden eta egon litezkeen herriak. (Iturria: [[Berria]])]] Ez da kidea baina [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kidea izateko baldintzak betetzen ditu Gautegiz Arteagak. Izan ere, euskal hiztunen portzentajea ''% 70etik'' gora duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean. Beheko bideoan Pilartxu Etxabe artegarraren adierazpenak entzun daitezke, tokiko euskaran, garaiko Gautegiz Arteagako herri eskolari buruz eta hezkuntzari buruz hizketan.[[Fitxategi:Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe.webm|thumb|275x275px|Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxabe Zubizarreta, Pilartxu - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/hizlariak/pilartxu-etxabe-zubizarreta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> proiekturako)]] ===Herri eskola=== Montorre Herri Ikastetxea izeneko eskola publiko txiki bat dago Arteagan, Mendialdua auzoan kokatzen dena. Haurtzaindegia, Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntza barnebiltzen ditu eskolak. Busturialdeko eskolarik txikiena dugu, egun soilik 30 ikasle inguruk ikasten baitute bertan. 1862. urtean sortu zen "Escuela elemental" izenpean, mutilen eta neskentzako eraikin bana eraiki zelarik.1974tik aurrera, sexu-bereizketari amaiera eman zitzaion eta "mutilen eskola" delakoaren eraikina, gutxinaka, erabilera gabe geratzen joan zen, 1976an zarratu zuten arte. Eraikin hori, Udal Liburutegi edota mediku kontsultategi gisa erabilia izan zen ondorengo urteetan. 2007an, eraikina guztiz eraberritu ostean, zabaldu zen berriz ere. Ordutik, Haur Hezkuntzarako gelak, Liburutegia, Informatika-gela eta psikomotrizitate gela kokatzen dira bertan. Egun, zerbitzu ugari eskaintzen ditu Montorre eskolak, hala nola; Taxi zerbitzua, Jantokia, dohako zaintza zerbitzua, eskola ordutegitik kanpoko klase ezberdinak edota udalaren dirulaguntzak. === Jaiak === Herriko patroia San Polikarpo da, eta Urtarrilaren 26an ospatzen da. Egunean bertan meza-santua, dantza erakuskizuna, trikitixarekin alaitutako herri-hamaiketakoa, eskupilota partidak eta erromeria egoten dira. Alabaina, Arteagako jai nagusiak Antolin Deunaren bezpera egunetan ospatzen dira (abuztuaren amaierako eta irailaren hasierako egunetan). Ekintza askotariko festa-egitaraua izaten dute, ondorengo jai-egunak ospatzen dituztelarik: Gazte Eguna, Tabernazarre Eguna eta Antolin Deuna. Kontzertu, eskupilota partida, kultur-emanaldi, mozorro janzte, tortilla zein paella txapelketa bezalako ekintzek alaitzen dituzte jaiak. San Antolin egunean, irailaren 2an, Antolin Deunaren baselizara igotzen dira herritarrak, fededunek meza entzuten dute, eta ondoren, hamaiketakoa jan eta euskal dantzen girora alaitzen dute eguerdia. Azkenik, biribilketan jaisten dira baselizatik, mendian behera, herriko enparantzara heldu arte. Bestelako auzo-jaiak ere ospatzen dituzte arteagarrek, hala nola; Karmen Birjinaren eguna (uztailaren 16an) Zendokiz auzounean, edota San Lorentzo eguna (abuztuaren 10ean). ===Kultur-eragileak=== * Gazteluzar (sozietate gastronomikoa). * Artie Dantza Taldea (euskal-dantza taldea). * Gartiape Kirol Kluba (kirol-elkartea). * Antoliñape Kultur Elkartea * Artiako Gazte Asanblada * Helduen Elkartea (GAHE) * Montorrealde Guraso Elkartea == Ondasun nabarmenak<ref>[https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-eraikitako-euskal-ondarea/gautegiz-arteaga/consultaOndarea/codmun-48041/desc-gautegiz-arteaga/desceu-gautegiz-arteaga/tipoinv-1&locale=EU "Gautegiz Arteaga", Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema].</ref><ref>[http://www.gautegizarteaga.com/es-ES/Ayuntamiento/Urbanismo/avance_2018_Planos/20_1717-PGOU_GAUTEGIZ%20ARTEAGA_AVANCE_AP10_PATRIMONIO_2018_08.pdf 2018ko PGOU, Gautegiz Arteagako Udala]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> == === Gaztelua === {{sakontzeko|Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua}} [[Fitxategi:Arteaga_Tower_small.jpg|thumb|275px|[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorretxea]]]] Gautegiz-Arteagako eraikinik garrantzitsuena "[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorrea]]" edo gaztelua da. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] dorretxe baten hondarren gainean berreraiki zen, [[Eugenia de Montijo|Eugenia Montijokoaren]] aginduz, [[Napoleon III.a]] bere senarraren garaian. Gaur egun, jatetxe eta hotela da. 2001etik, Eusko Jaurlaritzak, Sailkatutako Kultura Ondasun gisa aitortzen du. === Urdaibai Bird Center === Oruetako auzoan, Mundakako Itsasdarraren paduraren bihotzean [[Urdaibai Bird Center]] dago, Europa mailako erreferentziazko ikerketa zentro eta museo ornitologikoa. "Naturaren museo bizi" handi bat da, jendeari irekita dagoena, hegaztien eta hauen migrazioen ikerketara eta ezaguera barreiatzera bideratuta dagoena. Ikerketarako eta zientzia dibulgaziorako den behatoki honek 2012. urtean ireki zituen ateak. Kontzientziazio eta dibulgazio lanak bisitetan egiten dira eta bertan bisitariek dibulgatzaileen esanak entzuteko aukera ez ezik, hegaztiak paduretan eta hezegunetan zuzenean behatzeko aukera dute. [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteak]] kudeatzen du === Ondare erlijiosoa === * Andra Mariaren Zeruratzearen eliza (Eleizalde auzounean) * Done Laurendi edo San Lorentzo baseliza ([[Isla Bekoa]] auzoan) * San Antolin baseliza ([[Muruetagane|Muruetagana]] auzoan) * San Roke baseliza ([[Ozollo]] auzoan) * Karmen Ama Birjina baseliza (Zendokiz auzounean) * San Bartolome baseliza ([[Isla Goikoa]] auzoan) * Santa Kurutz baseliza (Aldamiz auzoan; egun desagertua, 1950. hamarkadan eraitsia) === Ondare zibila === * Bekoetxe, Jaunsolo, Ojangoiti, Argiñene (eraitsia), Goikoetxe, Musetabe, Bidasolo, Mendotza, Naberan eta [[Ozolloaurrekoa]] baserriak. * Barrenerrota, Oiangoiti (erortzear), Ikoakone Olaldea (desagertua) eta Oleta burdinolak. * [[Koba Errota]] marea-errota, Ozollo-errota eta Portu-errota izenez ere ezaguna. * Andrabideko harrobiak. == Zerbitzuak == * Aretxederreta Kultur Etxea eta Sabin Muniategi Udal Liburutegia (Herriko Enparantza). * Udal pilotalekua eta gimnasioa (Herriko Plaza) * Mediku kontsultategia (Zelaieta auzoa, 81). * Orrazi ileapaindegia (Herriko Plaza, 4 behea). * M.Uribe Farmazia (Zelaieta auzoa, 40 behea). * Egala Taberna (Herriko Enparantza, 4). * Artea Herriko Taberna (Herriko Enparantza, 1). === Garraioa === Bizkaibus zerbitzuaren bi autobus-linea pasatzen dira arteagatik: Bilbo-Lekeitio (3513) eta Gernika-Ibarrangelu (3526). Lehenengoak, 2 orduko maiztasuna du urte osoan zehar. Bigarrenak, berriz, 3 orduko maiztasuna. Hala ere, azken linea honek udako hilabeteetan (ekaina, uztaila, abuztua eta iraila) maiztasuna areagotzen du; egunero, norabide bietaruntz, ordu erdiroko zerbitzua izanik. Bilbo-Lekeitio autobus lineak Arteagan dituen geltokiak hauek dira: * Errekalde ([[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Muruetagane * Basetxeta Gernika-Ibarrangelu lineak Arteagan dituen autobus-geltokiak hauek dira: * Errekalde (Orueta auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Agirreta * Isla Bekoa * Isla Goikoa * Ozamiz * Kanala (Elexalde) * Kanala (Jatetxearen alboan) == Argazki galeria == <gallery mode="packed" heights="165"> Irudi:Gautegiz Arteaga - Iglesia de Santa María 01.jpg|Andra Mariaren Zeruratzearen eliza. Irudi:Biblioteca Municipal Sabin Muniategi.jpg|Sabin Muniategi Udal Liburutegia. Irudi:Urdaibai Bird Center 01 edificio.jpg|[[Urdaibai Bird Center]]. Irudi:Cantera abandonada en Gauteguiz Arteaga.jpg|Andrabideko harrobiak. </gallery> == Arteagar ospetsuak == * [[Federiko Murueta|Federiko Murueta-Goiena]] ([[1860]]-[[1940]]), [[mediku]] eta [[Valladolideko Unibertsitatea|Valladolideko Unibertsitateko]] dekanoa. * [[Angel Zabala|Aingeru Zabala Ozamiz ''Kondaño'']] ([[1866]]-[[1940]]), EAJ-ko politikaria. * Serafin Albizuri Ozamiz ([[1969]] - [[1931]]), [[abade]]-[[Monje|lekaide]] euskaltzale eta abertzalea. * [[Sabin Muniategi|Sabin Muniategi Astorkia]] ([[1912]]-[[1990]]), euskal idazlea. * [[Josu Naberan|Josu Naberan Naberan]] ([[1941]]), euskarazko saiakeragile eta itzultzailea. * [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] ([[1967]]), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-ko politikaria. * [[Olatz Arrizabalaga]] ([[1997]]) pilotaria. * [[Amaia Aberasturi|Amaia Aberasturi Franco]] ([[1997]]), aktorea. * [[Damaris Egurrola|Damaris Egurrola Wienke]] ([[1999]]), futbolaria. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == {{Atari|Bizkaia|Bizkaia}} * [https://web.archive.org/web/20111006165446/http://www.gautegizarteaga.com/ Gautegiz Arteagako Udalaren webgunea.] {{autoritate kontrola}} {{Busturialdeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Gautegiz Arteaga]] f5vuxgx6dpiewv57g81nmxluj5v00kf 9984157 9983716 2024-11-28T17:06:37Z 2A02:9130:FD15:336B:140C:FD16:CEFC:EBD9 9984157 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Busturialdeko udalerriari|Arteaga (argipena)}} {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Gautegiz Arteaga | bandera = ez | armarria = Escudo de Gautegiz Arteaga.svg | nongo = Gautegiz Arteagako | ofiziala = Gautegiz Arteaga | eskualdea = [[Busturialdea]] | postakodea = 48314 | irudia = Arteaga (Vizcaya).jpg | irudiaren testua = Herriaren ikuspegia Portu auzotik. Goi-ezkerraldean Ereñozar mendia. | kokapena = Bizkaia municipalities Gautegiz Arteaga.PNG | koordenatuak = {{koord|43|21|15|N|2|38|53|W|region:EH-BI_type:city(905)|display=inline,title|title=Gautegiz Arteaga}} | garaiera = 45 | azalera = 13.57 | biztanleria =900 (2024) | bizt_urtea = | dentsitatea =66.61 biztanle/km²-ko (2024) | distantzia = 38 | euskaldunen ehunekoa = 81.09 (2021) | sorrera = | herritarra = arteagar / artiar | alkatea = Patrik Saitua Betanzos (EAJ) | oharrak = | webgunea = http://www.gautegizarteaga.com/ }} '''Gautegiz Arteaga'''<ref>{{EuskaltzArauErref | arau-zk = 145 | arau-izenb = Bizkaiko herri izendegia}}</ref> [[Bizkaia|Bizkaiko]] iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Busturialdea]] eskualdekoa. Izen konposatua izan arren, Arteaga bezala da ezaguna; tokiko euskaran "Artia" deritze. [[Ereñozar]] tontorraren magalaren eta [[Oka (ibaia)|Oka]] ibaiaren artean dago kokaturik, itsasertzetik ez oso urruti. 2024ko erroldaren arabera 900 biztanle ditu. Isusi gudari == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === ==== Itsasadarra ==== Udalerri hau [[Urdaibai]]ko biosfera erreserbaren barnean dago. Herria errepidearen bi alboetan zehar hedatzen da eta bertan biltzen dira biztanle gehienak. Bestela, [[Gernikako itsasadarra]]ren ezkerraldean dago kokatuta. Bertan, [[Euskal Herria]]n oraindik ikusgai dagoen [[marea-errota]] bakarrenetarikoa dugu, [[Koba Errota]] izenekoa. ==== Klima ==== Gautegiz Arteagako klima ozeaniko hezea da, korronte bero baten eraginarekin, eta urte osoan tenperatura lasaiekin. Iparreko eta ipar-mendebaldeko haizeak ohikoak dira urte osoan. [[Euri]]ak udazkenean eta udaberrian ugariak izaten dira, negu onberarekin eta uda ez oso beroekin. [[Itsaso]]ko brisek tenperaturetan eragina dute urte osoan, eta barrualdeko beroak nekez iristen dira kostaldera udan. === Mugakideak === Iparraldean [[Ibarrangelu]]ko udalerriarekin egiten du muga, ekialdean [[Ereño|Ereñorekin]] eta hegoaldean [[Kortezubi]]rekin. Mendebaldean Mundakako Itsasadarrarekin egiten du muga. Era berean, Oka ibai hortaz bestalde mugakide dituen udalerriak [[Forua]], [[Murueta]], [[Busturia]] eta [[Sukarrieta|Samikola]] dira. === Auzoak === Herriaren buru den auzoa [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaieta]] da, eta bertan daude udaletxea, jolasgunea, kulturretxea eta herriko plaza. Horrez gain, auzo hauek ditu: [[Basetxeta]], [[Isla Goikoa]], [[Isla Bekoa]], [[Kanala (Gautegiz-Arteaga)|Kanala]], [[Muruetagane]], [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]], [[Ozollo]], Aldamiz, Portu, Muniategi, Agirreta, Mendialdua Arteaga-Uria eta [[Tremoia]]. Kanalako auzoa [[Mundakako itsasadarra|Mundakako itsasdarraren]] bestaldean kokatzen den Sukarrieta udalerriarekin partekatzen du, auzo guztia [[Samikola|samikolar]] [[Barrendegi|barrendegiz]] beteta dagoelarik. == Toponimia == Elizatearen izena antzina bertan kokatzen ziren bi dorretxeen izenetatik eratorria da: Gautegiz dorretxea (desagertua) eta Arteagako Erdi Aroko dorretxea, zeinaren gainean gaur egungo [[Arteagako gaztelua|Arteagako Gaztelu]] modernoa eraiki zen. "Gautegiz", -iz amaiera duten euskal toponimoen seriekoa da. [[Julio Caro Baroja]]<nowiki/>k toponimo horietako gehienak latinezko -icus deklinatuari lotutako izen propio batetik zetozela defendatzen zuen. Caro Barojak uste zuen euskal eremuko -oz, -ez eta -iz atzizkiak lekuaren jabetza adierazteko toponimoak zirela, eta jatorria [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] edo [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren garaitik etor zitekeela. Gautegizen kasuan, Caro Barojak proposatu zuen balizko Gautius batetik etor zitekeela, [[latin]]<nowiki/>ezko izen dokumentatu batetik. Horrela, Gautius izenari latinezko -icus atzizkia gehitzen bazaio, Gauticus lor daiteke. Gauticus Gautiusen semea ere izan liteke. Gauticus eta bere ondorengoei dagokiena Gautici izango litzateke. Gautici horretatik "Gautegiz" toponimoa erator zitekeen: Gautici->Gauti (gi) ci->Gautegici->Gautegiz. "Arteaga", bestalde, fitonimoa da, eta artea zuhaitzen lekua esan nahi du; artea hitzari -aga atzizki lokatiboa gehituz gero sortzen dena. [[Elizate|Elizatea]] "Arteagako Gautegiz" deitu izan da tradizioz, baina beti egon da "Arteaga" izendatzeko joera. 1842ko erroldan eta 1877tik 1950era bitarteko erroldetan Arteaga deitu zitzaion ofizialki udalerriari. 1857ko eta 1860ko erroldetan, baita 1960ko eta 1991ko errolden artean ere, Gautéguiz de Arteaga izena hartu zuen. 1996an, udalak, gaur egun ofiziala den euskarazko izendapena hartu zuen: Gautegiz Arteaga. == Historia == === Historiaurrea === ==== Paleolitoa ==== Gautegiz Arteagan gutxienez duela 36 mila urte inguruko giza-aztarnak aurkitu izan dira, bereiziki [[Antoliñako koba|Antoliñako Koba]] izeneko haitzuloan. Bertan, [[Aurignac aldi|Aurignac]], [[Gravette aldia|Gravette]], [[Solutre aldia|Solutre]] eta [[Madeleine aldia|Madeleine]] [[Historiaurre|historiaurreko]] aldietako hondakinak aurkitu dituzte (duela 34.000 eta 11.500 urte artekoak, alegia). Besteak beste, horman atzamarrarekin eginiko orbain gorri bat eta orein baten irudiarekin apaindutako perkutorea aurkitu dira. Aztarnategia ez zen era egonkorrean okupatua izan, hedadura handiko territorio batean aldixka okupatzen zuten haitzuloa baitzen. Izan ere, bizitza nomada zeramatzaten giza ehiztari-biltzaile hauek [[Urdaibai]], [[Durangaldea]], [[Arabako lautada]], [[Trebiñu]], [[Sakana]] eta [[Urbasa]] artean mugitzen ziren, [[suharri]]<nowiki/>z egindako tresneria berdintsuak erakutsi duenez. Egonkorki erabili ez arren, kobazuloa modu jarraituan erabili zuten 15 mila urtetan zehar, bizimodu berdintsua eramanez urte guzti horietan, azken Solutre aldian izan ezik (duela 18 mila urte), klima hozte bortitz batera egokitu behar izan baitziren. Bestalde, udalerrian beste 4 aztarnategi prehistoriko identifikatu dira. Gainera, mugakide duen Kortezubiko udalerrian [[Santimamiñe]] leize garrantzitsua aurkitzen da, k.a 14 mila eta 9 mila urteen artean okupatua izan zena. Beraz, Gautegiz Arteagako lurrak ustiatu eta haitzuloak okupatu zituzten gizakiak Santimamiñeko koba okupatu zutenak berdinak edo haien ondorengoak izan zirela egiaztatu daiteke. Ikerketa genetikoek erakutsi dutenez, Gautegiz-Arteagako gaurko biztanleak inguruko kobazuloetan bizi zirenen oinordeko zuzenak dira. ==== Burdin Aroa ==== Herrian aro sedentario honetako aztarnak aurkitu ez diren izan arren, [[Arrolako oppiduma|Arrola]]<nowiki/>ko herri gotortutik oso gertu aurkitzen da. Beraz, [[oppidum]] hura okupatu zuten gizakiek Gautegiz Arteagako lurrak ustiatuko zituztela suposatu daiteke. === Antzinaroa === [[Erromatar Inperioa|Erromatar]] garaiko aztarnak herrian bertan aurkitu ez badira ere, distantzia gutxira dagoen [[Forua]]<nowiki/>ko udalerrian [[Foruko erromatar herrixka|erromatar herrixka]] baten hondakinak agertu izan dira, [[I. mendea|I.]] eta [[V. mendea|V. mendeen]] artekoak. Gainera, garai hortako [[Mundaka]] eta [[Sukarrieta]] artean kokaturiko itsas trafikoaren [[Kabotaje|kabotai]] gisa erabilia izan zen gune bat ere dugu, Portuondo izenekoa. Hori ez ezik, [[Bermeo]] eta [[Busturia]] arteko [[Sollube]] mendiaren magalean erromatar garaiko [[Nekropoli|nekropolia]] ere identifikatu izan da, [[Tribisburu]] izenekoa. Beraz, esan dezakegu Gautegiz Arteagaren inguru geografikoa [[Antzinaroa|antzinaroan]] zeharo okupatua izan zela, eta batez ere erromatar kultura barreiatu zela eskualdean. === Erdi Aroa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdaibai.org. Urdaibaiko Galtzagorriak|url=https://www.urdaibai.org/eu/arkitektura/arteagako.php|aldizkaria=www.urdaibai.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Elizatearen lehen pausoak garai honetan kokatu behar ditugu. Izan ere, X-XII. mendeen bitartean San Antolin tenplua eraiki zen Antolinatxa muinoaren magalean, Andra Mariaren Zeruratzea parrokiaren ([[XII. mendea]], [[1620]]<nowiki/>an handiagotua) aurrekari izan zena, iturri zaharren arabera "Gautegiz-ko parrokiaren jatorrizko eliza". Jakina dugu ere, [[VIII. mendea|VIII. mendean]] Gonzalo Fuerte de Noreñak eta bere seme Fortún Ordoñezek Gautegizko gotorretxea egin zutela, eta mende bi geroago, [[914]]<nowiki/>an, Sancho García de Noreñak Arteagako [[Oinetxe|oinetxea]] eraiki zuen. Bi oinetxe hauek ematen diote izena egungo udalerriari. [[1357]]<nowiki/>an Gaztelako Pedro erregeak Arteagako oinetxeko oinordekoak erailtzerakoan, oinetxea Martin Roiz, Arteaga eta Abendañoko bigarrenaren eskuetan geratu zen. [[1395]]<nowiki/>ean, Gautegizko eta Arteagako leinuen arteko gatazkak piztu ziren errota batzuen jabetza zela medio, liskarrak odol isuriraino helduz. [[Leinu gerrak|Bando Guden]] testuinguruan, Arteagarrek oinetxe indartsua sortzeko, beste leinudun oinetxekoekin lotzen aritu zen, ezkontzen bidez; Mendatako Albizkoa edota Foruako Urdaibaikoarekin, besteak beste. [[1468]]<nowiki/>ko ekainean, urte horretako tentsioak zirela medio, Juan Alonso, Muxikako jaunak, Arteagarra desafiatu zuen Errenteriako ([[Gernika-Lumo|Gernika)]] zelaietan; lehenak bi mila gizon ekarri zituen eta Arteagatarrek, mila. Hildako ugari egon ziren Errentariako guda hartan, tartean Joannes Arteaga. Gainera, Fortun Arteaga buruzagia atxilotu zuten. Gainera, Arteagatarren oinetxea erasotu eta suntsitu zuten. Bizirik geratu zirenak [[Arratia|Arratiara]] edo [[Gipuzkoa|Gipuzkoara]] alde egin behar izan zuten, ez zen ia arteagatarren aldeko batere geratu. Fortun Garcia Arteagak, gatibualdia amaitu eta gero, apurka-apurka, dorretxea zaharberritzen eta militarki ezinhobeto egokitzen aritu zen, errebantxa nahian, [[1476]]<nowiki/>an lanak amaitu zituelarik. Arteagatarrek, Errenterian galdutako borrokatik zortzi urtera, lortu zuten Muxikako bere aurkariari erronka jotzea. Arteagarrek bere agindupean ondokoak bildu zituen: Urdaibai ([[Forua|Foruan]]), [[Albiz]], Mezeta, [[Barrutia (Arratzu)|Barrutia]], Zubiaur, Sagarminaga eta [[Madariaga dorretxea|Madariaga]]. Muxikakoen aliatuak ondokoa ziren: [[Butroe (familia)|Butroi]], Aretxunaga, Yartza, [[Ugarte dorretxea|Ugarte]], [[Kadaltso dorretxea|Kadalso]], Getxo eta [[Martiartu Dorrea|Martiartu]]. Borroka hau egungo Gautegiz Arteagako udalerriko hegoalde zelaietan (Lezertu baserri inguruan, [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan, [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaietan]] eta [[Ozollo|Ozollon]]) gertatu zen, Arteagarrak gailendu zirelarik. Apur bat beranduago bakea etorri zen. Arteagatarren etxea, apurka-apurka, gainbeheran joan zen, bere jabe eta jaunek mendeetan zehar, ospea lortzeko nahietan Espainiako gorteari so egiten zietelako, dorretxeari jaramonik egin gabe. Gutxinaka, beraz, erabilera militarra galdu, eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] erdialdetik aurrera, bere dorretxe nagusia nekazal-etxe bihurtu zen. Halere, oraindik besteak baino apur bat garaiagoa zen eta kanpoko horma eta bere lau kubo edo [[almena]]<nowiki/>dun torreoiak ukitu gabe geratu ziren. === Aro Modernoa === === Aro Garaikidea === == Ekonomia == == Demografia == Gautegiz Arteaga nekazal herria izan da beti. Hori dela eta, demografia egonkor pixka bat gorakorra mantendu zuen 1940. urtera arte. Izan ere, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilak]] arteagar demografian eragina izan zuen, 300 bat biztanle galduz (heriotzek, migrazioek zein erbesteratzeek eraginda). Hortik aurrera, etengabeko biztanle galera bat jasan zuen herriak, industrializazio prozesuaren eraginez lehen sektoreak indarra galdu baitzuen (garaiko Gautegiz Arteagako ekonomia sektore nagusiena). Arteagarrek gune industrial handiagoetara egin zuten alde, gehienek hurbileko Gernikara, eta beste batzuek Bilbora zein Eibarrera. Hortaz, 1991. urtean gutxiengo biztanleria izatera iritsi zen (752). Hortik aurrera, zerbitzuetan oinarritutako herri bilakatu da, eta gutxinaka, 3 hamarkadetan, 150 biztanle berreskuratu ditu, egun 900 izateraino.{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Gautegiz-Arteagako biztanleria |altuera=300 |zabalera=650 |1842|622|1877|1313|1887|1260|1897|1392|1900|1367|1910|1418|1920|1418|1930|1515|1940|1279|1950|1268|1960|1107|1970|1011|1981|758|1991|752|2001|843|2011|903|2016|846|2019|854|2022|884|2024|900}} == Politika == [[Fitxategi:Gautegiz Arteaga - Ayuntamiento 3.jpg|thumb|eskuinera|275px|Gautegiz Arteagako udaletxea]] === 2011 eta 2015ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeen]] emaitzen ondorioz Gautegiz-Arteagako [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Juan Felix Naberan izan zen hautatua alkate gisa. 2015ean berrautatua izan zen berriro ere. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2011ko maiatzaren 22 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 4 |botoak1 = 317 |ehunekoa1 = 53,64 |alderdia2 = [[Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 235 |ehunekoa2 = 39,76 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 13 |ehunekoa3 = 2,2 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 1 |ehunekoa4 = 0,17 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2015ko maiatzaren 24|zinegotziak1_a=5|zinegotziak2_a=2|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=352|ehunekoa1_a=64,35|botoak2_a=172|ehunekoa2_a=31,44|botoak3_a=3|ehunekoa3_a=0,55|botoak4_a=0|ehunekoa4_a=0,00}} === 2019 eta 2023ko udal hauteskundeak === 2019an Naberanek berriz ere irabazi zituen hauteskundeak, eta 2023rarte, hiru legegintzaldi bete zituen alkatetzan.[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko maiatzaren 28ko udal hauteskundeen]] geroztik Gautegiz-Arteagako alkatea [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Patrik Saitua Betanzos da. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2019ko maiatzaren 26 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 346 |ehunekoa1 = 62,01 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 2 |botoak2 = 189 |ehunekoa2 = 33,87 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 11 |ehunekoa3 = 1,97 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 2 |ehunekoa4 = 0,36 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2023ko maiatzaren 28|zinegotziak1_a=4|zinegotziak2_a=3|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=301|ehunekoa1_a=53,08|botoak2_a=235|ehunekoa2_a=41,44|botoak3_a=8|ehunekoa3_a=1,41|botoak4_a=5|ehunekoa4_a=0,88}}[[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2024ko apirilaren 21eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen]] emaitzak ondorengoak izan ziren: * Euzko Alderdi Jeltzalea: 260 bozka (%46,68) * Euskal Herria Bildu: 248 bozka (%44,52) * Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra: 14 (%2,52) <nowiki>*</nowiki>(Soilik %2-tik gorako bozkak jaso zituzten alderdiak plazaratu dira). == Kultura == === Euskara === Gautegiz-Arteagan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gautegiz-Arteaga - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> Busturialdeko hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Busturialdekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/tartekoa-m/busturialdekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> da nagusi, mendebaldeko euskararen aldaera. 2021ko datuen arabera, %81,09-koa zen herriko euskaldunen kopurua. Euskararen kale-erabilera, berriz, %62,27-an kokatzen zen 2016an. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|thumb|406x406px|[[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]]<nowiki/>n dauden eta egon litezkeen herriak. (Iturria: [[Berria]])]] Ez da kidea baina [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kidea izateko baldintzak betetzen ditu Gautegiz Arteagak. Izan ere, euskal hiztunen portzentajea ''% 70etik'' gora duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean. Beheko bideoan Pilartxu Etxabe artegarraren adierazpenak entzun daitezke, tokiko euskaran, garaiko Gautegiz Arteagako herri eskolari buruz eta hezkuntzari buruz hizketan.[[Fitxategi:Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe.webm|thumb|275x275px|Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxabe Zubizarreta, Pilartxu - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/hizlariak/pilartxu-etxabe-zubizarreta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> proiekturako)]] ===Herri eskola=== Montorre Herri Ikastetxea izeneko eskola publiko txiki bat dago Arteagan, Mendialdua auzoan kokatzen dena. Haurtzaindegia, Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntza barnebiltzen ditu eskolak. Busturialdeko eskolarik txikiena dugu, egun soilik 30 ikasle inguruk ikasten baitute bertan. 1862. urtean sortu zen "Escuela elemental" izenpean, mutilen eta neskentzako eraikin bana eraiki zelarik.1974tik aurrera, sexu-bereizketari amaiera eman zitzaion eta "mutilen eskola" delakoaren eraikina, gutxinaka, erabilera gabe geratzen joan zen, 1976an zarratu zuten arte. Eraikin hori, Udal Liburutegi edota mediku kontsultategi gisa erabilia izan zen ondorengo urteetan. 2007an, eraikina guztiz eraberritu ostean, zabaldu zen berriz ere. Ordutik, Haur Hezkuntzarako gelak, Liburutegia, Informatika-gela eta psikomotrizitate gela kokatzen dira bertan. Egun, zerbitzu ugari eskaintzen ditu Montorre eskolak, hala nola; Taxi zerbitzua, Jantokia, dohako zaintza zerbitzua, eskola ordutegitik kanpoko klase ezberdinak edota udalaren dirulaguntzak. === Jaiak === Herriko patroia San Polikarpo da, eta Urtarrilaren 26an ospatzen da. Egunean bertan meza-santua, dantza erakuskizuna, trikitixarekin alaitutako herri-hamaiketakoa, eskupilota partidak eta erromeria egoten dira. Alabaina, Arteagako jai nagusiak Antolin Deunaren bezpera egunetan ospatzen dira (abuztuaren amaierako eta irailaren hasierako egunetan). Ekintza askotariko festa-egitaraua izaten dute, ondorengo jai-egunak ospatzen dituztelarik: Gazte Eguna, Tabernazarre Eguna eta Antolin Deuna. Kontzertu, eskupilota partida, kultur-emanaldi, mozorro janzte, tortilla zein paella txapelketa bezalako ekintzek alaitzen dituzte jaiak. San Antolin egunean, irailaren 2an, Antolin Deunaren baselizara igotzen dira herritarrak, fededunek meza entzuten dute, eta ondoren, hamaiketakoa jan eta euskal dantzen girora alaitzen dute eguerdia. Azkenik, biribilketan jaisten dira baselizatik, mendian behera, herriko enparantzara heldu arte. Bestelako auzo-jaiak ere ospatzen dituzte arteagarrek, hala nola; Karmen Birjinaren eguna (uztailaren 16an) Zendokiz auzounean, edota San Lorentzo eguna (abuztuaren 10ean). ===Kultur-eragileak=== * Gazteluzar (sozietate gastronomikoa). * Artie Dantza Taldea (euskal-dantza taldea). * Gartiape Kirol Kluba (kirol-elkartea). * Antoliñape Kultur Elkartea * Artiako Gazte Asanblada * Helduen Elkartea (GAHE) * Montorrealde Guraso Elkartea == Ondasun nabarmenak<ref>[https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-eraikitako-euskal-ondarea/gautegiz-arteaga/consultaOndarea/codmun-48041/desc-gautegiz-arteaga/desceu-gautegiz-arteaga/tipoinv-1&locale=EU "Gautegiz Arteaga", Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema].</ref><ref>[http://www.gautegizarteaga.com/es-ES/Ayuntamiento/Urbanismo/avance_2018_Planos/20_1717-PGOU_GAUTEGIZ%20ARTEAGA_AVANCE_AP10_PATRIMONIO_2018_08.pdf 2018ko PGOU, Gautegiz Arteagako Udala]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> == === Gaztelua === {{sakontzeko|Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua}} [[Fitxategi:Arteaga_Tower_small.jpg|thumb|275px|[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorretxea]]]] Gautegiz-Arteagako eraikinik garrantzitsuena "[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorrea]]" edo gaztelua da. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] dorretxe baten hondarren gainean berreraiki zen, [[Eugenia de Montijo|Eugenia Montijokoaren]] aginduz, [[Napoleon III.a]] bere senarraren garaian. Gaur egun, jatetxe eta hotela da. 2001etik, Eusko Jaurlaritzak, Sailkatutako Kultura Ondasun gisa aitortzen du. === Urdaibai Bird Center === Oruetako auzoan, Mundakako Itsasdarraren paduraren bihotzean [[Urdaibai Bird Center]] dago, Europa mailako erreferentziazko ikerketa zentro eta museo ornitologikoa. "Naturaren museo bizi" handi bat da, jendeari irekita dagoena, hegaztien eta hauen migrazioen ikerketara eta ezaguera barreiatzera bideratuta dagoena. Ikerketarako eta zientzia dibulgaziorako den behatoki honek 2012. urtean ireki zituen ateak. Kontzientziazio eta dibulgazio lanak bisitetan egiten dira eta bertan bisitariek dibulgatzaileen esanak entzuteko aukera ez ezik, hegaztiak paduretan eta hezegunetan zuzenean behatzeko aukera dute. [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteak]] kudeatzen du === Ondare erlijiosoa === * Andra Mariaren Zeruratzearen eliza (Eleizalde auzounean) * Done Laurendi edo San Lorentzo baseliza ([[Isla Bekoa]] auzoan) * San Antolin baseliza ([[Muruetagane|Muruetagana]] auzoan) * San Roke baseliza ([[Ozollo]] auzoan) * Karmen Ama Birjina baseliza (Zendokiz auzounean) * San Bartolome baseliza ([[Isla Goikoa]] auzoan) * Santa Kurutz baseliza (Aldamiz auzoan; egun desagertua, 1950. hamarkadan eraitsia) === Ondare zibila === * Bekoetxe, Jaunsolo, Ojangoiti, Argiñene (eraitsia), Goikoetxe, Musetabe, Bidasolo, Mendotza, Naberan eta [[Ozolloaurrekoa]] baserriak. * Barrenerrota, Oiangoiti (erortzear), Ikoakone Olaldea (desagertua) eta Oleta burdinolak. * [[Koba Errota]] marea-errota, Ozollo-errota eta Portu-errota izenez ere ezaguna. * Andrabideko harrobiak. == Zerbitzuak == * Aretxederreta Kultur Etxea eta Sabin Muniategi Udal Liburutegia (Herriko Enparantza). * Udal pilotalekua eta gimnasioa (Herriko Plaza) * Mediku kontsultategia (Zelaieta auzoa, 81). * Orrazi ileapaindegia (Herriko Plaza, 4 behea). * M.Uribe Farmazia (Zelaieta auzoa, 40 behea). * Egala Taberna (Herriko Enparantza, 4). * Artea Herriko Taberna (Herriko Enparantza, 1). === Garraioa === Bizkaibus zerbitzuaren bi autobus-linea pasatzen dira arteagatik: Bilbo-Lekeitio (3513) eta Gernika-Ibarrangelu (3526). Lehenengoak, 2 orduko maiztasuna du urte osoan zehar. Bigarrenak, berriz, 3 orduko maiztasuna. Hala ere, azken linea honek udako hilabeteetan (ekaina, uztaila, abuztua eta iraila) maiztasuna areagotzen du; egunero, norabide bietaruntz, ordu erdiroko zerbitzua izanik. Bilbo-Lekeitio autobus lineak Arteagan dituen geltokiak hauek dira: * Errekalde ([[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Muruetagane * Basetxeta Gernika-Ibarrangelu lineak Arteagan dituen autobus-geltokiak hauek dira: * Errekalde (Orueta auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Agirreta * Isla Bekoa * Isla Goikoa * Ozamiz * Kanala (Elexalde) * Kanala (Jatetxearen alboan) == Argazki galeria == <gallery mode="packed" heights="165"> Irudi:Gautegiz Arteaga - Iglesia de Santa María 01.jpg|Andra Mariaren Zeruratzearen eliza. Irudi:Biblioteca Municipal Sabin Muniategi.jpg|Sabin Muniategi Udal Liburutegia. Irudi:Urdaibai Bird Center 01 edificio.jpg|[[Urdaibai Bird Center]]. Irudi:Cantera abandonada en Gauteguiz Arteaga.jpg|Andrabideko harrobiak. </gallery> == Arteagar ospetsuak == * [[Federiko Murueta|Federiko Murueta-Goiena]] ([[1860]]-[[1940]]), [[mediku]] eta [[Valladolideko Unibertsitatea|Valladolideko Unibertsitateko]] dekanoa. * [[Angel Zabala|Aingeru Zabala Ozamiz ''Kondaño'']] ([[1866]]-[[1940]]), EAJ-ko politikaria. * Serafin Albizuri Ozamiz ([[1969]] - [[1931]]), [[abade]]-[[Monje|lekaide]] euskaltzale eta abertzalea. * [[Sabin Muniategi|Sabin Muniategi Astorkia]] ([[1912]]-[[1990]]), euskal idazlea. * [[Josu Naberan|Josu Naberan Naberan]] ([[1941]]), euskarazko saiakeragile eta itzultzailea. * [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] ([[1967]]), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-ko politikaria. * [[Olatz Arrizabalaga]] ([[1997]]) pilotaria. * [[Amaia Aberasturi|Amaia Aberasturi Franco]] ([[1997]]), aktorea. * [[Damaris Egurrola|Damaris Egurrola Wienke]] ([[1999]]), futbolaria. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == {{Atari|Bizkaia|Bizkaia}} * [https://web.archive.org/web/20111006165446/http://www.gautegizarteaga.com/ Gautegiz Arteagako Udalaren webgunea.] {{autoritate kontrola}} {{Busturialdeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Gautegiz Arteaga]] ibpwss5bnrdm514z3uc20l3hyp4ilwv 9984164 9984157 2024-11-28T17:07:54Z 2A02:9130:FD15:336B:140C:FD16:CEFC:EBD9 9984164 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Busturialdeko udalerriari|Arteaga (argipena)}} {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Gautegiz Arteaga | bandera = ez | armarria = Escudo de Gautegiz Arteaga.svg | nongo = Gautegiz Arteagako | ofiziala = Gautegiz Arteaga | eskualdea = [[Busturialdea]] | postakodea = 48314 | irudia = Arteaga (Vizcaya).jpg | irudiaren testua = Herriaren ikuspegia Portu auzotik. Goi-ezkerraldean Ereñozar mendia. | kokapena = Bizkaia municipalities Gautegiz Arteaga.PNG | koordenatuak = {{koord|43|21|15|N|2|38|53|W|region:EH-BI_type:city(905)|display=inline,title|title=Gautegiz Arteaga}} | garaiera = 45 | azalera = 13.57 | biztanleria =900 (2024) | bizt_urtea = | dentsitatea =66.61 biztanle/km²-ko (2024) | distantzia = 38 | euskaldunen ehunekoa = 81.09 (2021) | sorrera = | herritarra = arteagar / artiar | alkatea = Patrik Saitua Betanzos (EAJ) | oharrak = | webgunea = http://www.gautegizarteaga.com/ }} '''Gautegiz Arteaga'''<ref>{{EuskaltzArauErref | arau-zk = 145 | arau-izenb = Bizkaiko herri izendegia}}</ref> [[Bizkaia|Bizkaiko]] iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Busturialdea]] eskualdekoa. Izen konposatua izan arren, Arteaga bezala da ezaguna; tokiko euskaran "Artia" deritze. [[Ereñozar]] tontorraren magalaren eta [[Oka (ibaia)|Oka]] ibaiaren artean dago kokaturik, itsasertzetik ez oso urruti. 2024ko erroldaren arabera 900 biztanle ditu. == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === ==== Itsasadarra ==== Udalerri hau [[Urdaibai]]ko biosfera erreserbaren barnean dago. Herria errepidearen bi alboetan zehar hedatzen da eta bertan biltzen dira biztanle gehienak. Bestela, [[Gernikako itsasadarra]]ren ezkerraldean dago kokatuta. Bertan, [[Euskal Herria]]n oraindik ikusgai dagoen [[marea-errota]] bakarrenetarikoa dugu, [[Koba Errota]] izenekoa. ==== Klima ==== Gautegiz Arteagako klima ozeaniko hezea da, korronte bero baten eraginarekin, eta urte osoan tenperatura lasaiekin. Iparreko eta ipar-mendebaldeko haizeak ohikoak dira urte osoan. [[Euri]]ak udazkenean eta udaberrian ugariak izaten dira, negu onberarekin eta uda ez oso beroekin. [[Itsaso]]ko brisek tenperaturetan eragina dute urte osoan, eta barrualdeko beroak nekez iristen dira kostaldera udan. === Mugakideak === Iparraldean [[Ibarrangelu]]ko udalerriarekin egiten du muga, ekialdean [[Ereño|Ereñorekin]] eta hegoaldean [[Kortezubi]]rekin. Mendebaldean Mundakako Itsasadarrarekin egiten du muga. Era berean, Oka ibai hortaz bestalde mugakide dituen udalerriak [[Forua]], [[Murueta]], [[Busturia]] eta [[Sukarrieta|Samikola]] dira. === Auzoak === Herriaren buru den auzoa [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaieta]] da, eta bertan daude udaletxea, jolasgunea, kulturretxea eta herriko plaza. Horrez gain, auzo hauek ditu: [[Basetxeta]], [[Isla Goikoa]], [[Isla Bekoa]], [[Kanala (Gautegiz-Arteaga)|Kanala]], [[Muruetagane]], [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]], [[Ozollo]], Aldamiz, Portu, Muniategi, Agirreta, Mendialdua Arteaga-Uria eta [[Tremoia]]. Kanalako auzoa [[Mundakako itsasadarra|Mundakako itsasdarraren]] bestaldean kokatzen den Sukarrieta udalerriarekin partekatzen du, auzo guztia [[Samikola|samikolar]] [[Barrendegi|barrendegiz]] beteta dagoelarik. == Toponimia == Elizatearen izena antzina bertan kokatzen ziren bi dorretxeen izenetatik eratorria da: Gautegiz dorretxea (desagertua) eta Arteagako Erdi Aroko dorretxea, zeinaren gainean gaur egungo [[Arteagako gaztelua|Arteagako Gaztelu]] modernoa eraiki zen. "Gautegiz", -iz amaiera duten euskal toponimoen seriekoa da. [[Julio Caro Baroja]]<nowiki/>k toponimo horietako gehienak latinezko -icus deklinatuari lotutako izen propio batetik zetozela defendatzen zuen. Caro Barojak uste zuen euskal eremuko -oz, -ez eta -iz atzizkiak lekuaren jabetza adierazteko toponimoak zirela, eta jatorria [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] edo [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren garaitik etor zitekeela. Gautegizen kasuan, Caro Barojak proposatu zuen balizko Gautius batetik etor zitekeela, [[latin]]<nowiki/>ezko izen dokumentatu batetik. Horrela, Gautius izenari latinezko -icus atzizkia gehitzen bazaio, Gauticus lor daiteke. Gauticus Gautiusen semea ere izan liteke. Gauticus eta bere ondorengoei dagokiena Gautici izango litzateke. Gautici horretatik "Gautegiz" toponimoa erator zitekeen: Gautici->Gauti (gi) ci->Gautegici->Gautegiz. "Arteaga", bestalde, fitonimoa da, eta artea zuhaitzen lekua esan nahi du; artea hitzari -aga atzizki lokatiboa gehituz gero sortzen dena. [[Elizate|Elizatea]] "Arteagako Gautegiz" deitu izan da tradizioz, baina beti egon da "Arteaga" izendatzeko joera. 1842ko erroldan eta 1877tik 1950era bitarteko erroldetan Arteaga deitu zitzaion ofizialki udalerriari. 1857ko eta 1860ko erroldetan, baita 1960ko eta 1991ko errolden artean ere, Gautéguiz de Arteaga izena hartu zuen. 1996an, udalak, gaur egun ofiziala den euskarazko izendapena hartu zuen: Gautegiz Arteaga. == Historia == === Historiaurrea === ==== Paleolitoa ==== Gautegiz Arteagan gutxienez duela 36 mila urte inguruko giza-aztarnak aurkitu izan dira, bereiziki [[Antoliñako koba|Antoliñako Koba]] izeneko haitzuloan. Bertan, [[Aurignac aldi|Aurignac]], [[Gravette aldia|Gravette]], [[Solutre aldia|Solutre]] eta [[Madeleine aldia|Madeleine]] [[Historiaurre|historiaurreko]] aldietako hondakinak aurkitu dituzte (duela 34.000 eta 11.500 urte artekoak, alegia). Besteak beste, horman atzamarrarekin eginiko orbain gorri bat eta orein baten irudiarekin apaindutako perkutorea aurkitu dira. Aztarnategia ez zen era egonkorrean okupatua izan, hedadura handiko territorio batean aldixka okupatzen zuten haitzuloa baitzen. Izan ere, bizitza nomada zeramatzaten giza ehiztari-biltzaile hauek [[Urdaibai]], [[Durangaldea]], [[Arabako lautada]], [[Trebiñu]], [[Sakana]] eta [[Urbasa]] artean mugitzen ziren, [[suharri]]<nowiki/>z egindako tresneria berdintsuak erakutsi duenez. Egonkorki erabili ez arren, kobazuloa modu jarraituan erabili zuten 15 mila urtetan zehar, bizimodu berdintsua eramanez urte guzti horietan, azken Solutre aldian izan ezik (duela 18 mila urte), klima hozte bortitz batera egokitu behar izan baitziren. Bestalde, udalerrian beste 4 aztarnategi prehistoriko identifikatu dira. Gainera, mugakide duen Kortezubiko udalerrian [[Santimamiñe]] leize garrantzitsua aurkitzen da, k.a 14 mila eta 9 mila urteen artean okupatua izan zena. Beraz, Gautegiz Arteagako lurrak ustiatu eta haitzuloak okupatu zituzten gizakiak Santimamiñeko koba okupatu zutenak berdinak edo haien ondorengoak izan zirela egiaztatu daiteke. Ikerketa genetikoek erakutsi dutenez, Gautegiz-Arteagako gaurko biztanleak inguruko kobazuloetan bizi zirenen oinordeko zuzenak dira. ==== Burdin Aroa ==== Herrian aro sedentario honetako aztarnak aurkitu ez diren izan arren, [[Arrolako oppiduma|Arrola]]<nowiki/>ko herri gotortutik oso gertu aurkitzen da. Beraz, [[oppidum]] hura okupatu zuten gizakiek Gautegiz Arteagako lurrak ustiatuko zituztela suposatu daiteke. === Antzinaroa === [[Erromatar Inperioa|Erromatar]] garaiko aztarnak herrian bertan aurkitu ez badira ere, distantzia gutxira dagoen [[Forua]]<nowiki/>ko udalerrian [[Foruko erromatar herrixka|erromatar herrixka]] baten hondakinak agertu izan dira, [[I. mendea|I.]] eta [[V. mendea|V. mendeen]] artekoak. Gainera, garai hortako [[Mundaka]] eta [[Sukarrieta]] artean kokaturiko itsas trafikoaren [[Kabotaje|kabotai]] gisa erabilia izan zen gune bat ere dugu, Portuondo izenekoa. Hori ez ezik, [[Bermeo]] eta [[Busturia]] arteko [[Sollube]] mendiaren magalean erromatar garaiko [[Nekropoli|nekropolia]] ere identifikatu izan da, [[Tribisburu]] izenekoa. Beraz, esan dezakegu Gautegiz Arteagaren inguru geografikoa [[Antzinaroa|antzinaroan]] zeharo okupatua izan zela, eta batez ere erromatar kultura barreiatu zela eskualdean. === Erdi Aroa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdaibai.org. Urdaibaiko Galtzagorriak|url=https://www.urdaibai.org/eu/arkitektura/arteagako.php|aldizkaria=www.urdaibai.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Elizatearen lehen pausoak garai honetan kokatu behar ditugu. Izan ere, X-XII. mendeen bitartean San Antolin tenplua eraiki zen Antolinatxa muinoaren magalean, Andra Mariaren Zeruratzea parrokiaren ([[XII. mendea]], [[1620]]<nowiki/>an handiagotua) aurrekari izan zena, iturri zaharren arabera "Gautegiz-ko parrokiaren jatorrizko eliza". Jakina dugu ere, [[VIII. mendea|VIII. mendean]] Gonzalo Fuerte de Noreñak eta bere seme Fortún Ordoñezek Gautegizko gotorretxea egin zutela, eta mende bi geroago, [[914]]<nowiki/>an, Sancho García de Noreñak Arteagako [[Oinetxe|oinetxea]] eraiki zuen. Bi oinetxe hauek ematen diote izena egungo udalerriari. [[1357]]<nowiki/>an Gaztelako Pedro erregeak Arteagako oinetxeko oinordekoak erailtzerakoan, oinetxea Martin Roiz, Arteaga eta Abendañoko bigarrenaren eskuetan geratu zen. [[1395]]<nowiki/>ean, Gautegizko eta Arteagako leinuen arteko gatazkak piztu ziren errota batzuen jabetza zela medio, liskarrak odol isuriraino helduz. [[Leinu gerrak|Bando Guden]] testuinguruan, Arteagarrek oinetxe indartsua sortzeko, beste leinudun oinetxekoekin lotzen aritu zen, ezkontzen bidez; Mendatako Albizkoa edota Foruako Urdaibaikoarekin, besteak beste. [[1468]]<nowiki/>ko ekainean, urte horretako tentsioak zirela medio, Juan Alonso, Muxikako jaunak, Arteagarra desafiatu zuen Errenteriako ([[Gernika-Lumo|Gernika)]] zelaietan; lehenak bi mila gizon ekarri zituen eta Arteagatarrek, mila. Hildako ugari egon ziren Errentariako guda hartan, tartean Joannes Arteaga. Gainera, Fortun Arteaga buruzagia atxilotu zuten. Gainera, Arteagatarren oinetxea erasotu eta suntsitu zuten. Bizirik geratu zirenak [[Arratia|Arratiara]] edo [[Gipuzkoa|Gipuzkoara]] alde egin behar izan zuten, ez zen ia arteagatarren aldeko batere geratu. Fortun Garcia Arteagak, gatibualdia amaitu eta gero, apurka-apurka, dorretxea zaharberritzen eta militarki ezinhobeto egokitzen aritu zen, errebantxa nahian, [[1476]]<nowiki/>an lanak amaitu zituelarik. Arteagatarrek, Errenterian galdutako borrokatik zortzi urtera, lortu zuten Muxikako bere aurkariari erronka jotzea. Arteagarrek bere agindupean ondokoak bildu zituen: Urdaibai ([[Forua|Foruan]]), [[Albiz]], Mezeta, [[Barrutia (Arratzu)|Barrutia]], Zubiaur, Sagarminaga eta [[Madariaga dorretxea|Madariaga]]. Muxikakoen aliatuak ondokoa ziren: [[Butroe (familia)|Butroi]], Aretxunaga, Yartza, [[Ugarte dorretxea|Ugarte]], [[Kadaltso dorretxea|Kadalso]], Getxo eta [[Martiartu Dorrea|Martiartu]]. Borroka hau egungo Gautegiz Arteagako udalerriko hegoalde zelaietan (Lezertu baserri inguruan, [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan, [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaietan]] eta [[Ozollo|Ozollon]]) gertatu zen, Arteagarrak gailendu zirelarik. Apur bat beranduago bakea etorri zen. Arteagatarren etxea, apurka-apurka, gainbeheran joan zen, bere jabe eta jaunek mendeetan zehar, ospea lortzeko nahietan Espainiako gorteari so egiten zietelako, dorretxeari jaramonik egin gabe. Gutxinaka, beraz, erabilera militarra galdu, eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] erdialdetik aurrera, bere dorretxe nagusia nekazal-etxe bihurtu zen. Halere, oraindik besteak baino apur bat garaiagoa zen eta kanpoko horma eta bere lau kubo edo [[almena]]<nowiki/>dun torreoiak ukitu gabe geratu ziren. === Aro Modernoa === === Aro Garaikidea === == Ekonomia == == Demografia == Gautegiz Arteaga nekazal herria izan da beti. Hori dela eta, demografia egonkor pixka bat gorakorra mantendu zuen 1940. urtera arte. Izan ere, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilak]] arteagar demografian eragina izan zuen, 300 bat biztanle galduz (heriotzek, migrazioek zein erbesteratzeek eraginda). Hortik aurrera, etengabeko biztanle galera bat jasan zuen herriak, industrializazio prozesuaren eraginez lehen sektoreak indarra galdu baitzuen (garaiko Gautegiz Arteagako ekonomia sektore nagusiena). Arteagarrek gune industrial handiagoetara egin zuten alde, gehienek hurbileko Gernikara, eta beste batzuek Bilbora zein Eibarrera. Hortaz, 1991. urtean gutxiengo biztanleria izatera iritsi zen (752). Hortik aurrera, zerbitzuetan oinarritutako herri bilakatu da, eta gutxinaka, 3 hamarkadetan, 150 biztanle berreskuratu ditu, egun 900 izateraino.{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Gautegiz-Arteagako biztanleria |altuera=300 |zabalera=650 |1842|622|1877|1313|1887|1260|1897|1392|1900|1367|1910|1418|1920|1418|1930|1515|1940|1279|1950|1268|1960|1107|1970|1011|1981|758|1991|752|2001|843|2011|903|2016|846|2019|854|2022|884|2024|900}} == Politika == [[Fitxategi:Gautegiz Arteaga - Ayuntamiento 3.jpg|thumb|eskuinera|275px|Gautegiz Arteagako udaletxea]] === 2011 eta 2015ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeen]] emaitzen ondorioz Gautegiz-Arteagako [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Juan Felix Naberan izan zen hautatua alkate gisa. 2015ean berrautatua izan zen berriro ere. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2011ko maiatzaren 22 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 4 |botoak1 = 317 |ehunekoa1 = 53,64 |alderdia2 = [[Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 235 |ehunekoa2 = 39,76 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 13 |ehunekoa3 = 2,2 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 1 |ehunekoa4 = 0,17 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2015ko maiatzaren 24|zinegotziak1_a=5|zinegotziak2_a=2|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=352|ehunekoa1_a=64,35|botoak2_a=172|ehunekoa2_a=31,44|botoak3_a=3|ehunekoa3_a=0,55|botoak4_a=0|ehunekoa4_a=0,00}} === 2019 eta 2023ko udal hauteskundeak === 2019an Naberanek berriz ere irabazi zituen hauteskundeak, eta 2023rarte, hiru legegintzaldi bete zituen alkatetzan.[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko maiatzaren 28ko udal hauteskundeen]] geroztik Gautegiz-Arteagako alkatea [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Patrik Saitua Betanzos da. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2019ko maiatzaren 26 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 346 |ehunekoa1 = 62,01 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 2 |botoak2 = 189 |ehunekoa2 = 33,87 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 11 |ehunekoa3 = 1,97 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 2 |ehunekoa4 = 0,36 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2023ko maiatzaren 28|zinegotziak1_a=4|zinegotziak2_a=3|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=301|ehunekoa1_a=53,08|botoak2_a=235|ehunekoa2_a=41,44|botoak3_a=8|ehunekoa3_a=1,41|botoak4_a=5|ehunekoa4_a=0,88}}[[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2024ko apirilaren 21eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen]] emaitzak ondorengoak izan ziren: * Euzko Alderdi Jeltzalea: 260 bozka (%46,68) * Euskal Herria Bildu: 248 bozka (%44,52) * Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra: 14 (%2,52) <nowiki>*</nowiki>(Soilik %2-tik gorako bozkak jaso zituzten alderdiak plazaratu dira). == Kultura == === Euskara === Gautegiz-Arteagan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gautegiz-Arteaga - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> Busturialdeko hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Busturialdekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/tartekoa-m/busturialdekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> da nagusi, mendebaldeko euskararen aldaera. 2021ko datuen arabera, %81,09-koa zen herriko euskaldunen kopurua. Euskararen kale-erabilera, berriz, %62,27-an kokatzen zen 2016an. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|thumb|406x406px|[[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]]<nowiki/>n dauden eta egon litezkeen herriak. (Iturria: [[Berria]])]] Ez da kidea baina [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kidea izateko baldintzak betetzen ditu Gautegiz Arteagak. Izan ere, euskal hiztunen portzentajea ''% 70etik'' gora duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean. Beheko bideoan Pilartxu Etxabe artegarraren adierazpenak entzun daitezke, tokiko euskaran, garaiko Gautegiz Arteagako herri eskolari buruz eta hezkuntzari buruz hizketan.[[Fitxategi:Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe.webm|thumb|275x275px|Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxabe Zubizarreta, Pilartxu - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/hizlariak/pilartxu-etxabe-zubizarreta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> proiekturako)]] ===Herri eskola=== Montorre Herri Ikastetxea izeneko eskola publiko txiki bat dago Arteagan, Mendialdua auzoan kokatzen dena. Haurtzaindegia, Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntza barnebiltzen ditu eskolak. Busturialdeko eskolarik txikiena dugu, egun soilik 30 ikasle inguruk ikasten baitute bertan. 1862. urtean sortu zen "Escuela elemental" izenpean, mutilen eta neskentzako eraikin bana eraiki zelarik.1974tik aurrera, sexu-bereizketari amaiera eman zitzaion eta "mutilen eskola" delakoaren eraikina, gutxinaka, erabilera gabe geratzen joan zen, 1976an zarratu zuten arte. Eraikin hori, Udal Liburutegi edota mediku kontsultategi gisa erabilia izan zen ondorengo urteetan. 2007an, eraikina guztiz eraberritu ostean, zabaldu zen berriz ere. Ordutik, Haur Hezkuntzarako gelak, Liburutegia, Informatika-gela eta psikomotrizitate gela kokatzen dira bertan. Egun, zerbitzu ugari eskaintzen ditu Montorre eskolak, hala nola; Taxi zerbitzua, Jantokia, dohako zaintza zerbitzua, eskola ordutegitik kanpoko klase ezberdinak edota udalaren dirulaguntzak. === Jaiak === Herriko patroia San Polikarpo da, eta Urtarrilaren 26an ospatzen da. Egunean bertan meza-santua, dantza erakuskizuna, trikitixarekin alaitutako herri-hamaiketakoa, eskupilota partidak eta erromeria egoten dira. Alabaina, Arteagako jai nagusiak Antolin Deunaren bezpera egunetan ospatzen dira (abuztuaren amaierako eta irailaren hasierako egunetan). Ekintza askotariko festa-egitaraua izaten dute, ondorengo jai-egunak ospatzen dituztelarik: Gazte Eguna, Tabernazarre Eguna eta Antolin Deuna. Kontzertu, eskupilota partida, kultur-emanaldi, mozorro janzte, tortilla zein paella txapelketa bezalako ekintzek alaitzen dituzte jaiak. San Antolin egunean, irailaren 2an, Antolin Deunaren baselizara igotzen dira herritarrak, fededunek meza entzuten dute, eta ondoren, hamaiketakoa jan eta euskal dantzen girora alaitzen dute eguerdia. Azkenik, biribilketan jaisten dira baselizatik, mendian behera, herriko enparantzara heldu arte. Bestelako auzo-jaiak ere ospatzen dituzte arteagarrek, hala nola; Karmen Birjinaren eguna (uztailaren 16an) Zendokiz auzounean, edota San Lorentzo eguna (abuztuaren 10ean). ===Kultur-eragileak=== * Gazteluzar (sozietate gastronomikoa). * Artie Dantza Taldea (euskal-dantza taldea). * Gartiape Kirol Kluba (kirol-elkartea). * Antoliñape Kultur Elkartea * Artiako Gazte Asanblada * Helduen Elkartea (GAHE) * Montorrealde Guraso Elkartea == Ondasun nabarmenak<ref>[https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-eraikitako-euskal-ondarea/gautegiz-arteaga/consultaOndarea/codmun-48041/desc-gautegiz-arteaga/desceu-gautegiz-arteaga/tipoinv-1&locale=EU "Gautegiz Arteaga", Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema].</ref><ref>[http://www.gautegizarteaga.com/es-ES/Ayuntamiento/Urbanismo/avance_2018_Planos/20_1717-PGOU_GAUTEGIZ%20ARTEAGA_AVANCE_AP10_PATRIMONIO_2018_08.pdf 2018ko PGOU, Gautegiz Arteagako Udala]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> == === Gaztelua === {{sakontzeko|Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua}} [[Fitxategi:Arteaga_Tower_small.jpg|thumb|275px|[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorretxea]]]] Gautegiz-Arteagako eraikinik garrantzitsuena "[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorrea]]" edo gaztelua da. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] dorretxe baten hondarren gainean berreraiki zen, [[Eugenia de Montijo|Eugenia Montijokoaren]] aginduz, [[Napoleon III.a]] bere senarraren garaian. Gaur egun, jatetxe eta hotela da. 2001etik, Eusko Jaurlaritzak, Sailkatutako Kultura Ondasun gisa aitortzen du. === Urdaibai Bird Center === Oruetako auzoan, Mundakako Itsasdarraren paduraren bihotzean [[Urdaibai Bird Center]] dago, Europa mailako erreferentziazko ikerketa zentro eta museo ornitologikoa. "Naturaren museo bizi" handi bat da, jendeari irekita dagoena, hegaztien eta hauen migrazioen ikerketara eta ezaguera barreiatzera bideratuta dagoena. Ikerketarako eta zientzia dibulgaziorako den behatoki honek 2012. urtean ireki zituen ateak. Kontzientziazio eta dibulgazio lanak bisitetan egiten dira eta bertan bisitariek dibulgatzaileen esanak entzuteko aukera ez ezik, hegaztiak paduretan eta hezegunetan zuzenean behatzeko aukera dute. [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteak]] kudeatzen du === Ondare erlijiosoa === * Andra Mariaren Zeruratzearen eliza (Eleizalde auzounean) * Done Laurendi edo San Lorentzo baseliza ([[Isla Bekoa]] auzoan) * San Antolin baseliza ([[Muruetagane|Muruetagana]] auzoan) * San Roke baseliza ([[Ozollo]] auzoan) * Karmen Ama Birjina baseliza (Zendokiz auzounean) * San Bartolome baseliza ([[Isla Goikoa]] auzoan) * Santa Kurutz baseliza (Aldamiz auzoan; egun desagertua, 1950. hamarkadan eraitsia) === Ondare zibila === * Bekoetxe, Jaunsolo, Ojangoiti, Argiñene (eraitsia), Goikoetxe, Musetabe, Bidasolo, Mendotza, Naberan eta [[Ozolloaurrekoa]] baserriak. * Barrenerrota, Oiangoiti (erortzear), Ikoakone Olaldea (desagertua) eta Oleta burdinolak. * [[Koba Errota]] marea-errota, Ozollo-errota eta Portu-errota izenez ere ezaguna. * Andrabideko harrobiak. == Zerbitzuak == * Aretxederreta Kultur Etxea eta Sabin Muniategi Udal Liburutegia (Herriko Enparantza). * Udal pilotalekua eta gimnasioa (Herriko Plaza) * Mediku kontsultategia (Zelaieta auzoa, 81). * Orrazi ileapaindegia (Herriko Plaza, 4 behea). * M.Uribe Farmazia (Zelaieta auzoa, 40 behea). * Egala Taberna (Herriko Enparantza, 4). * Artea Herriko Taberna (Herriko Enparantza, 1). === Garraioa === Bizkaibus zerbitzuaren bi autobus-linea pasatzen dira arteagatik: Bilbo-Lekeitio (3513) eta Gernika-Ibarrangelu (3526). Lehenengoak, 2 orduko maiztasuna du urte osoan zehar. Bigarrenak, berriz, 3 orduko maiztasuna. Hala ere, azken linea honek udako hilabeteetan (ekaina, uztaila, abuztua eta iraila) maiztasuna areagotzen du; egunero, norabide bietaruntz, ordu erdiroko zerbitzua izanik. Bilbo-Lekeitio autobus lineak Arteagan dituen geltokiak hauek dira: * Errekalde ([[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Muruetagane * Basetxeta Gernika-Ibarrangelu lineak Arteagan dituen autobus-geltokiak hauek dira: * Errekalde (Orueta auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Agirreta * Isla Bekoa * Isla Goikoa * Ozamiz * Kanala (Elexalde) * Kanala (Jatetxearen alboan) == Argazki galeria == <gallery mode="packed" heights="165"> Irudi:Gautegiz Arteaga - Iglesia de Santa María 01.jpg|Andra Mariaren Zeruratzearen eliza. Irudi:Biblioteca Municipal Sabin Muniategi.jpg|Sabin Muniategi Udal Liburutegia. Irudi:Urdaibai Bird Center 01 edificio.jpg|[[Urdaibai Bird Center]]. Irudi:Cantera abandonada en Gauteguiz Arteaga.jpg|Andrabideko harrobiak. </gallery> == Arteagar ospetsuak == * [[Federiko Murueta|Federiko Murueta-Goiena]] ([[1860]]-[[1940]]), [[mediku]] eta [[Valladolideko Unibertsitatea|Valladolideko Unibertsitateko]] dekanoa. * [[Angel Zabala|Aingeru Zabala Ozamiz ''Kondaño'']] ([[1866]]-[[1940]]), EAJ-ko politikaria. * Serafin Albizuri Ozamiz ([[1969]] - [[1931]]), [[abade]]-[[Monje|lekaide]] euskaltzale eta abertzalea. * [[Sabin Muniategi|Sabin Muniategi Astorkia]] ([[1912]]-[[1990]]), euskal idazlea. * [[Josu Naberan|Josu Naberan Naberan]] ([[1941]]), euskarazko saiakeragile eta itzultzailea. * [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] ([[1967]]), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-ko politikaria. * [[Olatz Arrizabalaga]] ([[1997]]) pilotaria. * [[Amaia Aberasturi|Amaia Aberasturi Franco]] ([[1997]]), aktorea. * [[Damaris Egurrola|Damaris Egurrola Wienke]] ([[1999]]), futbolaria. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == {{Atari|Bizkaia|Bizkaia}} * [https://web.archive.org/web/20111006165446/http://www.gautegizarteaga.com/ Gautegiz Arteagako Udalaren webgunea.] {{autoritate kontrola}} {{Busturialdeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Gautegiz Arteaga]] gq1r6jqab5mwkuh4ytfw84u3zqh7gfr 9984343 9984164 2024-11-28T19:39:50Z Lainobeltz 56334 2A02:9130:FD15:336B:140C:FD16:CEFC:EBD9 wikilariaren aldaketak ezabatuz, 88.13.0.153 wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9983716 wikitext text/x-wiki {{argitzeko|Busturialdeko udalerriari|Arteaga (argipena)}} {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Gautegiz Arteaga | bandera = ez | armarria = Escudo de Gautegiz Arteaga.svg | nongo = Gautegiz Arteagako | ofiziala = Gautegiz Arteaga | eskualdea = [[Busturialdea]] | postakodea = 48314 | irudia = Arteaga (Vizcaya).jpg | irudiaren testua = Herriaren ikuspegia Portu auzotik. Goi-ezkerraldean Ereñozar mendia. | kokapena = Bizkaia municipalities Gautegiz Arteaga.PNG | koordenatuak = {{koord|43|21|15|N|2|38|53|W|region:EH-BI_type:city(905)|display=inline,title|title=Gautegiz Arteaga}} | garaiera = 45 | azalera = 13.57 | biztanleria =900 (2024) | bizt_urtea = | dentsitatea =66.61 biztanle/km²-ko (2024) | distantzia = 38 | euskaldunen ehunekoa = 81.09 (2021) | sorrera = | herritarra = arteagar / artiar | alkatea = Patrik Saitua Betanzos (EAJ) | oharrak = | webgunea = http://www.gautegizarteaga.com/ }} '''Gautegiz Arteaga'''<ref>{{EuskaltzArauErref | arau-zk = 145 | arau-izenb = Bizkaiko herri izendegia}}</ref> [[Bizkaia|Bizkaiko]] iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Busturialdea]] eskualdekoa. Izen konposatua izan arren, Arteaga bezala da ezaguna; tokiko euskaran "Artia" deritze. [[Ereñozar]] tontorraren magalaren eta [[Oka (ibaia)|Oka]] ibaiaren artean dago kokaturik, itsasertzetik ez oso urruti. 2024ko erroldaren arabera 900 biztanle ditu. == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === ==== Itsasadarra ==== Udalerri hau [[Urdaibai]]ko biosfera erreserbaren barnean dago. Herria errepidearen bi alboetan zehar hedatzen da eta bertan biltzen dira biztanle gehienak. Bestela, [[Gernikako itsasadarra]]ren ezkerraldean dago kokatuta. Bertan, [[Euskal Herria]]n oraindik ikusgai dagoen [[marea-errota]] bakarrenetarikoa dugu, [[Koba Errota]] izenekoa. ==== Klima ==== Gautegiz Arteagako klima ozeaniko hezea da, korronte bero baten eraginarekin, eta urte osoan tenperatura lasaiekin. Iparreko eta ipar-mendebaldeko haizeak ohikoak dira urte osoan. [[Euri]]ak udazkenean eta udaberrian ugariak izaten dira, negu onberarekin eta uda ez oso beroekin. [[Itsaso]]ko brisek tenperaturetan eragina dute urte osoan, eta barrualdeko beroak nekez iristen dira kostaldera udan. === Mugakideak === Iparraldean [[Ibarrangelu]]ko udalerriarekin egiten du muga, ekialdean [[Ereño|Ereñorekin]] eta hegoaldean [[Kortezubi]]rekin. Mendebaldean Mundakako Itsasadarrarekin egiten du muga. Era berean, Oka ibai hortaz bestalde mugakide dituen udalerriak [[Forua]], [[Murueta]], [[Busturia]] eta [[Sukarrieta|Samikola]] dira. === Auzoak === Herriaren buru den auzoa [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaieta]] da, eta bertan daude udaletxea, jolasgunea, kulturretxea eta herriko plaza. Horrez gain, auzo hauek ditu: [[Basetxeta]], [[Isla Goikoa]], [[Isla Bekoa]], [[Kanala (Gautegiz-Arteaga)|Kanala]], [[Muruetagane]], [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]], [[Ozollo]], Aldamiz, Portu, Muniategi, Agirreta, Mendialdua Arteaga-Uria eta [[Tremoia]]. Kanalako auzoa [[Mundakako itsasadarra|Mundakako itsasdarraren]] bestaldean kokatzen den Sukarrieta udalerriarekin partekatzen du, auzo guztia [[Samikola|samikolar]] [[Barrendegi|barrendegiz]] beteta dagoelarik. == Toponimia == Elizatearen izena antzina bertan kokatzen ziren bi dorretxeen izenetatik eratorria da: Gautegiz dorretxea (desagertua) eta Arteagako Erdi Aroko dorretxea, zeinaren gainean gaur egungo [[Arteagako gaztelua|Arteagako Gaztelu]] modernoa eraiki zen. "Gautegiz", -iz amaiera duten euskal toponimoen seriekoa da. [[Julio Caro Baroja]]<nowiki/>k toponimo horietako gehienak latinezko -icus deklinatuari lotutako izen propio batetik zetozela defendatzen zuen. Caro Barojak uste zuen euskal eremuko -oz, -ez eta -iz atzizkiak lekuaren jabetza adierazteko toponimoak zirela, eta jatorria [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] edo [[Erromatar Inperioa]]<nowiki/>ren garaitik etor zitekeela. Gautegizen kasuan, Caro Barojak proposatu zuen balizko Gautius batetik etor zitekeela, [[latin]]<nowiki/>ezko izen dokumentatu batetik. Horrela, Gautius izenari latinezko -icus atzizkia gehitzen bazaio, Gauticus lor daiteke. Gauticus Gautiusen semea ere izan liteke. Gauticus eta bere ondorengoei dagokiena Gautici izango litzateke. Gautici horretatik "Gautegiz" toponimoa erator zitekeen: Gautici->Gauti (gi) ci->Gautegici->Gautegiz. "Arteaga", bestalde, fitonimoa da, eta artea zuhaitzen lekua esan nahi du; artea hitzari -aga atzizki lokatiboa gehituz gero sortzen dena. [[Elizate|Elizatea]] "Arteagako Gautegiz" deitu izan da tradizioz, baina beti egon da "Arteaga" izendatzeko joera. 1842ko erroldan eta 1877tik 1950era bitarteko erroldetan Arteaga deitu zitzaion ofizialki udalerriari. 1857ko eta 1860ko erroldetan, baita 1960ko eta 1991ko errolden artean ere, Gautéguiz de Arteaga izena hartu zuen. 1996an, udalak, gaur egun ofiziala den euskarazko izendapena hartu zuen: Gautegiz Arteaga. == Historia == === Historiaurrea === ==== Paleolitoa ==== Gautegiz Arteagan gutxienez duela 36 mila urte inguruko giza-aztarnak aurkitu izan dira, bereiziki [[Antoliñako koba|Antoliñako Koba]] izeneko haitzuloan. Bertan, [[Aurignac aldi|Aurignac]], [[Gravette aldia|Gravette]], [[Solutre aldia|Solutre]] eta [[Madeleine aldia|Madeleine]] [[Historiaurre|historiaurreko]] aldietako hondakinak aurkitu dituzte (duela 34.000 eta 11.500 urte artekoak, alegia). Besteak beste, horman atzamarrarekin eginiko orbain gorri bat eta orein baten irudiarekin apaindutako perkutorea aurkitu dira. Aztarnategia ez zen era egonkorrean okupatua izan, hedadura handiko territorio batean aldixka okupatzen zuten haitzuloa baitzen. Izan ere, bizitza nomada zeramatzaten giza ehiztari-biltzaile hauek [[Urdaibai]], [[Durangaldea]], [[Arabako lautada]], [[Trebiñu]], [[Sakana]] eta [[Urbasa]] artean mugitzen ziren, [[suharri]]<nowiki/>z egindako tresneria berdintsuak erakutsi duenez. Egonkorki erabili ez arren, kobazuloa modu jarraituan erabili zuten 15 mila urtetan zehar, bizimodu berdintsua eramanez urte guzti horietan, azken Solutre aldian izan ezik (duela 18 mila urte), klima hozte bortitz batera egokitu behar izan baitziren. Bestalde, udalerrian beste 4 aztarnategi prehistoriko identifikatu dira. Gainera, mugakide duen Kortezubiko udalerrian [[Santimamiñe]] leize garrantzitsua aurkitzen da, k.a 14 mila eta 9 mila urteen artean okupatua izan zena. Beraz, Gautegiz Arteagako lurrak ustiatu eta haitzuloak okupatu zituzten gizakiak Santimamiñeko koba okupatu zutenak berdinak edo haien ondorengoak izan zirela egiaztatu daiteke. Ikerketa genetikoek erakutsi dutenez, Gautegiz-Arteagako gaurko biztanleak inguruko kobazuloetan bizi zirenen oinordeko zuzenak dira. ==== Burdin Aroa ==== Herrian aro sedentario honetako aztarnak aurkitu ez diren izan arren, [[Arrolako oppiduma|Arrola]]<nowiki/>ko herri gotortutik oso gertu aurkitzen da. Beraz, [[oppidum]] hura okupatu zuten gizakiek Gautegiz Arteagako lurrak ustiatuko zituztela suposatu daiteke. === Antzinaroa === [[Erromatar Inperioa|Erromatar]] garaiko aztarnak herrian bertan aurkitu ez badira ere, distantzia gutxira dagoen [[Forua]]<nowiki/>ko udalerrian [[Foruko erromatar herrixka|erromatar herrixka]] baten hondakinak agertu izan dira, [[I. mendea|I.]] eta [[V. mendea|V. mendeen]] artekoak. Gainera, garai hortako [[Mundaka]] eta [[Sukarrieta]] artean kokaturiko itsas trafikoaren [[Kabotaje|kabotai]] gisa erabilia izan zen gune bat ere dugu, Portuondo izenekoa. Hori ez ezik, [[Bermeo]] eta [[Busturia]] arteko [[Sollube]] mendiaren magalean erromatar garaiko [[Nekropoli|nekropolia]] ere identifikatu izan da, [[Tribisburu]] izenekoa. Beraz, esan dezakegu Gautegiz Arteagaren inguru geografikoa [[Antzinaroa|antzinaroan]] zeharo okupatua izan zela, eta batez ere erromatar kultura barreiatu zela eskualdean. === Erdi Aroa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urdaibai.org. Urdaibaiko Galtzagorriak|url=https://www.urdaibai.org/eu/arkitektura/arteagako.php|aldizkaria=www.urdaibai.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Elizatearen lehen pausoak garai honetan kokatu behar ditugu. Izan ere, X-XII. mendeen bitartean San Antolin tenplua eraiki zen Antolinatxa muinoaren magalean, Andra Mariaren Zeruratzea parrokiaren ([[XII. mendea]], [[1620]]<nowiki/>an handiagotua) aurrekari izan zena, iturri zaharren arabera "Gautegiz-ko parrokiaren jatorrizko eliza". Jakina dugu ere, [[VIII. mendea|VIII. mendean]] Gonzalo Fuerte de Noreñak eta bere seme Fortún Ordoñezek Gautegizko gotorretxea egin zutela, eta mende bi geroago, [[914]]<nowiki/>an, Sancho García de Noreñak Arteagako [[Oinetxe|oinetxea]] eraiki zuen. Bi oinetxe hauek ematen diote izena egungo udalerriari. [[1357]]<nowiki/>an Gaztelako Pedro erregeak Arteagako oinetxeko oinordekoak erailtzerakoan, oinetxea Martin Roiz, Arteaga eta Abendañoko bigarrenaren eskuetan geratu zen. [[1395]]<nowiki/>ean, Gautegizko eta Arteagako leinuen arteko gatazkak piztu ziren errota batzuen jabetza zela medio, liskarrak odol isuriraino helduz. [[Leinu gerrak|Bando Guden]] testuinguruan, Arteagarrek oinetxe indartsua sortzeko, beste leinudun oinetxekoekin lotzen aritu zen, ezkontzen bidez; Mendatako Albizkoa edota Foruako Urdaibaikoarekin, besteak beste. [[1468]]<nowiki/>ko ekainean, urte horretako tentsioak zirela medio, Juan Alonso, Muxikako jaunak, Arteagarra desafiatu zuen Errenteriako ([[Gernika-Lumo|Gernika)]] zelaietan; lehenak bi mila gizon ekarri zituen eta Arteagatarrek, mila. Hildako ugari egon ziren Errentariako guda hartan, tartean Joannes Arteaga. Gainera, Fortun Arteaga buruzagia atxilotu zuten. Gainera, Arteagatarren oinetxea erasotu eta suntsitu zuten. Bizirik geratu zirenak [[Arratia|Arratiara]] edo [[Gipuzkoa|Gipuzkoara]] alde egin behar izan zuten, ez zen ia arteagatarren aldeko batere geratu. Fortun Garcia Arteagak, gatibualdia amaitu eta gero, apurka-apurka, dorretxea zaharberritzen eta militarki ezinhobeto egokitzen aritu zen, errebantxa nahian, [[1476]]<nowiki/>an lanak amaitu zituelarik. Arteagatarrek, Errenterian galdutako borrokatik zortzi urtera, lortu zuten Muxikako bere aurkariari erronka jotzea. Arteagarrek bere agindupean ondokoak bildu zituen: Urdaibai ([[Forua|Foruan]]), [[Albiz]], Mezeta, [[Barrutia (Arratzu)|Barrutia]], Zubiaur, Sagarminaga eta [[Madariaga dorretxea|Madariaga]]. Muxikakoen aliatuak ondokoa ziren: [[Butroe (familia)|Butroi]], Aretxunaga, Yartza, [[Ugarte dorretxea|Ugarte]], [[Kadaltso dorretxea|Kadalso]], Getxo eta [[Martiartu Dorrea|Martiartu]]. Borroka hau egungo Gautegiz Arteagako udalerriko hegoalde zelaietan (Lezertu baserri inguruan, [[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan, [[Zelaieta (Gautegiz-Arteaga)|Zelaietan]] eta [[Ozollo|Ozollon]]) gertatu zen, Arteagarrak gailendu zirelarik. Apur bat beranduago bakea etorri zen. Arteagatarren etxea, apurka-apurka, gainbeheran joan zen, bere jabe eta jaunek mendeetan zehar, ospea lortzeko nahietan Espainiako gorteari so egiten zietelako, dorretxeari jaramonik egin gabe. Gutxinaka, beraz, erabilera militarra galdu, eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] erdialdetik aurrera, bere dorretxe nagusia nekazal-etxe bihurtu zen. Halere, oraindik besteak baino apur bat garaiagoa zen eta kanpoko horma eta bere lau kubo edo [[almena]]<nowiki/>dun torreoiak ukitu gabe geratu ziren. === Aro Modernoa === === Aro Garaikidea === == Ekonomia == == Demografia == Gautegiz Arteaga nekazal herria izan da beti. Hori dela eta, demografia egonkor pixka bat gorakorra mantendu zuen 1940. urtera arte. Izan ere, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilak]] arteagar demografian eragina izan zuen, 300 bat biztanle galduz (heriotzek, migrazioek zein erbesteratzeek eraginda). Hortik aurrera, etengabeko biztanle galera bat jasan zuen herriak, industrializazio prozesuaren eraginez lehen sektoreak indarra galdu baitzuen (garaiko Gautegiz Arteagako ekonomia sektore nagusiena). Arteagarrek gune industrial handiagoetara egin zuten alde, gehienek hurbileko Gernikara, eta beste batzuek Bilbora zein Eibarrera. Hortaz, 1991. urtean gutxiengo biztanleria izatera iritsi zen (752). Hortik aurrera, zerbitzuetan oinarritutako herri bilakatu da, eta gutxinaka, 3 hamarkadetan, 150 biztanle berreskuratu ditu, egun 900 izateraino.{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Gautegiz-Arteagako biztanleria |altuera=300 |zabalera=650 |1842|622|1877|1313|1887|1260|1897|1392|1900|1367|1910|1418|1920|1418|1930|1515|1940|1279|1950|1268|1960|1107|1970|1011|1981|758|1991|752|2001|843|2011|903|2016|846|2019|854|2022|884|2024|900}} == Politika == [[Fitxategi:Gautegiz Arteaga - Ayuntamiento 3.jpg|thumb|eskuinera|275px|Gautegiz Arteagako udaletxea]] === 2011 eta 2015ko udal hauteskundeak === [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeen]] emaitzen ondorioz Gautegiz-Arteagako [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Juan Felix Naberan izan zen hautatua alkate gisa. 2015ean berrautatua izan zen berriro ere. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2011ko maiatzaren 22 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 4 |botoak1 = 317 |ehunekoa1 = 53,64 |alderdia2 = [[Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 235 |ehunekoa2 = 39,76 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 13 |ehunekoa3 = 2,2 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 1 |ehunekoa4 = 0,17 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2015ko maiatzaren 24|zinegotziak1_a=5|zinegotziak2_a=2|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=352|ehunekoa1_a=64,35|botoak2_a=172|ehunekoa2_a=31,44|botoak3_a=3|ehunekoa3_a=0,55|botoak4_a=0|ehunekoa4_a=0,00}} === 2019 eta 2023ko udal hauteskundeak === 2019an Naberanek berriz ere irabazi zituen hauteskundeak, eta 2023rarte, hiru legegintzaldi bete zituen alkatetzan.[[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko maiatzaren 28ko udal hauteskundeen]] geroztik Gautegiz-Arteagako alkatea [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Euzko Alderdi Jeltzaleko]] Patrik Saitua Betanzos da. {{Udal hauteskunde infotaula |data = 2019ko maiatzaren 26 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1 = 5 |botoak1 = 346 |ehunekoa1 = 62,01 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2 = 2 |botoak2 = 189 |ehunekoa2 = 33,87 |alderdia3 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 11 |ehunekoa3 = 1,97 |alderdia4 = [[Euskadiko Alderdi Popularra|Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = #7cc1ff |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 2 |ehunekoa4 = 0,36 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] |data_a=2023ko maiatzaren 28|zinegotziak1_a=4|zinegotziak2_a=3|zinegotziak3_a=0|zinegotziak4_a=0|botoak1_a=301|ehunekoa1_a=53,08|botoak2_a=235|ehunekoa2_a=41,44|botoak3_a=8|ehunekoa3_a=1,41|botoak4_a=5|ehunekoa4_a=0,88}}[[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2024ko apirilaren 21eko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen]] emaitzak ondorengoak izan ziren: * Euzko Alderdi Jeltzalea: 260 bozka (%46,68) * Euskal Herria Bildu: 248 bozka (%44,52) * Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra: 14 (%2,52) <nowiki>*</nowiki>(Soilik %2-tik gorako bozkak jaso zituzten alderdiak plazaratu dira). == Kultura == === Euskara === Gautegiz-Arteagan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gautegiz-Arteaga - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> Busturialdeko hizkera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Busturialdekoa - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/euskalkiak/mendebalekoa-bizkaiera/tartekoa-m/busturialdekoa/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-09}}</ref> da nagusi, mendebaldeko euskararen aldaera. 2021ko datuen arabera, %81,09-koa zen herriko euskaldunen kopurua. Euskararen kale-erabilera, berriz, %62,27-an kokatzen zen 2016an. [[Fitxategi:729-Udalerri euskaldunak eta Uema.svg|thumb|406x406px|[[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]]<nowiki/>n dauden eta egon litezkeen herriak. (Iturria: [[Berria]])]] Ez da kidea baina [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko]] kidea izateko baldintzak betetzen ditu Gautegiz Arteagak. Izan ere, euskal hiztunen portzentajea ''% 70etik'' gora duten herriak egon daitezke [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] Mankomunitatean. Beheko bideoan Pilartxu Etxabe artegarraren adierazpenak entzun daitezke, tokiko euskaran, garaiko Gautegiz Arteagako herri eskolari buruz eta hezkuntzari buruz hizketan.[[Fitxategi:Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe.webm|thumb|275x275px|Gautegiz-Arteagako Pilartxu Etxabe<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etxabe Zubizarreta, Pilartxu - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/gautegiz-arteaga/hizlariak/pilartxu-etxabe-zubizarreta/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|url=https://ahotsak.eus/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2019-01-04}}</ref> proiekturako)]] ===Herri eskola=== Montorre Herri Ikastetxea izeneko eskola publiko txiki bat dago Arteagan, Mendialdua auzoan kokatzen dena. Haurtzaindegia, Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntza barnebiltzen ditu eskolak. Busturialdeko eskolarik txikiena dugu, egun soilik 30 ikasle inguruk ikasten baitute bertan. 1862. urtean sortu zen "Escuela elemental" izenpean, mutilen eta neskentzako eraikin bana eraiki zelarik.1974tik aurrera, sexu-bereizketari amaiera eman zitzaion eta "mutilen eskola" delakoaren eraikina, gutxinaka, erabilera gabe geratzen joan zen, 1976an zarratu zuten arte. Eraikin hori, Udal Liburutegi edota mediku kontsultategi gisa erabilia izan zen ondorengo urteetan. 2007an, eraikina guztiz eraberritu ostean, zabaldu zen berriz ere. Ordutik, Haur Hezkuntzarako gelak, Liburutegia, Informatika-gela eta psikomotrizitate gela kokatzen dira bertan. Egun, zerbitzu ugari eskaintzen ditu Montorre eskolak, hala nola; Taxi zerbitzua, Jantokia, dohako zaintza zerbitzua, eskola ordutegitik kanpoko klase ezberdinak edota udalaren dirulaguntzak. === Jaiak === Herriko patroia San Polikarpo da, eta Urtarrilaren 26an ospatzen da. Egunean bertan meza-santua, dantza erakuskizuna, trikitixarekin alaitutako herri-hamaiketakoa, eskupilota partidak eta erromeria egoten dira. Alabaina, Arteagako jai nagusiak Antolin Deunaren bezpera egunetan ospatzen dira (abuztuaren amaierako eta irailaren hasierako egunetan). Ekintza askotariko festa-egitaraua izaten dute, ondorengo jai-egunak ospatzen dituztelarik: Gazte Eguna, Tabernazarre Eguna eta Antolin Deuna. Kontzertu, eskupilota partida, kultur-emanaldi, mozorro janzte, tortilla zein paella txapelketa bezalako ekintzek alaitzen dituzte jaiak. San Antolin egunean, irailaren 2an, Antolin Deunaren baselizara igotzen dira herritarrak, fededunek meza entzuten dute, eta ondoren, hamaiketakoa jan eta euskal dantzen girora alaitzen dute eguerdia. Azkenik, biribilketan jaisten dira baselizatik, mendian behera, herriko enparantzara heldu arte. Bestelako auzo-jaiak ere ospatzen dituzte arteagarrek, hala nola; Karmen Birjinaren eguna (uztailaren 16an) Zendokiz auzounean, edota San Lorentzo eguna (abuztuaren 10ean). ===Kultur-eragileak=== * Gazteluzar (sozietate gastronomikoa). * Artie Dantza Taldea (euskal-dantza taldea). * Gartiape Kirol Kluba (kirol-elkartea). * Antoliñape Kultur Elkartea * Artiako Gazte Asanblada * Helduen Elkartea (GAHE) * Montorrealde Guraso Elkartea == Ondasun nabarmenak<ref>[https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-eraikitako-euskal-ondarea/gautegiz-arteaga/consultaOndarea/codmun-48041/desc-gautegiz-arteaga/desceu-gautegiz-arteaga/tipoinv-1&locale=EU "Gautegiz Arteaga", Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema].</ref><ref>[http://www.gautegizarteaga.com/es-ES/Ayuntamiento/Urbanismo/avance_2018_Planos/20_1717-PGOU_GAUTEGIZ%20ARTEAGA_AVANCE_AP10_PATRIMONIO_2018_08.pdf 2018ko PGOU, Gautegiz Arteagako Udala]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> == === Gaztelua === {{sakontzeko|Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua}} [[Fitxategi:Arteaga_Tower_small.jpg|thumb|275px|[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorretxea]]]] Gautegiz-Arteagako eraikinik garrantzitsuena "[[Eugenia de Montijo enperatrizaren gaztelua|Arteagako dorrea]]" edo gaztelua da. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] dorretxe baten hondarren gainean berreraiki zen, [[Eugenia de Montijo|Eugenia Montijokoaren]] aginduz, [[Napoleon III.a]] bere senarraren garaian. Gaur egun, jatetxe eta hotela da. 2001etik, Eusko Jaurlaritzak, Sailkatutako Kultura Ondasun gisa aitortzen du. === Urdaibai Bird Center === Oruetako auzoan, Mundakako Itsasdarraren paduraren bihotzean [[Urdaibai Bird Center]] dago, Europa mailako erreferentziazko ikerketa zentro eta museo ornitologikoa. "Naturaren museo bizi" handi bat da, jendeari irekita dagoena, hegaztien eta hauen migrazioen ikerketara eta ezaguera barreiatzera bideratuta dagoena. Ikerketarako eta zientzia dibulgaziorako den behatoki honek 2012. urtean ireki zituen ateak. Kontzientziazio eta dibulgazio lanak bisitetan egiten dira eta bertan bisitariek dibulgatzaileen esanak entzuteko aukera ez ezik, hegaztiak paduretan eta hezegunetan zuzenean behatzeko aukera dute. [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteak]] kudeatzen du === Ondare erlijiosoa === * Andra Mariaren Zeruratzearen eliza (Eleizalde auzounean) * Done Laurendi edo San Lorentzo baseliza ([[Isla Bekoa]] auzoan) * San Antolin baseliza ([[Muruetagane|Muruetagana]] auzoan) * San Roke baseliza ([[Ozollo]] auzoan) * Karmen Ama Birjina baseliza (Zendokiz auzounean) * San Bartolome baseliza ([[Isla Goikoa]] auzoan) * Santa Kurutz baseliza (Aldamiz auzoan; egun desagertua, 1950. hamarkadan eraitsia) === Ondare zibila === * Bekoetxe, Jaunsolo, Ojangoiti, Argiñene (eraitsia), Goikoetxe, Musetabe, Bidasolo, Mendotza, Naberan eta [[Ozolloaurrekoa]] baserriak. * Barrenerrota, Oiangoiti (erortzear), Ikoakone Olaldea (desagertua) eta Oleta burdinolak. * [[Koba Errota]] marea-errota, Ozollo-errota eta Portu-errota izenez ere ezaguna. * Andrabideko harrobiak. == Zerbitzuak == * Aretxederreta Kultur Etxea eta Sabin Muniategi Udal Liburutegia (Herriko Enparantza). * Udal pilotalekua eta gimnasioa (Herriko Plaza) * Mediku kontsultategia (Zelaieta auzoa, 81). * Orrazi ileapaindegia (Herriko Plaza, 4 behea). * M.Uribe Farmazia (Zelaieta auzoa, 40 behea). * Egala Taberna (Herriko Enparantza, 4). * Artea Herriko Taberna (Herriko Enparantza, 1). === Garraioa === Bizkaibus zerbitzuaren bi autobus-linea pasatzen dira arteagatik: Bilbo-Lekeitio (3513) eta Gernika-Ibarrangelu (3526). Lehenengoak, 2 orduko maiztasuna du urte osoan zehar. Bigarrenak, berriz, 3 orduko maiztasuna. Hala ere, azken linea honek udako hilabeteetan (ekaina, uztaila, abuztua eta iraila) maiztasuna areagotzen du; egunero, norabide bietaruntz, ordu erdiroko zerbitzua izanik. Bilbo-Lekeitio autobus lineak Arteagan dituen geltokiak hauek dira: * Errekalde ([[Orueta (Gautegiz-Arteaga)|Orueta]] auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Muruetagane * Basetxeta Gernika-Ibarrangelu lineak Arteagan dituen autobus-geltokiak hauek dira: * Errekalde (Orueta auzoan) * Herriko Enparantza (Zelaieta auzoan) * Zelaieta (Elexalde eta Mendialdua auzoetatik hurbil) * Agirreta * Isla Bekoa * Isla Goikoa * Ozamiz * Kanala (Elexalde) * Kanala (Jatetxearen alboan) == Argazki galeria == <gallery mode="packed" heights="165"> Irudi:Gautegiz Arteaga - Iglesia de Santa María 01.jpg|Andra Mariaren Zeruratzearen eliza. Irudi:Biblioteca Municipal Sabin Muniategi.jpg|Sabin Muniategi Udal Liburutegia. Irudi:Urdaibai Bird Center 01 edificio.jpg|[[Urdaibai Bird Center]]. Irudi:Cantera abandonada en Gauteguiz Arteaga.jpg|Andrabideko harrobiak. </gallery> == Arteagar ospetsuak == * [[Federiko Murueta|Federiko Murueta-Goiena]] ([[1860]]-[[1940]]), [[mediku]] eta [[Valladolideko Unibertsitatea|Valladolideko Unibertsitateko]] dekanoa. * [[Angel Zabala|Aingeru Zabala Ozamiz ''Kondaño'']] ([[1866]]-[[1940]]), EAJ-ko politikaria. * Serafin Albizuri Ozamiz ([[1969]] - [[1931]]), [[abade]]-[[Monje|lekaide]] euskaltzale eta abertzalea. * [[Sabin Muniategi|Sabin Muniategi Astorkia]] ([[1912]]-[[1990]]), euskal idazlea. * [[Josu Naberan|Josu Naberan Naberan]] ([[1941]]), euskarazko saiakeragile eta itzultzailea. * [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] ([[1967]]), [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]]-ko politikaria. * [[Olatz Arrizabalaga]] ([[1997]]) pilotaria. * [[Amaia Aberasturi|Amaia Aberasturi Franco]] ([[1997]]), aktorea. * [[Damaris Egurrola|Damaris Egurrola Wienke]] ([[1999]]), futbolaria. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Bizkaiko udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == {{Atari|Bizkaia|Bizkaia}} * [https://web.archive.org/web/20111006165446/http://www.gautegizarteaga.com/ Gautegiz Arteagako Udalaren webgunea.] {{autoritate kontrola}} {{Busturialdeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Gautegiz Arteaga]] f5vuxgx6dpiewv57g81nmxluj5v00kf 0 6938 9984103 9826244 2024-11-28T16:43:18Z Aihotz 15251 /* Muskiztar ezagunak */Esteban Hernandorena zerrendan gehitzea 9984103 wikitext text/x-wiki {{beste erabilpenak|Bizkaiko udalerriari|Nafarroako herria|Muskitz}} {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Muskiz | bandera = Muskizko_udal_ikurrina.svg | armarria = Escudo de Muskiz.svg | nongo = Muskizgo | ofiziala = Muskiz | eskualdea = [[Meatzaldea]] | postakodea =48550 | irudia = Somorrostro desde El Campillo.jpg | irudiaren testua = Herria [[Gallarta]]tik ikusia. | kokapena = Bizkaia municipalities Muskiz.PNG | koordenatuak = {{koord|43|19|24|N|3|7|18|W|region:EH-GI_type:city(6839)|display=inline,title}} | garaiera = | azalera = 22 | biztanleria = | bizt_urtea = | dentsitatea = | distantzia = 26 | euskaldunen ehunekoa = 15,45 | sorrera = | herritarra = muskiztar | alkatea = Eduardo Briones Lertxundi (PSE-EE/PSOE) | webgunea = http://www.muskiz.org | oharrak = }} '''Muskiz''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] ipar-mendebaldeko [[udalerri]] bat da. Administratiboki, [[Bilboaldea]] eskualdekoa da, zehatzago [[Meatzaldea|Meatzaldekoa]]; hala ere, [[historia|historikoki]], [[Enkarterri]]koa izan da. {{Bizkaiko udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean {{formatnum:{{Bizkaiko udalerrien biztanleria|Muskiz}}}} biztanle zituen. == Geografia == [[Fitxategi:Muskizko kosta.jpg|thumb|300px| Muskizko kostaldea.]] Udalerria [[Bizkaia|Bizkaiko]] kostaldeko mendebaldeko muturrean dago. Iparraldean [[Bizkaiko golkoa]]; hegoaldean [[Galdames]]; ekialdean [[Abanto|Abanto-Zierbena]] eta [[Zierbena]] eta mendebaldean [[Kantabria]]ko [[Castro Urdiales|Urdialaitz]] ditu mugakideak. [[Barbadun]] [[ibai]]ak udalerria zeharkatzen du. Honek [[Bizkaiko golkoa]]n du ahoa, zehazki [[Zierbena]]rekin erdibanatua duen [[La Arena]] [[hondartza]]n. Muskizko [[mendi]]rik altuena hegoaldean dagoen [[Mello]] (626 [[m]].) da. Beste [[mendi]] nagusiak [[Corbera haitza]], (361 [[m]].), [[Carrascal (Muskiz)|Carrascal]] (269 [[m]].), [[Ramos (Muskiz)|Ramos]] (229 [[m]].) eta [[Janeo]] tontorrak (203 [[m]].) dira. === Auzoak === [[Fitxategi:Panorama-la-arena.jpg|eskuinera|400px|thumb|Muskizko hondartzaren ikuspegi panoramikoa.]] Hona hemen Muskizko auzoak:<ref>[https://web.archive.org/web/20160303203152/http://www.muskiz.com/biblioteca/Documentos/MUSKIZ_ENTIDADES.pdf Carlos Glariaren ikerketa]</ref><ref>[http://www.euskaltzaindia.net/eoda/bilatu.asp?nonkodea=2.4.02.03&hizkuntza=eu Euskaltzaindiaren onomastika]</ref> * [[El Cerro (Muskiz)|El Cerro]] * [[Cobaron]] * [[El Haya (Muskiz)|El Haya]] * [[Oiankas]] * [[El Pobal]] * [[Rigada]] * [[La Caseria]] * [[Memerea]] * [[Pobeña]] * [[San Juan Muskiz]], herriaren erdigunea. * [[San Julian (Muskiz)|San Julian]] * [[Muñatoizko San Martin]] * [[Santelices]] == Historia == === Antzinaroa === [[Antzinaroa]]n [[autrigoi]]ak bizi ziren eskualdean. Hala ere, [[arkeologia]] da gure bide bakarra Muskiz kokatzen den harana nolakoa zen ikertzeko. Horretarako [[Ramos (Muskiz)|Ramos haitzean]] ikerketutako aztarnak baino ez daude<ref>[https://web.archive.org/web/20210625121047/http://www.muskiz.com/biblioteca/Documentos/cuevas.htm Ikerketa arkeologikoa]</ref> [[I. mendea]]n [[Plinio Zaharra]]k ''Naturalis Historia'' bere liburuan adierazi zuen [[Kantabria]]ko itsas parteak hainbeste burdina zuen, non burdinazkoa zen mendi malkartsu eta garaia bazegoen. Adituen ustez, horrek esan nahi zuen [[Antzinako Erroma|erromatarrek]] gertuko [[Trianoko mendiak|Trianon]] meategiak zituztela. Hala ere, [[Flaviobriga]] ondoan izanda ere ez da [[Antzinako Erroma|erromatar]] aztarnarik aurkitu Muskizen. === Erdi Aroa === [[IX. mendea|IX. mendera]] arte ez dago Muskizi buruzko testurik. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a Asturiaskoaren]] kronikan, [[880]]. urte ingurukoa, esaten da [[Alfontso I.a Asturiaskoa]]k [[Karrantza]] eta [[Sopuerta]] birpopulatu zituela. [[Somorrostro Harana]] aipatzen duen lehendabiziko dokumentua [[1068]]. urtekoa da. [[Kristautasun]]a hedatu ahala, elementu berri bat agertu zen: elizak. Eskualdeko antzinakoenak [[Pobeña]]ko Andra Mari eta [[Cardeo]]koa dira. [[XIII. mendea]]n [[Diego II.a Lopez Harokoa|Haroko Diego Lopez II.ak]], [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko Jaunak]], [[1212]]an Antso Ortiz Marrokin Montehermosokoari [[Somorrostro Haran]]ean zenbait eliza (tartean [[San Julian (Muskiz)|San Juliangoa]]) eta [[Barbadun]] ibaitik [[itsaso]]ratzen zen [[mea]] guztia zergapetzeko eskubidea eman zion. Hala, [[Erdi Aroa]]n, [[San Julian (Muskiz)|San Juliango]] [[parrokia (erlijioa)|parrokiaren]] ondoan kontzejua sortu zen. Hori [[Enkarterri]]ko [[Somorrostro Harana]]ren zati bat zen. [[Somorrostro Harana]] bitan banatuta zegoen: alde batetik, [[Somorrostro Haraneko Hiru Kontzejuak|Hiru Kontzejuak]], eta bestetik, [[Somorrostro Haraneko Lau Kontzejuak|Lau Kontzejuak]]. Muskiz, [[Somorrostro Haraneko Lau Kontzejuak|Lau Kontzejuetako]] bat zen [[Zierbena]]ko San Roman, [[Abanto]]ko Santa Juliana (edo Susoko Abanto) eta [[Abanto]]ko San Pedro (edo Yusoko Abanto) kontzejuekin batera. Eskualdeak [[Ahaide nagusiak|banderizoen]] arteko gudetan parte hartu zuen, Muskiz hiriburutzat zuen Salazar leinua [[1256]] inguruan agertu zen, bertako Muñatoizekin senidetu zenean. Muskizko banderizorik famatuena [[XV. mendea|XV. mendeko]] [[Lope Gartzea Salazar]] izan zen, ''[[Istoria de las bienandanças e fortunas]]'' liburua idatzi zuena. Hark [[Muñatoizko San Martin|San Martin]] auzoko bere dorretxetik eskualdea kontrolpean zuen. Salazartarrak ez ezik, ahaide nagusietan bazegoen besterik, [[Ahaide nagusiak|banderizoak]] ere baziren Saltzedokoak, Marrokinekoak, [[Putxeta]]koak, [[Santelices]]ekoak eta [[Bañales]]ekoak. Guztira, 17 dorretxe zituen Muskizek. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea]] industriaren mendea izan zen Muskizen. Indar hidraulikoak eta gabiak [[burdingintza|siderurgia]] izugarri aurreratu zuten, muskiztar askok [[ontzigintza]]n eta [[itsas]] arloko jardueretan lan egin zuten: itsasgizonak, pilotuak eta beste. Mende hartan San Nikolas kofradia sortu zen. [[XVII. mendea]]n, [[burdingintza|siderurgiak]] herriko jauntxoak aberastu zituen. Kontzejuko aberatsena Simon de la Quadra izan zen, [[El Pobal Burdinola|El Pobalren]] eta Bilotxiko burdinolen jabea. Hala, botere-zentroa Muñatoizetik [[San Juan Muskiz|San Juanera]] aldatu zen. Kontzejua bost koadrilatan banatuta zegoen: ([[Rigada]], [[El Valle (Muskiz)|El Valle]], [[Memerea]], [[San Julian (Muskiz)|San Julian]] eta [[Pobeña]]), eta gobernua Cruceron ezarri zen. [[XVIII. mendea]] burokraziaren arrakastarena izan zen Muskizen. [[Sebastian de la Quadra Llarena]] [[Filipe V.a Espainiakoa|Felipe V.aren]] ministro bihurtu ([[1736]]-[[1746]]) eta Villariasko markes izendatu zuten. [[Burdina]]ren salmentarekiko bere jarrerak [[Enkarterri]] eta [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko Jaurerria]] aurrez aurre jarri zituen. === Aro Garaikidea === [[Fitxategi:Panorama de las Batallas de Somorrostro.jpg|thumb|Somorrostroko guduen ikuspegia 1874ko martxoaren 25, 26 eta 27an. Eskuinean [[Montaño]] mendia ageri da. Ezkerrean Janeo mendia.]] [[XIX. mendea]]n gertaera bik Muskizko historia aldatu zuten: [[karlistaldiak|karlistaldiek]] eta [[meatzaritza]]ren hazkundeak. [[Lehen karlistaldia]]rekin antzinako [[Somorrostro Harana]]ren egitura bukatu zen; [[1841]]ean, [[San Julian (Muskiz)|Muskizko San Julian]] udala eratu zen eta antzinako kontzejua baztertu. [[Hirugarren karlistaldia]]n, Muskizen hiru guda izan ziren (ikus [[Somorrostroko gudua]]k). Izan ere, herria ezinbestekoa zen [[Bilbo]] kontrolatzeko. Herria neke eta estura handian ibili zen garai hartan, adibidez, [[San Juan Muskiz]] bonbardatu zenean. Somorrostro Proklamak ([[1876]]ko [[martxoaren 13]]a), [[Espainia]]ren batasuna aldarrikatu zuen, [[Hego Euskal Herriko foruak]] baztertuta. Era berean, [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] erdiaren ingurura arte, [[meatzaritza|meategien]] jabetza herriarena bazen ere, [[foru]]-abolizioak hori aldatu egin zuen. Gainera, mende hartan, teknologiak ikaragarri aurreratu zuen. [[1859]]an lehendabiziko [[meatzaritza|meategia]] sortu zen eta [[1868]]tik aurrera lau gehiago. Atzerritarrak ere etorri ziren [[burdina]] ustiatzera (Alfred Edwards, ''Triano Iron Ore'', Mac Lennan, eta abar). Hazkunde horrek [[immigrazio]]a ekarri zuen Muskizera, eta berarekin batera, ideologia berriak ([[sozialismo]]a, [[komunismo]]a...). === XX. mendea === [[Fitxategi:Petroleo birfindegia eta Muskiz.JPG|thumb|[[Petronor]]ren [[Muskizko findegia]]ren airetiko ikuspegia.]] [[XIX. mendea]]n hasitako bidea sakondu zen [[XX. mendea|XX. mendeko]] hasieran. Muskiz [[Enkarterri]]ko beste herriak bezala, eta ideologia berriek bultzatuta, [[Enkarterri]]ko Autonomia estatuaren proposamen batzarrean egon zen. Beste alde batetik, [[abertzaletasun]]a ere hedatu zen udalerrian. [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra Zibilean]], herria [[Bilbo]]ren pentzutan egon zen berriz ere. [[Eusko Jaurlaritza|Euzko Jaurlaritzak]] herrian aireportu bat eraiki zuen [[Bilbo]] defendatzeko. Hori zela eta, [[faxismo|faxistek]] askotan bonbardatu zuen herria. [[Frankismo]]ak industrializazio berria ekarri zuen Muskizera, [[mea]]k agortu ahala. [[Petronor]] eta CAMPSA konpainia kimikoek, besteak beste, [[Barbadun]] ibaiaren arroa betiko aldatu zuten. Industria horiek bertan diraute [[XXI. mendea]]n ere. == Demografia == {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Muskizko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 2663 | 1910 | 4069 | 1920 | 4239 | 1930 | 4345 | 1940 | 4060 | 1950 | 4077 | 1960 | 4733 | 1970 | 6011 | 1981 | 6054 | 1991 | 6358 | 2001 | 6558 | 2011 | 7449 | 2019 | 7507 | }} == Politika eta administrazioa == [[Fitxategi:Muskiz - Ayuntamiento.jpg|thumb|eskuinera|250px|Muskizko udaletxea]] [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetan]] [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdia izan zen zinegotzi gehien eskuratu zituena, bost hain zuzen. Ezker abertzaleko Biltzen plataformak hiru zinegotzi eskuratu zituen, PSE-EEk eta EAk bina zinegotzi eta Por Muskiz Bai herri plataformak bat. Emaitza horiekin, EAJko Borja Liaño hautatu zuten alkate. [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]] EAJk zinegotzi bat gehiago eskuratu zuen, ezker abertzaleak hiru zinegotziak mantendu zituen, PSE-EEK bere biak eta Por Muskiz Bai plataformak bat gehiago eskuratu zuen. Eusko Alkartasuna [[Euskal Herria Bildu]] koalizioan aurkeztu zen. Borja Liañok errepikatu egin zuen alkate gisa. 2019ko udal hauteskundeetan EAJk 5 zinegotzi eskuratu zituen, bat galduz. PSE-EEk 4 lortu zituen, aurreko kopurua bikoiztuz, [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k hiru zinegotziak mantendu zituen, Elkarrekin Podemosek 1 lortu zuen bitartean. EAJko Borja Liaño hautatu zuten alkate EAJ eta PSE-EEren botoekin. Por Muskiz Bai herri plataforma oraingoan ez zen aurkeztu, bertako zerrenda-burua izan zenak, PSE-EEko zerrendan bigarren postuan aurkeztu zelarik. === 2019ko udal hauteskundeak === {{Udal hauteskunde infotaula |data_b = 2019ko maiatzaren 26a |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ-PNV) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1_b = 5 |botoak1_b = 1.629 |ehunekoa1_b = 38,10 |zinegotziak1 = 6 |botoak1 = 1.859 |ehunekoa1 = 45,97 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 1.473 |ehunekoa1_a = 34,75 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH BILDU) (2015) / Biltzen (2011)* |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2_b = 3 |botoak2_b = 871 |ehunekoa2_b = 20,37 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 847 |ehunekoa2 = 20,94 |zinegotziak2_a = 3 |botoak2_a = 782 |ehunekoa2_a = 18,45 |alderdia3 = [[Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3_b = 4 |botoak3_b = 1.374 |ehunekoa3_b = 32,13 |zinegotziak3 = 2 |botoak3 = 708 |ehunekoa3 = 17,51 |zinegotziak3_a = 2 |botoak3_a = 707 |ehunekoa3_a = 16,68 |alderdia4 = Por Muskiz Bai |kolorea4 = #999 |zinegotziak4_b = |botoak4_b = |ehunekoa4_b = |zinegotziak4 = 2 |botoak4 = 561 |ehunekoa4 = 13,87 |zinegotziak4_a = 1 |botoak4_a = 483 |ehunekoa4_a = 11,39 |alderdia6 = [[Eusko Alkartasuna]]* |kolorea6 = #CCFC66 |zinegotziak6_b = |botoak6_b = |ehunekoa6_b = |zinegotziak6 = |botoak6 = |ehunekoa6 = |zinegotziak6_a = 2 |botoak6_a = 604 |ehunekoa6_a = 14,25 |alderdia7 = [[Elkarrekin Podemos]]* |zinegotziak7_b = 1 |botoak7_b = 338 |ehunekoa7_b = 7,90 |zinegotziak7 = |botoak7 = |ehunekoa7 = |zinegotziak7_a = |botoak7_a = |ehunekoa7_a = |alderdia8 = [[Alderdi Popularra (PP)]]* |zinegotziak8_b = 0 |botoak8_b = 64 |ehunekoa8_b = 1,50 |zinegotziak8 = 0 |botoak8 = 69 |ehunekoa8 = 1,71 |zinegotziak8_a = 0 |botoak8_a = 109 |ehunekoa8_a = 2,57 |informazioa = * 2011n ezker abertzalea Biltzen herri plataforma gisa aurkeztu zen<br/>** 2015ean [[Euskal Herria Bildu]] koalizioan aurkeztu zen. |iturria = [http://www.euskadi.net/elecinf/2015/elecciones-municipales-juntas-generales/resultados/municipales/resultados_e.htm 2015eko eta 2011ko udal hauteskundeen behin-behineko emaitzak euskadi.eus webgunean] }} === 2023ko udal hauteskundeak === Errolda: 5.941 Abstentzioa: 1.817, %30,58koa Parte-hartzea: 4.124, %69,42koa. Baliogabeak: 59, %1,43a. Zuriak: 64, %1,55a. PSE-EE/PSOE: 1.604, %39,46a. 6 Zinegotzi. EAJ-PNV: 1.408, %34,64a. 5 Zinegotzi. EH BILDU: 802, %19,73a. 2 Zinegotzi. ELK POD-EzAn-IU-ALIANZA VERDE: 145, %3,57a. Ez zuen zinegotzirik lortu. PP: 42, %1,03a. Ez zuen zinegotzirik lortu. Bitxikeria aipagarria: PSE-EE/PSOE-k boto bat gutxiago edo EH Bilduk boto bat gehiago lortu izan balute, PSE-EE/PSOE-k zinegotzi bat gutxiago eta EH Bilduk zinegotzi bat gehiago izango zuketen. Iturria: https://apli.bizkaia.eus/apps/seguru/el23/eu/udalekoak/emaitzak/udalerri-guztiak/071 == Azpiegiturak == === Garraioak === ==== Errepideak ==== * [[AP-8|{{Espainiako errepidea|mota=autobidea|id=A-8}}]][[E-70|<font style="background-color:#009933;color:#ffffff"> '''&nbsp;E-70&nbsp;'''</font>]]: [[AP-8|Kantauriko Autobidea]] * [[N-634|{{Espainiako errepidea|mota=nazionala|id=N-634}}]]: [[Irun]] - [[Santiago de Compostela|Santiago Compostelakoa]] ==== Trena ==== [[Fitxategi:Muskiz_-_Estación_de_Adif.jpg|thumb|eskuinera|220px|[[Muskizko geltokia]].]] [[Bilboko Renfe Aldiriak|Bilboko Renfe Aldirien]] [[C-2 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-2 lineak]] geltoki bakarra du herrian: * [[Muskizko geltokia]], linearen geltoki-buru dena. Astelehenetik ostiralera 20 minutuko maiztasunaz ibiltzen da trena ordu gorietan, eta 30 minutukoaz egunaren gainontzeko orduetan. Larunbat eta igandeetan maiztasuna 30 minutukoa da. Horrez gain, ostiral eta larunbat gauetan ''gau jaia'' gaueko zerbitzuak eskaintzen dira. ==== Autobusa ==== [[Bizkaibus]] hiri-arteko zerbitzuko hurrengo lineak udalerria zeharkatzen dute: {{Bizkaibus A2336}} * A3321 [[Portugalete]] - Muskiz {{Bizkaibus A3323}} * A3334 [[Santurtzi]] - [[Balmaseda]] * A3335 [[Sestao]] - Muskiz * A3336 [[Bilbo]] - Muskiz ([[Ortuella]]tik) * A3337 [[Bilbo]] - Muskiz ([[N-634|<span style = "padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#cc0000; font-weight:bold;">N-634</span>]] errepidetik) * A3338 Muskiz - [[Barakaldo]] - [[Areeta]] '''[[Encartaciones S.A.]]''' * A3345 Bilbo - [[Castro Urdiales|Urdialaitz]] ([[N-634|<span style = "padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#cc0000; font-weight:bold;">N-634</span>]] errepidetik) == Kultura == [[Fitxategi:Muskiz - Meatzari Aretoa.jpg|eskuinera|thumb||Meatzari Aretoa kulturgunea. Muskizko zinema eta antzokia da.]] [[Fitxategi:Muskiz - Escultura 02.jpg|thumb|eskuinera|Meatzari Aretoaren alboan dagoen [[Harri zulaketa|harri zulatzaile]] edo barrenatzaileen omenezko eskultura, Muskizen emandako meatze-jarduera gogoratzen duena.]] === Kirolak === Gaur egun, Muskizen kirol elkarte asko daude, tartean: * [[Futbol]]a: [[J.D. Somorrostro]], [[El Malecon (Muskiz)|El Malecon]] futbol-zelaian jokatzen duena. * [[Eskubaloi]]a: [[Muskizko Eskubaloi Kluba]]. * [[Bola joko|Bola-jokoa]]: [[Muskizko pasabolo elkartea]], pasabolo eran jokatzen duena. * [[Mendi]]a: [[Mello Mendi Taldea]] === Jaiak === Herriko zaindaria: [[San Juan Bataiatzailea]] ([[ekainaren 24]]). Herriko jai egun ofiziala. Auzoetan: * [[San Julian (Muskiz)|San Julian]]: [[urtarril]]eko lehenengo asteburua. * [[San Juan Muskiz]]: Inauteriak. * [[Cobaron|Kobaron]]: [[Maiatzaren 1]]. * La Glorieta (edo Poligonoa): Uztaileko lehen asteburuan. * [[Rigada]]: Ama Birjina eta San Roke ([[Abuzturen 15]]-[[Abuzturen 17|17]]) * [[Pobeña]]: Soroskundeko Ama ([[Irailaren 8]]) * Abere eta Ortuari Azoka: Iraileko hirugarren igandean. * [[Pobeña]]: ''El Socorrillo'' ([[urri]]aren lehenengo [[igande]]a) == Ondasun nabarmenak == * [[Muñatoizko San Martin gaztelua|Muñatonesko San Martin gaztelua]] ([[XIII. mendea]]) * [[Soroskundeko Amaren baseliza]] * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Muskiz)|San Joan Bataiatzailearen parrokia]] ([[XVIII. mendea]]) * [[San Julian eliza (Muskiz)|San Julian parrokia]] ([[XVI. mendea]]) * [[El Pobaleko burdinola]] ([[XIII. mendea|XIII.]]-[[XIV. mendea]]) * [[Kobarongo zamatokia]], [[2008]]an [[enbata|galerna]] batek suntsitua. * [[El Pobaleko zubi erromanikoa]] ([[XIII. mendea]]) * [[Memerea dorretxea]] * [[Montaño dorretxea]] * [[Santelices dorretxea]] <gallery mode="packed" heights="165"> Irudi:Muskiz_San_Martin_de_Muñatones.jpg|[[Muñatoizko San Martin gaztelua]]. Irudi:048 Muñatones jauregia.jpg|[[Salazartarren jauregia (Muskiz)|[[Salazartarren jauregia (Muskiz)|Muñatoiz-Salazar jauregia]]. Irudi:Muskiz - Barrio de San Juan, Iglesia de San Julián 7.jpg|[[San Julian eliza (Muskiz)|San Julian parrokia]]. Irudi:Pobeña,_Muskiz_-_Nuestra_Señora_del_Socorro_baseliza_4.jpg|[[Soroskundeko Amaren baseliza]], [[Pobeña]]n. Irudi:Pobeña 1.jpg|La Bodega etxea, Pobeñan. Irudi:Pobeña - Cargadero del Castillo (Mac Lennan) 2.jpg|[[Kobarongo zamatokia]] (2008an suntsitua). Irudi:Pobaleko burdinola, Barbadun ibaiaren bazterrean.jpeg|[[El Pobaleko burdinola]]. Irudi:Muskiz - Santelizeseko Dorrea I 001.jpg|[[Santelices dorretxea]] </gallery> == Muskiztar ezagunak == * [[Lope Gartzea Salazar]] ([[1400]]-[[1476]]), [[Leinu gerrak|bandokidea]] eta historialaria. * [[Andres Salazar]] ([[XVI. mendea]]), elizgizona. * [[Juan Lopez de la Quadra]] ([[XVI. mendea]]), [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a Espainiakoaren]] alaben maisua. * [[Nicolas de la Quadra|Nicolas de la Cuadra]] ([[XVIII. mendea]]), jurista. * [[Sebastian de la Quadra|Sebastián de la Quadra]] ([[XVIII. mendea]]), [[Felipe V.a Espainiakoa]]ren ministroa. * [[Sebastian Llano|Sebastian Llano de la Quadra]] ([[XVIII. mendea]]), enbaxadorea. * [[Jose Agustin Llano|Jose Agustin Llano de la Quadra]] ([[XVIII. mendea]]), [[Karlos IV.a Espainiakoa]]ren ministroa. * [[Jose Antonio Ybarra]] ([[1774]]-[[1849]]), merkatari, enpresaburu eta industrialaria. * [[Esteban Hernandorena|Esteban Hernandorena Zubiaga]] ([[1905]]-[[1965]]), itsagizon komunista. * [[Trifon Etxebarria]] ([[1912]]-[[1998]]), politikari eta kazetari abertzalea. * [[Primi Abad|Primitivo Abad Gorostiza]] ([[1912]]-[[2005]]), [[eusko abertzaletasun]]eko militante historikoa. * [[Rubén Ruiz Ibarruri|Ruben Ruiz Ibarruri]] ([[1920]]-[[1942]]), [[Armada Gorria|Armada Gorriko]] tenientea. [[Dolores Ibarruri|Dolores Ibarruri ''Pasionariaren'']] semea. * [[Jose Ramon Campos|Jose Ramon Campos Martin]] ([[1944]]), margolaria. * [[Miguel González San Martín|Miguel Gonzalez San Martin]] ([[1953]]), idazlea. [[2002]]ko [[Euskadi Literatura Sariak|Euskadi Literatura Saria]] eman zioten. * [[Ismael Urtubi]] ([[1961]]), futbolaria, [[Athletic]]en jokatua. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}} * [https://web.archive.org/web/20110202120746/http://www.muskiz.org/ Muskizko Udalaren webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20111124190048/http://www.bizkaia.net/Kultura/Museos/elpobal/index.asp?Tem_Codigo=3022&Idioma=EU El Pobaleko burdinola] * [http://maps.google.es/maps?f=q&hl=es&q=Muskiz&ie=UTF8&z=13&ll=43.323055,-3.115482&spn=0.085045,0.215607&t=k&om=1 Muskiz Google Mapetan] * [http://www.muskiz-liburutegia.org/muskizdigital.html Muskizko Liburutegiak bildutako Muskizi buruzko dokumentuak] {{autoritate kontrola}} {{Muskizko auzo aurkibidea}} {{Bilboaldeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Muskiz]] q94mr36vx0l8ylqhbgt3pxwnwjdi4ca 9984296 9984103 2024-11-28T18:42:58Z Aihotz 15251 /* Muskiztar ezagunak */ 9984296 wikitext text/x-wiki {{beste erabilpenak|Bizkaiko udalerriari|Nafarroako herria|Muskitz}} {{Bizkaiko udalerri infotaula | izena = Muskiz | bandera = Muskizko_udal_ikurrina.svg | armarria = Escudo de Muskiz.svg | nongo = Muskizgo | ofiziala = Muskiz | eskualdea = [[Meatzaldea]] | postakodea =48550 | irudia = Somorrostro desde El Campillo.jpg | irudiaren testua = Herria [[Gallarta]]tik ikusia. | kokapena = Bizkaia municipalities Muskiz.PNG | koordenatuak = {{koord|43|19|24|N|3|7|18|W|region:EH-GI_type:city(6839)|display=inline,title}} | garaiera = | azalera = 22 | biztanleria = | bizt_urtea = | dentsitatea = | distantzia = 26 | euskaldunen ehunekoa = 15,45 | sorrera = | herritarra = muskiztar | alkatea = Eduardo Briones Lertxundi (PSE-EE/PSOE) | webgunea = http://www.muskiz.org | oharrak = }} '''Muskiz''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] ipar-mendebaldeko [[udalerri]] bat da. Administratiboki, [[Bilboaldea]] eskualdekoa da, zehatzago [[Meatzaldea|Meatzaldekoa]]; hala ere, [[historia|historikoki]], [[Enkarterri]]koa izan da. {{Bizkaiko udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean {{formatnum:{{Bizkaiko udalerrien biztanleria|Muskiz}}}} biztanle zituen. == Geografia == [[Fitxategi:Muskizko kosta.jpg|thumb|300px| Muskizko kostaldea.]] Udalerria [[Bizkaia|Bizkaiko]] kostaldeko mendebaldeko muturrean dago. Iparraldean [[Bizkaiko golkoa]]; hegoaldean [[Galdames]]; ekialdean [[Abanto|Abanto-Zierbena]] eta [[Zierbena]] eta mendebaldean [[Kantabria]]ko [[Castro Urdiales|Urdialaitz]] ditu mugakideak. [[Barbadun]] [[ibai]]ak udalerria zeharkatzen du. Honek [[Bizkaiko golkoa]]n du ahoa, zehazki [[Zierbena]]rekin erdibanatua duen [[La Arena]] [[hondartza]]n. Muskizko [[mendi]]rik altuena hegoaldean dagoen [[Mello]] (626 [[m]].) da. Beste [[mendi]] nagusiak [[Corbera haitza]], (361 [[m]].), [[Carrascal (Muskiz)|Carrascal]] (269 [[m]].), [[Ramos (Muskiz)|Ramos]] (229 [[m]].) eta [[Janeo]] tontorrak (203 [[m]].) dira. === Auzoak === [[Fitxategi:Panorama-la-arena.jpg|eskuinera|400px|thumb|Muskizko hondartzaren ikuspegi panoramikoa.]] Hona hemen Muskizko auzoak:<ref>[https://web.archive.org/web/20160303203152/http://www.muskiz.com/biblioteca/Documentos/MUSKIZ_ENTIDADES.pdf Carlos Glariaren ikerketa]</ref><ref>[http://www.euskaltzaindia.net/eoda/bilatu.asp?nonkodea=2.4.02.03&hizkuntza=eu Euskaltzaindiaren onomastika]</ref> * [[El Cerro (Muskiz)|El Cerro]] * [[Cobaron]] * [[El Haya (Muskiz)|El Haya]] * [[Oiankas]] * [[El Pobal]] * [[Rigada]] * [[La Caseria]] * [[Memerea]] * [[Pobeña]] * [[San Juan Muskiz]], herriaren erdigunea. * [[San Julian (Muskiz)|San Julian]] * [[Muñatoizko San Martin]] * [[Santelices]] == Historia == === Antzinaroa === [[Antzinaroa]]n [[autrigoi]]ak bizi ziren eskualdean. Hala ere, [[arkeologia]] da gure bide bakarra Muskiz kokatzen den harana nolakoa zen ikertzeko. Horretarako [[Ramos (Muskiz)|Ramos haitzean]] ikerketutako aztarnak baino ez daude<ref>[https://web.archive.org/web/20210625121047/http://www.muskiz.com/biblioteca/Documentos/cuevas.htm Ikerketa arkeologikoa]</ref> [[I. mendea]]n [[Plinio Zaharra]]k ''Naturalis Historia'' bere liburuan adierazi zuen [[Kantabria]]ko itsas parteak hainbeste burdina zuen, non burdinazkoa zen mendi malkartsu eta garaia bazegoen. Adituen ustez, horrek esan nahi zuen [[Antzinako Erroma|erromatarrek]] gertuko [[Trianoko mendiak|Trianon]] meategiak zituztela. Hala ere, [[Flaviobriga]] ondoan izanda ere ez da [[Antzinako Erroma|erromatar]] aztarnarik aurkitu Muskizen. === Erdi Aroa === [[IX. mendea|IX. mendera]] arte ez dago Muskizi buruzko testurik. [[Alfontso III.a Leongoa|Alfontso III.a Asturiaskoaren]] kronikan, [[880]]. urte ingurukoa, esaten da [[Alfontso I.a Asturiaskoa]]k [[Karrantza]] eta [[Sopuerta]] birpopulatu zituela. [[Somorrostro Harana]] aipatzen duen lehendabiziko dokumentua [[1068]]. urtekoa da. [[Kristautasun]]a hedatu ahala, elementu berri bat agertu zen: elizak. Eskualdeko antzinakoenak [[Pobeña]]ko Andra Mari eta [[Cardeo]]koa dira. [[XIII. mendea]]n [[Diego II.a Lopez Harokoa|Haroko Diego Lopez II.ak]], [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko Jaunak]], [[1212]]an Antso Ortiz Marrokin Montehermosokoari [[Somorrostro Haran]]ean zenbait eliza (tartean [[San Julian (Muskiz)|San Juliangoa]]) eta [[Barbadun]] ibaitik [[itsaso]]ratzen zen [[mea]] guztia zergapetzeko eskubidea eman zion. Hala, [[Erdi Aroa]]n, [[San Julian (Muskiz)|San Juliango]] [[parrokia (erlijioa)|parrokiaren]] ondoan kontzejua sortu zen. Hori [[Enkarterri]]ko [[Somorrostro Harana]]ren zati bat zen. [[Somorrostro Harana]] bitan banatuta zegoen: alde batetik, [[Somorrostro Haraneko Hiru Kontzejuak|Hiru Kontzejuak]], eta bestetik, [[Somorrostro Haraneko Lau Kontzejuak|Lau Kontzejuak]]. Muskiz, [[Somorrostro Haraneko Lau Kontzejuak|Lau Kontzejuetako]] bat zen [[Zierbena]]ko San Roman, [[Abanto]]ko Santa Juliana (edo Susoko Abanto) eta [[Abanto]]ko San Pedro (edo Yusoko Abanto) kontzejuekin batera. Eskualdeak [[Ahaide nagusiak|banderizoen]] arteko gudetan parte hartu zuen, Muskiz hiriburutzat zuen Salazar leinua [[1256]] inguruan agertu zen, bertako Muñatoizekin senidetu zenean. Muskizko banderizorik famatuena [[XV. mendea|XV. mendeko]] [[Lope Gartzea Salazar]] izan zen, ''[[Istoria de las bienandanças e fortunas]]'' liburua idatzi zuena. Hark [[Muñatoizko San Martin|San Martin]] auzoko bere dorretxetik eskualdea kontrolpean zuen. Salazartarrak ez ezik, ahaide nagusietan bazegoen besterik, [[Ahaide nagusiak|banderizoak]] ere baziren Saltzedokoak, Marrokinekoak, [[Putxeta]]koak, [[Santelices]]ekoak eta [[Bañales]]ekoak. Guztira, 17 dorretxe zituen Muskizek. === Aro Modernoa === [[XVI. mendea]] industriaren mendea izan zen Muskizen. Indar hidraulikoak eta gabiak [[burdingintza|siderurgia]] izugarri aurreratu zuten, muskiztar askok [[ontzigintza]]n eta [[itsas]] arloko jardueretan lan egin zuten: itsasgizonak, pilotuak eta beste. Mende hartan San Nikolas kofradia sortu zen. [[XVII. mendea]]n, [[burdingintza|siderurgiak]] herriko jauntxoak aberastu zituen. Kontzejuko aberatsena Simon de la Quadra izan zen, [[El Pobal Burdinola|El Pobalren]] eta Bilotxiko burdinolen jabea. Hala, botere-zentroa Muñatoizetik [[San Juan Muskiz|San Juanera]] aldatu zen. Kontzejua bost koadrilatan banatuta zegoen: ([[Rigada]], [[El Valle (Muskiz)|El Valle]], [[Memerea]], [[San Julian (Muskiz)|San Julian]] eta [[Pobeña]]), eta gobernua Cruceron ezarri zen. [[XVIII. mendea]] burokraziaren arrakastarena izan zen Muskizen. [[Sebastian de la Quadra Llarena]] [[Filipe V.a Espainiakoa|Felipe V.aren]] ministro bihurtu ([[1736]]-[[1746]]) eta Villariasko markes izendatu zuten. [[Burdina]]ren salmentarekiko bere jarrerak [[Enkarterri]] eta [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko Jaurerria]] aurrez aurre jarri zituen. === Aro Garaikidea === [[Fitxategi:Panorama de las Batallas de Somorrostro.jpg|thumb|Somorrostroko guduen ikuspegia 1874ko martxoaren 25, 26 eta 27an. Eskuinean [[Montaño]] mendia ageri da. Ezkerrean Janeo mendia.]] [[XIX. mendea]]n gertaera bik Muskizko historia aldatu zuten: [[karlistaldiak|karlistaldiek]] eta [[meatzaritza]]ren hazkundeak. [[Lehen karlistaldia]]rekin antzinako [[Somorrostro Harana]]ren egitura bukatu zen; [[1841]]ean, [[San Julian (Muskiz)|Muskizko San Julian]] udala eratu zen eta antzinako kontzejua baztertu. [[Hirugarren karlistaldia]]n, Muskizen hiru guda izan ziren (ikus [[Somorrostroko gudua]]k). Izan ere, herria ezinbestekoa zen [[Bilbo]] kontrolatzeko. Herria neke eta estura handian ibili zen garai hartan, adibidez, [[San Juan Muskiz]] bonbardatu zenean. Somorrostro Proklamak ([[1876]]ko [[martxoaren 13]]a), [[Espainia]]ren batasuna aldarrikatu zuen, [[Hego Euskal Herriko foruak]] baztertuta. Era berean, [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] erdiaren ingurura arte, [[meatzaritza|meategien]] jabetza herriarena bazen ere, [[foru]]-abolizioak hori aldatu egin zuen. Gainera, mende hartan, teknologiak ikaragarri aurreratu zuen. [[1859]]an lehendabiziko [[meatzaritza|meategia]] sortu zen eta [[1868]]tik aurrera lau gehiago. Atzerritarrak ere etorri ziren [[burdina]] ustiatzera (Alfred Edwards, ''Triano Iron Ore'', Mac Lennan, eta abar). Hazkunde horrek [[immigrazio]]a ekarri zuen Muskizera, eta berarekin batera, ideologia berriak ([[sozialismo]]a, [[komunismo]]a...). === XX. mendea === [[Fitxategi:Petroleo birfindegia eta Muskiz.JPG|thumb|[[Petronor]]ren [[Muskizko findegia]]ren airetiko ikuspegia.]] [[XIX. mendea]]n hasitako bidea sakondu zen [[XX. mendea|XX. mendeko]] hasieran. Muskiz [[Enkarterri]]ko beste herriak bezala, eta ideologia berriek bultzatuta, [[Enkarterri]]ko Autonomia estatuaren proposamen batzarrean egon zen. Beste alde batetik, [[abertzaletasun]]a ere hedatu zen udalerrian. [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra Zibilean]], herria [[Bilbo]]ren pentzutan egon zen berriz ere. [[Eusko Jaurlaritza|Euzko Jaurlaritzak]] herrian aireportu bat eraiki zuen [[Bilbo]] defendatzeko. Hori zela eta, [[faxismo|faxistek]] askotan bonbardatu zuen herria. [[Frankismo]]ak industrializazio berria ekarri zuen Muskizera, [[mea]]k agortu ahala. [[Petronor]] eta CAMPSA konpainia kimikoek, besteak beste, [[Barbadun]] ibaiaren arroa betiko aldatu zuten. Industria horiek bertan diraute [[XXI. mendea]]n ere. == Demografia == {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Muskizko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 2663 | 1910 | 4069 | 1920 | 4239 | 1930 | 4345 | 1940 | 4060 | 1950 | 4077 | 1960 | 4733 | 1970 | 6011 | 1981 | 6054 | 1991 | 6358 | 2001 | 6558 | 2011 | 7449 | 2019 | 7507 | }} == Politika eta administrazioa == [[Fitxategi:Muskiz - Ayuntamiento.jpg|thumb|eskuinera|250px|Muskizko udaletxea]] [[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetan]] [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdia izan zen zinegotzi gehien eskuratu zituena, bost hain zuzen. Ezker abertzaleko Biltzen plataformak hiru zinegotzi eskuratu zituen, PSE-EEk eta EAk bina zinegotzi eta Por Muskiz Bai herri plataformak bat. Emaitza horiekin, EAJko Borja Liaño hautatu zuten alkate. [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko udal hauteskundeetan]] EAJk zinegotzi bat gehiago eskuratu zuen, ezker abertzaleak hiru zinegotziak mantendu zituen, PSE-EEK bere biak eta Por Muskiz Bai plataformak bat gehiago eskuratu zuen. Eusko Alkartasuna [[Euskal Herria Bildu]] koalizioan aurkeztu zen. Borja Liañok errepikatu egin zuen alkate gisa. 2019ko udal hauteskundeetan EAJk 5 zinegotzi eskuratu zituen, bat galduz. PSE-EEk 4 lortu zituen, aurreko kopurua bikoiztuz, [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]<nowiki/>k hiru zinegotziak mantendu zituen, Elkarrekin Podemosek 1 lortu zuen bitartean. EAJko Borja Liaño hautatu zuten alkate EAJ eta PSE-EEren botoekin. Por Muskiz Bai herri plataforma oraingoan ez zen aurkeztu, bertako zerrenda-burua izan zenak, PSE-EEko zerrendan bigarren postuan aurkeztu zelarik. === 2019ko udal hauteskundeak === {{Udal hauteskunde infotaula |data_b = 2019ko maiatzaren 26a |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ-PNV) |kolorea1 = #CCFC66 |zinegotziak1_b = 5 |botoak1_b = 1.629 |ehunekoa1_b = 38,10 |zinegotziak1 = 6 |botoak1 = 1.859 |ehunekoa1 = 45,97 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 1.473 |ehunekoa1_a = 34,75 |alderdia2 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH BILDU) (2015) / Biltzen (2011)* |kolorea2 = #9bd225 |zinegotziak2_b = 3 |botoak2_b = 871 |ehunekoa2_b = 20,37 |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 847 |ehunekoa2 = 20,94 |zinegotziak2_a = 3 |botoak2_a = 782 |ehunekoa2_a = 18,45 |alderdia3 = [[Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra|Euskadiko Alderdi Sozialista]] (PSE-EE(PSOE)) |kolorea3 = #F8C080 |zinegotziak3_b = 4 |botoak3_b = 1.374 |ehunekoa3_b = 32,13 |zinegotziak3 = 2 |botoak3 = 708 |ehunekoa3 = 17,51 |zinegotziak3_a = 2 |botoak3_a = 707 |ehunekoa3_a = 16,68 |alderdia4 = Por Muskiz Bai |kolorea4 = #999 |zinegotziak4_b = |botoak4_b = |ehunekoa4_b = |zinegotziak4 = 2 |botoak4 = 561 |ehunekoa4 = 13,87 |zinegotziak4_a = 1 |botoak4_a = 483 |ehunekoa4_a = 11,39 |alderdia6 = [[Eusko Alkartasuna]]* |kolorea6 = #CCFC66 |zinegotziak6_b = |botoak6_b = |ehunekoa6_b = |zinegotziak6 = |botoak6 = |ehunekoa6 = |zinegotziak6_a = 2 |botoak6_a = 604 |ehunekoa6_a = 14,25 |alderdia7 = [[Elkarrekin Podemos]]* |zinegotziak7_b = 1 |botoak7_b = 338 |ehunekoa7_b = 7,90 |zinegotziak7 = |botoak7 = |ehunekoa7 = |zinegotziak7_a = |botoak7_a = |ehunekoa7_a = |alderdia8 = [[Alderdi Popularra (PP)]]* |zinegotziak8_b = 0 |botoak8_b = 64 |ehunekoa8_b = 1,50 |zinegotziak8 = 0 |botoak8 = 69 |ehunekoa8 = 1,71 |zinegotziak8_a = 0 |botoak8_a = 109 |ehunekoa8_a = 2,57 |informazioa = * 2011n ezker abertzalea Biltzen herri plataforma gisa aurkeztu zen<br/>** 2015ean [[Euskal Herria Bildu]] koalizioan aurkeztu zen. |iturria = [http://www.euskadi.net/elecinf/2015/elecciones-municipales-juntas-generales/resultados/municipales/resultados_e.htm 2015eko eta 2011ko udal hauteskundeen behin-behineko emaitzak euskadi.eus webgunean] }} === 2023ko udal hauteskundeak === Errolda: 5.941 Abstentzioa: 1.817, %30,58koa Parte-hartzea: 4.124, %69,42koa. Baliogabeak: 59, %1,43a. Zuriak: 64, %1,55a. PSE-EE/PSOE: 1.604, %39,46a. 6 Zinegotzi. EAJ-PNV: 1.408, %34,64a. 5 Zinegotzi. EH BILDU: 802, %19,73a. 2 Zinegotzi. ELK POD-EzAn-IU-ALIANZA VERDE: 145, %3,57a. Ez zuen zinegotzirik lortu. PP: 42, %1,03a. Ez zuen zinegotzirik lortu. Bitxikeria aipagarria: PSE-EE/PSOE-k boto bat gutxiago edo EH Bilduk boto bat gehiago lortu izan balute, PSE-EE/PSOE-k zinegotzi bat gutxiago eta EH Bilduk zinegotzi bat gehiago izango zuketen. Iturria: https://apli.bizkaia.eus/apps/seguru/el23/eu/udalekoak/emaitzak/udalerri-guztiak/071 == Azpiegiturak == === Garraioak === ==== Errepideak ==== * [[AP-8|{{Espainiako errepidea|mota=autobidea|id=A-8}}]][[E-70|<font style="background-color:#009933;color:#ffffff"> '''&nbsp;E-70&nbsp;'''</font>]]: [[AP-8|Kantauriko Autobidea]] * [[N-634|{{Espainiako errepidea|mota=nazionala|id=N-634}}]]: [[Irun]] - [[Santiago de Compostela|Santiago Compostelakoa]] ==== Trena ==== [[Fitxategi:Muskiz_-_Estación_de_Adif.jpg|thumb|eskuinera|220px|[[Muskizko geltokia]].]] [[Bilboko Renfe Aldiriak|Bilboko Renfe Aldirien]] [[C-2 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-2 lineak]] geltoki bakarra du herrian: * [[Muskizko geltokia]], linearen geltoki-buru dena. Astelehenetik ostiralera 20 minutuko maiztasunaz ibiltzen da trena ordu gorietan, eta 30 minutukoaz egunaren gainontzeko orduetan. Larunbat eta igandeetan maiztasuna 30 minutukoa da. Horrez gain, ostiral eta larunbat gauetan ''gau jaia'' gaueko zerbitzuak eskaintzen dira. ==== Autobusa ==== [[Bizkaibus]] hiri-arteko zerbitzuko hurrengo lineak udalerria zeharkatzen dute: {{Bizkaibus A2336}} * A3321 [[Portugalete]] - Muskiz {{Bizkaibus A3323}} * A3334 [[Santurtzi]] - [[Balmaseda]] * A3335 [[Sestao]] - Muskiz * A3336 [[Bilbo]] - Muskiz ([[Ortuella]]tik) * A3337 [[Bilbo]] - Muskiz ([[N-634|<span style = "padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#cc0000; font-weight:bold;">N-634</span>]] errepidetik) * A3338 Muskiz - [[Barakaldo]] - [[Areeta]] '''[[Encartaciones S.A.]]''' * A3345 Bilbo - [[Castro Urdiales|Urdialaitz]] ([[N-634|<span style = "padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#cc0000; font-weight:bold;">N-634</span>]] errepidetik) == Kultura == [[Fitxategi:Muskiz - Meatzari Aretoa.jpg|eskuinera|thumb||Meatzari Aretoa kulturgunea. Muskizko zinema eta antzokia da.]] [[Fitxategi:Muskiz - Escultura 02.jpg|thumb|eskuinera|Meatzari Aretoaren alboan dagoen [[Harri zulaketa|harri zulatzaile]] edo barrenatzaileen omenezko eskultura, Muskizen emandako meatze-jarduera gogoratzen duena.]] === Kirolak === Gaur egun, Muskizen kirol elkarte asko daude, tartean: * [[Futbol]]a: [[J.D. Somorrostro]], [[El Malecon (Muskiz)|El Malecon]] futbol-zelaian jokatzen duena. * [[Eskubaloi]]a: [[Muskizko Eskubaloi Kluba]]. * [[Bola joko|Bola-jokoa]]: [[Muskizko pasabolo elkartea]], pasabolo eran jokatzen duena. * [[Mendi]]a: [[Mello Mendi Taldea]] === Jaiak === Herriko zaindaria: [[San Juan Bataiatzailea]] ([[ekainaren 24]]). Herriko jai egun ofiziala. Auzoetan: * [[San Julian (Muskiz)|San Julian]]: [[urtarril]]eko lehenengo asteburua. * [[San Juan Muskiz]]: Inauteriak. * [[Cobaron|Kobaron]]: [[Maiatzaren 1]]. * La Glorieta (edo Poligonoa): Uztaileko lehen asteburuan. * [[Rigada]]: Ama Birjina eta San Roke ([[Abuzturen 15]]-[[Abuzturen 17|17]]) * [[Pobeña]]: Soroskundeko Ama ([[Irailaren 8]]) * Abere eta Ortuari Azoka: Iraileko hirugarren igandean. * [[Pobeña]]: ''El Socorrillo'' ([[urri]]aren lehenengo [[igande]]a) == Ondasun nabarmenak == * [[Muñatoizko San Martin gaztelua|Muñatonesko San Martin gaztelua]] ([[XIII. mendea]]) * [[Soroskundeko Amaren baseliza]] * [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Muskiz)|San Joan Bataiatzailearen parrokia]] ([[XVIII. mendea]]) * [[San Julian eliza (Muskiz)|San Julian parrokia]] ([[XVI. mendea]]) * [[El Pobaleko burdinola]] ([[XIII. mendea|XIII.]]-[[XIV. mendea]]) * [[Kobarongo zamatokia]], [[2008]]an [[enbata|galerna]] batek suntsitua. * [[El Pobaleko zubi erromanikoa]] ([[XIII. mendea]]) * [[Memerea dorretxea]] * [[Montaño dorretxea]] * [[Santelices dorretxea]] <gallery mode="packed" heights="165"> Irudi:Muskiz_San_Martin_de_Muñatones.jpg|[[Muñatoizko San Martin gaztelua]]. Irudi:048 Muñatones jauregia.jpg|[[Salazartarren jauregia (Muskiz)|[[Salazartarren jauregia (Muskiz)|Muñatoiz-Salazar jauregia]]. Irudi:Muskiz - Barrio de San Juan, Iglesia de San Julián 7.jpg|[[San Julian eliza (Muskiz)|San Julian parrokia]]. Irudi:Pobeña,_Muskiz_-_Nuestra_Señora_del_Socorro_baseliza_4.jpg|[[Soroskundeko Amaren baseliza]], [[Pobeña]]n. Irudi:Pobeña 1.jpg|La Bodega etxea, Pobeñan. Irudi:Pobeña - Cargadero del Castillo (Mac Lennan) 2.jpg|[[Kobarongo zamatokia]] (2008an suntsitua). Irudi:Pobaleko burdinola, Barbadun ibaiaren bazterrean.jpeg|[[El Pobaleko burdinola]]. Irudi:Muskiz - Santelizeseko Dorrea I 001.jpg|[[Santelices dorretxea]] </gallery> == Muskiztar ezagunak == * [[Lope Gartzea Salazar]] ([[1400]]-[[1476]]), [[Leinu gerrak|bandokidea]] eta historialaria. * [[Andres Salazar]] ([[XVI. mendea]]), elizgizona. * [[Juan Lopez de la Quadra]] ([[XVI. mendea]]), [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a Espainiakoaren]] alaben maisua. * [[Nicolas de la Quadra|Nicolas de la Cuadra]] ([[XVIII. mendea]]), jurista. * [[Sebastian de la Quadra|Sebastián de la Quadra]] ([[XVIII. mendea]]), [[Felipe V.a Espainiakoa]]ren ministroa. * [[Sebastian Llano|Sebastian Llano de la Quadra]] ([[XVIII. mendea]]), enbaxadorea. * [[Jose Agustin Llano|Jose Agustin Llano de la Quadra]] ([[XVIII. mendea]]), [[Karlos IV.a Espainiakoa]]ren ministroa. * [[Jose Antonio Ybarra]] ([[1774]]-[[1849]]), merkatari, enpresaburu eta industrialaria. * [[Esteban Hernandorena|Esteban Hernandorena Zubiaga]] ([[1905]]-[[1965]]), itsasgizon komunista. * [[Trifon Etxebarria]] ([[1912]]-[[1998]]), politikari eta kazetari abertzalea. * [[Primi Abad|Primitivo Abad Gorostiza]] ([[1912]]-[[2005]]), [[eusko abertzaletasun]]eko militante historikoa. * [[Rubén Ruiz Ibarruri|Ruben Ruiz Ibarruri]] ([[1920]]-[[1942]]), [[Armada Gorria|Armada Gorriko]] tenientea. [[Dolores Ibarruri|Dolores Ibarruri ''Pasionariaren'']] semea. * [[Jose Ramon Campos|Jose Ramon Campos Martin]] ([[1944]]), margolaria. * [[Miguel González San Martín|Miguel Gonzalez San Martin]] ([[1953]]), idazlea. [[2002]]ko [[Euskadi Literatura Sariak|Euskadi Literatura Saria]] eman zioten. * [[Ismael Urtubi]] ([[1961]]), futbolaria, [[Athletic]]en jokatua. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}} * [https://web.archive.org/web/20110202120746/http://www.muskiz.org/ Muskizko Udalaren webgune ofiziala] * [https://web.archive.org/web/20111124190048/http://www.bizkaia.net/Kultura/Museos/elpobal/index.asp?Tem_Codigo=3022&Idioma=EU El Pobaleko burdinola] * [http://maps.google.es/maps?f=q&hl=es&q=Muskiz&ie=UTF8&z=13&ll=43.323055,-3.115482&spn=0.085045,0.215607&t=k&om=1 Muskiz Google Mapetan] * [http://www.muskiz-liburutegia.org/muskizdigital.html Muskizko Liburutegiak bildutako Muskizi buruzko dokumentuak] {{autoritate kontrola}} {{Muskizko auzo aurkibidea}} {{Bilboaldeko udalerri aurkibidea}} {{Bizkaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Muskiz]] 512vkcmcei9t93hp4aerkm5f96vcc1e 0 7014 9984813 9948390 2024-11-29T11:48:02Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984813 wikitext text/x-wiki {{Arabako udalerri infotaula | izena = Lantziego | bandera = ez | armarria = Escudo de Lanciego.svg | irudia = Lanciego en otoño.jpg | nongo = Lantziegoko | ofiziala = Lanciego/Lantziego | eskualdea = [[Arabako Errioxa]] | postakodea = 01308 | kokapena = Alava municipalities Lanciego.JPG | koordenatuak = {{koord|42|34|N|2|31|W|type:city|izena=Lantziego}} | garaiera = 541 | azalera = 24.20 | distantzia = 48 | sorrera = [[1630]] | euskaldunak = 15,73 | herritarra = lantziegar | alkatea = Itziar De Alava Martinez de Icaya <br /> ([[Euzko Alderdi Jeltzalea]]) | webgunea = http://www.lanciego.org/ | oharrak = }} '''Lantziego''' [[Araba]]ko hego-ekialdeko udalerria da, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxa]] eskualdekoa. Izen bereko herria da udalerriaren herriburua. [[Gasteiz]]tik 48 bat kilometrora dago, hegoalderantz. == Geografia == === Udalerri mugakideak === * Iparraldean: [[Kripan]] eta [[Lapoblación]] ([[Nafarroa]]). * Hegoaldean: [[Guardia]] eta [[Logroño]] ([[Errioxako Autonomia Erkidegoa]]). * Ekialdean: [[Ekora]] eta [[Oion]]. * Mendebaldean: [[Bilar]] eta Kripan. == Historia == X. mendean [[Antso I.a Garzeitz]] erregeak [[sonsierra]] eskualdea bereganatu eta Nafarroako erresuman sartu zuen. 926 urtean dagoeneko Asa aipatzen da. Lantziego izenaren aipamen zaharrena 1257. urteko agiri batean aurkitu da. Lantziego [[Guardia]]ren menpe egon zen [[1630]]. urtera arte, zeinetan hiri titulua jaso zuen. Calahorrako elizbarrutian jarraitu zuen 1862. urtean Gasteizkoa eratu zen arte. 1887an Benasperi Lantziegoren barnean integratu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biasteri edo Guardia, nola erabili?|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/1036059937|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2020-04-12}}</ref>. == Ekonomia == Lantziegoren ekonomia ardogintzan eta haren inguruko turismoan oinarritzen da. [[Errioxako ardoa|Arabar Errioxako ardoaren]] ekoizle garrantzitsua da. == Banaketa administratiboa == Hiru herrik osatzen dute Lantziego udalerria: * [[Asa]]. * [[Binasperi]] ([[1887]]ko errolda egin baino lehen bere udalerria zuena). * '''Lantziego''' (udalerriko herriburua). {{map draw |type= |latitude=42.5521951 |longitude=-2.51029015 |zoom=11 |height=400 |width=500 |text=Lantziegoko herriak |align=center |frameless= |class= |item= |coordinates= |title=Harana |description= |image= |marker-color= |marker-size= |marker-symbol= |stroke= |stroke-width= |stroke-opacity= |fill= |fill-opacity= |geotype= |ids= |geotype1=Point |coordinates1=42.51944,-2.50694 |title1=Asa |description1= |image1= |marker-color1=#008000 |marker-size1= |marker-symbol1=village |geotype2=Point |coordinates2=42.57694,-2.49722 |title2=Binasperi |description2= |image2= |marker-color2=#008000 |marker-size2= |marker-symbol2=village |geotype3=geoshape |ids5=Q1443959 |title3= |description3= |image3= |fill3=#0000FF |fill-opacity3=96% |stroke3= |stroke-width3= |stroke-opacity3=90% |geotype4=Point |coordinates4=42.5628,-2.5126 |title4=Lantziego herriburua |description4= |image4= |marker-color4= |marker-size4= |marker-symbol4=village }} == Demografia == {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Lantziegoko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 1151 | 1910 | 978 | 1920 | 926 | 1930 | 904 | 1940 | 1003 | 1950 | 982 | 1960 | 894 | 1970 | 700 | 1981 | 617 | 1991 | 641 | 2001 | 631 | 2011 | 699 | |oharrak = Datu-iturria: [http://www.ine.es/inebmenu/mnu_padron.htm www.ine.es] }} == Politika == {{sakontzeko|Hauteskundeak Lantziegon}} === 2011ko udal hauteskundeak === [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko maiatzaren 26ko hauteskundeetako]] emaitzen ondorioz Lantziegoko alkatea [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] Itziar De Alava da. {{Udal hauteskunde infotaula |deklinazioa = go |data = 2019 |data_a = 2023 |alderdia1 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea1 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}} |zinegotziak1 = 4 |botoak1 = 177 |ehunekoa1 = 48,36 |zinegotziak1_a = 4 |botoak1_a = 196 |ehunekoa1_a = 52,97 |alderdia2 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE) |kolorea2 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}} |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 161 |ehunekoa2 = 43,99 |zinegotziak2_a = 2 |botoak2_a = 106 |ehunekoa2_a = 28,65 |alderdia3 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu) |kolorea3 = {{EH Bildu/kolorea}} |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 0 |ehunekoa3 = 0 |zinegotziak3_a = 1 |botoak3_a = 51 |ehunekoa3_a = 13,78 |alderdia4 = [[Alderdi Popularra]] (PP) |kolorea4 = {{Alderdi Popularra/kolorea}} |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 23 |ehunekoa4 = 6,28 |zinegotziak4_a = 0 |botoak4_a = 14 |ehunekoa4_a = 3,78 |iturria = [http://www.euskadi.net/q93TodoWar/eleccionesJSP/q93Contenedor.jsp?idioma=e&menu=li_2 Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean] }} === Alkateak === Hauek izan dira Lantziegoko azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia'''<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública:|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2020-03-21}}</ref> |- | [[Jesus Blanco Martinez de Osaba]]<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|url=https://blogriojaalavesa.eus/alcaldes-de-rioja-alavesa|izenburua=La ilusión de aquellos Alcaldes de hace 40 años|sartze-data=2020-03-09|egunkaria=Blog Rioja Alavesa|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=gaztelania|formatua=}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Lanciego/Lantziego|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/lanciegolantziego/ar-99748/|aldizkaria=Auñamendi Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2020-04-13}}</ref> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | [[Pedro Antonio Moreno Ibañez]]<ref name=":0" /><ref name=":1" /> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euskadiko Ezkerra/kolorea}}| | [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista]] |- | [[Juan Ocariz Querejazu]]<ref name=":0" /> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Emilio Perez de Azpillaga Querejazu]]<ref name=":0" /> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Emilio Perez de Azpillaga Querejazu<ref name=":0" /> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Manuel Zabala Gonzalez]]<ref name=":0" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Alderdi Popularra/kolorea}}| | [[PP|Alderdi Popularra]] |- | [[Alfonso Luis Gonzalez Eguilaz]]<ref name=":0" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Manuel Zabala Gonzalez<ref name=":0" /> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Alderdi Popularra/kolorea}}| | Alderdi Popularra |- | Alfonso Luis Gonzalez Eguilaz<ref name=":0" /> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Gorka Mauleon Olalde]]<ref name=":0" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Itziar De Alava Martinez de Icaya]]<ref name=":0" /> | 2019 | [[2023]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alcaldías en Álava: Labastida, Zigoitia y Laguardia para el PNV, Samaniego para EH Bildu|hizkuntza=es|data=2019-06-15|url=https://www.gasteizhoy.com/alcaldes-municipios-alava-resultados/|aldizkaria=Gasteiz Hoy|sartze-data=2020-04-05}}</ref> |- |Itziar De Alava Martinez de Icaya<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Todos los alcaldes y alcaldesas de Álava, pueblo a pueblo|hizkuntza=es|data=2023-06-18|url=https://www.noticiasdealava.eus/alava/2023/06/18/alcaldes-alcaldesas-alava-pueblo-pueblo-6944901.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2023-11-22}}</ref> | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |} == Garraioa == [[Araba Bus]] sareko {{bus|AB-8}}lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi: {{trenbide zerbitzu |enpresa = ARABA BUS |linea1 = 8 }} Gainera, [[Eskualdeko Garraioa (Araba)|Eskualdeko Garraioa]] sareak linea bat ditu udalerrian: {{trenbide zerbitzu |enpresa = ESKUALDEKO GARRAIOA |linea1 = 22 }} == Ondasun nabarmenak == * [[Mantibleko erromatar zubia]] ([[Asa]]n). Jatorrian zazpi arku eta 164 metroko luzera bazituen ere, gaur egun bi arkuk bakarrik diraute zutik. [[XV. mendea]]n suntsitu omen zuten.<ref>{{eu}} [http://www.turismoa.euskadi.net/s11-12375/eu/contenidos/h_cultura_y_patrimonio/0000011177_h5_rec_turismo/eu_11177/11177-ficha.html Mantibleko zubi erromatarra ''euskadi.net'' webgunean]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * [[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]] (XVI eta XVIII mendeen artean eraikia).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondare artistikoa|url=https://www.lanciego.org/eu/herria/ondare-artistikoa|aldizkaria=www.lanciego.org|sartze-data=2020-04-12}}</ref> * Landako Andre Mariaren baseliza. * Armendarizko markesaren jauregia (XVIII. mendea): Udaletxearen egoitza dago bertan. * Lantziegoko olio-errota. Arabako Errioxan daudenen artean zaharrena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Trujales de Rioja Alavesa|hizkuntza=es|url=https://www.alavaturismo.eus/trujales-de-rioja-alavesa/|aldizkaria=Alava Turismo|sartze-data=2020-04-12}}</ref> * Iturri zaharra: herrigunean, udaletxetik gertu, iturri [[neoklasikoa]]k, [[garbitoki]]ak eta [[uraska]]k osatutako multzo bikaina.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lantziego|hizkuntza=eu-es|url=http://arabakoerrioxa.eus/eu-es/gure-herriak/lantziego|aldizkaria=arabakoerrioxa.eus|sartze-data=2020-05-14}}</ref> * ''La Paloma'' [[Habanera (abestia)|habanerak]] nazioartean ezagun bihurtu zuen [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] musikari konpositorearen jaiotetxea. * Lantziegoko [[Pikota (zutabea)|pikota]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Urkamendiak Euskal Herrian|hizkuntza=es|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/PDFAnlt/folkl/049209245.pdf&ved=2ahUKEwillNDMpKSJAxVDT6QEHfloOPkQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw3j-D05FYUglFYXFaesLOSA|aldizkaria=Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2024.10.23}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Iruditegia == <gallery> Fitxategi:Lanciego - 003 (30065308644).jpg|Lantziegoko , garbitokiak eta uraskak. Fitxategi:Puente de Mantible DSC 4525.JPG|[[Mantibleko erromatar zubia]]. Fitxategi:Iglesia de Lanciego.jpg|[[San Azisklo eta Santa Victoria eliza]]. Fitxategi:Assa herria.jpg|Asa. Fitxategi:Benasperi.jpg|[[Binasperi]]. </gallery> == Jaiak eta ospakizunak == Hiru jai nagusi ospatzen dira herrian: * San Isidro eguna, maiatzaren 15ean. * Zoruko Gure andrearen eguna, irailaren 8an. Jaiei hasiera emateko astronautaren jeistiera egiten da<ref>{{Erreferentzia|izenburua='El Astronauta' baja mañana en Lanciego|hizkuntza=es-ES|data=2015-09-03|url=https://www.larioja.com/comarcas/201509/03/astronauta-baja-manana-lanciego-20150903001918-v.html|aldizkaria=La Rioja|sartze-data=2020-04-12}}</ref>. * San Azisklo eta Santa Victoria eguna, azaroaren 17an. == Lantziegar ezagunak == * [[Sebastian Iradier|Sebastian Iradier Salaberri]] ([[1809]]-[[1865]]), euskal musikagilea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Iradier, Sebastian|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/bilatu/Sebastian%20Iradier/0/|aldizkaria=Auñamendi Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2020-04-13}}</ref> * [[Lorenzo Fernandez de Viana|Lorenzo Fernandez de Viana Ugarte]] ([[1866]]-[[1929]]), eskultorea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Dos esculturas de Lorenzo Fernández de Viana y Ugarte en la catedral de Santa María|hizkuntza=es|url=https://www.euskonews.eus/0476zbk/gaia47603es.html|aldizkaria=Euskonews|sartze-data=2024-10-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fernandez de Viana y Ugarte, Lorenzo|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/fernandez-de-viana-y-ugarte-lorenzo/ar-65248/|aldizkaria=Auñamendi Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2020-04-12}}</ref> * [[Marcelino Ugalde]] ([[1881]]-[[1949]]), irakaslea. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Araba]] * [[Zerrenda:Arabako udalerriak|Arabako udalerrien zerrenda]] * [[Arabako Errioxako kuadrilla]] * [[Asa]] * [[Binasperi]] == Kanpo estekak == {{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}} * {{es}} [http://www.lanciego.org/ Lantziegoko Udalaren webgunea] * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20070724044413/http://www.turismoa.euskadi.net/s11-12375/eu/contenidos/d_destinos_turisticos/0000006621_d2_rec_turismo/eu_6621/6621-ficha.html Lantziego ''euskadi.net'' webgunean] * {{es}} [http://www.euskomedia.org/aunamendi/99748 Lantziego Auñamendi entziklopedian] {{autoritate kontrola}} {{Lantziegoko herri aurkibidea}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Lantziego|*]] b6a44ox0vrg90yrr3ovch6kicgf7x0f 0 7015 9984837 9965431 2024-11-29T11:56:44Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984837 wikitext text/x-wiki {{Arabako udalerri infotaula | izena = Lapuebla de Labarca | bandera = ez | armarria = Lapuebla de Labarca.svg | irudia = Lapuebla Labarka 2007 10 5.JPG | irudiaren testua = Lapuebla de Labarcako udaletxea. | nongo = Lapuebla de Labarcako | ofiziala = Lapuebla de Labarca | eskualdea = [[Arabako Errioxa]] | postakodea = 01306 | kokapena = Alava municipalities Lapuebla de Labarca.JPG | koordenatuak = {{koord|42|29|37|N|2|34|24|W|region:EH-AR_type:city(430)|display=inline,title}} | garaiera = 430 | azalera = 5.99 | distantzia = 51 | sorrera = [[1631]] | euskaldunak = 25,03 | herritarra = lapueblar | alkatea = Maria Teresa Cordoba Fernandez <br /> (''[[Lapuebla Avanza]]'') | webgunea = [http://www.lapuebladelabarca.eus www.lapuebladelabarca.eus] | oharrak = }} '''Lapuebla de Labarca'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&Itemid=207&lang=es&nonkodea=1.3.00.08&view=toponimia Lapuebla de Labarca Euskaltzaindiaren webgunean]</ref> [[Araba]]ko hegoalde-hegoaldeko [[udalerri]] bat da. [[Arabako Errioxako kuadrilla]]n dago, lurralde historikoko hegoaldeko mugan, [[Gasteiz]]tik 51 bat kilometrora, [[Ebro]] ibaiaren ezker bazterrean. Herritik bertatik abiatzen da ibaia zeharkatzen duen zubia, 1939an eraikia, [[Araba]] eta [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] lotzen dituena. == Geografia == [[Toloñoko mendilerroa]]ren hegoaldean dago, [[Ebro]] ibaiaren ezkerraldean. [[Araba]]ko udalerri hegoaldekoena da. === Udalerri mugakideak === * Iparraldean: [[Guardia]]. * Hegoaldean: [[Fuenmayor]] ([[Errioxako Autonomia Erkidegoa]]). * Ekialdean: [[Guardia]]. * Mendebaldean: [[Cenicero]] ([[Errioxako Autonomia Erkidegoa]]). == Historia == Ebro ibaia zeharkatzeko gune garrantzitsuan dago, 6 kilometrora iparraldera Guardia baitago, eta hegoaldera Fuenmayor eta [[San Vicente de la Sonsierra]] baitaude. Lapuebla de Labarca [[Guardia]]ko udalerrian barne izan zen [[1631]]ko ekainaren 11ra arte. Garai hartan lortu zuen [[hiribildu]] titulua, hiri-izendapena, alegia. Hortaz, Arabar Errioxako udalerririk gazteena dugu Lapuebla. == Ekonomia == [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabako Errioxako]] herri gehienen antzera, Lapuebla de Labarcako ekonomiaren zutarria [[ardo]]aren ekoizpena da. Nabarmentzekoak dira herriko COVILA ardo-kooperatiba eta beste hainbat upeltegi. == Demografia == Herriko biztanleria nahiko konstante mantendu zen XX. mendean zehar. 1900ean 810 biztanle zituen herriak, eta 2019an 865 biztanle.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Instituto Nacional de Estadística. (Spanish Statistical Institute)|url=https://www.ine.es/nomen2/index.do|aldizkaria=www.ine.es|sartze-data=2020-04-24}}</ref> Azken urteetan gorabeherak izan dira biztanlerian, baina inoiz ez dira 900 biztanle baino gehiago izan, ez eta 700 baino gutxiago ere. Arabako Errioxako biztanleria-dentsitate handiena duen udalerria da.{{Barra bertikalen grafikoa |izena=Lapuebla de Labarcako biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 810 | 1910 | 811 | 1920 | 800 | 1930 | 865 | 1940 | 886 | 1950 | 899 | 1960 | 829 | 1970 | 774 | 1981 | 763 | 1991 | 814 | 2001 | 862 | 2011 | 867 | 2021 | 858 | }} == Politika == {{sakontzeko|Hauteskundeak Lapuebla de Labarcan}} === Udal hauteskundeak === {{Udal hauteskunde infotaula |deklinazioa = go |data = 2019 |data_a = 2023 |alderdia1 = [[Lapuebla Avanza]] (LA) |kolorea1 = {{Lapuebla Avanza/kolorea}} |zinegotziak1 = 4 |botoak1 = 248 |ehunekoa1 = 43,51 |zinegotziak1_a = 5 |botoak1_a = 310 |ehunekoa1_a = 55,76 |alderdia2 = [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ) |kolorea2 = {{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}} |zinegotziak2 = 3 |botoak2 = 237 |ehunekoa2 = 41,58 |zinegotziak2_a = 2 |botoak2_a = 181 |ehunekoa2_a = 32,55 |alderdia3 = [[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu) |kolorea3 = {{EH Bildu/kolorea}} |zinegotziak3 = 0 |botoak3 = 59 |ehunekoa3 = 10,35 |zinegotziak3_a = 0 |botoak3_a = 61 |ehunekoa3_a = 10,97 |alderdia4 = [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra]] (PSE-EE) |kolorea4 = {{Euskadiko Ezkerra/kolorea}} |zinegotziak4 = 0 |botoak4 = 20 |ehunekoa4 = 3,50 |zinegotziak4_a = 0 |botoak4_a = 0 |ehunekoa4_a = 0 |iturria = [https://alea.eus/hauteskundeak/udal-hauteskundeak-2023/lapuebla-de-labarca Hauteskundeen emaitzak alea.eus webgunean] }} === Alkateak === Hauek izan dira Lapuebla de Labarcako azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia'''<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública:|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2020-03-21}}</ref> |- | [[Antonio Muro Aguirre]]<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|url=https://blogriojaalavesa.eus/alcaldes-de-rioja-alavesa|izenburua=La ilusión de aquellos Alcaldes de hace 40 años|sartze-data=2020-03-09|egunkaria=Blog Rioja Alavesa|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=gaztelania|formatua=}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Lapuebla de Labarca|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/lapuebla-de-labarca/ar-85463/|aldizkaria=Auñamendi Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2020-04-13}}</ref> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] |- | [[Alvaro Medrano Fuertes]]<ref name=":0" /><ref name=":1" /> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Gregorio Garrido Gonzalez]]<ref name=":0" /> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Gregorio Garrido Gonzalez<ref name=":0" /> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Gregorio Garrido Gonzalez<ref name=":0" /> | 1995 | 1995 ^a | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Jesus Francisco Muro Najera]]<ref name=":0" /> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Jesus Francisco Muro Najera<ref name=":0" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | [[EAJ–EA|Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna]] |- | [[Francisco Chavarri Grijalba]]<ref name=":0" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna |- | [[Daniel Espada Garrido]]<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Miles de personas catan en Lapuebla de Labarca la nueva cosecha en el 'Uztaberri Eguna'|hizkuntza=es|data=2008-02-10|url=https://www.elcorreo.com/vizcaya/20080210/alava/miles-personas-catan-lapuebla-20080210.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2023-02-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lapuebla de Labarca ensalza la labor de los regantes con el Racimo de Oro|hizkuntza=es|data=2009-11-15|url=https://www.elcorreo.com/vizcaya/20091115/alava/lapuebla-labarca-ensalza-labor-20091115.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2023-02-11}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El Tribunal de Cuentas descarta juzgar la gestión del exalcalde de Lapuebla de Labarca|hizkuntza=es-ES|data=2021-04-26|url=https://www.elcorreo.com/alava/araba/tribunal-cuentas-descarta-juicio-alcalde-lapuebla-20210426214722-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2023-02-11}}</ref> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | Daniel Espada Garrido<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Localizan en el Ebro el cadaver del joven desaparecido en Lapuebla de Labarca|hizkuntza=es|data=2013-12-19|url=http://www.elcorreo.com/alava/20131219/local/continua-busqueda-joven-desaparecido-201312191302.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2023-02-11}}</ref><ref name=":2" /> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Maider Murillo Treviño]]<ref name=":0" /> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{Euzko Alderdi Jeltzalea/kolorea}}| | Euzko Alderdi Jeltzalea |- | [[Maria Teresa Cordoba Fernandez]]<ref name=":0" /><ref name=":3" /> | 2019 | [[2023]] | width="2" bgcolor={{Lapuebla Avanza/kolorea}}| | [[Lapuebla Avanza|''Lapuebla Avanza'']] |- | Maria Teresa Cordoba Fernandez<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Amado Martínez de Iturrate gana en Erriberabeitia con Ribera Baja Bizirik|hizkuntza=es|data=2023-05-28|url=https://www.gasteizhoy.com/independientes-ganan-elecciones-pueblos-alava/|aldizkaria=Gasteiz Hoy|sartze-data=2023-05-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Todos los alcaldes y alcaldesas de Álava, pueblo a pueblo|hizkuntza=es|data=2023-06-18|url=https://www.noticiasdealava.eus/alava/2023/06/18/alcaldes-alcaldesas-alava-pueblo-pueblo-6944901.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Álava|sartze-data=2024-01-21}}</ref> | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor={{Lapuebla Avanza/kolorea}}| | ''Lapuebla Avanza'' |} ^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu. == Garraioa == [[Araba Bus]] sareko {{bus|AB-11}}lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi: {{trenbide zerbitzu |enpresa = ARABA BUS |linea1 = 11 }} Gainera, [[Eskualdeko Garraioa (Araba)|Eskualdeko Garraioa]] sareak linea bat ditu udalerrian: {{trenbide zerbitzu |enpresa = ESKUALDEKO GARRAIOA |linea1 = 22 }} == Kultura == === Hizkuntza === Gaur egun [[gaztelania]] da nagusi. Ezin dugu zehaztu bertako jatorrizko [[euskara]] noiz galdu zen. Hala ere, Lapuebla de Labarcako euskara galtzea nonbait [[IX. mendea|IX.]] eta [[XVI. mendea|XVI. mendeen]] artean kokatzen da. Aipatzekoa da [[1978]]. urtetik [[Assa ikastola]] dela herriko eskola bakarra. Bertan, eskualde osoko 300 bat ikaslek ikasten dute gaur egun, 2-18 urte bitartekoak. Halaber, [[Ttiki-Ttaka elkartea]]k herri honetan du biltokia, [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabar Errioxako]] euskaldun guztiei zabalik dagoena. [[1994]], [[1999]] eta [[2014]]ko [[Araba Euskaraz]] festaren ekitaldiak ospatu ziren herrian, ''Non eta mugan'' eta ''Uztaz uzta'' lelopean, hurrenez hurren. 2014ko Araba Euskaraz ere Lapueblan ospatzekoak dira. === Jaiak === * [[Abuztuaren 24]]an [[Bartolome (apostolua)|San Bartolome]] herriko patroiaren omenezko jaiak ospatzen dira. Jaien ikurra ''Bartolo'' deituriko pertsonaia da, ardogile gisa jantziriko panpina, ardo-kupelaren eta [[ikurrina]]ren alboan ezartzen dena. * Uztaberri Eguna: otsaileko bigarren larunbatean ospatzen da urtero. Egun horretan upeltegiek ateak irekitzen dizkiete bisitariei, ardo berria dasta dezaten, eta beste hainbat jarduera antolatzen dira, ardoarekin eta mahastizaintzarekin lotuta. * Maiatzaren 15ean, [[San Isidro eguna]] ospatzen da, nekazarien zaindaria. San Bartolome Peñak antolatzen du jaia. * Herriko beste jai bat La Povedako erromeria da, Ebro ibaitik hurbil dagoen arboladi batean ospatzen dena. == Ondasun nabarmenak == * [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Lapuebla de Labarca)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]] * Lapuebla de Labarcako [[Pikota (zutabea)|pikota]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Urkamendiak Euskal Herrian|hizkuntza=es|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/PDFAnlt/folkl/049209245.pdf&ved=2ahUKEwillNDMpKSJAxVDT6QEHfloOPkQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw3j-D05FYUglFYXFaesLOSA|aldizkaria=Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2024-10-23}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Lapueblar ospetsuak == * [[Pedro Cordoba Samaniego]] ([[1871]]-?), musikagilea eta musika-zuzendaria.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Córdoba Samaniego, Pedro|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/cordoba-samaniego-pedro/ar-32555/|aldizkaria=Auñamendi Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2020-04-12}}</ref> * [[Salvador Velilla Cordoba]] ([[1945]]-), idazlea eta Arabako ondarearen ikerlaria. * [[José María Pérez Medrano]] (1920-2008): futbol-jokalari profesionala 1940-1950 hamarkadan. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Araba]] * [[Zerrenda:Arabako udalerriak|Arabako udalerrien zerrenda]] * [[Arabako Errioxako kuadrilla]] == Kanpo estekak == {{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}} * {{eu}} [http://www.lapuebladelabarca.eus/?lang=eu Lapuebla de Labarcako webgune ofiziala] * {{eu}} [https://turismoa.euskadi.eus/eu/herriak/lapuebla-de-labarca/aa30-12375/eu/ Lapuebla de Labarca euskadi.net webgunean] * {{es}} [http://www.euskomedia.org/aunamendi/85463 Lapuebla de Labarca Auñamendi entziklopedian] * {{eu}} [http://www.hikhasi.eus/Artikuluak/20031001/muga-guztien-gainetik-euskaraz-assa-ikastola-la-puebla-de-labarca Lapueblako Assa Ikastolari buruzko artikulua hikhasi.com webgunean] {{autoritate kontrola}} {{Arabako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Lapuebla de Labarca]] [[Kategoria:Arabako herriak]] shwg8r1rdc7asyy66ykethr8nlefj8l 0 7062 9983771 9973979 2024-11-28T13:10:53Z 88.10.93.165 Alkateak aktualizatu ditut 9983771 wikitext text/x-wiki {{Beste erabilpenak|udalerriari eta herriari|zendea historikoa|Antsoain (zendea)}} {{Nafarroa Garaiko udalerri infotaula | izena = Antsoain | bandera = Bandera_de_Ansoáin.svg | armarria = Coat of Arms of Ansoáin.svg | irudia =Panorámica Ansoáin1.JPG | irudiaren testua = Antsoaingo ikuspegia. | nongo = Antsoaingo | ofiziala = Ansoain <> Antsoain<ref name="navarra.es">[http://www.navarra.es/home_eu/Actualidad/BON/Boletines/2009/8/ Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak 2009ko urtarrilaren 19an emandako dekretua.]</ref> | merindade = Iruñeko merindade | eskualdea = [[Iruñerria]] | postakodea = 31013 | kokapena = Navarra - Mapa municipal Ansoain.svg | koordenatuak = {{koord|42|50|1|N|1|38|22|W|region:EH-NA_type:city|display=inline,title}} | garaiera = 426 | azalera = 1.93 | biztanleria = 10938 | bizt_urtea = 2012 | dentsitatea = | distantzia = 5 | euskaldunak = 8,18 | sorrera = | herritarra = antsoaindar | alkatea = Ander Oroz ([[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]]) | webgunea = http://www.ansoain.es/eu/ | oharrak = }} '''Antsoain'''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=155. araua: Nafarroako udal izendegia|egilea=[[Euskaltzaindia]]|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0155.pdf}}</ref>{{ahoskuntza|ant͡s̺oáin|zorrotza bigarren}} (Oltzako hizkeraz: ''Antsuain''){{ahoskuntza|ant͡s̺uáin|zorrotza bigarren}} [[Nafarroa Garai]]ko erdialdeko [[udalerri]] bat da. [[Iruñerria]]ren iparraldean, [[Iruñeko merindadea]]n eta [[Iruñe]]ko erdigunetik 4&nbsp;kilometrora dago. {{formatnum:{{Nafarroa Garaiko udalerrien biztanleria|Antsoain}}}} biztanle ditu. Herria bi biztanlegunez eratuta dago: batetik, [[Ezkaba (mendia)|Ezkaba]] mendiko magalean kokatuta dagoen Alde Zaharra edo ''Herri Zaharra,'' zeinak Nafarroa Garaiko iparraldeko herri baten ohiko fisionomia erakusten duen; eta bestetik, lautada batean eta Iruñeko hirigunearen ondoan kokatuta dagoen Zabalgunea edo Alde Berria, biztanlegune nagusia, non zerbitzu nagusiak dauden. Alde Berria, esan bezala Iruñeko hirigunearen ondoan dago, zehazki [[Arrotxapea]] eta [[Txantrea]] auzoen artean. == Izena == Antsoainek ''-ain'' atzizkia du, hainbat euskal toponimok bezala. Julio Caro Barojak defendatu zuen toponimo horietatik gehienak ''-anum'' atzizkiaz hornituriko [[latin]]ezko antroponimoren batetik eratorriak zirela. [[Erromatar Inperio]]ko leku askotan, ''-anum'' atzizkiak, izen berezi batekin elkartzen zenean, ''fundus'' deituriko nekazaritza-ondasunen jabearen izena eratzen zuen. Izen hura ''fundus''-aren jabearena izaten zen normalean, gero jabez aldatzen bazen ere, izenak aldatu gabe jarraitzen zuen eta. Hipotesi horri jarraiki, ''-ain'' atzizkia edo -ano atzizkia duten euskal herriek erromatar garaiko edo Erdia Aroko herrietan izango zuten jatorria, erromatar garaiko oinordetzak izendatzeko bilakabideari eusten ziotela. Antsoainen kasuan, toponimoak ''Sancius'' edo ''San (t) so'' antroponimoetan omen du jatorria, hots, Santso izenean, Erdi Aroan oso hedatua baitzegoen Nafarroan. Erdi Aroan herriak zein zendeak, ''Sansoain'' izena izan zuten (grafia ezberdinekin). Erdi Aroan, [[Nafarroako Erresuma]]n, izen bera zuten herri bat baino gehiago zegoenez, haiek bereizteko haranaren izena edo gertu zegoen herri baten izena ematea ohikoa zen. Horrela, izen bera zuten beste herriak honela aipatzen ziren:''Sansoayn juxta Montem Regalem'' (1270); ''Sansoáin de Orba'' (1094); ''Sansoang prope villam Artasso'' (1104). Iruñerrikoa honela aipatu zen : ''Sansoain prope Artiga'' (1204), ''Sansoayn d’Artiga'' (1270) eta ''Sansoayn prope Pampilonam'' (1274). XV. mendean hasierako kontsonantea galdu zen disimilazio baten ondorioz,eta ''Ançoainn'' (1427) izena hartu zuen. Herria zein zendea izendatzeko era primitibo hura, denboran zehar garatzen joan da, gaur egungo bi toponimoak eman arte: ''Antsoain'' eta ''Ansoain.'' 2009ko urtarrilaren 19az geroztik, herriaren izen ofiziala Antsoain da euskaraz, eta Ansoain gaztelaniaz. Herritarren izena ''antsoaindar'' da euskaraz; gaztelaniaz ere ''aintsoaindarra'' gentilizioa erabiltzen da. == Geografia == [[Fitxategi:Cartel Ansoáin.JPG|thumb|250px|ezkerrera|Alde Zaharrerako sarrera.]] Antsoainek 1,93 kilometro koadroko azalera dauka eta [[Nafarroa Garaia]]ren erdialdean dago, [[Iruñea|Iruñetik]] bost kilometrora. Antsoainen bi gune bereiz daitezke, batetik herri berria [[Iruña (argipena)|Iruña]] ondoko gune lauan kokatua, eta bestetik herri zaharra, [[Ezkaba (mendia)|Ezkaba mendiaren]] maldetan kokatua. === Ingurune naturala eta klima === Udalerria klima atlantikoaren eta mediterraneoaren arteko trantsizio gunean dago, prezipitazioak ez dira mediterraneoan bezain urriak, baina tenperaturak klima atlantikoan baino beroagoak dira. Horrez gain, [[negu]]ak nahiko hotzak izaten dira (kontinentaltasuna). Urteko batez besteko tenperatura 12 gradu da, eta prezipitazioak 900 eta 1.000 mm artekoak. [[Uda]]n lehortea izaten da, eta [[udaberri]]an eta [[udazken]]ean ekaitz ugari. Nekazaritzaren hedapena lehenik, eta herriaren hazkunde demografikoa ondoren, jatorrizko landarediaren erabateko galtzea eragin dute. [[1989]]an 600 hektarea baso geratzen ziren ( gehienak herrigunearen ondoko Ezkaba mendian). Horrez gain, [[XIX. mendea|XIX. mendetik]] aurrera pinuen birlandaketa egin zen, batez ere, pinu lariziarra (Pinus nigra) eta ametza. === Mugakideak === Udalerriak [[Ezkabarte]]rekin egiten du muga iparraldean, [[Berriozar]]rekin mendebaldean, eta [[Iruñea]]rekin ekialde eta hegoaldean. === Auzoak === Udalerria bi zatitan banatzen da, batetik [[Iruñerria|Iruñerriko]] lautadan dagoen auzo berria, eta bestetik [[Ezkaba (mendia)|San Kristobal mendian]] dagoen herri zaharra, bertan [[San Kristobal gotorlekua|Alfonso XII.aren gotorlekua]] kokatzen dela. Udalerria antzinako Antsoaingo zendeak hartzen zuen lurraldearen hego-ekialderaino hedatzen da, [[Iruñea|Iruñetik]] lau kilometrora. Behealdeko auzo berria [[Arga]] ibaiaren ondora heltzen da eta [[Iruña (argipena)|Iruñeko]] Kaputxinoen komenturaino. Udalerritik [[Arga]] ibaiaz gain, Ballariain erreka igarotzen da, [[Arga]] ibaira urak isurtzen dituen erreka txikia. == Historia == [[Fitxategi:Casco Viejo de Ansoáin.JPG|thumb|250px|eskuinera|Antsoaingo alde zaharra.]] Antsoaingo herriaren historia izen bereko Zendearen historiari dago loturik [[1991]]. urtera arte. Urte hartan Zendea apurtu eta udalerri independentea osatu zuten. Antsoain zendea moduan agertzen den lehen dokumentua [[1427]]. urtekoa da, [[Iruñeko merindadea|Iruñeko merindadeko]] artxiboetako liburu batean. [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] dokumentu gehienetan, Antsoain ''Sansoain'' gisa ageri da. [[1515]]. urtean [[Nafarroako konkista|Gaztelak Nafarroa konkistatzean]], Antsoainek bere estatus administratiboa gorde zuen, udalerri bihurtuz. Garai batean, honako kontzeju hauek osatzen zuten zendea, Antsoain, Aizoain, Añezkar, Artika, Ballariain, [[Berriobeiti]], [[Berriogoiti]], [[Berriozar]], Elkarte, Larrageta, Lotza eta Oteitza. [[1966]]. urtearen inguruan, auzo berriaren eraikuntza hasi zen [[Iruña (argipena)|Iruñetik]] gertu zegoen Antsoain udalerriaren hegoaldeko gune lau batean. Auzo berri hark [[Txantrea]]ko auzoarekin egiten zuen muga. Gaur egun auzo berrian kokatzen dira herriko zerbitzu eta azpiegitura gehienak, udaletxeaz gain. Iruñeko metropolitar gunetik hurbil egotearen ondorioz, 1965. urteaz geroztik Antsoaingo biztanle kopuruak gora egin du. Landa herria izatetik, industria herria izatera igaro da. Horrek eragin zuen 1991. urtean 12 udalek osatzen zuten izen bereko zendeatik irtetea, hala udal beregaina bihurtu zela (87/1991 Dekretu Forala, martxoaren 14an, BON 34/1991 argitaratua). Bestalde, aipatutako gertutasunak [[Iruñerriko Mankomunitatea]]k kudeatzen dituen hainbat zerbitzu partekatzea eragiten du, adibidez, garraio publikoa, ur-horniketa, estolderia, zabor eta taxi zerbitzuen gestioa; gainera, hiriguneak dituen osasun, garraio publiko eta hezkuntza azpiegituretatik zuzenean onura ateratzen du. == Demografia == Biztanleriari dagokionez, Antsoain Nafarroako Foru Erkidegoko bederatzigarren herria zen 2011. urtean. {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Antsoaingo biztanleria |altuera=300 |zabalera=600 | 1900 | 1312 | 1910 | 1511 | 1920 | 1586 | 1930 | 1675 | 1940 | 1764 | 1950 | 1715 | 1960 | 1660 | 1970 | 6699 | 1981 | 10989 | 1991 | 11196 | 2001 | 8095 | 2011 | 10825 | }} 1996. urtean Antsoainen integratuta zeuden bi herri banandu ziren: [[Berriozar]] eta [[Berriobeiti]]. == Politika == === Udaletxea === Udaletxea [[XX. mendea]]n eraiki zen eta eraikia dagoen plazari izena ematen dio. Udala alkateak eta hamasei zinegotzik osatzen dute. * HELBIDEA: Udaletxe Plaza, 1 === Udal hauteskundeak === Antsoaingo udalerria egun ezagutzen den bezala [[1991]]n sortu zen, [[Antsoain Zendea]] hiru udalerritan banatu zenean. Kontzejuko burua Josetxo Arbizu (AMO, ''Acción Municipal Obrera'') izan zen [[1979]]tik [[1983]]ra gero talde bereko Rosalía Etxeberriak hartu zuen kargua eta bera izan zen desanexioaren ostean udalerri berriko lehen alkatea. 2015eko udal hauteskundeen ondoren, [[Euskal Herria Bildu]] koalizioko Ander Andoni Oroz hautatu zuten alkate. Udalbatzak zituen 17 zinegotzietatik 11ren botoa jaso zuen: Euskal Herria Bildurenak, [[Izquierda-Ezkerra]]/Ansoain Puede koalizioarenak eta [[Geroa Bai]]renak. Aurretik [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNko]] Antonio Gila Gila izan zen alkate zortzi urtez. [[2007]]ko maiatzeko hauteskundeetan (orduan 13 zinegotzi aukeratu behar ziren) [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSN]] izan zen bozkatuena, guztira bost zinegotzi eskuratuz; [[Nafarroa Bai]]k, berriz, lau zinegotzi lortu zituen; [[Unión del Pueblo Navarro|UPNk]] bi zinegotzi eta [[Eusko Abertzale Ekintza]]k eta [[Nafarroako Ezker Batua]]k bana. [[2011]]n udalerria 10.000 biztanletik gora izatera pasatu zenez udalbatza 17 zinegotzik osatu zuten. Gilak karguan errepikatu zuen PSN (6 zinegotzi) berriro ere zerrendarik bozkatuena izan zelako. [[Bildu]]k (4), [[NaBai 2011]]k (3) eta [[Izquierda-Ezkerra]]k (2) gehiengo alternatiboa osa zezaketen baina I-Ekoek abstentziora jo zuten<ref>[https://web.archive.org/web/20110625114255/http://www.noticiasdenavarra.com/2011/06/12/vecinos/i-e-posibilita-la-reeleccion-de-antonio-gila-psn-como-alcalde-de-ansoain ''I-E posibilita la reelección de Antonio Gila (PSN) como alcalde de Ansoáin''], [[Diario de Noticias]], [[2011]]ko [[ekainaren 12]]a.</ref>. {{Udal hauteskunde infotaula |deklinazioa = go |data = 2015eko maiatzaren 24a |data_a = 2011ko maiatzaren 22a |alderdia1 = [[Euskal Herria Bildu]]* |kolorea1 = #9bd225 |zinegotziak1 = 6 |botoak1 = 1.571 |ehunekoa1 = 29,05 |zinegotziak1_a = 4 |botoak1_a = 972 |ehunekoa1_a = 20,52 |alderdia2 = [[Nafarroako Alderdi Sozialista]] (PSN-PSOE)) |kolorea2 = #F8C080 |zinegotziak2 = 5 |botoak2 = 1.485 |ehunekoa2 = 27,46 |zinegotziak2_a = 6 |botoak2_a = 1.623 |ehunekoa2_a = 34,26 |alderdia3 = [[Izquierda-Ezkerra]]/Ansoain Puede |kolorea3 = #e18d8d |zinegotziak3 = 3 |botoak3 = 979 |ehunekoa3 = 18,11 |zinegotziak3_a = 2 |botoak3_a = 592 |ehunekoa3_a = 12,50 |alderdia4 = [[Geroa Bai]] (2015) / [[Nafarroa Bai]] (NaBai) (2011) |kolorea4 = #CCFC66 |zinegotziak4 = 2 |botoak4 = 763 |ehunekoa4 = 14,11 |zinegotziak4_a = 3 |botoak4_a = 767 |ehunekoa4_a = 16,19 |alderdia5 = [[Unión del Pueblo Navarro|Nafar Herriaren Batasuna]] (UPN) |kolorea5 = #7cc1ff |zinegotziak5 = 1 |botoak5 = 384 |ehunekoa5 = 7,10 |zinegotziak5_a = 2 |botoak5_a = 480 |ehunekoa5_a = 10,13 |informazioa = *2011ko hauteskundeetan [[Bildu]] gisa aurkeztu zen koalizioa. |iturria = [http://resultadoslocales2015.interior.es/99MU/DMU13319PR_L1.htm?e=663 2015eko hauteskundeen emaitzak interior.es webgunean], [http://elecciones.mir.es/resultados2011/99MU/DMU13319PR_L1.htm?e=408 2011ko hauteskundeen emaitzak mir.es webgunean] }} <center> {| class="wikitable" align="center" style="font-size: 90%; text-align:center;" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;" | Antsoainko udal hauteskundeak |-style="background:#eee" !rowspan="1"| Alderdi politikoa |colspan="2"|[[2015]]<ref>[https://web.archive.org/web/20151226153839/http://www.ara.cat/municipals-2015/resultats-eleccions/muni_ansoain-antsoain_13_31_16_99.html Antsoainko udal hauteskundeak 2015.]</ref> |colspan="2"|[[2011]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=201105&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 2011.]</ref> |colspan="2"|[[2007]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=200705&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 2007.]</ref> |colspan="2"|[[2003]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=200305&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 2003.]</ref> |colspan="2"|[[1999]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=199906&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 1999.]</ref> |colspan="2"|[[1995]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=199505&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 1995.]</ref> |colspan="2"|[[1991]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=199105&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 1991.]</ref> |colspan="2"|[[1987]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=198706&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 1987.]</ref> |colspan="2"|[[1983]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=198305&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 1983.]</ref> |colspan="2"|[[1979]]<ref>[http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&codTipoEleccion=4&codPeriodo=197904&codEstado=99&codComunidad=13&codProvincia=31&codMunicipio=16&codDistrito=0&codSeccion=0&codMesa=0 Antsoainko udal hauteskundeak 1979.]</ref> |- style="background:#eee" |- | align="left" bgcolor="#7CFC00" | '''[[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)''' / '''[[Bildu]]''' | %29,05 | 6 | %20,52 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#ff6033" | '''[[Nafarroako Alderdi Sozialista|Nafarroako Alderdi Sozialista-PSOE]] (PSN-PSOE)''' | %27,46 | 5 | %34,26 | 6 | %33,41 | 5 | %43,28 | 7 | %47,60 | 7 | %47,77 | 7 | %55,21 | 8 | %38,89 | 7 | %53,65 | 10 | %34,29 | 6 |- | align="left" bgcolor="#FF00FF" | '''[[Izquierda-Ezkerra]] (I-Em)''' | %18,11 | 3 | %12,50 | 2 | %7,89 | 1 | %13,94 | 2 | %12,59 | 1 | %16,73 | 2 | %8,25 | 1 | %6,52 | 1 | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#FFA07A" | '''[[Geroa Bai]] (G-Bai)''' - '''[[Nafarroa Bai]] (Na-Bai)''' | %14,11 | 2 | %16,19 | 3 | %28,53 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#6495ED" | '''[[Nafar Herriaren Batasuna]] (UPN)''' | %7,10 | 1 | %10,13 | 2 | %15,79 | 2 | %9,99 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#1E90FF" | '''[[Alderdi Popularra]] (PP)''' | %2,50 | 0 | %4,48 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="hotpink" | '''[[Eusko Abertzale Ekintza]] (EAE)''' | - | - | - | - | %13,22 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#8B00FF" | '''[[Batzarre]]''' | - | - | - | - | - | - | %15,26 | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#DDA0DD"| '''[[Aralar]]''' | - | - | - | - | - | - | %8,93 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#0896" | '''[[Eusko Alkartasuna]] (EA)''' | - | - | - | - | - | - | %3,42 | 0 | - | - | %1,89 | 0 | %2,59 | 0 | %4,61 | 0 | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#A5665D"| '''[[Nafarroako Demokraten Elkargunea]] (CDN)''' | - | - | - | - | - | - | %2,94 | 0 | %5,51 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="lightpink"| '''[[Euskal Herritarrok]] / Udal Akzio Langilena (EH/AMO)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | %31,65 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="ligthpurple"| '''Udal Akzio Langilena / [[Batzarre]]/ (AMO/B)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %19,90 | 3 | %20,79 | 3 | - | - | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#FF7585" | '''[[Herri Batasuna]] (HB)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %10,94 | 1 | %11,32 | 1 | %16,55 | 3 | %11,99 | 2 | - | - |- | align="left" bgcolor="purple"| ''' Udal Langile Ekintza (ULE)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %20,21 | 4 | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#CCCCFF" | '''Antsoaineko Cendearen Independenteak''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %11,29 | 2 | - | - | - | - |- | align="left" bgcolor="#c86400" | '''Independenteak 2''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %18,85 | 3 | - | - |- | align="left" bgcolor="#c86400" | '''Independenteak 1''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %12,23 | 2 | %26,87 | 5 |- | align="left" bgcolor="#32CD32" |'''[[Euzko Alderdi Jeltzalea]] (EAJ)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %3,28 | 0 | %8,24 | 1 |- | align="left" bgcolor="#7573A6" | '''[[Zentro Demokratikoaren Batasuna]] (UCD) ''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %15,46 | 3 |- | align="left" bgcolor="red" | '''[[Unión Navarra de Izquierdas|Ezkerreko Nafar Batasuna]] (UNAI)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %8,21 | 1 |- | align="left" bgcolor="#FF4444"|'''[[Euskadiko Partidu Komunista]] (EPK)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %6,92 | 1 |- | align="left" bgcolor="red"| '''[[Espainiako Lanaren Alderdia]] (PTE)''' | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | %0,00 | 0 |} </center> === Alkateak === Hauek izan dira Antsoaingo azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |'''Alderdia''' |- bgcolor=purple | Rosalia Etxeberria Otsoa<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Fallece Rosalía Etxeberría Otsoa, ex dirigente de Batzarre|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|data=2011-09-04|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/mas_navarra/fallece_rosalia_etxeberria_otsoa_dirigente_batzarre.html|aldizkaria=Diario de Navarra|sartze-data=2020-06-25}}</ref> | [[1991]] ^a | 1991 | [[Acción Municipal Obrera|AMO]]-[[Batzarre]] |- bgcolor="#F8C080" | Alfredo Garcia Lopez | 1991 | [[1995]] | [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSN]]<ref name=":1" /><ref name=":0" /> |- bgcolor="#F8C080" | Alfredo Garcia Lopez | 1995 | [[1999]] | PSN<ref name=":0" /> |- bgcolor="#F8C080" | Alfredo Garcia Lopez | 1999 | [[2003]] | PSN<ref name=":0" /> |- bgcolor="#F8C080" | Alfredo Garcia Lopez | 2003 | [[2007]] | PSN<ref name=":0" /> |- bgcolor="#F8C080" | Antonio Gila Gila | 2007 | [[2011]] | PSN<ref name=":0" /> |- bgcolor="#F8C080" | Antonio Gila Gila | 2011 | [[2015]] | PSN<ref name=":0" /> |- bgcolor="#9bd225" | Ander Andoni Oroz Casimiro<ref name=":0" /> | 2015 | [[2019]] | [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]] |- bgcolor="#9bd225" | Ander Andoni Oroz Casimiro<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2020-05-14}}</ref> | 2019 | 2023 | EH Bildu |- |Marta Diez Napal |2023 |Jardunean |EH Bildu |} ^a 1991. urtean Antsoain [[Antsoain Zendea]]<nowiki/>tik banandu eta udalerri bihurtu zen. == Azpiegiturak == [[Iruña (argipena)|Iruña]] inguratzen duen [[PA-30]] autobideak iparraldetik zeharkatzen du udalerria. == Garraioa == Udalerri honetan [[Eskualdeko Hiri Garraioa (Iruñerria)|Eskualdeko Hiri Garraioaren]] 5 linea daude: {{EHG/Taula/Auzoa | auzoa = Antsoain | e1 = 3 | e2 = 7 | e3 = 11 | e4 = 21 | g1 = N7 }} Horrez gain, [[La Muguiroarra]] autobus konpainiak, Antsoain, [[Iruñeko autobus geltokia]]rekin elkartzen du honako ibilbidea egiten duen autobus linearen bitartez: * [[Aldatz (argipena)|Aldatz]] - [[Lekunberri (argipena)|Lekunberri]] - [[Irurtzun]] - [[Berriobeiti]] - [[Iruñea]] == Kultura == === Euskara === [[Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua]]k onartutako [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, Antsoain eremu mistoko udalerria da. [[2001]]eko erroldan, herritarren %&nbsp;8,18k zekien [[euskara]]z hitz egiten. [[2009]]ko urtarriletik, Antsoaingo udalerriaren izen ofiziala ''Ansoain <> Antsoain'' da.<ref name="navarra.es">[http://www.navarra.es/home_eu/Actualidad/BON/Boletines/2009/8/ Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak 2009ko urtarrilaren 19an emandako dekretua.]</ref> === Kirola === Antsoainen, Idakin kiroldegian, Gazte Berriak izeneko kirol-taldea dago, jarduera asko bere baitan biltzen dituena: futbola, [[Gazte Berriak saskibaloi kluba|saskibaloia]], judoa, gimnasia ritmika, herrikirolak, areto futbola... === Jaiak eta ospakizunak === Antsoaingo jaiak irailaren hirugarren astean ospatzen dira: txupinazoaz ostegunean hasten dira, eta igandean, berriz, amaitu. Herriko patroiak San Cosme eta San Damian dira. Urtean zehar, denetariko jarduera eta ospakizunak antolatzen dira: * Antsoaingo Euskararen Eguna: maiatzaren 1a pasa, eta ondorengo asteburuan izaten da, larunbatarekin. * San Juan eguna: [[ekainaren 23]]an ospatzen da. * Herri zaharreko erromeria: irailaren azken asteburuan antolatzen da, antzina herriko jaiak ospatzen ziren egun bertsuetan. Meza eta ekitaldi askotarikoak izaten dira. * Aste kulturala: irailaren bigarren astean, dantza, antzerkia, musika, kale-antzerkia, erakusketak eta abar izaten dira. * F.C.Gazte Berriak eguna: [[ekainaren 29]]an ospatzen da. Txapelketa egiten da. * Antsoaingo eguna: ekainean ospatzen da. Dantzak, taloak, musika eskolako emanaldia, bazkaria, dantzaldia... * Azaroa Kultur Aroa: azaroaren erditik bukaera bitarte izaten da, gutxi gorabehera. Euskararen inguruko kultura eta ezagutza bultzatzeko jarduerak egiten dira. == Ondasun nabarmenak == [[Fitxategi:Iglesia de San Cosme y San Damián (Casco Viejo de Ansoáin).JPG|thumb|250px|eskuinera|[[San Kosme eta San Damian eliza (Antsoain)|San Kosme eta San Damian elizaren]] ikuspegia.]] * '''[[San Migel baseliza (Antsoain)|San Miguel baseliza]]''': Herri zaharretik hurbil dago, eta [[Erdi Aroa|erdi aroko]] jatorria dauka. Gaur egun etxebizitza erabilera dauka. * '''[[San Kosme eta San Damian eliza (Antsoain)|San Kosme eta San Damian eliza]]''': Antsoaingo herri zaharrean dagoen [[Erdi Aroa|erdi aroko]] eliza da. Eraikuntza [[XII. mendea]]ren amaiera hasi zen. * '''[[San Kosme eta San Damian parrokia (Antsoain)|San Kosme eta San Damian eliza berria]]''': Antsoaingo auzo berrian dago. [[1996]]. urtean eraikitako eliza berria da. Luis Tabuenka eta Fermin Saralegi arkitektoek diseinatu zuten. * Erretaula nagusia: Estilo puristakoa [[XVII. mendea]]ren bigarren erdian egindakoa da. Hiru zatitan banaturiko bi gorputz dauzka. Bertan, ebanjelioaren eta Jesukristoren bizitzako pasarteak ageri dira, Oliamendiko Otoitza eta Jesukristoren atxiloketa esaterako. * '''[[Jauregia (Antsoain)|Jauregia]]''': Herrigune historikoan dagoen jauretxea da. * '''[[Antsoaingo udaletxea]]''': Udalaren egoitza da. == Antsoaindar ezagunak == * [[Marta Díez Napal]] ([[1975]]-), politikaria. * [[Iñigo Eguaras]] ([[1992]]-), futbolaria. * [[Aritz Eguaras]] ([[1994]]-), futbolaria. * [[Ane Azkona]] ([[1998]]-), futbolaria. * [[Irantzu Beloki]] ([[2000]]-), txirrindularia. * [[Gaizka Aiesa]] ([[2001]]-), futbolaria. * [[Iñaki Rupérez]] ([[2003]]-), futbolaria. == Argazkiak == <center><gallery> Fitxategi:Zona verde junto a la Ronda en Ansoáin.JPG|Berdegunea Antsoaingo ingurabide autobidetik gertu. Fitxategi:Ansoáin desde las murallas.JPG|Antsoain [[Alde Zaharra (Iruñea)|Iruñeko Alde Zaharretik]] ikusia. Fitxategi:Plaza Rafael Alberti.JPG|Rafael Alberti plaza. Fitxategi:Casa Consistorial de Ansoáin.JPG|Antsoaingo udaletxea. Fitxategi:Iglesia de San Cosme y San Damián (Ansoáin).JPG|[[San Kosme eta San Damian parrokia (Antsoain)|San Kosme eta San Damian eliza berria]]. </gallery></center> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Nafarroa Garaiko udalerrien zerrenda]] *[[Iruñerria]] *[[Iruñeko merindadea]] * [[Aitzoain]] * [[Santsoain]] * [[Santsomain]] == Kanpo estekak == {{atari|Nafarroa|Nafarroa}} * [http://www.ansoain.es/eu/ Antsoaingo udalerriaren webgunea.] * {{es}} [http://www.navarra.es/home_es/Navarra/272+Municipios/entidad.htm?IdEnt=35 Antsoaini buruzko informazioa], Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunean.] * [http://www.navarchivo.com/index.php/eu/herriak/iruneko/antsoain Nafarroako Foru Erkidegoko ondasun ez-materialaren artxiboa.]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://maps.google.com/maps?f=q&source=s_q&hl=eu&geocode=&q=Antsoain,+navarra&sll=42.481107,-1.649057&sspn=0.007232,0.013797&g=erriberri,+navarra&ie=UTF8&hq=&hnear=Antsoain,+Nafarroa,+Espainia&ll=42.832871,-1.63868&spn=0.003564,0.006899&t=h&z=17&layer=c&cbll=42.833799,-1.638381&panoid=58Sc2egbrrb5KYHcG6Natw&cbp=12,301.14,,0,6.82 Noain anaien etorbidearen ikuspegia Google Street View-n.] {{autoritate kontrola}} {{Iruñerriko herrien aurkibidea}} {{Nafarroako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Antsoain]] lxzzen2evypjbeuf6vq82j0k7n3hjfm 0 7189 9984823 9973467 2024-11-29T11:54:14Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984823 wikitext text/x-wiki {{Nafarroa Garaiko udalerri infotaula | izena = Lapoblación | bandera = ez | armarria = Escudo de Lapoblación.svg | nongo = Lapoblaciongo | ofiziala = Lapoblación | merindade = Lizarrako merindade | eskualdea = [[Vianaldea]] | postakodea = 31227 | kokapena = | koordenatuak = {{koord|42|36|17|N|2|28|0|W|region:EH-NA_type:city|display=inline,title}} | garaiera = 886 | azalera = 17.73 | biztanleria = | bizt_urtea = | dentsitatea = | distantzia = 106 | euskaldunak = 5,82 | sorrera = | herritarra = lapoblaciondar | alkatea = Ernesto Apiñaniz Remirez <br /> (''[[Agrupacion Independiente El Castillo]]'') | webgunea = http://www.lapoblacion.es/ | oharrak = }} '''Lapoblación'''<ref>{{Web erref|izenburua=155. araua|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0155.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2011-04-10|bestelakoa= Deklinatzean, azentu grafikorik gabeko forma erabiliko da}}</ref> [[Nafarroa Garai]]ko mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Lizarrako merindadea|Lizarrako merindadeko]] mendebaldeko muturrean kokatua. Bi herrik osatua dago, [[Meano]]k eta [[Lapoblación (kontzejua)|Lapoblacionek]], alegia. {{formatnum:{{Nafarroako_udalerrien_biztanleria|Lapoblación}}}} biztanle zituen {{Nafarroako_udalerrien_biztanleria|urtea}}. urteko erroldaren arabera. == Izena == [[Euskaltzaindia]]k [[1979]]an argitaratutako herri izendegian, ''Meanuri'' proposatu zen herriaren [[euskara|euskal]] izentzat. Euskaltzaindiak [[1990]]ean argitara emandako izendegian, berriz, izen hori alde batera utziz, «Ez du euskal ordain ezagunik» oharra paratu zioten. 2007an, azkenik, toponimia sakonago aztertuta Euskaltzaindiak Nafarroa Garaiko udalerrien izenak arautu zituenean, ''Lapoblación'' ([[Euskarazko Nazioarteko Alfabeto Fonetikoa|[lapoβlaθion]]]) izan zen [[euskara batu]]rako onartutako forma bakarra, ez baitago euskaraz tradizioa duen beste izenik.<ref>Euskaltzaindiko Onomastika batzordea: [http://www.euskaltzaindia.net/dok/plazaberri/0072/gehigarriak/aurkezpena.pdf «Nafarroako Udal Izendegia, 155. araua»], ''Plazaberri'', 72. zenbakia, 2009.</ref> == Geografia == === Ingurune naturala eta klima === [[Fitxategi:Lapoblacion 2008 4 3.JPG|thumb|300px|Lapoblación [[Ekora]]tik ([[Araba]]) ikusia]] Lapoblacion itsasoaren mailatik 884 metrora dago, [[Toloñoko mendilerroa|Kantabriako mendilerrotik]] gertu. [[Castillo de Lapoblación]] mendiaren hegoaldeko magalean dago. === Udalerri mugakideak === Lapoblacionek mugakide ditu mendebaldean Arabako [[Bernedo]] eta [[Kripan]], hegoaldean Arabako [[Ekora]], iparraldean [[Marañón]], eta ekialdean Arabako [[Oion]]. === Kontzejuak === Udalerria bi kontzejuk osatzen dute, [[Lapoblación (kontzejua)|Lapoblacionek]] (herriburua) eta [[Meano]]k, alegia. Biztanle gehienak Meanon bizi dira gaur egun. {{map draw |type= |latitude=42.604722 |longitude=-2.474167 |zoom=12 |height=400 |width=500 |text=Lapoblación udalerriko kontzejuak |align=center |frameless= |class= |item= |coordinates= |title=Harana |description= |image= |marker-color= |marker-size= |marker-symbol= |stroke= |stroke-width= |stroke-opacity= |fill= |fill-opacity= |geotype= |ids= |geotype1=Point |coordinates1=42.605,-2.46 |title1=Lapoblación kontzejua |description1= |image1= |marker-color1=#008000 |marker-size1= |marker-symbol1=village |geotype2=Point |coordinates2=42.60361,-2.47611 |title2=Meano |description2= |image2= |marker-color2= |marker-size2= |marker-symbol2=village |geotype3=geoshape |ids5=Q1637542 |title3= |description3= |image3= |fill3=#0000FF |fill-opacity3=96% |stroke3= |stroke-width3= |stroke-opacity3=90% }} == Historia == [[Fitxategi:Lapoblaciongo eliza.jpg|300px|thumb|Lapoblaciongo elizaren ikuspegia.]] Lapoblación igarobide natural baten ondoan dago, [[Bernedoko mendatea]]ren ondoan (La Horca eta Aldea izenez ere ezaguna). Mendatea, [[Gazteluko Haitza]] eta [[Castillo de Lapoblación|Lapoblaciongo Haitzaren]] ("Lehoi Loti" izenez ere deitua) artetik igarotzen da. Mendate hau ezinbestekoa zen, Kantabriako mendilerroa igaro, eta [[Arabako Errioxako kuadrilla|Arabar Errioxa]] eta Mendialdeko Araba elkartzeko. [[Historiaurre]]ko hainbat aztarna arkeologiko aurkitu dira udalerrian, batez ere, silex eta keramika arrastoak. Arrasto horiek frogatutakoaren arabera, Lapoblaciongo lehenbiziko biztanleak [[Burdin Aro]]koak izan ziren. Herriak [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperio]] garaian ere garrantzia izan zuen. Herriari buruzko lehen dokumentu idatzia [[XII. mendea|XII. mendekoa]] da. [[1105]] eta [[1109]] urteetako dokumentu batean Ponicastroko San Andres Apostoluaren monasterioa aipatzen da, [[Punicastro]]ko Gazteluari loturik. Historialari batzuen ustez, gaztelu hori Lapoblacionen zegoen, Gazteluaren Haitzaren tontorrean. Dena den, beste historialari batzuen iritziz, Ponicastroko gaztelua [[Torralba del Río|Torralba del Rion]] ere egon zitekeen. Hamarkada batzuk geroago, [[Marañón|Marañongo]] hiribilduaren foruetan aipatzen da Lapoblacion, herri horren udalerri mugakide izanik. [[XII. mendea|XII. mendeko]] dokumentua den arren, ez da ezagutzen zein izan zen idazteko data zehatza, litekeena da [[1121]] eta [[1134]] urteen artean idatzi izana. [[Marañón|Marañongo]] foruak [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso Borrokalariak]] erregeak eman zituen. == Ekonomia == {{sakontzeko|Nafarroa Garaiko parke eolikoak}} [[Aguilar Kodes]] eta [[Azuelo]] udalerrien artean, Las Llanas de Codés izeneko gunean, [[Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua]]k eraikitako "Codés Azuelo" izeneko parke eolikoa dago. Instalaturiko potentzia 43,20 [[watt|megawatteko]] da eta parkearen jabea [[Acciona]] Energia da gaur egun. == Demografia == {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Lapoblaciongo biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 392 | 1910 | 478 | 1920 | 552 | 1930 | 566 | 1940 | 546 | 1950 | 535 | 1960 | 427 | 1970 | 267 | 1981 | 207 | 1991 | 171 | 2001 | 192 | 2011 | 144 | |oharrak = Datu-iturria: [http://www.ine.es/inebmenu/mnu_cifraspob.htm www.ine.es]<br /> }} [[2008]]ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko lau etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %2,52a ([[Nafarroako Foru Erkidego]]ko batezbestekoaren azpitik). === Kontzejuak === {| class="taulapolita" ! Kontzejua ! Biztanleria ([[2006]]) |- |[[Lapoblación (kontzejua)|Lapoblación]] |align="right" |40 |- |[[Meano]] |align="right" |120 |- |} == Politika == {{sakontzeko|Hauteskundeak Lapoblacionen}} === Udaletxea === * HELBIDEA: Foruen Plaza z/g (Meano kontzejua) === 2023-2027 legegintzaldia === {{Udal hauteskunde infotaula |izena = 2023ko hauteskundeen ondorengo Lapoblacion |data = 2023ko maiatzak 28 |deklinazioa = go |alderdia1 = [[Alvaro Domaica Apiñaniz]] ([[Agrupacion Independiente El Castillo|A.I. El Castillo]]) |kolorea1 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak1 = 1 |botoak1 = 44 |ehunekoa1 = 58,67 |alderdia2 = [[Ernesto Apiñaniz Remirez]] ([[Agrupacion Independiente El Castillo|A.I. El Castillo]]) |kolorea2 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak2 = 1 |botoak2 = 42 |ehunekoa2 = 56,00 |alderdia3 = [[Luis Martin Domaica Amescoa]] ([[Agrupacion Independiente El Castillo|A.I. El Castillo]]) |kolorea3 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak3 = 1 |botoak3 = 32 |ehunekoa3 = 42,67 |alderdia4 = [[Jose Maria Saez Perez]] ([[Agrupacion Independiente El Castillo|A.I. El Castillo]]) |kolorea4 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak4 = 1 |botoak4 = 31 |ehunekoa4 = 41,33 |alderdia5 = [[Veronica Cotorruelo Lastra]] ([[Agrupacion Independiente Trabajando por el Pueblo|A.I. Trabajando por el Pueblo]]) |kolorea5 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak5 = 1 |botoak5 = 26 |ehunekoa5 = 34,67 |alderdia6 = [[Maria Asuncion Puch Rubio]] ([[Agrupacion Independiente Trabajando por el Pueblo|A.I. Trabajando por el Pueblo]]) |kolorea6 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak6 = 0 |botoak6 = 24 |ehunekoa6 = 32,00 |alderdia7 = [[Nuria Esteve Puch]] ([[Agrupacion Independiente Trabajando por el Pueblo|A.I. Trabajando por el Pueblo]]) |kolorea7 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak7 = 0 |botoak7 = 21 |ehunekoa7 = 28,00 |alderdia8 = [[Javier Martinez Fernandez de las Heras]] ([[Agrupacion Independiente Lapoblacion-Meano|A.I. Lapoblacion-Meano]]) |kolorea8 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak8 = 0 |botoak8 = 13 |ehunekoa8 = 17,33 |alderdia9 = [[Luzia Katia Lima Pantaleao]] ([[Agrupacion Independiente Lapoblacion-Meano|A.I. Lapoblacion-Meano]]) |kolorea9 = {{Independenteak/kolorea}} |zinegotziak9 = 0 |botoak9 = 5 |ehunekoa9 = 6,67 |informazioa = *250 biztanle baino gutxiagoko udalerrietan, hautagai zerrenda irekiekin bozkatzen denez, boto guztien ehuneko totala ez da zergaitik 100 izan behar. |iturria = [https://www.juntaelectoralcentral.es/cs/Satellite?c=Page&childpagename=JEC%2FJEC_Layout&cid=1379061494769&d=Touch&packedargs=d%3DTouch&pagename=jec%2Fwrapper%2FJEC_Wrapper Junta Electoral Central {{es}}] }} === Alkateak === Hauek izan dira Lapoblaciongo azken alkateak: {| class="wikitable" |- bgcolor="#D8D8D8" |'''[[Alkate]]a''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |colspan="2"|'''Alderdia'''<ref name=":0" /> |- | [[Saturnino Domaica|Saturnino Domaica Lopez]]<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lapoblación|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/lapoblacion/ar-85455/|aldizkaria=Auñamendi Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2020-04-14}}</ref> | [[1979]] | [[1983]] | width="2" bgcolor={{Zentro Demokratikoaren Batasuna/kolorea}}| | [[Zentro Demokratikoaren Batasuna]] |- | [[Enrique Perez Fernandez]]<ref name=":0" /> | 1983 | [[1987]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''[[Agrupacion Electoral Independiente Meano]]'' |- | [[Angel Antia De Vicente]]<ref name=":0" /> | 1987 | [[1991]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''[[Solidaridad]]'' |- | [[Luis Portillo Alegria]]<ref name=":0" /> | 1991 | [[1995]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''[[Agrupacion Independiente Meano]]'' |- | Luis Portillo Alegria<ref name=":0" /> | 1995 | [[1999]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''Agrupacion Independiente Meano'' |- | [[Valeriano Portillo Perez de Viñaspre]]<ref name=":0" /> | 1999 | [[2003]] | width="2" bgcolor={{Nafar Herriaren Batasuna/kolorea}}| | [[Nafar Herriaren Batasuna]] |- | [[Eduardo Remirez Ocio]]<ref name=":0" /> | 2003 | [[2007]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''[[Agrupacion Independiente Lapoblacion-Meano]]'' |- | [[Javier Martinez Fernandez de las Heras]]<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izenburua=Tierra Estella decidió en las urnas|hizkuntza=es|argitaratze-data=2007-05-31|url=https://www.revistacallemayor.es/calle-mayor-361-tierra-estella-decidio-en-las-urnas/&ved=2ahUKEwiJ8P2nzK6JAxXoSvEDHVqXOkQQFnoECBUQAQ&usg=AOvVaw3pRIdvQDyfmqA7TNmVIbkD|aldizkaria=Revista Calle Mayor|sartze-data=2024-10-27}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Las ayudas de los pueblos a la natalidad no se tocarán si hay recortes presupuestarios|hizkuntza=es|data=2009-10-15|url=https://www.diariodenavarra.es/archivo/actualidad/20091015/tierraestella/las-ayudas-pueblos-natalidad-tocaran-hay-recortes-presupuestarios.html|aldizkaria=Diario de Navarra|sartze-data=2024-09-21}}</ref> | 2007 | [[2011]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''Agrupacion Independiente Lapoblacion-Meano'' |- | Javier Martinez Fernandez de las Heras<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra Estella ya tiene alcaldes|hizkuntza=es|data=2011-06-23|url=https://www.revistacallemayor.es/tierra-estella-ya-tiene-alcaldes/|aldizkaria=Revista Calle Mayor|sartze-data=2024-10-04}}</ref> | 2011 | [[2015]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''Agrupacion Independiente Lapoblacion-Meano'' |- | [[Javier Oria|Javier Oria Domaica]]<ref name=":0" /><ref>{{erreferentzia|izenburua=Tiempos de cambio en Tierra Estella|hizkuntza=es|argitaratze-data=2015-05-29|url=https://www.revistacallemayor.es/calle-mayor-561-elecciones-municipales-tiempos-de-cambio-en-estella/&ved=2ahUKEwiJ9vj-_vaIAxXFBNsEHeyYKFIQFnoECBUQAQ&usg=AOvVaw3zrmWEBpgJD7iNwFYn-bck|aldizkaria=Revista Calle Mayor|sartze-data=2024-10-06}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Lapoblación, capital natural de las mariposas|hizkuntza=es|data=2018-11-14|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2018/11/14/lapoblacion-capital-natural-mariposas-2463487.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-10-16}}</ref> | 2015 | [[2019]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''[[Agrupacion Independiente Jovenes Meano]]'' |- | [[Ernesto Apiñaniz Remirez]]<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://www.mptfp.gob.es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales.html|aldizkaria=www.mptfp.gob.es|sartze-data=2020-04-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Arrancan los alcaldes|hizkuntza=es|data=2019-06-22|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2019/06/22/arrancan-alcaldes-2385273.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-10-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=El Principado de Viana se reivindica al cumplir 600 años de existencia|hizkuntza=es|data=2023-01-20|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/tierra-estella/2023/01/20/viana-conmemora-el-sexto-centenario-institucion-principado-555344-1006.html|aldizkaria=Diario de Navarra|sartze-data=2024-09-20}}</ref> | 2019 | [[2023]] | width="2" bgcolor={{Independenteak/kolorea}}| | ''Agrupacion Independiente Lapoblacion-Meano'' |- | Ernesto Apiñaniz Remirez<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Todos los alcaldes y alcaldesas de Navarra, pueblo a pueblo|hizkuntza=es|data=2023-06-18|url=https://www.noticiasdenavarra.com/elecciones-en-navarra/2023/06/18/alcaldes-alcaldesas-navarra-pueblo-pueblo-6943768.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-09-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Los nuevos alcaldes y alcaldesas de Navarra|hizkuntza=es|data=2023-06-18|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/2023/06/18/nuevos-alcaldes-alcaldesas-navarra-572574-300.html|aldizkaria=Diario de Navarra|sartze-data=2024-09-20}}</ref> | 2023 | Jardunean | width="2" bgcolor= {{Independenteak/kolorea}}| | ''[[Agrupacion Independiente El Castillo]]'' |} == Garraioa == [[Araba Bus]] sareko {{bus|AB-9U}}lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi: {{trenbide zerbitzu |enpresa = ARABA BUS |linea1 = 9U }} == Kultura == === Euskara === [[Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua]]k onartutako [[Euskararen Foru Legea]]ri jarraituz, Lapoblación eremu ez-euskalduneko udalerria da. Horregatik, hizkuntza ofizial bakarra [[gaztelania]] da. [[2001]]eko erroldan, herritarren %&nbsp;5,82k zekien [[euskara]]z hitz egiten. === Jaiak eta ospakizunak === Herriak [[abuztuaren 15]]ean eta [[abuztuaren 16]]an ospatzen ditu jaiak Ama Birjinaren eta San Rokeren omenez. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|40em}} == Ikus, gainera == *[[Nafarroa Garaiko udalerrien zerrenda|Nafarroako udalerrien zerrenda]] *[[Vianaldea]] *[[Lizarrako merindadea]] == Kanpo estekak == {{Atari|Nafarroa|Nafarroa}} *[http://maps.google.com/maps?f=q&source=s_q&hl=eu&geocode=&q=Lapoblaci%C3%B3n,+Nafarroa&sll=42.929786,-1.635158&sspn=0.015145,0.027595&ie=UTF8&hq=&hnear=Lapoblaci%C3%B3n,+Nafarroa,+Espainia&ll=42.604597,-2.459564&spn=0.003775,0.006899&t=h&z=17&layer=c&cbll=42.604736,-2.459304&panoid=W8I2MI508wrnwLmie7hTQQ&cbp=12,158.41,,0,5.7 Herriaren erdigunearen ikuspegia Google Street View-n.] *{{es}} [http://www.navarra.es/home_es/Navarra/272+Municipios/entidad.htm?IdEnt=383 Lapoblacioni buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.] {{autoritate kontrola}} {{Vianaldea}} {{Nafarroa Garaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Lapoblación]] bjxhplppq1q96c3kkf797fdteai6hdg 0 7227 9983738 9982125 2024-11-28T12:36:34Z Lainobeltz 56334 9983738 wikitext text/x-wiki {{Nafarroa Garaiko udalerri infotaula | izena = Mues | bandera = ez | armarria = Escudo de Mués.svg | nongo = Muesgo | ofiziala = Mués | merindade = Lizarrako merindade | eskualdea = Ekialdeko Lizarraldea | postakodea = 31219 | irudia = Mués - DSC 8924.JPG | irudiaren testua = Mues herria errepidetik. | kokapena = | koordenatuak = {{koord|42|36|27|N|2|13|32|W|region:EH-NA_type:city|display=inline,title}} | garaiera = 518 | azalera = 14.40 | biztanleria = | bizt_urtea = | dentsitatea = | distantzia = 67 | euskaldunak = 2,75 | sorrera = | herritarra = muestar | alkatea = María Reyes Monreal Quintana<br />([[Unión del Pueblo Navarro|UPN]]) | webgunea = | oharrak = }} '''Mues''' ([[Nafarroa Garai]]ko mendebaldeko [[udalerri]] bat da, [[Lizarrako merindadea|Lizarrako merindadekoa]]. [[Iruñea]] hiriburutik 67 kilometro mendebaldera dago. == Toponimia == Toponimoaren etimologia ez da ezagutzen, ezta jatorrizko hizkuntza ere.<ref>Belasko, Mikel (1999). ''Diccionario etimológico de los nombres de los pueblos, villas y ciudades de Navarra. Apellidos navarros''. Pamplona: Pamiela. pp. 305-306. <small><nowiki>ISBN 9788476813010</nowiki></small>.</ref> Hizkuntzari dagokionez, oso antzinatik izan zen gatazka-lurraldea, eta euskara Ega bailaran baino askoz lehenago galdu zen. [[Erdi Aroa]]<nowiki/>n toponimoak oso erromatartuak agertzen dira.<ref>[https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/25910.pdf «Ciérvide Martinena, Ricardo (1980). «Toponimia navarra : historia y lengua». Fontes linguae vasconum: Studia et documenta (34): 87-106.»] («Toponimia navarra : historia y lengua».).</ref> Jatorriari buruzko teoriak ''«mordisco»'' (nafarrera-aragoiera) eta ''«muela de molino»'' artean eztabaidatzen dira, udalerrian dagoen Kongostoko Portilla edo Kongosto izeneko inguruan aurkitutako errota erromatarrari erreferentzia eginez.<ref>Arozamena Ayala, Ainhoa (2023). [https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/congosto-de-mues/ar-32074/ Congosto de Mues]. ''Enciclopedia Auñamendi''. Kontsulta: 2023-11-26.</ref><ref>[https://www.openstreetmap.org/ OpenStreetMap]. ''OpenStreetMap''. Kontsulta: 2023-11-08.</ref> Luze eta zabal ''Mués'' aipatua izan da, bai historikoki bai gaur egun, azentu-marka okerrarekin.<ref name=":0">[http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=14839 Mues]. ''Gran enciclopedia de Navarra''. Kontsulta: 2024-04-24.</ref> Hainbat modutan idatzi da denboran zehar: Mohez (1052,[[Nomenclátor euskérico de Navarra|NEN]] NEN); Moys, Moyse (1055, 1060, NEN); Mues (1064, NEN) eta Muez (1060, 1280, 1591, NEN).<ref name=":0" /> Bertako biztanleak ezagutzen diren [[Jentilizio|jentilizioa]] muestarra da.<ref name=":1">[https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0155.pdf Nafarroako udal izendegia] </ref> == Geografia fisikoa== === Kokapena eta mugakideak === Bere mugakideak honako hauek dira: iparraldean [[Sorlada]] eta [[Mendaza]] ditu; ekialdean, [[Sorlada]]; mendebaldean, [[Mendaza]] ; eta hegoaldean, [[Desoio]] eta [[Los Arcos]].<ref name=":0" /> Mues [[Nafarroako Foru Komunitatea]]<nowiki/>ren mendebaldean dago, [[Berrotza]] haranean, [[Kodesko mendilerroa|Kodes]] mendilerroaren hegoaldean. Udalerriko azalera 14,47 km²-koa da.<ref name=":0" /> Bere mugartean [[Cábrega|Cabrega]] baserria dago. Eremu laua hartzen du, Muesen iparraldean, eta [[Odrón|Odron]] ibaia igarotzen da bertatik.<ref name=":0" /> === Erliebea eta hidrografia === Lurraldeak zati lau bat du iparraldean (Cabrega baserria dago bertan), beste bat erdian (Mues dagoen tokian), eta hirugarrena hegoaldean, non sakonuneak, muinoak eta serrezuelak tartekatzen diren.<ref name=":0" /> === Orografia === Mendiak: Pico Cábrega (757 m), Pico Virgen de la Guarda (727 m), Peñalarga (698 m), [[Pinalba|Piñalba]] (698 m), Somedera( 657 m), Murillo (639 m) eta Santa Teodosia (618 m).<ref>«[https://idena.navarra.es/navegar/#ZXh0fGJhc2V8bWFwYWJhc2V8bGF5ZXJzXl41NjE0NzEuMDcxfDQ3MTY1NzcuNnw1NjUzMTEuMDcxfDQ3MTg0MTUuNl4kMHxANHw1fDZ8N118MXwyfDN8QF1d Visor IDENA]». ''idena.navarra.es''. Kontsulta: 2024-11-21.</ref> === Hidrografia === Odron ibaiak zeharkatzen du lurraldea, [[Linares (Nafarroako ibaia)|Linares]] ibaiaren adarra eta [[Ebro]] ibaira ezkerraldetik isurtzen dena. Mues udalerritik igarotzean, itsasoko mailatik 505 metroko batez besteko altitudean dago.<ref>«Sistemas de Información Geográfica Nacional».[https://signa.ign.es/signa/]</ref> Muesek ibaiaren emaria neurtzeko estazio bat du (UTM koordenatuak (ETRS89/EPSG: 25830) X. 564394, Y. 4715475, Z. 476), Nafarroako edukiera-sistemen kontrol-sistemaren barruan sartzen dena.<ref>«Recursos Hídricos de Navarra».[https://administracionelectronica.navarra.es/aguaEnNavarra/ctaDatosEstacion.aspx?IdEstacion=118]</ref><ref>[http://www.saihebro.com/saihebro/index.php?url=/datos/ficha/estacion:A354 «Sistema Automático de Información Hidrológica de la Cuenca Hidrográfica del Ebro».]</ref> Toki batzuetan, Odrón ibaiari Los Arcos ibaia esaten zaio. Hala ere, [[Euskaltzaindia]]<nowiki/>k argitaratutako Euskal Herriko hidronimoen zerrendaren arabera, Odron ibaia da izen egokia.<ref>«[http://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0166.pdf Euskal Herriko ibaiak]» Euskaltzaindia. Kontsulta: 2024-11-27</ref> === Geologia === Ikuspegi geologikotik, iparraldetik hegoaldera doaz udalerria E-E norabidean zeharkatzen duten formazio geologikoak: [[Oligozeno]]<nowiki/>ko eta [[Miozeno]]<nowiki/>ko hareek, [[buztin]]<nowiki/>ek eta [[lohi]]<nowiki/>ek okupatzen duten sakonune tektonikoa; Behe Oligozenoko buztin eta lohiekin (Mues eraketa) txandakatzen diren hareharri gorri ardotsuak, Cábrega-San Gregorio mendilerroa eragiten dutenak; Goiko Oligozenoko buztin arrosak eta [[Igeltsu (minerala)|igeltsu]]<nowiki/>ak; eta buztinak, [[hareharri]]<nowiki/>ak eta igeltsu oligo-miozentrikoak.<ref name=":1" /> === Klima === Nafarroako Erdialdea trantsizio-klimakoa da. [[Köppen klima sailkapena|Köpp]]<nowiki/>en sailkapenaren arabera, klima epelen C taldekoa da, uda freskoen Mediterraneoko Csb azpitaldekoa. Uda lehor eta freskoetako klima epela. Klima mediterraneoa da prezipitazioei dagokienez, baina tenperatura baxuagoekin. Cfb eta Csa arteko trantsizio gisa agertzen da, baita Csa eremuaren eremu beretan ere, altueraren ondorioz.<ref name=":2">[http://meteo.navarra.es/definiciones/koppen.cfm#C «Meteorología y Climatología Navarra».]</ref> 12 Urteko batez besteko balio meteorologiko adierazgarrienak hauek dira: 8 °-12 ° C tenperatura, 500-88 mm prezipitazio, 60-100 egunetan erortzea eta 650-700 mm ebapotranspirazio potentziala.<ref name=":1" /> ==== Estazio meteorologikoa ==== Kabregan, 598 metroko altueran, Nafarroako sareko 1975ean jarritako eskuzko estazio agroklimatikoetako bat dago.<ref name=":2" /> === Flora eta fauna === Csb azpitaldeko [[landaredi]] naturala (Köppen) baso submediterraneoa da: [[Erkametz|erkameztiak]] eta [[Artadia|artadiak]] (Quercus faginea eta Quercus rotundifolia). Jatorrizko landare-estalkitik 114 hektarea artadi baino ez dira geratzen, eta horiei, gaur egun, Salga eta [[Carrascoliendas|Carrasco]]<nowiki/>ko birpopulaketa-[[pinu]]<nowiki/>ak gehitu behar zaizkie.<ref name=":1" /><ref>Departamento de Agricultura, Ganadería y Alimentación. Servicio de Estructuras Agrarias Sección de Suelos y Climatología. ''[https://www.navarra.es/mapacultivos/documentos/Memoria_Series_C4.pdf Series de vegetación y sectorización fitoclimática de la comarca agraria IV]''. Consultado el 21 de noviembre de 2024.</ref> [[Fauna]] ugaria duenez, [[uhandre]] txigortua nabarmentzen da, eta [[ugaztun]] eta [[hegazti]]<nowiki/>en aniztasuna dela eta. Ugaztun mota askoren artean: [[urtxintxa]] arrunta, [[Orein|oreina]], [[Orkatz|orkatza]], [[triku]] arrunta, [[Azeri|azeria]], [[Basurde|basurdea]], [[saguzar]] eta [[sator]]-espezie batzuk, turoia, landa-[[Sagu|sagua]] eta sagu morboa, [[Azkonar arrunt|azkonar arrunta]], eta [[Sator|satorrak]]. Behatutako [[hegazti]]<nowiki/>en artean honako hauek daude: [[eskinoso]]<nowiki/>ak , hontz europarrak, [[Enara azpizuri|enara azpizuriak]], [[landa-txirta]]<nowiki/>k, belaki arruntak, [[Txepetx (hegaztia)|txepetx]]<nowiki/>ak, [[arabazozo beltz]]<nowiki/>a, [[mirotz zuri]]<nowiki/>a, [[Gabirai arrunt|gabirai arrunta]], [[enara]], [[Karnaba|kardantxiloak]], [[Buztanikara|buztanikarak]] eta miru beltza.<ref>[http://www.naturaspain.com/naturaleza-flora-y-fauna-en-el-municipio-de-mues.html «Parques Nacionales de España».]</ref> == Giza geografia == === Eskibiren despopulatua === Eskidirena ere deitua, Muesetik iparraldera dago eta 1353an despopulatu zen [[Gaztela|Gaztelar]]<nowiki/>ekiko gerraren ondorioz.<ref name=":3"> {{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Catálogo monumental de Navarra. II**, Merindad de Estella, Genevilla - Zúñiga / por María Concepción García Gainza, directora, María Carmen Heredia Moreno ... [et al.].|orrialdeak=450-462|hizkuntza=es|egilea1=García Gainza, María Concepción (1937-)|egilea2=Heredia Moreno, María|data=1983|url=https://binadi.navarra.es/opac/ficha.php?informatico=00025875MO&codopac=OPBIN&idpag=2134009966&presenta=digitaly2p#|aldizkaria=BiNaDi - Biblioteca Navarra Digital|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Demografia === 79 biztanle ditu (INE 2023).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Instituto Nacional de Estadística. (Spanish Statistical Institute)|url=https://www.ine.es/jaxiT3/Datos.htm?t=2884#_tabs-tabla|aldizkaria=www.ine.es|sartze-data=2024-11-27}}</ref> {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Muesko biztanleria |altuera=300 |zabalera=500 | 1900 | 384 | 1910 | 431 | 1920 | 470 | 1930 | 499 | 1940 | 527 | 1950 | 535 | 1960 | 451 | 1970 | 256 | 1981 | 187 | 2001 | 109 | 2011 | 95 | 2023 | 79 | |oharrak = Datu-iturria: [http://www.ine.es/inebmenu/mnu_cifraspob.htm www.ine.es]<br/> En estos Censos se denominaba Mués: 1842, 1857, 1860, 1877, 1887, 1897, 1900, 1910, 1920, 1930, 1940, 1950, 1960, 1970, 1981 y 1991. }} === Ekonomia === ==== Nekazaritza ==== Udalerri horretan, 15,25 ha-ko azalera erabiltzen da zurezko laboreetarako. Batez ere [[olibondo]]<nowiki/>a eta [[Basurde|basurdea]], hamaika ustiategitan banatuta, hau da, udalerriko nekazaritzaren % 1,86.<ref name=":8" /> Erabilitako [[nekazaritza]]-azaleraren arabera, udalerri horretan labore nagusia lur arablea da, guztira 15 ustiapenetan 821,99 ha.<ref name=":8">[https://experience.arcgis.com/experience/853374b8e5b54d058c2b2f61ef36056e#data_s=id%3AdataSource_6-1806a60d2e7-layer-16-1806a2303a4-layer-6%3A4792 «Cultivo predominante según la superficie agrícola utilizada (SAU) (Ha.)»]. ''experience.arcgis.com''. Consultado el 22 de noviembre de 2024.</ref> ==== Abeltzaintza ==== Udalerriko [[ardi]]- eta [[ahuntz]]-azienden abelburuen kopurua estatistika-sekretuak babestutako datua da. Azienda nagusia ardiak dira.<ref>[https://experience.arcgis.com/experience/8f19a720d27d4b6cbc9283abb25ef307#data_s=id:dataSource_6-1806a60d2e7-layer-16-1806a2303a4-layer-6:4789 «Tipo de ganado predominante según Unidades Ganaderas Totales (UGT)»]. ''experience.arcgis.com''. Kontsulta: 2024-11-22.</ref> ==== Muesen meatzeak ==== XX. mende hasierako espedienteen eta [[meategi]]<nowiki/>en mugapenen planoen 80 dokumentu daude erreferentziatuta, [[kobre]]<nowiki/>zkoak zein [[Burdina|burdin]]<nowiki/>azkoak, udalerriko hainbat tokitan; besteak beste, Cábrega parajean, William meategia, 8 kobrezkoa; Barranco de la Cubilla parajean, Santa Adelaida meategia, 4 zenbakikoa, kobrezkoa hori ere, edo Malaquita Demasía burdina-meategia.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Archivo General de Navarra. Minas (Mues)|url=https://www.navarra.es/appsext/ArchivoDeNavarra/Servicios/ArchivoAbierto.svc/ResultadosCSV?Ambito=MINAS&=TextoLibre&FiltroDeLugar=MU%c3%89S}}</ref> == Administrazioa eta politika == === Udaletxea === [[Udaletxe|Udaletxea]] elizaren ondoan dago eta [[1932]]. urtean eraiki zen. Eraikinak bi solairu dauzka eta kanpoaldeko hormak margoturik daude. Eraikuntzan udal bulegoez gain, herriko anbulatorioa dago.<ref name=":0" /><ref name=":9" /> Helbidea: Kale Nagusia, 16<ref name=":10" /> Udala alkatea eta lau zinegotzik osatzen dute.<ref name=":9">[https://www.navarra.es/eu/toki-entitateen-bilatzailea/-/detalle/2503?_272_municipios_portlet_accionBusqueda=1&_272_municipios_portlet_filterIdsURL=1&_272_municipios_portlet_textoBuscador=mues «Buscador de entidades locales».] ''Navarra.es''. Kontsulta: 2024-11-27.</ref><ref name=":11" /> === Udal hauteskundeak === 2023ko udal hauteskundeetan, Muesen Elkarte Independentea (AIM) da alderdi politiko bozkatuena, zenbatutako 58 botoetatik 38 lortu baititu, eta Adolfo Álvarez Maeztu hautatu dute alkate, alderdi horretako kidea.<ref name=":10">[https://www.ayuntamiento.es/mues/ «Ayuntamiento de Mues, Navarra, Comunidad Foral de Navarra»]. ''Ayuntamiento.es''. Kontsulta: 2024-08-19.</ref><ref name=":11">{{erreferentzia|izenburua=Alcaldes y concejales por municipios|argitaletxea=España. Ministerio del Interior.|egilea=Gobierno de España. Ministerio de Política Territorial|accessdate=2023-10-18}}</ref> Hauek izan dira Mueseko azken alkateak:<ref name=":11" /> {| class="wikitable" |'''Alkatea''' |'''Agintaldi hasiera''' |'''Agintaldi amaiera''' |'''Alderdia''' |- |Jose Antonio Pinillos Sagasti |1979<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_1979_1983.xlsx «Alcaldes mandato 1979-1983] (XLSX · 555,13 KB)»</ref> |1983 |UCD |- |Jose Antonio Pinillos Sagasti |1983<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_1983_1987.xlsx «Alcaldes mandato 1983-1987 (XLSX · 547,41 KB)]»</ref> |1987 |Agrupacion de Electores Santa Eugenia |- |Juan Jose Alvarez Maeztu |1987<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_1987_1991.xlsx «Alcaldes mandato 1987-1991 (XLSX · 543,87 KB)»]</ref> |1991 |C. Gest. |- |Maria Reyes Monreal Quintana |1991<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_1991_1995.xlsx Alcaldes mandato 1991-1995 (XLSX · 590,34 KB)]</ref> |1995 |Independienteak |- |Maria Reyes Monreal Quintana |1995<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_1995_1999.xlsx Alcaldes mandato 1995-1999 (XLSX · 589,77 KB)]</ref> |1999 |Independienteak |- |Maria Reyes Monreal Quintana |1999<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_1999_2003.xlsx Alcaldes mandato 1999-2003 (XLSX · 580,54 KB)]</ref> |2003 |UPN |- |Maria Reyes Monreal Quintana |2003<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_2003_2007.xlsx Alcaldes mandato 2003-2007 (XLSX · 580,79 KB)]</ref> |2007 |UPN |- |Maria Reyes Monreal Quintana |2007<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_2007_2011.xlsx «Alcaldes mandato 2007-2011 (XLSX · 588,71 KB)»]</ref> |2011 |UPN |- |Maria Reyes Monreal Quintana |2011<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_2011_2015.xlsx «Alcaldes mandato 2011-2015 (XLSX · 588,7 KB)»]</ref> |2015 |UPN |- |Juan Jose Alvarez Maeztu |2015<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_2015_2019.xlsx0 «Alcaldes mandato 2015-2019 (XLSX · 580,08 KB)».]</ref> |2019 |Independientes |- |Juan Jose Alvarez Maeztu |2019<ref>[https://mpt.gob.es/dam/es/portal/politica-territorial/local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/alcaldes_y_concejales/Alcaldes_Mandato_2019_2023.xlsx «Alcaldes mandato 2019-2023 (XLSX · 584,43 KB)»]</ref> |2023 |I-E |- |Adolfo Álvarez Maeztu |2023<ref>[https://concejales.redsara.es/consulta «Alcaldes y concejales por municipios 2023-2027 ».]</ref> |Jardunean |Agrupación Independiente de Mues (AIM) |} == Armarria == [[Fitxategi:Escudo de Mués.svg|thumb|180x180px|Mueseko armarria]] ''Guleen eremuan, urrezko balantza bat, metal bereko ezpata batekin, koroa batez hegomuntatua.''<ref name=":0" /><ref>Otazu Ripa, Jesús Lorenzo (1999). ''Heráldica Municipal Merindad de Estella (II)''. Navarra. [[:es:Navarra._Temas_de_Cultura_Popular|Temas de Cultura Popular]] (269). Gobierno de Navarra. p. 15. <small><nowiki>ISBN 84-235-0041-1</nowiki></small>.</ref> == Historia == 1264an, Gonzalo Ibañez del Baztan jaunak Mues hiribildua Nafarroako Erregeari erosi zion , eta, horren bidez, 1266an, urrezko 1000 marabedi ordaindu zizkion Altxorrari, 7500 sueldo santxete balio zutenak. Gonzalo Ibañezek eta bere seme Juanek Joana I.a erreginaren aurkako bandoaren alde egin zuten Nabarreriako gerran (1276), eta haien oinordekoak konfiskatu eta hiribildua galdu zuten.<ref name=":0" /><ref>[https://dbe.rah.es/biografias/31810/gonzalo-ibanez-del-baztan García Arancón, María Raquel. «Gonzalo Ibáñez del Baztán»]. ''Real Academia de la Historia''. Consultado el 22 de noviembre de 2024.</ref> === XIX. mendea. Karlistaldiak === Mues igarobidea izan zen lehen karlistaldiko 1834ko abenduaren 12an, kristinatarren infanteriako batailoi bat eta zalditeriako eskuadroiak Mendazako guduan Zumalakarregiren kontra zihoazenean.<ref>{{erreferentzia|izena=Enrique de la|abizena=Peña|urtea=2015|izenburua=Las batallas de Mendaza y Arquijas, dos batallas gemelas|url=https://www.despertaferro-ediciones.com/2015/dos-batallas-gemelas-en-desperta-ferro-moderna-n-o18-zumalacarregui-y-la-primera-guerra-carlista/|aldizkaria=Desperta Ferro Moderna|zenbakia=18|accessdate=2024-11-27}}</ref> Pascual Madozen... ''Hiztegi geografikoa''k Mueseko bizitzaren eta ekonomiaren ikuspegi zehatza ematen du XIX. mendearen erdialdean. 62 bizilagun zituela jakinarazten zuen, hau da, 230 pertsona. Udaletxea zuen, kartzela, abadeak artatutako parrokia-eliza eta bi onuradun, hilerria eta lehen letren eskola. Zehazten zuen arabera, klima «''epela da, ipar eta hego haizeak borrokatzen ditu, gaixotasun akutuak izaten ditu''». Pasealeku bat zuen eta "plaza publikoan zuhaiztia duena, eta herriaren erdigunean iturri bat, bizilagunek Odron ibaiko uretatik hartzen dutena". Ekonomiari dagokionez, honako hauek zehazten zituen:<ref>{{erreferentzia|izena=Pascual|abizena=Madoz|urtea=1845|izenburua=Diccionario Madoz. Mues|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=10054111&posicion=675&presentacion=pagina|sartze-data=2024-11-22}}</ref><blockquote>''En su término hay canteras de piedra y yeso de buena calidad y abundante; y una dehesa. El terreno en su mayor parte es muy quebrado, excepto a la parte sur que contiene algo de regadío. Produce trigo, cebada, centeno, avena, vino, aceite, patatas, maíz, legumbres y exquisitas hortalizas. Cría de toda especie de ganado, pero en particular del lanar. Caza perdices, liebres y conejos; pesca barbos y anguilas. Industria: además de la agricultura y ganadería, hay un molino harinero y dos fábricas de aguardiente, una de las cuales en estado muy próspero.''​<ref>[https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=10054111&posicion=675&presentacion=pagina Madoz, Pascual, ''Diccionario Gográfico''…] Madrid, 1848, T. XI, p. 672.</ref></blockquote> === XX. mendea. Gerra zibila === 1936ko kolpe militarraren ondorioz, hiru muesino espetxeratu zituzten Lizarran eta, ondoren, Oteitzan hil zituzten 1936ko irailaren 7an. Muesen monolito bat eraiki zuten haren oroimenez.<ref>[https://memoria-oroimena.unavarra.es/searcher-result «Fondo Documental de Memoria Histórica».]</ref> 88 soldadu muesiar izan ziren matxinatuen aldean.<ref>[http://www.navarra.es/home_es/Temas/Turismo+ocio+y+cultura/Archivos/Programas/Archivo+Abierto/Buscador/?Ambito=&TextoLibre=Ficha%20de%20Combatiente%20Mues&BuscadorAvanzado=&Lugar=&Interesado=&A%C3%B1oDesde=&A%C3%B1oHasta=&Pagina=1 «Archivo General de Navarra. Combatienes (Mues)»]</ref> == Kultura == === Ondarea materiala === Herriko eraikinetako asko harri gorriz eginikoak dira, baita eliza eta baselizak ere. ==== Santa Eugenia parrokia-eliza ==== Elizaren jatorrizko eraikuntza XIII. mendekoa da, eta [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] [[XIX. mendea|XIX. mendera]] bitartean handitu eta birmoldaketak egin dira XIX. mendera arte, egungo itxura hartu zuenean.<ref>[https://www.eusko-ikaskuntza.eus/es/fondo-documental/fondo-multimedia/mu-109961/ Aguirre Sorondo, Antxon. «Iglesia parroquial de Santa Eugenia de Mués (Navarra)»]. ''www.3digitala.com''. Consultado el 30 de septiembre de 2023.</ref> Lehen eraikuntza XIII. mendekoa da, gotikoaren hasieran. Garai horretakoak dira kanpoko hormen atal batzuk, kontrahormak, hegoaldeko horman dagoen sarrerako atea eta habeartearen lehen bi ataletako kanoi-ganga zorrotzak. <ref name=":0" /><ref name=":3" /> Gaur egun 841 m2-ko azalera duen eraikina etengabe handitu eta berritu da XVI. mendetik XVIII. mendera arte. Azken mende horretan, erdiko habeartea handitu eta kanoi-gangaz estali zen, transeptua eraiki zen, eta gurutzaduran kupula bat altxatu zen petxinen gainean. Elizaren kanpoaldean elizpe bat jarri zen.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> Nabearen oinaldean, mendebaldeko horman, altxatzen den dorrea ondo landutako harlanduz eraiki zen eta 1746an amaitu zen, hegoaldeko hormako inskripzioan irakur daitekeenez. Bertan parrokoaren eta harginaren izenak ere agertzen dira. Gorputz karratu batetik pasatzen da beste oktogonal batera. Kanpaien gorputzeko gainaldeak barrokoak dira eta multzoari arintasuna eta altuera ematen diote. Horrek guztiak Errioxako dorre barrokoekin duen harreman estilistikoa erakusten du. Dorre-tipologia horri Errioxako estiloa esaten zaio, Santo Domingo de la Calzadako katedralekoa kasu.<ref>[https://www.unav.edu/web/catedra-patrimonio/actividades/ciclos-y-conferencias/2019/centinelas-de-ladrillo-y-sillar «Catedra de Patrimonio Navarro: “Centinelas de ladrillo y sillar”: una mirada a las torres campanario navarras.»]</ref> Erdiko erretaulari dagokionez, XX. mendearen hasieran, XVI. mendeko jatorrizkoaren ordezkatzen, obra neorromaniko bat egin zen; erretaula errenazentista horretatik Santa Eugeniaren irudia baino ez da kontserbatzen, bera baita buru.<ref name=":3" /> <ref name=":4">''Navarra. Guía y mapa''. Pamplona, Caja de Ahorros de Navarra, 1986, p. 317.</ref> Iruñeko elizbarrutiak 2003ko urriaren 20an immatrikulatu zuen bere ondasuna bezala.<ref name=":5">[https://www.navarra.es/documents/48192/15129257/Bienes+inmatriculados.pdf/3313a5e7-bfee-6509-9796-e7479fddb251?t=1646209672750 «Bienes inmatriculados de Navarra»]</ref> ==== Santa Maria Magdalena baseliza ==== Santa Maria Magdalenako baseliza, antza, jatorrian legenarra zuten gaixoak artatzeko ospitale zahar bateko kapera izan zen. 1383an Karlos II .a Nafarroakoak Iratxeko monasterioari eman zion.<ref name=":6">[http://www.arquivoltas.com/6-Navarra/Mues.htm García Omedes, A. «Mues románico. Ermita Santa María Magdalena»]</ref><ref>[http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=13089 «Leprosos»]. ''Gran enciclopedia de Navarra''. Consultado el 24 de abril de 2024.</ref> Tenplua eraikin modernoen eta baratze txikien artean dago. Kanpoko neurriak: 14,30 x 7,20 m. dira. Sendotasun handikoa eta proportzio egokikoa,<ref name=":6" /> estilo erromaniko berantiarren egina da, XII.aren amaierakoa, baina bere barnean elementu gotikoak ditu.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> Eliza apal honek, baina ondo eraikita harlanduzko harlandu ondo eskuairatu eta kontrahorma sendoekin, bi ataleko eta burualdea, beste atal zuzen batez osatutakoa, oinplanoa du. Burualde horretan, alde bakoitzean kredentziak ireki dira eta absidearen zirkuluerdi-formako leiho axial itsu bat dago, erdi-puntukoa, txaranbeldua.<ref>[https://www.romanicoennavarra.info/mues.htm «Arte románico en Navarra. Recorridos.Mues»]</ref> Kanonikoki orientatuta, tenplua habearte bakarrez osatuta dago, danbor-absidean amaitua. Portada mendebaldeko horman dago, hormari aurrea hartuta eta altueran ezohiko profil triangeluarraz errematatuta.<ref name=":6" /> Gurtzarik gabe aspalditik, jabetza partikularrekoa da orain.<ref>López Sellés, Tomás (1972). [https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=754909 «Contribución a un catálogo de ermitas de Navarra»]. ''Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra'' '''4''' (12): 313-350. <small>ISSN&nbsp;0590-1871</small></ref> ==== Aldapako Andre Mariaren ermita ==== 204 m2-ko azalera duen eraikina da, 620 m-ko altitudean. Barruan, santuaren tailu espresibista bat kontserbatzen da, XVI. mendeko bigarren herenekoa.<ref name=":4" /> Barrura sartzeko, portada dinteldu bat dago, erdi-puntuko arkupe bikoitz baten azpian. Ate nagusian, zirkulu batean itxita dagoen sei puntako izar bat dago, eguzki etiologia posiblearen sinboloa, erromatar erlijioaren eta konkistatutako eremuko antzinako kultuen arteko sinkretismoa.<ref name=":3" /> Muesko Parrokia Iruñeko elizbarrutiak 2002ko urtarrilaren 21ean immatrikulatutako ondasuna da.<ref name=":5" /> ==== Santa Teodosia baseliza ==== Santa Teodosia izeneko mendi baten goialdean dago, 618 m-ko altitudean.<ref name=":3" /> Landa-motako eraikina da, habeen gainean bi isurkiko nabe bakarra duena, eta, neurri batean, handitze moderno baten ondorio da. Ate dinteldu batetik sartzen da barrura. Presbiterioan Santa Teodosiaren tailu bat dago, XVI. mendeko bigarren herenekoa.<ref name=":3" />. Urtero ibilbide bat egiten da Haraneko Santa Teodosia ermitaren eta bere senidearen artean.<ref name=":12">Armentia, Iñaki (1 de abril de 2024). [https://cadenaser.com/euskadi/2024/04/01/caminata-en-sabado-santo-entre-las-ermitas-de-santa-teodosia-del-valle-de-arana-y-mues-ser-vitoria/ «Caminata en Sábado Santo entre las ermitas de Santa Teodosia del Valle de Arana y Mues»]. ''Cadena SER''. Consultado el 21 de noviembre de 2024.</ref> ==== Presa erromatarra ==== Udalerrian, El Congosto izeneko tokian, K.o. I. mendeko presa erromatar baten aztarnak aurkitu dira. 50 metro zabal eta 5 metro luze. 2020an induskatu zuten, eta egurrezko tornu bat eta brontzezko pieza bat daude, inskripzioarekin. Calagurris, Calahorra erromatarra, hornitzen zuen akueduktu baten hasiera zela uste da. Denbora gutxi behar izan zuen betetzeko eta baliaezin geratzeko.<ref>Usúa, R. (12 de enero de 2019). [https://web.archive.org/web/20190722093815/https://www.noticiasdenavarra.com/2019/01/12/vecinos/estella-y-merindad/descubren-en-mues-restos-de-una-presa-romana-que-podrian-datar-del-siglo-i-dc «Descubren en Mues restos de una presa romana que podrían datar del siglo I d.C.»]. ''Noticias de Navarra''. Kontsulta: 2019-07-22.</ref><ref>Suberviola, Juan (19 de julio de 2019). [https://www.diariodenavarra.es/noticias/navarra/2019/07/19/hallados-mues-restos-presa-romana-siglo-i-658359-300.html «Hallados en Mués los restos de una presa romana del siglo I»]. ''Diario de Navarra''. Kontsulta: 2019-07-19</ref><ref>Arizaleta, Javier (11 de febrero de 2021). [https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/estella-y-merindad/2021/02/11/presa-mues-explicar-secretos-hidraulica/1119429.html «La presa de Mués podría explicar secretos de la hidráulica de los romanos»]. ''Noticias de Navarra''. Kontsulta 2021-02-11</ref> ==== Murilloko Kastro ==== Congostoko pasabidetik gertu, San Gregorio mendilerroaren mendebalderago dagoen kastroa dago herria menderatzen duen muinoaren goialdean. K.a. I mendean abandonatu zuten, Sertoriar Gerren aurretik, Viana/Los Arcos eskualdeko herrietako herri indigenak biltzeko prozesu batean, euskal herri batean, Curnoniumen, alegia. Ptolomeok aipatu zuen, datu geografikoekin, Los Arcoseko antzinako gaztelu eta hiribilduaren egungo herrigunearekin eta orubearekin identifikatzen dena.<ref>[https://play.monumentalnet.org/monumento.php?r=NA-CAS-174&n=Castro+de+Murillo «Castro de Murillo en Mues, Navarra | MonumentalNet»]. ''play.monumentalnet.org''. Consultado el 22 de noviembre de 2024.</ref><ref name=":13">Sagredo Garde, Iñaki (2020). [https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=8004164 «Prospección: batalla de Valdejunquera»]. ''Trabajos de arqueología Navarra''. 31-32: 294. <small>ISSN&nbsp;0211-5174</small>. Kontsulta 2024-04-24.</ref> Murilloko kastroak harresiak gordetzen ditu eta pasabide estrategiko hau kontrolatzen du; Abderraman III.aren tropen zain egon ziren leku posible bezala aztertzen da.<ref name=":13" /> ==== Los Paliñares aztarnategia ==== Ipar-hego ardatzean, Los Paliñares hiribildu aberatsa zegoen, gaur egun kultiboek ezkutatzen dutena (koordenatuak: X: 563,834 eta: 4,715,931, goratzea: 496 m.).<ref>Taracena y Vázquez de Parga, 1946: p. 432.</ref> <ref name=":7">Armendáriz Martija, Javier (2006). [https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2199581.pdf «Bases arqueológicas para la localización de la ciudad vascona de 'Curnonium' en Los Arcos (Navarra)»]. ''Trabajos de arqueología navarra'': 85-108. Kontsulta: 2024-04-24</ref><ref>[https://idena.navarra.es/navegar/#ZXh0fGJhc2V8bWFwYWJhc2V8bGF5ZXJzfGN0bHxpZHxtLWZpbmZvLTEtMXxsYXllcnxtLWZpbmZvLTEtMS0yfGZlYXR1cmVzfHF1ZXJ5fGZpbHRlcnxtLWZpbmZvLTEtMS0zfHR5cGV8cG9pbnR8MTMwOXxnZW9tfG9yaWdpbnxhdXRvUG9wdXB8c2hvd3NQb3B1cHxzdHlsZXx3aWR0aHxoZWlnaHR8YW5jaG9yfHJlc3xkb1pvb21eMHwwfEZ8Rl41NjM3MTkuOTc0fDQ3MTU4OTcuNDA3fDU2NDE5OS45NzR8NDcxNjExNy40MDd8NTYzODM0LjN8NDcxNTkzMS41fDAuNXwwLjMxMjVeJDB8QFV8VnxXfFhdfDF8MnwzfEBdfDR8QCQ1fDZ8N3wkNXw4fDl8QF1dfEF8JEJ8JDV8Q3w5fEAkRHxFfDV8RnxHfCRIfEBZfFpdfEd8QFF8Ul1dfEl8LTV8SnwtMnxLfCRdXV18S3wkTHxTfE18VHxOfEAxMHwxMF1dXXxPfDExfFB8LTFdXV1d «Mapa Idena»]</ref> Hiribildua espazioaren okupazio-mota berri gisa agertzen da, landa-eremuan lurralde-ezarpenaren eta ustiapen ekonomikoaren tipologia berriarekin. Curnonium inguruko hiribilduak (Los Arcos) nekazaritza-izaerako landa-ustiategiak dira, eta alubioi-lurzoru aberatsak hartzen dituzte nagusiki. Lur horiek lur-jabeen egoitza dotoreak izatera igaro ziren K.o. III. mendeko krisitik aurrera.<ref name=":7" /> Los Paliñares aztarnategi erromatarra da, XVIII. mendean aurkitua eta 1942an Taracenak aztertua. Odron ibaiaren gaineko lautada batean dago, «Paliñares» edo «Peinares» barrutian, eraikin hondarrekin eta sigilata zeramika ugarirekin. XVIII. mendean aurkitu ziren mosaikoak, brontzezko idolo batzuk eta txanponak, hori guztia zesarren garaikoak. Mosaiko zatien gaurko kokapena ezezaguna da; idolotxoei dagokienez, irudikapen eta altuera askotarikoak baitziren, eta jainko mitologikoen buru batzuk, uste da Gasteizera joan zirela, garai hartan Montehermosoko markesak zuen museora. Espoliatutako txanponei dagokienez, Konstantino enperadorearen garaikoak zirela eta Ezpeletako Kondearen monetarioan sartu zirela pentsatzeko zantzuak daude.<ref name=":3" /><ref>[https://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/trabajos-de-arqueologia-navarra-5/ «TRABAJOS DE ARQUEOLOGÍA NAVARRA/5. 1987»]</ref> ==== Barrancoko menhirra II ==== Hileta-lekua El Carasol inguruan (koordenatuak: X561503 Y4718517 Z589) dago. Neolítico-Eneolítico-Bronce garaiko menhir erori bat da, 3 metro luze eta 1 metro zabal dena, 0002 aztarnategiaren inguruan (Cábrega) eta Ubagoko mugaren inguruan aurkitua.<ref name=":14">[https://administracionelectronica.navarra.es/webExtRegistroBienes/Pantallas/GestionBienBusqueda.aspx?acc=0&v=1 «Patrimonio Cultural de Navarra. Registro de Bienes. Inventario Patrimonio Arquitectónico»]</ref> ==== Cabregako baserria ==== Garai bateko gotorleku nafarra, Cabregako markesatua bilakatu zena, Villahermosako dukeena izan zen, Cortesen esertzeko pribilegioa baitzuten. Gaur egun, Álvaro Urzaiz y Azlor de Aragón, XII Marqués de Cábrega da, 1997ko uztailaren 4ko aginduaren arabera.<ref>[https://www.boe.es/boe/dias/1997/08/08/pdfs/A24238-24239.pdf Orden de 4 de julio de 1997 por la que se manda expedir, sin perjuicio de tercero de mejor derecho, Real Carta de Sucesión en el título de Marqués de Cábrega, a favor de don Álvaro Urzaiz y Azlor de Aragón]. Kontsutla: 2024-11-27</ref> Zaindaria arduratzen da mantentzeaz, ia 50 urte baitaramatza jaunaren 225 hektarea laboragarriak bizitzen eta lantzen.<ref>[[:es:Mues#cite_note-68|Navarra. Archivos]]</ref><ref>[https://www.diariodenavarra.es/archivo/actualidad/20091018/tierraestella/la-vida-senorio.html «La vida en un señorío. Diario de Navarra. M. Martinez de Eulate. 18 octubre 2009»].</ref> [[Erdi Aroa|Erdi Aro]]<nowiki/>ko ermita eta jauregi gotortua ditu, harlanduzkoak, eta ojiba-leiho bikiak. Toki horretako jauregia armagintza-kabo gisa ageri da [[Comptos Ganbera|Comptos Ganberak]] 1723. urtean Madrilera bidalitako txosten batean.<ref name=":3" /> [[Irantzu|Iranzu]]<nowiki/>ko Rubro liburuak, sanjuanisten dokumentazioak eta [[Orreaga]]<nowiki/>ko dokumentu batek [[petxero]]<nowiki/>ei buruzko erreferentziak ematen dituzte. Horietatik Kabregako biztanleriari buruzko zifrak atera daitezke, bai eta Iranzuko hogei petxerori buruzkoak ere, gutxienez, XIII. mendearen erdialderako.<ref>[https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/144701.pdf «La población de Navarra en la segunda mitad del siglo XIII. M.. RAQUEL GARCÍA ARANCÓN»]. Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra. Año 1985, Año nº 17, Número 46</ref> XV. mendearen amaieran gotorleku bat zen, dorreak eta alkaide propioa zituena, Nafarroako mariskalena. 1518an, [[Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Karlos V]].ak Pedro de Navarra mariskalari itzuli zion, eta 5000 marabediko mesedearekin konpentsatu zuen Joan Arizcun, errege-emakida bidez okupatu zuena. Gaztelarrek XVI. mendean konkistatu ondoren, Nafarroako gainerako gazteluak bezala, moztua izan zen, erresistente izan zelako.<ref>«[https://www.navarchivo.com/es/c%C3%A1brega Archivo Patrimonio Inmaterial de Navarra]».</ref> ==== Cabregako entzinoa ==== Nafarroako Monumentu Naturalen gidaren arabera, 3 zenbakiko Monumentu Naturala da. Egia esan, "ballota" azpiespeziearen ale bat da eta, beraz, bere izen arrunta karraskarra da, Quercus ilex subsp. ballota (Desf.) Samp. Mendiko aldean dago, Cabrega baserriaren parean (X eta Y koordenatuak: 561.461/4.718.954).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Decreto foral 87/2009, de 1 de diciembre, por el que se declaran monumento natural determinados árboles singulares de navarra y se establece su régimen de protección. BON n.º 157 - 23/12/2009}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Ficha monumento natural, MN3|url=http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/97AB6700-233B-4986-8A2F-A596B8AF6249/164054/MN3EncinadeCabrega.pdf}}</ref> ==== Armarriak ==== Muesen dagoen armarri bat Gaston familiako da: XVIII. mendeko bigarren zatian landutako alabastrozko armarria da, [[rococo]] estilokoa. [[Kerubin]] buru bat erakusten du beheko kartelan, lehoi eramaileek inguratua, eta kasketa tinbre bidez aingeru biluzien artean. Soroan zubia dago, harkaitzen gainean, errege-buruaren gainean. Inskripzioa: ''ARMAS DE GASTÓN''. Kale Nagusiko etxe partikular batean dago. Monumentuaren katalogazio-kodea NA-1-033-002328-000.<ref name=":14" /> Muesen bada estilo [[Barrokoa Euskal Herrian|barroko]]<nowiki/>ko beste armarri bat, [[XVIII. mendea|XVIII. mende]]<nowiki/>koa. Harri landuzko armarria da, larru bihurriz eta hostotza aberatsez osatutako kartela baten gainean irudikatzen dena. Hostotza horrek beheko lehoi burua eta tinbre bidezko kasketa ditu. Lau kuartelek osatzen dute beren zelaia: lehenak, erdiko armarria zeharkatzen duen ezpatarekin, eta laugarren kuartelak eta <blockquote>«''Abe maria gratia plena dominus tecum''» </blockquote>legenda duen filakteriak; bigarrenak, zortzi puntako hamahiru izar ebaki eta erdibituta, hiru zerrenda eta zuhaitza; laugarrenak, azkenik, bi arrano koroatu. Eremuan honako legenda hau dago: <blockquote>«''Ut fidem altarem pugnavi cum agareno es in campoo auro pleno hec arma asillo expoliabi''».</blockquote>Kale Nagusiko etxe partikularrean dago. Monumentuaren katalogazio-kodea NA-1-033-002327-000.<ref name=":14" /> === Ondare inmateriala === ==== Jaiak eta ohiturak ==== Herriko jaiak iraileko lehen astean ospatzen dira.<ref>«[https://www.navarchivo.com/es/fiestas-en-mu%C3%A9s-1 Fiestas en Mués]». ''www.navarchivo.com''. Kontsulta: 2024-11-14</ref> Larunbat santuan 32 kilometroko ibilbidea egiten da Muesko Santa Teodosia ermiten eta Haraneko ermitaren artean.<ref name=":12" /> Erromeria Aldapako Ama Birjinaren ermitara, abuztuaren 15ean.<ref>[https://www.losarcos.es/wp-content/uploads/2017/04/programa-de-mano.pdf XI Día del Valle. Mues]</ref> Maiatza edo maiatza altxatzea: urtero, maiatzaren 3an, enborra altxatzen da herriko plazan, eta altxatuta egoten da irailaren 14ra arte. 2002an berreskuratutako antzinako tradizioa da.<ref>«[https://www.revistacallemayor.es/mues-pequeno-y-coqueto/ MUES Pequeño y coqueto]». ''Calle Mayor. Revista quincenal de Tierra Estella''. 1 de octubre de 2009. Kontsulta: 2024-11-27.</ref> ==== Hizkuntza ==== [[Nafarroa]]ko gobernuak onartutako [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera Mirafuentes eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra [[gaztelania]] da.<ref>[[Nazar#cite ref-29|↑]]«[https://www.lexnavarra.navarra.es/detalle.asp?r=39030 Ley Foral 9/2017, de 27 de Junio, por la que se modifica el título y el articulado de la Ley Foral 18/1986, de 15 de diciembre, del Vascuenc]e» ''www.lexnavarra.navarra.es'' (BON N.º 130 - 06/07/2017; corr. err., BON 12/07/2017, BON 14/08/2017) <small>(Noiz kontsultatua: 2024-03-26)</small>.</ref> == Zerbitzuak == Bibliobusa: 2022tik Nafarroako Liburutegi Zerbitzuak kudeatzen duen bibliobus zerbitzu bat du herriak.<ref>«[https://www.navarra.es/es/-/centro/bibliobus-tierra-estella Bibliobús Tierra Estella]». ''www.navarra.es''. Kontsulta: 2024-11-26.</ref><ref>«[https://www.bibliotecaspublicas.es/navarra-bibliobus Navarra Bibliobús]». ''www.bibliotecaspublicas.es''. Kontsulta: 2023-10-14.</ref> Udal igerilekua, udako hilabeteetan irekia. Mediku-kontsultategia.<ref>«[https://www.navarra.es/es/web/centros-y-servicios-de-salud/-/consultorio-de-mues Consultorio de Mues]». ''Centros y Servicios de Salud''. Kontsulta: 2024-11-14.</ref> == Muestar ospetsuak == * [[Jesús María López Mauleon]] ([[1955]]-), Goi Xingu-Tucumãko apezpikua. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografía == * Jimeno Jurio et al ., 1994, ''Nafarroako Toponimia eta Mapagintza / Toponimia y Cartografía de Navarra XXI. Aguilar de Codés – Azuelo – Cabredo – Desojo – Espronceda – Genevilla – Lapoblación – Marañón – Mendaza – Mirafuentes – Mués – Piedramillera – Nazar – Sorlada – Torralba del Río – Zúñiga''. Nafarroako Gobernua, Iruña == Ikus, gainera == {{Atari|Nafarroa|Nafarroa}} * [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko udalerriak|Nafarroako udalerrien zerrenda]] * [[Lizarraldea]] * [[Lizarrako merindadea]] * [[Berrotza]] == Kanpo estekak == * [http://maps.google.com/maps?f=q&source=s_q&hl=eu&geocode=&q=Mendaza&sll=42.620508,-1.203089&sspn=0.057727,0.110378&ie=UTF8&hq=&hnear=Mendaza,+Nafarroa,+Espainia&ll=42.642041,-2.235031&spn=0.114404,0.220757&z=12&layer=c&cbll=42.605612,-2.22601&panoid=4nRgv5hxcIkl288Ax7oW3g&cbp=12,316.48,,0,3.88 Muesko Kale Nagusiaren ikuspegia Google Street View-n.] * {{es}} [http://www.navarra.es/home_es/Navarra/272+Municipios/entidad.htm?IdEnt=460 Muesi buruzko informazioa], Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunean. {{autoritate kontrola}} {{Nafarroa Garaiko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Mues]] jkihhith5ghxv6hosvfmzq1fosk0ivv 0 12413 9984750 9928224 2024-11-29T10:50:11Z Joseba65 69297 /* Irabazleen zerrenda */ 9984750 wikitext text/x-wiki {{Txirrindularitza lasterketa infotaula | izena = Euskal Bizikleta | azken_edizioa = 2008ko Euskal Bizikleta | irudia = [[Fitxategi:Euskal Bizikleta 2007 logo.jpg|220px]] | irudi_oina = | data = Ekainaren hasieran | eskualdea = [[Euskal Herria]] | euskaraz = Euskal Bizikleta | bertoko_izena = | ezizena = | modalitatea = [[Errepideko txirrindularitza|Errepidea]] | txapelketa = UCI Europe Tour | mota = Etapako lasterketa | antolatzailea = | zuzendaria = | lehena = 1991 | kopurua = 18 (2008) | amaiera = 2008 | lehen_irabazlea = [[Louis Caput]] {{banderaikur|Frantzia}} | garaipen_gehien = [[Jesus Loroño]] {{banderaikur|EH}}, [[Carlos Etxeberria]] {{banderaikur|EH}} eta [[Abraham Olano]] {{banderaikur|EH}} (2 aldiz) | azken_irabazlea = [[Eros Capecchi]] {{banderaikur|Italia}} }} '''Euskal Bizikleta''' [[Euskal Herria]]n zehar jokaturiko etapazko txirrindulari itzulia izan zen. Hasieran ''Eibarko Bizikleta'' izenarekin ezagutzen zen. [[1952]]an izan zen lehen ekitaldia.<gallery mode="packed" caption="Eibarko Bizikleta plaza"> Fitxategi:Eibarko Bizkleta Plaza 2.jpg Fitxategi:Eibarko Bizkleta Plaza 3.jpg </gallery>[[1987]]tik [[1990]]ra [[Arrateko Igoera]]rekin bat egin zuen egun batzuetako lasterketa eginez. ''Euskal Bizikleta'' izena, [[1991]]an hartu zuen lasterketak. [[1969]]tik [[1973]]ra, eta berriro [[2009]]z geroztik, [[Euskal Herriko Itzulia]]rekin bateratu zen, baina irabazleak [[Euskal Herriko Itzulia]]ren palmaresean sartzen ohi dira. == Irabazleen zerrenda == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- !colspan=4; align=center|Eibarko Bizikleta |- |1952 |{{bandera|FRA}} '''[[Louis Caput]] |{{bandera|LUX}} [[Willy Kemp]] |{{bandera|EH}} [[Hortensio Bidaurreta]] |- |1953 |{{bandera|ESP|1945}} '''[[Vicenç Iturat]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Francesc Massip]] |{{bandera|ITA}} [[Lido Sartini]] |- |1954 |{{bandera|ESP|1945}} '''[[José Serra Gil]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Federico Martín Bahamontes]] |{{bandera|EH}} [[Hortensio Bidaurreta]] |- |1955 |{{bandera|ESP|1945}} '''[[José Escolano]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1956 |{{bandera|EH}} '''[[Jesús Loroño]] |{{bandera|EH}} [[Jesús Galdeano]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Miguel Bover]] |- |1957 |{{bandera|EH}} '''[[Antón Barrutia]] |{{bandera|EH}} [[Miguel Bidaurreta]] |{{bandera|EH}} [[Carmelo Morales Erostarbe]] |- |1958 |{{bandera|EH}} '''[[Jesús Loroño]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Antonio Karmany]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Antonio Suárez]] |- |1959 |{{bandera|EH}} '''[[Antonio Bertrán]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Fernando Manzaneque]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Salvador Botella]] |- |1960 |{{bandera|EH}} '''[[Benigno Aspuru]] |{{bandera|FRA}} [[Jean-Claude Annaert]] |{{bandera|EH}} [[Carmelo Morales Erostarbe]] |- |1961 |{{bandera|ESP|1945}} '''[[Antonio Karmany]] |{{bandera|FRA}} [[Jean-Claude Annaert]] |{{bandera|EH}} [[Luis Otaño]] |- |1962 |{{bandera|Alemania}} '''[[Rolf Wolfshohl]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Antonio Karmany]] |{{bandera|EH}} [[Francisco Gabika]] |- |1963 |{{bandera|EH}} '''[[Juan Jose Sagardui]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Antonio Karmany]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Fernando Manzaneque]] |- |1964 |{{bandera|EH}} '''[[Carlos Etxeberria]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Julio Jiménez]] |{{bandera|ESP|1945}} [[Joaquim Galera]] |- |1965 |{{bandera|EH}} '''[[Sebastian Elortza]] |{{bandera|EH}} [[Luis Otaño]] |{{bandera|ESP|1945}} [[José Luis Talamillo]] |- |1966 |{{bandera|EH}} '''[[Eusebio Vélez]] |{{bandera|FRA}} [[Lucien Aimar]] |{{bandera|EH}} [[José María Errandonea]] |- |1967 |{{bandera|EH}} '''[[Carlos Etxeberria]] |{{bandera|EH}} [[José María Errandonea]] |{{bandera|EH}} [[José Luis Uribezubia]] |- |1968 |{{bandera|EH}} '''[[José María Errandonea]] |{{bandera|EH}} [[Aurelio González Puente]] |{{bandera|EH}} [[Francisco Gabika]] |- !colspan=4; align=center|Arrateko Igoera |- |1987 |{{bandera|EH}} '''[[Marino Lejarreta]] |{{bandera|ESP}} [[Pedro Muñoz Machín|Pedro Muñoz]] |{{bandera|EH}} [[Iñaki Gastón]] |- |1988 |{{bandera|EH}} '''[[Jokin Mujika]] |{{bandera|GBR}} [[Robert Millar]] |{{bandera|FRA}} [[Charly Mottet]] |- |1989 |{{bandera|EH}} '''[[Federico Etxabe]] |{{bandera|FRA}} [[Thierry Claveyrolat]] |{{bandera|ESP}} [[Pedro Muñoz Machín|Pedro Muñoz]] |- |1990 |{{bandera|FRA}} '''[[Thierry Claveyrolat]] |{{bandera|EH}} [[Federico Etxabe]] |{{bandera|EH}} [[Francisco Javier Mauleón]] |- !colspan=4; align=center|Euskal Bizikleta |- |[[1991ko Euskal Bizikleta|1991]] |{{bandera|ITA}} '''[[Gianni Bugno]] |{{bandera|URS}} [[Piotr Ugrumov]] |{{bandera|EH}} [[Miguel Induráin]] |- |[[1992ko Euskal Bizikleta|1992]] |{{bandera|ITA}} '''[[Franco Chioccioli]] |{{bandera|LAT}} [[Piotr Ugrumov]] |{{bandera|NLD}} [[Danny Nelissen]] |- |[[1993ko Euskal Bizikleta|1993]] |{{bandera|LAT}} '''[[Piotr Ugrumov]] |{{bandera|ITA}} [[Franco Chioccioli]] |{{bandera|ITA}} [[Stefano Della Santa]] |- |[[1994ko Euskal Bizikleta|1994]] |{{bandera|ITA}} '''[[Stefano Della Santa]] |{{bandera|RUS}} [[Evgeni Berzin]] |{{bandera|ITA}} [[Davide Rebellin]] |- |[[1995eko Euskal Bizikleta|1995]] |{{bandera|RUS}} '''[[Evgeni Berzin]] |{{bandera|SUI|dim=15px}} [[Alex Zülle]] |{{bandera|ITA}} [[Francesco Frattini]] |- |[[1996ko Euskal Bizikleta|1996]] |{{bandera|EH}} '''[[Miguel Indurain]] |{{bandera|SUI|dim=15px}} [[Alex Zülle]] |{{bandera|ESP}} [[Marcelino García Alonso|Marcelino García]] |- |[[1997ko Euskal Bizikleta|1997]] |{{bandera|EH}} '''[[Abraham Olano]] |{{bandera|ESP}} [[Fernando Escartín]] |{{bandera|ESP}} [[Daniel Clavero]] |- |[[1998ko Euskal Bizikleta|1998]] |{{bandera|EH}} '''[[Abraham Olano]] |{{bandera|EH}} [[Aitor Garmendia]] |{{bandera|FRA}} [[Laurent Jalabert]] |- |[[1999ko Euskal Bizikleta|1999]] |{{bandera|EH}} '''[[David Etxebarria]] |{{bandera|EH}} [[José Alberto Martínez]] |{{bandera|EH}} [[Unai Osa]] |- |[[2000ko Euskal Bizikleta|2000]] |{{bandera|EH}} '''[[Haimar Zubeldia]] |{{bandera|EH}} [[Igor González de Galdeano]] |{{bandera|EH}} [[David Etxebarria]] |- |[[2001eko Euskal Bizikleta|2001]] |{{bandera|ESP}} '''[[Juan Carlos Domínguez]] |{{bandera|EH}} [[Joseba Beloki]] |{{bandera|EH}} [[Igor González de Galdeano]] |- |[[2002ko Euskal Bizikleta|2002]] |{{bandera|EH}} '''[[Mikel Zarrabeitia]] |{{bandera|LTU}} [[Raimondas Rumsas]] |{{bandera|POR}} [[José Azevedo]] |- |[[2003ko Euskal Bizikleta|2003]] |{{bandera|ESP}} '''[[José Antonio Pecharromán]] |{{bandera|EH}} [[Joseba Beloki]] |{{bandera|ITA}} [[Francesco Casagrande]] |- |[[2004ko Euskal Bizikleta|2004]] |{{bandera|ESP}} '''[[Roberto Heras]] |{{bandera|EH}} [[Roberto Laiseka]] |{{bandera|ESP}} [[Samuel Sánchez]] |- |[[2005eko Euskal Bizikleta|2005]] |{{bandera|ESP}} '''[[Eladio Jiménez]] |{{bandera|ESP}} [[Adrián Palomares]] |{{bandera|EH}} [[Aketza Peña]] |- |[[2006ko Euskal Bizikleta|2006]] |{{bandera|EH}} '''[[Koldo Gil]] |{{bandera|EH}} [[David Herrero]] |{{bandera|ESP}} [[Jesús del Nero]] |- |[[2007ko Euskal Bizikleta|2007]] |{{bandera|ESP}} '''[[Constantino Zaballa]] |{{bandera|GER}} [[Jörg Jaksche]] |{{bandera|ESP}} [[José Miguel Elías]] |- |[[2008ko Euskal Bizikleta|2008]] |{{bandera|ITA}} '''[[Eros Capecchi]] |{{bandera|EH}} [[Igor Anton]] |{{bandera|ESP}} [[Adrián Palomares]] |} == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://www.euskalbizikleta.com/ Euskal Bizikleta] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskal Bizikleta| ]] [[Kategoria:Eibarko kirola]] 1cy7xw6mlay76o1z8brnhoptx9nf3n5 0 13132 9984766 9610206 2024-11-29T11:06:02Z Xabier Armendaritz 448 9984766 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko auzo infotaula | kolorea = #FF0000 | izena = Indautxu | auzotarra = | probintzia = Bizkaia | udalerria = Bilbo | hiria = [[Fitxategi:Flag of Bilbao.svg|23px]] [[Bilbo]], [[Abando (barrutia)|Abando barrutia]] | irudia = Plaza Moyúa Bilbao.jpg | irudiaren testua = [[Moyua plaza]]. | kokapena = kokapenmapa }} '''Indautxu''' [[Bilbo]]ko auzo bat da. [[Abando (barrutia)|Abandoko]] barrutian dago, seigarren barrutian, alegia. Eustaten datuen arabera {{biztanleria automatikoa}} biztanle ditu eta 0,97 kilometro koadroko azalera. [[Santutxu]]ren atzetik [[Bilbo]]ko bigarren auzorik jendetsuena da eta izaera erresidentziala du. Dena den, dendak anitz daude: egun, elkarturik daude eta hainbat ekimen egiten dituzte Gabonetan, baita urte osoan zehar ere. Hasieran, [[Bilbo]]k [[Abandoko elizatea]] anexionatutakoan, ortuak eta etxe bakan batzuk baino ez zeuden, baina urteak aurrera joan ahala, familia burges askoren bizileku bilakatu zen auzoa. Horregatik, hainbat jauregi eta etxe dotore eraiki ziren. Nolanahi ere, zoruaren garestitzearekin batera, etxeak eraitsi eta etxebizitza bloke altuagoak eraiki ziren. Indautxun eraikitako jauregi guztiak ez ziren bota, ordea: adibidez, Urrutia eta Aureliano Valle kaleen arteko [[Arrospide etxea|Arrospide Etxea]]. Auzoa, [[Abando (auzoa)|Abandokoarekin]] batera denda eta enpresa gehien biltzen dituen auzoetarikoa da. Zehazki 24.596 enpresak dute egoitza auzoan, hiriko enpresa guztien % 16,19. == Etimologia == Indautxu hitzaren jatorria ez dago oso argi. Badirudi bide estu edo zidor baten izena zela, Albia lorategian hasi, Plaza Eliptikotik, Ertzillatik eta Urkixo zumarkaletik igaro, eta Santimamiraino iristen zena<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=BilbaoIzan, INDAUTXU|url=https://www.bilbao.eus/cs/Satellite?c=BIZ_Callejero_FA&cid=1272986794953&language=eu&pageid=1272986939596&pagename=BilbaoIzan/BIZ_Callejero_FA/BIZ_Callejero|aldizkaria=www.bilbao.eus|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. == Geografia == Bilboko auzo banaketaren arabera, Indautxu [[Abando (barrutia)|Abando]] barrutiaren parte da. Bere mugen barruan dago ere [[Abandoibarra]] deitzen den auzoaren mendebaldeko eremua. [[Moyua plaza]]k banatzen du auzoa [[Abando (auzoa)|Abandotik]], [[Sabino Arana etorbidea (Bilbo)|Sabino Arana etorbideak]] [[Basurtu]]tik eta [[Autonomia kalea (Bilbo)|Autonomia kaleak]] [[Ametzola]]tik<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.geo.euskadi.eus/geobisorea|aldizkaria=www.geo.euskadi.eus|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. 0,97 kilometro koadroko azalera du<ref name="Bilbao2011">{{erreferentzia|urtea=2011|izenburua=Bilbao en cifras|argitaletxea=Bilboko udala|url=http://www.bilbao.eus/ArchivoDigital/BoletinesEstadisticos/2011_Bilbao%20en%20cifras_esp.pdf}}</ref>. [[Fitxategi:Indautxu - Abando mapa.jpg|center|thumb|600px|Indautxuko mapa (gorri ilunez) Abandoko barrutiaren baitan. Abando auzoa gorri argiagoz erakusten da.]] === Demografia === 2022ko zentsuaren arabera, 26.641 biztanle zituen, 14.839 emakumezko eta 11.802 gizonezko. Bilboko bigarren auzorik populatuena da, [[Santutxu|Santutxuren]] ostean, eta Abandoren aurretik. Bilboko auzorik feminizatuena da, 0,795 gizonezko baitaude emakume bakoitzagatik. Adin taldeen banaketan %15,4 20 urtetik beherakoak ziren, Bilboko %15,7 baino pixka bat gutxiago. %56,4 20-64 tartekoak eta 65 urtetik gorakoak %28,2 ziren, Bllboko %24,6 baino nabarmen gehiago. Bilboko 7. auzorik zahartuena da<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Eustat|izenburua=Euskal AEko biztanleak, 10.000 biztanle baino gehiagoko auzoen arabera, sexuari, adin-taldeei eta nazionalitateari jarraiki.|url=https://eu.eustat.eus/elementos/ele0013700/ti_poblacion-de-la-ca-de-euskadi-por-barrios-de-los-municipios-de-mas-de-10000-habitantes-segun-sexo-grupos-de-edad-y-nacionalidad-01012022/tbl0013711_e.html|aldizkaria=eu.eustat.eus|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Biztanleriaren jatorriaren arabera, %5,6 atzerrian jaio zen (%0,9 Europar Batasunean eta gainontzekoak kanpoan). Migratzaile gutxien dituen Bilboko laugarren auzoa da, Bilboko batezbestekoa den %10,1etik behera<ref name=":0" />. Bilbon jaiotakoak 16.763 ziren 2011n, eta beste 3.729 Bizkaiko gainontzeko lekuetan. Hego Euskal Herriko beste lurraldeetan 1.053 jaio ziren<ref name="Bilbao2011" />. {{Populazio piramidea 2 |float=left |width=50% |maxvalue=2500 |bg=rgb(90%,90%,90%) |border=1px solid black|margin-top=1ex |caption='''Indautxuko''' [[biztanleria-piramide]]a [[2014]]an <ref name="Bilbao2011" /> |barcolor=rgb(70%,90%,70%) |{{tamaina|80%|85+}}|387|1068 |{{tamaina|80%|80-84}}|482|947 |{{tamaina|80%|75-79}}|596|1001 |{{tamaina|80%|70-74}}|499|843 |{{tamaina|80%|65-69}}|615|905 |{{tamaina|80%|60-64}}|747|965 |{{tamaina|80%|55-59}}|824|1024 |{{tamaina|80%|50-54}}|985|1194 |{{tamaina|80%|45-49}}|1071|1207 |{{tamaina|80%|40-44}}|923|1038 |{{tamaina|80%|35-39}}|797|992 |{{tamaina|80%|30-34}}|827|854 |{{tamaina|80%|25-29}}|739|797 |{{tamaina|80%|20-24}}|626|598 |{{tamaina|80%|15-19}}|602|557 |{{tamaina|80%|10-14}}|578|534 |{{tamaina|80%|5-9}}|603|535 |{{tamaina|80%|0tik 4ra}}|504|466 }} === Kale nagusiak === [[Fitxategi:Reche 1986 ercilla 02.JPG|thumb|[[Ertzilla kalea]]ren margolana, [[Agustín Reche Mora]]k 1986an egina.]] [[Bilboko zabalgunea]]ren mendebaldean egonda, bertako kale nagusiek zeharkatzen dute auzoa, adibidez [[On Diego Lopez Haroko kale nagusia]], [[Rodríguez Arias kalea (Bilbo)|Rodríguez Arias]], [[Poza Lizentziatua kalea]] edo [[Urkixo zumarkalea]]. [[Autonomia kalea (Bilbo)|Autonomia kaleak]] mugatzen du hegoaldetik<ref name=":1" />. Ipar-hegoalde ardatzean kale nagusiak [[Sabino Arana etorbidea (Bilbo)|Sabino Arana etorbidea]], mendebaldeko muga dena, [[Maria Diaz Harokoa kalea]] edo [[Areiltza Doktorearen zumarkalea]] dira. [[Errekalde zumarkalea]]k egiten du muga Abandorekin Moyua plazaren hegoaldean; iparraldean, [[Elkano kalea (Bilbo)|Elkano kalea]]k egiten du muga hori. Auzoaren diseinuan garrantzitsuak dira plazak. [[XIX. mendea]]ren amaieran [[Bilboko zabalgunea]] proiektua gauzatu zenean, kale handienen artean plazak proposatu ziren, auzoko etorkizuneko biztanleentzako aisialdi guneak. Plaza horien artean [[Indautxu plaza|Indautxu]], [[Bizkaia plaza (Bilbo)|Bizkaia]], [[Arrikibar plaza|Arrikibar]] eta [[Etxaniz suhiltzailea plaza|Etxaniz suhiltzailea]] plazak daude. Kaleen generoari dagokionez, hiru emakumezko baino ez dira agertzen: [[Maria Diaz Harokoa]], [[Casilda Iturrizar]] eta bertatik igarotzen den [[Estitxu]] pasealekua<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniele|abizena=Santini|izenburua=Open Etymology Map|url=https://etymology.dsantini.it/|aldizkaria=Open Etymology Map|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. === Parkeak eta berdeguneak === [[Fitxategi:Bilbao - Parque de Doña Casilda Iturrízar 31.jpg|thumb|Casilka Iturrizar parkea, Indautxuko iparraldean, Bilbo erdiguneko parke nagusia.]] Indautxuko parke nagusia Zabalgunean dagoen [[Casilda Iturrizar parkea]] da, Bilboko erdiguneko parkerik handiena eta, gaur egun, Abandoibarrako eremuaren eta Indautxuko eremuaren artean muga egiten duena. 115.200 m²ko parkea da, 2006an egin zen hedapenaren ostean<ref name=":12">{{erreferentzia|izena=José Ángel|abizena=Barrio Loza|izenburua=Casilda Iturrizar Parkea (Bilbao)|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=http://www.bizkaia.eus/Kultura/Ondarea_Bizkaia/pdf/ondare/32%20e.pdf?hash=93be82031a63de8d08ac5c3cb6e172ab|egunkaria=Bizkaiko Ondare Historikoa. Bizkaiko Foru Aldundia|aldizkaria=|formatua=PDF|sartze-data=2018-07-14}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Ficha 18 : Parque de Doña Casilda - La villa de Bilbao, su historia, proyectos, recorridos, etc ...|url=https://sites.google.com/site/bilbaometropoli/fichas/ficha-18|aldizkaria=sites.google.com|sartze-data=2018-07-14}}</ref>. 71 espezietako 885 zuhaitz daude parkean. Jatorriari erreparatuta bost kontinenteetako zuhaitzak aurkitu daitezke, horien artean [[bananondo]]ak, [[Kanariar palmondo|palmondoak]], [[makal]]ak, [[ezki]]ak, [[zedro]]ak, [[haritz]]ak, [[pago]]ak, [[urki]]ak, [[altzifre]]ak, [[astigar]]rak, [[ginkgo]]ak, eta gainera [[Asia]]ko Hego-Ekialdeko [[kanforrondo]] bat, Japoniako [[basaerramu]] bat, ekialdeko [[tuia]] bat, [[amodio-zuhaitz]] bat, [[ebano]] bat, [[Letania (botanika)|letania]] bat, indigaztainondo bat (ehun urtetik gorako zuhaitza), [[ereinotz]] bat eta [[gorosti]] bat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El parque Doña Casilda Iturrizar de Bilbao se une a la red de parques y jardines 'Vivir los parques'|hizkuntza=es|url=https://www.eldiario.es/norte/euskadi/Casilda-Iturrizar-Bilbao-parques-Vivir_0_708329858.html|aldizkaria=eldiario.es|sartze-data=2018-07-14}}</ref> Iparraldeko mugan, itsasadarraren alboan, [[Bilboren berritzea]]n eraikitako hainbat berdegune eta parke daude, [[Euskalduna jauregia]]ren inguruetan, bereziki. === Hidrologia === Iparraldean [[Bilboko itsasadarra]] dago, auzoaren zein barrutiaren muga egiten duena. Gaur egun lurrazpitik igarotzen da [[Elgera erreka]], behinola Moyua ingurutik pasa eta gaur egun Euskalduna jauregiaren alboan itsasadarrera urak isurtzen zituena<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Javier|abizena=Cenicacelaya|izenburua=El Ensanche de Bilbao de Alzola, Achúcarro y Hoffmeyer de 1876|orrialdeak=307–316|hizkuntza=es|data=1999-06-26|url=https://recyt.fecyt.es/index.php/CyTET/article/view/85583|aldizkaria=Ciudad y Territorio Estudios Territoriales|issn=2659-3254|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. == Historia == === Abandoko Elizatea === [[Fitxategi:Bilbao1575.jpg|thumb|left|Bilbo 1575ean. Ezkerreko aldean ikusten da gaur egun Indautxu dena.]] [[Bilbo]] gaur egun [[Zazpikaleak]] diren eremuan hazi zen hiria zen. Indautxuren lurrak [[Abandoko elizatea|Abandoko elizatearen]] parte ziren, batez ere landa-eremua, baserri mundua. Gaur egun [[Erruki etxea (Bilbo)|Erruki etxea]] dagoen lekuan, Indautxuko mendebaldeko mugan, [[Basurtu|Basurtun]], [[Mami Zesareakoa]]ren omenezko baseliza bat zegoen. Bertan 1501 inguruan jada komentu bat eraiki zen, ospe handikoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bilbaopedia - San Mamés. Alameda|url=https://www.bilbaopedia.info/san-mames-alameda|aldizkaria=www.bilbaopedia.info|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Indautxu izena, dirudienez, bertara zihoan bidearen izena zen<ref name=":1" />. Bilboren hazkuntza zela eta, lurralde horietan gero eta nekazaritza handiagoa zegoen, [[arto]]a eta [[gari]]a lehenengo, baina fruta-arbolak ondoren. Denborarekin, Abandoko elizateko lurretan lur-jabeek euren etxeak eraikitzen ere hasi ziren, eta Bizkaiko hainbat familia aberatsek etxeak zituzten jada bertan<ref>{{Erreferentzia|izena=Juan Bautista Eustaquio|abizena=Delmas|izenburua=Guía histórico-descriptiva del viajero en el Señorío de Vizcaya / por Juan E. Delmas.|hizkuntza=es|data=1864|url=https://www.euskalmemoriadigitala.eus/handle/10357/1439|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Abando Bizkaiko Lur Lauetako elizaterik aberatsena eta populatuena zen, batez ere itsasadarraren inguruan bizi eta negozioa egiten zutenei esker. Elizateko eraikin gehienak gaur egun [[Bilbo Zaharra]] den eremuan metatzen ziren<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Ana Isabel|abizena=PRADO ANT&Uacute;NEZ|izenburua=Bilbao y Abando: dos realidades complementarias. La huella urbana en la evoluci&oacute;n demogr&aacute;fica de Abando|hizkuntza=es|url=https://www.euskonews.eus/0571zbk/gaia57102es.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. 1860an Bilbok 17.969 biztanle zituen eta Abandok 5.079<ref name=":4" />. XIX. mendearen erdialdean Bilbo ezin zen gehiago hazi<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=María Teresa|abizena=Paliza Monduate|izenburua=Los indianos y la construcción del ensanche de Bilbao|orrialdeak=205–224|data=2001|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=758823|aldizkaria=Kobie. Antropología cultural|alea=10|issn=0214-7939|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Hala jasotzen du 1869an Bilboko udalak idatzitako txosten batek<ref name=":3" />: {{Esaera2|ez da garatzen, mugiezin eta geldi dago, (...) burdinazko zirkulu baten barruan itxita, gizakia ezin da garatu bertan, itotzen da, ezin du arnasarik hartu, eta bere hazteko behar biziari ezin dio erantzun. Arnasarik eta hatsik gabe mugitzen da [hiria]."}} Bizkaian bizitzen ari zen [[Industrializazioa Euskal Herrian|industrializazio prozesu azkarrak]] eremu berriak urbanizatzera behartu zituen agintariak<ref name=":4" />. Lehengo proiektua 1807an aurkeztu zen "Bakearen Portua" zen, [[Silvestre Pérez]] arkitektoak diseinatua. Gutxi gorabehera gaur egungo Abando eta Indautxuren banaketa mantentzen zuen proiektu honek: itsasadarraren inguruan, [[Uribitarte]] inguruetan, portuari eskainitako eraikin komertzial eta industrialak egongo lirateke. Diagonal batek bereiziko luke batez ere Indautxu inguruan jarriko liratekeen etxebizitzengandik<ref name=":4" />, Londresen Wrenek egindako zabalgune proposamenena inspiratua<ref>{{Erreferentzia|izena=Carlos|abizena=Sambricio|izenburua=Territorio y ciudad en la España de la Ilustración|argitaletxea=E.T.S. Arquitectura (UPM)|data=1991-08|url=https://oa.upm.es/1693/|zenbakia=1|isbn=978-84-7433-745-7|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Proiektua ez zen egin, baina hiriak hazten jarraitu zuen. [[1857|1857an]] [[Castejón-Bilbo burdinbidea]] eraikitzeko enpresa sortu zen eta [[Abandoko Indalecio Prieto geltokia]] eraikitzen hasi zen, urbanizazio beharrak areagotuz<ref name=":4" />. 1861eko apirilaren 7an Errege dekretu batek onartu zion Bilbori hazteko eskubidea, inguruko elizateetako lurrak bereganatuz. Proiektua [[Amado Lázaro|Amado Lázarori]] eman zioten<ref>{{Erreferentzia|izena=Amado de|abizena=Lázaro|izenburua=Memoria descriptiva sobre proyecto de ensanche de la villa de Bilbao: año 1862|abizena2=Rodríguez-Escudero Sánchez|izena2=Paloma|data=1988|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=18536|isbn=978-84-7542-481-1|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Lázarok [[Ildefons Cerdà|Ildefons Cerdàren]] [[Eixample|Bartzelonako plana]] kopiatu zuen, Bilborako egokituz<ref name=":4" />. <gallery mode="packed" heights="140"> Bakearen portua, Silvestre Perez, 1807.jpg|Bakearen portua, 1807an Silvestre Pérezek diseinatutako lehen zabalgunea. Plan de Ensanche para Bilbao por Amado de Lázaro, 1862.jpg|1862ko Amado Lázaroren proposamena. Indautxuko xehetasuna - Bilboko zabalgunearen proiektu kartografikoa (cropped).jpg|Indautxuko zonaldea, [[Bilboko zabalgunea]]ren proiektuan. Bilboko zabalgunea 1903an.jpg|1903an eraikitakoa. Bertan ikusten da nola planifikazioak Indautxun zeuden hainbat txalet suntsituko zituen. </gallery> [[Pablo Altzola]], [[Severino Atxukarro]]k eta [[Ernesto Hoffmeyer]]rek zabalgunea eraikitzeko plana diseinatu zuten<ref name=":6" />, Abandoko elizatearen lurrak hartuta. 1870ean gaur egun Abando auzoa diren lurrak Bilbo izatera pasa ziren, eta Abandoko elizatean jarraitu zuten Indautxuko lurrek<ref name=":4">{{erreferentzia|urtea=2007|izenburua=Bilbao y sus barrios, vol. 1|argitaletxea=Bilboko udala|ISBN=84-88714-92-0|hizkuntza=es|url=https://www.bilbao.eus/cs/Satellite?blobcol=urldata&blobheader=application%2Fpdf&blobheadername1=Content-disposition&blobheadername2=pragma&blobheadervalue1=attachment%3B+filename%3DBilbao+y+barrios+1.pdf&blobheadervalue2=public&blobkey=id&blobtable=MungoBlobs&blobwhere=1273810634827&ssbinary=true|argitaratze-lekua=Bilbo|editorea=Fernando Martínez Rueda}}</ref>. Zabalgune proiektua, hala ere, geldi egon zen 1876ra arte, [[Bigarren Karlistaldia]] zela eta. Udaletxe berria [[Etxetxu|Etxetxura]] igaro zen, Abandoko Errepublikako Plaza deitu zen lekura<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BilbaoIzan, CASILLA, PLAZA DE LA|url=https://www.bilbao.eus/cs/Satellite?c=BIZ_Callejero_FA&cid=1272986783987&language=es&pageid=1272986939596&pagename=BilbaoIzan/BIZ_Callejero_FA/BIZ_Callejero|aldizkaria=www.bilbao.eus|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Eta, behin proiektua hasita, oraindik ere abiadura oso geldoan garatu zen, egindako planteamendu ekonomikoak (''[[Laissez faire|laissez-faire]]'') espekulazioa eta lurzoruaren garestitzea baitzekarren<ref name=":4" />. Udalak, gainera, ezin zituen zergak zuzenki bildu. Horregatik, urbanizazioa promotoreen esku geratzen zen<ref>{{Erreferentzia|izena=LUIS V.|abizena=GARCIA MERINO|izenburua=LA FORMACION DE UNA CIUDAD INDUSTRIAL: EL DESPEGUE URBANO BILBAO|ISBN=9788477770039|url=|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. 1890ean, zabalgunea txiki geratu zela iritzita, Indautxuko lurrak ere Bilbo izatera pasa ziren<ref name=":4" />. Hala ere, eraikuntza erritmoa oraindik oso geldoa zen: 1894an 297 etxe baino ez ziren eraiki zabalgune osoan, proposatutakoaren %17, eta Indautxu oraindik ez zegoen ez eraikia, ez urbanizatua. Indautxu probintziako [[burgesia]] industrialeko familia aberatsez populatzen hasi zen, eta txalet ugari eraiki zituen; Abandoko elizatearen lurrak orain Bizkaiko burgesiaren ikur bilakatu ziren, banku eta enpresa ugariren egoitzekin<ref name=":4" />. Horiekin batera, hainbat [[Indiano|indianok]] ere etxeak eraiki zituzten<ref name=":5" />. Garai honetan hainbat [[txakolindegi]] zeuden Indautxun, oraindik ere nekazal-kulturari loturiko eremu gisa. Horien artean ezagunenak Txakoli de Tablas (bertan asmatu zen [[bakailaoa Club Ranero erara]]) eta Txakoli Zollo zeuden<ref>{{Erreferentzia|izena=María Olga|abizena=Macías Muñoz|izenburua=Una nueva cultura en torno al txakoli (s. XIX): los txakolíes de Bilbao|orrialdeak=95–113|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7188534|aldizkaria=Zainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía|alea=37|issn=1137-439X|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. === Bilboren parte === 1907an, Indautxu behin betiko sartu zen Bilboko hiri-sarean, bere zabalgunearen zati gisa, eta bigarren zabalkundea hasi zen bertan. Proiektuak bi ardatz nagusi zituen: Zazpikaleak eta San Mames batuko zituen [[On Diego Lopez Haroko kale nagusia]], non jauregi ugari loratu ziren; eta Zabalburutik San Mamesera zihoan zumarkalea, gaur egun Indautxu plazan amaitzen dena, nahiz eta hasieran [[Jesusen Bihotza plaza (Bilbo)|Jesusen Bihotza plazan]] amaitu behar zuen. Kale horren 25. zenbakian egon zen [[Ricardo Bastida]] arkitektoak diseinutako hiriko [[latsagia]] ([[c:File:Bilbao_(29306211986).jpg|''irudia'']]), eraikin sozialik garrantzitsuenetako bat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bilbaopedia - San Mamés. Alameda|url=https://www.bilbaopedia.info/san-mames-alameda|aldizkaria=www.bilbaopedia.info|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Oraindik baziren Indautxun finka garrantzitsuak, adibidez [[Estraunza etxebizitzak]] dagoen lekuan zegoen txaleta. [[Espainiako Gerra Zibila]] bitarte [[Lehenbiziko Eusko Jaurlaritza|Lehenbiziko Eusko Jaurlaritzaren]] egoitzetako bat izan zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba Agirreazkuenaga|abizena=Zigorraga|izenburua=Senderos de la memoria: relación de espacios vinculados a la memoria de la Guerra Civil|argitaletxea=Servicio Central de Publicaciones = Argitalpen Zerbitzu Nagusia|abizena2=Goitia|izena2=Mikel Urquijo|data=2017|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=770190|isbn=978-84-457-3374-5|sartze-data=2023-05-25}}</ref>, Moyua plazan dagoen [[Carlton hotela]] izan zen bezala, 1919an eraikitzen hasi zen luxuzko eraikina<ref>{{Erreferentzia|izena=Ana Vega Pérez de|abizena=Arlucea|izenburua=Hotel Carlton en Bilbao {{!}} Sede de la Lehendakaritza, nido de espías nazis...|hizkuntza=es|data=2022-08-10|url=https://www.elcorreo.com/jantour/hotel-carlton-bilbao-sede-lehendakaritza-nido-de-espias-nazis-20220805122342-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Garai horretan eraiki eta gaurdaino iritsi den beste txalet bat [[Arrospide etxea]] da, [[Manuel Allende Villares|Manuel Allende Villaresen]] familiak eraikia; [[Bilboko Unibertsitatea|Bilboko Unibertsitatearen]] errektoretza bertan izan zen urte batzuk beranduago. Familia honek [[Gurutze Gorriaren ospitalea (Bilbo)|Gurutze Gorriaren ospitalea]] dagoen lekuan eraiki zuen<ref name=":7">{{Erreferentzia|izenburua=Un siglo de palacetes olvidados en Indautxu|hizkuntza=es|data=2015-12-27|url=https://www.deia.eus/bilbao/2015/12/27/siglo-palacetes-olvidados-indautxu-5072293.html|aldizkaria=Deia|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. [[Martina Zuricalday|Martina Zuricaldayk]] txokolate fabrika auzoan izan zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog De Cesar|abizena=Estornes|izenburua=BLOG DE CESAR ESTORNES de HISTORIA Y DEPORTES: ABANDO- BILBAO, SOBRE UN PLANO DEL AÑO 1.873, FAMILIAS Y GENTES|data=2021-07-23|url=https://memoriasclubdeportivodebilbao.blogspot.com/2021/07/la-villa-de-bilbao-sobre-un-plano-del.html|aldizkaria=BLOG DE CESAR ESTORNES de HISTORIA Y DEPORTES|sartze-data=2023-05-25}}</ref>. Escauriza familiak zuen lurretan [[belodromo]] bat egon zen, gaur egun Pureza de María ikastetxea dagoen eremuan<ref name=":7" />. [[Fitxategi:Indautxu 1945.png|thumb|Indautxu 1945ean, amerikar hegaldiak egindako ortoargazkia.]] 1912an [[Zabalguneko zirku-antzokiaren zorigaitza]] gertatu zen, bertan zegoen zirku-zinema batek su hartu eta 44 ume hil zirenean. 1918an Indautxuko Monumentu-Eskola inauguratu zen, 800 haur baino gehiagorentzako lekua zuen hiriko eskola publiko handiena, gaur egun [[Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa|Indautxuko Eskola]] dena<ref name=":7" />. Urte batzuk lehenago, 1909an, zezen plaza izan zen auzoren erdigunean, Gregorio de la Revilla, Poza lizentziatua, Urkixo zumarkalea eta Areiltza doktorearen kaleek inguratua<ref name=":7" />. 1924an SD Indautxu sortu zen, herriko futbol taldea. 1950 eta 1960ko hamarkadetan, hazkunde demografiko handia izan zuen Indautxuk. Higiezinen espekulazioaren erdian, hiri historiko gehienak eraitsi eta apartamentu-eraikin handiak eraiki zituen. XXI. mendearen hasieran oso gutxi geratzen ziren. == Politika == Indautxu auzo kontserbadorea da politika arloan. Udal hauteskundetan [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] izan ohi da garaile, eta beste auzoekin alderatuta emaitza onak lortzen ditu [[PP]]k. Hauek dira [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko udal eta foru hauteskundeetako]] datuak sekzioaren arabera<ref>{{Erreferentzia|izena=El|abizena=correo|izenburua=Resultados por calles de las elecciones municipales 2019 en Bizkaia|hizkuntza=es|data=2019-05-28|url=https://www.elcorreo.com/elecciones/forales-municipales/resultados-elecciones-municipales-calles-barrios-distritos-euskadi-pais-vasco-20190528131113-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2023-05-25}}</ref>: {| class="wikitable sortable" style="width:100%" !style="width:5%;"|Sekzioa !style="width:10%;"|EAJ-PNV !style="width:10%;"|PP !style="width:10%;"|PSE-EE !style="width:10%;"|EH Bildu !style="width:10%;"|EB - Ps !style="width:10%;"|Cs !style="width:35%;"|Mapa |- |1 |459 |244 |88 |47 |33 |53 |rowspan="21"|[[Fitxategi:Indautxu-sekzioak.jpg|thumb|300px|center|Indautxuko hauteskunde sekzioen mapa.]] |- |15 |426 |177 |83 |66 |38 |38 |- |16 |311 |228 |38 |35 |10 |26 |- |17 |478 |186 |74 |54 |30 |47 |- |20 |305 |177 |66 |40 |29 |33 |- |20 |374 |112 |120 |63 |48 |23 |- |22 |289 |63 |38 |31 |20 |20 |- |23 |243 |65 |43 |42 |28 |11 |- |24 |223 |66 |50 |49 |39 |14 |- |26 |341 |137 |80 |48 |39 |20 |- |27 |205 |90 |24 |15 |7 |15 |- |31 |287 |91 |67 |39 |30 |22 |- |33 |285 |80 |71 |48 |26 |19 |- |36 |288 |80 |48 |44 |49 |14 |- |37 |308 |91 |78 |45 |38 |6 |- |39 |371 |147 |86 |53 |38 |27 |- |41 |428 |119 |103 |92 |65 |25 |- |43 |236 |46 |88 |63 |47 |15 |- |44 |231 |45 |74 |67 |49 |14 |- |46 |426 |111 |104 |87 |49 |27 |- !Guztira |'''6514''' |'''2355''' |'''1423''' |'''1028''' |'''712''' |'''469''' |} == Garraiobideak == [[Fitxategi:Indautxu-garraioak.jpg|thumb|Indautxuko garraiobideen mapa.]] Indautxuk [[Bilbobus]], [[Bizkaibus]], [[Bilboko metroa]], [[Bilboko Renfe Aldiriak|RENFE aldiriak]] eta [[Euskotren Tranbia]]ren zerbitzuak ditu. Geltoki nagusia, auzoaren erdigunean dagoena [[Indautxuko geltokia]] da, {{Garraio|L1}} eta {{Garraio|L2}}lineak zerbitzatzen dituena. Indautxu plazan, Urkixo Zumarkalean eta Simon Bolivar kalean ditu irteerak. Geltokiak ordainpeko aparkalekua eta merkatalgunea ditu, ''Urquijo'' irteeratik zuzeneko sarbidearekin. Bilboko metro sareko geltokirik erabiliena izan zen [[2014|2014an]], urte horretan 6.160.453 bidaiari jaso baitzituen. 2022an 5.254.244 jaso zituen, [[Zazpikaleak/Casco Viejo geltokia|Zazpikaleak]], [[Santimamiko geltokia|Santimamik]] eta [[Moyuako geltokia|Moyuak]] baino gutxiago<ref>{{erreferentzia|egilea=Metro Bilbao|url=http://www.metrobilbao.eus/eu/noticias-eu/notas-de-prensa-eu/5837-metro-bilbaok-positiboan-itxi-du-2014an-metropoliko-trenaren-erabileraren-joera-aldaketa-adieraziz|artikulua=Metro Bilbaok positiboan itxi du 2014an, metropoliko trenaren erabileraren joera aldaketa adieraziz|sartze-data=2015-01-08}}</ref>. Euskotran tranbia bere mugatik igarotzen da, [[Bilboko tranbia#Sarea|Bolueta-La Casilla linean]]. [[Sabino Aranako geltokia|Sabino Arana]], [[Euskalduna geltokia|Euskalduna]] eta [[Abandoibarreko geltokia|Abandoibarrako geltokiak]] daude auzoaren mugaren barruan. [[Bilboko Renfe Aldiriak|Bilboko Renfe Aldirien]] [[C-1 linea (Bilboko Renfe Aldiriak)|C-1 linea]] ({{garraio|C1||BILBO}}estilitzatua) ere bertatik igorotzen da, muga egiten duen Burdinbidearen etorbidetik. [[Autonomiako geltokia|Autonomiako geltokiak]] ematen dio zerbitzua. === Bizkaibus === Autonomia kaletik igarotzen dira Bizkaibus linea hauek: {{garraio|BIZKAIBUS}} A3136, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3137, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3144, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3122, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3115, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3336, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3916, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3512, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3933, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3926, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3923, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3915 eta {{garraio|BIZKAIBUS}} A3927. On Diego Lopez Harokoatik igarotzen dira: {{garraio|BIZKAIBUS}} A3247, {{garraio|BIZKAIBUS}} A3151 eta {{garraio|BIZKAIBUS}} A3340. === Bilbobus === {{sakontzeko|Bilbobus}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 01 arangoiti plaza biribila}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 01 plaza biribila arangoiti}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 10 elorrieta plaza biribila}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 10 plaza biribila elorrieta}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 18 san ignazio zorrotza}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 18 zorrotza san ignazio}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 27 arabella betolatza}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 27 betolatza arabella}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 28 uribarri altamira}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 28 altamira uribarri}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 38 otxarkoaga termibus}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 38 termibus otxarkoaga}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 48 santutxu lezeaga}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 48 lezeaga santutxu}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 56 la peña jesusen bihotza}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 56 jesusen bihotza la peña}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 58 mintegitxueta atxuri}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 58 atxuri mintegitxueta}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 62 san mames arabella}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 62 arabella san mames}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 72 larraskitu castaños}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 72 castaños larraskitu}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 76 artazu xalbador moyua}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 76 moyua artazu xalbador}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 77 peñascal mina del morro}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 77 mina del morro peñascal}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 85 zazpilanda atxuri}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 85 atxuri zazpilanda}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 88 kastrexana indautxu}} {{Bilbobus geltokia zerrenda 88 indautxu kastrexana}} == Kultura == === Kultura-azpiegiturak === Indautxuk hainbat kultura-azpiegitura ditu, nabarmenenak [[Euskalduna jauregia]] eta [[Azkuna Zentroa]]. === Museoak === [[Fitxategi:MBBAABilbao_Fachada_Antiguo.jpg|thumb|[[Bilboko Arte Ederren Museoa]].]] Indautxun bi museo daude. [[Bilboko Arte Ederren Museoa]] da nabarmenena, bere bilduma garrantzitsua dela eta. [[Fernando Urrutia]] arkitekto bilbotarrak diseinatu zuen eraikin klasikoa, [[1908]]an sortua baina [[1914]]an irekia. Bilboko bigarren museorik bisitatuena da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museos de Bellas Artes a examen {{!}} Guía de Museos {{!}} CONSUMER EROSKI|data=2011-07-20|url=https://web.archive.org/web/20110720140325/http://museos.consumer.es/documentos/genericas/examen.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Euskal Herriko, Espainiako eta, Europako artisten bilduma zabala du, [[Erdi Aro]]tik [[arte garaikide]]raino. [[El Greco]], [[Lucas Cranach Zaharra|Cranach]], [[Sofonisba Anguissola]], [[Bartolomé Esteban Murillo|Murillo]], [[Francisco de Goya|Goya]], [[Luis Paret]], [[Anthony van Dyck|Van Dyck]], [[Jacob van Ruisdael|Ruisdael]] eta [[Bernardo Bellotto|Bellottoren]] lanei gehitzen zaizkie XIX. mendetik aurrerakoenak: [[Gustave Doré]], [[Sorolla]], [[Mary Cassatt]], [[Paul Gauguin]], [[Henri Le Sidaner]], [[James Ensor]], [[Jacques Lipchitz]], [[Peter Blake (artista)|Peter Blake]], [[Francis Bacon (margolaria)|Francis Bacon]] eta [[Richard Serra]]. Euskal egileen artean [[Aurelio Arteta]], [[Ignacio Zuloaga]], [[Jorge Oteiza]] edo [[Eduardo Txillida]]ren obrak ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maisulanak|hizkuntza=eu-EU|url=https://bilbaomuseoa.eus/eu/maisulanak/|aldizkaria=Bilboko Arte Ederren Museoaren|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. 2022tik aurrera zabalpen obra batean murgildurik dago, eta bere obraren zati bat baino ez du erakusten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agravitas|hizkuntza=eu-EU|url=https://bilbaomuseoa.eus/eu/agravitas-2/|aldizkaria=Bilboko Arte Ederren Museoaren|sartze-data=2023-05-27}}</ref>. Bigarrena [[Itsasmuseum Bilbao]] da, Abandoibarran, lehenago [[Euskalduna ontziola]]ren instalazioen baitan. Museoa 2003an ireki zen. Museo honen helburua [[Bilboko itsasadarra]], [[Bilboko portua]] eta Bizkaiko itsaso-jarduerek historian zehar pilatutako kultura-ondarearen ikerketa, babesa eta hedapena sustatzea da. 27.000m²-koa azalera du. Ontziez gain, ''All Iron'' izena daraman edukiontzia, Ponpa etxea eta [[Karola garabia]] daude museoaren kanpoaldean. Urtean 55.000 bisitari baino gehiago ditu<ref>{{Erreferentzia|izena=Izaskun|abizena=Errazti|izenburua=El Museo Marítimo cambia de nombre en su 15º aniversario y aspira a los 78.000 visitantes al año|hizkuntza=es|data=2019-06-04|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/museo-maritimo-reinventa-20190604132804-nt.html?ref=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. === Ondarea === {{zerrenda|Bilboko kultura ondasunak Indautxun}} <mapframe width="960" height="600" text="Indautxun udalak babestutako eraikinak. Berdez, BIC izendapena dutenak. Gorriz, Eusko Jaurlaritzak babestutako eraikinak. Urdinez, Bilboko udalak babestutako bestelako eraikinak. Egin klik xehetasunak ikusteko."> { "type": "ExternalData", "service": "geopoint", "query": "SELECT DISTINCT ?id ?idLabel (?idLabel as ?title) ?typeLabel ?geo (if(BOUND(?image), concat(?typeLabel, '\\n', '[[File:', substr(str(?image), 52, 400), '{{!}}200px]]'), ?typeLabel) as ?description) (if(?type = wd:Q65553409, '#800000', if(?type = wd:Q116943808, '#000080', '#008000')) as ?marker_color) WHERE {\n SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language \"eu,en\". }\n ?id wdt:P276 wd:Q1749657;\n wdt:P1435 _:b3, ?type;\n wdt:P625 ?geo.\n OPTIONAL { ?id wdt:P18 ?image. }\n}" } </mapframe> {{clear}} === Kirola === [[Indautxu Kirol Elkartea]] [[Bilbo]]ko bigarren futbol talderik garrantzitsuena da. [[1950eko hamarkada]]n eta [[1960ko hamarkada|1960koan]], [[Espainiako futbol ligako bigarren maila]]n jokatu zuen. == Iruditegia == <gallery> Irudi:Bilbao - Plaza de Indautxu 3.jpg|[[Indautxu plaza]]. Irudi:Casa Arróspide 2.jpg|[[Arrospide etxea|Arrospide Etxea]]. Irudi:Indautxu.jpg|Gregorio Revilla kalea. Irudi:Bilbao - Hotel Silken Indautxu.jpg|[[Silken Indautxu hotela]]. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{atari|Bilbo|Bilbo}} {{Bilboko auzo aurkibidea}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Indautxu]] 2wlw7miqtt0pmqh1ofig67dpoc5esk4 0 15546 9984769 9976126 2024-11-29T11:09:10Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984769 wikitext text/x-wiki {{Euskal Herriko auzo infotaula | izena = Tuesta | irudia =lalastra 1.jpg | irudiaren testua = Lalastra herria Vallegrull mendilerrotik | probintzia = Araba }} '''Lalastra''' [[Araba]]ko [[Gaubea]] udalerria osatzen duten herrietako bat da. [[Valderejoko natura parkea|Valderejoko Natur Parkearen]] barruan kokatzen da, eta beraz [[Valderejo]] kontzejuko herrietako bat da. == Demografia == {{Barra bertikalen grafikoa |izena=Lalastrako biztanleria |altuera=300 |zabalera=200 | 2001 | 16 | 2011 | 12 | 2021 | 10 | }} == Ondasun nabarmenak == * Santa Elena eliza. * Lalastrako [[Pikota (zutabea)|pikota]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=Urkamendiak Euskal Herrian|hizkuntza=es|url=https://www.eusko-ikaskuntza.eus/PDFAnlt/folkl/049209245.pdf&ved=2ahUKEwjLzqfM5aKJAxVX0AIHHcNCIXYQFnoECBUQAQ&usg=AOvVaw3j-D05FYUglFYXFaesLOSA|aldizkaria=Eusko Ikaskuntza|sartze-data=2024-10-22}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Iruditegia == <gallery> Irudi:lalastra.jpg|Lalastra herriko kale bat Irudi:lalastra 2.jpg| Lalastra herria Irudi:lalastra 3.jpg| Lalastra herria </gallery> == Bibliografia == * ''Alava, pueblo a pueblo''. Jose Luis Sáenz de Ugarte (1983). Caja Provincial de Álava - Arabako Kutxa == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Gaubeako herri aurkibidea}} {{geografia zirriborroa|Araba}} [[Kategoria:Gaubea]] [[Kategoria:Arabako herriak]] 03paae2x9az0z31fa5uz7hcxugb4cel 0 18790 9984089 9527363 2024-11-28T16:36:33Z Aihotz 15251 /* Irlanda */Zuzenketa txikia 9984089 wikitext text/x-wiki {{Nabarmendutako artikulua}} {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Elias "Eli" Gallastegi Uriarte'''<ref>EIMA: [https://web.archive.org/web/20131215005445/http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref>, ezizenez '''''Gudari''''' ([[Bilbo]], [[1892]]ko [[uztailaren 20]]a - [[Donibane Lohizune]], [[1974]]ko [[urtarrilaren 25]]a) [[Euskal Herria|euskal herritar]] [[politika]]ri [[abertzaletasun|abertzale]] eta [[jeltzale]] [[independentzia|independentista]] bat izan zen. Garai hartako [[politika]]ri, [[idazle]] eta [[kazetaritza|kazetari]] [[eusko abertzaletasun|abertzale]] askoren antzera, Gallastegik bere artikuluak idazteko unean ezizen ugari erabili zituen bere bizitzan zehar, bere kazeta-artikulu asko sinatzeko: ''Arrantzale'', ''Baltzuri'', ''Errementari'', ''Gudari'' (ezizen erabiliena), ''Nik'', ''Peli Azkasibar'', ''Javier de Urroz'', ''Luki Ibañeta'', ''Usune Irugara'' eta ''Zuriñe''. Inongo zalantzarik gabe, Eli Gallastegi [[XX. mendea]]ren lehenbiziko erdialdeko [[eusko abertzaletasun]]aren eta bereziki [[euskaldun|euskal]] [[independentzia|independentismoaren]] ideologo nabarmen eta garrantzitsuenetakoa izan zen. Maiz, [[XX. mendea]]ren hasiera eta [[Frankismo]] garaiko bi belaunaldi ezberdinen arteko zubilana burutu izan zuela aipatu ohi da, belaunaldi berriei antzinako belaunaldien berri emanez, haien artean jazotako [[Espainiako Gerra Zibila]] bi belaunaldien arteko eten ikaragarria suposatu baitzuen, antzinako abertzale historikoen belaunaldiaren derrigorrezko erbesteratzeak sarritan haiek eta [[Hego Euskal Herria]]n jaiotako belaunaldi berrien arteko ezagutza eza suposatu baitzuen. Eli Gallastegik hein handi batean, [[Telesforo Monzón]]en antzera, bi belaunaldi horiek elkar ezagutu eta elkarlotzeko saiakera gauzatu zuen: {{aipu|''Behin baino gehiagotan belaunaldi berrietako abertzale askok euren iraganari buruz ezer jakin nahi ez dutela ikusi dut, ezta egon ziren alderdi eta taldeei buruz ere, haien arteko liskarrei buruz mespretxuz mintzatzen dira, baita haien leloei buruez ere, azken hauek gaur egunerako zaharkituak eta desegokitzat jo ohi dituzte. Hau, halere, beste atzerriko gizon, antzinako mugimendu eta herrialdeei buruzko jakin-mina izateko ez da beraintzentzat eragozpena izaten.''|Gallastegik [[Txillardegi]]ri zuzendutako gutuna.<ref name="Gudari 7">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 7. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref>}} Bestalde, Gallastegiren pentsamoldean, aurreko abertzaleek ez bezala, munduko beste herrialdeetako [[nazionalismo]] eta [[independentzia|independentismoek]] eragin handia izan zuten: [[Kuba]], [[Rif]] eta [[India]]ko nazionalismoak, eta bereziki [[irlandar nazionalismo]]aren eragin handia jasan zuen, gehienbat Gallastegiren gaztaroan, [[1916]]-[[1922]] bitartean [[Irlandako Estatu Askea]]ren independentziaren lorpenarekin [[Europa]]ko estaturik gabeko gainontzeko herrialdeentzat ispilu eta adibide arrakastatsua izan baitzen. Gainera, jatorrizko [[Sabin Arana]]ren pentsamoldeari beste pentsamolde berritzaile, ezkertiar edo aurrerakoiak gehitu zizkion, horien artean gizarte klaseen borroka eta langileen eskubideak topatu daitezkeelarik, honek [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJko]] alderdi kontserbadore, estatutista eta eskuindarrekin etengabeko eztabaidak izan eta azkenik alderdi hartatik alde egin eta [[Jagi-Jagi (1932)|Jagi-Jagi]] aldizkaria eta talde independentista sortzera derrigortu zuten arte<ref>{{Erreferentzia|url=http://books.google.es/books?id=KXIbfxcBfJQC&pg=PR31&lpg=PR31&dq=Elias+Gallastegui&source=bl&ots=oY651fEvkR&sig=89G5WrwwR6-RDMcz2ladkQJKS6M&hl=en&sa=X&ei=iihjT8aaPIiy0QWP7oWjCA&ved=0CB4Q6AEwATgK#v=onepage&q=Elias%20Gallastegui&f=false |izenburua= Nacionalismo y II República en el País Vasco:estatutos de autonomía, partidos y elecciones : historia de Acción Nacionalista Vasca, 1930-1936 |izena1= José Luis |abizena1= de la Granja Sainz| egile1-lotura=José Luis de la Granja |argitaletxea= Siglo XXI |urtea= 2008 | isbn= 8432313092}}</ref>. Historialari batzuen iritziz, [[Espainiako Gerra Zibila]]k talde hura alderdi politiko izatea ezgaitu zuen. Askok Jagi-Jagi taldean gaur egungo [[Ezker abertzalea|Ezker Abertzalearen]] aurrekaria ikusi ohi dute, bai eta gerora gure garaian [[eusko abertzaletasun]]aren barnean orokorrean eman ohi diren ezker eta eskuin abertzaletasunaren arteko polarizazioaren jatorria ere<ref>{{Erreferentzia|url=http://elpais.com/diario/1982/03/30/espana/386287222_850215.html|izena1= Patxo |abizena1=Unzueta|egile1-lotura=Patxo Unzueta|egunkaria=[[El País]]| data= 1982-3-30| izenburua= Disidentes del PNV crean el colectivo 'Euzkotarrak' para recuperar la pureza sabiniana}}</ref>. Gainera, Eli Gallastegik bizi izan zen garaian bizita ere abertzaletasunaren barnean gertatu izan diren talka eta gertakizun batzuk aurreikusi edo igartzeko gai ere izan zen, adibidez, batzuentzat Gallastegiren [[1970]]ko honako esaldi honek [[Eusko Jaurlaritza]] eta [[Ertzaintza]]ren sorkuntza eta haiek [[Euskal Nazio Askapenerako Mugimendua|Euskal Nazio Askapenerako Mugimenduaren]] aurka egindako erasoen iragarpen bat izan zen: {{aipu|Noizbait [[Espainia]]k [[Katalunia]], [[Galizia]]... eta [[Euskadi (terminoaren historia)|Euzkadiri]] ere autonomia handi bat emango die. Orduan, ''[[Unionismo (Espainia)|Unionistek]]'', Espainiak armatutako euskal gudaroste ''erregular'' bat osatuko dute, eta harekin su eta odolez, gupidarik gabe, ''euskal matxinatu separatistak'' borrokatuko dituzte... Eta orduan, eurek, gure aberkideek! fusilatu egingo gaituzte... ez gara hau puztutzen ari.''|Eli Gallastegi, [[1970]].}} == Gaztaroa == {{aipu|''Gazte onek zarata atarako dau.''|[[Evaristo Bustintza|Kirikiñok]] Eli Gallastegiri buruz.<ref name="Gudari 11">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 11. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref>}} [[1905]]. urte aldera Gallastegik [[Bilbo]]ko institutuan Merkataritza ikasten ari zen unean, bertako ikasle gazte guztietatik dozena erdiren bat besterik ez zen abertzalea izango. Gallastegik ziurtasun osoz hiru bakarrik oroitzen ditu, haiekin bere iritziak trukatu zitzakeelarik. Haietako bat [[Gregorio Errazti]] izan zen, gerora [[Euzko Mendigoxale Batza]] erakundeko presidentea eta Gallastegiren bizi guztiko adiskide eta lankide fidela. Haiek guztiak [[espainiar nazionalismo]]aren eraginpean zegoen giroaz inguraturik bizi ziren. Gallastegiren hitzetan ''oso gazteak ginen hain itsaskorra zen guzti hura gainetik kendu eta ekintzara iragateko''. Institutuko ikasgaietako bat takigrafia zen. Behin batez, ikasleak oporretatik itzuli ondoren [[gaztelania]]zko irakasleak takigrafiako etxeko lan bat erredaktatu eta irakasleak testua idatzi zuen ikaslea bere alboan zutik eta entzuten zegoela klase osoaren aurrean ahots ozenez irakurriz aurkeztuko zuen. Gallastegi gazteak aukera hura bere klasekidei jada berarentzat obsesio bat bilakatu zen arazoa aurkezteko baliatu zuen: {{aipu|''Aurkeztu nuen lana, lehenbiziko aldiz [[Arturo Kanpion|Arturo Campiónen]] "Zuri eta Beltz" eleberrian irakurri eta hainbeste hunkitu ninduen [[euskararen debekua|eraztunaren istorio ankerra]] izan zen, honetan eszenatokian Martiniko, Balda maisua eta "Kuadrau" pertsonaiak indar handiz agertzen direlarik... Eta pertsonaia mutu gisa, metalaren antzeko hoztasun salatzailez, bere lagun euskaldunekin [[euskara]]z mintzatu izanagatik zigor anker modura haur [[euskaldun]] gaixoak daraman eraztun zitala. Honela irakatsi nahi zitzaien haurrengan koldarkeria, salaketa eta [[gaztelania|espainieraren]] inposaketa eragiten zituen sistema barbaroa, nonbait baldin bada.''<br /> ''Maisua ahots normal eta apur bat monotonoaz eserleku batetik hainbat zuzenketa irakurriz zihoan. Ni bere alboan, zutik eta hunkiturik begira nengoen, isiltasun handiaren erdian eszena anker hura deskribatzen zihoan heinean. Irakurtzetik amaituta harriturik begiratu zidan, zalantzarik gabe ohiko ariketa errutinario hura errepasatuz zihoalarik gure herrialdearen dramaz ohartu baitzen (...) Txoko batean izututa gordetako "Martiniko" pertsonaiaren oroipen biziarekin nire mahaira itzuli nintzen, han bertan, [[Espainia]]k {{lang|en|''murder machine''}} modura erabili ohi zuen heziketa sistema ikasle eta espainiar irakaslearen aurrean nabarmen utzi izanaren gozamenaz, gure hizkuntz eta nortasun nazionalaren makina hiltzailea.''|Eli Gallastegi.<ref name="Gudari 32">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 32. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref>}} [[1907]]ko gertakizun hura jazo zen une hartan Eli Gallastegik hamabost urte zituen. Ondorengo urteetan zehar Gallastegik [[euskara]] ikasi, artikulu batzuk idazten hasi eta [[Euzko Gaztedi]] erakunde abertzalera afiliatu zen. Laster bere izaera eta gaitasunek erakunde hartako buruzagien arreta piztu eta [[Euzkadi Buru Batzarra|Euskadi Buru Batzarreko]] bulegoetan, [[Luis Arana Goiri]]ren alboan, postu bat eman zioten. Honek mugimendu abertzalearen barnealdea ongi ezagutzeko aukera ez ezik, [[Sabin Arana]]ren anaia ere ezagutzeko parada eskaini zion. Bere anaiaren heriotzaren ondoren Luis Aranak [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiaren hasierako pentsamolde independentista mantentzen saiatua zen, [[1908]]an alderdiko presidentea bilakatu zen, baina [[1915]]eko [[abendu]]an aurkarien barne maniobra batzuen ondorioz alderditik kaleratua izan zen. Eli Gallastegirentzat bulegoko idazkari lanean jardundako urteak gerora buruzagi independentista garrantzitsua izateko trebakuntza denboraldia izan ziren. Garai hura eta Luis Aranarekin izandako hartu emana honako paragrafo hauetan deskribatzen du: {{aipu|''Eguneko lanak bere karguan amaitzen genituen, hauei inongo atsedenik gabe bere denbora osoa eskeintzen zien, aldiz, hain lagunkoia zen bere sotiltasunez solastera hurbildu ohi zitzaidan. Zutik, Txakurraren kalera jotzen zuen lehioaren alboan, Abertzaletasunaren arazo eta proiektuei buruz gogo biziz mintzatzen zen, eta [[1914]]ko [[Lehen Mundu Gerra]] aldarrikatu zen hasierako egun haietan. Nik hitz edo keinuren bakar bat bera galdu gabe entzun ohi nion, abertzaletasunaren aurrekariei buruzko galderak eginez; gizon zintzo, fedez betea eta begietan abertzale zirrara eta sentipenak islatzen zitzaizkion haren presentzian; gizon mozkote baina sendo, bizkar zabal eta pentsakera irmodun haren aurrean, jada segurtasun eta oreka sentsazio bat sentitu nuen.''|Eli Gallastegi.<ref name="Gudari 33">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 33. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref>}} Gallastegi ez zen oroitzen inoiz [[espainiar]] sentitu izana, jada gaztaroan [[independentzia|independentista]] gisa ailegatu zen, beretzat izendapen hura nahiko eta sobera izan ohi zen, inongo beste apaindura edo izendapen gehitu gabe. Hortaz, Luis Aranaren idazkari gaztea, abertzale guztiak independentista zirelako ustea zuen militante independentista bat zen. Ez hori bakarrik, gainera abertzale guztiak ''beti eta amaiera arte'' independentistak zirelako ustea zuen. Jada, handik aurrera pentsamolde hura bizitza osoan lagun izan zuen.<ref name="Gudari 34">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 34. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref> Autodidakta ona izanik, nazionalismoaren klasikoak irakurriz jarraitu zuen, halere beste pentsamolde eta asmo ezberdinetako idazleak ere irakurri zituen. [[Mohandas Karamchand Gandhi|Gandhi]], [[Patrick Pearse]], [[James Connolly]], [[Augusto César Sandino]], [[José Martí]], [[Désiré Félicien-François-Joseph Mercier|Mercier kardinala]] edota [[Europa]], [[Amerika]] eta [[Asia]]ko edozein buruzagi independentistak bere gogoa eta irriki independentista elikatu zuten, bere heziketan eragina izan zuten gizon bikain askoren antzera bizitza osorako idealista utopikoa izatera bultzarazi zutelarik. Nazionalismo erromantiko bat bizi izan zuen, honetan garaipena beti ziurtatua zegoen, berak esan ohi zuen bezala, norberak baitzuen jokoaren azken karta: bakoitzak norberaren pentsamoldeari fidel izanez jokatu izana.<ref name="Gudari 34"/> Bere militantziaren hasierako fase hura [[1919]]an Euzko Gaztediko presidentea izendatu zutenean amaitu zen.<ref name="Gudari 33-34">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 33-34. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref> == Jarduera politikoaren hasiera == [[1917]]an [[Francesc Cambó]] [[Katalunia|katalan]] politikariaren [[Euskal Herria|Euskal Herrirako]] bisita ospetsua jazoko da, eta bilbotar gazte-talde bat amorratu egingo da euskal nazionalismo "ofizialak" euren ''[[Aberri (1920ko hamarkadako aldizkaria)|Aberri]]'' aldizkaria bahitu eta gero, ''Comunion'' [[Katalunia]]ko ''[[Lliga Regionalista]]'' alderdirantz hurbiltzen hasten direnean. [[1920]]an Gallastegi Bizkai Buru Batzarreko diruzain izendatuko dute, baina liskarrek oraindik badiraute, eta [[1921]]ko uztailean [[Euzkadi Buru Batzarra]]k Bilboko [[Euzko Gaztedi]]rekin hartu-emanak behin betiko hautsiko ditu. Horrela, [[Aberri (1920ko hamarkadako aldizkaria)|''Aberri'']] aldizkaria Euzko Gaztediren kazeta organo gisa geldituko da; "[[Euzkadi (egunkaria)|Euzkadi]]" aldizkaria, aldiz, [[Euzko JEL-Batza|Euzko-JEL Batzaren]] bozeramailea izango da. Une hartatik aurrera, euskal abertzaletasuna edo nazionalismoa bitan bananduko da: alde batetik Elias Gallastegi, Luis Arana Goiri, [[Angel Zabala]] edota [[Manuel de la Sota]] "Txankaren" [[Euzko Alderdi Jeltzalea - Aberri|EAJ-Aberri]], eta bestetik Euzko JEL-Batza, [[Luis Eleizalde]], [[Eduardo Landeta|Landeta]] eta "[[Engrazio Arantzadi|Kizkitzarekin]]"<ref>{{Erreferentzia|url= http://books.google.es/books?id=G1dyGgwZuQkC&pg=PA104&lpg=PA104&dq=Elias+Gallastegui&source=bl&ots=ol62BQGmCe&sig=NJ37NyvLBl8IvHRwOqXRZU1LV0I&hl=en&sa=X&ei=iihjT8aaPIiy0QWP7oWjCA&ved=0CDEQ6AEwBDgK#v=onepage&q=Elias%20Gallastegui&f=false |izenburua= Los Nacionalismos en la España de la II República|izena1= Justo G.| abizena1= Beramendi |izena2= Ramón |abizena2= Máiz Suárez |izena3= Cesáro R. |abizena3= Aguilera de Pra| orrialdea=104 |argitaletxea= Siglo XXI |urtea= 1991| isbn= 8432307106}}</ref>. Halere, banatze hau ez zen oso nabaria izan gainontzeko euskal herrialdeetan eta ia ez zen batere nabaritu Gipuzkoan. Bizkaian, baina, Gallastegi eta Aberriko bere jarraitzaileak sorkuntza politiko berri batean buru-belarri sartuko dira<ref>{{Erreferentzia |url= http://books.google.es/books?id=OEeSgsl2XcEC&pg=PA132&lpg=PA132&dq=Elias+Gallastegui&source=bl&ots=MTxmTPlGwF&sig=uNLmlD9Sy20RPmN0VwFBYMzloI8&hl=en&sa=X&ei=diVjT4aqJeGg0QW6_qywCA&ved=0CGUQ6AEwCA#v=onepage&q=Elias%20Gallastegui&f=false |izenburua= A rebellious people: Basques, protests, and politics |izena= Cyrus Ernesto |abizena= Zirakzadeh |orrialdea= 132 |argitaletxea= University of Nevada Press |urtea= 1991 |isbn= 0874171733 }}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Zoritxarrez, sorkuntza hark etorkizun laburra izango zuen, zetorren diktatura zela eta. [[Fitxategi:Aberri, 1923.jpg|thumb|250px|ezkerrera|[[1923]]. urteko [[Aberri (1920ko hamarkadako aldizkaria)|Aberri]] egunkari [[eusko abertzaletasun|abertzalearen]] azala.]] [[1922]]an [[Emakume Abertzale Batza]] taldea sortzen zuen, irlandar "[[Cumann na mBan]]" erakundearen ereduari jarraiki, eta berak hainbeste miresten zuen [[Luis Arana Goiri]]ren jarrera latz eta patriarkalarekin kontraesan garbian. Luis Arana Goiriren "Euzkeldun Batzokija"k Euzko Gaztediari bere elkartasuna agertuko dio. [[1923]]an, [[Euzko Mendigoxale Batza]]ko lehendakari hautatuko dute Gallastegi, garai hartako euskal abertzaletasunaren motorra zena. Euskal nazionalismoaren sortzailearen tesiekin koherente izanik, jarrera antikolonialista irmoa mantenduko du [[Rifeko gerra|Rifeko Gerraren]] aurrean, [[Abd el Krim|Abd el-Krim]] buruzagi [[rif]]tarrarenganako elkartasuna erakutsiz, Sabin Aranak kubatar matxinoekin [[1898]]an egin zuen bezala<ref name="Aunamendi"/>. Horretarako tablaratuko du "Pedro Mari de Campión" antzezlana gerra absurdo horrekiko euskal jarreraren paradigma gisa, eta mobilizatuak eta euren familiak laguntzeko Laguntza Komitea martxan jarriko du. Haren jarrera ez zen bat etorri besteenarekin, nahiz eta ulergarria izan, "Euzkadi" egunkarian beste abertzale batzuekin izandako eztabaidaren gaiarekin: [[1923]]ko [[abuztuaren 23]]an [[Óscar Pérez Solís]]ek eta [[komunismo|komunista]] talde batek Bilboko Herriko Etxea gotorlekutzat hartu eta han euren burua babestu zuten<ref name="Aunamendi"/>. Beste abertzaleek erakusten zuten "espainiar proletalgo gorri baten" aurkako susmo edo ikarari, Gallastegik "euskal kapitalismo gorri-horiarekiko" zuen konfiantza ezarekin erantzuten die. Urte hartako iraileko gertakizunek Bilboko hainbat lokalen itxiera ekarriko dute eta "Aberri" aldizkariaren desagertzea. Estatu kolpea gertatu baino bi egun lehenago, Elias Gallastegi [[Katalunia]]ko Diadan egona zen, Casanova kontseilaria omentzen eta [[Abd el Krim]] buruzagi matxinoaren alde topa egiten. Halere, Gallastegiren erbestealdia handik bi urtera hasiko zen, [[1925]]eko [[maiatzaren 3]]an poliziak bere ezkongai agurreko bazkaria eten ostean, ospakizun hau ezkutuko ekitaldi politikotzat hartu baitzuten. == Abertzaletasunaren banaketa == [[Fitxategi:Euzko Gaztedi, Pedro Mari, 1923.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[Euzko Gaztedi]]ko antzerki taldeko kideak [[1923]]an herriz-herri ''[[Pedro Mari]]'' antzezlana taularatuz burutu zuten biran zehar. Hauen artean Eli Gallastegi eta handik gutxira bere emaztea izango zen Margari Miñaur gezi batez adierazita daudelarik.]] {{aipu|''Euskadiren patuaren arrisku handiena, ez dago espainiar "proletalgo gorrian", [[Euzko JEL-Batza]]koei errepikatzea gustatzen zaien bezala, aldiz bai "euskal kapitalismo gorri-horian".''|[[1923]]ko [[abuztuaren 23]]an [[Euzkadi (egunkaria)|Euzkadi]] egunkarian "Borroka eta Gizarte Mailak Euskal Herrian" eztabaidako Eli Gallastegiren gutun bidezko erantzuna [[Euzko JEL-Batza]]ko [[Engrazio Arantzadi|Engrazio ''Kizkitza'' Aranzadiri]].}} == Emakume Abertzale Batza == {{sakontzeko|Emakume Abertzale Batza}} [[1922]]ko [[martxo]]aren amaiera aldera, [[Aberri (1920ko hamarkadako aldizkaria)|Aberri]] aldizkarian [[Bilbo]]ko [[Euzko Gaztedi]] erakundearen egoitzako aretoan ekitaldi abertzale bat burutuko zela argitaratu zen. [[Euskal Herria]]n [[pazko matxinada|1916ko Irlandako Pazkoko Altxamenduko]] heroien omenez burutu zen lehenbiziko ekitaldia izan zen, bertara Euskal Herrira etorritako [[Sinn Féin]] [[irlandar]] alderdiko politikoko [[Ambrose Martin]] politikaria parte hartzera gonbidatu zutelarik. Irlandar politikaria hau [[Bilbo]] hirian apirilaren 1a eta 28 bitartean egon zen, data horien artean irlandarrak Euzko Gaztediko kideez gain [[Eusko Langileen Alkartasuna]] sindikatuko kideekin ere solastu zen, azken hauei Eusko Alderdi Laborista baten sorrera proposatu zielarik.<ref name="Gudari 64">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 64. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref> Irlandar politikariak [[apirilaren 10]]ean Euzko Gaztediren egoitzako aretoan ikusle abertzale eta emakume talde baten aurrean hitzaldiak eman zituen. Egun hartako hitzaldia Eli Gallastegik aurkeztu eta zuzendu zuen, bertan irlandar emakumeen irlandar mugimendu errepublikarraren barneko gizarte eta politika jarduerak deskribatu ziren, irlandar emakume hauek talde bateko kideak zirelarik: [[Cumann na mBan|Cumann na mBan edo Emakumeen Liga]] delakoa. Euskaldun askok euren antzekotzat jo ohi zuten irlandar nazionalismoaren barnean emakumeak burutu ohi zituzten jarduerak hitzaldi hartara bertaratu ziren emakumeen interes bizia piztu zuten. Gallastegik aurkera hartaz ongi ohartu eta antzeko euskal talde erakunde bat sortzea proposatu zuen<ref name="Aunamendi">{{Erreferentzia|url=http://www.euskomedia.org/aunamendi/55939|egilea= [[Auñamendi Eusko Entziklopedia]]| izenburua= Elías Gallastegui Uriarte}}</ref>. Berrogeita hamar emakumek, guzti haien buru [[Karmele Errazti]] zutela, bat-batean sortutako ekimen hura aurrera eramatea erabaki zuten eta handik egun batzuetara [[Emakume Abertzale Batza]] taldea sortu zuten.<ref name="Gudari 64"/> Emakume Abertzale Batza erakundearen hedatze fase baten ondoren, [[1923]]an eta [[Primo de Riveraren diktadura]]ren ondorioz etenaldi bat eman zen, halere [[Espainiako Bigarren Errepublika]]ren ezarpenarekin batera erakundeak bere jarduerei berrekin eta euskal gaztedian onarpen handienetakoa zuen erakunde abertzaleetako bat bilakatu zen.<ref name="Gudari 66">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 66. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref> Bitxikeria gisa, garai hartako emakume abertzale asko ez ziren [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdian afiliatzen, bai ordea Emakume Abertzale Batza taldean, ondorioz [[1930eko hamarkada]]ren hasieran [[Bizkaia]]n EAJ alderdian afiliatutako emakume kopurua 276ko besterik ez zen, aldiz Emakume Abertzale Batzan afiliatutakoak milaka ziren.<ref name="Gudari 66"/> == Lehenbiziko erbestealdia == === Ipar Euskal Herria === [[Zumarraga]]n bizi izan zen, hainbat aldiz kartzelatua izanik. Azkenik, hamabi urteko kartzelatzea eskatzen zion Gerra Kontseilu baten mehatxupean zegoela, lehenik [[Hendaia]]ra joatea erabakitzen du, eta gero [[Donibane Lohizune]]ra. Donibanen Euskal Independentziaren Aldeko Batzorde bat antolatu eta [[Francesc Macià]] eta beste hainbat katalanistekin harremanetan jarrita Herrialde Zanpatuen Liga bat sortzeko oinarriak ezarriko ditu. === Mexiko === [[1926]]an Patxo Belaustegigoitia industriari euskaldunak [[Mexiko]]ko Torreón (Coahuila) udalerrian zuen kotoi-bulego bateko arduradun izateko eskaintza probestuko du. Urte hartako abenduan, Margarita Miñaur Mujika emaztea eta Iker semea Mexikorantz doaz. Herrialde honetan finkatu eta [[1928]]tik aurrera "[[Patria Vasca]]" aldizkaria sortuko du, [[Amerika]]ko eta mundu osoko euskaldunen iritziak argitaratzeko. Aldizkari horretan -[[Aberri (1920ko hamarkadako aldizkaria)|''Aberrirekin'']] batera- hitz-jario sutsu, humanista eta solidarioa aurkituko dugu. Mexikar kazetan eginiko bere iritzi eta parte-hartzeek diktatura enbarazuan jarriko dute, honek bera kaleratzen saiatuko delarik, nahiz eta inoiz ez lortu. == Abertzaletasunaren berrelkartzea == [[1931]]an euskal nazionalismoaren bi adarren berbateratzearen ostean ([[1930]]ko [[azaroaren 16]]a, [[Bergara]]), Gallastegi bere jarraitzaileen laguntzarekin Euskal Herrira itzultzen da. "EuzkoErin" izeneko merkatal enpresa euskal-irlandarra zuzenduko du. [[Espainiako Bigarren Errepublika]]n euskal mugimendu estatutista errespetatzen du nahiz eta honen helburuekin batere ados ez egon, bere ustetan euskal abertzaletasunarentzat sekulako arriskuak baitzekartzaten. == Aberri Eguna == {{sakontzeko|1932ko Aberri Eguna}} [[1932]]ko [[martxoaren 27]]an lehendabiziko [[Aberri Eguna]]ren kudeatzaileetako bat izango da, nahiz eta bere alderdi politikoarekin gero eta desadostasun handiagoak izan. == Jagi-Jagi == {{sakontzeko|Jagi-Jagi}} Batasunaren inguruko hasierako ikuspuntu kritiko batetik, estatutismoaren porrota, euskal nazionalismoa eta espainiar eskuin antierrepublikarraren arteko harremanak (Lizarrako Estatutuko bateratasun klausula) eta zalantzazko [[Agrupación Vasca de Acción Social Cristiana|AVASC]] erakundearen sorrerak Gallastegi eta [[Jagi-Jagi]] taldeko jendea banaketara bultzarazi zituzten<ref>{{Erreferentzia|url=http://elpais.com/diario/2006/10/09/paisvasco/1160422805_850215.html|egunkaria =[[El País]]| data= 2006-10-09|izena=Javier| abizena=Ugarte| izenburua= Dos estatutos cabales (1936-1979)}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/vasconia/vas23/23335358.pdf |izenburua= "Euzkadi Mendigoixale Batza" Durante la Guerra Civil Española (1936-1939) | izena= Lorenzo |abizena= Sebastián García|orrialdea= 339 |bilduma= Cuadernos de Sección. Historia-Geografía | alea= 23 |urtea= 1995 |issn= 0212-6397| lekua= Donostia |argitaletxea= [[Eusko Ikaskuntza]]}}</ref>, azken hau Gallastegik zuzendutako mendigoizaleen kazeta organoa zen. [[1933]]an Euskal Askatasunaren Alde (Orlegiak, 350 orr.) izenburupean argitaratutako bere kazeta artikuluen bilduma argitaratuko du. Hurrengo urtean "Sólo JEL basta" liburuxkaren harira Jemeinekin izandako liskarraren ostean Gallastegi eta beste hogeita hamabi kideek [[Euzko Alderdi Jeltzalea]] behin betiko utziko dute. == Espetxea == === Gose greba === {{aipu|''[[Larrinagako espetxea|Larrinagako espetxe]] bedeinkatua, [[eusko abertzaletasun|abertzaletasunaren]] propagandaren tribuna bikaina, handik sakrifizio [[idealismo|idealistaren]] adibidea aldarrikatzen da.''|[[1933]]ko [[uda]]n argitaratutako [[Jagi-Jagi (1932)|Jagi-Jagi]] aldizkariko 46. zenbakiko editorial anonimoa.<ref name="Gudari 197">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 197. orr.</ref>}} [[1931]]ko udan zehar [[Bilbo]] hirian [[abertzaletasun|abertzale]] eta alderdi [[errepublika]]r eta [[sozialismo|sozialisten]] arteko liskar eta kale borrokak jazo ziren, azken horiei Gallastegik bere idatzietan ''"[[Espainiako Bigarren Errepublika|gobernuaren elementuak]]"'' deitzen dien. [[Irail]]eko gau batez Bilboko [[Euzko Gaztedi]]ko lokalaren aurkako espainiar ezker taldeen erasoaldi saiakera, tiroketa bat eta espainiar ezkertiar baten heriotza jazo zen, Gallastegiren hitzetan ''"gobernuaren aldekoek kale eginez euretako bat hil zuten"''.<ref name="Gudari 192">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 192. orr.</ref> Bigarren aldi batez, espainiar ezkertiar talde bat Euzko Gaztediko lokalera indarrez sartzen saiatu zen, [[1919]]. urtetik egoitza hark jada gisa hartako taldeen hiru eraso jasan zituen, sarritan bertan zegoen bandera abertzalea kentzeko asmoz. Honako honetan eta une hartan lokalaren barnean zegoen Gallastegiren bertsioaren arabera, tiroketa bat egon eta haren ondoren barnean mantendu zien Euzko Gaztediko hamalau kideak atxilotuak izan ziren, horien artean Eli Gallastegi bera. [[Larrinagako espetxea]]n preso sartu eta handik hiru egunetara epaileak aska zitzaten agindu zuen.<ref name="Gudari 192">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 192. orr.</ref> Halere, Bizkaiko Gobernu Zibilak epailearen autoa desobeditu eta presoak espetxean mantendu zituen. Gertakari hartaz Gallastegik honako hau esan zuen: {{aipu|''Orduan izan zen Abertzaletasunaren lehenbiziko gose greba aldarrikatu zen unea, herriarengan harridura handia piztu zuen greba izan zen, gogo biziz erantzun zuelarik.''|Eli Gallastegi.<ref name="Gudari 192">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 192. orr.</ref>}} Atxilotutako abertzaleen artean gehiengoa hogei urte inguruko kide gazteak ziren, haien artean Gallastegi berrogei urterekin zaharrena zelarik. Denen artean gobernuaren injustiziaren aurkako muturreko protesta bat egiteko ideia gorpuztu zen. Bapatean erresistentzia estrategia berri baten entsegua egiteko ideia sortu zen: gose greba. [[1931]]ko [[irailaren 16]]ko gauean Gallastegik euren erabakiari buruzko manifestu bat idatzi zuen, haren gogoan [[Irlanda]]ko [[Cork]] hiriko [[Terence MacSwiney]]ren oroimena zetzalarik<ref>{{Erreferentzia|url=http://elpais.com/diario/1995/08/31/opinion/809820006_850215.html|data= 1995-08-31| egunkaria= [[El País]]|izenburua= Claves de un paralelismo| izena= José Antonio |abizena= Ayestarán}}</ref>: {{Aipu|''Espetxean sartzeko prest egotea (honek ez du esan nahi hortarako irrikia izatea) erbesteratzea, desjabetza, gizartean gaizki ikusia izatea, lanaren galera, baserritik kanporatzea, hondamendia, boikota eta heriotzara daraman aurreko urratsa da. Menperatuta baina leku gutxitan ez bezala ongi jan, jantzi, bizi eta negoziatzen den herrialde batean, [[Aberri Eguna|Aberri Egunean]] manifestatu ziren 65.000 lagunei, zenbatek espetxean sartzeko gogoa prest edo gura luketeen galdetu beharko litzaieke. [[Mohandas Karamchand Gandhi|Gandhi]], [[Terence MacSwiney|MacSwiney]] edota [[José Martí|Martí]] imitatu beharreko adibideak dira. Haiek gabe, ez [[India]], ez [[Irlanda]], ezta [[Kuba]] ere, ez lukete esklaboak ez izateko eskubiderik bereganatu ahal izango.|Eli Gallastegi, [[1933]]ko [[otsailaren 4]]ean argitaratutako [[Jagi-Jagi (1932)|Jagi-Jagi]] aldizkaria.<ref name="Gudari 197">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 197. orr.</ref>}} === ''Ez ezazue Idiakez ahaztu!'' === Frantzisko Idiakez [[Getaria (argipena)|Getariako]] 21 urtetako gazte abertzalea eta [[gaztelania]]z mintzatzeko ia gai ez zen [[euskaldun]] elebakarra zen<ref>{{Erreferentzia|url=http://euskaraz.org/donostia/gorosti/testuak/00115.htm |izenburua= Coacción armada intolerable contra los visitantes que hablaban en euskera con F. de Idiaquez |argitaletxea= Euskaraz.org |hizkuntza1= eu |hizkuntza2= es |egunkaria= El Dia |data= 1933-III-7}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaraz.org/donostia/gorosti/testuak/00117.htm |izenburua= La enemiga a nuestro idioma. Del incidente en la cárcel de Ondarreta |argitaletxea= Euskaraz.org |hizkuntza1= eu |hizkuntza2= es|egunkaria= [[Euzkadi (egunkaria)|Euzkadi]]|data= 1933-III-8}}</ref>, bere anaia erasotzera zihoan bizilagun bat hiltzea leporatu zioten. Epaimahaiak, hau ere [[euskaldun]] elebakarrez osatua, epaiketaren gaztelaniazko lege izendapenak eta epaialearen galderak ulertzeko zailtasun handiak izanik, Idiakez errudun deklaratu zuen. Ondorioz, Idiakezi 21 urte eta 6 hilabete eta 21 egunetako espetxe zigorra ezarri zitzaion. Gallastegi espetxean zegoela mota honetako kasuak ezagutu eta erabat harrituta gelditu ohi zen, honetan akusatuak gaztelaniaz mintzatzeko gai ez zenez, inongo babesik gabe eta euskaraz defendatzeko aukerarik gabe gelditu ohi zen. Hortaz, kasu hau ezagutu bezain laster, Idiakezen aldeko defentsa irmoa burutzea erabaki zuen.<ref name="Gudari 200">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 200. orr.</ref> [[1933]]ko [[otsailaren 25]]eko Jagi-Jagi aldizkariaren 22. zenbakian kasu honen berri eman zen. Aldizkari abertzaleak epaiketaren sinbolismoa azpimarratu eta [[euskara]]ren maginazioa eta ez ofizialitateak euskaldunei sortzen zizkien arazoak nabarmendu zituen. Honekin kasu honetako sententziaren aldeko berrirakurketaren aldeko elkartasun kanpainia bati ekin zitzaion, garai hartako hedabide abertzaleetan ohiartzun handia izan zuelarik. Ondorengo asteetako Jagi-Jagi astekariko orrialdeek Idiakezen kasuaren sugarra pizturik mantendu zuten, epaiketa nahiz epaimahaiaren inguruko datu eta xehetasunak argitaratuz, betiere giburu hau irakur zitekelarik: ''Ez ezazue Idiakez ahaztu!''<ref name="Gudari 200"/> Azkenik, [[Gipuzkoa]]ko [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJren]] kasuarekiko interesa piztu eta Getarian bertan ere elkartasun mugimendu herrikoi bat jazo zen, ondorioz kasuaren berrikuspen bat egin eta Idiakezen zigorra 8 urtetara jeitsi zen.<ref name="Gudari 200"/> Handik hilabete batzuetara Gallastegi eta Idiakez une labur batez espetxean topatu ziren. Gallastegik honela oroitzen du topaketa hura: ''Niretzat oraindik haur bat xalo, garbi... baten antzekoa zen''. Maiz, Gallastegi erbestean zegoela bere buruari Idiakezen patuaz galdegin ohi zion. Bere izateaz ere jakin nahi izan zuen baina arrakastarik gabe. Azkenik Frantzisko Idiakez euskal presoaren biziaz ezer jakin gabe hil zen.<ref name="Gudari 204">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 204. orr.</ref> Frantzisko Idiakez getariarra [[Espainiako Gerra Zibila]] hasi bezain laster aske utzi zuten. [[Eusko Gudarostea|Euzko Gudarosteko]] [[Amaiur Batailoia]]n [[gudari]] gisa borrokatu eta [[Santoña]]n preso egin zuten. Gerra amaitu ondoren Getariara itzuli, ezkondu eta hiru alaba izan zituen, arotz modura lan eginez. [[1989]]ko [[martxo]]an 77 urte zituela hil zen.<ref name="Gudari 204"/> == Espainiako Gerra Zibila == Gallastegik [[Espainiako Gerra Zibila]]n euskal eskuhartzearen erabateko aurkako jarrera agertuarazi zuen<ref>{{Erreferentzia|url=http://elpais.com/diario/2000/02/29/opinion/951778806_850215.html|egunkaria= [[El País]]| data=2000-02-29|izenburua= Nacionalismo, fratricidio y memoria |izena= Paloma |abizena= Aguilar Fernandez}}</ref>. [[1937]]ko ekainean [[Bilboko gudua|Bilboko erorketa]] baino egun handik aterarazi egin zuen. == Bigarren erbestealdia == === Frantzia === Zenbait hilabetez [[Frantzia]]ko Saint-Amand Montrond errefuxiatu gunean egon zen. === Irlanda === Ondoren, Gallastegitarrak [[Irlanda]]ra ailegatu ziren. Beranduago Eli Gallastegik bere semeei oroitu zien moduan: {{aipu|''Euzkaditik atera baino urte batzuk lehenago ez geunden [[Irlanda]]k bizi zuen drama nazionala, ez eta bere ilusio garestiekiko hotz. Irlanda [[Ingalaterra]]rekin zuen lehiaren ondorioz estualdi ekonomikoan zegoenean, lagun batek irlandar produktuei merkatu berriak irekitzen laguntzeko eskatu zigun. Honela [[Bilbo]]n enpresa berri bat eratu genuean, abertzalea zela ere esango nuke; gerra piztu aurretik negozio hura finkatuz zihoan eta nonbait bizi behar zenez, Euzkaditik ateratzekotan, Irlanda hautatu genuean, aurretik honi gogoz, ekonomiaz eta adiskidetasunez lotuak baigeunden.''|Elias Gallastegi<ref name="Gudari 241">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 241. orr.</ref>}} Behin Irlandako [[Meatheko konderria|Meath konderriko]] [[Ráth Cairn|Gibbstown]] (gaur egungo [[irlandako gaelera|irlanderazko]] izen ofiziala [[Ráth Cairn]]) herrian ezarrita, Gallastegik bizikleta fabrika bat sortzeko proiektuan lan egin zuen, bertan ''"gerraren ondorioz erbesteratutako hogeiren bat [[eibar]]tar"'' enplegatzea pentsatua zuen. Nahiz eta proiektu honek porrot egin, irlandar nazionalisten laguntzarekin egur edo baso ustiapen bat martxan jartzea lortu zuten, Gallastegiren hitzetan ''"egurra komertzialki erabiltzeko zuhaitzak mozten hasi ginen"'', honi ganadutegi bat ere gehitu ziotelarik.<ref name="Gudari 242">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 242. orr.</ref> Piskanaka-piskanaka euskal emigranteak bertako [[irlandar]]ren artean integratzen hasiko dira. Gallastegi [[irlandako gaelera|irlandera]] ikasten saiatuko da, bere semeek bertako ikastetxean ikasi eta mintzatuko dutelarik. Gallastegitarren etxeak ''Erresiñoleta'' izenaz zuen eta euskal museo txiki bat bilakatu zuten, bertara euskal kultura, historia, ohiturak eta hizkuntzari buruz ikasi edo jakinmina zuten irlandar ikasleak hurbiltzen zirelarik. ''Erresiñoleta III'' zen, jada izen hori zeraman Gallastegitarren atzerriko hirugarren etxebizitza baitzen, besteak [[Donibane Lohizune|Donibane Lohitzune]] eta [[Mexiko]]ko [[Torreón]] hirikoak izan zirelarik.<ref name="Gudari 242">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 242. orr.</ref> Lasterrera, Gallastegitarren etxea [[Espainiako Gerra Zibila]] eta [[Bigarren Mundu Gerra]]tik ihez egindakoen euskal-irlandar babeslekua bilakatu zen. Eli Gallastegik zioenez: {{aipu|''Egun batez [[Cork]] hiritik irlandar poliziak deitu zuen. Bertara arrantzontzi batean alemaniar inbasiotik ihez etorritako hamaika lagun zetozen, hauek poliziari geure izena eman zietelarik.''|Elias Gallastegi.<ref name="Gudari 242">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 242. orr.</ref>}} Eli Gallastegiren antzinako adiskide batzuk ziren, hauekin batera errepublikar batzuk eta hegazkin pilotu komunista bat zetoztelarik. Irlandar poliziak euren datuak eta aterpelekuren bat ote zuten jakin nahi izan zuen. Gizon haietako bat [[Espainiako Bigarren Errepublika]] garaian [[Gipuzkoa]]ko Gobernadore Zibila izandakoaren semea zen, hain zuzen ere bere aita garai hartan Gallastegi [[Ondarreta]]ko espetxean preso izandako aldian bere Eliasen ''espetxezaina'' izana zen. Gizon hura Jose Antonio Castro zen, eta Gallastegitarren etxean bizitzen izan zen denboraldi osoan ez zuen gertakari hura Eli Gallastegiren ahotik inoiz jakin izan.<ref name="Gudari 242">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 242. orr.</ref> Honela bada, etxebizitza hartan hamaika kide berriei ateak ireki eta denera bertan hogei lagun bizitzen zeuden. Egoera zeozer zaildu zen, baina apika-apika eta baldintzek uzten zuten einean, denek elkarlagundu eta bizirautea lortu zuten, honela ereun kontinenterako itzulera gero eta gehiago hurbilduz.<ref name="Gudari 242">[[#Gud|Lorenzo 1992]], 242. orr.</ref> == Ipar Euskal Herria == [[1958]]an [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrira]] itzuli eta bere behin-behineko bizilekua [[Donibane Lohizune]]n kokatuko du. [[1974]]ko [[urtarrilaren 25]]an zenduko delarik. Gaur egun bere hilobia udalerri hartako hilerrian dago, eta bere hilerrian [[euskara]]z honako bi esaldi hauek irakur daitezke: {{aipu|Euzko Askatasunaren Alde.<br />Eman argia eta herriak bere bidea aurkituko du<br />Gallastegi'tar Eli.<br />"Gudari"<br />[[1975]]ko [[uztailaren 25]]a.<ref name="Gudari 11">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 11. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref>}} == Esanak == * ''Behin baino gehiagotan belaunaldi berrietako abertzale askok euren iraganari buruz ezer jakin nahi ez dutela ikusi dut, ezta egon ziren alderdi eta taldeei buruz ere, haien arteko liskarrei buruz mespretxuz mintzatzen dira, baita haien leloei buruez ere, azken hauek gaur egunerako zaharkituak eta desegokitzat jo ohi dituzte. Hau, halere, beste atzerriko gizon, antzinako mugimendu eta herrialdei buruzko jakinmina izateko ez da beraintzentzat eragozpena izaten.'' :Gallastegik [[Txillardegi]]ri zuzendutako gutuna.<ref name="Gudari 7">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 7. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref> == Gallastegiri buruz esandakoak == * ''Gazte onek zarata atarako dau.'' [[Evaristo Bustintza|Kirikiñok]] Eli Gallastegiri buruz.<ref name="Gudari 11">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 11. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref> * ''Gallastegik aranismoaren atal aurrerakoienak nabarmentzea, garatzea eta gorpuztea jakin zuen. Bienbitartean bere aurkariek [[Sabin Arana]]ren ikuspuntu atzerakoiena ikustea besterik ez zuten jakin izan, eta modu honetan aranismoa eusko herriaren sentimendu sakonenaren adierazpen gisa landu zuten, gizarte zapalkuntzaren erreakzioa eta klerikalismo ilun absurduaren zerbitzura.''<br />[[Federiko Krutwig]]en aipamena Eli Gallastegiri buruz.<ref name="Gudari 7">[[#Gud|Lorenzo 1992]], Hitzaurrea 7. orr. (Iker eta Lander Gallastegiren aipamena)</ref> == Kronologia == * [[1892]] &ndash; [[Uztailaren 20]]ean Elias Gallastegi Uriarte [[Bilbo]]n jaio zen. Gurasoak Santiago Gallastegi eta Gillermina Uriarte izan zituen, bost haurretatik anai nagusia izan zen, beste lauak neskak zirelarik. * [[1916]] - ''[[Euzko Deya]]'' aldizkaria lehenbiziko aldiz argitaratu zen. Euzkeltzale Bazkuna erakundearen aldizkari ofiziala zen, eta bertan Eli Gallastegi, [[Zeferino Jemein]] eta beste hainbat gazte abertzalek euren iritzi artikuluak idatzi ohi zituzten. * [[1919]] - Eli Gallastegi [[Euzko Gaztedi]] erakundeko lehendakari hautatua izan zen. * [[1920]] - Eli Gallastegi [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko [[Bizkai Buru Batzarra|Bizkai Buru Batzar]] organoko diruzain izendatu zuten. ::- [[Apiril]]ean alde batetik [[Luis Eleizalde|Elizalde]] eta [[Engrazio Arantzadi|Kizkitza]] eta bestetik Gallastegi eta [[Manuel Egileor|Egileorren]] arteko aranismoaren ortodoxiari buruzko interpretazioari berrekin zitzaion. ::- [[Azaro]]an Eli Gallastegik [[Euzko JEL-Batza|Euzko JEL-Batzaren]] (EJB) jokabidearen aurkako memoriala idatzi zuen. * [[1921]] &ndash; [[Euzko Alderdi Jeltzalea - Aberri|EAJ-Aberri]] alderdiko kideen eta EJBko kide zen Kizkitzaren arteko gutun bidezko liskarra okertuz joan zen. [[Aberri (1920ko hamarkadako aldizkaria)|''Aberri'']] egunkariak doktrinaren garbitasunaren aldeko kanpaina bati ekiten dio, honi hainbat erakunde abertzale eta [[Angel Zabala|Kondaño]] atxikitzen zaizkio. Gallastegik bi alderdien arteko jende aurreko eztabaida bat proposatu zuen, baina hau ez zen inoiz burutu izan. * [[1922]] - Campión-[[Alfredo Etxabe|Etxabe]] antzerkigilearen ''Pedro Mari'' antzezlana estreinatu eta [[Manuel de la Sota]] eta Gallastegik sortutako antzerki konpainiak [[Euskal Herria]]n herriz-herriko bira bat egingo dute. Gallastegi eta obrako antzezle den Margarita Miñaur bikote bilakatuko dira. ::- [[Euzko Alderdi Jeltzalea - Aberri|EAJ-Aberri]] alderdiak [[Sukarrieta]]n [[Sabin Arana]] omentzeko ekitaldia egin zuen. Gallastegik bertaratu ziren Aberriko 25.000 kideei hitzaldia eman zien. Han bildutakoen artean [[Batzoki|Euzkeldun Batzokija]] erakundeko [[Luis Arana]] zegoen. Handik gutxira Aberri alderdian sartu zen Luis. * [[1923]] &ndash; [[Abuztu]]an Gallastegi espainiar poliziek tirokatutako [[bilbo]]tar [[komunismo|komunisten]] alde idatzi zuen, bestalde eta horren harira EJBren [[Euzkadi (egunkaria)|''Euzkadi'']] egunkariarekin klasearteko borrokari buruzko eztabaida idatzia izan zuen. ::- [[Irail]]ean [[Primo de Riveraren diktadura]] gailendu, ''Aberri'' egunkaria itxiarazi eta bere zuzendaria espetxeratu egin zuten. * [[1925]] &ndash; [[Maiatz]]ean [[Artxanda]]n Eli Gallastegiren ezkondu aurreko agur bazkaria erabiliz ekitaldi politiko bat burutu zen. Bertara 500 abertzale joan eta [[Francesc Macià]], [[Irmandades da Fala]] eta [[Rif]] eskualdeko independentisten elkartasun gutunak jaso eta irakurri ziren. Hitzaldian espainiar polizia bertaratu zen arte Luis Arana, Manu Egileor eta Gallastegi bera mintzatu ziren. ::- [[Ekain]]ean Elias Gallastegi Uriarte eta Margarita Miñaur Mujika ezkondu ziren, Gallastegiren lantokia zen [[Gipuzkoa]]ko [[Zumarraga]] udalerrian bizitzen jarri zirelarik. ::- [[Urri]]an fiskaltzak Gallastegirentzako hamabi urteko espetxe zigorra eskatu eta senar-emazteak lehenbiziko aldiz [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrira]] ihes egitea erabakiko dute. * [[1927]] - Gallastegi familia Belaustegigoitia [[euskaldun|euskal]] enpresaburuaren lan eskaintza bati baiezkoa emanez [[Mexiko]]ko [[Coahuila de Zaragoza|Coahuila]] estatuko [[Torreón]] udalerrian bizitzen jarri zen. * [[1928]] - Eli Gallastegik [[Patria Vasca]] aldizkariaren lehenbiziko zenbakia argitaratu zuen. * [[1930]] &ndash; [[Azaro]]a. [[Bergara]]ko biltzarrean [[Eusko abertzaletasun|Abertzaletasunaren]] berrelkartze-prozesuaren amaiera jazo zen. Euzko JEL-Batzak bere izena laga eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJan]] sartu zen. Biltzar honetan Gallastegiren falta berrelkarketa hura zuzendu zuten [[Manuel Egileor|Manu Egileor]] eta [[Zeferino Jemein]] politikariek ordezkatu zuten. * [[1931]] - Eli Gallastegi [[Bilbo]]ra itzuli zen. [[Apirilaren 15]]ean Gallastegi buru duen bat-bateko manifestapen abertzale batek Bilboko kaleak zeharkatu eta udaletxean [[Ikurrina]] zintzilikatu zuen. ::- [[Jose Antonio Agirre]]k [[Euskal Herriarentzako Sortaraua]]ren aldeko udal mugimenduari ekin zion. [[Eusko Ikaskuntza]]k estatutu proiektu bat landu eta [[Lizarra]]n egindako alkateen bilera batean onartu zen. ::- Abertzale eta [[sozialismo|sozialisten]] arteko liskarra: Sozialistek Bilboko [[Euzko Gaztedi]]ren lokala erasotu eta hamalau kide abertzale atxilotu zituzten. [[Larrinagako espetxea]]n abertzaletasunaren lehenbiziko greba burutu zen. * [[1932]] - Bilbo Patria Vasca aldizkariaren 6. eta azken zenbakia argitaratu zen. [[Bizkai Buru Batzarra|Bizkai Buru Batzarreko]] lehendakari [[Luis Arana]] berrezarri eta Gallastegik [[martxoaren 27]]an ospatutako aurreneko [[Aberri Eguna|Aberri Eguneko]] lehendakari ere ezarri zuen. ::- Euskal patronalaren AVASC erakundearen inguruko eztabaida. Erakunde honen presidentea Jose Antonio Agirre zen, beste kide nabarmen batzuk: [[Marcelino Oreja (argipena)|Marcelino Oreja]], [[arrasate]]ar enpresaburua, hainbat apaiza eta [[Luis Villalonga]]. ::- [[Irail]]a. [[Jagi-Jagi (1932)|Jagi-Jagi]] aldizkariaren lehenbiziko alea argitaratu zen. == Gallastegiren idazlanak == Bere idazlan guztiak ''Por la libertad vasca'' izenpean argitaratu zituen. 4 liburukiez osatutako lana: * I. Liburukia, (''En Plena Lucha. Euskadi esclava bajo el imperio de la España monárquica y dictatorial- 1914-1925''); * II. Liburukia, (''Durante el exilio. En tierra vasca, humillación. Libertad en el destierro. 1925-1931''); * III. Liburukia, (''Regreso al Hogar. Euskadi esclava bajo el mando de la españa republicana. 1931-1933''); * IV. Liburukia (''¡A la vista el primer centenario de la esclavitud!. 1933 hacia 1939. Hacia la Libertad''). == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia | abizena = Lorenzo Espinosa | izena = Jose Maria | izenburua = Gudari, una pasión útil: vida y obra de Eli Gallastegi (1892-1974) | hizkuntza1 = es | hizkuntza2= eu | url = http://books.google.es/books/about/Gudari_una_pasi%C3%B3n_%C3%BAtil.html?hl=es&id=qqgQFltPrpYC | edizioa = 1.a | urtea = [[1992]] | argitaratze-data = | argitaletxea = [[Txalaparta (argitaletxea)|Txalaparta]] | lekua = [[Tafalla]] | bilduma = Orreaga Saila | orrialdeak = 294 | isbn = 8486597455 | Erref = Gud}} == Ikus, gainera == * [[Eusko abertzaletasun]]a * [[Euzko Alderdi Jeltzalea - Aberri|EAJ-Aberri]] * [[Jagi-Jagi (1932)]] * [[Euzko Gaztedi]] * [[Emakume Abertzale Batza]] * [[1932ko Aberri Eguna]] * [[Trifon Etxebarria]] * [[Iturribide kalea]] == Kanpo estekak == * [http://www.euskomedia.org/aunamendi/55939?q=elias+gallastegi&numreg=1&start=0 Elias Gallastegiren biografia. Auñamendi Entziklopedia] {{es}} * [http://www.euskomedia.org/bilatu?q=elias+gallastegui&partialfields=fondo%3Amultimedia Elias Gallastegiren argazkiak ikusgai. Euskomedia.org]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{eu}} {{bizialdia|1892ko|1974ko|Gallastegi, Elias}} {{EAJ}} [[Kategoria:Abertzaleak]] [[Kategoria:Jagi-Jagi]] [[Kategoria:Aberri (EAJ)]] [[Kategoria:EGI]] [[Kategoria:Emakume Abertzale Batza]] [[Kategoria:Bizkaiko politikariak]] [[Kategoria:Bizkaiko enpresaburuak]] [[Kategoria:Bizkaiko kazetariak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Jelkideak]] [[Kategoria:Euskal Herriko frankismoaren erbesteratuak]] [[Kategoria:Euskal irlandarrak]] [[Kategoria:Bilbotarrak]] l5c76nt235afe026ifc5jos5dldaj5b 8 21472 9983706 9983698 2024-11-28T12:02:02Z Theklan 336 9983706 css text/css /** Hemengo CSS kodeak itxura guztiei eragingo die */ /***********************/ /* Oinarrizko estiloak */ /***********************/ table.wikitaula, table.taulapolita { margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; } table.wikitaula th, table.wikitaula td, table.taulapolita th, table.taulapolita td { border: 1px #aaa solid; padding: 0.2em; } table.wikitaula th, table.taulapolita th { background: #f2f2f2; text-align: center; } table.wikitaula caption, table.taulapolita caption { margin-left: inherit; margin-right: inherit; font-weight: bold; } table.wikitaula code, table.taulapolita code { background-color: transparent; } /* Infobox template style */ .infobox { border: 1px solid #aaa; background-color: #f9f9f9; color: black; margin: 0.5em 0 0.5em 1em; padding: 0.2em; float: right; clear: right; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em; } .infobox caption { font-size: 125%; font-weight: bold; } .infobox td, .infobox th { vertical-align: top; } .infobox.bordered { border-collapse: collapse; } .infobox.bordered td, .infobox.bordered th { border: 1px solid #aaa; } .infobox.bordered .borderless td, .infobox.bordered .borderless th { border: 0; } .infobox.sisterproject { width: 20em; font-size: 90%; } .infobox.standard-talk { border: 1px solid #c0c090; background-color: #f8eaba; } .infobox.standard-talk.bordered td, .infobox.standard-talk.bordered th { border: 1px solid #c0c090; } /* styles for bordered infobox with merged rows */ .infobox.bordered .mergedtoprow td, .infobox.bordered .mergedtoprow th { border: 0; border-top: 1px solid #aaa; border-right: 1px solid #aaa; } .infobox.bordered .mergedrow td, .infobox.bordered .mergedrow th { border: 0; border-right: 1px solid #aaa; } /* With MediaWiki 1.5, the mechanism has changed: instead of a SPAN of class "urlexpansion" following the anchor A, the anchor itself now has class "external autonumber" and the expansion is inserted when printing (see the common printing style sheet at //en.wikipedia.org/w/skins/common/commonPrint.css) using the ":after" pseudo- element of CSS. We have to switch this off for links due to Template:Ref! */ .plainlinksneverexpand a.external.text:after { display: none !important; } .plainlinksneverexpand a.external.autonumber:after { display: none !important; } /* Geographical coordinates defaults. See [[Template:Coord/link]] for how these are used. The classes "geo", "longitude", and "latitude" are used by the [[Geo microformat]]. */ .geo-default, .geo-dms, .geo-dec { display: inline; } .geo-nondefault, .geo-multi-punct { display: none; } .longitude, .latitude { white-space: nowrap; } /* [[Txantiloi:Erreferentzia zerrenda]] txantiloiko zerrendari tamaina txikiagoa jarri */ .references-small { font-size: 90%; } /* Erreferentziak zutabetan jartzearekin lotutako kodea */ .references-2column { font-size: 90%; -moz-column-count: 2; column-count: 2; } /* Make the list of references smaller */ ol.references, div.reflist, div.refbegin { font-size: 90%; /* Default font-size */ margin-bottom: 0.5em; } div.refbegin-100 { font-size: 100%; /* Option for normal fontsize in {{refbegin}} */ } div.reflist ol.references { font-size: 100%; /* Reset font-size when nested in div.reflist */ margin-bottom: 0; /* Avoid double margin when nested in dev.reflist */ list-style-type: inherit; /* Enable custom list style types */ } /* Ensure refs in table headers and the like aren't bold or italic */ sup.reference { font-weight: normal; font-style: normal; } /* Nabigazioa hobetzeko klikaturiko erreferentzia urdinez nabarmendu */ ol.references > li:target, sup.reference:target, span.citation:target { background-color: #DEF; } /* Taula izenburu eta horrelakoetan erreferentziak letra etzana edo lodiarekin ez daudela ziurtatzeko */ sup.reference { font-weight: normal; font-style: normal; } /* T156351: Support for Parsoid's Cite implementation */ span[rel="mw:referencedBy"] { counter-reset: mw-ref-linkback 0; } span[rel="mw:referencedBy"] > a::before { font-weight: bold; content: counter( mw-ref-linkback, lower-alpha ); } .mw-ref > a[data-mw-group=upper-roman]::after { content: '[' counter( mw-Ref, upper-roman ) ']'; } .mw-ref > a[data-mw-group=lower-alpha]::after { content: '[' counter( mw-Ref, lower-alpha ) ']'; } /* Erreferentzientzako estiloa */ span.citation, cite { font-style: normal; word-wrap: break-word; } /* Zenbakiak eta dokumentuen ID-ak erreferentzietan erabiltzean ez dira pantailan bistaratuko baina bai inprimatzeko bertsioan. */ @media screen, handheld { span.citation *.printonly { display: none; } } /* CSS hautatzaile hauek suportatzen dituen nabigatzaileetan (Mozilla eta Opera bezalakoak) PDF fitxategietarako kanpo loturako ikonoa Adobe ikono batera aldatzen du. */ #content a[href$=".pdf"].external, #content a[href*=".pdf?"].external, #content a[href*=".pdf#"].external, #content a[href$=".PDF"].external, #content a[href*=".PDF?"].external, #content a[href*=".PDF#"].external, #mw_content a[href$=".pdf"].external, #mw_content a[href*=".pdf?"].external, #mw_content a[href*=".pdf#"].external, #mw_content a[href$=".PDF"].external, #mw_content a[href*=".PDF?"].external, #mw_content a[href*=".PDF#"].external { background: url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Icons-mini-file_acrobat.gif") center right no-repeat; padding-right: 16px; } /* PDFlotura klasea erabiltzen den den leku guztietan (Txantiloi:PDFlotura-ran gehienbat) PDF fitxategietarako kanpo loturako ikonoa Adobe ikono batera aldatzen du. IE-en ere funtzionatzen du, goikoak ez bezala. */ #content span.PDFlink a, #mw_content span.PDFlink a { background: url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Icons-mini-file_acrobat.gif") center right no-repeat; padding-right: 17px; } /*** Ohar metatxantiloiarentzako taula motak */ table.ambox { margin: 0; /* Will not overlap with other elements */ border-collapse: collapse; background-color: #fbfbfb; border: 1px solid #aaa; border-left: 10px solid #1e90ff; /* Default "notice" blue */ } table.ambox th.ambox-text, table.ambox td.ambox-text { /* The message body cell(s) */ padding: 0.25em 0.5em; /* 0.5em left/right */ width: 100%; /* Make all templates the same width regardless of text size */ } table.ambox td.ambox-image { /* The left image cell */ padding: 2px 0px 2px 0.5em; /* 0.5em left, 0px right */ text-align: center; } table.ambox td.ambox-imageright { /* The right image cell */ padding: 2px 4px 2px 0px; /* 0px left, 4px right */ text-align: center; } table.ambox-notice {border-left: 10px solid #1e90ff} /* Blue */ table.ambox-delete, table.ambox-serious {border-left: 10px solid #b22222} /* Red */ table.ambox-content {border-left: 10px solid #f28500} /* Orange */ table.ambox-style {border-left: 10px solid #f4c430} /* Yellow */ table.ambox-merge {border-left: 10px solid #9932cc} /* Purple */ table.ambox-growth {border-left: 10px solid #228b22} /* Green */ table.ambox-protection {border-left: 10px solid #bba} /* Gray */ table.ambox.ambox-mini { /* Small floating box variant */ float: right; clear: right; margin: 0 0 0 1em; width: 25%; } @media print { /* Do not print article message box */ .ambox {display: none} } /* Bold 'edit this page' link to encourage newcomers */ #ca-ve-edit a { font-weight: bold !important; } /* Standard Navigationsleisten, aka box hiding thingy from .de. Documentation at [[Wikipedia:NavFrame]]. */ div.NavFrame { margin: 0; padding: 4px; border: 1px solid #aaa; text-align: center; border-collapse: collapse; font-size: 95%; } div.NavFrame + div.NavFrame { border-top-style: none; border-top-style: hidden; } div.NavPic { background-color: #fff; margin: 0; padding: 2px; /* @noflip */ float: left; } div.NavFrame div.NavHead { height: 1.6em; font-weight: bold; background-color: #ccf; position: relative; } div.NavFrame p, div.NavFrame div.NavContent, div.NavFrame div.NavContent p { font-size: 100%; } div.NavEnd { margin: 0; padding: 0; line-height: 1px; clear: both; } a.NavToggle { position: relative; top: 0; /* @noflip */ right: 3px; font-weight: normal; font-size: 90%; } /* Pie chart: transparent borders */ .transborder { border: solid transparent; } /* Styles for Pagebanner template */ .topbanner { position: relative; overflow: hidden; max-width: 1800px; height: auto; } .topbanner img { max-width: 100%; height: auto; width: auto\9; } .topbanner-box { position: absolute; z-index: 2; margin-top: 1.5em; color: white; width: 50%; min-width: 20em; left: 2%; text-align: left; } .topbanner .name { position: absolute; z-index: 2; margin: 0.6em 0 0 0.4em; padding: 8px 7px; font-size: 2.2em; font-weight: bold; background: rgb(16,16,16); background: rgba(0,0,0,0.5); border-radius: 4px; color: white; white-space: nowrap; line-height: 0.9em; } .topbanner .biztanleria { position: absolute; z-index: 2; margin: 2.5em 1em 0 0.4em; padding: 8px 6px 8px 38px; font-size: 2em; font-weight: bold; background: rgb(16,16,16); background: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Blue_couple_icon.svg/28px-Blue_couple_icon.svg.png') 5px center no-repeat rgba(125,0,0,0.5); border-radius: 4px; color: white; white-space: nowrap; line-height: 0.9em; } .toc > tbody > tr > td > ul, .toc > tr > td > ul { padding-left: 2em; } .toc > ul {padding-left: 2em;} .izenburuez .wpb-name {display: none;} /* Allow limiting of which header levels are shown in a TOC; <div class="toclimit-3">, for instance, will limit to showing ==headings== and ===headings=== but no further (as long as there are no =headings= on the page, which there shouldn't be according to the MoS). */ .toclimit-2 .toclevel-1 ul, .toclimit-3 .toclevel-2 ul, .toclimit-4 .toclevel-3 ul, .toclimit-5 .toclevel-4 ul, .toclimit-6 .toclevel-5 ul, .toclimit-7 .toclevel-6 ul { display: none; } /* Style for hlist class - pulled from Wikipedia's Common.css file on 20 Mar 2013 Style for horizontal lists (separator following item). Note: hlist formatting will break if the resulting HTML lacks a breakable character between list items. This happens when the following conditions are true: 1) The list is made using wiki markup (where HTML is built by parser.php) 2) HTMLTidy is disabled or unavailable (such as on Special: pages) In such cases, building lists with .hlist using HTML instead of wiki markup will work around this problem. See also [[Bugzilla:39617]]. IE8-specific classes are assigned in [[MediaWiki:Common.js/IEFixes.js]]. Last updated: January 24, 2013 @source mediawiki.org/wiki/Snippets/Horizontal_lists @maintainer: [[User:Edokter]] @revision: 3.1 */ .skin-monobook .hlist dl, .skin-modern .hlist dl, .skin-vector .hlist dl { line-height: 1.1em; } .hlist dl, .hlist ol, .hlist ul { margin: 0; padding: 0; line-height: 1.1em; } /* Display list items inline and make them nowrap */ .hlist dd, .hlist dt, .hlist li { display: inline; white-space: nowrap; } /* Allow wrapping for list items (in tight spaces) */ .hlist.hwrap dd, .hlist.hwrap dt, .hlist.hwrap li { white-space: normal; } /* Display nested lists inline and allow them to wrap */ .hlist dl dl, .hlist dl ol, .hlist dl ul, .hlist ol dl, .hlist ol ol, .hlist ol ul, .hlist ul dl, .hlist ul ol, .hlist ul ul { display: inline; white-space: normal; } /* Generate interpuncts */ .hlist dt:after { content: ":"; } .hlist dd:after, .hlist li:after { content: " ·"; font-weight: bold; padding: 0 0.3em; } .hlist dd:last-child:after, .hlist dt:last-child:after, .hlist li:last-child:after { content: none; } /* For IE8 */ .hlist dd.hlist-last-child:after, .hlist dt.hlist-last-child:after, .hlist li.hlist-last-child:after { content: none; } /* Add parentheses around nested lists */ .hlist dd dd:first-child:before, .hlist dd dt:first-child:before, .hlist dd li:first-child:before, .hlist dt dd:first-child:before, .hlist dt dt:first-child:before, .hlist dt li:first-child:before, .hlist li dd:first-child:before, .hlist li dt:first-child:before, .hlist li li:first-child:before { content: "("; font-weight: normal; } .hlist dd dd:last-child:after, .hlist dd dt:last-child:after, .hlist dd li:last-child:after, .hlist dt dd:last-child:after, .hlist dt dt:last-child:after, .hlist dt li:last-child:after, .hlist li dd:last-child:after, .hlist li dt:last-child:after, .hlist li li:last-child:after { content: ")"; font-weight: normal; } /* For IE8 */ .hlist dd dd.hlist-last-child:after, .hlist dd dt.hlist-last-child:after, .hlist dd li.hlist-last-child:after, .hlist dt dd.hlist-last-child:after, .hlist dt dt.hlist-last-child:after, .hlist dt li.hlist-last-child:after, .hlist li dd.hlist-last-child:after, .hlist li dt.hlist-last-child:after, .hlist li li.hlist-last-child:after { content: ")"; font-weight: normal; } /* allow ToC to stretch across screen when it is part of a horizontal list, change background and font colours */ .hlist .toc.tocFloat { width: 100%; max-width: 170em; color: black; } .hlist.tocbox-s .toc.tocFloat { width: 100%; max-width: 170em; margin: 0; padding: 0; line-height: 1.1em; color: black; background-color: #e0e0e0 !important; } .hlist.tocbox-b .toc { width: 100%; max-width: 170em; margin: 0; padding: 0; line-height: 1.1em; color: white; background: rgb(16,16,16) !important; background: rgba(0,0,0,0.5) !important; border: none; } .hlist.tocbox-w .toc.tocFloat { width: 100%; max-width: 170em; margin: 0; padding: 0; line-height: 1.1em; color: black; background: rgb(225,225,225) !important; background: rgba(160,160,160,0.6) !important; border: none; } .hlist .toc table, .hlist .toc tr, .hlist .toc td { margin: 0; padding: 0; line-height: 1.1em; } /* links in the horizontal ToC should be black... */ .hlist .toc a { color: black; font-size: 0.85em; font-weight: bold; } /* ... except when the ToC box is black ... */ .hlist.tocbox-b .toc a { color: white; font-size: 0.85em; font-weight: bold; } /* ... or except when being hovered over */ .hlist .toc.tocFloat a:hover { color: #bdddfd; } /* don't display ToC title when in horizontal ToC */ .hlist .toctitle { display: none; } #mf-mobile-only { display: none; } /* Prevent display of subheadings in horizontal ToC */ .hlist .toc .toclevel-2, .hlist .toc .toclevel-3, .hlist .toc .toclevel-4, .hlist .toc .toclevel-5, .hlist .toc .toclevel-6 { display: none; } .hlist .toggleNode { display: none; } /* style info for icon box in the top right corner of the banner */ .iconbox { position: absolute; top: 6px; right: 0; padding: 3px; z-index: 3; background: rgb(16,16,16); background: rgba(0,0,0,0.7); border-bottom-left-radius: 5px; } /* #p-logo a { background-image: url(//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/42/Euskarazko_Wikipedia.png)!important; } */ /* Hide (formatting) elements from screen, but not from screenreaders */ .visualhide { position: absolute; left: -10000px; top: auto; width: 1px; height: 1px; overflow: hidden; } /* Irudi itzaleztatuak */ .itzaleztatu img { box-shadow:0 3px 4px #000; /* Nabigagailu zaharretarako balio izan dezan */ box-shadow:0 3px 4px rgba(0, 0, 0, 0.45); margin-bottom:7px; background:rgb(255,255,255); /* Nabigagailu zaharretarako balio izan dezan */ background:rgba(0,0,0,0.02); -webkit-border-radius: 5px; -moz-border-radius: 5px; border-radius:5px; } /* Saihestu espazio zuriak, irudiaren pean, <p> kodeak eraginda */ .itzaleztatu p { margin:0; } /*Logo aldaketa .mw-wiki-logo {background: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3d/Euskarazko_Wikipedia_250.000_-_Orlegi_eta_Horia.png');} */ /* Buletarik gabeko zerrenda */ .plainlist ol, .plainlist ul { line-height: inherit; list-style: none none; margin: 0; } .plainlist ol li, .plainlist ul li { margin-bottom: 0; } /* Dokumentazio orrialdeetarako */ .template-documentation { clear: both; margin: 1em 0 0 0; border: 1px dotted #8BCBFF; background-color: #EEF9FA; padding: 0.9em; } /* Galeriak infotaulen barruan */ td ul.gallery.mw-gallery-slideshow {margin :0;} td ul.gallery.mw-gallery-slideshow .mw-gallery-slideshow-buttons {padding: 0;} /* PAGEBANNER */ .wpb-banner-toc .toctitle h2 {color: white;} .wpb-banner-toc a {font-size: 1em;} /* KARTOGRAPHER MAPAK */ .mw-kartographer-container .tright {margin: 0 !important;} /* SITENOTICE ALDERIK ALDE */ .sitedir-ltr .mw-dismissable-notice-body {margin: 0.5em !important;} .ns-100 #localNotice {display: none;} /* HEZKUNTZA PROIEKTUA */ .lotura-txuri a {color: white;} .lotura-txuri a.external, .lotura-txuri a.extiw {color: white !important;} .lotura-txuri td {-webkit-transition: all 0.5s; transition: all 0.5s; -moz-transition: all 0.5s; -o-transition: all 0.5s;} .lotura-txuri td:hover {opacity: 0.8;} /* Style for changing list number system © John Erling Blad, Creative Commons by Attribution 3.0 */ #mw-content-text > .lower-alpha + .references > li { list-style-type: lower-alpha; } #mw-content-text > .upper-alpha + .references > li { list-style-type: upper-alpha; } #mw-content-text > .lower-roman + .references > li { list-style-type: lower-roman; } #mw-content-text > .upper-roman + .references > li { list-style-type: upper-roman; } #mw-content-text > .following-list-style-type-lower-alpha + ol { list-style-type:lower-alpha; } #mw-content-text > .following-list-style-type-upper-alpha + ol { list-style-type:upper-alpha; } #mw-content-text > .following-list-style-type-lower-roman + ol { list-style-type:lower-roman; } #mw-content-text > .following-list-style-type-upper-roman + ol { list-style-type:upper-roman; } #mw-content-text > .following-list-style-type-decimal + ol { list-style-type:decimal; } #mw-content-text > .following-list-style-type-lower-alpha + .mw-references-wrap ol.references li { list-style-type:lower-alpha; } #mw-content-text > .following-list-style-type-upper-alpha + .mw-references-wrap ol.references li { list-style-type:upper-alpha; } #mw-content-text > .following-list-style-type-lower-roman + .mw-references-wrap ol.references li { list-style-type:lower-roman; } #mw-content-text > .following-list-style-type-upper-roman + .mw-references-wrap ol.references li { list-style-type:upper-roman; } #mw-content-text > .following-list-style-type-decimal + .mw-references-wrap ol.references li { list-style-type:decimal; } /* Style for making some invisible template visible in VisualEditor © John Erling Blad, Creative Commons by Attribution 3.0 */ .ve-conditional-display-block { display: none; } .ve-ui-surface .ve-conditional-display-block { display: block; } /*** scripted multicolumn ***/ /* .multicol-verysmall .multicol + ul, .multicol-verysmall .multicol + ol, .multicol-verysmall .multicol ul, .multicol-verysmall .multicol ol, .multicol-verysmall ul.multicol, .multicol-verysmall ol.multicol { column-count: 1; -moz-column-count: 1; -webkit-column-count: 1; } */ .multicol-xx-small .multicol + ul, .multicol-xx-small .multicol + ol, .multicol-xx-small .multicol ul, .multicol-xx-small .multicol ol, .multicol-xx-small ul.multicol, .multicol-xx-small ol.multicol { column-count: 1; -moz-column-count: 1; -webkit-column-count: 1; } .multicol-x-small .multicol + ul, .multicol-x-small .multicol + ol, .multicol-x-small .multicol ul, .multicol-x-small .multicol ol, .multicol-x-small ul.multicol, .multicol-x-small ol.multicol { column-count: 2; -moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; } .multicol-small .multicol + ul, .multicol-small .multicol + ol, .multicol-small .multicol ul, .multicol-small .multicol ol, .multicol-small ul.multicol, .multicol-small ol.multicol { column-count: 3; -moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; } .multicol-normal .multicol + ul, .multicol-normal .multicol + ol, .multicol-normal .multicol ul, .multicol-normal .multicol ol, .multicol-normal ul.multicol, .multicol-normal ol.multicol { column-count: 4; -moz-column-count: 4; -webkit-column-count: 4; } .multicol-large .multicol + ul, .multicol-large .multicol + ol, .multicol-large .multicol ul, .multicol-large .multicol ol, .multicol-large ul.multicol, .multicol-large ol.multicol { column-count: 5; -moz-column-count: 5; -webkit-column-count: 5; } .multicol-x-large .multicol + ul, .multicol-x-large .multicol + ol, .multicol-x-large .multicol ul, .multicol-x-large .multicol ol, .multicol-x-large ul.multicol, .multicol-x-large ol.multicol { column-count: 6; -moz-column-count: 6; -webkit-column-count: 6; } .multicol-xx-large .multicol + ul, .multicol-xx-large .multicol + ol, .multicol-xx-large .multicol ul, .multicol-xx-large .multicol ol, .multicol-xx-large ul.multicol, .multicol-xx-large ol.multicol { column-count: 7; -moz-column-count: 7; -webkit-column-count: 7; } /* .multicol-verylarge .multicol + ul, .multicol-verylarge .multicol + ol, .multicol-verylarge .multicol ul, .multicol-verylarge .multicol ol, .multicol-verylarge ul.multicol, .multicol-verylarge ol.multicol { column-count: 8; -moz-column-count: 8; -webkit-column-count: 8; } */ .multicol-all .multicol + ul, .multicol-all .multicol + ol, .multicol-all .multicol ul, .multicol-all .multicol ol, .multicol-all ul.multicol, .multicol-all ol.multicol { list-style-position: inside; margin-left: 0 !important; margin-right: 0 !important; } @media print { /* note that the multicol class must not be set through javascript or this may fail */ .multicol + ul, .multicol + ol, .multicol ul, .multicol ol, ul.multicol, ol.multicol { column-count: 3 !important; -moz-column-count: 3 !important; -webkit-column-count: 3 !important; } } /***** BOTOIAK ******/ .mw-ui-button {max-width: 50em;} /**** MENUKO ELEMENTUAK ****/ #n-Txikipedia a { color: transparent !important; font-size: 140%; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; max-width: 50%; } #vector-main-menu-pinned-container #n-Txikipedia a { font-size: 50%; } #n-Ikusgela a span::before { content:''; background: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Ikusgela-logoa.png/18px-Ikusgela-logoa.png'); /*url of image*/ background-size: 18px 18px; background-repeat: no-repeat; height: 16px; width: 16px; display:inline-block; } /* PAPEREZKO AIPUAK * Copyright (c) 2012-2013 Thibaut Courouble * http://www.cssflow.com * Licensed under the MIT License * */ .notepaper { background-image: -webkit-radial-gradient(center, cover, rgba(255, 255, 255, 0.7) 0%, rgba(255, 255, 255, 0.1) 90%), -webkit-repeating-linear-gradient(top, transparent 0%, transparent 21px, rgba(239, 207, 173, 0.7) 21px, rgba(239, 207, 173, 0.7) 22px); background-image: -moz-radial-gradient(center, cover, rgba(255, 255, 255, 0.7) 0%, rgba(255, 255, 255, 0.1) 90%), -moz-repeating-linear-gradient(top, transparent 0%, transparent 21px, rgba(239, 207, 173, 0.7) 21px, rgba(239, 207, 173, 0.7) 22px); background-image: -o-radial-gradient(center, cover, rgba(255, 255, 255, 0.7) 0%, rgba(255, 255, 255, 0.1) 90%), -o-repeating-linear-gradient(top, transparent 0%, transparent 21px, rgba(239, 207, 173, 0.7) 21px, rgba(239, 207, 173, 0.7) 22px); -webkit-box-sizing: border-box; -moz-box-sizing: border-box; box-sizing: border-box; -webkit-box-shadow: inset 0 1px rgba(255, 255, 255, 0.5), inset 0 0 5px #d8e071, 0 0 1px rgba(0, 0, 0, 0.1), 0 2px rgba(0, 0, 0, 0.02); box-shadow: inset 0 1px rgba(255, 255, 255, 0.5), inset 0 0 5px #d8e071, 0 0 1px rgba(0, 0, 0, 0.1), 0 2px rgba(0, 0, 0, 0.02); } .notepaper:after { -webkit-transform: rotate(2deg); -moz-transform: rotate(2deg); -ms-transform: rotate(2deg); -o-transform: rotate(2deg); transform: rotate(2deg); } /*** BEDIGIRADAN ERABILTZEN DIREN PAPERAK ***/ .papers:before, .papers:after { transform: rotateZ(2.5deg); } .papers:after { transform: rotateZ(-2.5deg); } /* BANNER HANDIAGOA */ #localNotice ul.gallery { list-style: none; margin: 0; } #localNotice .sitedir-ltr .mw-dismissable-notice-body { margin:0; } /*FLOW*/ .flow-recentchanges-line .mw-title:before { margin-right: 2px; content: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Antu_view-conversation-balloon.svg/12px-Antu_view-conversation-balloon.svg.png');} /*HITZAK ZATITU*/ h1 {word-break: break-word;} /*AZALA*/ .page-Azala .mw-indicators {display: none !important;} 4vsftyljwx23basylo4o8cc3ity52a6 0 23122 9984449 9939161 2024-11-28T22:28:04Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984449 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Literatura}} {{nabarmendutako artikulua}} {{biografia infotaula automatikoa |irudia = Ikusgela - Joxe Azurmendi.webm|thumbtime=486 |irudi oina = {{ikusgela}} '''Joxe Azurmendi'''-ren bizitza eta pentsamenduari buruzko bideoa.<br/> }}[[Fitxategi:Joxe Azurmendi.jpg|thumb|'''Joxe Azurmendi''' [[Jakin]] aldizkariaren 50. urteurreneko ekitaldian, Donostiako Miramar jauregian.]] '''Joxe Azurmendi Otaegi''' ([[Zegama]], [[Gipuzkoa]], [[1941]]eko [[martxoaren 19]]a) [[euskal idazle]]a, [[filosofo]]a, [[saiakera]] egilea eta [[Olerkigintza|poeta]] da. [[Etika]]ren, [[politika]]ren, [[hizkuntza]]ren filosofiaren, teknikaren, [[euskal literatura]]ren eta, orokorrean, [[filosofia]]ren gaineko liburu eta artikulu asko eta asko plazaratu ditu. ''[[Jakin]]'' kultura-taldeko kide, bertan ''Jakin irakurgaiak'' saileko arduraduna izan da. Sail horretan, pentsamenduaren dibulgazioa bultzatu asmoz, 40 liburutik gora atera dituzte euskaraz: hala nola, ''Klasikoak''<ref>[http://www.ehu.es/ehg/klasikoak/ ''Klasikoak''], pentsamenduaren klasikoekin osatutako euskarazko bilduma (EHUko Webgunea)</ref> editorialaren filosofiako [[euskara]]zko itzulpenetan lagundu izan du. [[Udako Euskal Unibertsitatea]]ren sortzaileetako bat izan zen, halaber. [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Filosofia Modernoko katedraduna eta irakaslea izan da. [[2010]]ean euskaltzain ohorezko izendatu zuten. Finean, Joxe Azurmendi [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] pentsalari emankorrenetako bat da eta, askoren iritziz, erudituenetakoa ere bai.<ref>Altzibar, X.:"XX. mendeko euskal literatura: saiakera" In Mari Jose Olaziregi, ''Euskal literaturaren historia'', Donostia: EIZEI, 2011</ref><ref>Iturriotz, A. 2010: "Zergatik Azurmendi?" ''Hegats'', 45:9-17</ref> == Biografia == Joxe Azurmendi Otaegi gaztea zela [[Zarautz]]en (Gipuzkoa) fraideetara sartu eta [[Erriberri]]n (Nafarroa Garaia), frantziskotarren baitan, [[filosofia]] ikasi zuen. Zegamako ume euskalduna,<ref>Joxe Azurmendi ume zeneko testuingurua hobeto ulertzeko ik. Garmendia, E. 2020: Zegamatik Arantzazura, pentsalariaren lehen paisaiak, ''Jakin'', 237/38: 233-248</ref> eskolan hizkuntza galtzen ari zena, aurrerago Erriberrira joan eta bertan topatuko zituen berriro [[euskara]] eta [[Euskal Herria]], [[Arturo Kanpion]]en lanak irakurriz. Hortik aurrera euskaraz ikasten eta euskaraz idazten ahalegindu zen.<ref>Lorea Agirreren elkarrizketa Joxe Azurmendiri, ''Hegats'', 45: 183-214.</ref><ref>Garai hartan euskaraz idatzi edo literatura egin nahi zuenak ez zuen erraza euskarazko erreferentziak topatzea. Honela azaltzen du Azurmendik egoera: "Gerraondoko euskal idazlearen hasieran (apaltasunezko?) hautu bat dago: idazle komunitate txit apal baten hautua bere aberri literariotzat, harritza idorretik asko eta iturri eta baratzetik gutxi duen Itaka hori, arima alderraiek euren itsasbide galduetan aberri eztitzat amesten dutena, egiaz izan desaberri guztizkoa baino ez den arren" ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 394. or.</ref> Hizkuntzarekiko atzera-aurrera horrek bere ibilbide intelektualean eragina izan du.<ref>Garmendia, E. 2020: Zegamatik Arantzazura, pentsalariaren lehen paisaiak, ''Jakin'', 237/38: 245.or.</ref> Era berean, [[Luis Villasante|Villasanteri]] [[Axular]]ren ''[[Gero (Axular)|Gero]]'' gaztelaniara itzultzen lagundu eta [[euskal literatura|euskal literatura klasikoarekin]] lehenengo ezaupidea hartu zuen. {{esaera2|Niretzat Erriberri eta ingurua alde askotatik izan zen esperientzia berria, eta neure oroitzapen pertsonaletan ez ezik, Euskal Herriko geografian, historian, artean eskualderik interesgarrienetakoa bezala daukat betiere gogoan [...] Harlandu urrekara epelezko komentu puska, Neoklasiko itxuran, ikusgarri galanta da. Han bizi ginen, harremanik gabe apenas elkarrekin, baina etxe berean, irakasleak eta ikasle andana. Dorreetako batean biblioteka zegoen, orduan niri itzelezko handia iruditu zitzaidana, eta biblioteka batean sarrera librea eta denetik itsu-itsu irakurtzeko amorrazioa nik estreinako aldiz han ezagutu nuen, gutako beste askok bezala.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 222. or.</ref>}} [[1959]] eta [[1960]]. urteetan [[Arantzazuko santutegia|Arantzazura]] joan zen. Han, frantziskotarren eskolan, [[Teologia]] ikasi zuen. [[1955]]erako Arantzazun ikasketa plana erreformatua zegoenez [[filosofia]] eta [[teologia]]z gain [[psikologia]], [[antropologia]] eta [[soziologia]] irakasten ziren. Era berean [[Frantzia]], [[Belgika]] eta [[Alemania]]n ikasitako irakasleak heldu ziren [[1957]]an eta [[Nazionalkatolizismo|Espainia katoliko frankistan]] zentsuratutako autoreak azaltzen zituzten.<ref>Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 346. or</ref> === 1960ko hamarkada === [[Erriberri]]tik [[Arantzazuko santutegia|Arantzazura]] itzuli zen [[1960ko hamarkada]]ren hasieran.<ref>Arantzazuko giro kulturala hobeto ulertzeko Azurmendik garai hartan bertara inguratu ziren eusko kultura erdaldunekoak ([[Jorge Oteiza|Oteiza]], [[Miguel Pelay Orozco|Pelay Orozco]], [[Blas Otero]] etab.) eta bertan ziren euskaldun euskaltzaleak ([[Luis Villasante|Villasante]], ''[[Jakin]]'', [[Bitoriano Gandiaga|Gandiaga]] etab.) bereizten ditu. Horrekin ohartarazi nahi du Arantzazuko euskaltzale gazteen lan-agenda, euskararen batasuna eta normalizazioa, beste jite batekoa zela erdaldun haien euskotasun sutsu eta entusiasta harekin alderatuta. Ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 424. or.</ref> Garai horretan [[Joseba Intxausti]]k zuzentzen zuen ''[[Jakin]]'' aldizkarian laguntzaile hasi zen. Aurreko garaiarekin alderatuta aldizkariak jite berria hartu zuen: [[Europa]]ko filosofia eta kulturari begiratzen hasi zitzaion.<ref>Sudupe, P.:''50eko hamarkadako euskal literatura'', Donostia, Utriusque Vasconiae, 2011. 283or.</ref> Azurmendik hainbat eta hainbat artikulu egin zituen ''[[Jakin]]'' aldizkarirako. Lehena, [[1960]]an bertan, "Bergson’en problema"<ref>[http://www.jakingunea.com/show/4d24720c67f4f296a70919b11f0c693a5b62652c Bergson’en problema], ''Jakin'', 11: 36-40.</ref> izan zen. Artikulu horietan guztietan askotariko gaiak landu zituen: [[marxismo]]a eta [[ortodoxia]], [[kultura]], [[erlijio]]a, [[olerkigintza|poesia]], [[literatura]] eta identitatea ziren gai zentralak. Aldizkari horretako zuzendaria zen, [[Frankismo|Francoren Gobernuak]] hori lehenengo aldiz debekatu zuenean. Aldizkaria berriz sortu zenean lankide izaten segitu zuen eta inoiz ez dio bertako partaide izateari utzi. Artikulu ugari plazaratu izan ditu bertan ordutik. [[Fitxategi:UEU-JRE-ekainaren 21eko hitzaldia aurkezpena 04.jpg|thumb|270x270px|Arantzazuko giro kulturala, 1956-1968. Jose Ramon Etxebarriaren gardenkia Euskara Batuaren helduaroa Jardunaldiaren barruan (Gasteiz, 2018-06-21). <ref name=":122">{{Erreferentzia|izenburua=Euskarazko irakasmaterialaren idazkuntzaren garapena. Amaitu gabeko historia kolektiboaren atal baten bertsio pertsonala. (Jose Ramon Etxebarriaren hitzaldia) — Unibertsitatea.Net|hizkuntza=eu|url=https://www.unibertsitatea.net/apunteak/giza-zientziak/hizkuntzalaritza-filologia-hizkuntzak-itzulpengintza/euskarazko-irakasmaterialaren-idazkuntzaren|aldizkaria=www.unibertsitatea.net|sartze-data=2019-06-20}}</ref>]] [[Arantzazuko santutegia|Arantzazun]] [[Bitoriano Gandiaga]] ezagutu zuen eta bien arteko harreman pertsonal zein literaioa 40 urtez luzatu zen. Azurmendik Gandiagaren ''Elorri'' ([[1962]]) poema liburua editatu zuen garai hartan<ref>Gandiagaren ''Elorri'' eta bere beste poesia liburuen azterketa baterako ik. Azurmendi, Joxe (2009): ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar.</ref>. Urte batzuk geroago, [[1964]]an, [[Forua]]n ([[Bizkaia]]) [[latin]] eta [[euskara]]zko literatura irakatsi zuen. [[1965]]ean erbestera ihes egin zuen: [[Frantzia]], [[Alemania]], [[Finlandia]]<ref>1965ean [[Helsinki]]n ospatu zen bake kongresu batean [[Enrique Líster]] ezagutu zuen. Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin.157.or.</ref>, [[Hungaria]] eta [[Italia]] ibili zituen bere “bohemio bidean” eta urte bereko udazkenean, azkenik, [[Erroma]]n finkatu zen<ref>Bitoriano Gandiagaren sarrera in Joxe Azurmendi: ''Hitz berdeak'', Oñati, EFA, 1971</ref>. Euskaltzain urgazle izendatu zuen [[Euskaltzaindia]]k.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xv.or.</ref> {{esaera2|Andonegi eta biok Erroman estudiatzen genuen. Erroma eta Ernazimentua beste geltoki erabakigarri bat izan da nire ibilbidean. Gogoan dut hango kale eta parkeetan biok Kanten filosofiari buruz egundoko eleketak erabiltzen genituen urtea. Andonegik Kant sakon jorratzen ziharduen, nik ideiarik ez neukan. Arteak eta historiak gehiago tiratzen ninduten. Biok ere, Arantzazu eta Oliteraino behar beste inoiz heldu gabeko modernitatea deskubritzen ari ginen nolabait.<ref>Azurmendi, J.: "Nafarroatik Nafarroara. Epilogo gisa", in Pruden Gartzia, ''Nafarroako auziaz'', Donostia, Elkar, 2015. 92.or</ref>}} Urtebeteko Teologia ikastaldia egin zuen bertan, segidan ikasketak [[Westfalia]]ko [[Münsterreko Unibertsitatea|Münsterren]] ([[Alemania]]) jarraituz. [[Txillardegi]]rekin harremana sendotu zuen eta [[Krutwig]]ekin ere kontaktuak izan zituen. Fronte Kulturalaren baitan ''[[Hizkuntza, etnia eta marxismoa]]'' liburua lantzen hasi zen.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1"/> {{esaera2|[[Bigarren Mundu Gerra|Gerra]] jada ahaztu samartua, mundu intelektuala Alemanian udaberritan zegoen berriro. Ikaslagun zenbait [[Protestantismo|protestantea]] duzu, [[Islam|islamista]] palestinar eta indonesiarrak, [[Judaismo|judu]] errusiar bat; Berlingo neska bat, [[Paganismo|jentil]] perfektua, ideiarik ez zuen erlijioaz, eta galderarik ezustekoenak egiten zituena beti [...] Zure [[1968ko maiatza|68ko maiatza]] ez zen eztanda bat izan, eboluzio leun kasik sumaezin bat baizik.<ref>Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 348-349. or.</ref>}} Alemanian zela, ''[[Argia (aldizkaria)|Zeruko Argia]]'' astekarira "Zergatik eta zertarako euskaldun?" izeneko artikulua bidali zuen [[1967]]ko urtarrilean. Artikulu horrek eztabaida gogorra sortu zuen eta hainbaten aldetik salaketa gogorrak jaso zituen Azurmendik. Urte bereko ''[[Jakin]] 27/28'' zenbakian erantzun zuen Azurmendik bere ikuspegia azalduz: euskaldun izateko jaio bainoago, ahalegindu egin behar da.<ref>Eztabaidaren [http://www.jakin.eus/gogoeta/dossierrak/zergatik-eta-zertarako-euskaldun/52 dossierra] ''Jakin''-en webgunean</ref> Alemanian bertan, [[1968ko maiatza|68ko maiatza]] baino lehen, [[Frankfurteko eskola]]ren ildoko [[marxismo]] berri bat ezagutu zuen eta bere garaiko [[dogmatismo]]aren kontrako borrokan, [[komunismo]]ari gogorarazi zion “Xixtimak hil dir(el)a”<ref>Azurmendi, J. (1969): Gaurko pentsalari bat, ''Jakin'', 35. zkia.</ref>. Era berean, [[darwinismo]]aren, [[soziologia]]ren eta [[psikologia]]ren ekarpenak aintzat hartzeko aldarrikatu zuen. Aztertu zituen beste autore batzuen artean [[Albert Camus]] eta [[Simone Weil]] ere aipatu behar dira<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 88-90 or.</ref>. Ezkerreko zein eskuineko dogmatismoaren kontrako borrokak bere bizitza eta obra guztia zeharkatuko du, beraz. === 1970eko hamarkada === Teologia ikasketak amaitu eta Filosofiari ekin zion bost urtez Münsterren bertan. [[1971]]n ''[[Hitz berdeak]]'' (E.F.A., Editorial Franciscana Aranzazu) poesia liburua idatzi zuen, bere poesia liburu bakarra izan dena. Dena den, [[Susa|Susa argitaletxeak]] [[1990]]ean ''Hitz berdeak'' liburuan zegoen eta zentsurak debekatu zuen ''Manifestu Atzeratua'' poema –saiakera kutsua ere baduena– argitaratu zuen. ''Hitz berdeak'' publikatu ondoren [[1969]]an idatzitako ''[[Hizkuntza, etnia eta marxismoa]]'' (Euskal Elkargoa) liburuak argia ikusiko zuen [[1971]]n. Bertan, [[abertzaletasun]]a eta [[marxismo]]a elkarren kontra jartzeko joera aztertuko du. Liburuak, “euskal arrazoiari marxismotik haina begiratu dio marxismoari berari euskal arazotik, marxismoa bere prinzipioetarainoxe, bere izari historiko nahiz barne egiturazkoetaraino zulatuz eta birpentsatuz”. Euskal Herrian ematen zen zapalkuntza bera ardatz ezberdinen gurutzaketa modura pentsatzeko lehenengo saiakeren baitan kokatzen du liburua [[Ibai Atutxa]]k<ref>Atutxa, I. 2022: ''Barbaroak eta zibilizatuak'', Tafalla, Txalaparta. 68. or.</ref>. Urte bat berantago, ''[[Kolakowski]]'' (E.F.A., [[1972]]) argitaratu zuen, [[Joseba Arregi]]rekin batera. Bere garaiko marxismoaren dogmatismoa eta [[metafisika]] kritikatu zituen bertan. Urte horren bueltan, berriz, ''[[Kultura proletarioaz]]'' (E.F.A., [[1973]]) idatzi zuen. Lan horretan, [[1917]]tik [[1921]]era arte nagusi izan zen mugimendu proletkulturala aztertzen du, hau da, iraultzaile [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietarren]] hegal ezkertiar erradikalek osatzen zutena. Hortik bi urtera ''[[Iraultza sobietarra eta literatura]]'' (Gero-Mensajero, [[1975]]) liburua argitaratu zuen literaturari buruz, begi bat [[Errusia]]n eta bestea [[Euskal Herria]]n zuela. ''[[Kultura proletarioaz]]'' eta ''[[Errealismo sozialistaz]]'' liburuekin batera trilogia bat osatzen du azken honek. Urte horretan bertan aterako zen geroago zeresan handiko ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]'' (E.F.A., [[1975]]) liburua. Haren lagunek Lazkano Mendizabal izenpean argitaratu zuten. Gainera, liburuan aurkezten den tesiak zentsuratua izateko arrisku handia zuela ikusita, obran defendatzen ez den tesi baten laburpena ipini zuten sarrera gisa. Lanean [[Konrad Lorenz]] [[etologia|etologoaren]] ekarpenak lantzen dira eta bere garaiko pentsamendua (eta [[marxismo]]a zehazkiago) garaiko zientziaren erronken mailan ez dagoela kritikatzen da tesi sinple bezain gogor batekin: [[gizaki]]az dakigun gauza bakarra abere hutsa dela da<ref>Azurmendiri askotan aitortu izan zaio garaian garaiko ekarpen zientifiko eta intelektualak kontutan hartu izana. ''Gizona abere hutsa da'' liburuarekin hasitako gizaberearen gaiari 2016ko ''[[Gizabere kooperatiboaz]]'' liburuarekin ekarpen berri bat egin dio gaur egungo eboluzioaren gaineko eztabaidara etorrita: "azken urteotan eboluzioaz eta gizakiaren bilakaeraz diharduten biologo eta etologoek galdera horretara ekartzen gaituzte behin eta berriro" ik. Etxeberria, A. eta Pérez, J.I. 2020: «Gizaberea, eboluzioa eta kooperazioa», ''Jakin'', 237/38: 163. or.</ref>. Hurrengo bi urteetan berriz ere bi liburu polemiko argitaratu zituen: ''[[Zer dugu Orixeren kontra?]]'' (Jakin-E.F.A., [[1976]]) eta ''[[Zer dugu Orixeren alde?]]'' (Jakin-E.F.A., [[1977]]). Lehen liburuan [[Orixe]] nola baztertua izan zen aztertzen da, hala nola, ahaztura horren arrazoiak. Bigarrenean, aldiz, “Orixeren alde onak haizatu ordez, irakurlea eta Orixe idazlea elkarrenganatzea bilatzen du" zegamarrak. Bi liburu horietan tradizioarekin kontuak egitea da helburua, aurreko belaunalditik zer hartu eta zer utzi gogoetatzen da Euskal Herri garaikiderako moduko kultura bat sortzeko bidean<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 168. or.</ref>. Oraindik, [[1980ko hamarkada]] heldu artean, sei liburu gehiago publikatu zituen. Lehena, ''[[Artea eta gizartea]]'' (Haranburu, [[1978]]) izan zen. Bigarrena, ''[[Errealismo sozialistaz]]'' (Haranburu, [[1978]]) deiturikoa, autoreak dioen bezala ''[[Kultura proletarioaz]]'' liburuaren jarraipena dena. Bertan, historiarik gabe erabiltzen diren kontzeptuak historian sartzen ahaleginduko da militantzian eztabaidak hobetzeko eta elkar ulermena sendotzeko asmoarekin. ''[[Mirande eta kristautasuna]]'' (Gipuzkoako Aurrezki Kutxa, Irun Hiria sariaren irabazlea, [[1978]]) izan zen hurrengoa. Bertan, [[Jon Mirande|Miranderen]] gainean ditugun aurreiritziak kentzera deitzen digu. Liburuan, “kristau ofizial zen gizarte batean, Mirande nola altxatu zen”<ref>Azurmendi, J.: ''Mirande eta Kristautasuna'', Donostia, GAK, 1978. 14. or.</ref> azaltzen saiatzen da zegamarra. 1980ko hamarkadaren aurretik publikatuko zituen azken liburuak, hurrenez hurren, ''[[Arana Goiri-ren pentsamendu politikoa|Arana Goiriren pentsamendu politikoa]]'' (Hordago–Lur, [[1979]]), [[Nazionalismo Internazionalismo Euskadin|''Nazionalismo / Internazionalismo Euskadin'']] (Hordago-Lur, [[1979]]), eta ''[[PSOE eta euskal abertzaletasuna (1894-1934)|PSOE eta euskal abertzaletasuna]]'' (Hordago–Lur, [[1979]]) izan ziren. Azkeneko liburu hauetako batzuk 1970eko hamarkadaren hasieran idatzi ziren nahiz eta urte batzuk geroago argitaratu. Haiek idazteko motiboa hauxe zen: “militantziak behar omen zuen oinarrizko literatura apur bat eginez joateko euskaraz.”<ref>Azurmendi, J.: ''Arana Goiri-ren pentsamendu politikoa'', Donostia, Hordago Lur, 1979. 1. or.</ref> Trilogia bat egitea zen asmoa, ''Arana Goiri eta abertzaletasun sozialista'', ''[[PSOE eta euskal abertzaletasuna (1894-1934)|PSOE eta euskal abertzaletasuna]]'' eta ''Sozialismo abertzalea eta nazio arazoa''. Trilogia hori eskuan zuela [[1974]]ko udan klandestinoki [[Baiona]]ra ([[Lapurdi]]) joan zen fronte kulturala aktibatzeko asmoarekin. Aktibazioa, ordea, asmo on hutsean geratu zen, berak esaten duenez, “sekula funtzionatu ez zuen lau fronteen eskema harekin...”. Fronte kultural honek behar batzuei erantzun nahi zien: “[[nazio]]a zela, [[sozialismo]]a zela, [[gizarte klase|klaseak]] eta [[internazionalismo]]a zela...” eztabaida ugari zegoen Euskal Herrian. Erantzun bat eman beharra zegoen dibulgazio mailan. Testuinguru horretan ulertu behar dira Azurmendiren azken liburu hauek ere, hala nola garai berdinean atera ziren ''[[Marx eta nazioa|Marx eta Nazioa]]'' (Garate, [[1972]]), ''Iraultzaz'' (Torrealdai, [[1973]]) eta aurretik aipatutako Joxe Azurmendiren beraren ''[[Kolakowski]]'' eta ''[[Kultura proletarioaz]]''. Hamarkadaren hasieran, [[1973]] urtean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEUko]] ekitaldietan parte hartu zuen Alemaniatik Iparraldera etorrita. Besteak beste, [[Manex Erdozaintzi-Etxart]] eta [[Piarres Xarriton]] ezagutu zituen Iparraldera egindako bidaietan.[[1974]]an Espainiako poliziak [[Luis Carrero Blanco|Carrero Blanco]]ren hilketarekin zerikusia izatea egotzi zionez Alemaniako poliziak babestua izan zuen hilabetez.<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xvi.or.</ref> [[Euskara]]rekiko bere kezka ere agerian utzi zuen sasoi hartan. [[1978]]an honela mintzo zen 1970eko hamarkadako lehen urteei erreparatuz: “Neu ere harrituta geratzen naiz orain, lehen liburuki honetan, esate baterako, hizkuntzari eta, zenbat begiratzen zaien, ikustean. Gauzak asko aldatu dira urte gutxitan. Oraingo planteamendu politikoetan leku gutxiago eman ohi diogu euskarari.” Euskararen aldeko borrokak bere obra guztia markatuko du. Euskaraz idatziko baititu bere obra guztiak, bere pentsamendua zabaltzeko hori oztopoa izango dela jakinagatik. Dena den, euskara eta herria bere obraren aurretik jarriko ditu beti, euskal kulturaren aldeko militantzia izango da bere hautua. Hamarkadaren amaieran [[Donostia]]n finkatu zen ''[[Jakin]]'' taldean hasi zen lanean Hegoaldera itzulirik. Apaizgoa utzi zuen garai horretan eta euskarazko kulturgintza mugimenduan kide aktiboa izan zen Donostiako Bilintx liburu dendaren irekieran ere lagunduz, adibidez. === 1980ko hamarkada === [[Fitxategi:ArgiaTaldea 03.jpg|thumb|300x300px|[[Joxemi Zumalabe]], [[Iñaki Uria]], [[Inaki Irazabalbeitia]] eta [[Joxe Azurmendi]] euskal prentsaren eguna iragartzen, 1988an.]] [[80ko hamarkada]] hasieran, Frantziskotarren anaiartea utzita, [[Deustuko Unibertsitateko Donostiako Campusa|EUTGn]] eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n hasi zen lanean irakasle gisan. [[UZEI]] lexikografia eta terminologia zentroarekin hainbat elkarlan egin zituen, batez ere, hiztegigintzan.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xvii.or.</ref> [[1984]]an, tesi lana aurkeztu zuen —[[Víctor Gómez Pin]] eta [[Julio Caro Baroja]]ren zuzendaritzapean—, [[Arrasate]]ko ([[Gipuzkoa]]) [[Kooperatibismo|mugimendu kooperatibistako]] fundatzailea [[Jose Maria Arizmendiarrieta]] apaizari buruz, hain zuzen. Haren proiektua [[gizaki]]a eta [[gizarte]]a batzeko proiektua zela esan zuen, [[sozialismo]]a eta pertsonalismo frantsesa batzen zituen gizarte antolamendu berri baterako proiektu berri bat legez deskribatuz<ref>Olariaga, A.: "Joxe Azurmendi. Askatasunaren pentsalaria", Alaitz Aizpuru (koor.), ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU, 2012. 149. or.</ref>. Tesia liburu bilakatu zen ''[[El hombre cooperativo. Pensamiento de Arizmendiarrieta]]'' izenarekin. Arizmendiarrietari buruz egundaino idatzi den libururik onenetakoa da eta japonierara ere itzuli zuten. Hamarkada hartan, ''[[Jakin]]''eko zuzendari lanak eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle lanak partekatu zituen. Hainbat hilabetetako egonaldiak ere egin zituen [[Münster]], [[Kolonia (Alemania)|Kolonia]], [[Padua]] eta [[Ruhr]]-eko unibertsitateetan. Modernitatea, arrazionaltasunaren paradigma modernoa eta horren kritikoak aztertzeko iker-ildoa hartu zuen.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2"/> === 1990eko hamarkada === Hamarkada honetan [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]ko Filosofia Modernoko katedradun izendatu zuten eta Filosofia saileko doktorego-ikastaroen zuzendari lanetan hasi zen. [[Eusko Ikaskuntza]]ko batzorde iraunkorreko kide izan zen eta [[Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria|RIEV]]en erredakzio kontseiluko kide ere bai.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-2"/> [[1989]]<nowiki/>an, ''[[Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan|Schopenhauer, Nietzsche, Spengler Miranderen pentsamenduan]]'' (Susa) argitaratu zuen. [[Jon Mirande]]ren pentsamenduaren zutabeak hobe ulertzeko, haren maisuek Miranderengan izan zuten influentzia aztertu zuen bertan. Berak dioenez, “Ziur nago, Miranderen egungo irakurle eta adiskideei, egunen batean [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]], [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]] eta [[Oswald Spengler|Spengler]] hobeto ezagutzen badituzte, Mirande berri eta harrigarri bat argituko zaiela”<ref>Azurmendi, J.: ''Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan'', Zarautz, Susa, 1989. 5. or.</ref>. [[1991]]<nowiki/>n, ''[[Gizaberearen bakeak eta gerrak]]'' ([[Elkar]]) argitaratu zuen, ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]''ren jarraipena izan nahi zuena. Aurrekoan gizakiaren animaltasuna aztertzen bazuen (hala nola agresibitatearen problema), oraingo honetan, Modernian nagusi izan zen natura/kultura dualismoarekin apurtzera dator, diferentziak [[kultura]]n bakarrik ez, [[natura]]n ere ematen direla esanez. Liburuan, Modernian ematen zen dualismo hori ezabatu nahi da, kultura ere naturala dela adieraziz. Horretarako, garaiko zientziaren ekarpenak ekarri zituen gure artera. Urte bat berantago, bere obrarik ospetsuena eta salduena bilakatuko den ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'' (Elkar, [[1992]]) idatzi zuen. Paradoxikoki, liburuaren proiektua [[1976]]an abiatu izanagatik, gaurkotasun osoa izan zuen. [[Claudio Sánchez-Albornoz]]en testu baten harira hasi zen liburua idazten Azurmendi. Honelaxe dio: “Los vascos son los últimos que se han civilizado en España; tienen mil años menos de civilización que cualquier otro pueblo... Son gentes rudas, sencillas, que además se creen hijos de Dios y herederos de su gloria. Y no son mas que unos españoles sin romanizar.”<ref>{{Erreferentzia|izena=Azurmendi,|abizena=Joxe.|izenburua=Espainolak eta euskaldunak|argitaletxea=Elkarlanean|data=2000-01-01|url=https://www.worldcat.org/oclc/785326260|isbn=9788483310465}}</ref> Liburua, autorearen pentsamenduaren obra garrantzitsuena ez den arren, ezagunena bada. Obran zehar, [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XVII. mendea]]n “intelektual” espainiarrek [[euskaldun]]ei buruz zituzten topikoak desmuntatu nahi ditu. Euskal kulturaz (eta beraz, hizkuntzaz) euskaldunek duten kontzientzia eza kritikatuko du baita ere. Urte batzuk beranduago, [[1996]]an hain zuzen, [[gaztelania]]z atera zen ''Los españoles y los euskaldunes'' (Hiru) izenburupean. Salmenta handiak lortu zituen liburuak, generoan ezohikoak zirenak ordura arte. Ondoren argitaratu zuen liburua ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' (Elkarlanean, [[1997]]) izan zen. Hainbat urte aurretik ''[[Jakin]]'' aldizkarirako egindako artikuluak batu eta publikatu egin zituen liburu bakar batean [[Xabier Mendiguren Elizegi|Xabier Mendigurenek]]. Liburua galdera batekin hasten da: “Zer zarete zuek lehenago: abertzaleak ala demokratak?”<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donostia, Elkar, 1997. 15. or.</ref>. Bertan, besteak beste, [[demokrazia]] funtsatzen duen gehiengoaren (arrazoi bihurtuta) kritika egin zuen Azurmendik, [[Jon Mirande|Miranderen]] eta [[Friedrich Nietzsche|Nietzscheren]] pentsamenduez baliatuz batik bat. [[1998]]an ''[[Teknikaren meditazioa]]'' (Kutxa, [[1998]], Irun hiria saria) idatzi zuen. Bertan, teknika berriek ekartzen dituen erronka etiko eta filosofikoak planteatzen ditu kritikoki, horretarako teknikaren inguruan idatzi duten autore garrantzitsuenen pentsamenduak azalduz. [[Karlos Santamaria]] pentsalari euskaldunaren ideiak erabiliko ditu batez ere. Oraindik ere, urte berean ''[[Oraingo gazte eroak]]'' (Luma, [[1998]]) argitaratu zen. Bere liburu guztiak bezalatsu, dogmatismoaren kontrako obra dugu hauxe ere. Dena den, liburuak [[1960ko hamarkada]]ko kultur giroa aztertzen du [[Nemesio Etxaniz]]en pentsamendutik abiatuz. Obran zehar, aurreko kultur giro hori gaurkoarekin konparatzen da, aditzera emanez garai berdintsu batean gaudela: “1964ean <25 años de paz> ospatu zela, goi goitik. Eta astia daukanak estudiotxo bat egin lezake nola ospatu zen, eta zer esaten zen bakearen santuaz eta bizitzaren sakratuaz eta aurrerapen ekonomikoaren sakrosantuaz orain bezalaxe. Eta orduko kazetariek, profesional hutsak zirenek, oraingoak bezalaxe, eta besterik ez, Diario Vasco eta El Correo Español-en zer idazten zuten, profesionalen objektibitate huts – hutsarekin...”<ref>Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', Irun, Luma, 1998. 9. or.</ref> Liburuari egindako lehenengo kritikek [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]] ez omen zuela aski kritikatu leporatzen zioten. Horrelaxe erantzun zuen: “Norbaitek objektatu nahi balit, beraz, zergatik ETA ez dudan berdin kritikatzen: hor ETAk ez duelako parterik, [[Estatu]]aren peko domeinua da hori”<ref>Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', Irun, Luma, 1998. 6. or.</ref>. [[1998]]an [[Elkarri]]k egin zion elkarrizketa batean argi utzi zuen bere posizioa berriz: “Justizia eskuan daukanari eskatu behar zaio justizia egitea”<ref>Elkarrik egindako [https://web.archive.org/web/20131102000317/http://www.hartza.com/Elkar34.html elkarrizketa]</ref>. Bere posizioa, errealitatearen elementuak aldez aurretik ukatzea baino, haiek onartuz “errealitatea” pentsatzea izan da. [[1999]]<nowiki/>an, ''[[Euskal Herria krisian]]'' (Elkarlanean) argitaratu zuen Elkarrek. Hor, hiru artikulu biltzen ditu: lehena, [[etika]]ren gaineko hausnarketa bat da. Erlatibismo erlatibo bat defenditu du bertan, egin duen etikaren gaineko hausnarketa sakonetariko bat plazaratuz. Bigarren artikuluan, [[Alain Finkielkraut]]en ''La défaite de la pensée'' liburuaren kritika bat dator, [[erromantizismo]] alemaniarra oso gaizki –edo, batere ez– ulertu duela kritikatuz. Azken artikulua, [[Ernst Jünger]] filosofo alemaniarra [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] Doctor Honoris Causa izendatu izanaren kritikatik abiatzen da. === XXI. mendea === [[2003]]an ''[[Etienne Salaberry. Bere pentsamenduaz (1903-2003)]]'' argitaratu zuen EGAN argitaletxearekin. [[Etienne Salaberri|Etienne Salaberry]] filosofoaren pentsamendua aurkeztea da Azurmendiren asmoa, haren testuen irakurketa edo interpretazio bat eskainiz. Urte berean [[Euskaldunon Egunkaria]] itxiarazi zuten [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA]]ren tresna izatea leporatuta. Azurmendi ere ikertua izan zen baina ez zuten auzipetu.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-3">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. xviii.or.</ref> [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] irakasle izaten segitu zuen urte haietan guztietan eta zenbait ikasleren tesien zuzendari izan zen. Era berean, filosofia eta pentsamendua euskaraz lantzeko egitasmoak bultzatu zituen, euskarazko lehen [[Filosofiako gida. Filosofian aritzeko oinarriak: gida bibliografiko eta metodologikoa|Filosofiako gida]] egiten lagunduz edo Filosofiaren historia bat euskaraz egiteko proposamena luzatuz<ref>Arrieta, A.: "Hitzaurrea" in Arrieta, A. eta Uribarri, I. (koord.): ''Filosofiaren historia'', Donostia, Elkar, 2008. 27. or.</ref>. Asmo argi batekin babestu zituen ekimen horiek: {{esaera2|Oraindik lortu ez dena, elkarrizketa eta eztabaida komunitate bat osatzea da, gogoeta filosofiko autonomo bati bizia emango diona. Iruditzen zait hori, gure baldintzetan, irakaskuntza unibertsitario eta ez unibertsitarioko filosofiazaleak kolaborazio sistematiko moduren batean bilduz izango litzatekeela bideragarriena, elkarlan hori antolatzea noizpait lortzen bada.<ref>Azurmendi, J.: "Atarikoa" in Arrieta, A. eta Uribarri, I. (koord.): ''Filosofiaren historia'', Donostia, Elkar, 2008. 22. or.</ref>}} Bere obrak goreneko maila erdietsi zuen ondorengo urteetan atera zuen trilogia handiarekin. Trilogia hori bere pentsamenduaren muinak azaltzen dituen hiru liburuz osatua dago: ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' ([[2007]], [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]), ''[[Volksgeist. Herri gogoa]]'' ([[2007]], [[Elkar]]) eta ''[[Espainiaren arimaz]]'' ([[2006]], Elkar). [[Fitxategi:Humboldt Azurmendi 2007.png|thumb|"[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua|Humboldt: hizkuntza eta pentsamendua]]" azala]] Trilogiako lehen liburuan (''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'') [[hizkuntza]]ren eta pentsamenduaren arteko harremanaren auzia dago oinarrian - "hortik jalgi da herri bat oroz gain hizkuntza edo kultura bat delako ideia. Gai hori modernian zehar eta batez ere Humboldten obran aztertzen da." Hizkuntza eta pentsamendua Humboldt-en aurretik eta gaur egungo filosofian ([[Immanuel Kant|Kant]], [[Johann Gottfried Herder|Herder]], [[Wilhelm von Humboldt|Humboldt]]...), [[antropologia]]n (Cassirer, Sapir, Whorf...) eta zientzia kognitiboetan (Pinker, Fodor,...) ere begiratzen da. ''Volksgeist'' izan zen trilogiako bigarrena. Bertan kontzeptua bera sakonean aztertu zuen, sorreratik hasita ([[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]]), kontzeptuaren formulazio berrietaraino. Kontzeptua [[abertzaletasun|euskal abertzaletasunaren]] kontra erabili dela ikusita, Azurmendiren asmoa pentsalariok Volksgeista gaizki ulertu eta erabiltzen dutela salatzea da. “Bere tesi nagusia honakoa da: auzia ez dago Volksgeist kontzeptuan, baizik eta kontzeptu honen ulertzeko moduan. Alegia, jatorrian (Herder, Hegel, Savigny), Volksgeistak ez du zerikusirik inolako planteamendu arrazista eta esentzialistekin, kontrakoa baizik, hizkuntzaren gaitasun autokreatzaile eta, beraz, antiesentzialista seinalatzen du.”<ref>Beñat Sarasola, ''Berria'', 2008-02-24</ref>. Liburuan, gaur egun pil-pilean dauden gaiak aztertzen dira: [[modernitate]]a ([[argien Garaia|ilustrazioaren]] eta [[erromantizismo]]aren arteko harremana), [[nazionalismo]]a, [[arrazismo]]a, zientifismoa... baina paradoxikoki, [[postmodernitate|posmodernitateko]] autoreak erabiliz baino, modernitatekoak. Trilogiako azken liburua, ''Espainiaren arimaz'', "[[Espainia]]ren gaia, Espainia arazo gisa, Espainiaren gaitza..." haren [[metafisika]] aztertzen du. [[XIX. mendea|XIX. mende]] osoan eta [[XX. mendea|XX.eko]] gehienean bertako intelektualen problema izan da. Azurmendik [[Miguel Unamuno|Unamuno]] zein [[Jose Ortega y Gasset|Ortega y Gasset]], [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] nahiz [[Marcelino Menéndez Pelayo|Menéndez Pelayo]], Madariaga, Sánchez Albornoz, Ganivet, Baroja, eta abar gehiagoren Espainiari buruzko gogoeten kritika bat egiten du. Berak dioenez, hauen guztien berezitasuna, "ez da Espainiaren egoeraz eta geroaz kezkatzea, ardura horrek hartzen duen modua baizik: herriaren esentzia bilatu nahi dute denek, nazioaren arima, arrazaren jeinua, aberriaren izpiritua... historian agertzen dena baina historiaz aurrekoa dena, berezkoa eta aldaezina, izate material baina aldi berean metafisikoa, Estatua eliza bihurturik, ideario politiko bat erlijiozko fede, bere dogma eta inkisizio guztiekin.". Beraz, hispanitatearen pentsalari eta apostoluen idazkiak aztertu ditu, eta agerian utzi, "bera nor izateko beste batzuk menpean eta zanpaturik behar dituen herri baten ideologia beti inperial eta maiz aski arrazista". [[Fitxategi:Joxe Azurmendi idazlearen hitzaldia, Euskaltzaindiak Bilbon duen egoitzan.jpg|ezkerrera|thumb|360x360px|"[[Moroak gara behelaino artean?]]" entseguaren bidetik abiatu eta "[[Historia, arraza, nazioa]]" liburuan oinarritutako hitzaldia. Bilbo Zaharra Forumeko Jardunaldia (2015-03-15).]] 2009an, ''[[Azken egunak Gandiagarekin]]'' argitaratu zuen eta bere libururik pertsonalena dela esan daiteke. "Abiapuntua ez da edonolakoa: [[Bitoriano Gandiaga]], poeta paregabea, [[Arantzazuko santutegia|Arantzazun]] fraidekide izana eta lagun bihotzekoa hiltzera doa. Hari bisitan joan eta, ezinbestean, adiskidearen bizitza eta lanak, izaera eta heziera, nahimenak eta sinesmenak hasi da errepasatzen, eta bere buruarenak ere bai. Bertan, bere lagun Gandiagarekin solasaldia aurkezten digu, Gandiagaren munduaz, kristautasunaz, fedeaz, ... pentsatuz. Meditazio anitz topa ditzakegu liburuan, sinesteaz, fedeaz, Jainkoaz, Eliza berria bihurtu den Estatuaz, teologiko bihurtu den ateologia batez, eta abar gehiagoz". Liburuan lantzen diren gaiek eta horiek lantzeko moduek, [[erlijioaren filosofia]] moduko bat gogorarazten du, lan berezi eta bakana bihurtzen dute bere obra osoaren baitan. Erretiroa hartzerakoan, 2011n, Katedradun Emeritu izendatu zuen EHUk. Urtebete lehenago Ohorezko euskaltzain izendatu zuen [[Euskaltzaindia]]k.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-3"/> Berrikiago, ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'' (2012) liburua argitaratu du. Liburu osoa gorago aipatu diren ideiak zeharkatzen du: garai batean Eliza bezala, gaur egun Estatua da gure kontzientzien kontrolatzaile zorrotza. Zeregin horretan, politikariek morala erabiltzen dute eta komunikabideen zein ustezko intelektualen ezinbesteko kolaborazioa dute. Aipatu beharreko beste liburu bat ''[[Historia, arraza, nazioa]]'' (2014) dugu, urte luzeetan osatutako lana. Liburu horretan nazio kontzeptua aztertu du [[Ernest Renan|Renanen]] testuak arakatuz. Azurmendik akademian arrakasta izan duen nazio zibikoaren eta nazio etnikoaren arteko bereizketa gainditutzat joko du eta era berean, aurretik ''Espainiaren arimaz'' liburuarekin Espainiako kasuan bezala, Frantziak oinarrian gordetzen duen esentzialismoa agerian utziko du. Garai honetakoa da ere ''[[Gizabere kooperatiboaz]]'' (2016) liburua. 70eko hamarkadan ''[[Gizona abere hutsa da]]'' liburuarekin abiarazi zuen gizaberearen ikerketa-ildoaren baitan egindako ekarpena da. Liburuan ahalegin berezia egiten da eboluzioaren gaineko ikuspegi pesimistak aztertu eta kooperazioaren aldeko emaitza zientifiko eta pentsamolde alternatiboak nola garatu diren osatzeko. Horrekin kooperatibismoaren posibilitateak eta mugak aztertu nahi dira kapitalismoaren aurre egiteko tesi politiko eta sozial gisa<ref>Etxeberria, A. eta Pérez, J.I. 2020: «Gizaberea, eboluzioa eta kooperazioa», ''Jakin'', 237/38: 163,175 or.</ref>. Ondoren etorriko da ''[[Pentsamenduaren historia Euskal Herrian]]'' (2020) liburua. Bertan, hamarkadatan zehar garatutako ikerlan aitzindariari esker, euskal ekoizpen intelektualaren historia sistematikoa aurkezten du. Argitaratu dioten azken liburua ''[[Europa bezain zaharra]]'' (2023) da. Liburu honetan Azurmendik Modernitatea baino lehenagoko Erdi Aro eta Errenazimendura joko du Europaren historia kulturala aztertzera. Ikerketa horretatik Europako nazio estatuen sortze eta bilakaeran erabili izan diren hainbat topiko azaleratuko ditu<ref>Azurmendi, Haritz: "Zertarako itzuli orain Modernitate aurrera" in Joxe Azurmendi, ''Europa bezain zaharra'', Andoain, Jakin, 2023. 7-17 or.</ref>. Anitz urtez egindako lanarengatik, XXI. mende honetan jaso du onarpena, besteak beste, [[Euskadi Literatura Sariak|Euskadi Literatura Saria]] eta [[Eusko Ikaskuntza]] saria eskuratuz. == Pentsamendua == Azurmendiren lan guztia pentsamenduaren eta kontzientziaren askatasunaren defentsa bat izan da. Lan hori aurrera eramateko garatu duen oinarrizko kategorietako bat ''gizaberea'' da. Kontzeptu horrek bere obrari, sistema itxia ez bada ere, bateratasuna ematen dio. Mikel Urdangarin Irastorzaren ikerketak ''gizabere'' hori Joxe Azurmendi eta bere belaunaldiaren, ''56ko Belaunaldia''-ren, beharretatik abiatu eta [[Modernitate]]a auzitan ipintzetik sortu dela azaltzen du. 56ko Belaunaldia [[Espainiako Gerra Zibila|gerraoste]]ak Euskal Herrian eragin zuen etenetik ernatu zen eta bere ezaugarri nagusietakoa katolizismo eta abertzaletasun klasikoa sostengatzen zituen ideia eta balio sistema auzitan ipintzea izan zen. Zentzu horretan nabarmentzekoa da, [[Txillardegi]]ren ildotik, hizkuntzaren eta nazioaren artean egin zuten funtsezko lotura. Era berean, ideia eta balio berrien xerka, marxismo kritiko batekin elkarrizketan aritu ziren belaunaldiko asko, azkenean, [[Modernitate]]a bera auzitan ipintzeraino<ref>''56ko Belaunaldia'' hobeto ulertzeko ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 76-94 or. Bestalde, badago Joxe Azurmendiren belaunaldiari ''Arantzazuko belaunaldia'' deitzen dionik, Arantzazuko seminariotik pasatakoak bakarrik kontuan hartuz. Ik. Gartzia, Pruden 2024: ''Euskaldun fededun'', Donostia, Elkar. 169-170 or.</ref>. Belaunaldi horren ezaugarria izan da, azken mendeetan Modernitate propio bat garatzeko aukera izan ez duen herrian, bat-batean, XX.mendearen erdian, besteek ezarritako Modernitatetik ihesi Modernitate propio bat pentsatu behar izatea<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 90-94 or.</ref>. Testuinguru horretan, Azurmendik garatu duen gizaberearen subjektu hori, subjektu moderno ahalguztidunaren aurka, gizaberetxo bat besterik ez da, natura lagunbehar, lagunkoi, hiztun eta morala duena<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 253-256 or.</ref>. Esan bezala, ikuspegi materialista batetik, Azurmendiren gizabereari berez datorkio hiztun eta politiko-komunitario izatea eta horrekin pentsatu nahiko du Azurmendik bere komunitatea.<ref>Gizaberearen kontzeptuaren garrantzia eta beste gaiekiko duen harremana ulertzeko ik. Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 117-135.or.</ref><ref>Azurmendik garatu duen Gizaberearen kontzeptua nola egin duen Modernitatearen subjektu eredua auzitan jarrita ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 135-257 or.</ref> Esan behar da, krisi<ref>''Krisia'' kontzeptuari hurbilketa historikoa eta Euskal Herriko ikuspegitik landua ik. Azurmendi, J.: ''Karlos Santamariaren pentsamendua'', Donostia, Jakin/EHU, 2013. 17. or.</ref> garai batean jaio eta bilakatuko dela bere obra guztia<ref>Idazleak bere obraren laburpena eta gai garrantzitsuenen azalpena nola bildu diten autobiografia intelektual moduko batean ik. Azurmendi, J. 2013:[https://web.archive.org/web/20200923134700/http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/riev/58/58260283.pdf Berrogeita hamar urte idazlanean], ''RIEV'', 58 (2): 260-283</ref>. Eta hain justu ez da izango bere obraren funtsa krisi horretatik atera nahi izatea, aitzitik, krisian nola bizi pentsatu nahi du berak. Moderniak utzi digun fundamentu finkorik gabeko gizartean oraindik zutik dirauen ondare metafisiko eta dogmatiko ororekin bukatu nahiak markatuko du bere pentsamendu guztia, krisian dagoen gizarteak ziurtasun dogmatikorako joera izaten baitu. Horregatik bere pentsamenduak zeharkatu duen dogmatismotik ihes egin nahi hori, askatasunera ihes bat besterik ez da izango: Hasieran marxismo ortodoxotik, geroago Moderniako dualismo metafisikotik, hala esentzialismo espainoletik, edo moralaren printzipio absolutuen erabilera instrumentaletik eta abarretik. Askatasun<ref>Markos Zapiainek ere Azurmendi askatasunaren pentsalaritzat hartzen du eta horretarako Azurmendiren obran lanik ezberdinena den ''Azken egunak Gandiagarekin'' liburua aztertzen du. Zapiainek askatasun hori askatasun apal bat bezala nola definitzen duen ik. Zapiain, M. 2020: Bizitzaren zentzuaz, ''Jakin'', 237/38: 147-160</ref> hori esparru desberdinetan borrokatuko du. Krisia ez baita berez zerbait negatiboa, aldaketarako aukera baizik. Krisiak ahalbidera dezakeen askatasunak baditu bere ardurak ordea. {{esaera2|Antzinako mundutik zalantza gabe hainbat gauza bizirik dago gure baitan, mundu modernotik mila gauza heredatu dugu; baina gu ez gara mundu horietako ez bat ez bestekoak, eta geure mundu bat ez daukagu. Gu puskailetakoak gara. Modernitatea bera guk mila fragmentotan apurtuta jarauntsi dugu. Mundu ikuskera global bezala ez digu balio. Horregatik da larria gure problema (nahiz eta ez izan larriki sentitua).<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 293. or.</ref>}} Azken finean, Joxe Azurmendiren pentsamendua joan-etorriko pentsamendua da: aurreko mundu hertsitik aldendu eta ,hori apurtu ondoren, bueltan etorriko dena. Atzean utzitako loturak berriro ekarri gabe mundu puskatu hori nola berregin hausnartzeak osatu du bere pentsamendua. Mundu hori berea eta bere herriarena izan da, bere esperientziatik pentsatua. {{esaera2|Geure esperientzia daukagu, geure agiantzak eta porrotak, gure historiatxoa. Gure zeregina geure esperientziaren eta historiatxoaren gogoeta jorratzen joatea da. Geure mundutxoa egin, geuretzat.<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 270. or.</ref>}} Azurmendik berregite prozesu hori kulturaren susperralditik ikusten du. ''Espiritua''<ref>''Espiritua'' kontzeptuak kultura esan nahi du. Kontzeptu hori sarri erabili izan da euskal abertzaletasuna maiseatzeko, esentzialismoa eta abarrekin lotuz. Azurmendik kritika horiek baliogabetu egin ditu kontzeptua sakon ikertuz. Bere ondorio nagusia da ''espiritu''-ak ez duela zerikusirik ''arima'' esentzialistarekin. Ikerketa hori , batez ere, ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', ''Volksgeist. Herri gogoa'' eta ''Espainiaren arimaz'' trilogian jasoa dago.</ref> berreskuratu nahi du, adiera alemanean, hau da, kulturaren adierarik zabalenean<ref>Agirre, L. : [http://www.jakin.eus/memoria/solasaldiak/joxe-azurmendi/8 ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'', Jakingunea webgunean].</ref>. Ildo horretan Alemaniako kulturak XVIII. mendean izandako susperraldia aztertu du. Sasoi hartan, alemaniarrek frantsesa utzi eta alemana kultur hizkuntza bihurtu zuten.<ref>Iturriotz, A. 2010: Azurmendi edo konkretutasuna, ''Hegats'', 45: 85-162.</ref><ref>Ikus halaber, filosofiaren alorraren baitan Azurmendi, J. 2007: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', 173. or. "Kant ostean, filosofia alemana indarrean hasi denean, Fichte eta Hegel-engandik Heidegger-ganaino, ez eskolatik, baizik eta hizkuntzatik egin gura da filosofia, filosofiaren garapena berdenboran hizkuntzaren garapena dela -grekoek ere euren hizkuntzarekin egin duten bezalaxe". Edo kulturaren alor orokorrean: "Humboldt-i hizkuntzaren kontzeptua autokreatibitate gisa inspiratzeko, grekoari zion miresmen itsua aipatzen da beti, baina eraginik izan du, berak bere egunetan alemanarekin ikusi duen mirari gisakoa, via nola ordura arte klase gorek erdeinatua izandako hizkuntza ezdeusa, ez literatura, ez teatro, ez zientziarik zuena gizarte dotorean dastagarririk, zarpaila, gaizki landua, gabea Gortean solasteko edo zientzian baliatzeko adinarik, rustikoa, frantsesari behar izaten baitzion lekua utzi biziera sozial elegante samarreko edozertsutan, ordea bat-batean piztu eta eztanda harrigarrizko baten fruituak alor guztietan eman ahal baititu mila ustegabeko eta uste-ezindako moduetan, zer ere egiten ari direnak bere hurbil-hurbilekoak direlarik, lagunak (Goethe, Schiller), bere anaia, bera, baina baita ere Alemania osoa Baltikotik Suitzako hiri alemanetaraino, hizkuntza bera izango balitz bezala itzartu eta bere-bere baitatik udaberririk oparoena sortzen hasia dena geografia guztian. Humboldt-en belaunaldiarentzat hizkuntzaren autokreatibitatea (dagoenean dago hori, beti ez dauka zergatik nabarmena izan) esperientzia bat da". (Ib., 202. or.)</ref>Hainbaten ustez Azurmendiren pentsamendua XX. eta XXI. mendeetako kulturaren, hizkuntzaren eta politikaren erreferentzietan mugitzen da: nazioaren dinamismoa eta kulturaren irekitasunetik abiatzen da eta esentzialismoa berariaz arbuiatzen du. Horrek guztiak, Azurmendiren planteamendua gaur egungo eztabaida berrienetan kokatzen du<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 273.or.</ref>. === Germaniar eta euskal filosofiaren eragina haren pentsamenduan === Joxe Azurmendiren pentsamenduan filosofia germaniarrak eragin handia duela baiezta daiteke. Hizkuntzaren alorrean, nabaria da [[Martin Heidegger|Heideggerren]], [[Ludwig Wittgenstein|Wittgensteinen]], G. Steinerren eta [[Wilhelm von Humboldt|Humboldten]] eragina. Hizkuntzaren ugaritasunaren eta batasunaren problema pentsatzea filosofiari planteatzen zaion arazo bat da. Horrek bete betean Humboldt harrapatuko du. Eta Azurmendik, Humboldten pentsamenduak alor honetan gaurko [[hizkuntzalaritza|linguistikaren]] eta biogenetikaren ekarpenekin uztartzen saiatuko da. Disziplinartekotasunaren ideia azpimarratuz beti. Moderniako [[metafisika]]ren kontrako borrokan, nabaria izan da ere [[Friedrich Nietzsche|Nietzschek]] harengan izan duen eragina. Dena den, bere pentsamendua ez da inolaz Nietzscheren kritikan geratu, haratago joan nahi izan du. Bere pentsamenduan eragin zuzena izan duen beste autore bat, beti ere dogmatismoaren kontrako pentsamenduaren ildoan, Leszek Kolakowski pentsalari poloniarra izan da. Bere obra [[Euskal Herria|Euskal Herrira]] ekartzen ahaleginduko da [[197]]2an idatziko duen ''[[Kolakowski]]'' liburuan. Nabarmentzekoa da, halaber, Hans Albert pentsalari alemaniarrak bere pentsamenduan duen eragina. [[Georg Simmel|Simmel]] eta [[Immanuel Kant|Kanten]] arrastoa ere topatzen ahal dugu askotan bere idatzietan. Era berean aipatzekoa da [[Frankfurteko Eskola]]ren eragina<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-1"/>. Batez ere eskolako lehen belaunaldiko kide diren [[Max Horkheimer|Horkheimer]] edo [[Theodor W. Adorno|Adorno]] eta beren ''Ilustrazioaren dialektika'' (1947), baita [[Herbert Marcuse]] ere. Aurrekoen inguruan ibili zen [[Walter Benjamin]] ere sarri aipatu izan du Azurmendik bere lanetan<ref>Benjaminen pentsamendua batez ere marxismoarekiko erlazioan aztertu izan du Azurmendik. Marxismoaren edo, oro har, XIX. mendean nagusitu zen progresoaren ideiaren kritika gisa interesatzen zaio Benjamin eta honen historiaren filosofia. "Historiaren aingerua" ezagunaren azalpen baterako ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi", in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin</ref>. Ez da ahaztu behar, Azurmendi, gaizki interpretatua izango den erromantiko alemaniarraren pentsamenduaren berreskurapenean ahaleginduko dela bere bizitza guztian zehar. Intelektual espainol eta frantsesen kontra egingo du, haiek alemaniar [[erromantizismo]]a ezer gutxi ulertu dutela salatuz. [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], [[Friedrich Schiller|Schiller]], [[Johann Gottfried Herder|Herder]] eta [[Wilhelm von Humboldt|Humboldt]] (besteak beste), faltsuki salatzen zaien [[nazionalismo]] metafisiko horretatik askatzen ahaleginduko da. Horren adibide dugu ''[[Euskal Herria krisian]]''eko hirugarren atalean [[Alain Finkielkraut]] pentsalari frantsesari egiten dion kritika gogorra, bere liburu ''La défaite de la pensée''ren harira etorriko dena. Hala nola, ''[[Jakin]]'' aldizkariko ehunka artikulu, beti ere gogoratzen, nazionalismoa [[Frantzia]]n sortu den “ideologia” dela. Hortxe dugu, hain zuzen, bere tesi nagusietako bat: [[nazio]]a eta nazionalismoaren ideia Frantzian ([[Montesquieu]], [[Voltaire]], [[Jean-Jacques Rousseau|Rousseau]], [[Ernest Renan]] eta abar) sortu dela, gero erromantiko eta ilustratu alemanek beste era batera interpretatuko dutena.<ref>Nazioa/Estatua gaia ardatz hartuta, tradizo frantsesaren zein germaniarraren eta autore ezberdinen aurkezpen baterako ikus "Ohartxo bat tradizio aleman eta frantsesaren arteko desberdingoaz" kapitulua in Joxe Azurmendi: ''Historia, arraza, nazioa''</ref> Horren adibide dugu ''Volksgeist'' liburu erraldoia, bere trilogiaren bigarrena. Tradizio frantziarra eta alemaniarra elkarren aurkakotzat hartzeko joera desmuntatzen saiatuko da beraz. Ikuspegi orokorrago batetik honela birformulatu liteke tesia: ilustrazio frantsesari ez dio erromantizismoarekin identifikatu ohi duten anti-ilustrazio alemanak jarraitu; hau da, ondorengo pentsamendu alemana, ilustrazioari kritika eginez bada ere, ilustrazioaren jarraipena izan da eta ez bere ukoa<ref>Azurmendi, J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar. 129-137 or. Modernitatearen eskema hobeto ulertzeko ik. Azurmendi, J. 2004: "Filosofia modernoa", in Joxe Azurmendi (arg.), ''Filosofiako gida'', Bilbo, UEU. 73-88. Azurmendiren ikasleak izandakoek ere eskema horri heldu diote, ik. Jimenez, J. eta Olariaga, A. 2009: ''Modernitatearen auziaz'', Donostia, Jakin.</ref>. Beste modu batera esanda: erromantizismoa, ekintzak materialki huts egin duenean Iraultzaren proiektua (ilustrazioa) pentsamenduan eta espirituan salbatzeko ahalegina izan da<ref>Azurmendi, J.: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi", in Joxe Azurmendi (arg.), ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin. 153 or. Ideia hori bera ''Oraingo gazte eroak'' liburuan ageri zen jada (61 or., 45. oin-oharra): "Askatasunaren borroka, Ilustratuena XVIII.mendean, XIX.ean ''erromantikoek'' jarraitu dutela, ez burgesia zentzudun eta guztiz ilustratu ''antirromantikoak''".</ref>. Bestalde, euskal pentsamendutik izan duen eragin nabarmenena, batez ere, [[Txillardegi]]rena izan dela esan daiteke. Guztiz aipatzekoa da halaber Mirandek haren pentsamenduan izan duen eragina, baita, besteak beste, [[Orixe]], [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrieta]], [[Nemesio Etxaniz]], [[Etienne Salaberri|Salaberry]], [[Karlos Santamaria]] eta beste zenbait idazle ere<ref>Azurmendiren pentsamenduan eragina izan zuten euskal autoreen testuinguru intelektualari buruz ikus Azurmendi, J.: ''Oraingo gazte eroak'', (1998, Luma).</ref>. {{esaera2|Txillardegik inkarnatzen du ongien Euskal Herri berria, gerra ondokoa esan ohi den aroa. Haren lagunak, edo ikasleak eta jarraitzaileak izan gara besteok -agian zerbait heterodoxoak batzuetan, epelagoak askotan. Mugarri handia, izan, gerra izan da. Baina harrigarria da nola gero, nazio arazoa, sozialismoa, norbanakoaren patua, erlijioaren eztabaida, katolizismo ofizialarena bezala mendebaleko "progresismoaren" kritika, euskara modernizatu beharra, euskara batua, etb., euskalgintzan, literaturan, gure borroka ideologiko edo mundu ikuskeran, politikan, berrogeita hamar urte luze mila gatazka ilunetan okupatuko gaituzten motiboak, denak batera kolpe batetik eta garbi, koherentzia osoarekin ageri dira harengan, etorkizunaren intuizio berri jenial batean bezala. Hastapen horretan Txillardegi ez da ibili bakarrik: Etxaide, Krutwig, Xarriton, San Martin, Aresti...<ref>Azurmendi, J. 1999: Txillardegiren saioa: hastapenen bila, ''Jakin'', 114: 17-45.</ref>}} === Hizkuntza: askatasunaren espazio bizia === [[Hizkuntza]] eta pentsamenduaren arteko harremana sakon aztertu du Joxe Azurmendik, batez ere ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' liburuan. Gai horren inguruan filosofia klasikoa eta zientzia berrien ekarpenak uztartu nahi izan ditu, beti ere, [[dogmatismo]]ari ihes egin nahirik eta hizkuntzen aniztasuna gogoan edukiz. Azurmendirentzat hizkuntza askatasunaren espazioa da, eta bizirik dago. Ikuspegi hori duela, hizkuntza lotzeko edo xerkatzeko moduak irudituko zaizkio filosofia batzuen, hizkuntzalaritzaren edo hainbat zientzien esanak: hizkuntza [[gramatika]] da, komunikatzeko tresna soila, hizkuntza konkretuek hizkuntza unibertsalean dute jatorria etab. Diziplina arteko lana baino erredukzionismoa ematen da horietan eta, ondorioz, dogmatismoa eta esentzialismoa. Baina hizkuntza ez da gramatika bat bakarrik: unibertso oso bat da bere baitan eta bere historia du, literatura, kantak, eskolak... Hizkuntza bizirik dago eta kreatiboa da, historian garatzen da, gizarte bizitzan, kulturgintzan indartzen eta ahultzen da. Beste modu batean esanda: herria hizkuntza da, edota, esentzialismoak baztertuz, herriaren espresioak hizkuntzan ematen dira. Berea hizkuntzen aberastasuna bermatzeko aldarria da, horrela mundua bera ere aberatsagoa izango delakoan. Horren aurrean, Azurmendiren ustez, goian aipatutako ikuspegi erredukzionistek arazo bat dakarte oinarrian: "Askatasuna versus ordena, berriz ere?"<ref>Azurmendi, J.: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU, 2007. 404. or.</ref> Hizkuntza, pentsamendua, mundu-ikuskera, herria edo nazioa gisako kontzeptuak darabilzkigunean, horiek pentsatzeko modua erakusten du Azurmendik: {{esaera2|Ezaguna da, orobat, kontzeptuak [[metafora]]tik ernetzen direla, esan zuela jada [[Johann Gottfried Herder|Herder]]-ek (eta geroago [[Friedrich Nietzsche|Nietzschek]], eta lehenago [[Voltaire]]k...). Gerta liteke, beraz, zientzian kontzeptua jada desbaliatua egonik ere, metaforak baliagarri eta eder izaten jarraitzea, zientziak erreminta bezala beretzat hartu izan baino lehenago bezalaxe, gero ere. Esaterako, herriaren izpiritua hizkuntza dela; euskara dela Euskal Herriaren arima, euskal herri gogoa. Zergatik ez? Metafora bikaina da. Kontua da, hori esaten dugunean, zer esaten dugun jakitea -[[metafisika]]rik gabe: <metá phorá> ("phérein") ez da <metá physiká>.<ref>Azurmendi, J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar, 2007. 9. or.</ref><ref>''Euskal Herriaren arima euskara da'' esapidea, edo antzekoak, metafora gisa pentsatuak izan direnean ere metafisikotzat salatuak izan dira sarri. Salaketa horrek funtsik ez duela argituko du Azurmendik, oinarrian ezkutatzen duen ikuspegi metafisikoa agertarazteaz batera: "Kritikari horiek ezin ikusi izan bide dute, hizkuntza herri baten arima izateari, inork ez diola zentzu metafisikorik ematen, beraiek ezik [...] Hizkuntza herriaren arima delakoaren kritikari zorrotzon -horietako asko txit <<materialistak>> baitira- argudiabide logikoa da: aurrena arima indibidual/substantzial erreal bat suposatzen dute (isilpean) -txit cartesiar katolikoa-, eta gero ukatu egiten diote hori kolektibitateari." Ik. Azurmendi, J. 1999: Txillardegiren saioa: hastapenen bila, ''Jakin'', 114: 17-45, 7. oharra</ref>}} === Marxismo ortodoxoari kritika eta zientzia berrien ekarpenak === [[Euskal Herria]]n [[marxismo]]a pentsamendu nagusi zenean ([[60ko hamarkada|60ko]] eta [[70eko hamarkada|70eko hamarkadetan]]), Joxe Azurmendik haren ortodoxiaren kontra egin zuen. Pentsamendu totalitario, dogmatiko eta hertsien kontra, hauek ezkerrekoak zein eskuinekoak izan, idatziko ditu bere lehenengo obra guztiak. ''[[Kolakowski]]'' ([[1972]]) liburuan, salatu zuen marxismoa zientzia baino fede bihurtua dagoela, denaren esplikazio bakartzat hartua izan baita. [[Zientzia]]ren ekarpenak ere itsuki hartzera baino, kontuan hartzera dei egiten du, baina bere ekarpenek ez zuten oihartzun handirik izan, eta gogor kritikatu zuten. Batzuen iritziz, gaizki ulertua edo ez irakurria izan zelako gertatu zen hori. ''[[Gizona Abere hutsa da|Gizona abere hutsa da]]'' ([[1975]]) liburuan, honelaxe dio: {{esaera2|Gizona abere bat da... baina ez du hori aitortu nahi.[...] Mitoak beti besterik sines arazi nahi izan dio gizonari. Besteak beste, iraultzaren mitoak ere bai. Eta erlijioak, filosofiak eta ideologiak eta, sarri, zientziak ere, gizonak bere buruari besterik frogatzeko ahaleginak ziren. Berez, gizona, abererik ez dela sinetsi nahi lukeen abere bat da.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 13-14. or.</ref>}} {{esaera2|Onar dezagun gizona abere bat dela, abere hutsa. Historia guztia abere honen historia dela, bestelako promesarik gabe. Jakina: lehen arrazoimenaren, edo eta, historiaren helburu absoluturen baten esklabu bazen, ez dezagun gizona orain, natura absolutuaren esklabua bihur. Gizonaren naturak konstituzio irekia du.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 143. or.</ref>}} Hemen ere antzeman dezakegu [[askatasun]]ari ematen dion garrantzia, [[natura]]n bertan askatasuna txertatuz. Ikuspegi zientifiko batetik lotura suposatuko lukeela eman badezake, bere tesiak kontrakoa adierazten du. Gizakiak, natura baino, naturak dauzkala, hau da, konstituzio irekia, azpimarratuko digu. Honek, moderniatik heldu zaigun natura/kultura eskema dualistarekin -natura bakarra eta kultura anitzak- apurtu nahi du. Dualismo hori [[Argien Garaia|Ilustrazio]]ko metafisikaren arrastoa da, [[gizartea]] naturaren superazio bezala irudikatzen duena, [[Thomas Hobbes|Hobbes]], [[Locke]] edo [[Rousseau]]ren ikuspegiak ontzat emanez<ref>Olariaga, A. 2019: ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. 173. or.</ref>. Ideia horrek metafisika batera garamatza, eta horrekin apurtu nahi du Azurmendik. {{esaera2|Natura eta kultura, natura eta historia, materia eta izpiritua, sintesi batean lotzeko premia nabarmena da gure egunotan ere. Lehenagoko sintesiek ez dute balio; eta harekin segitzeak ere ez du balio. Zientzien gaurko mailari dagokion sintesi bat behar dugu. Nolako sintesia lortuko den, geroak esango du. Nolanahi ere, azterketa interdiziplinarioz bilatu beharko da soluzioa. Lehenengo, ordea, problema bat badagoela jakin behar da.<ref>Azurmendi, J.: ''Gizona abere hutsa da'', Oñati, EFA, 1975. 163. or.</ref> }} Askoren aburuz gaur gaurkoa da oraindik kritika hau baina, gurean, Azurmendik jada [[70eko hamarkada]]n egin zuen. Azurmendik ez du aldebakarreko [[biologia]]ren gailentasun edo biologismorik ametitzen, ezta [[soziologia]]ren gailentasun edo soziologismorik ere, bien arteko ataka horretatik ihes egin nahi du. Biologizisten aurrean naturaren ulerkera irekia garatzen du eta, soziologisten kontra, gizakia bernaturalizatzeko deia egiten du. Garaiko testuingurua, batez ere, soziologista zenez bereziki tematu izan da teoria sozialetan naturaren azterketa txertatzeko beharra azpimarratzen<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 435-439 or.</ref>. Disziplinartekotasunaren ideian sakonduz, zientzia guztiak bata bestea ukatuz baino, horietako bakoitzean ematen diren ekarpen guztiak aintzat hartu eta uztartu behar direla esango du. Hain zuzen, hori izango da bere garaiko marxismo ortodoxoari egingo dion kritika. [[Psikoanalisi]]ari, [[soziologia]]ri, [[etnologia]]ri, eta abarri kritika berdina egingo die. Dogmatismoari aurre egiteko modu gisa Azurmendik testuinguru historikoa kontuan hartu ohi du. [[Karl Marx|Marxi]] dagokionez onartuko du bere berritasuna itzela izan dela ordurarteko materialista frantsesak, ekonomista ingelesak edo [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] aurrekariak gogoratzen baditugu. Aldi berean, ordea, XIX. mendean bertan baina Marx ondoren etorriko diren [[Charles Darwin|Darwin]], antropologia, soziologia etab. ez ahaztea eskatuko du jakite multzoa izugarri handitu eta, batez ere, ikuspegia egokitzeko eta mentalitatea aldarazteko ahalmena ematen dutelako<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 41. or.</ref>. Era berean, ortodoxiaren aurka berriz ere, [[Marxismo]]a tentuz aztertuko du eta, adibidez, teoriaren baitako ikuspegi ekonomikoaz zera dio: {{esaera2|Marxismoa mugimenduaren (bilakaeraren) filosofia da; marxismoa ez da izatearen filosofia bat [...] Egiterik ez dagoena da, hortaz, printzipioz guztiz legitimoa eta, praktikan ere, hainbat eta hainbat eremutan balio biziki naro eta zabalekoa dena ikuspuntu gisa (<<azken instantzia>> material edo ekonomikoaren hautu metodikoa), tesi metafisiko (antzu) bat bihurtu [...] <<Azken instantzia>> modu absolutu <<teologiko>> honetan ulertzen denean -interpretazio batzuetan noizpait egin izan den legez-, dialektika desagertu egiten da pentsamendu honetatik eta marxismoaren zentzua guztiz dogmatizatzen da. Hain zuzen, Marxek askatu egin nahi zuen pentsamendua, berriro lotzen da horrela.<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 35-36. or.</ref> }} Euskal Herriari begira [[Nazio-estatu]] edo nazio-arazoari dagokionez ere, Azurmendik, marxismo ortodoxoa kritikatuko du arazo ez guztiz berdinei soluzio berdinak eman nahi izateagatik. Bere esanetan kontuan hartu behar baita garaiko Alemania estatu txiki askok osatzen zutela, denak hizkuntza, kultura, tradizio historiko berekoak eta Marxek bizi izan zuen nazio-arazoa propio [[burgesia]]rena soilik izan zela: askatasun berrien aitortza publikoa ([[Konstituzio]] liberalak) eta [[Merkatu (ekonomia)|merkatuaren]] batasuna<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 16-18. or.</ref>: {{esaera2|Marxek bere kondizio sozialengatik (eta pertsonalengatik ere agian) nazio-arazoari ez diola behar besteko jaramonik egin, egia da apika. Berak bere "deskubrimendu" handiaren borroka egin du. Egiterik ez dagoena da, guk, beste batek bere esperientziatik meditatu duena, geure esperientzia meditatu gabe, kopiatu eta dogmatizatzea. Geure esperientzia meditatzea geuri dagokigu: beste guztiek laguntza eman diezagukete gehienez ere.<ref>Azurmendi, J.: "K. Marxen eboluzioa ''Manifestu''-ra arte" hitzaurrea in Karl Marx eta Friedrich Engels, ''Alderdi Komunistaren Manifestua'', Donostia, Jakin, 1998. 2. oin-oharra 45. or.</ref>}} === Historiaren filosofia === [[Historia]]ren balioa ukatu gabe historiara egin diren hainbat hurbilketekin kritiko ageri zaigu Azurmendi. Askatasuna mugatzen duelakoan historiaren ikuspegi ideala ezbaian ipini du, ikuspegi horrek aurresuposatu behar duen metafisika agerian utziz. [[Marxismo]] ortodoxoa, [[kristautasun]]a, [[liberalismo]]a, [[Argien Garaia|Ilustrazioa]]... historiaren ideia berean funtsatu dira: hoberanzko aurrerapena eta iragan loriatsu bat, paradisu bat iraganean eta etorkizunean, gizarte perfektu bat azken finean. Historiaren ikuspegi horrek askatasunaren aurkako zama suposatzen dio gizakiari, ''historiaren jainko bat''. {{esaera2|Historialari garaikide enpiriazaleak besterik uste badute ere, apenas dago ikerlandarik metafisikaren interferentzia gehiagorekin historiaren baino. Mugatzeak -ikerketa gertakari jakin batera mugatzen denean- mugaz gaindikora igortzen gaitu: gertakari ikertua ez da osotasun handiago baten zati bat baino (eta isilpean historia unibertsal bat suposatuz mintzo gara horretaz); agenteak ez, gizadiaren zati bat baino (eta horietaz antropologia bat suposatuz bakarrik mintzo ahal gara).<ref>Azurmendi,J.: ''Volksgeist. Herri gogoa'', Donostia, Elkar, 2007. 143. or.</ref> }} Modu horretan historiara jo ohi da etorkizuneko proiektuak justifikatzera. Historiak "Egia" ezkutatuko balu bezala, eta bertan arakatuz gero, etorkizunak oinarri sendo bat izango balu bezala. Azurmendiren aldarria da iraganari baino etorkizunari begiratzea. {{esaera2|Historia kaos ilun bat da. Jendeak argumentu zaku bihurtu nahi izaten dizu, baina handik berdin ikasten da bata eta bere kontrarioa [...] Edo hobe, bakoitzak nahi duena ikasten dizu handik [...] Non eta nola pizten da historia? [[Amaiurko gaztelua|Amaiur]] [[Lauaxeta]]ren poesian dago bizirik liburu guztiz zientifikoren bateko orrietan baino gehiago; Ingalaterrako historia Shakespeareren drametan bizi da, Ingalaterrako erakundeetan, festa nazionaletan, hots, memoria bizian [...] Errigoroski historiaren filosofiarik ez da posible. Are gutxiago zientziarik. Gehienez ere poesia, aparatu zientifiko gehiago edo gutxiagorekin. Historiak, erreala izateko, edo erakundea (Estatua, esaterako) edo mitoa behar du, eta jeneralean biak.<ref>Joxe Azurmendi (arg.): ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin, 2011. 167-68. or.</ref> }} Historiaren interpretazio absolutuak baztertu nahi ditu, bilakaera lineal monista eta beharrezkotasun historikoa. Horrela, historiaren ulerkera objetibista horrek dakarren emaitza zabaldu bat ekidin nahi du: azalpen historiko batetik lege eta ondorio politiko-moralak eratortzea<ref>Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 193, 201.or.</ref>. Historiari dagokion balioa aitortzeko razionalitate ezberdinak, izan zientzia edo izan mitoa, eta beren arteko erlazioak kontuan hartu behar direla iradokitzen du Azurmendik.<ref>Euskal Herrian, azken hamarkadetan, Nafarroaren historiari buruz berpiztu den interesaren inguruan honela mintzo da: "Azkenaldian gure jende asko ari da begiak Nafarroa zaharrerantz itzultzen. Iraganari begira etorkizuna ikusi nahiz. Izan ahal zen eta izan ez zen euskal historia birreskuratu guran, esango liguke W. Benjaminek. Belaunaldi berrien buru eta bihotzetan, egin ez genuen eta egin beharra daukagun Ernazimentu, ez erromatarra hain zuzen ere, ezpada geure-geurearen gogoa nabaritzen da. Nafarroa hura mito bat da, esango dizute. Eta? Utopia da, erantzungo diegu. Mitoak ez dira beti txarrak. Izarrak dira gau ilunean. Eta utopiaren eta maite dugun mitoaren balio positiboaz eta bien arteko zerikusiaz gogoetatzea eta gure nabigazioko iparrorratza izateko biak doitzen asmatzea izango dugu egitekoa. Hori da historia, eta historiaren balioa" ik. Azurmendi, J.: "Nafarroatik Nafarroara. Epilogo gisa" in Pruden Gartzia, ''Nafarroako auziaz'', Donostia, Elkar, 2015. 125. Or.</ref> {{esaera2|Ez da antirrazionala, ez irrazionala, historia nobelatzea, mitifikatzea. Unibertsoa nola beztitzen dugun, hala janzten gaitu berak; mundua eginez egiten dugu geure burua.<ref>Azurmendi, J. 2015: "Sarrionandia: nazioaren kontzeptua behelaino artean", ''Jakin'', 207: 49. or.</ref>}} === Estatu modernoa, dogmatismoa eta metafisika === Aitzinean esan denez, dogmatismoaren kontrako borrokak markatzen du Azurmendiren pentsamendu guztia. Hainbaten ustez, [[Euskal Herria]] zapaltzen zuen/duen [[Espainia]]ko eta [[Frantzia]]ko kultura dogmatiko–kristau absolutuaren kontrako borroka izan da Azurmendirena, bai pertsonalki eta bai herri mailan. Horren adierazle dira hainbat eta hainbat liburu, hala nola: ''[[Euskal Herria krisian]]'', ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'', ''[[Demokratak eta biolentoak]]'', ''[[Oraingo gazte eroak]]'', ''[[Espainiaren arimaz]]'', ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'', ''[[Historia, arraza, nazioa]]'' edota ''[[Europa bezain zaharra]]''. Denek kritikako puntu batean elkar egiten dute: Espainiar zein frantziar kultura [[metafisika|metafisikoa]] da, kristau–dogmatikoa bere oinarrian.<ref>Estatuek, laikoak izanagatik, jatorri eliztarra (Jainko bat/Errege bat/Lege bat/Hizkuntza bat) dutela defendatuko du Azurmendik. Ikusi, adibidez, "Batasunaren kontzeptu mito-patologiko bat" kapitulua ''Espainolak eta euskaldunak'' liburuan (121-142 or.). Ideia bera laburrago ''Oraingo gazte eroak'' liburuan (63. or.): "Kultura erromatarrean eta kristaukumean Autoritatea beti Jainkoak ezarria da, erregimen laiko jainkogabeenetan ere. Mesprezatzen dugun Sabinen Lagi Zarrean bezalaxe Iraultzak jaso zuen Errepublika laikoan eta frankismoak erditu zuen Demokrazia tolerantean. Boterea sakratua da. Harrizko bere tenplo santuak eta urtean zehar bere liturgia solemneak dauzka." ''Europa bezain zaharra'' liburuan ikerketa-ildo hori ohikoa duen Modernitatetik harago Erdi Aro eta Pizkunderaino eramango du.</ref> Kultura horrekin eraiki diren [[Estatu-nazio]]ek Elizaren tankera hartu dutela esango du Azurmendik.<ref>"Liberalen inbentua da Estatu-Nazioaren kontzeptua. Paradoxalki liberal ilustratuok, buru ez oso filosofikoak eta ikasle kaskarrak Rousseau-renak, Antzinako Erregimeneko gorputz politikoa erregearen buruan bakarrik uztarturikoa birpentsatzean, eredutzat Gorputz Mistiko eliztarra hartu dute, Estatu-Nazioa Eliza Nazional bat bihurraraziz". Azurmendi, Joxe (2006): ''Espainiaren arimaz'', Donostia, Elkar. 9.or</ref><ref>"Ea zer den hiri nahiz herrixka guztiak oratoria eta kapera laiko nazionalez betetzea, eta historia guztia zentzu nazionalki debotoan irakastea, eta politika nazionalaren egiteko nagusitzat hartzea mito nazionalen gurtza eskolan, arkitektura urbanoan eta bizitza publikoan edonon, eta ikustea jaiegun eta sinbolo nazional kolektiboen ospaketa zeremoniatsuak identitate nazionalaren agerpen eta sustapen gisa". Azurmendi, Joxe (2014): ''Historia, arraza, nazioa'', Donostia, Elkar. 479. or.</ref> Horren adibide, maiz aipatu izan duen gaitzespen moral–politikoa da: «Euren buruan Estatuaren kontzientzia salbatzea dute, arazo kulturala da. Gaitzespen morala eskatzen dute, eragin politikoa duena. Beraz, bi maila nahasten ditugu, Estatua, kontzientzia...» <ref>Azurmendiren hitzaldiari buruz [https://web.archive.org/web/20131101163439/http://paperekoa.berria.info/plaza/2009-11-18/038/007/estatua_eliza_ustela.htm kronika], ''Berria'', 2009ko azaroaren 18a</ref>. Hau da, [[estatu]]a kontzientziaren esparrura sartu da. [[Karl Marx|Marxek]] bere garaian kritikatu duen Estatu totalitario dogmatiko hori gure artean berriz dela salatzera dator Azurmendi. {{esaera2|Bitartean Estatua zer ari den bihurtzen, zertarako errepikatu kontu zaharra. Garai bateko analisi kritiko mingotsak ( [[Herbert Marcuse|Marcuse]]: "One-Dimensional Man" ), utopia negatibo beltzak ( [[Aldous Huxley|Huxley]], [[George Orwell|Orwell]] ), garrasi protestak ( [[1968ko maiatza|"68ko maiatza"]] ), ahazturik, ia gizarte zibilaren erresistentzia zipitzik ere gabe, goxo-goxo, gure buruon gainean amarauna ehuntzen ari da boterea bake-bakean horizonte guztietaraino. Alkobetako kuttundegietaraino.<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donsotia, Elkar, 1997. 101. or.</ref>}} {{esaera2|Ez dut biolentzia kondenatu egiten. Hautu ez biolentoa da neurea, halere, berdin zait zergatik, eta biolentziarik ez dut praktikatzen. Zein Estatuk eta San Pedrok exijitu behar dit, eta demokrata baldin bada are gutxiago, neure hautu hori beste guztientzat ere zilegizko bakarra kontsideratzea? (...) Estatuek eta politikoek ez daukate zergatik ezer gehiago eskatu, eta gutxien-gutxiena daukate zergatik nire kontzientziaren barruan ezertarako sartu.<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria Krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 101. or.</ref>}} {{esaera2|Estatuak hiritarraren ibilera publikoa arautzea eta kontrolatzea berezkoa du. Baina, azken finean, Estatuak ez ditu hiritarrak nahi, mendekoak baizik. Eta hiritarrak mendeko soil bihurtzen ahalegintzen da. Mendekoa osoki mendean, haren kontzientzia mendean edukiz edukitzen da, hots, Estatua bera hiritarren kontzientzia bilakaraziz [...] Badago bortxakeria bat kontzientziak txikitzea beste helbururik ez duena, berea baino bestelakorik ezin baitu ametitu: menderatu ezin duen kontzientzia zehatu egiten du. Enekin batera ulu egiten ez baduzu, ene etsaia zara, zu gizartetik ezabatu beharra dago. Bortxakeria hori lehenago Elizarena izan ohi zen, orain Estatuarena eta heran lagunena izaten da.<ref>Azurmendi, J.: ''Barkamena, kondena, tortura'', Donostia, Elkar, 2012. 100 eta 105 or.</ref>}} Hortxe ere askatasunaren aldarria burutzen du filosofoak, kontzientziaraino sartzen den Estatu bat behin eta berriz salatuz. Estatu modernoa edo [[Estatu-nazio]]aren lejitimazioaren inguruan Espainiak historiatik kanpo dagoen espainiar identitate bat inposatu izana egozten dio kultura espainolari. Identitatea historiaz kanpoko metafisika batean fundamentatu izana, hain zuzen. Horixe, ''[[Espainolak eta euskaldunak]]'' liburuan salatuko du argien. Hala nola, ''[[Espainiaren arimaz]]'' trilogiako hirugarren liburuan. Hor salatzen duen eredu metafisiko edo esentzialista hori Espainiak Frantziari kopiatu diola azpimarratuko du Azurmendik eta [[Ernest Renan|Renanek]] abiatu zuen nazionalismoaren eredu ustez zibikoa kritikatuko du.<ref>Frantziar nazionalismoaren kritika sakona ''Historia, arraza, nazioa'' liburuan bildu du Azurmendik, testuinguru historiko ezberdinak aztertuz eta Renanen irakurketa sistematikoa eginez.</ref> Aldi berean, nazionalismo etnikoaren eta nazionalismo zibikoaren arteko ezberdinketa edota oposizioa bertan behera utzi behar dela argudiatuko du. Bere ustetan dikotomia horrek Estatu-nazio jakin batzuen izaera ezkutatzeko edo zuritzeko balio du: {{esaera2|Nazio objektiboaren [etnikoaren] esentzialismoa baino, ez da arrisku txikiagoa nazio subjektibo nahizkoaren [zibikoaren] nazionalismoa (esentzialismoa ere barnebildu ohi duena gainera). Arazoan, arriskuak inon ez dira falta.<ref>Azurmendi, Joxe: ''Historia, arraza, nazioa'', 352.or.</ref>}} Globalizazioaren garai hauetan, Estatuaren izaera zalantzan ipintzen duten teorien aurrean, Azurmendik ohartarazten du Estatua gutxitu ez baizik eta eraberritu egin dela. Euskal Herriari dagokionez, gainera, Estatua erakunde eraginkor gisa zalantzan ipintzeak Estatua lortzeko helburua baztertzeko xedea luke: {{esaera2|XIX. mendeko Estatua ere ez baita deus gutxitu; eraberritu egin da. Eta XIX. mendeko pariak XXI. mendeko pariak dira. Estatua gainditutzat emateak hemen gure artean ez du konplitzen beste xederik, hura ikusezinago eta atakaezinago bihurtzea baizik, batetik, inofentsibo aitortuz, eta, bestetik euren Estatua -burujabetza- gura luketen herrientzat helburu debekatua deklaratzea.<ref>Azurmendi, J.: "Aitzinsolasa", in Imanol Galfarsoro, ''Subordinazioaren kontra'', Iruñea, Pamiela, 2008.</ref>}} Aldi berean Azurmendik estatuaren eta gizartearen filosofia bat ere garatu du. Azurmendik estatu ahul bat defendatuko du gizarte indartsu baten baldintza gisa: Estatuak ahalik eta gutxien egin behar du, gizarteak ahalik eta gehien egin dezan lagunduz horrela.<ref>Lorea Agirreren elkarrizketa Azurmendiri, ''Hegats'', 45: 196.</ref> Marxismo dogmatikoari lotutako estatu ereduaren aurka, gure artean hobeto ulertu nahi izan ez den eredu liberala<ref>Azurmendiren proposamenak liberalismo indibidualistaren eta kolektibismo homogeneizatzailearen arteko dualismoari nola uko egin nahi dion ik. Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 228-233 or.</ref> iradokitzen du Azurmendik: {{esaera2|Eta honek balio du nire estatuaren, Euskal Herri independente baten kontzeptuarentzat ere. Sozialistek Europa guztian estatu indartsu bat nahi dute, estatuak babestu behar duelako gizartea, eta justizia zaindu eta hori guztia. Nik uste dut hori sozialismo zentro-europarraren errua dela, eta guk egin behar duguna da sozialismo eredu bat garatu, posible baldin bada behintzat, non gizartea den indartuko dena, gizarte kooperatibo bat bilatuko duena, eta ez estatu indartsu bat [...] Estatuak ahalik eta aparatu txikiena eduki behar du, eta ahalik eta laguntza handiena eman behar die gizarteak berak sortzen dituen erakundeei.<ref>''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean.</ref>}} Estatua eta gizartearen arteko harremana kulturaren ikuspegitik ere landu izan du Azurmendik bere obran zehar. Kulturaren arloan ere estatu ahul bat iradokitzen du, gizarteak berak kultura sor dezan utziz edota lagunduz. Jarrera hori testuinguru zabalagoan ulertzen da: Nazio bakarra inposatuz Estatu-Nazioak ordezkatzen duen nazionalismoaren eta kultura ezberdinak babesten dituen nazionalismoaren arteko bereizketa. Ikuspegi hori argien ''[[Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua]]'' liburuan atzematen da, baita ere ''[[Volksgeist. Herri gogoa]]'' liburuan [[Johann Gottfried Herder|Herder-en]] pentsamenduari eskainitako atalean.<ref>Heder-en inguruan eraiki diren hainbat topiko ezbaian ipintzen dira ''Volksgeist. Herri gogoa'' liburuan. Azurmendik Herder-i leporatu ohi zaion nazionalismoaren ezaugarriak argituko ditu. Zegamakoaren arabera Herder-en historiaren filosofian kultura ezberdinek garrantzi berdina dute eta ez dute zerikusirik estatu gisako erakundetze politikoarekin (83-128 or.). Aniztasunarekiko errespetu hori germaniar pentsamenduak ordezkatzen duen Modernitatearen bigarren paradigman kokatzen da, Descartesek abiarazten duen lehen paradigma gaindituz.</ref> === Gizartearen gogoeta === Berriz ere, [[gizarte]]aren eta antolamendu politikoari buruz bere obran zehar dogmatismoa akabatzen saiatuko da. Bertsio ofizialak [[Argien Garaia|Ilustrazio]] frantsesak [[sekularizazio]]a ekarri duela esan du. Azurmendik, [[Karl Marx|Marxen]] eta [[Friedrich Nietzsche|Nietzscheren]] ildotik, [[Jainko]]aren lekua orain [[Estatu]]ak hartu duela salatuko du. Berriz ere Marxek [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegeli]] kritikatu dion estatu razionala nagusitu da, eta beraz, Azurmendiren ustez, horrek krisi batean gaudela erakusten du. Antolamendu politikoa arautzeko, gehiengoaren arrazoia erabiltzen da orain dogma bezala. Horixe salatzera etorriko da, ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' liburuan batez ere. Joxe Azurmendik krisi batean gaudenaren tesia sostengatzen du. Egitura politikoen, [[etika]]ren eta gizartearen krisian gaude. Berak zera proposatzen du, krisitik ateratzea baino, irtenbidea krisian bertan bizitzen ikastea izan beharko dela. Horrelaxe dio: {{esaera2|Hona nire tesia laburki, batere originala ez dena bestalde: hezkuntzaren eginkizuna, kulturarena bezala, balio ezberdinekin bizitzeko razionalitate eredu sozial berriak garatzea izango da gaurgero: 1) balioen beren gogoeta berri bat hain zuzen, 2) gizartearen eta libertatearen gogoeta berri baten baitan ordea, 3) elkarbizitza berri bat balioen “politeismoan” bideratzeko praktikan.<ref>Azurmendi, J.: ''Demokratak eta biolentoak'', Donostia, Elkar, 1997. 23. or.</ref>}} Antolamendu politikoari dagokionean, oso kritikoa da [[demokrazia]]ren aurpegia hartu duen "[[faxismo]] espainol estali berriarekin". Testuinguru horretan intelektualak deitzen diren horien eta boterearen arteko harremanaz kezka agertu izan du, diskurtso sasi-ilustratua lagun eta itxuraz demokrazia goretsiz aurkakoa bultzatu dutelakoan. [[Platon]] eta [[Martin Heidegger|Heidegger]] gogoratzeak hausnarketarako bidea zabaltzen du: {{esaera2|Eta guri kezka gelditzen zaigu: zein zubi estrainok darama filosofoa Atenasko demokraziaren kritika guztiz arrazoizkotik errepublika ideal totalitariora, eta demokrazia modernoaren kritika guztiz arrazoizkotik nazional-sozialismora?<ref>Joxe Azurmendi (arg.): ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin, 2011. 130. or.</ref>}} Antolamendu sozial justuena pentsatzeko saiakera batzuek ([[marxismo]]a, [[liberalismo]]a...) sistema hertsietan bildu eta gizarte perfektu bat posible dela amestu dute. Azurmendik ohartaraziko die gizakia animalia dela ahaztu dutela. Horixe da Azurmendiren ideia sinple baina sakonenetariko bat. Gizakia borrokalaria da, pasioei men egiten diena, eta era berean haien kontra doana ere, hau da, bere naturaren kontra doan animalia bakarra da. Agresibitatearen problema aztertu du beraz, eta ondoren, modernitateak gizakiaz zuen irudi inozoa jaso izana kritikatuko du. Batzuentzat gizakia txarra da naturaz, besteentzat ona. Azurmendik ez du ez bata ez bestea onartuko, gizakia agresiboa da baina baita soziala ere. Gizabereak, elkarrekin bizitzeko, gizartearen nolabaiteko errepresioa beharrezkoa du eta hor bere naturaren aurka jotzen du. Hori da gizakiaren paradoxa. Estatuak, beraz, bere buruari zilegitasun osoa aitortu nahiko dio, biolentziaren monopolioa harentzako soilik gordez. Baina, Azurmendik dioenez, demokrazia ez da ezartzen goitik behera hauteskunde batzuekin eta abarrekin; baizik eta oinarrietatik, jendearen beharrak eta zirkunstantziak kontuan hartuz. Hau da, ez dira herritarrak gehiengo baten aurrean makurtu behar direnak; aitzitik, Estatua da barne hartzen dituen gizarteen, nazioen, taldeen nahira moldatu eta egokitu behar dena. Gizartearen gogoetaren baitan norbanakoaren eta komunitatearen arteko harremanaren inguruan eraiki diren diskurtsoei ere erreparatu die Azurmendik. Historian komunitateak indibiduoa makurtu izan duenez, arriskutsua deritzo horregatik, besterik gabe, komunitatearen aurkako jarrera akritikoa gailentzea ustez norbanakoaren mesedetan delakoan. {{esaera2|Politiko-ekonomikoki egia da neoliberalismo basati batera goazela uholdean. Baina ez da politika honen karakteristikoena banakoaren begirune handia: globalizazioaren diskurtsoa –biba mestizajea!– ezaxola bada komunitateez eta herri-kulturez, horiek birrinduta banakoa abarogabeago uzteko da, errazago irensteko [...] kixotismo pixka bat anakronikoa gertatzen da, beste zerbait ez esateko, gizabanakoaren defentsa komunitatearen aurkako banderatzat jaso eta egunotan inor zaldun-ibiltaritzea, Erregimen Zaharreko ilustratu galduen fantasma ausart, enteratu gabe nonbait XVIII. mendeaz gero [...] gizabanakoa babesten baino lotzenago zuten tradizio, ideia, moral, erlijio kolektiboak kritikatzen eta suntsitzen egin den historia guztiaz.<ref>Azurmendi, J. 2007: ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU. 107. or.</ref>}} Bere idatziek, nolabait, [[sozialismo]] [[humanismo|humanista]] bat iradokitzen dute<ref>Iturriotz, A. 2010: Zergatik Azurmendi?, ''Hegats'', 45: 13.or.</ref>. Bere hitzetan eragina [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrietarengandik]] eta [[sozialismo utopiko]]engandik datorkio<ref>Agirre, L.: ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean</ref>. === Etika === [[Friedrich Nietzsche|Nietzscherekin]], mendebaldeko etika dogmetatik askatu zela uste bazen ere, Azurmendi oraindik etikaren oinarrian dauden arrasto kristau–dogmatikoekin apurtzen saiatuko da. Etikari buruz, bere obra guztian zehar barreiaturik idatziko du. Gaiari buruz espresuki, [[1998]]an ematen duen hitzaldi bat da iturri bakarra. Hitzaldi hori ''[[Euskal Herria krisian]]'' liburuko lehen atalean bildua geratu zen beranduago. Balio absolutuen<ref>Balio absolutuak eta horiek nola erabili diren aspaldi abisatu zigun Azurmendik eta ez du gaurkotasunik galdu, alderantziz baizik: "Etxekoak ditugu balio absolutuen Termopiletan azkeneko heroiak mendebaldean, heroitxo ikaratuak: krisi sozial eta politikoari soluzioa moralinaz eman ahal balitzaio bezala". Azurmendi, J.: ''Teknikaren meditazioa'', Donostia, Kutxa Fundazioa, 1998. 197. or.</ref> inguruko gogoeta paradoxa batekin aurkeztuko du Azurmendik: {{esaera2|Gure tragedia da, bizi dugun kulturan, zurrutotsik ez egitea guretzat absolutua dela, eta ez hiltzea edo ez torturatzea ez dela absolutua.<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 70. or.</ref>}} Horixe dugu problema: errealitatean inon idatzi gabeko mila absoluturekin funtzionatzen dugula eta, alderantziz, teorian absolutuki printzipio-mailara altxatu diren horiek ez direla inon betetzen. Hori gutxi balitz, kontzientzia bortxatzeko eta arerio politikoa gaitzesteko moralaren edo printzipio absolutu horien erabilera maltzurra salatuko du. {{esaera2|Hori da gure miseria: politika moralera ihesi, morala politikaren morroi, zuzenbidea moralaren guardia zibil. Bakoitza autonomo eta hirurak elkarren osagarri izan behar zuketenak, bata bestearen kaltetan kakanahastuta.<ref>Elkarrizketa, ''hAUSnART'', 2 zkia.'', 170. or.</ref>}} Printzipio moral absolutuak predikatzea arazoak konpontzeko baino horiek akritikoki ezabatzeko saiakera litzateke kasurik onenean: sentimendu morala, konbentzimenduaren etika, ondorioen etika edo erabakimen demokratikoa bezalako ikuspegiek oinarrian ezkutatu ohi duten irizpide absolutuen kritika burutuko du ''[[Demokratak eta biolentoak]]'' eta ''[[Euskal Herria krisian]]'' lanetan; edo manipulazio politikorako tresna, kasurik txarrenean: erru kolektiboa bezalako asmakizunak eta horren helburua azaleratuko ditu ''[[Barkamena, kondena, tortura]]'' liburuan. Joxe Azurmendik behin eta berriro ohartaraziko du, errealitatea ukatu ordez, testuinguru historiko eta kulturala kontuan hartzeko beharraz: daukagun historia eta gizartea daukagu, ez gustatuko litzaigukeena. Egia eternalik eta moral absoluturik gabeko gizarte horretan morala, bai indibiduala zein kolektiboa, etengabeko eginkizuna da<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 281.or.</ref>. Azken hamarkadetan Euskal Herrian eman den gatazka moralean ekarpen baliotsua egin izana aitortzen diote batzuek Azurmendiri<ref>Olariaga, A. 2020: Nola pentsatu etika orain eta hemen?, ''Jakin'', 237/38: 85-96</ref>, baita ere boteretik ezarri nahi izan den markoari alternatiba eraikitzeko kategoria epistemologiko, antropologiko eta etikoak pentsatu izana<ref>Soto, I. 2020: Don't Think of 'Foro de Ermua', ''Jakin'', 237/38: 111-119. Artikulu honetan Iñaki Sotok 90ko hamarkadan EHUko Filosofia Fakultatean zegoen giroa honela azaltzen du: "Gure fakultatean, Foro de Ermuaren ernamuina loratzen hasi zen garaia zen. Balioen Filosofia Sailean etikaz eztabaidatzea garai batean Moskun teologiaz hitz egitearen pareko zen". Garai hartako testuingurua eta Filosofia Fakultatearen bilakaera hobeto ulertzeko ik. Haritz Azurmendik bere Doktorego tesian jasotako elkarrizketak in Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 55-109.or.</ref>. === Erlatibismo erlatibo bat === Joxe Azurmendik krisi etiko, sozial eta politiko sakon eta konplexuan dagoen eta handik alde eginez dogmatismora ihes egiten duen [[kultura]] honetan jarrera tinko bat hartuko du: erlatibismo erlatiboarena. Erlatibismoa, erronka filosofiko soiltzat hartzeaz haratago, bere pentsamenduaren zutabe bilakatuko du eta positiboki formulatzeko ahalegina egingo du<ref>Olariaga, A. 2019: ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. 20. or.</ref>. Hau azaldu aurretik –edo hobe, hau ulertu dezagun-, galdera garrantzitsuena hauxe da: nola egiten gaitu erlatibismo erlatiboak loturetatik (dogmatismotik) askeago? Erlatibismoa, klixetzat hartzen da egun, eta desitxuratu. Azurmendik zera gogorarazten digu: “tonto desinteresatuek eta listo interesatuek bakarrik hartzen dute[la] erlatibismo hori denak berdin balio izatea bezala. Burutsuak, zuhurtasunezko bere lanaren abiapuntu modura ulertuko dizu.”<ref>Azurmendi, J.: ''Gizaberearen bakeak eta gerrak'', Donostia, Elkar, 1991. 78 or.</ref> Hau da, “hortik hasi beharra dago, eta horretan ez dago milimetro bat amore ematerik. Balio denak erlatiboak dira, arrazoiak ere denak erlatiboak dira. Ez dago balio absoluturik. Ongi eta gaizki absoluturik.”<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 35 or.</ref> Baina kontuz, “askotan gure hizkuntzak engainatzen gaitu: erlatibotasunak ez du balio eskasa edo inportantzia gutxi esan nahi; esan nahi du, guk ezagutzen dugun oro, kondizio batzuekin eta harreman edo erlazio sistema batean ezagutzen dugula.”<ref>Azurmendi, J.: ''Euskal Herria krisian'', Donostia, Elkar, 1999. 39 or.</ref> Beraz –aitzineko galderara bueltatzeko– nola egiten gaitu erlatibismoak askeago? Edo –hobeto– zein loturetatik askatzen gaitu? Azurmendik arras argi azaltzen du, [[Grezia klasikoa|Grezian]] [[Sofistak|sofistek]] bultzatu zuten “dena iritzia da” doktrina (gogoratu [[Protagoras]]en lehen erlatibismo hura, adibidez) [[iraultza]] bat izan zela orduko boterearen kontra. Sofistek azpimarratuko dute boterearen fundamentuak erlatibizatuz, hauek ez direla eternalak eta testuinguru historiko –gizarte, kultura, denbora, espazio geografiko, klima, pertsona… konkretu– batean gauzatzen direla –eta beraz aldakorrak direla– (gogoratu, orain, [[espainiako 1978ko konstituzioa|egungo Espainiako Konstituzioko]] “la unidad indivisible”-ren eternaltasuna). Galdetu genezake, ordea: zergatik ez erabili pluralismo hitza hain satanizatua dagoen erlatibismoaren ordez? Azurmendik argi du: pluralismoaren erabilpena oraindik geratzen diren arrasto dogmatikoak ezkutatzeko tranpa besterik ez da. Horregatik, boterearen kontra –probokazio gisa ere nahi bada–, erlatibismoa oso tresna eraginkorra deritzo. Botereak bere buruari ematen dion zilegitasun ahistorikoaren kontrako tresna bakarrik ez, batez ere, edozein ideia dogmatikoren kontrako ezinbesteko txertoa dugu erlatibismoa. {{esaera2|Erlatibismoa aldarrikatzeak probokatu egiten du.(...) Neu ere ez nago erlatibismoaren apostolutzan bereziki tematua. Bakarrik, ni kultura dogmatiko batetik nator, ez daukat esan beharrik, eta beharbada zerbait alergikoa naiz musika batzuentzat. Egia eta arrazoi eta zuzentasun absolutuak orduan katolikoak ziren. Frankistak. Orain balioen oraingo galera eta miseria moralaren errudun erlatibismo posmodernoa omen dela entzun behar izaten dut. Eta diskurtsoa pixka bat demokratiko eta Ilustratu gisan jantzita bai, baina balio absolutuen nostalgia dagoela, nabaritzen da, ziurtasun absolutuena, egia ezbaigabekoena, eta kultura dogmatiko huraxe dela bere etsaitzat erlatibismoa daukana. Horregatik nik erlatibismo beti kondenatu hori espreski errebindikatu egiten dut. Erlatibismoaren absoluturik gabe.<ref>Elkarrizketa Azurmendiri: "Oso untzi hauskorreko argonautak gara euskaltzaleok", ''Hegats, 45 zkia.'', 209 or.</ref>}} Hau da, mendebaldeko krisiak fundamentu gabeko gizarte batera eraman bagaitu, eta irizpide absoluturik ez badago ongi edo gaizki zer dagoen bereizteko, edo antolamendu politiko egokiena zein den erabakitzeko, zer egin behar da? Azurmendiren erantzuna: krisian bizitzen ikasi. Nola? Printzipioz, balio eta biziera forma desberdinak aldez aurretik ukatu gabe balioen [[politeismo]]an bizitzen ikasiz. Horra, erlatibismo erlatiboak bakarrik eraman gaitzake, Azurmendiren aburuz. === Bizitzaren zentzua eta razionalitate ezberdinak === ''[[Azken egunak Gandiagarekin]]'' bere libururik pertsonalenean aztertu ditu Azurmendik bizitzaren zentzua, Jainkoa, arima edo erlijioa bezalako gaiak. Gizakia animalia<ref>''Azken egunak Gandiagarekin'' Azurmendiren obran liburu berezia izanik, gizaberearen gaiari beste ikuspegi batetik heltzen dio. Gizabere hori abere jolastia eta ameslaria ere bada eta behar materialak ez diren gurariei erantzuten dieten ipuinak eta kontakizunak sortzen ditu. Ik. Azurmendi, J. 2009: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar. 340. or. 2011ko "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" testuan ere, behar fisiologikoetatik haratago, gizaberearen alferrikako egitatei begiratzen die Azurmendik, [[Paul Valéry]]ren "Dantzaren filosofia" aitzakitzat hartuta. Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz holobi" in 'Filosofia eta poesia', Donostia, Jakin. 166. or. Kontuan hartu behar da gogoeta hauek razionalitate ezberdinen arteko (Zientzia, filosofia, poesia…) harremanen baitan ematen direla.</ref> dela ohartarazten digu berriro ere, askatasuna duen animalia. Askatasun hori dela eta, gizakia bere existentzia asmatzen igaro beharko du bizitza osoa. Izan ere, askatasun horrek esan nahi du gizakia gehiago dela ez dena (proiektua, asmoak...), dena baino: {{esaera2|Gizakia, ez denak egiten du: edo jada ez, edo oraindik ez. Orainetik eta Naturatik urratua, zauri bat da, inoiz ez da guztiz bera (bere buruaren bila beti, bere izaera bidean), urradura horren kontzientzia da, kontzientzia urratua, <<dohakabea>>, kokaera zentzubakoan (kokaera jakinik gabe hain zuzen) munduarekiko bezala bere buruarekiko. Ez da inongoa, inondik ez dator, ez doa inora; hots, nondik eta nora doan, berak galdera dauka, eta erantzuna inon ez dago inguruan ipinita. Berak asmatu behar du bere nongotasuna bezala norakotasuna.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 150. or.</ref>}} Bizitzari zentzua, beraz, gizakiak ematen dio. Mitoa ez da besterik bizitzari zentzua ematen dion kontakizuna baino. Mitoarekin batera, ordea, gizakiak zientzia bezalako beste razionalitate motak ere garatu ditu. Egoera horretan Joxe Azurmendik prozesu bat deskribatuko du non bizitzaren zentzuaren auziak desitxuratze bat pairatu duen razionalitate zientifikoa gailendu denean<ref>Arrieta, A.: ''Arimak eta balioak'', Donostia, Jakin, 2013. 100. or.</ref>: {{esaera2|Naturatik Jainko eta espirituak uxatuak dira,<<superstizioak>>; orobat sentsuen mundu <<engainagarria>> irrealtzat baztertua (usainak, koloreak, gustuak), pertsonala den oro, emozioak, aurreiritziak eta nolanahiko zentzuak (mitoak), ordura arte eguneroko esperientzia erabakigarriki osatzen zuen guztia. Arrazoimen hutsari Natura hutsa: zientzia berriak Naturaren propietate matematikoak soilik hartu ditu errealtzat, razionaltzat (Galilei, Descartes, Newton). Zentzuaren lekuan legeak.<ref>Azurmendi, J.: ''Azken egunak Gandiagarekin'', Donostia, Elkar, 2009. 157. or.</ref>}} Zegamarrak askatasun intelektuala eta jarrera kritikoa aldarrikatzen ditu beste behin gai horiek lantzeko ere. Bere ustean gure modernitateak mitoarekin kritikoa izan behar du baina baita autokritikoa ere mitoaren kritika moderno klasikoarekiko ere, ezaskia eta aldebakarrekoa izan delako. Birpentsatu beharra dago, adibidez, mitoaren iturburua ezjakintasuna omen delako esplikazio ilustratu zaharra<ref>Azurmendi, J. 2013: Berrogeita hamar urte idazlanean, ''RIEV'', 58 (2): 273.or.</ref>. Gizakiak, oraindik ere, hizkuntza mitologikoa beharrezkoa du bizitzari zentzua emateko<ref>Zapiain, M. 2010: "Hilezkortasunaren puskailak", ''Hegats'', 45: 68.or.</ref>. Izan ere, Azurmendiren aburuz, problema gurea da, ez mitoarena, mitoarentzat ez daukagulako alternatibarik: zentzuaren galdera inolako hizkuntzarik gabe utzi dugu. === Euskal Herriko autoreen pentsamenduaren berreskurapena === Azurmendik eginahalik handiena euskaldunen pentsamendu propio bat sortzen jarri du eta horretarako oinarrizko zenbait euskal pentsalari ere landu ditu.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-4">Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 107.or.</ref> [[Jon Mirande]], [[Karlos Santamaria]], [[Orixe]], [[Miguel Unamuno|Unamuno]]<ref>Azurmendi, J.: "Unamunoren atarian" in Alaitz Aizpuru, ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU, 2012</ref><ref>Unamunori buruz Azurmendiren testuen bilduma: [https://web.archive.org/web/20141213065539/http://www.jakin.eus/gogoeta/dossierrak/unamuno-1864-201-euskararen-eta-abertzaletasunaren-kontrako-antidotoa/53 ''Jakin''-eko dossierra]</ref>, [[Jose Maria Arizmendiarrieta|Arizmendiarrieta]], [[Bitoriano Gandiaga|Gandiaga]], [[Sabin Arana]], [[Nemesio Etxaniz]], [[Etienne Salaberri|Salaberry]] eta abar gehiagoren berreskurapena eta berrinterpretazioa egin du urteetan zehar, pentsalari bakoitza erantsi zaien topikoetatik askatuz. Azurmendik behin eta berriro salatuko du Euskal Herriko autoreak kritikatu izan dituztenean euren testuinguru historikoa ahaztuta egin izan dutela. Modu horretan, [[Jon Mirande]] adibidez, arrazistatzat gogor salatu izan denean, Azurmendik oroituko digu espainolek hainbeste goresten duten [[Jose Ortega y Gasset|Ortega y Gasset]], beste askoren artean, ez zela gutxiago izan; nahiz eta, kasu horretan, inor asaldatu ez.<ref>Espainiaren arima edo esentziaren bila jardun duten intelektualei buruz ik. Azurmendi, J.: ''Espainiaren arimaz'', Donostia, Elkar, 2006</ref> {{esaera2|Euskadik ez du hainbeste pentsatzaile interesgarri, bat nolanahi ahazteko. Baina Mirandegatik beti, literato haundi bat zela bakarrik, esaten dugu, baezpadare, eta bet-betan lekutzen gara beste zerbaitetara. Pentsatzaile gisa ere inkomodo bait da marxismoaren etsai, pagano sorginzale, pederastiaren abokatu eta "faxista" deabrua! Oraindik ere lotsatu egiten ote gaitu, ba? Bildurtu, agian.<ref>Azurmendi, J.: ''Mirande eta kristautasuna'', Donostia, GAK, 1978. 14. or.</ref>}} === Pentsamendua poesian === Joxe Azurmendi saiakera alorrean ezagunagoa badugu ere bere poesia kontutan hartzeko modukoa da<ref>Estankona, I. 2010: "Artean gazte eta berde: Azurmendiren ''Hitz berdeak'' eta ''Manifestu atzeratua''", ''Hegats'', 45: 71-83</ref><ref>Aizpuru, A. 2013: "Suak erreko ez balu (I)", ''hAUSnART'', 3: 102-121</ref><ref>Zulaika, J. 2020: Arbola beltzaren poema: Azurmendi, euskal mende hautsiaren lekuko, ''Jakin'', 237/38: 15-28</ref>. [[Hitz berdeak]] (1971) da bere gaztaroan ondutako poesia liburua. Poesia horietan jada ondoren saiakera liburuetan sakon landuko dituen gaiak ageri dira. Pentsa arazten duen poesia da beraz Azurmendirena, baita sasoi hartako giroaren eta garaiari zegokion poesia berriaren adierazgarria ere. Tradizioarekiko hausturan, bai estetikoki eta bai mamiari dagokionez ere, [[Federiko Krutwig|Krutwig]], [[Jon Mirande|Mirande]] eta [[Gabriel Aresti|Aresti]] aipatu ohi dira aurrekaritzat. Modu ezberdinez gizakiaren eta munduaren ikuskera berriari atea haiek zabaldu zioten. Ildo horretan kokatzen da Azurmendiren poesia. 1960ko hamarkadan euskal poesia gaurkotzeko esfortzua egin zutenen idatzietan gizarte-arazoak, kezka existentzialak, erlijiosoak, euskalduntasunari lotutakoak, askatasun aldarriak... ageri dira. Fede zaharra, tradizioa eta ziurtasun guztiak galdu ziren sasoian poesia zen esan ezin zitekeena esaten hasteko modua. <div class="references-small" style="-moz-column-count:2; column-count:2;"> {{esaera2| :Gizona mixerablea da :gizon izaten hasteko :eskubideen deklarazio bat behar badu. :Gizona ben benetan mixerablea da, :Jainkoaren errebelazinoak :egia izateko Eliza bat behar badu :zaintzaile. :Zer haiz ba! Ez zekiagu :begiz begi batak bestea :begiratzen-eta. :Naturalezaren hiltzen doan :kreatura, :gizona. :Hi ---esaten diat. :Ze ni ez nauk konzeptu bat, :ez nauk gizon. :Ez zidakean definizio batek :esistentzia eman. :Neu bakarrik nauk, :sahets guztietatik ebakirik.}} Prometeo mixerablea (heroiko ez zana) (1968)<ref>Azurmendi,J.: ''Hitz berdeak'', Oñati, EFA, 1971</ref> {{esaera2| :Baina libre izatea :gauza ikaragarri zaila da :Marx bat :edo 1789 bat izan ez duen :herri zorigaiztokoarentzat. :Zerekin pagatu behar du? : --- :Baina libre izan nahi dugu, :zer kulpa daukat nik. :Eta txeke zuri faltsu baten antzean :Gernikako arbola bat asmatu diguten arren :libre nahia bekatu balitz bezala, :aitzakiaren bat beharko bagenu bezala, :guk, guztiz xinple, libre izan nahi dugu. :Nahi dugu, besterik ez. :Hauxe baita gure engainu azkenekoa: :libre izan nahia justifikatu behar dugula :pentsarazi digute :lehen kanpotik eta barrutik orain}} Manifestu atzeratua (1968)<ref>Azurmendi,J.: ''XX. Mendeko poesia kaierak'', Zarautz, Susa, 2000</ref> </div> == Idaztankera == Joxe Azurmendiren idaztankera darabilen euskararekin erabat lotuta dago. Bere obra euskara lantzeko ariketa gisa azaldu izan dute. Lantze horren abiapuntua hizkuntza batuaren defentsa eta erabileraren hautuan dago, ondoren noranahiko euskara sortuz. Esan daiteke Azurmendik komunitatea janzteko landu duela euskara.<ref name="Izenik_gabekoa-1ž7i6-4"/>Azurmendiren ustean, haren euskara bilaketa baten emaitza da, umetan galdutakoa geroago berreskuratzetik datorrena<ref>''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean</ref>. [[Fito Rodriguez]]ek<ref>Rodriguez, F., 2010: Joxerenak atzera begira (J. Azurmendiren saiakeragintzaz), ''Hegats'', 45: 27-41</ref> dio idaztankera horretan xalotasuna eta dotorezia biltzen direla, mintzaira jori eta literarioa erabiliz, askotan gertukoa eta arrunta, beste askotan aldrebesa bezain zaila. Euskara hori irakurle ikasiei zuzendutakotzat jotzen duenik ere bada<ref>Altzibar, X., 2011: "XX. mendeko euskal literatura: saiakera", in Mari Jose Olaziregi (arg.), ''Euskal literaturaren historia'', Donostia, EIZEI.</ref>. Kontrara, badago, [[Elena Martinez Rubio]] bezala, Joxe Azurmendiri filosofoak ez diren irakurle eta jarraitzaile askorengana iristeko gaitasuna aitortzen dionik<ref>Martinez Rubio, E. 2020: Hizkera filosofikoa hizkuntza gutxiagotu baten testuinguruan, ''Jakin'', 237/38: 221-232</ref>. Azurmendik berak bere editore [[Xabier Mendiguren Elizegi|Xabier Mendiguren]]i inoiz eskertu izan dio bere euskara zibilizatzeko ahalegina ere.<ref>Azurmendi, Joxe (2007): ''Humboldt. Hizkuntza eta pentsamendua'', Bilbo, UEU. 10. or.</ref> Dena den, euskara literario horrekin eta erreferentzia klasiko, germaniko zein euskaldunekin, argudioak eta anekdotak txirikordatuz osatu ditu Azurmendik bere lanak. Sarri tonu ironiko<ref>Azurmendik ironia, batez ere, euskaldunen edo abertzaletasunaren aurka topikoak darabiltzatenak nabarmen uzteko erabiltzen du. Haritz Azurmendik aipatuko du egonkortutako estatuen nazionalismo banal edo ikusezinaren salaketa dela ironia hori, gehienetan Frantzia edo Espainiaren kasua hizpide hartuta. Ik. Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. 34.or.</ref> eta zirikatzailearekin, baina beti iradokitzaile izateko asmoarekin<ref>Bi adibide: "<<Ene herri frantses maitearen erdian>> hobiratua egon gura omen zuen [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]], ez dago herri maite oinezko honen erdian. Hura, Frantziak nolanahiko arma eta jeneral eta hiltzaile nazional hilezkorrenentzat aparte daukan parabisuan dago, jade eta urre inperialezko kupulak koroaturiko [[Hôtel des Invalides|Les Invalides]] panteoi handiosoan. Ez diot inori bisita gomendatzen (bidaiatuz nazionalismotik sendatzen omen delakoa gezurtatzeko ez bada)", edo "[[Antonio Machado|Machadorentzat]] herri espainola bere barnemuinean sakonki espirituala, esentzialki kristaua da. (<<Euskaldun fededun>>a deigarriki bitxi aurkitzen omen dutenek -hori euskaldunen maniatzat daukatenek batez ere- [[Miguel Unamuno|Unamuno]] edo Machado bezalakoen Jainko Ibero, Jainko hispano eta Kristo espainolak erruz aurkitzea ez lukete zaila edukiko, bilatu nahiko balute, heterodoxo espainolen artean ere, <<espainol fededun >> ortodoxoak albora utzita)". Ik. Azurmendi, J. 2011: "Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi" in ''Filosofia eta poesia'', Donostia, Jakin. 162 eta 171.or.</ref>. Haritz Azurmendi ikertzaileak ironia hori fenomeno bitxi baten baitan agertzen dela azaltzen du: Joxe Azurmendiren belaunaldiak jada egina du euskaraz, euskalduntasun moderno baten mesedetan, hainbat topikoren azterketa kritikoa; bitartean, hainbat erdal intelektual dira, metropoliari begira eta euskaldunekiko burlaizez, topiko horietan katigatuta geratu direnak<ref>Azurmendi, Haritz (2023): “Zertarako itzuli orain modernitate aurrera” in Joxe Azurmendi: ''Europa bezain zaharra'', Andoain, Jakin. 9. or.</ref>. Mikel Urdangarin Irastorza ikertzaileak Joxe Azurmendiren idaztankera bere pentsamenduaren adierazle gisa azaldu du. Azurmendik behin betiko sistema oso eta abstraktuetan sinesten ez duenez bere lanak ez dira hasieratik amaierara logikoki argudiatzen den tesi baten osaketa. Bere lanak xeheki irakurritako autore ezberdinen lanen nota eta iruzkin bildumak dira, elkarrizketa kritikoan garatuak<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 30-33 or.</ref>. Fito Rodríguezen esanetan, Joxe Azurmendiren lanak euskal prosaren egoera duintzen lagundu du. == Harrera == Azken urteotan Azurmendiren lana ezagutarazteko aurrera urrats esanguratsuak egin dira<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. 50-52 or.</ref>. Aurreko hamarraldian, adibidez, [[Jakin]]-ek bere obra osoa digitalizatu zuen; hainbat artikulu idatzi ziren, asko bere ikasle izandakoek onduak<ref>Ana Moralesek ''Xerezaderen artxiboa'' literatur podkastean Joxe Azurmendiri egin zion sarreran Azurmendiren ikasle izandakoen estimazioa nabarmentzen du</ref>; ikastaro bat ere antolatu zuten [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]-n eta [[Hegats (aldizkaria)|Hegats]] literatura aldizkariak monografiko bat kaleratu zuen. Aurrerago ikerketa lerro sistematikoagoak abiatu dira. Hasteko, Azurmendi erreferentzia gisa hartzen duten hiru doktore tesi osatu dira dagoeneko [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHU]]-n. 2019an ''Joxe Azurmendi Katedra'' sortu zen eta hainbat master amaierako lan bideratu dira. ''Euskal pentsamenduaren ur-jauzia'' kongresua ere antolatu zen. Era berean, curriculumean txertatu eta Bigarren Hezkuntzan lantzeko proposamen didaktikoak ere egin dira. Azurmendiren pentsamendua [[feminismoa]]rekin elkarrizketan ipintzeko saioak egin dituzte [[Alaitz Aizpuru]], [[Lorea Agirre]] edo [[Idurre Eskisabel]] bezalako autoreek. Ildo horretan, Mikel Urdangarin Irastorza ikertzaileak Azurmendik bere obran garatu duen subjektu eredua eta [[Simone de Beauvoir]], [[Silvia Federici]], [[Monique Wittig]], [[Maria Mies]], [[Judith Butler]], [[Vandana Shiva]] edo [[Jule Goikoetxea]] bezalako autore feministek landu dutena erkatu ditu Azurmendiren pentsamendua etorkizunera begira berrikusi, osatu eta sakontzeko<ref>Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU.</ref>. == Sariak eta eskertza == {{sakontzeko|Zerrenda:Joxe Azurmendiren sariak eta eskertza}} == Lanak == {{sakontzeko|Zerrenda:Joxe Azurmendiren lanak}} Euskal komunitate zientifikoaren [[Inguma (datu-basea)|Inguma]] datu-basean, berak idatzitako 180 lan inguru azaltzen dira<ref>[http://www.inguma.eus/egiledatuakgakoa.php?egile_gakoa=1102&hizkuntza=eu Joxe Azurmendiren produkzioa] Inguma datu-basearen arabera</ref>. == Erreferentziak == * Artikulu honen edukiaren zati bat ''Lapiko Kritikoa'' webguneko [https://web.archive.org/web/20121030173039/http://basque.criticalstew.org/?p=1438 «Joxe Azurmendi: biografia eta pentsamendua»] artikulutik hartua da (egileak: Andoni Olariaga, Jesus Mari Intxauspe eta Jon Jimenez; argitaratze data: 2010-04-24). Egileetako batek, Jesus Mari Intxauspek, hiru egileen izenean, artikulu hori [https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ CC-By-SA 3.0 lizentziaren] pean jarri zuen 2014ko apirilaren 30ean. {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * [[Alaitz Aizpuru|Aizpuru, A.]] (koord.) 2012: ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-435-9}} * Aizpuru, A. 2013: Suak erreko ez balu (I), ''[[hAUSnART]]'', 3:102-121. * Altzibar, X. 2011: "XX. mendeko euskal literatura: saiakera" in Mari Jose Olaziregi, ''Euskal literaturaren historia'', Donostia, EIZEI. {{ISBN|978-84-615-0546-3}}. Ingelesezko edizioa: Olaziregi, M. J. 2012: ''Basque Literary History'', Reno, Center for Basque Studies/University of Nevada {{ISBN|978-1-935709-19-0}} (pbk.) * [[Agustin Arrieta Urtizberea|Arrieta, A.]] 2013: "Eranskina: Joxe Azurmendiren ''Azken egunak Gandiagarekin''" in ''Arimak eta balioak'', Donostia, Jakin. {{ISBN|978-84-95234-48-3}} * [[Ibai Atutxa|Atutxa, I.]] 2022: ''Barbaroak eta zibilizatuak'', Tafalla, Txalaparta. {{ISBN|978-84-19319-17-3}} * Azurmendi, H. 2019: ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'', Doktore tesia, EHU. * [[Karlos del Olmo|del Olmo, K.]] 2013: "Joxe Azurmendi: Espainolak eta euskaldunak (1992)" in ''Egungo euskal saiakeraren historia'', Bilbo: EHU. {{ISBN|978-84-9860-829-8}} * Eizagirre, Xabier; Zabaleta, Iñaki (2021): ''Pentsamendu bat gure munduari. Joxe Azurmendi Kongresua'', Andoain, Jakin. {{ISBN|978-84-949759-2-9}} * [[Andoni Olariaga|Olariaga, A.]] 2019: ''Erlatibismoaren egiak'', Bilbo, UEU. {{ISBN|978-84-8438-691-9}} * ''Hegats. Literatur aldizkaria''. 45 zk. (2010) ISSN 1130-2445. (Joxe Azurmendiri buruzko monografikoa) * ''Jakin''. 237/38 zk. (2020) ISSN O211/495X. (''Joxe Azurmendi. Euskal pentsamenduaren ur-jauzia'' kongresuari buruzko ale monografikoa) * [[Pako Sudupe|Sudupe, P.]] 2011: ''50eko Hamarkadako Euskal Literatura II'', Donostia, Utriusque Vasconiae {{ISBN|978-84-938329-5-7}} * Urdangarin, Mikel 2024: ''Gizaberetxo komunitario burujabea: Joxe Azurmendi eta feminismoak subjektuaren inguruko elkarrizketan'', Doktore tesia, EHU. == Ikus, gainera == * ''[[Jakin]]'' == Kanpo estekak == {{wikiesanak}} * [https://www.jakin.eus/digitalizazioa/azurmendi Joxe Azurmendiren obra osoa] Jakin.eus digitalizazio-gunean. * [http://www.jakingunea.com/memoria/solasaldiak/joxe-azurmendi/8 ''Joxe Azurmendirekin solasaldia'' jakingunea webgunean] * [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00019.htm Joxe Azurmendi literaturaren zubitegian] * [http://xerezade.org/irakurketa/filosofia-eta-poesia-hilobiz-hilobi ''Poesia eta filosofia: hilobiz hilobi'' (2011, Jakin)] Xerezaderen Artxiboa literatur podkastean entzungai. * ''Hitz berdeak'' poema-liburuko [http://uberan.org/?aingura-hegodunak/category/bideoak/item/joxe-azurmendi-eta-imanol-ubeda ''Prometeo mixerablea''] poema Imanol Ubedak musikatua. * [http://www.armiarma.eus/emailuak/hitz-berdeak/ ''Hitz berdeak'' (1971, EFA)] * [https://archive.today/20121210082644/http://www.susa-literatura.com/cgi-bin/liburuak.pl?lib=best01 ''Schopenhauer, Nietzsche, Spengler, Miranderen pentsamenduan'' (1989, Susa)] * [https://web.archive.org/web/20170418083434/http://www.susa-literatura.com/cgi-bin/liburuak.pl?lib=kaie05 ''XX. mendeko poesia kaierak - Joxe Azurmendi'' (2000, Susa)] * [http://www.ehu.es/santamaria/pdf/J1.pdf ''Karlos Santamariaren pentsamendua''. (2013, Jakin/EHU)] * [https://web.archive.org/web/20121030173039/http://basque.criticalstew.org/?p=1438 Joxe Azurmendi ''Lapiko Kritikoa'' webgunean] * [https://web.archive.org/web/20131102000317/http://www.hartza.com/Elkar34.html Elkarrik egindako elkarrizketa.] * {{de}} [https://susa-literatura.eus/cgi-bin/liburuak.pl?lib=alem04 ''Verspätetes Manifest''] * {{de}} [https://www.jakin.eus/show/f956018d3c6daa8c52958af1f42de21d9986261f Ein Denkmal der Achtung und Liebe. Humboldt über die baskische Landschaft], ''RIEV'', 48-1: 125-142, Eusko Ikaskuntza, 2003 ISSN 0212-7016 * {{en}} [https://web.archive.org/web/20160303184957/http://basque.criticalstew.org/wp-content/uploads/The-democrats-and-the-violent.pdf ''The democrats and the violent''] {{bizialdia|1941eko||Azurmendi, Joxe}} [[Kategoria:Joxe Azurmendi]] [[Kategoria:Euskal Herriko Aro Garaikidea]] [[Kategoria:Euskaltzain ohorezkoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:XX. mendeko filosofoak]] [[Kategoria:XXI. mendeko filosofoak]] [[Kategoria:Filosofia garaikidea]] [[Kategoria:Filosofoak hizkuntzaren arabera]] [[Kategoria:Filosofo politikoak]] [[Kategoria:Kulturaren filosofoak]] [[Kategoria:Filosofo moralak]] [[Kategoria:Etikoak]] [[Kategoria:Zientziaren filosofoak]] [[Kategoria:Teknologiaren filosofoak]] [[Kategoria:Euskal Herriko literatura kritikariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko poetak]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] [[Kategoria:Euskarazko saiakeragileak]] [[Kategoria:Idazle katolikoak]] [[Kategoria:Saiakeragileak]] [[Kategoria:Gipuzkoako Urrezko Domina]] [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:Euskal nazionalismoaren ikertzaileak]] [[Kategoria:Filosofo sozialak]] 3jp32hziqn1i6thk2ktshhnhpg0kh7x 0 23558 9983793 9982533 2024-11-28T13:25:46Z Lainobeltz 56334 88.14.126.184 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Eliatxo wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9913825 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa }} '''Sorne Unzueta Landeta''' ([[Bilbo]], [[Bizkaia]], [[1900|1900e]]ko [[azaroaren 27]]a – [[Urduliz]], [[Bizkaia]], [[2005]]eko [[urtarrilaren 13]]a), '''''Utarsus''''' ezizenez ezaguna, irakaslea eta euskal idazlea izan zen. Poesia idatzi zuen batik bat.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Zihara |abizena=Jainaga Larrinaga|izenburua=Bilbo egin zuten hamar emakume|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1916/030/001/2020-11-04/bilbo-egin-zuten-hamar-emakume.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-11-04}}</ref> == Bizitza == [[Abando (auzoa)|Abando]] auzoan jaio zen.<ref name=":1" /> Gurasoak, Magdalena Landeta Ituarte eta Benigno Unzueta Uribarri, [[Igorre]] eta [[Gernika-Lumo|Gernikakoak]] ziren<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Begoña|abizena=Bilbao Bilbao|izenburua=Sorne Unzueta Landeta (Utarsus)|hizkuntza=es|url=https://www.bilbaopedia.info/unzueta-landeta|aldizkaria=Bilbaopedia|sartze-data=2024-09-14}}</ref>, baina gaztelania zen etxeko hizkuntza.<ref name=":1" /> Abenduaren 8an bataiatu zuten [[San Bizente eliza (Bilbo)|San Bizente parrokian]] eta Primitiva Sabina Concepción izena jarri zioten<ref>{{erreferentzia|izenburua=247368 - Unzueta, Landeta, Primitiva Sabina Concepción|komunikabidea=Archivo Histórico Eclesiástico de Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://internet.aheb-beha.org/paginas/indexacion/n_indexacion.php#buscar}}</ref> eta familian Concha deitzen zioten.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Marzana kaleko 10. zenbakian bizi ziren.<ref name=":2" /> Lehen mailako ikasketak [[Atxuri (Bilbo)|Atxuriko]] eskolan egin zituen.<ref name=":2" /> Hamasei urterekin hasi zen euskara ikasten eta Sorne izena erabiltzen. Bere euskara irakaslea [[Ebaristo Bustintza|Ebaristo Bustintza “Kirikiño”]] idazlea izan zen eta haren ezaugarriak antzeman dira Utarsusen ipuin eta iritzi-artikuluetan.<ref name=":3">Barandiaran, Asier .- [https://www.ehu.eus/ehg/literatura/idazleak/?p=910 UNZUETA, SORNE – “UTARSUS”, Euskal Literaturaren Hiztegian]</ref> Bilboko Irakasleen Goi Eskola Normalean ikasi eta maistra titulua lortuta, 1920tik aurrera auzo-eskoletan aritu zen: Errigoitin, Plentzian, Lemoan, Berangon... Orduko joera orokorraren kontra eginez, ikasleei euskaraz irakasten zien.<ref name=":2" /><ref name=":3" /> Bizkaiko [[Eusko Ikastola Batza|Euzko Ikastola Batza]]<nowiki/>ko kidea zen.<ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=Etxebarria, Igone, 1962-|izenburua=Sorne Unzueta "Utarsus" (1900)|argitaletxea=Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/796365977|edizioa=1. [argit.]|isbn=8445716263|pmc=796365977|sartze-data=2019-10-31}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Karmele|abizena=Artetxe Sanchez|urtea=2018|izenburua=La actuación del profesorado nacionalista vasco en el contexto escolar rural durante la dictadura de Primo de Rivera|orrialdea=13|hizkuntza=es|url=https://nacionomnipresente.wordpress.com/wp-content/uploads/2017/12/texto-k-artetxe.pdf|artxibo-url=https://web.archive.org/web/20230712093511/https://nacionomnipresente.files.wordpress.com/2017/12/texto-k-artetxe.pdf|aldizkaria=La nación omnipresente|argitaratze-lekua=Santiago de Compostela|sartze-data=2024-09-14|artxibo-data=2023-07-12}}</ref> 1925ean, Gregorio Erraztirekin (1901-1953) ezkondu zen. Ezkondutakoan, [[Lemoa]]ra joan zen bizitzera eta han hiru seme-alaba izan zituzten, Andone, Jon Ander eta jaiotzean hil zen Iñaki. Gerora, Bedia, Berango eta Algorta izan ziren familiaren bizitoki, non azken bi alaba izan zituen, Gotzontze eta Sorne.<ref name=":1" /> 1930. urtean hasi ziren argitaratzen bere poemak aldizkarietan, garaian ohikoa zen bezala, ezizenez sinatuta. Kasu honetan, izen-abizenetik hartua zuen: U(nzueta) tar S(orne), non alfabetoko 'S' 'usus' gisa izendatzen zen (aranismoa). Ezizena zela eta, batzuetan gizon batekin nahastu eta ''el patriota Utarsus'' bezala aipatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=Manuel|abizena=Fernández-Castañeda|izenburua=Para el patriota "Utafsus"|orrialdea=7|hizkuntza=es|argitaratze-data=1933-03-11|url=https://www.jakin.eus/show/9bd837f3d34a6cda15f9acd4129027a3013ad537|aldizkaria=Jagi-Jagi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> 1932 urtean, hizlari gisa nabarmentzen zen, emakumezkoen bozka eskubidea zela eta horren ingurura abertzaleek antolatutako mitin politikoetan. Gerra garaian eta ondoren isildu zen bere ahots literarioa.<ref name=":1" /> 1937an ''Goizeko izarra'' ontzian erbesteratu zen lau ume txikiekin [[Bordele]]ra. [[Kanbo]]n ere bizi izan zen garai horretan. Familia berriz bildu zen handik bi urtera eta [[Bigarren Mundu gerra]] garaian, [[Lurda]]n Errazti senar-emazteak erresistentzian ibili ziren, [[1941]]-[[1944]] urteen artean, bizimodua Frantzian aurrera atera bitartean ahal zen moduan. 1942an azken semea izan zuten, Xabier.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> [[1945]]eko urtarrilean [[Paris]]era joan, eta han [[Jesus Maria Leizaola|Leizaolak]] deitu zion gizonari Euzkadiko Gobernuaren ordezkaritza horretan lan egiteko<ref name=":0" /> eta ordezkaritzak zeukan etxeko atezainaren esparruan bizitoki hartu zuen familia osoak.<ref>Esturo, Miren.- ''Sorne Unzueta:'' euskaltzale, irakasle, idazle eta emakume''; liburu honen sarreran: ''Sorne Unzueta,Urtasus. Idazlan guztiak'' / Edizioaren arduraduna eta testuen aukera: Igone Etxebarria (1997) {{ISBN|84-89816-76-X}}. Orr. 19-24.''</ref>. Parisen [[1951]] urtera arte bizi izan zen sendia han Eusko Jaurlaritzak zeukan ordezkaritzan lanean, itxi zen arte. Horrez gain, ''Me voy contigo'' gaztelaniazko nobela idatzi zuen Parisen, orain arte argitaratu gabe dagoena.<ref name=":1" /> Senarra gaixotatutakoan, Euskal Herrira itzuli zen familia. Alargunduta, sendiaren laguntzaz, frantses irakasle gisa bizimodua atera zuen seme-alabekin.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> 1977 urtera arte ez zuen berriz ezer argitaratu. Ordutik aurrera, 1990era arte ''Zer'' aldizkarian hasi zen olerkiak argitaratzen berriz.<ref name=":1" /> 2005eko urtarrilaren 13an zendu zen<ref>{{erreferentzia|izenburua=Sorne Unzueta “Utarsus” hil da|hizkuntza=eu|argitaratze-data=2005-01-14|url=https://www.argia.eus/albistea/sorne-unzueta-utarsus-hil-da|aldizkaria=Argia|sartze-data=2024-09-14}}</ref>, [[XIX. mendea|XIX. mende]]ko azken urtean jaiotako irakasle-idazle hau. 2018an Espainiako Liburutegi Nazionalak bere testu hautaketa bat sartu zuen "Emakume iraultzaile eta transgresoreak" izeneko ekimenean, Emakume idazleen eguna ospatzeko.<ref>{{erreferentzia|url=http://bne.es/es/AreaPrensa/noticias2018/0704-III-Dia-Escritoras-BNE-Rebeldes-transgresoras.html?platform=hootsuite|izenburua=III Día de las Escritoras: mujeres rebeldes y transgresoras en la Biblioteca Nacional de España|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|data=04/07/2018|hizkuntza=es|formatua=}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> 2007an Sorne Unzueta izena jarri zioten Getxoko kale bati.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sorne Unzueta 'Utarsus' idazlearen kalea inauguratu dute Getxon -|hizkuntza=eu|url=https://hiruka.eus/komunitatea/Ukberri/1421258697203-sorne-unzueta-utarsus-idazlearen-kalea-inauguratu-dute-getxon|aldizkaria=Hiruka.eus|sartze-data=2022-01-13}}</ref> == Lanak == Artikuluak, ipuinak eta batik bat poemak idatzi zituen. Bere idazlanen gai nagusiak aberria, fedea eta emakumearen patua dira. Giza esperientzien eta naturaren irudien paralelismoa erabili zuen askotan.<ref name=":1" /> [[Bizkaitarra (aldizkaria)|''Bizkaitarra'']], ''[[Euzkerea]]'', ''Aberri-Eguna'', [[Jagi-Jagi (1932)|''Jagi-Jagi'']], ''[[Euzko-gogoa]]'' eta [[Euzko Deya (1936-1975)|''Euzko-Deya'']] aldizkarietan argitaratu zituen bere lanak, besteak beste.<ref name=":1" /><ref>{{erreferentzia|izena=Amaia|abizena=Alvarez Uria|urtea=2005|izenburua=Euskal emakume idazleak historian|orrialdea=148|hizkuntza=eu|aldizkaria=Jakin|argitaratze-lekua=Donostia|ISSN=0211-495X}}</ref> === Poesia === <div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> # ''Umiak irakatsija'' (1931, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Umiak irakatsija|orrialdea=668|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1931-07-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/1f0e5c3c3ede91a487e1cf961632b7a6f20d499a|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Itxartu, euzko-alabea!'' (1931, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Itxartu, euzko-alabea!|orrialdea=710|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1931-09-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/a87b83a6b38c8dd6ef113bd6545db9f37c59887e|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Zaletasunak'' (1931, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Zaletasunak|orrialdea=753|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1931-11-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/ed3696f4d4c15504da176d044efaaf105c45b685|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Gau argija'' (1931, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gau argija|orrialdea=774|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1931-12-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/b14d6ccabe47201e34196cf048e1aba11131e37c|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Gomutazokijak'' (1932, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gomutazokijak|orrialdea=16|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-01-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/7fe123cdb49858a0f04e9ef53183141b40f3f818|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Nire errijan'' (1932, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nire errijan|orrialdea=53|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-03-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/58f5b99e59ff8faf7c7ab100857b5280e266a067|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Udabarrijan'' (1932, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udabarrijan|orrialdea=74|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-04-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/f78bb317b7284864efcc22f7764bd589f69d7758|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Gogo ittuna'' (1932, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gogo ittuna|orrialdea=187|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-10-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/841ab7035281e384fe3642bf8df39587fdd8efd1|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Gabon abestijak'' (1933, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Gabon abestijak|orrialdea=328|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1933-04-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/80ac28a1880dd7695dfc4a83d6ac40f89dfbacf9|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Edurtzean'' (1933, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Edurtzean|orrialdea=345|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1933-05-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/956ca97ae8113d5fe8baa1ce5bdeabdc24cfd050|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Garilla'n'' (1933, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Garilla'n|orrialdea=385|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1933-07-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/9c1292ccae3b69543e71c72299638be4129e336d|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Miren deunaren Jasokundian'' (1933, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Miren deunaren Jasokundian|orrialdea=464|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1933-11-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/be707bc4136ad18d88e468add64c7c2698df4b9a|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Artxanda'' (1952, Euzko-Gogoa)<ref>{{erreferentzia|urtea=1952|izenburua=Artxanda|orrialdea=4|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/64b2c3381fabca209f6b69a046bcbda5c74b7d88|aldizkaria=Euzko-Gogoa|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Gudari barriak'' (1977, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Gudari barriak|orrialdea=5|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/e2fc8e1904f6183ef2463daa1bea6013d6ddd2bd|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Arratsalde'' (1977, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref name=":4">{{erreferentzia|urtea=1977|izenburua=Barriro, Unzueta|orrialdea=15|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/02b44d248317348f63efbcde184bdcd54b283161|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Berbiztu'' (1977, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref name=":4" /> # ''Suizkilluz Erailda'' (1978, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1978|izenburua=Suizkilluz Erailda|orrialdea=2|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/05b663daf257ffc07a670c400812a3b1ecb626b9|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Lenengo Jaunartzea'' (1978, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1978|izenburua=Lenengo Jaunartzea|orrialdea=10|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/ba57eb4c102aafddada5b1ac71c260adba5003dd|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Margolariaren emaya'' (1978, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1978|izenburua=Margolariaren emaya|orrialdea=10|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/77cb67a5dc0586f1e31420b608335c5ece468dc4|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Laztandu nau, semia...!'' (1979, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Laztandu nau, semia...!|orrialdea=3|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/67bccb6068439a375d52846667beab7d701de6a5|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Bitxori margolaria'' (1979, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Bitxori margolaria|orrialdea=3|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/2f861562b6970a35f980f42bcc89103de1d71dea|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Billa'' (1979, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Billa|orrialdea=13|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/8fbeba26d377964b821dfcfa02711b5e583762c0|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Lengusiñaren eriotzan'' (1979, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Lengusiñaren eriotzan|orrialdea=16|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/21a5f32c4b9e74d0a691e33ad75ca71475e156ed|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Agur'' (1979, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1979|izenburua=Agur|orrialdea=16|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/d63270a2aef3095a5263bfadd8d7f31ee92a99eb|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Gomutagarriak'' (1980, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Gomutagarriak|orrialdea=5|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/f96e2b7b2cb653f638590e4ef7b4adde819a9e61|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Emoiguzu gaur: Deuntasun era barria'' (1980, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Emoiguzu gaur: Deuntasun era barria|orrialdea=7|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/dc7891652e5e1501280959a653b3ed458e1758dc|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Itziar'era bidean'' (1980, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Itziar'era bidean|orrialdea=7|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/e30cf46a5c99213a16dce96c9d0dade57f735c07|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Iliza itxirik'' (1980, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Eliza itxirik|orrialdea=12|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/b630073d5d009fa07e42249efa433df931558e37|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Ez ausi irudia!'' (1980, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Ez ausi irudia!|orrialdea=16|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/598cb5bf21e7127f229b7a52236e2d6888d698ae|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Borobil antzera'' (1980, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Borobil antzera|orrialdea=16|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/2be99c0c8374727df666235f7a6b1f7faf98e49d|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Jazoriko bat'' (1981, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1981|izenburua=Jazoriko bat|orrialdea=14|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/245b1a865e9380dddc3947440b82dc8c26947b81|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Illozte'' (1982, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1982|izenburua=Illozte|orrialdea=11|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/398280f4b7223fef384a13d021b3ebe1f9b29f4b|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Auts biurtuko az...'' (1983, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1983|izenburua=Auts biurtuko az...|orrialdea=13|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/f4fbe62c674f19c318a3838002236d58ea846884|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Euzko lorea'' (1983, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1983|izenburua=Euzko lorea|orrialdea=14|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/a2bfefad4405c765a1f3a9e283db5026eaab4608|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Ikertaldia'' (1984, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1984|izenburua=Ikertaldia|orrialdea=12|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/c2ca8eab5e04337bf2f2bd872a0e485f0c59619a|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Biotz-jaubea'' (1985, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Biotz-jaubea|orrialdea=2|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/c2ef3228984fe56a66078c2a1d6f542694e72980|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Euzko-enda'' (1985, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Euzko-enda|orrialdea=7|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/55ec6b792b31dc16926f206054f05ffb7898d93d|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Izenik ete dauko'' (1985, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Izenik ete dauko|orrialdea=13|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/2bfbf2e53c1ba6162bb1680169d3b23c4ab01ba1|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Etsaiak?'' (1985, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1985|izenburua=Etsaiak?|orrialdea=14|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/b369819ce0bce149e9a49604a2d68debdca11404|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Erliak eta zorriak'' (1986, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1986|izenburua=Erliak eta zorriak|orrialdea=7|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/7eafce7f7291d21dd35268cd7462d470e99d3eeb|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Iragarria?'' (1986, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1986|izenburua=Iragarria?|orrialdea=13|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/e2efa1cbd39952796a06b20a512b21a8370817c9|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Emon eruamena!'' (1987, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1987|izenburua=Emon eruamena!|orrialdea=6|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/5ee5484f9d0ce652aacd8fc4f1027747a30b51c4|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Neuretzako bikañena'' (1987, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1987|izenburua=Neuretzako bikañena|orrialdea=7|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/61d6f1086b0aa95dcf783dab79b7dd518a4fa29f|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Eginkariak'' (1987, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1987|izenburua=Eginkariak|orrialdea=15|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/358e188bcce31ba3517450e4440fc0a99aca61c9|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Gorago beti, zeure gogo ori...'' (1987, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1987|izenburua=Gorago beti, zeure gogo ori...|orrialdea=15|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/ec1b33a7a43af5dc5ff2cdf6687f1eb0e7f8416b|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''ldape'' (1988, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1988|izenburua=Aldape|orrialdea=6|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/9e4db837d643e633f34cc84ef92b22b6eba44749|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Iru larrosa'' (1988, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1988|izenburua=Iru larrosa|orrialdea=Barruko azala|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/67bd18533a3c144a3f157388fd54230f0d8abb50|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Osagarria'' (1989, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1989|izenburua=Osagarria|orrialdea=14|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/7d7446b68f2002bed334e45dd54afa1fb462fd6b|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Jakin-eza'' (1990, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1990|izenburua=Jakin-eza|orrialdea=14|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/66588b2d0575b6869bad4659ae51cec02b57841e|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''[[Idazlan guztiak]]'' ([[1998]], Labayru)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=literaturaren zubitegia - Sorne Unzueta, Utarsus|url=https://zubitegia.armiarma.eus/?i=475|aldizkaria=zubitegia.armiarma.eus|sartze-data=2019-10-31}}</ref> </div> === Ipuinak === # ''Otsua ta txakurra'' (1931, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Otsua ta txakurra (Samaniego'ren ipuñatik idorokija)|orrialdea=549|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1931-01-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/c92adbc7a387b4c524cdf9e9e6cb05778e6f4406|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Txoriya kayolan'' (1931, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Txorija kayolan|orrialdea=652|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1931-06-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/77dc2d040bbfd5770bd33dff5a012b1ae4949501|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Barri pozgarriya''<ref name=":1" /> # ''Bermeo''<ref name=":1" /> === Nobelak === # ''Me voy contigo'' (argitaragabea)<ref name=":1" /> === Artikuluak === <div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> # ''Colaboración femenina. Comentando'' (1923, Aberri. Jaun-goikua eta Lagi-Zarra)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Colaboración femenina. Comentando|orrialdea=2|hizkuntza=es|argitaratze-data=1923-01-20|egilea=U. T. S|url=https://www.jakin.eus/show/0e33b17cc28a438617db0b71a6e11e5809f52d61|aldizkaria=Aberri. Jaun-goikua eta Lagi-Zarra|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Jauna'ri eskarrak'' (1923, Euzko-Deya)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jauna'ri eskarrak|orrialdea=68|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1923-05|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/052a54dc1330562fc2ff043a50b09b913a50f23f|aldizkaria=Euzko-Deya|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Jazorikua'' (1930, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Jazorikua|orrialdea=312|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1930-03-05|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/2506038a8ac642e47fd145dcfc485ee8c2bff45e|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Ikastoletan bi elez'' (1930, Euzkerea)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ikastoletan bi elez|orrialdea=505|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1930-11-15|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/931c452c7aea34518e116b1f6c9bb52dea71d987|aldizkaria=Euzkerea|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Colaboración femenina. ¿Cuándo?'' (1931, [[Bizkaitarra (aldizkaria)|Bizkaitarra]])<ref>{{erreferentzia|izenburua=Colaboración femenina. ¿Cuándo?|orrialdea=9|hizkuntza=es|argitaratze-data=1931-05-30|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/03b1bba656a7cb67516637f6960b26e7d977fb4b|aldizkaria=Bizkaitarra|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Ea'' (1931, [[Euzkadi (egunkaria)|Euzkadi]])<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ea|orrialdea=6|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-01-23|egilea=Sorne|url=https://www.jakin.eus/show/13ac43b25ea119f31f32c6e4a553e70522a782fb|aldizkaria=Euzkadi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''En el gran día'' (1932, Aberri-Eguna)<ref>{{erreferentzia|izena=Sorne de|abizena=Untzueta|izenburua=En el gran día|orrialdea=25|hizkuntza=es|argitaratze-data=1932-03-27|url=https://www.jakin.eus/show/c43ce77b71f88031727020b498a8fce958530d16|aldizkaria=Aberri-Eguna|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Atita ta ilobea'' (1932, Euzko. Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Atita ta ilobea|orrialdea=5|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-08-13|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/ad732f307fd70796895e1e937b40ac8a0ade549c|aldizkaria=Euzko. Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Ea'tik'' (1932, Euzkadi)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ea'tik|orrialdea=5|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-08-14|egilea=Sorne|url=https://www.jakin.eus/show/a54324fd3624bef94b5f738406486b6af5227b8d|aldizkaria=Euzkadi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Belea ta usuak'' (1932, Euzko. Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Belea ta usuak|orrialdea=12|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-08-20|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/8a533657c1e046cfbd1deead5a815edeaeba7968|aldizkaria=Euzko. Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Ea'' (1932, Euzkadi)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ea|orrialdea=7|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-08-28|egilea=Sorne|url=https://www.jakin.eus/show/99685a1f9fd6b9276b86191b4a17720adfe21dc9|aldizkaria=Euzkadi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Erliak eta txitxarrak'' (1932, Euzko. Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Erliak eta txitxarrak|orrialdea=6|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-09-25|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/da71854da637f5c41c3aa6ea8f73dd5f49a570aa|aldizkaria=Euzko. Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''1839-1882'' (1932, Euzko. Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra)<ref>{{erreferentzia|izenburua=1839-1882|orrialdea=2|hizkuntza=eu|argitaratze-data=1932-10-22|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/f075421e751330942f919bd8b1ce66b642e4ff77|aldizkaria=Euzko. Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''En el camino de la liberación'' (1932, Euzkadi)<ref>{{erreferentzia|izena=Sorne de|abizena=Untzueta|izenburua=En el camino de la liberación|orrialdea=11|hizkuntza=es|argitaratze-data=1932-11-25|url=https://www.jakin.eus/show/90f5470f8241b08e2343bca7f4f8c366d2015760|aldizkaria=Euzkadi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Entrenándonos'' (1933, [[Jagi-Jagi (1932)|Jagi-Jagi]])<ref>{{erreferentzia|izenburua=Entrenándonos|orrialdea=2|hizkuntza=es|argitaratze-data=1933-01-14|egilea=Sorne|url=https://www.jakin.eus/show/01b5e69c243f08e0e10962a58f1730e19c08d9a1|aldizkaria=Jagi-Jagi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''En el aniversario del nacimiento del maestro'' (1933, Jagi-Jagi)<ref>{{erreferentzia|izenburua=En el aniversario del nacimiento del maestro|orrialdea=4|hizkuntza=es|argitaratze-data=1933-01-28|egilea=Sorne|url=https://www.jakin.eus/show/f2618cb23737bf76c54c0eee788579cb89898f78|aldizkaria=Jagi-Jagi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''¡Ezpatadantzaris!...'' (1933, Jagi-Jagi)<ref>{{erreferentzia|izenburua=¡Ezpatadantzaris!...|orrialdea=2|hizkuntza=es|argitaratze-data=1933-02-11|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/8eb6f9966d3c456ae08afd12c4f8f560390b1234|aldizkaria=Jagi-Jagi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Raza vasca'' (1933, Jagi-Jagi)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Raza vasca|orrialdea=7|hizkuntza=es|argitaratze-data=1933-03-04|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/1e72073aef7db58e3e1322fac39a0e580dd113d2|aldizkaria=Jagi-Jagi|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''¡Guerra al exotismo!'' (1934, Amayur. Jaun Goikoa eta Lege Zarra)<ref>{{erreferentzia|izenburua=¡Guerra al exotismo!|orrialdea=4|hizkuntza=es|argitaratze-data=1934-06-08|url=https://www.jakin.eus/show/01feae0df65187ea584efd26a0ed4a93cd70bd08|aldizkaria=Amayur. Jaun Goikoa eta Lege Zarra|sartze-data=2024-09-19}}</ref> # ''Keperin eta Karmele'' (1980, Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz)<ref>{{erreferentzia|urtea=1980|izenburua=Keperin eta Karmele|orrialdea=13|hizkuntza=eu|egilea=Utarsus|url=https://www.jakin.eus/show/ef2ed8b35058beff464f262d1f4c6170c6cb2e1c|aldizkaria=Zer. Bizkaitarrai bizkaieraz|sartze-data=2024-09-19}}</ref> </div> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Begoña Bilbao, Gurutze Ezkurdia, Karmele Perez Urraza, Josu Chueca: '''EMAKUMEAK Hitza eta Bizitza'''. Euskal Herriko Unibertsitateko argitalpen zerbitzua, 2012, (266. or.). == Ikus, gainera == * [[Zerrenda:Bizkaiko idazleak|Bizkaiko idazleen zerrenda]] * [[Euskal Pizkundea]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://zubitegia.armiarma.eus/egileak/00475.htm Sorne Unzueta literaturaren zubitegian] * [http://www.euskara.euskadi.net/r59-bidegile/eu/euskara_sustapena/bidegileak/indice_e.asp Bidegileak bilduma: Sorne Unzueta] * {{es}} [http://www.bilbaopedia.info/unzueta-landeta Sorne Unzueta Landeta Sorne Unzueta Landeta (Utarsus) Bilbaopedian] {{bizialdia|1900eko|2005eko|Unzueta, Sorne}} [[Kategoria:Euskal Pizkundea]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] [[Kategoria:Euskarazko ipuingileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko eleberrigileak]] [[Kategoria:Bizkaiko idazleak]] [[Kategoria:Bilbotarrak]] [[Kategoria:Emakume Abertzale Batza]] [[Kategoria:Euskal Herriko ehun urtedunak]] [[Kategoria:Euskal Herriko frankismoaren erbesteratuak]] [[Kategoria:Maistrak]] [[Kategoria:Bizkaiko irakasleak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] [[Kategoria:Emakume ipuingileak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] [[Kategoria:Abandotarrak]] 3o5twud8ne8xt3hgz1dofsudk4sjfrr 0 24285 9983873 9979227 2024-11-28T13:59:09Z Aihotz 15251 Barne lotura zuzenketa 9983873 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Toti Martinez de Lezea''' ([[Gasteiz]], [[Araba]], [[1949|1949ko]] [[Apirilaren 9|apirilaren 9a]]) [[gaztelania]]z zein [[euskara]]z idazten duen [[araba]]r idazle eta itzultzailea da. [[Ingeles]]etiko, [[frantses]]etiko eta [[aleman]]etiko itzulpengintzako ikasketak egin zituen. Telebistako gidoilaria eta aktorea ere bada, eta [[Kukubiltxo]] antzerki taldearen sortzaileetako bat. [[Larrabetzu]]n ([[Bizkaia]]) bizi da. [[Eleberri historiko]]a landu du bereziki, eta arlo horretan arrakasta handia lortu du [[Euskal Herria]]n. Haur literatura ere egin izan du. [[Euskal Telebista|ETBrentzat]] haur eta gazteentzako saioetarako gidoiak idatzi ditu, euskaraz, baita saioak zuzendu ere. == Bizitza eta lanak == [[1978]]an [[Kukubiltxo]] antzerki taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta bost urtez egin zuen lan taldean. [[1980ko hamarkada]]n haurrei zuzendutako bideoak eta telesailak idatzi eta errealizatu zituen. Aldi hartan bertan, ''Euskal Leiendak ''(1986) bildu eta idatzi zituen. [[1992]]an, itzulpen lanetan murgildu zen. [[1998]]an bere lehen eleberria idatzi zuen, arrakasta handikoa, ''La calle de la Judería'', XV. mendeko Gasteizko familia [[judu]] baten bizitza kontatzen duena. Harrezkero, arrakasta handiko eleberri asko idatzi ditu, genero historikoaren barruan denak. Hona hemen horietako batzuk:'' Las torres de Sancho'' (1999), Nafarroako errege [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso Handiaren]] garaian kokatua; ''La Herbolera ''(2000), Durangoko sorgin-ehizari buruzkoa; ''Señor de la guerra'' (2001), Euskal Herriko Erdi Aroko alderdi gerrei buruzkoa; ''La abadesa'' (2002), [[Fernando Katolikoa]]ren sasi alaba baten bizitza kontatzen duena;'' Los hijos de Ogaiz ''(2002), [[Lizarra]]ko [[XIV. mendea]]n kokatua, izurri beltzaren garaian; ''La voz de Lug'' (2003), K. a. I. mendean kokatua, asturiar eta kantabriarren arteko gerren garaian; eta ''La comunera'' (2003), XVI mendearen hasieran kokatua, Gaztelako Komunitateen aldekoen eta Espainiako koroaren arteko gerraren garaian; ''A la sombra del templo ''(2005); ''La cadena rota'' (2005); ''La brecha ''(2006), 1813ko [[Donostia]]n kokatua; ''Placeres reales ''(2008); eta ''La flor de la argoma'' (''Otalorea, ''2008). Gazte literatura ere landu du, genero historiko horren barruan: ''El mensajero del rey'' (2002), [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso Azkarra]] Nafarroako erregeak [[Maroko]]ra egindako bidaia kontatzen duena; ''La hija de la luna'' (2003), Zugarramurdiko sorginen epaiketari buruzkoa; ''Antso Nagusia: Baskoien errege handia'' (2003);'' Nur eta irlandar gnomoa'' (2008). 2024an ''‘L’Arratien''’ (Erein argitaletxea) nobela kaleratu zuen, mundakarren egunerokotasuna azaltzen duen lana. Euskaraz eta gaztelaniaz argitaratu zen batera. Miren Arratibel Garmendiak egin du euskarazko itzulpena.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Orainaldian idatzitako lehen nobela kaleratu du Toti Martinez de Lezeak: ‘L’Arratien’|hizkuntza=eu|data=2024-11-22|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241122/orainaldian-idatzitako-lehen-nobela-kaleratu-du-toti-martinez-de-lezeak-l-arratien?fbclid=IwY2xjawGuOZFleHRuA2FlbQIxMQABHQ5ZarmVMgjdLgAQtdZUpMxeGeXarAff5_M4wLGi-ywzqKOtII4r0sj2QA_aem_z1Uz5-tcfuqCQvohItWEYw|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-11-24}}</ref> == Idazlanen zerrenda == {{sakontzeko|ZerrendaːToti Martinez de Lezearen lanak}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} {{ lur | data=2011/12/26}} == Bibliografia == * [[Iñaki Zubeldia|Zubeldia, Iñaki]]: ''Toti Martinez de Lezea. Haurrak, gazteak eta helduak bereganatu dituen idazlea''. - [[Egan (aldizkaria)|Egan]], 2016-3/4, 221-236. == Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko erdal idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://www.martinezdelezea.com/index.php?h=1&lzuzena=hasiera Toti Martinez de Lezea idazlearen webgunea] * Sustrai COLINA: [http://www.argia.com/argia-astekaria/2160/toti-martinez-de-lezea «Toti Martinez de Lezea: “Neuk egin nezakeena neuk egiten dut”»], ''Argia'', 2160. zenbakia, 2008-11-23. {{bizialdia|1949ko||Martinez de Lezea, Toti}} [[Kategoria:Euskal Herriko erdal idazleak]] [[Kategoria:Fikzio historikoko eleberrigileak]] [[Kategoria:Gasteizko idazleak]] [[Kategoria:Larrabetzuarrak]] [[Kategoria:Toti Martinez de Lezea]] [[Kategoria:Euskal Herriko itzultzaileak]] [[Kategoria:Gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko eleberrigileak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Eleberri historikoko idazleak]] [[Kategoria:Gazte literaturako idazleak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] ebzari09xb3vend1irzuk7tq3kbzgil 9983876 9983873 2024-11-28T14:00:22Z Aihotz 15251 /* Bizitza eta lanak */Barne lotura bat 9983876 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Toti Martinez de Lezea''' ([[Gasteiz]], [[Araba]], [[1949|1949ko]] [[Apirilaren 9|apirilaren 9a]]) [[gaztelania]]z zein [[euskara]]z idazten duen [[araba]]r idazle eta itzultzailea da. [[Ingeles]]etiko, [[frantses]]etiko eta [[aleman]]etiko itzulpengintzako ikasketak egin zituen. Telebistako gidoilaria eta aktorea ere bada, eta [[Kukubiltxo]] antzerki taldearen sortzaileetako bat. [[Larrabetzu]]n ([[Bizkaia]]) bizi da. [[Eleberri historiko]]a landu du bereziki, eta arlo horretan arrakasta handia lortu du [[Euskal Herria]]n. Haur literatura ere egin izan du. [[Euskal Telebista|ETBrentzat]] haur eta gazteentzako saioetarako gidoiak idatzi ditu, euskaraz, baita saioak zuzendu ere. == Bizitza eta lanak == [[1978]]an [[Kukubiltxo]] antzerki taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta bost urtez egin zuen lan taldean. [[1980ko hamarkada]]n haurrei zuzendutako bideoak eta telesailak idatzi eta errealizatu zituen. Aldi hartan bertan, ''Euskal Leiendak ''(1986) bildu eta idatzi zituen. [[1992]]an, itzulpen lanetan murgildu zen. [[1998]]an bere lehen eleberria idatzi zuen, arrakasta handikoa, ''La calle de la Judería'', XV. mendeko Gasteizko familia [[judu]] baten bizitza kontatzen duena. Harrezkero, arrakasta handiko eleberri asko idatzi ditu, genero historikoaren barruan denak. Hona hemen horietako batzuk:'' Las torres de Sancho'' (1999), Nafarroako errege [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso Handiaren]] garaian kokatua; ''La Herbolera ''(2000), Durangoko sorgin-ehizari buruzkoa; ''Señor de la guerra'' (2001), Euskal Herriko Erdi Aroko [[Leinu gerrak|Leinu gerrei]] buruzkoa; ''La abadesa'' (2002), [[Fernando Katolikoa]]ren sasi alaba baten bizitza kontatzen duena;'' Los hijos de Ogaiz ''(2002), [[Lizarra]]ko [[XIV. mendea]]n kokatua, izurri beltzaren garaian; ''La voz de Lug'' (2003), K. a. I. mendean kokatua, asturiar eta kantabriarren arteko gerren garaian; eta ''La comunera'' (2003), XVI mendearen hasieran kokatua, Gaztelako Komunitateen aldekoen eta Espainiako koroaren arteko gerraren garaian; ''A la sombra del templo ''(2005); ''La cadena rota'' (2005); ''La brecha ''(2006), 1813ko [[Donostia]]n kokatua; ''Placeres reales ''(2008); eta ''La flor de la argoma'' (''Otalorea, ''2008). Gazte literatura ere landu du, genero historiko horren barruan: ''El mensajero del rey'' (2002), [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso Azkarra]] Nafarroako erregeak [[Maroko]]ra egindako bidaia kontatzen duena; ''La hija de la luna'' (2003), Zugarramurdiko sorginen epaiketari buruzkoa; ''Antso Nagusia: Baskoien errege handia'' (2003);'' Nur eta irlandar gnomoa'' (2008). 2024an ''‘L’Arratien''’ (Erein argitaletxea) nobela kaleratu zuen, mundakarren egunerokotasuna azaltzen duen lana. Euskaraz eta gaztelaniaz argitaratu zen batera. Miren Arratibel Garmendiak egin du euskarazko itzulpena.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Orainaldian idatzitako lehen nobela kaleratu du Toti Martinez de Lezeak: ‘L’Arratien’|hizkuntza=eu|data=2024-11-22|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241122/orainaldian-idatzitako-lehen-nobela-kaleratu-du-toti-martinez-de-lezeak-l-arratien?fbclid=IwY2xjawGuOZFleHRuA2FlbQIxMQABHQ5ZarmVMgjdLgAQtdZUpMxeGeXarAff5_M4wLGi-ywzqKOtII4r0sj2QA_aem_z1Uz5-tcfuqCQvohItWEYw|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-11-24}}</ref> == Idazlanen zerrenda == {{sakontzeko|ZerrendaːToti Martinez de Lezearen lanak}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} {{ lur | data=2011/12/26}} == Bibliografia == * [[Iñaki Zubeldia|Zubeldia, Iñaki]]: ''Toti Martinez de Lezea. Haurrak, gazteak eta helduak bereganatu dituen idazlea''. - [[Egan (aldizkaria)|Egan]], 2016-3/4, 221-236. == Ikus, gainera == * [[Euskal Herriko erdal idazleak]] == Kanpo estekak == * [http://www.martinezdelezea.com/index.php?h=1&lzuzena=hasiera Toti Martinez de Lezea idazlearen webgunea] * Sustrai COLINA: [http://www.argia.com/argia-astekaria/2160/toti-martinez-de-lezea «Toti Martinez de Lezea: “Neuk egin nezakeena neuk egiten dut”»], ''Argia'', 2160. zenbakia, 2008-11-23. {{bizialdia|1949ko||Martinez de Lezea, Toti}} [[Kategoria:Euskal Herriko erdal idazleak]] [[Kategoria:Fikzio historikoko eleberrigileak]] [[Kategoria:Gasteizko idazleak]] [[Kategoria:Larrabetzuarrak]] [[Kategoria:Toti Martinez de Lezea]] [[Kategoria:Euskal Herriko itzultzaileak]] [[Kategoria:Gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko eleberrigileak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Eleberri historikoko idazleak]] [[Kategoria:Gazte literaturako idazleak]] [[Kategoria:Emakume eleberrigileak]] 7ebdzv5pat0zgkwn5p7bvm7qdxbv59e 0 24479 9984454 9958778 2024-11-28T22:48:25Z 85.85.135.47 /* Zineman */ 9984454 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} [[Fitxategi:1994-008 Elena Irureta.jpeg|thumb|260px|''[[Baleike]]'' Zumaiako herri aldizkarian ([[1994]])]] '''Elena Irureta Azanza''' ([[Zumaia]], [[Gipuzkoa]], [[1955]]eko [[uztailaren 30]]a – )<ref>{{Erreferentzia|abizena=SensaCine|izenburua=Elena Irureta|hizkuntza=es|url=https://www.sensacine.com/actores/actor-15921/|aldizkaria=SensaCine.com|sartze-data=2024-09-15}}</ref> euskal [[Antzezle|aktorea]] da, euskaraz zein gaztelaniaz jarduten duena. Sari ugari jaso ditu, besteak beste, 2023ko urrian Euskal Zine Bilerak Begirada saria eman zion [[Ane Gabarain|Ane Gabarainekin]] batera, ikus-entzunezkoen alorrean egindako ekarpenengatik<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Lizarralde|izenburua=Ane Gabarain eta Elena Irureta sarituko ditu Euskal Zine Bilerak|hizkuntza=eu|data=2023-10-12|url=https://www.berria.eus/albisteak/233854/ane-gabarain-eta-elena-irureta-sarituko-ditu-euskal-zine-bilerak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-10-12}}</ref> eta 2024an [[Donostiako Zinemaldia|Donostiako 72. Zinemaldiko]] [[Zinemira Saria|Zinemira saria]] jaso zuen, bere ibilbidearen aitortza gisa.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=«Nire berri duenak egindako lanagatik ezagutzen nau, eta ez jasotako sariengatik»|hizkuntza=eu|data=2024-09-15|url=https://www.berria.eus/kultura/elena-irureta-nire-berri-duenak-egindako-lanagatik-ezagutzen-nau-eta-ez-jasotako-sariengatik_2130241_102.html?utm_source=Facebook&utm_medium=Sare_sozialak_CM|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-09-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alberto|abizena=Moyano|izenburua=Elena Irureta: «Siempre pensé que lo de los premios era para otra gente»|hizkuntza=es|data=2024-09-08|url=https://www.diariovasco.com/culturas/zinemaldia/elena-irureta-siempre-pense-premios-era-gente-20240908075815-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-09-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=«Aktore bezala txiripaz ari naizenaren sentsazioa dut eta harrigarria da oraindik jarraitzea»|hizkuntza=eu|data=2024-09-05|url=https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20240924/aktore-bezala-txiripaz-ari-naizenaren-sentsazioa-dut-eta-harrigarria-da-oraindik-jarraitzea?fbclid=IwY2xjawFfK1ZleHRuA2FlbQIxMQABHV-sHKO3CEVK_1bNtH3z_WD67P6LDuliCkZdNZUaR4h28Ia5p1uIJNBmSA_aem_f8_XHGgCgBbj81iB5Eiq9A|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2024-09-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Berria|hizkuntza=eu|data=2024-09-24|url=https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/www-berria-eus_2131038_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-09-26}}</ref> Euskal Herrian gehienbat telebistan egindako lanei esker ezaguna bada ere, batez ere ''[[Bi eta bat]]'', ''[[Jaun ta Jabe]]'' eta ''[[Martin (telesaila)|Martin]]'' telesailei esker, antzerkian eta zineman egindako lanak ere ugariak dira. [[Espainia]] mailan ere ''[[Al salir de clase]]'' eta ''[[El comisario]]'' telesailengatik da ezaguna, eta zineman [[Icíar Bollaín]]ekin egindako lanengatik: ''[[Hola, ¿estás sola?]]'', ''[[Flores de otro mundo]]'' eta ''[[Te doy mis ojos]]''.<ref>{{Erreferentzia|izena=Oskar|abizena=Belategui|izenburua=Elena Irureta, historia del cine vasco|hizkuntza=es|data=2024-09-14|url=https://www.elcorreo.com/culturas/territorios/elena-irureta-historia-cine-vasco-20240914000223-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2024-09-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elena Irureta - Biografía, mejores películas, series, imágenes y noticias|hizkuntza=es|data=2022-04-13|url=https://www.lavanguardia.com/peliculas-series/personas/elena-irureta-16980|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2024-09-15}}</ref> == Bizitza == Zinemako debuta [[Jose Maria Zabala|Jose Maria Zabalaren]] ''[[Axut]]'' (1976) film luzean izan zen, parte-hartze kasuala izan zen, lagun-taldeak bultzatuta, baina inolako arte drama-zaletasunik bakoa. 80ko hamarkada hastearekin batera Eusko Jaurlaritzako Arte Dramatikorako Antzerti Eskolan izena eman zuen. Artean zehaztu barik zeukan zertan jardun, beraz Madrileko Arte Aplikatuen Eskola baten argazkigintza ikasten ibili<ref>{{erreferentzia|egilea=[[Euskadiko Filmategia]]|izenburua=Irureta , Elena|url=http://www.filmotecavasca.com/eu/elena-irureta}}</ref> eta denbora jakin baten ingelesa ikasten [[Londres|Londresen]] izan zen. Gero, zerbait berria frogatu nahi izan zuen. Lehen urtean dentista batzuen kontsultako lana bere ikasketekin txandakatu ostean arte dramatikora bere heziketa bete betean bideratzen lagundu zion beka bat lortu zuen. Eta eskolako garaian bertan, zinean, antzerkian eta telebistan lan egiten hasi zen.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Irureta Azanza, Elena - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/irureta-azanza-elena/ar-150109/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2024-09-15}}</ref> === Aktore ibilbidea === 80ko hamarkadan zehar Bruno Carriereren ''Txirula miresgarria'' (1982), [[Alfonso Ungría|Alfonso Ungríaren]] ''La conquista de Albania-Albaniaren konkista'' (1983), [[José Ángel Rebolledo|José Ángel Rebolledoren]] ''Fuego eterno'' (1984), [[Xabier Elorriaga|Xabier Elorriagaren]] ''Zergatik panpox'' (1985), Javier Aguirreren ''La monja alférez'' (1986) edo [[Antxon Ezeiza|Antxon Ezeizaren]] ''Ke arteko egunak'' bezalako euskal zinearen filmetan gbigarren mailako paperak interpretatu zituen.<ref name=":1" /> 90eko hamarkadaren hasieran [[Carlos Zabala]] eta [[Eneko Olasagasti|Eneko Olasagastiren]] euskarazko ''Bi eta bat'' seriearen arrakastari esker, bere ibilbideak jauzi bat eman zuen. Euskal publikoak aktore eder, lirain eta komikotasunerako zuen gaitasunaz konturatu zen. Bere zine-ibilbidea une horretatik aurrera [[Julio Medem]], [[Juanma Bajo Ulloa]], [[Ramón Barea]] edo [[Icíar Bollaín|Iciar Bollaín]] bezalako garrantzidun espainiar eta euskal zuzendariekin lan egitera pasatu zen. Berrindartu egin zen. Iciar Bollainentzako euskal aktoresa fetitxea bihurtu zen haren lehenengo hiru filmeetan parte hartuta. Horrela Elena Iruretak, 90eko hamarkadan, Julio Medemen ''La ardilla roja'' (1992), Juanma Bajo Ulloaren ''La madre muerta'' (1993), [[Joaquín Trincado|Joaquín Trincadoren]] ''Sálvate si puedes'' (1994), Iciar Bollaínen ''Hola, ¿estás sola?'' edo [[Daniel Calparsoro|Daniel Calparsororen]] ''A ciegas'' (1997) bezalako izenburuako filmetan parte hartu zuen. Erosotasunez mugitzeko bere talentuak, eraginkortasun berdinez, paper tragikoak zein komikoak txandakatuta, bere belaunaldiko euskal emakume-aktoreen artean momentu horretan onenetariko bat izatera heldu zen.<ref name=":1" /> 1998an, beharbada bere ibilbideko urterik garrantzitsuena izan zen, publikoaren eta kritikaren txaloa ekarri zion bi pertsonaia egin zituen eta. Ramon Barearen ''Pecata minuta'' (1998) dibertigarrian, kanpoko mundua ikusteko lekaimetxetik irten nahi zuten erlijio-talde inozoaren buru zen Sor Rufina mari-mutil moja butronera lotsagabea interpretatu zuen. Iciar Bollaínen ''Flores de otro mundo'' atsekabegarrian, zoriona une batez laztantzen zuena, baina azkenean bere bakartasunetik askatzeko gai ez zen Marirrosi, emakume sentibera eta babesgabea oheratzen zuena. Sor Rufinaren paperak Alcalá de Henaresko Jaialdian Zinemaldian Interpretaziorik Onenaren Saria eta Euskal Zineari "El Mundo" sarien VIII. edizioan emakuem aktorerik Inenaren Saria eman zion. Eta Marirrosiren lan zirraragarriari esker, Euskal Zineari "El Mundo" sarien VIII. edizioan Banaketako emakuem aktorerik Onenaren Saria lortu zuen.<ref name=":1" /> Une gozo horren ostean bere lanarekin jarraitu zuen telebista (''Telletxea'', ''[[Al salir de clase]]'', ''Hermanas'', ''[[Periodistas]]'', ''[[El Comisario|El comisario]], [[Sorginen laratza]] edo'' ''Martin'' izenburuko serieetan) antzerkiarekin eta zinemagintzako proiektu berriekin txandakatuz jarraitu zuen. 1998tik aurrera ''El comisario'' telebistako seriean bere Laura Hurtado agentearen pertsonaiak espainiar estatu guztian aktoresa ezaguna egin zuen.<ref name=":1" /> 2003an Iciar Bollainekin ''Te doy mis ojos'' filmean topo egin zuen berriro. Film horretan egindako lanarengatik Euskal Zineari "El Mundo" sarien XII. edizioan Banaketako emakuem aktorerik Onenaren Saria jaso zuen. 2005ean [[Telmo Esnal|Telmo Esnalen]] eta [[Asier Altuna|Asier Altunaren]] ''Aupa Etxebeste!'' filmean Maria Luisa pertsonaia egin zuen. Bere neurrira egindako pertsonaia izan zen, emakume aktore gisa erronka zaila sortzen zion eta. Pertsonaia berean erregistro tragikoak komedia elementuekin txandakatu behar izan zituen eta. Hala ere, Elena Irureta ondo moldatu zen. Elena Iruretak, berriz ere, Euskal Zineari "El Mundo" Sarietan emakuem aktore onenaren saria jaso zuen euskal ekoizkin horretako interpretazio bikainari esker.<ref name=":1" /> 2008an Euskal Filmategiak Elena Iruretaren ibilbidea aintzat hartu zuen Carlos Roldan Larreta-ren ''Secundarios vascos de primera'' liburuan. Zineman -''[[Zorion perfektua (filma)|Zorion Perfektua]]'' (2009) edo ''[[Bon appétit (filma)|Bon appétit]]'' (2009)- eta telebistan ''[[Los misterios de Laura]]'' saioan Victoria Conde pertsonaiarekin edota Candela izanik ''[[Hospital Central]]'' saioan- egin zituen hurrengo lanek argi eta garbi erakutsi dute Elena Irureta laurogeita hamarreko hamarkadan euskal zinemagintzan izan dugun aktoresa garrantzitsuenetako dela. Telebistarako bi telefilm ere egin ditu: “Sin hogar” eta “''Felipe y Letizia''”. Gainera, Elenak zuzendari munduan ere sartu zen, 1993an, “''Dúplex''” ETBko telesaila zuzendu zuenean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elena Irureta - Biografía de Elena Irureta|url=https://www.biografias.es/famosos/elena-irureta.html|aldizkaria=www.biografias.es|sartze-data=2024-09-15}}</ref> == Lanak == Besteak beste, lan hauexetan hartu du parte: === Zineman === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| * ''[[Axut]]'' (1977) * ''[[Betirako sua]]'' (1985) * ''[[La monja alférez (1986ko filma)|La monja alférez]]'' (1987) * ''[[El mar es azul]]'' (1989) * ''[[El anónimo... ¡vaya papelón!]]'' (1990) * ''[[Ke arteko egunak]]'' (1990) * ''[[La madre muerta]]'' (1993) * ''[[La ardilla roja]]'' (1993) * ''[[Adiós Toby, adiós]]'' (1995) * ''[[Sálvate si puedes]]'' (1995) * ''[[Hola, ¿estás sola?]]'' (1995) * ''[[Airbag (filma)|Airbag]]'' (1997) * ''[[A ciegas]]'' (1997) * ''[[Pecata minuta]]'' (1999) * ''[[Flores de otro mundo]]'' (1999) * ''[[Sobreviviré (filma)|Sobreviviré]]'' (1999) * ''[[El vestido]]'' (2000) * ''[[Mi hijo Arturo]]'' (2001) * ''[[Etxaldeko erregea]]'' (2002) * ''[[Te doy mis ojos]]'' (2003) * ''[[Aupa Etxebeste!]]'' (2005) * ''[[Trío de ases: el secreto de la Atlántida]]'' (2008) * ''[[Zorion perfektua (filma)|Zorion perfektua]]'' (2009) * ''[[Bon appétit (filma)|Bon Appetit]]'' (2010) * ''[[Urte berri on, amona!|Urte berri on, amona]]'' ([[2011]]) * ''[[Promoción fantasma]]'' (2012) * ''[[A escondidas]]'' (2014) * ''[[Igelak (filma)|Igelak]]'' ([[2016]]) * ''[[Agur Etxebesteǃ]]'' (2019) * ''[[Ocho apellidos marroquís]]'' (2023) * ''[[La ermita]]'' (2023) * ''[[Gaua]]'' (2025) }} === Telebistan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| * ''[[Bi eta bat]]'' (1991) * ''[[Jaun ta Jabe]]'' (1997) * ''[[Periodistas]]'' (1998) * ''[[Al salir de clase]]'' (1998) * ''[[Hermanas]]'' (1998) * ''[[Martin (telesaila)|Martin]]'' (2003) * ''[[Sin hogar]]'' (2003) * ''[[El comisario]]'' (1999-2006) * ''[[Los misterios de Laura]]'' (2009) * ''[[Hospital central]]'' (2010) * ''[[El secreto de Puente Viejo]]'' (2011) * ''[[Bi eta bat (2012ko telesaila)|Bi eta bat]]'' (2012) * ''[[DBH (telesaila)|DBH]]'' (2012) * ''[[El tiempo entre costuras (telesaila)|El tiempo entre costuras]]'' (2013-14) * ''[[Ciega a citas]]'' (2014) * ''[[Algo que celebrar]]'' (2015) * ''[[Eskamak kentzen (telesaila)|Eskamak kentzen]]'' (2016) * ''[[Patria (telesaila)|Patria]]'' (2020) *''[[Beti mugan (telesaila)|Beti mugan]]'' (2021) }} == Film laburrak == * ''Adiós Toby, Adiós'' (1995) * ''El vestido'' (2000) * ''Eta Amama?'' (2010-11) == Antzerkia == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| * ''Hau paraderua'' * ''El porqué de las cosas'' * ''Aspirina para 2'' * ''Arlequino'' * ''Ama begira zazu'' * ''El jefe de todo esto'' * ''Metxa'' }} == Sariak == * 2024an [[Donostiako Zinemaldia|Donostiako 72. Zinemaldiko]] [[Zinemira Saria|Zinemira saria]] jaso zuen.<ref name=":0" /> * 2023an Euskal Zine Bilerak Begirada saria eman zion [[Ane Gabarain|Ane Gabarainekin]] batera. * 2021ean Forque, MIM Series eta Feroz saria.<ref name=":0" /> === Feroz sariak === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Kategoria !Telesaila !Emaitza |- |[[2020]] |Telesail bateko emakumezko aktore onena |''[[Patria (telesaila)|Patria]]'' |Irabazlea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aktore onenaren Feroz saria irabazi du Elena Iruretak|hizkuntza=eu|data=2021-03-03|url=https://urolakosta.hitza.eus/2021/03/03/aktore-onenaren-feroz-saria-irabazi-du-elena-iruretak/|aldizkaria=Urola Kostako Hitza|sartze-data=2021-11-22}}</ref> |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1955eko||Irureta, Elena}} [[Kategoria:Gipuzkoako aktoreak]] [[Kategoria:Zumaiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko emakume aktoreak]] j4t79arxid7etj3rdu0qa1mus6dzajr 0 25100 9983887 9955543 2024-11-28T14:13:07Z Mariabarrena 166704 9983887 wikitext text/x-wiki {{Partikula infotaula|izena=Alfa partikula|composition=2 protoi, 2 neutroi|symbol=α, α²⁺, He²⁺|statistics=Bosonikoa|image=[[Image:Alpha Decay.svg|center|250px]]|caption=Alfa desintegrazioa}}'''Alfa partikulak''' ([[Alfa (hizkia)|α]]) [[helio]]-4 atomoaren guztiz [[Ioi|ionizatutako]] [[Atomo nukleo|nukleo atomikoak]] dira, hau da, [[Elektroi|elektroirik]] gabeak. Nukleo horiek bi [[Protoi|protoik]] eta bi [[Neutroi|neutroik]] osatzen dituzte. Atomo honek elektroirik ez duenez, bere [[Karga elektriko|karga elektrikoa]] positiboa da (+2q_e) eta bere masa 4 [[Masa atomikoaren unitate|u]]-koa. [[Erreakzio nuklear|Erreakzio nuklearretan]] edo beste [[nukleido]] batzuen [[Desintegrazio erradioaktibo|desintegrazio erradioaktiboan]] sortu ohi dira. Sarkortasun-ahalmen txikia dute; masa eta karga elektriko handia dutenez (<math>6,64\cdot10^{-27}</math> kg eta <math>3,2\cdot10^{-19}</math>C), [[Atmosfera|atmosferan]] azkar galtzen dute [[Energia zinetiko|energia zinetikoa]]. Alfa partikulek [[spin]] nulua dute. Alfa desintegrazio erradioaktibo estandarrean gertatzen direnean, alfa partikulek 5 M[[Elektronvolt|eV]] (mega-elektronvolt) inguruko energia zinetikoa izaten dute, eta [[Argiaren abiadura|argiaren abiaduraren]] % 4 inguruko abiadura. Partikula hauen erradiazioa oso ionizatzailea da, eta arestian aipatu bezala, sarkortasun-ahalmen txikia du: aire edo larruazal zentimetro gutxi batzuek gelditzen dute. Alfa partikulek, oro har, ezin dute zeharkatu paper-orri batzuen lodiera. Gainera, alfa erradiazioaren azterketa interesgarria da, erradiazio horrek hainbat aplikazio dituelako. Horien artean daude ke detektagailuak, gailu antiestatikoak edo sorgailu termoelektrikoak; azken horietan alfa desintegrazioa energia-iturri gisa erabil daiteke. Beste aplikazio garrantzitsu bat da α partikulak igortzen dituzten erradionukleidoak erabiltzea tumoreak bonbardatzeko. Alfa partikulek oso irismen txikia dutenez, eremu egokiaren kontra jaurtiz gero, tumoreen hazkundea geldi dezakete, inguruko eremuei ahalik eta kalte txikiena eraginda. == Aurkikuntzaren historia == [[Fitxategi:Alphaparticlemagnetic.svg|thumb|Alfa partikula bat eremu magnetiko batek desbideratzen du.]] 1899an, [[Ernest Rutherford|Ernest Rutherfordek]] (McGill Unibertsitatean lanean, [[Montreal|Montrealen]], Kanadan) eta [[Paul W. Merrill|Paul Villardek]] ([[Paris]]<nowiki/>en lanean) [[Erradiazio|erradiazioa]] hiru motatan bereizi zuten: alfa, [[Beta partikula|beta]] eta [[Gamma partikula|gamma]] izendatu zituen Rutherfordek, objektuetan duten sarkortasun eta eremu magnetiko baten eraginpean jasandako desbideratzean oinarrituta. Alfa izpiak, alfa partikulez osatuak, Rutherfordek objektu arruntetan sarkortasun txikiena dutenak bezala definitu zituen; gamma izpiak, berriz, [[X izpi|X izpien]] izaera berekoak, sarkortasun handiena dutenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Rutherford|izenburua=XV. <i>The magnetic and electric deviation of the easily absorbed rays from radium</i>|orrialdeak=177–187|data=1903-02|url=http://dx.doi.org/10.1080/14786440309462912|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=26|zenbakia=5|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786440309462912|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Rutherforden lanean alfa partikula baten karga eta masaren arteko erlazioaren neurketak ere ageri ziren. Horrek, alfa partikulak karga bikoitzeko helio ioiak ziren hipotesia azaleratu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Martín|abizena=Mac Kay Fulle|izenburua=La geopolítica catarí. Un repaso sobre los vaivenes de la política internacional en el Golfo Pérsico|orrialdeak=18–21|data=2023-12-15|url=http://dx.doi.org/10.26439/piedepagina2023.n011.6828|aldizkaria=Pie de Página|alea=011|issn=2788-5585|doi=10.26439/piedepagina2023.n011.6828|sartze-data=2024-10-31}}</ref> 1907an, Ernest Rutherfordek eta [[Thomas Royds|Thomas Roydsek]], azkenean, alfa partikulak helio ioiak zirela frogatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Rutherford|izenburua=XXIV. <i>Spectrum of the radium emanation</i>|orrialdeak=313–317|abizena2=Royds|izena2=T.|data=1908-08|url=http://dx.doi.org/10.1080/14786440808636511|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=92|zenbakia=16|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786440808636511|sartze-data=2024-10-31}}</ref> [[Fitxategi:Растурање_на_алфа-честички_на_тенок_метален_лист.jpg|thumb|Alfa partikulen sakabanaketa metalezko xafla mehe batean.]] [[Fitxategi:Alfa_beta_gamma_radiation.svg|thumb|Alfa erradiazioa ⁴He nukleoetan datza eta paper orri batek erraz geldiarazten du. Beta erradiazioa, elektroietan datzana, aluminiozko plaka batek geldiarazten du. Gamma erradiazioa aldiz, material dentso (adibidez, beruna) batean sartzen denean xurgatzen da .]] Horretarako, hurrengo esperimentua egin zuten: Radio elementuak igorritako gasa (radio naturalak gehienbat alfa partikulak igortzen ditu, hots, alfa partikula igorlea da) beirazko hodi batean jaso eta araztu zuten. Hodi barruan [[txinparta elektriko]] batekin eragindako deskarga batek argia sortu zuen eta, behin argi horren espektroa aztertuta, gasa helioa zela egiaztatu zuten, eta, era berean, alfa partikulak helio ioiak zirela berretsi.<ref>{{Erreferentzia|izena=Abraham|abizena=Pais|izenburua=Inward bound: of matter and forces in the physical world|argitaletxea=Clarendon Press [u.a.]|data=2002|edizioa=Reprint|isbn=978-0-19-851997-3|sartze-data=2024-10-31}}</ref>   Alfa partikulak modu naturalean gertatzen direnez, eta [[erreakzio nuklear]] batean parte hartzeko bezain [[energia]] handia izan dezaketenez, haiek aztertzeak [[Fisika nuklear|fisika nuklearraren]] hasierako garapena ekarri zuen. Rutherfordek [[Radio bromuroa|radio bromuroak]] igorritako alfa partikulak erabili zituen [[Joseph John Thomson|J. J. Thomsonen]] eredu atomikoa okerra zela ondorioztatzeko. [[Rutherforden urrezko xaflaren esperimentuan]] (bere ikasle ziren [[Hans Geiger]] eta [[Ernest Marsden]]-ek aurrera eramandakoan), alfa partikula sorta estu bat urrezko xafla mehe (ehunka atomo inguruko lodieradun) batetik pasarazi zuten. Alfa partikula hauek [[Zink sulfuroa|zink sulfurozko]] pantaila batekin detektatu zituzten, zeinak argi distira bat igortzen duen, alfa partikulen talkaren ondorioz. Rutherfordek hurrengo hipotesia planteatu zuen: J. J. Thomsonen eredu atomikoa ([[“Plum pudding” eredua]]) zuzena balitz, positiboki kargatutako alfa partikulak desbideratzekotan oso gutxi desbideratuko lirateke, aurreikusita zeuden sakabanatutako karga positiboen ondorioz. Alabaina, alfa partikula batzuk uste baino angelu handiagoetan sakabanatzen zirela aurkitu zen eta baita partikula batzuek ia zuzenean atzera egiten zutela ere. Alfa partikula gehienak espero bezala zuzenean pasatu ziren arren, Rutherforden arabera, partikula bakar batzuk horrenbeste desbideratzea (batzuek errebotatu ere bai) nahikoa zen J. J. Thomsonen eredua okerra zela erakusteko. Analogia moduan zera esan zuen: “15 hazbeteko jaurtigai bat zeta-paper baten kontra jaurti eta honek errebotatuko duela onartzea bezalakoa da”. Esperimentuan ikusitakoari azalpen ulergarri bat emateko, erabaki zen atomoaren karga positiboa bere erdiguneko eremu txiki batean kontzentratzen zela (geroago ''nukleo'' izendatu zen). Modu honetan, karga positibo hori behar bezain dentsoa izango zen haren inguruko karga positibodun edozein alfa partikula desbideratzeko. Aurkikuntza honen aurretik, ez zen jakina alfa partikulak berez nukleo atomikoak zirenik, ezta protoi edo neutroirik zegoenik ere. Aurkikuntza honen ondoren, J. J. Thomsonen eredua alde batera utzi zen, eta Rutherforden esperimentuak [[Bohrren eredu atomikoa|Bohr-en eredura]] eraman zuen, gaur egungo atomoaren uhin-eredu modernora heldu arte. [[Fitxategi:Bragg_Curve_for_Alphas_in_Air-PT-en.svg|thumb|Energia-galera (Bragg-en kurba) airean desintegrazio erradioaktiboaren bidez igorritako alfa partikula tipikoarentzat.]] Geroago, 1917an, Rutherfordek alfa partikulak erabili zituen, nahi gabe, beranduago elementu batetik bestera zuzendutako [[transmutazio nuklear]] gisa ulertuko zuena sortzeko. Elementu batetik besterako transmutazioa 1901 urtetik ulertzen zen, [[Desintegrazio erradioaktibo|desintegrazio erradiaktibo]] naturalaren ondorio moduan. Rutherfordek, ordea, alfa partikulen desintegrazioaren ondorio ziren partikulak airera jaurti zituenean, honek erradiazio mota berri bat eragiten zuela jabetu zen, eta hidrogeno-nukleoak zirela ohartu zen (Rutherfordek ''[[protoi]]'' izendatu zituen). Geroago aurrera eraman ziren esperimentuek erakutsi zuten protoi horiek aireko nitrogeno elementutik zetozela, eta gertatutako erreakzioa nitrogenotik oxigenorako transmutazioa zela ondorioztatu zen, hurrengo forman: ¹⁴N + α → ¹⁷O + [[Protoi|p]] Hau da aurkitu zen lehenengo [[Erreakzio nuklear|erreakzio nuklearra]]. == Alfa partikularen iturriak == === Alfa desintegrazioa === Alfa partikulen iturri ezagunena atomo astunenen (> 106 u pisu atomiko) [[Alfa desintegrazio|alfa desintegrazioa]] da. [[Atomo]] batek alfa desintegrazioan alfa partikula bat igortzen duenean, atomoaren [[Masa-zenbaki|masa-zenbakia]] lautan murrizten da, alfa partikularen lau [[nukleoiak]] galtzen direlako. Era berean, atomoaren [[Atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] bi aldiz txikitzen da, bi protoi galtzearen ondorioz, eta atomoa elementu berri bat bihurtzen da. Alfa desintegrazioak eragindako [[transmutazio nuklear]] mota horren adibide dira, besteak beste, [[Uranio|uranioa]] [[Torio|torioan]] desintegratzea eta [[Radio|radioa]] [[Radon|radonean]]. [[Fitxategi:Physicist_Studying_Alpha_Rays_GPN-2000-000381.jpg|alt=Polonio iturri baten desintegrazioaren ondorioz alfa partikulen behaketa.|thumb|Polonio iturri baten desintegrazioaren ondorioz alfa partikulen behaketa.]] Alfa partikulak nukleo [[erradioaktibo]] handienek ([[Uranio|uranioak]], [[Torio|torioak]], [[Aktinio|aktinioak]] eta [[Radio|radioak]] adibidez) eta [[Elementu transuranido|elementu transuranidoek]] igortzen dituzte. Beste desintegrazio mota batzuek ez bezala, alfa desintegrazioak, prozesua jasan dezakeen tamaina minimoko nukleo atomikoa izan behar du. Orain arte alfa partikulak igortzeko gai izan diren nukleo txikienak [[berilio-8a]] eta [[telurio]] [[nukleido]] arinenak dira, 104 eta 109 bitarteko masa zenbakidunak. Alfa desintegrazioak, batzuetan, nukleoa [[egoera kitzikatu]] batean uzten du; eta, orduan, [[gamma izpi]] baten igorpenaren bidez, gehiegizko [[energia]] hori askatzen da. [[Fitxategi:Alpha_radiation_in_a_cloud_chamber.jpg|thumb|Isopropanolaren [[Laino ganbera|laino-ganbera]] batean detektatutako alfa-erradiazioa (erradio-220 isotopoaren iturri artifizial bat injektatu ondoren)]] === Alfa desintegrazioa sortzeko mekanismoa. === [[Beta desintegrazio|Beta desintegrazioan]] ez bezala, alfa desintegrazioa eragiten duten [[Oinarrizko elkarrekintza|oinarrizko elkarrekintzak]] [[Indar elektromagnetiko|indar elektromagnetikoaren]] eta [[Indar nuklear|indar nuklearraren]] arteko oreka dira. Alde batetik, alfa partikularen eta gainerako nukleo guztiaren arteko [[Coulomben indarra|Coulomben alderapen indarra]] dago, biek [[karga elektriko]] positiboa baitute. Bestetik, indar nuklearrak erakarpen indarra eragiten dio. [[Fisika klasiko|Fisika klasikoan]], alfa partikulek ez dute energia nahikorik nukleoaren barruko [[Potentzial-osin|potentzial-osinetik]] ihes egiteko. Hala ere, [[Tunel-efektua|tunel efektuari]] esker, alfa partikulek ihes egiten dute, nahiz eta indar nuklearra gainditzeko energia nahikorik ez izan. Hori ahalbidetzen du materiaren izaera ondulatorioak, alfa partikulari bere denboraren zati bat nukleotik hain urrun dagoen eremu batean igarotzeko aukera ematen diolako. Eremu horretatik, indar elektromagnetiko alderatzaileak indar nuklearraren potentziala erabat konpentsatzen du. Posizio horretatik, alfa partikulek ihes egin dezakete. === Fisio hirutarra === Prozesu nuklear batetik eratorritako alfa partikulen artean, bereziki energetikoak direnak [[fisio nuklear]] motako prozesu ez-ohikoetan sortzen dira. Prozesu horri fisio hirutar deritzo. Fisio hirutarrean, kargatutako hiru partikula sortzen dira, bi partikula normalak sortu beharrean. Kargatutako partikularik txikiena, ziurrenik (% 90eko probabilitatearekin), alfa partikula bat da. Alfa partikula horiei "irismen handiko alfa" deitzen zaie; izan ere, 16 MeV-eko ohiko energiarekin, alfa desintegrazioan sortzen dena baino askoz energia handiagoan egoten dira. Fisio hirutarra gertatzen da bai neutroiek eragindako fisioan (erreaktore nuklear batean gertatzen den [[erreakzio nuklearra]]), bai [[fisionagarri]]<nowiki/>ek eta [[fisionagarri aktinidoek]] (hau da, fisionatzeko gai diren atomo astunek) [[bat-bateko fisioa]] dutenean, desintegrazio erradioaktiboaren forma gisa. Bai fisio induzituan, bai bat-batekoan, nukleo astunetan eskuragarri dauden energia handienek alfa desintegraziotik datozenak baino energia handiagoko irismen luzeko alfak sortzen dituzte. === Eguzki-nukleoaren erreakzioak === Helio-nukleoek izarretako erreakzio nuklearretan parte har dezakete, eta historikoki alfa erreakzioak deitu izan dira (ikus, adibidez, alfa prozesu hirukoitza). === Izpi kosmikoak === Gainera, energia oso altuko helio-nukleoak, batzuetan alfa partikulak deituak, izpi kosmikoen % 10 eta % 12 artean dira. [[Erradiazio kosmiko|Izpi kosmikoak]] sortzeko mekanismoak eztabaidagai dira oraindik. == Energia eta xurgapena == [[Fitxategi:Alpha_decay_energies_example.svg|thumb|217x217px|Igorritako alfa partikulen energia nagusiak dituzten nukleido erradioaktiboen hautapenaren adibidea, haien zenbaki atomikoaren aurrean adierazia. <ref>{{Erreferentzia|izena=Richard B.|abizena=Firestone|izenburua=Table of isotopes. [1/2], update 1999|argitaletxea=Wiley|data=1999|edizioa=8. ed., 1999 update|isbn=978-0-471-35633-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Kontuan izan nukleido bakoitzak alfa espektro desberdin bat duela.]] [[Alfa desintegrazio|Alfa partikularen desintegrazioan]] igorritako energiak menpekotasun txikia du igorpen prozesuaren erdibizitzarekiko. Gainera, igorritako alfa partikulen energia ez da zehatza, energia tarte batean aurkitzen diren balio desberdinak har ditzake. Energia handieneko alfa partikulak nukleo handienek igortzen dituzte; alabaina, alfa partikula gehienek 3 eta 7 M[[Elektronvolt|eV]] bitarteko energiak dituzte. Muturreko balio horiek igortzen duten nukleidoen erdibizitza oso luzeei eta oso laburrei dagozkie, hurrenez hurren. Energiak eta proportzioak desberdinak izan ohi dira, eta [[Alfa espektrometria|alfa espektrometrian]] bezala, nukleido espezifikoak identifikatzeko erabil daitezke. Alfa partikula baten ohiko energia zinetikoa 5 MeV-koa da, igorritako alfa partikula hauen abiadura 15000 km/s-koa delarik, hots, argiaren abiaduraren %5. Energia kantitate honek handia dirudi partikula bakar batentzat. Alabaina, masa handia dutenez, alfa partikulek beste edozein erradiazio arruntek baino abiadura txikiagoa dute; adibidez, [[Beta partikula|beta partikulek]] edo [[Neutroi bidezko erradiazioa|neutroi bidezko erradiazioak]] baino txikiagoa. <ref>N.B. Gamma izpiak izpi elektromagnetikoak direnez (argia), argiaren abiaduran (c) mugitzen dira. Beta partikulak askotan c frakzio handi batera mugitzen dira, eta %60an c gainditzen dute, baldin eta haien energia > 64 keV bada (ohikoa dena). Erreakzio nuklearretako neutroien abiadura %6 c bitartekoa da fisioarentzat eta %17 c bitartekoa fusioarentzat.</ref> Beren karga eta masa handiak direla eta, materialek erraz xurgatzen dituzte alfa partikulak, eta airean zentimetro batzuk bakarrik bidaiatu dezakete xurgatuak izan gabe. Esaterako, zetazko paperak edo giza azalaren kanpoko geruzek xurga ditzakete. 40 [[Mikrometro (unitatea)|mikrometro]] inguruko sakoneran barneratzen dira larruazalean edo, bestela esanda, [[zelula]] gutxi batzuetako sakoneran. == Efektu biologikoak == Alfa partikulek xurgapen-maila txikia dutenez eta ezin dituztenez azaleko kanpoko geruzak zeharkatu, oro har, ez dira arriskutsuak bizitzarako, iturria irentsi edo arnastu ezean<ref>{{Erreferentzia|izena=Doran M.|abizena=Christensen|izenburua=Ionizing Radiation Injuries and Illnesses|orrialdeak=245–265|hizkuntza=en|abizena2=Iddins|abizena3=Sugarman|izena2=Carol J.|izena3=Stephen L.|data=2014-02|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S073386271300093X|aldizkaria=Emergency Medicine Clinics of North America|alea=1|zenbakia=32|doi=10.1016/j.emc.2013.10.002|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, alfa erradionukleido igorleak gorputzean sartzen badira, alfa erradiazioa da erradiazio ionizatzailearen forma suntsitzaileena. Ionizatzailerik indartsuena da eta, behar bezain dosi handiekin, erradiazioek eragindako pozoitzearen edozein sintoma (edo sintoma guztiak) eragin ditzake. Kalkuluen arabera, kromosoman, alfa partikulen kaltea 10-1000 aldiz handiagoa da [[gamma]] <ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Grellier|izenburua=Risk of Lung Cancer Mortality in Nuclear Workers from Internal Exposure to Alpha Particle-emitting Radionuclides:|orrialdeak=675–684|hizkuntza=en|abizena2=Atkinson|abizena3=Bérard|abizena4=Bingham|abizena5=Birchall|abizena6=Blanchardon|abizena7=Bull|abizena8=Guseva Canu|abizena9=Challeton-de Vathaire|izena2=Will|izena3=Philippe|izena4=Derek|izena5=Alan|izena6=Eric|izena7=Richard|izena8=Irina|izena9=Cécile|data=2017-09|url=http://journals.lww.com/00001648-201709000-00007|aldizkaria=Epidemiology|alea=5|zenbakia=28|issn=1044-3983|doi=10.1097/EDE.0000000000000684|sartze-data=2024-10-31}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=John B.|abizena=Little|izenburua=Effect of Dose Rate on the Induction of Experimental Lung Cancer in Hamsters by α Radiation|orrialdeak=293|abizena2=Kennedy|abizena3=McGandy|izena2=Ann R.|izena3=Robert B.|data=1985-08|url=https://www.jstor.org/stable/3576584?origin=crossref|aldizkaria=Radiation Research|alea=2|zenbakia=103|doi=10.2307/3576584|sartze-data=2024-10-31}}</ref>edo [[Beta partikula|beta]] erradiazio kantitate baliokide batek eragindakoa baino. == Antialfa partikula == 2011n, STAR nazioarteko lankidetzako kideek helio-nukleoko [[antimateria]]-bikotea detektatu zuten, antialfa izenaz ere ezaguna<ref>{{Erreferentzia|abizena=The STAR Collaboration|izenburua=Erratum: Observation of the antimatter helium-4 nucleus|orrialdeak=412–412|hizkuntza=en|data=2011-07|url=https://www.nature.com/articles/nature10264|aldizkaria=Nature|alea=7356|zenbakia=475|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature10264|sartze-data=2024-10-31}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=The STAR Collaboration|izenburua=Observation of the antimatter helium-4 nucleus|orrialdeak=353–356|hizkuntza=en|data=2011-05-19|url=https://www.nature.com/articles/nature10079|aldizkaria=Nature|alea=7347|zenbakia=473|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature10079|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Horretarako, AEBetako Energia Departamentuko [[Brookhaven National Laboratory|Brookhavengo Laborategi Nazionala]] erabili zuten. Esperimentuan, ia argiaren abiaduran mugitzen ziren eta aurrez aurre talka egiten zuten urrezko ioiak erabili ziren antipartikula ekoizteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen|abizena=Battersby|izenburua=Physicists create heaviest form of antimatter ever seen|orrialdeak=17|data=2011-04|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0262-4079(11)60720-3|aldizkaria=New Scientist|alea=2806|zenbakia=210|issn=0262-4079|doi=10.1016/s0262-4079(11)60720-3|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. == Partikularen erabilerak == Alfa partikula oso erabilia da zientzian. Halaber, gure egunerokotasunean ere aurki dezakegu. Adibidez, ke detektagailu batzuek alfa [[Amerizio|amerizio-241]] igorlearen kantitate txiki bat dute. Alfa partikulek airea ionizatzen dute espazio txiki baten barruan eta korronte txiki bat aire ionizatu horretatik igarotzen da. Sutik datozen ke partikulak aire-zuloan sartzen direnean [[Korronte elektriko|korronte]]-fluxu hau murrizten dute eta alarma aktibatzen. [[Isotopo]] hori oso arriskutsua da arnastu edo irentsiz gero, baina arrisku hau oso txikia da iturria itxita mantentzen bada. Hala ere, udalerri askok ke-detektagailu zaharrak biltzeko eta deuseztatzeko programak ezarri dituzte, hondakin-fluxu orokorretik kanpo mantentzeko. Alfa desintegrazioak energia iturri seguruak sortzeko baliagarriak dira zunda espazialetarako erabiltzen diren [[Isotopo erradioaktibo|erradioisotopoen]] [[sorgailu termoelektrikoetan]]. Alfa desintegrazioa beste desintegrazio erradioaktibo mota batzuk baino errazagoa da babesten. Esaterako, [[Plutonio|plutonio 238]]-ak, alfa partikulen iturriak denak, nahi ez den erradiazioaren kontaktua ekiditeko, 2.5 mm-ko lodierako babesa baino ez du behar. [[Deuseztatzaile estatikoek]] ere polonio-210 alfa igorgailua erabiltzen dute airea ionizatzeko eta, horri esker, "itsasgarritasun estatikoa" azkarrago xahutzen da. Alfa partikulak medikuntzan erabiltzen dira, batez ere [[Minbizi|minbizia]] tratatzeko. Hainbat minbizi tratamendutan, erradionukleidoekin zuzendutako terapiak erabiltzen dira, zeinak alfa partikularen erabileran oinarritzen diren. Hau da, sendabide honek alfa motako [[Desintegrazio erradioaktibo|desintegrazioa]] jasaten duten substantzia erradioaktiboak erabiltzen ditu, inguruan gaixorik dagoen [[Ehun (biologia)|ehuna]] tratatzeko.  Jomuga oso zehatzeko tratamendua emateko ahalmena du, bereziki tumore-zelula mikroskopikoei. Hauen artean leuzemiak, linfomak, gliomak, melanoma eta peritoneoko kartzinomatosia motako minbiziak daude. Alfa partikulak igortzen dituzten erradionukleido hauek hiru modutan erabiltzen dira gaur egun minbizi-tumoreak desagerrarazteko: ehun espezifikoetara zuzendutako tratamendu erradioaktibo bezala ([[radio]]-223); tumore solidoetan zuzenean atxikitako erradiazio-iturri gisa ([[radio-224]]); eta, lehenago aipatu moduan, gure jomuga den tumore-molekularen atxikidura bezala, esaterako, tumoreei atxikitzen zaien antigeno baten [[antigorputz]] gisa. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Beta partikula]]k * [[Gamma izpi]]ak == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Fisika nuklearra]] [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Erradioaktibitatea]] [[Kategoria:Erradiazio ionizatzailea]] jcor93msuvcscz7v97qywd9jbymcsmp 9983908 9983887 2024-11-28T14:29:56Z Mariabarrena 166704 9983908 wikitext text/x-wiki {{Partikula infotaula|izena=Alfa partikula|composition=2 protoi, 2 neutroi|symbol=α, α²⁺, He²⁺|statistics=Bosonikoa|image=[[Image:Alpha Decay.svg|center|250px]]|caption=Alfa desintegrazioa}}'''Alfa partikulak''' ([[Alfa (hizkia)|α]]) [[helio]]-4 atomoaren guztiz [[Ioi|ionizatutako]] [[Atomo nukleo|nukleo atomikoak]] dira, hau da, [[Elektroi|elektroirik]] gabeak. Nukleo horiek bi [[Protoi|protoik]] eta bi [[Neutroi|neutroik]] osatzen dituzte. Atomo honek elektroirik ez duenez, bere [[Karga elektriko|karga elektrikoa]] positiboa da (+2q_e) eta bere masa 4 [[Masa atomikoaren unitate|u]]-koa. [[Erreakzio nuklear|Erreakzio nuklearretan]] edo beste [[nukleido]] batzuen [[Desintegrazio erradioaktibo|desintegrazio erradioaktiboan]] sortu ohi dira. Sarkortasun-ahalmen txikia dute; masa eta karga elektriko handia dutenez (<math>6,64\cdot10^{-27}</math> kg eta <math>3,2\cdot10^{-19}</math>C), [[Atmosfera|atmosferan]] azkar galtzen dute [[Energia zinetiko|energia zinetikoa]]. Alfa partikulek [[spin]] nulua dute. Alfa desintegrazio erradioaktibo estandarrean gertatzen direnean, alfa partikulek 5 M[[Elektronvolt|eV]] (mega-elektronvolt) inguruko energia zinetikoa izaten dute, eta [[Argiaren abiadura|argiaren abiaduraren]] % 4 inguruko abiadura. Partikula hauen erradiazioa oso ionizatzailea da, eta arestian aipatu bezala, sarkortasun-ahalmen txikia du: aire edo larruazal zentimetro gutxi batzuek gelditzen dute. Alfa partikulek, oro har, ezin dute zeharkatu paper-orri batzuen lodiera. Gainera, alfa erradiazioaren azterketa interesgarria da, erradiazio horrek hainbat aplikazio dituelako. Horien artean daude ke detektagailuak, gailu antiestatikoak edo sorgailu termoelektrikoak; azken horietan alfa desintegrazioa energia-iturri gisa erabil daiteke. Beste aplikazio garrantzitsu bat da α partikulak igortzen dituzten erradionukleidoak erabiltzea tumoreak bonbardatzeko. Alfa partikulek oso irismen txikia dutenez, eremu egokiaren kontra jaurtiz gero, tumoreen hazkundea geldi dezakete, inguruko eremuei ahalik eta kalte txikiena eraginda. == Aurkikuntzaren historia == [[Fitxategi:Alphaparticlemagnetic.svg|thumb|Alfa partikula bat eremu magnetiko batek desbideratzen du.]] 1899an, [[Ernest Rutherford|Ernest Rutherfordek]] (McGill Unibertsitatean lanean, [[Montreal|Montrealen]], Kanadan) eta [[Paul W. Merrill|Paul Villardek]] ([[Paris]]<nowiki/>en lanean) [[Erradiazio|erradiazioa]] hiru motatan bereizi zuten: alfa, [[Beta partikula|beta]] eta [[Gamma partikula|gamma]] izendatu zituen Rutherfordek, objektuetan duten sarkortasun eta eremu magnetiko baten eraginpean jasandako desbideratzean oinarrituta. Alfa izpiak, alfa partikulez osatuak, Rutherfordek objektu arruntetan sarkortasun txikiena dutenak bezala definitu zituen; gamma izpiak, berriz, [[X izpi|X izpien]] izaera berekoak, sarkortasun handiena dutenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Rutherford|izenburua=XV. <i>The magnetic and electric deviation of the easily absorbed rays from radium</i>|orrialdeak=177–187|data=1903-02|url=http://dx.doi.org/10.1080/14786440309462912|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=26|zenbakia=5|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786440309462912|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Rutherforden lanean alfa partikula baten karga eta masaren arteko erlazioaren neurketak ere ageri ziren. Horrek, alfa partikulak karga bikoitzeko helio ioiak ziren hipotesia azaleratu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Martín|abizena=Mac Kay Fulle|izenburua=La geopolítica catarí. Un repaso sobre los vaivenes de la política internacional en el Golfo Pérsico|orrialdeak=18–21|data=2023-12-15|url=http://dx.doi.org/10.26439/piedepagina2023.n011.6828|aldizkaria=Pie de Página|alea=011|issn=2788-5585|doi=10.26439/piedepagina2023.n011.6828|sartze-data=2024-10-31}}</ref> 1907an, Ernest Rutherfordek eta [[Thomas Royds|Thomas Roydsek]], azkenean, alfa partikulak helio ioiak zirela frogatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Rutherford|izenburua=XXIV. <i>Spectrum of the radium emanation</i>|orrialdeak=313–317|abizena2=Royds|izena2=T.|data=1908-08|url=http://dx.doi.org/10.1080/14786440808636511|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=92|zenbakia=16|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786440808636511|sartze-data=2024-10-31}}</ref> [[Fitxategi:Растурање_на_алфа-честички_на_тенок_метален_лист.jpg|thumb|Alfa partikulen sakabanaketa metalezko xafla mehe batean.]] [[Fitxategi:Alfa_beta_gamma_radiation.svg|thumb|Alfa erradiazioa ⁴He nukleoetan datza eta paper orri batek erraz geldiarazten du. Beta erradiazioa, elektroietan datzana, aluminiozko plaka batek geldiarazten du. Gamma erradiazioa aldiz, material dentso (adibidez, beruna) batean sartzen denean xurgatzen da .]] Horretarako, hurrengo esperimentua egin zuten: Radio elementuak igorritako gasa (radio naturalak gehienbat alfa partikulak igortzen ditu, hots, alfa partikula igorlea da) beirazko hodi batean jaso eta araztu zuten. Hodi barruan [[txinparta elektriko]] batekin eragindako deskarga batek argia sortu zuen eta, behin argi horren espektroa aztertuta, gasa helioa zela egiaztatu zuten, eta, era berean, alfa partikulak helio ioiak zirela berretsi.<ref>{{Erreferentzia|izena=Abraham|abizena=Pais|izenburua=Inward bound: of matter and forces in the physical world|argitaletxea=Clarendon Press [u.a.]|data=2002|edizioa=Reprint|isbn=978-0-19-851997-3|sartze-data=2024-10-31}}</ref>   Alfa partikulak modu naturalean gertatzen direnez, eta [[erreakzio nuklear]] batean parte hartzeko bezain [[energia]] handia izan dezaketenez, haiek aztertzeak [[Fisika nuklear|fisika nuklearraren]] hasierako garapena ekarri zuen. Rutherfordek [[Radio bromuroa|radio bromuroak]] igorritako alfa partikulak erabili zituen [[Joseph John Thomson|J. J. Thomsonen]] eredu atomikoa okerra zela ondorioztatzeko. [[Rutherforden urrezko xaflaren esperimentuan]] (bere ikasle ziren [[Hans Geiger]] eta [[Ernest Marsden]]-ek aurrera eramandakoan), alfa partikula sorta estu bat urrezko xafla mehe (ehunka atomo inguruko lodieradun) batetik pasarazi zuten. Alfa partikula hauek [[Zink sulfuroa|zink sulfurozko]] pantaila batekin detektatu zituzten, zeinak argi distira bat igortzen duen, alfa partikulen talkaren ondorioz. Rutherfordek hurrengo hipotesia planteatu zuen: J. J. Thomsonen eredu atomikoa ([[“Plum pudding” eredua]]) zuzena balitz, positiboki kargatutako alfa partikulak desbideratzekotan oso gutxi desbideratuko lirateke, aurreikusita zeuden sakabanatutako karga positiboen ondorioz. Alabaina, alfa partikula batzuk uste baino angelu handiagoetan sakabanatzen zirela aurkitu zen eta baita partikula batzuek ia zuzenean atzera egiten zutela ere. Alfa partikula gehienak espero bezala zuzenean pasatu ziren arren, Rutherforden arabera, partikula bakar batzuk horrenbeste desbideratzea (batzuek errebotatu ere bai) nahikoa zen J. J. Thomsonen eredua okerra zela erakusteko. Analogia moduan zera esan zuen: “15 hazbeteko jaurtigai bat zeta-paper baten kontra jaurti eta honek errebotatuko duela onartzea bezalakoa da”. Esperimentuan ikusitakoari azalpen ulergarri bat emateko, erabaki zen atomoaren karga positiboa bere erdiguneko eremu txiki batean kontzentratzen zela (geroago ''nukleo'' izendatu zen). Modu honetan, karga positibo hori behar bezain dentsoa izango zen haren inguruko karga positibodun edozein alfa partikula desbideratzeko. Aurkikuntza honen aurretik, ez zen jakina alfa partikulak berez nukleo atomikoak zirenik, ezta protoi edo neutroirik zegoenik ere. Aurkikuntza honen ondoren, J. J. Thomsonen eredua alde batera utzi zen, eta Rutherforden esperimentuak [[Bohrren eredu atomikoa|Bohr-en eredura]] eraman zuen, gaur egungo atomoaren uhin-eredu modernora heldu arte. [[Fitxategi:Bragg_Curve_for_Alphas_in_Air-PT-en.svg|thumb|Energia-galera (Bragg-en kurba) airean desintegrazio erradioaktiboaren bidez igorritako alfa partikula tipikoarentzat.]] Geroago, 1917an, Rutherfordek alfa partikulak erabili zituen, nahi gabe, beranduago elementu batetik bestera zuzendutako [[transmutazio nuklear]] gisa ulertuko zuena sortzeko. Elementu batetik besterako transmutazioa 1901 urtetik ulertzen zen, [[Desintegrazio erradioaktibo|desintegrazio erradiaktibo]] naturalaren ondorio moduan. Rutherfordek, ordea, alfa partikulen desintegrazioaren ondorio ziren partikulak airera jaurti zituenean, honek erradiazio mota berri bat eragiten zuela jabetu zen, eta hidrogeno-nukleoak zirela ohartu zen (Rutherfordek ''[[protoi]]'' izendatu zituen). Geroago aurrera eraman ziren esperimentuek erakutsi zuten protoi horiek aireko nitrogeno elementutik zetozela, eta gertatutako erreakzioa nitrogenotik oxigenorako transmutazioa zela ondorioztatu zen, hurrengo forman: ¹⁴N + α → ¹⁷O + [[Protoi|p]] Hau da aurkitu zen lehenengo [[Erreakzio nuklear|erreakzio nuklearra]]. == Alfa partikularen iturriak == === Alfa desintegrazioa === Alfa partikulen iturri ezagunena atomo astunenen (> 106 u pisu atomiko) [[Alfa desintegrazio|alfa desintegrazioa]] da. [[Atomo]] batek alfa desintegrazioan alfa partikula bat igortzen duenean, atomoaren [[Masa-zenbaki|masa-zenbakia]] lautan murrizten da, alfa partikularen lau [[nukleoiak]] galtzen direlako. Era berean, atomoaren [[Atomo-zenbaki|zenbaki atomikoa]] bi aldiz txikitzen da, bi protoi galtzearen ondorioz, eta atomoa elementu berri bat bihurtzen da. Alfa desintegrazioak eragindako [[transmutazio nuklear]] mota horren adibide dira, besteak beste, [[Uranio|uranioa]] [[Torio|torioan]] desintegratzea eta [[Radio|radioa]] [[Radon|radonean]]. [[Fitxategi:Physicist_Studying_Alpha_Rays_GPN-2000-000381.jpg|alt=Polonio iturri baten desintegrazioaren ondorioz alfa partikulen behaketa.|thumb|Polonio iturri baten desintegrazioaren ondorioz alfa partikulen behaketa.]] Alfa partikulak nukleo [[erradioaktibo]] handienek ([[Uranio|uranioak]], [[Torio|torioak]], [[Aktinio|aktinioak]] eta [[Radio|radioak]] adibidez) eta [[Elementu transuranido|elementu transuranidoek]] igortzen dituzte. Beste desintegrazio mota batzuek ez bezala, alfa desintegrazioak, prozesua jasan dezakeen tamaina minimoko nukleo atomikoa izan behar du. Orain arte alfa partikulak igortzeko gai izan diren nukleo txikienak [[berilio-8a]] eta [[telurio]] [[nukleido]] arinenak dira, 104 eta 109 bitarteko masa zenbakidunak. Alfa desintegrazioak, batzuetan, nukleoa [[egoera kitzikatu]] batean uzten du; eta, orduan, [[gamma izpi]] baten igorpenaren bidez, gehiegizko [[energia]] hori askatzen da. [[Fitxategi:Alpha_radiation_in_a_cloud_chamber.jpg|thumb|Isopropanolaren [[Laino ganbera|laino-ganbera]] batean detektatutako alfa-erradiazioa (erradio-220 isotopoaren iturri artifizial bat injektatu ondoren)]] === Alfa desintegrazioa sortzeko mekanismoa. === [[Beta desintegrazio|Beta desintegrazioan]] ez bezala, alfa desintegrazioa eragiten duten [[Oinarrizko elkarrekintza|oinarrizko elkarrekintzak]] [[Indar elektromagnetiko|indar elektromagnetikoaren]] eta [[Indar nuklear|indar nuklearraren]] arteko oreka dira. Alde batetik, alfa partikularen eta gainerako nukleo guztiaren arteko [[Coulomben indarra|Coulomben alderapen indarra]] dago, biek [[karga elektriko]] positiboa baitute. Bestetik, indar nuklearrak erakarpen indarra eragiten dio. [[Fisika klasiko|Fisika klasikoan]], alfa partikulek ez dute energia nahikorik nukleoaren barruko [[Potentzial-osin|potentzial-osinetik]] ihes egiteko. Hala ere, [[Tunel-efektua|tunel efektuari]] esker, alfa partikulek ihes egiten dute, nahiz eta indar nuklearra gainditzeko energia nahikorik ez izan. Hori ahalbidetzen du materiaren izaera ondulatorioak, alfa partikulari bere denboraren zati bat nukleotik hain urrun dagoen eremu batean igarotzeko aukera ematen diolako. Eremu horretatik, indar elektromagnetiko alderatzaileak indar nuklearraren potentziala erabat konpentsatzen du. Posizio horretatik, alfa partikulek ihes egin dezakete. === Fisio hirutarra === Prozesu nuklear batetik eratorritako alfa partikulen artean, bereziki energetikoak direnak [[fisio nuklear]] motako prozesu ez-ohikoetan sortzen dira. Prozesu horri fisio hirutar deritzo. Fisio hirutarrean, kargatutako hiru partikula sortzen dira, bi partikula normalak sortu beharrean. Kargatutako partikularik txikiena, ziurrenik (% 90eko probabilitatearekin), alfa partikula bat da. Alfa partikula horiei "irismen handiko alfa" deitzen zaie; izan ere, 16 MeV-eko ohiko energiarekin, alfa desintegrazioan sortzen dena baino askoz energia handiagoan egoten dira. Fisio hirutarra gertatzen da bai neutroiek eragindako fisioan (erreaktore nuklear batean gertatzen den [[erreakzio nuklearra]]), bai [[fisionagarri]]<nowiki/>ek eta [[fisionagarri aktinidoek]] (hau da, fisionatzeko gai diren atomo astunek) [[bat-bateko fisioa]] dutenean, desintegrazio erradioaktiboaren forma gisa. Bai fisio induzituan, bai bat-batekoan, nukleo astunetan eskuragarri dauden energia handienek alfa desintegraziotik datozenak baino energia handiagoko irismen luzeko alfak sortzen dituzte. === Eguzki-nukleoaren erreakzioak === Helio-nukleoek izarretako erreakzio nuklearretan parte har dezakete, eta historikoki alfa erreakzioak deitu izan dira (ikus, adibidez, alfa prozesu hirukoitza). === Izpi kosmikoak === Gainera, energia oso altuko helio-nukleoak, batzuetan alfa partikulak deituak, izpi kosmikoen % 10 eta % 12 artean dira. [[Erradiazio kosmiko|Izpi kosmikoak]] sortzeko mekanismoak eztabaidagai dira oraindik. == Energia eta xurgapena == [[Fitxategi:Alpha_decay_energies_example.svg|thumb|217x217px|Igorritako alfa partikulen energia nagusiak dituzten nukleido erradioaktiboen hautapenaren adibidea, haien zenbaki atomikoaren aurrean adierazia. <ref>{{Erreferentzia|izena=Richard B.|abizena=Firestone|izenburua=Table of isotopes. [1/2], update 1999|argitaletxea=Wiley|data=1999|edizioa=8. ed., 1999 update|isbn=978-0-471-35633-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Kontuan izan nukleido bakoitzak alfa espektro desberdin bat duela.]] [[Alfa desintegrazio|Alfa partikularen desintegrazioan]] igorritako energiak menpekotasun txikia du igorpen prozesuaren erdibizitzarekiko. Gainera, igorritako alfa partikulen energia ez da zehatza, energia tarte batean aurkitzen diren balio desberdinak har ditzake. Energia handieneko alfa partikulak nukleo handienek igortzen dituzte; alabaina, alfa partikula gehienek 3 eta 7 M[[Elektronvolt|eV]] bitarteko energiak dituzte. Muturreko balio horiek igortzen duten nukleidoen erdibizitza oso luzeei eta oso laburrei dagozkie, hurrenez hurren. Energiak eta proportzioak desberdinak izan ohi dira, eta [[Alfa espektrometria|alfa espektrometrian]] bezala, nukleido espezifikoak identifikatzeko erabil daitezke. Alfa partikula baten ohiko energia zinetikoa 5 MeV-koa da, igorritako alfa partikula hauen abiadura 15000 km/s-koa delarik, hots, argiaren abiaduraren %5. Energia kantitate honek handia dirudi partikula bakar batentzat. Alabaina, masa handia dutenez, alfa partikulek beste edozein erradiazio arruntek baino abiadura txikiagoa dute; adibidez, [[Beta partikula|beta partikulek]] edo [[Neutroi bidezko erradiazioa|neutroi bidezko erradiazioak]] baino txikiagoa. <ref>N.B. Gamma izpiak izpi elektromagnetikoak direnez (argia), argiaren abiaduran (c) mugitzen dira. Beta partikulak askotan c frakzio handi batera mugitzen dira, eta %60an c gainditzen dute, baldin eta haien energia > 64 keV bada (ohikoa dena). Erreakzio nuklearretako neutroien abiadura %6 c bitartekoa da fisioarentzat eta %17 c bitartekoa fusioarentzat.</ref> Beren karga eta masa handiak direla eta, materialek erraz xurgatzen dituzte alfa partikulak, eta airean zentimetro batzuk bakarrik bidaiatu dezakete xurgatuak izan gabe. Esaterako, zetazko paperak edo giza azalaren kanpoko geruzek xurga ditzakete. 40 [[Mikrometro (unitatea)|mikrometro]] inguruko sakoneran barneratzen dira larruazalean edo, bestela esanda, [[zelula]] gutxi batzuetako sakoneran. == Efektu biologikoak == Alfa partikulek xurgapen-maila txikia dutenez eta ezin dituztenez azaleko kanpoko geruzak zeharkatu, oro har, ez dira arriskutsuak bizitzarako, iturria irentsi edo arnastu ezean<ref>{{Erreferentzia|izena=Doran M.|abizena=Christensen|izenburua=Ionizing Radiation Injuries and Illnesses|orrialdeak=245–265|hizkuntza=en|abizena2=Iddins|abizena3=Sugarman|izena2=Carol J.|izena3=Stephen L.|data=2014-02|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S073386271300093X|aldizkaria=Emergency Medicine Clinics of North America|alea=1|zenbakia=32|doi=10.1016/j.emc.2013.10.002|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, alfa erradionukleido igorleak gorputzean sartzen badira, alfa erradiazioa da erradiazio ionizatzailearen forma suntsitzaileena. Ionizatzailerik indartsuena da eta, behar bezain dosi handiekin, erradiazioek eragindako pozoitzearen edozein sintoma (edo sintoma guztiak) eragin ditzake. Kalkuluen arabera, kromosoman, alfa partikulen kaltea 10-1000 aldiz handiagoa da [[gamma]] <ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Grellier|izenburua=Risk of Lung Cancer Mortality in Nuclear Workers from Internal Exposure to Alpha Particle-emitting Radionuclides:|orrialdeak=675–684|hizkuntza=en|abizena2=Atkinson|abizena3=Bérard|abizena4=Bingham|abizena5=Birchall|abizena6=Blanchardon|abizena7=Bull|abizena8=Guseva Canu|abizena9=Challeton-de Vathaire|izena2=Will|izena3=Philippe|izena4=Derek|izena5=Alan|izena6=Eric|izena7=Richard|izena8=Irina|izena9=Cécile|data=2017-09|url=http://journals.lww.com/00001648-201709000-00007|aldizkaria=Epidemiology|alea=5|zenbakia=28|issn=1044-3983|doi=10.1097/EDE.0000000000000684|sartze-data=2024-10-31}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=John B.|abizena=Little|izenburua=Effect of Dose Rate on the Induction of Experimental Lung Cancer in Hamsters by α Radiation|orrialdeak=293|abizena2=Kennedy|abizena3=McGandy|izena2=Ann R.|izena3=Robert B.|data=1985-08|url=https://www.jstor.org/stable/3576584?origin=crossref|aldizkaria=Radiation Research|alea=2|zenbakia=103|doi=10.2307/3576584|sartze-data=2024-10-31}}</ref>edo [[Beta partikula|beta]] erradiazio kantitate baliokide batek eragindakoa baino. == Antialfa partikula == 2011n, STAR nazioarteko lankidetzako kideek helio-nukleoko [[antimateria]]-bikotea detektatu zuten, antialfa izenaz ere ezaguna<ref>{{Erreferentzia|abizena=The STAR Collaboration|izenburua=Erratum: Observation of the antimatter helium-4 nucleus|orrialdeak=412–412|hizkuntza=en|data=2011-07|url=https://www.nature.com/articles/nature10264|aldizkaria=Nature|alea=7356|zenbakia=475|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature10264|sartze-data=2024-10-31}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=The STAR Collaboration|izenburua=Observation of the antimatter helium-4 nucleus|orrialdeak=353–356|hizkuntza=en|data=2011-05-19|url=https://www.nature.com/articles/nature10079|aldizkaria=Nature|alea=7347|zenbakia=473|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature10079|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Horretarako, AEBetako Energia Departamentuko [[Brookhaven National Laboratory|Brookhavengo Laborategi Nazionala]] erabili zuten. Esperimentuan, ia argiaren abiaduran mugitzen ziren eta aurrez aurre talka egiten zuten urrezko ioiak erabili ziren antipartikula ekoizteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen|abizena=Battersby|izenburua=Physicists create heaviest form of antimatter ever seen|orrialdeak=17|data=2011-04|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0262-4079(11)60720-3|aldizkaria=New Scientist|alea=2806|zenbakia=210|issn=0262-4079|doi=10.1016/s0262-4079(11)60720-3|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. == Partikularen erabilerak == Alfa partikula oso erabilia da zientzian. Halaber, gure egunerokotasunean ere aurki dezakegu. Adibidez, ke detektagailu batzuek alfa [[Amerizio|amerizio-241]] igorlearen kantitate txiki bat dute. Alfa partikulek airea ionizatzen dute espazio txiki baten barruan eta korronte txiki bat aire ionizatu horretatik igarotzen da. Sutik datozen ke partikulak aire-zuloan sartzen direnean [[Korronte elektriko|korronte]]-fluxu hau murrizten dute eta alarma aktibatzen. [[Isotopo]] hori oso arriskutsua da arnastu edo irentsiz gero, baina arrisku hau oso txikia da iturria itxita mantentzen bada. Hala ere, udalerri askok ke-detektagailu zaharrak biltzeko eta deuseztatzeko programak ezarri dituzte, hondakin-fluxu orokorretik kanpo mantentzeko. Alfa desintegrazioak energia iturri seguruak sortzeko baliagarriak dira zunda espazialetarako erabiltzen diren [[Isotopo erradioaktibo|erradioisotopoen]] [[sorgailu termoelektrikoetan]]. Alfa desintegrazioa beste desintegrazio erradioaktibo mota batzuk baino errazagoa da babesten. Esaterako, [[Plutonio|plutonio 238]]-ak, alfa partikulen iturriak denak, nahi ez den erradiazioaren kontaktua ekiditeko, 2.5 mm-ko lodierako babesa baino ez du behar. [[Deuseztatzaile estatikoek]] ere polonio-210 alfa igorgailua erabiltzen dute airea ionizatzeko eta, horri esker, "itsasgarritasun estatikoa" azkarrago xahutzen da. Alfa partikulak medikuntzan erabiltzen dira, batez ere [[Minbizi|minbizia]] tratatzeko. Hainbat minbizi tratamendutan, erradionukleidoekin zuzendutako terapiak erabiltzen dira, zeinak alfa partikularen erabileran oinarritzen diren. Hau da, sendabide honek alfa motako [[Desintegrazio erradioaktibo|desintegrazioa]] jasaten duten substantzia erradioaktiboak erabiltzen ditu, inguruan gaixorik dagoen [[Ehun (biologia)|ehuna]] tratatzeko.  Jomuga oso zehatzeko tratamendua emateko ahalmena du, bereziki tumore-zelula mikroskopikoei. Hauen artean leuzemiak, linfomak, gliomak, melanoma eta peritoneoko kartzinomatosia motako minbiziak daude. Alfa partikulak igortzen dituzten erradionukleido hauek hiru modutan erabiltzen dira gaur egun minbizi-tumoreak desagerrarazteko: ehun espezifikoetara zuzendutako tratamendu erradioaktibo bezala ([[radio]]-223); tumore solidoetan zuzenean atxikitako erradiazio-iturri gisa ([[radio-224]]); eta, lehenago aipatu moduan, gure jomuga den tumore-molekularen atxikidura bezala, esaterako, tumoreei atxikitzen zaien antigeno baten [[antigorputz]] gisa. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Beta partikula]]k * [[Gamma izpi]]ak == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Fisika nuklearra]] [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Erradioaktibitatea]] [[Kategoria:Erradiazio ionizatzailea]] 6jekpkoj3flr4zg7mfrheof5jx6q41m 0 35791 9984024 9982383 2024-11-28T15:39:27Z Joxan Garaialde 90799 9984024 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = [[K.a. 287]] |heriotza data = [[K.a. 212]]}} '''Arkimedes''' ([[Antzinako greziera|antzinako grezieraz]] Ἀρχιμήδης Arkhimḗdēs; αρχι (archi) (lehentasun, gailentasun) eta Ημαδομαι (emadomai) (kezkatu), beraz: kezkatzen dena; [[Sirakusa]], [[Sizilia]], [[K.a. 287]] - Sirakusa [[K.a. 212]]) [[matematikari]], [[Zerrenda:Fisikariak|fisikari]] eta [[ingeniari]], [[asmatzaile]] eta [[astronomo]] greziarra zen. [[Antzinaroa|Antzinaroko]] zientzialari eta matematikari garrantzitsuenetakotzat jotzen da, besteak beste, [[Fisika|Fisikari]] ([[mekanika estatiko|mekanika estatikoaren]] eta [[Hidrostatika]]ren sortzailea izan zen, eta [[arkimedesen printzipioa|bere izena daraman printzipioa]] enuntziatu zuen); [[Matematika|Matematikari]] ([[Geometria|geometria infinitesimalaren]] hastapenak garatu zituen; zirkuluaren geometriari ekarpen esanguratsua egin zion ([[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] kalkulu nahiko zehatza egin zuen, eta zenbaki-sistema greziarra hobetu zuen) eta [[Mekanika|Mekanikari]] (palankaren printzipioa, [[polea]], [[Arkimedesen torlojua]], trakzio-makinak, gerra-makinak... egin zituen) egin zizkion ekarpen esanguratsuengatik. Esperimentu modernoek frogatu dutenez, Arkimedesek itsasontzi etsaiak uretatik ateratzeko edo su emateko gai ziren makinak diseinatu zituen ispilu batzuk erabiliz<ref name="death ray">{{Erreferentzia| izenburua= Archimedes Death Ray: Testing with MythBusters| argitaletxea= MIT| url= http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| fechaacceso= 23 de julio de 2007| fechaarchivo= 20 de junio de 2013| urlarchivo= https://www.webcitation.org/6HWnNtF1G?url=http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| deadurl= yes}}</ref>. Arkimedes antzinako eta, oro har, historia osoko matematikari handienetako bat izan zela uste da<ref>{{cita libro |apellidos=Calinger |nombre=Ronald |título=A Contextual History of Mathematics |url=https://archive.org/details/contextualhistor0000cali |año=1999 |editorial=Prentice-Hall |isbn=0-02-318285-7 |páginas=[https://archive.org/details/contextualhistor0000cali/page/150 150] |cita=Shortly after Euclid, compiler of the definitive textbook, came Archimedes of Syracuse (ca. 287–212 B.C.), the most original and profound mathematician of antiquity. }}</ref><ref>{{Cita web |url=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Archimedes/ |título=Archimedes of Syracuse |fechaacceso=9 de junio de 2008 |editorial=The MacTutor History of Mathematics archive |mes=enero | año=1999 }}</ref>.​​ Metodo zehatza erabili zuen parabola baten arkuaren azpiko azalera serie infinitu baten batukariarekin kalkulatzeko, eta [[Pi (zenbakia)|pi zenbakiaren]] hurbilketa oso zehatza egin zuen<ref>{{Cita web | título= A history of calculus |autor=O'Connor, J. J. y Robertson, E. F. | editorial= University of St Andrews| url = http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/The_rise_of_calculus.html |mes= febrero | año= 1996|fechaacceso= 7 de agosto de 2007}}</ref>. Bere izena daraman [[Kiribil|kiribila]]; biraketa-gainazalen bolumenetarako formulak, eta zenbaki oso luzeak adierazteko sistema burutsu bat ere definitu zituen. Arkimedes [[Sirakusa|Sirakusako]] setioan hil zen (K.a.&nbsp;214-212), erromatar soldadu batek hilda, nahiz eta inolako kalterik ez egiteko aginduak egon. Bere asmakizunak ez bezala, Arkimedesen matematikako idazkiak ez ziren oso ezagunak izan antzinatean. [[Alexandria|Alexandriako]] matematikariek irakurri eta aipatu zituzten, baina bere obraren lehenengo konpilazio integrala [[Isidoro Miletokoa|Isidoro Miletokoak]] egin zuen K.o.&nbsp;530. urte inguruan. [[Eutocio|Eutociok]] VI. mendean idatzitako Arkimedesen obren iruzkinek publiko zabalago bati ireki zizkioten lehen aldiz. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] bizirik iraun zuten Arkimedesek idatzitako lan gutxi batzuk ideia-iturri garrantzitsua izan ziren [[Pizkundea|Pizkundean]]<ref>{{Cita web|título=Galileo, Archimedes, and Renaissance engineers|autor=Bursill-Hall, Piers|editorial=sciencelive with the University of Cambridge|url=http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaacceso=7 de agosto de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20070929034534/http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaarchivo=29 de septiembre de 2007}}</ref>; 1906an, berriz, Arkimedesen lan ezezagunak aurkitu ziren [[Arkimedesen palinpsestoa|Arkimedesen Palimpsestoan]], eta horrek emaitza matematikoak nola lortu zituen ulertzen lagundu du<ref>{{Cita web|título=Archimedes - The Palimpsest|editorial=[[Walters Art Museum]]|url=http://www.archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaacceso=14 de octubre de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20071016103208/http://archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaarchivo=16 de octubre de 2007}}</ref>. == Biografia == [[Fitxategi:Gerhard Thieme Archimedes.jpg|thumb|Arkimedesen brontzezko estatua, [[Berlin|Berlingo]] Archenhold behatokian kokatua. [[Gerhard Thieme]]-k zizelkatu, eta 1972an inauguratu zen.]] Ez da askorik ezagutzen Arkimedesen bizitzaz, eta dauden datuak ez dira oso fidagarriak; hari buruz ezagutzen dena [[Polibio]] (K.a.&nbsp;202 - K.a.&nbsp;126), [[Tito Livio]] (K.a.&nbsp;59 - K.o.&nbsp;17) eta [[Plutarko]]ren (46 - 125) bidez iritsi zaigu, batez ere. Bainuontziaren anekdota ezaguna, berriz, Sirakusako jauntxo [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.aren]] koroa berria egiterakoan iruzur egin ote zioten ala ez jakiteko erabili zuena, [[Vitruvio]] arkitekto erromatarrari esker heldu zaigu. Guztiak, Polibio izan ezik, Arkimedes baino askoz geroagokoak dira. Hala ere, iturri guztiak bat datoz esatean Sirakusakoa zela eta Sirakusako setioaren amaieran hil zela. Arkimedes K.a.&nbsp;287. urtean jaio zen, [[Sirakusa|Sirakusako]] itsas portuan ([[Sizilia]], [[Italia]]), garai hartan [[Magna Graecia|Magna Graeciako]] kolonia zen hirian. Heriotzaren data jakinda, jaioteguna, gutxi gorabehera, [[Juan Tzetzes]] historialari [[Bizantziar Inperioa|bizantziarraren]] baieztapen batean oinarrituta dago, hark esan baitzuen<ref>''[[Quilíadas]]'', II, Hist. 35, 105.</ref> Arkimedes 75 urte bete arte bizi izan zela<ref>[[Thomas Heath|Heath, T. L.]] ''Works of Archimedes'', 1897</ref>. ψαμμίτης (''Psammites'') (Hondar-kontagailua) liburuko pasarte ustel batean oinarritutako irakurketa-hipotesi baten arabera Arkimedesek bere aitaren izena aipatzen du, Fidias, [[Astronomia|astronomoa]]<ref>Hipotesia, Friederich Blassek proposatu zuen. Vid. ''Astronomische Nachrichten'' 104 (1883), n. 2488, p. 255.</ref>. Plutarkok Βίοι Παράλληλοι, ''Bioi parallēlloi'' karaktere latinoz, (Bizitza paraleloak) (''Marceloren bizitza'', 14, 7.) lanean idatzi zuen Arkimedes [[Hieron II.a Sirakusakoa|Sirakusako Hieron II.a]] tiranoaren ahaide zela<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIV.</ref>, eta horrek goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zion. Hala ere, zientziarako zuen joeragatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, [[Euklides]]en zuzendaritzapean. Jakina da, halaber, Arkimedesen lagun batek, [[Heraklides Sirakusakoa|Heraklidesek]], berari buruzko biografia bat idatzi zuela, baina liburu hori ez da gorde, eta, horrela, bere bizitzako xehetasunak galdu dira<ref name="mactutor">{{Enlace roto|1={{Cita web | apellido= O'Connor | nombre= J. J. | apellido2= Robertson, | nombre2= E. F. | url= http://www-history. mcs. st-andrews. ac. uk/Biographies/Archimedes. html | título= Archimedes of Syracuse | editorial= University of St Andrews | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }} |2=http://www-history./ |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. ​Ez dakigu, adibidez, inoiz ezkondu zen edo seme-alabarik izan zuen. Bere bizitzari buruzko benetako datu gutxi batzuen artean, [[Diodoro Sikulo|Diodoro Sikulok]] bat ematen du<ref>''Biblioteca Histórica'', I, 34; V, 37.</ref>. Datu horien arabera, litekeena da Arkimedesek, gaztaroan, [[Alexandria|Alexandrian]] ([[Egipto]]) ikastea. Arkimedesek, bere lanetan, hiri horretan lan egiten zuten zientzialariak aipatzen ditu, eta, beraz, hipotesia ontzat ematen da. Izan ere, Arkimedesek [[Conon Samoskoa]] aipatzen du bere lagun gisa '' Περὶ σφαίρας καὶ κυλίνδρου'' (Esfera eta Zilindroa) lanean, eta bere bi lan, ''Περὶ μηχανικῶν θεωρημάτων πρὸς Ἐρατοσθένη ἔφοδος'' (Teorema Mekanikoen Metodoa) eta ''Abereen Arazoa'') [[Eratostenes|Eratostenes Zirenekoari]] eskainiak dira<ref group="Oh">Dositeo Pelusiokoari zuzendutako ''Espiralei buruz'' liburuaren hitzaurrean, Arkimedesek dio: «urte asko igaro dira Conon hil zenetik». Conon Samoakoa K.a.&nbsp;280-220an bizi izan zen, eta horrek iradokitzen du Arkimedes zaharragoa izan zitekeela bere lanetako batzuk idatzi zituenean</ref>. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere [[Egipto]]ko zingiren lehortzeagatik; Lana, ordura arte, ezinezkotzat jotzen bazen ere, hark dike mugikor batzuen bidez lortu zuen. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen segitu zuen, eta ospetsu egin duten printzipioak lortu. [[Martzelo]] jeneral erromatarrak Sirakusa setiatu zuenean, Arkimedes Hieron erregearen aginduetara jarri zen, eta hiriaren defentsarako tramankulu harrigarriak eraiki zituen; hori dela eta, garaileek esan zuten hiria berak bakarrik defendatu zuela erromatarren aurka. Asmatu zituen gerra makinen artean daude [[katapulta]] eta, eguzki argia erabiliz, etsaien itsasontziei su emateko ispilu sistema bat. Hala ere, hiritarrek Arkimedesen tramankuluetan gehiegi sinistu zuten, eta ez ziren hiriaren defentsaz behar bezala arduratu; horren ondorioz, azkenean, erromatarrek hiria hartu zuten. Arkimedes K.a.&nbsp;212. urte inguruan hil zen, [[Bigarren Gerra Punikoa|bigarren gerra punikoan]], Marko Claudio Marcelo jeneralaren agindupean zeuden erromatar indarrek Sirakusa hiria bi urteko setioaren ondoren hartu zutenean. Arkimedes bereziki nabarmendu zen Sirakusako setioan, non hiriaren defentsarako armak garatu zituen. [[Polibio|Polibiok]]<ref name="HistoriaeVIII">''Historiak'', VIII, 5ss.</ref>, [[Plutarko|Plutarkok]]<ref>Plutarko, ''Bizitza paraleloak: Marcelo'' XVII.</ref> eta [[Tito Livio|Tito Liviok]]<ref name="AdUrbe">''[[Ab Urbe condita libri]]'', XXIV, 34.</ref>, hain zuzen ere, hiria defendatzeko ingeniari gisa egin zuen lana deskribatzen dute, eta, horretarako, artilleriako piezak eta etsaia urruti mantentzeko gai ziren beste tresna batzuk garatu zituen. Bere kontakizunetan, Plutarkok esaten du erromatarrak hain urduri zeudela Arkimedesen asmakizunekin, ezen hiriko harresietan edozein habe edo polea agertzea nahikoa zen setiatzaileen artean izua eragiteko<ref>{{cita libro|apellidos= Goldsworthy|nombre= Adrian|enlaceautor= Adrian Goldsworthy|editorial= Ed. Ariel|título= La caída de Cartago |edición= marzo de 2008|ubicación= Barcelona|isbn= 978-84-344-5243-5|páginas= 308-309|capítulo= 10}}</ref>. [[Fitxategi:West, Benjamin - Cicero and the magistrates discovering the tomb of Archimedes.JPG|thumb|left|200px|''Zizeron eta magistratuak Arkimedesen hilobia zabaltzen Sirakusan'', [[Benjamin West]]en lana (1797). Bilduma pribatua.]] Soldadu erromatar batek setioaren amaieran hil zuen Arkimedes, Marcelo erromatar jeneralak matematikari greziar handiaren bizitza errespetatzeko emandako agindua urratuz<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIX.</ref><ref>[[Tito Livio]] (Tomo XXV, 31, 9).</ref>.​​ Arkimedesen heriotzaren bertsio ezberdinak daude. Plutarkok, bere kontakizunean, hiru bertsio ezberdin ere ematen ditu. Bere kontakizun ezagunenaren arabera, Arkimedes diagrama matematiko bati begira zegoen hiria hartu zutenean. Soldadu erromatar batek jeneralarekin elkartzeko agindu zion, baina Arkimedesek ez zion jaramonik egin, lehenago arazoa konpondu behar zuela esanez. Soldaduak, erantzunaren aurrean haserre, Arkimedes bere ezpataz hil zuen. Hala ere, Plutarkok Arkimedesen heriotzari buruzko beste bi kontakizun ezezagunago ere ematen ditu; lehenengoak iradokitzen du Arkimedesek hil zitekeela soldadu erromatar baten aurrean amore ematen saiatzen zen bitartean eta lanean ari zen arazo bat konpondu ahal izateko denbora gehiago eskatzen zion bitartean. Hirugarren istorioaren arabera, Arkimedesek tresna matematikoak zeramatzan eskutan, eta soldaduak objektu baliotsuak izan zitezkeela pentsatu zuelako hil zuen. Tito Liviok, bere aldetik, dioena da Arkimedes lurrean marraztutako marrazki batzuen gainean makurtuta zegoela nor zen ez zekien soldadu batek hil zuenean. Nolanahi ere, kontakizun guztien arabera, Marcelo jenerala haserre bizian jarri zen Arkimedesen heriotzaren aurrean, zientzia-aktibo baliotsutzat jotzen baitzuen, eta, aldez aurretik, agindua zuen ez zauritzeko<ref name="death">{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html | título= Death of Archimedes: Sources | editorial= [[Courant Institute of Mathematical Sciences]] | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref> [[Fitxategi:Archimedes sphere and cylinder.svg|thumb|Esfera batek zirkunskribatzen duen zilindroaren bolumenaren eta azaleraren 2/3 zehatz ditu. [[Esfera]] bat eta [[Zilindro]] bat Arkimedesen hilobiaren gainean jarri zituzten, haren nahia betez.]]. Arkimedesi egotzitako azken hitzak «Ez molestatu nire zirkuluak» izan ziren soldadu erromatarrak eten zuenean ustez aztertzen ari zen marrazki matematikoko zirkuluei erreferentzia eginez. Esaldia askotan aipatzen da latinez «Noli turbare circulo meos» gisa, baina ez dago ebidentziarik Arkimedesek hitz horiek esan zituenik, eta ez dira Plutarkoren kontakizunetan agertzen<ref name=autogenerated1>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html | título= Death of Archimedes: Sources | editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. [[Zizeron|Zizeronek]] bisitatu zuen Arkimedesen hilobia deskribatzen du, eta adierazten du zilindro baten barruan inskribatutako esfera bat zuela gainean.​ Arkimedesek frogatua zuen esferaren bolumena eta azalera hura inskribatzen duen zilindroaren bi heren direla, oinarriak barne, eta hori bere aurkikuntza matematikoetan handientzat hartu zen. K.a.&nbsp;75. urtean, hil eta 137 urtera, Zizeron hizlari erromatarra [[Kuestore (Antzinako Erroma)|kuestore]] lanetan ari zen [[Sizilia|Sizilian]], eta Arkimedesen hilobiari buruzko istorioak entzun zituen, baina bertako inor ez zen gai izan zehazki non zegoen esateko. Azkenean, [[Agrigento|Agrigentoko]] ate ondoan aurkitu zuen hilobia, Sirakusan, sasiz jositako egoera zabar batean. Zizeronek hilobia garbitu, eta, horrela, gai izan zen tailla ikusi eta bertan idatzitako bertso batzuk irakurtzeko<ref>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Tomb/Cicero. html | título= Tomb of Archimedes: Sources | editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. == Π zenbakia == Ziurrenik bere ekarpen zientifiko ezagunena bere izena daraman hidrostatikako printzipioa den arren, [[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]], beste arlo batzuetan egin zuen lana ere ez zen makala izan, adibidez zirkulu baten zirkunferentziaren eta bere diametroaren arteko erlazioa, gaur egun '''<font face=symbol>[[Pi (hizkia)|Π]]</font>''' (pi) hizkiarekin izendatzen dena. [[Fitxategi:Arquímedes (número pi).png|eskuinera]] Arkimedesek zirkulu baten barneko hexagono erregularraren aldea zirkuluaren erradioaren berdina zela frogatu zuen; zirkulu baten barruan dagoen laukiaren aldea zirkuluaren [[diametro]]aren berdina den bezala. Lehen proposamenetik [[hexagono]]aren perimetroa [[zirkunferentzia]]ren diametroa baino 3 bider handiagoa zela ondorioztatu zuen, eta bigarrenetik, [[lauki]]aren perimetroa zirkunferentziaren diametroa baino 4 bider handiagoa zela. Linea itxi oro inguratzen duen beste linea bat baino txikiagoa izango zela beti baieztatu zuen, eta hau dela eta, edozein zirkunferentzia hiru diametro baino handiagoa eta lau baino txikiagoa zela ondorioztatu zuen. [[Poligono]] erregularren inskripzio eta zirkunskripzio sail baten ondoren, Πren balioa finkatu zuen: <center> <math> 3,140845 \approx \frac{223}{71} < \pi < \frac{22}{7} \approx 3,1428571</math> </center> Zituen baliabide eskasak kontutan hartuta, 0,0040 % baino errore txikiagoa egin zuen. == Arkimedesen printzipioa == ''[[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]]: fluido batean sartutako gorputz orok, kanporatutako fluidoaren pisu bereko bulkada bertikal bat jasango du gorantz.'' Kondairaren arabera, Hieronek, errege izendatu baino lehen, [[bitxi]]gile bati [[urre]] eta [[zilar]] kantitate bat eman zion koroa bat egin ziezaion. Lana amaitzean Hieronek, egilearekin fidatu ez eta Arkimedesi ea bitxigileak, zikoizkeriaz urre zati batekin geratzeko, koroaren purutasuna jaitsi ote zuen egiaztatzeko eskatu zion, betiere koroaren osotasuna errespetatuz. Arazoari erantzunik aurkitu ezinik zebilela, bainu bat hartu eta urak eragiten zuen erresistentziagatik gorputzak gutxiago pisatzen zuela zirudiela ohartu zen, flotatzen mantentzen zuelarik. Kontuarekin pentsatzen, bainuontzian sartzean urak utzi zuen espazioa okupatzen zuela ondorioztatu zuen, eta berak "galdu" zuen pisua juxtu kanporatutako urak pisatzen zuen bera zela. Hainbeste buruhauste eman zizkion arazoari konponbidea aurkituta, halako poza zuen, non bainuontzitik biluzik irten eta Sirakusako kaleetara atera zen, ''Eureka! Eureka!'' ("Aurkitu dut! Aurkitu dut!") oihukatuz. Orduan, Arkimedesek koroa pisatu zuen airean eta uretan eta bere dentsitatea erregeak emandako urre eta zilar guztia erabilita izan behar zuenarekin ez zetorrela bat ikusi zuen eta beraz bitxigileak erregeari iruzur egin ziola. [[Fitxategi:Archimedes.png|thumb|300px|[[Arkimedesen torlojua]]]] Arkimedesen talentua ez da anekdota horrekin amaitzen. Kalkulu integralaren aurkikuntzari aurreratu zitzaion gorputz solido kurbatuen [[azalera|azaleren]] eta [[bolumen]]en eta gorputz lauen azaleren kalkuluan; [[esfera]] baten bolumena zilindro baten bi heren dela frogatu zuen; ura igotzeko makina bat asmatu zuen, [[Arkimedesen torlojua]], baita bere izeneko balantza ere; palankaren legea ere enuntziatu zuen, ''Eman euskarri bat eta [[mundu]]a mugituko dut'' esaldi famatua esanarazi ziona. Arkimedes, [[Fidias]] izeneko astronomo baten semea, Hieron II erregearekin ahaidetuta zegoen, eta horregatik goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zitzaion. Hala ere, zientziara zuen afizioagatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, Euklidesen zuzendaritzapean. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere Egiptoko zingiren lehortzeagatik, ordu arte ezinezkotzat jota zegoen eta berak dike mugikor batzuen bidez lortu zuena. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen jarraitu zuen, famatu egin duten printzipioak lortuz. == Idatziak == {{sakontzeko|Arkimedesen palinpsestoa}} [[Fitxategi:Archimedous Panta Sozomena.tif|thumb|''Archimēdous Panta sōzomena'', 1615]] Arkimedesek liburu sorta bat dauka bere bizitzan. Hainbat gai jorratu zituen, non bere demostrazio geometrikoen zorroztasuna goraipatuak izaten ziren. Horregatik, antzinako zientifiko eta matematikari garrantzitsutzat hartu da. Lan asko, [[Alexandria]]ko Liburutegia erre egin ziren, hala ere, [[latin]] eta [[arabiera]]z iritsi ziren gure eskuetara. Hona hemen batzuk: * ''Planoen orekaz'' * ''Kiribilez'' * ''Zirkuluaren neurriaz'' * ''Esferaz eta Zilindroaz'' * ''Konoideaz eta esferoideaz'' * ''Parabolaren laukitasunaz'' * ''Gorputzen orekaz fluidoetan'' [[1906]]ean bere idazlan batzuk jasoak dituen ''[[Arkimedesen palinpsestoa]]'' topatu zen. == Ikus, gainera == * [[Arkimedesen printzipioa]] * [[Arkimedesen torlojua]] * [[Arkimedesen palinpsestoa]] ==Erreferentziak== {{Erreferentzia zerrenda|30em}} ==Oharrak== {{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}} == Kanpo loturak == * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2154/arkimedesen-odisea Arkimedesi buruz ARGIA aldizkarian] {{commonskat}} {{bizialdia|K.a. 280ko hamarkadako|K.a. 210eko hamarkadako|Arkimedes}} [[Kategoria:Antzinako Greziako matematikariak|Arkimedes]] [[Kategoria:K.a. III. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:Asmatzaileak]] [[Kategoria:Siziliarrak]] g77ccf4ijsd3i5253eccq5nbh9zjx4o 9984285 9984024 2024-11-28T18:21:01Z Joxan Garaialde 90799 9984285 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = [[K.a. 287]] |heriotza data = [[K.a. 212]]}} '''Arkimedes''' ([[Antzinako greziera|antzinako grezieraz]] Ἀρχιμήδης Arkhimḗdēs; αρχι (archi) (lehentasun, gailentasun) eta Ημαδομαι (emadomai) (kezkatu), beraz: kezkatzen dena; [[Sirakusa]], [[Sizilia]], [[K.a. 287]] - Sirakusa [[K.a. 212]]) [[matematikari]], [[Zerrenda:Fisikariak|fisikari]] eta [[ingeniari]], [[asmatzaile]] eta [[astronomo]] greziarra zen. [[Antzinaroa|Antzinaroko]] zientzialari eta matematikari garrantzitsuenetakotzat jotzen da, besteak beste, [[Fisika|Fisikari]] ([[mekanika estatiko|mekanika estatikoaren]] eta [[Hidrostatika]]ren sortzailea izan zen, eta [[arkimedesen printzipioa|bere izena daraman printzipioa]] enuntziatu zuen); [[Matematika|Matematikari]] ([[Geometria|geometria infinitesimalaren]] hastapenak garatu zituen; zirkuluaren geometriari ekarpen esanguratsua egin zion ([[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] kalkulu nahiko zehatza egin zuen, eta zenbaki-sistema greziarra hobetu zuen) eta [[Mekanika|Mekanikari]] (palankaren printzipioa, [[polea]], [[Arkimedesen torlojua]], trakzio-makinak, gerra-makinak... egin zituen) egin zizkion ekarpen esanguratsuengatik. Esperimentu modernoek frogatu dutenez, Arkimedesek itsasontzi etsaiak uretatik ateratzeko edo su emateko gai ziren makinak diseinatu zituen ispilu batzuk erabiliz<ref name="death ray">{{Erreferentzia| izenburua= Archimedes Death Ray: Testing with MythBusters| argitaletxea= MIT| url= http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| fechaacceso= 23 de julio de 2007| fechaarchivo= 20 de junio de 2013| urlarchivo= https://www.webcitation.org/6HWnNtF1G?url=http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| deadurl= yes}}</ref>. Arkimedes antzinako eta, oro har, historia osoko matematikari handienetako bat izan zela uste da<ref>{{cita libro |apellidos=Calinger |nombre=Ronald |título=A Contextual History of Mathematics |url=https://archive.org/details/contextualhistor0000cali |año=1999 |editorial=Prentice-Hall |isbn=0-02-318285-7 |páginas=[https://archive.org/details/contextualhistor0000cali/page/150 150] |cita=Shortly after Euclid, compiler of the definitive textbook, came Archimedes of Syracuse (ca. 287–212 B.C.), the most original and profound mathematician of antiquity. }}</ref><ref>{{Cita web |url=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Archimedes/ |título=Archimedes of Syracuse |fechaacceso=9 de junio de 2008 |editorial=The MacTutor History of Mathematics archive |mes=enero | año=1999 }}</ref>.​​ Metodo zehatza erabili zuen parabola baten arkuaren azpiko azalera serie infinitu baten batukariarekin kalkulatzeko, eta [[Pi (zenbakia)|pi zenbakiaren]] hurbilketa oso zehatza egin zuen<ref>{{Cita web | título= A history of calculus |autor=O'Connor, J. J. y Robertson, E. F. | editorial= University of St Andrews| url = http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/The_rise_of_calculus.html |mes= febrero | año= 1996|fechaacceso= 7 de agosto de 2007}}</ref>. Bere izena daraman [[Kiribil|kiribila]]; biraketa-gainazalen bolumenetarako formulak, eta zenbaki oso luzeak adierazteko sistema burutsu bat ere definitu zituen. Arkimedes [[Sirakusa|Sirakusako]] setioan hil zen (K.a.&nbsp;214-212), erromatar soldadu batek hilda, nahiz eta inolako kalterik ez egiteko aginduak egon. Bere asmakizunak ez bezala, Arkimedesen matematikako idazkiak ez ziren oso ezagunak izan antzinatean. [[Alexandria|Alexandriako]] matematikariek irakurri eta aipatu zituzten, baina bere obraren lehenengo konpilazio integrala [[Isidoro Miletokoa|Isidoro Miletokoak]] egin zuen K.o.&nbsp;530. urte inguruan. [[Eutocio|Eutociok]] VI. mendean idatzitako Arkimedesen obren iruzkinek publiko zabalago bati ireki zizkioten lehen aldiz. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] bizirik iraun zuten Arkimedesek idatzitako lan gutxi batzuk ideia-iturri garrantzitsua izan ziren [[Pizkundea|Pizkundean]]<ref>{{Cita web|título=Galileo, Archimedes, and Renaissance engineers|autor=Bursill-Hall, Piers|editorial=sciencelive with the University of Cambridge|url=http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaacceso=7 de agosto de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20070929034534/http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaarchivo=29 de septiembre de 2007}}</ref>; 1906an, berriz, Arkimedesen lan ezezagunak aurkitu ziren [[Arkimedesen palinpsestoa|Arkimedesen Palimpsestoan]], eta horrek emaitza matematikoak nola lortu zituen ulertzen lagundu du<ref>{{Cita web|título=Archimedes - The Palimpsest|editorial=[[Walters Art Museum]]|url=http://www.archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaacceso=14 de octubre de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20071016103208/http://archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaarchivo=16 de octubre de 2007}}</ref>. == Biografia == [[Fitxategi:Gerhard Thieme Archimedes.jpg|thumb|Arkimedesen brontzezko estatua, [[Berlin|Berlingo]] Archenhold behatokian kokatua. [[Gerhard Thieme]]-k zizelkatu, eta 1972an inauguratu zen.]] Ez da askorik ezagutzen Arkimedesen bizitzaz, eta dauden datuak ez dira oso fidagarriak; hari buruz ezagutzen dena [[Polibio]] (K.a.&nbsp;202 - K.a.&nbsp;126), [[Tito Livio]] (K.a.&nbsp;59 - K.o.&nbsp;17) eta [[Plutarko]]ren (46 - 125) bidez iritsi zaigu, batez ere. Bainuontziaren anekdota ezaguna, berriz, Sirakusako jauntxo [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.aren]] koroa berria egiterakoan iruzur egin ote zioten ala ez jakiteko erabili zuena, [[Vitruvio]] arkitekto erromatarrari esker heldu zaigu. Guztiak, Polibio izan ezik, Arkimedes baino askoz geroagokoak dira. Hala ere, iturri guztiak bat datoz esatean Sirakusakoa zela eta Sirakusako setioaren amaieran hil zela. Arkimedes K.a.&nbsp;287. urtean jaio zen, [[Sirakusa|Sirakusako]] itsas portuan ([[Sizilia]], [[Italia]]), garai hartan [[Magna Graecia|Magna Graeciako]] kolonia zen hirian. Heriotzaren data jakinda, jaioteguna, gutxi gorabehera, [[Juan Tzetzes]] historialari [[Bizantziar Inperioa|bizantziarraren]] baieztapen batean oinarrituta dago, hark esan baitzuen<ref>''[[Quilíadas]]'', II, Hist. 35, 105.</ref> Arkimedes 75 urte bete arte bizi izan zela<ref>[[Thomas Heath|Heath, T. L.]] ''Works of Archimedes'', 1897</ref>. ψαμμίτης (''Psammites'') (Hondar-kontagailua) liburuko pasarte ustel batean oinarritutako irakurketa-hipotesi baten arabera Arkimedesek bere aitaren izena aipatzen du, Fidias, [[Astronomia|astronomoa]]<ref>Hipotesia, Friederich Blassek proposatu zuen. Vid. ''Astronomische Nachrichten'' 104 (1883), n. 2488, p. 255.</ref>. Plutarkok Βίοι Παράλληλοι, ''Bioi parallēlloi'' karaktere latinoz, (Bizitza paraleloak) (''Marceloren bizitza'', 14, 7.) lanean idatzi zuen Arkimedes [[Hieron II.a Sirakusakoa|Sirakusako Hieron II.a]] tiranoaren ahaide zela<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIV.</ref>, eta horrek goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zion. Hala ere, zientziarako zuen joeragatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, [[Euklides]]en zuzendaritzapean. Jakina da, halaber, Arkimedesen lagun batek, [[Heraklides Sirakusakoa|Heraklidesek]], berari buruzko biografia bat idatzi zuela, baina liburu hori ez da gorde, eta, horrela, bere bizitzako xehetasunak galdu dira<ref name="mactutor">{{Enlace roto|1={{Cita web | apellido= O'Connor | nombre= J. J. | apellido2= Robertson, | nombre2= E. F. | url= http://www-history. mcs. st-andrews. ac. uk/Biographies/Archimedes. html | título= Archimedes of Syracuse | editorial= University of St Andrews | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }} |2=http://www-history./ |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. ​Ez dakigu, adibidez, inoiz ezkondu zen edo seme-alabarik izan zuen. Bere bizitzari buruzko benetako datu gutxi batzuen artean, [[Diodoro Sikulo|Diodoro Sikulok]] bat ematen du<ref>''Biblioteca Histórica'', I, 34; V, 37.</ref>. Datu horien arabera, litekeena da Arkimedesek, gaztaroan, [[Alexandria|Alexandrian]] ([[Egipto]]) ikastea. Arkimedesek, bere lanetan, hiri horretan lan egiten zuten zientzialariak aipatzen ditu, eta, beraz, hipotesia ontzat ematen da. Izan ere, Arkimedesek [[Conon Samoskoa]] aipatzen du bere lagun gisa '' Περὶ σφαίρας καὶ κυλίνδρου'' (Esfera eta Zilindroa) lanean, eta bere bi lan, ''Περὶ μηχανικῶν θεωρημάτων πρὸς Ἐρατοσθένη ἔφοδος'' (Teorema Mekanikoen Metodoa) eta ''Abereen Arazoa'') [[Eratostenes|Eratostenes Zirenekoari]] eskainiak dira<ref group="Oh">Dositeo Pelusiokoari zuzendutako ''Espiralei buruz'' liburuaren hitzaurrean, Arkimedesek dio: «urte asko igaro dira Conon hil zenetik». Conon Samoakoa K.a.&nbsp;280-220an bizi izan zen, eta horrek iradokitzen du Arkimedes zaharragoa izan zitekeela bere lanetako batzuk idatzi zituenean</ref>. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere [[Egipto]]ko zingiren lehortzeagatik; Lana, ordura arte, ezinezkotzat jotzen bazen ere, hark dike mugikor batzuen bidez lortu zuen. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen segitu zuen, eta ospetsu egin duten printzipioak lortu. [[Martzelo]] jeneral erromatarrak Sirakusa setiatu zuenean, Arkimedes Hieron erregearen aginduetara jarri zen, eta hiriaren defentsarako tramankulu harrigarriak eraiki zituen; hori dela eta, garaileek esan zuten hiria berak bakarrik defendatu zuela erromatarren aurka. Asmatu zituen gerra makinen artean daude [[katapulta]] eta, eguzki argia erabiliz, etsaien itsasontziei su emateko ispilu sistema bat. Hala ere, hiritarrek Arkimedesen tramankuluetan gehiegi sinistu zuten, eta ez ziren hiriaren defentsaz behar bezala arduratu; horren ondorioz, azkenean, erromatarrek hiria hartu zuten. Arkimedes K.a.&nbsp;212. urte inguruan hil zen, [[Bigarren Gerra Punikoa|bigarren gerra punikoan]], Marko Claudio Marcelo jeneralaren agindupean zeuden erromatar indarrek Sirakusa hiria bi urteko setioaren ondoren hartu zutenean. Arkimedes bereziki nabarmendu zen Sirakusako setioan, non hiriaren defentsarako armak garatu zituen. [[Polibio|Polibiok]]<ref name="HistoriaeVIII">''Historiak'', VIII, 5ss.</ref>, [[Plutarko|Plutarkok]]<ref>Plutarko, ''Bizitza paraleloak: Marcelo'' XVII.</ref> eta [[Tito Livio|Tito Liviok]]<ref name="AdUrbe">''[[Ab Urbe condita libri]]'', XXIV, 34.</ref>, hain zuzen ere, hiria defendatzeko ingeniari gisa egin zuen lana deskribatzen dute, eta, horretarako, artilleriako piezak eta etsaia urruti mantentzeko gai ziren beste tresna batzuk garatu zituen. Bere kontakizunetan, Plutarkok esaten du erromatarrak hain urduri zeudela Arkimedesen asmakizunekin, ezen hiriko harresietan edozein habe edo polea agertzea nahikoa zen setiatzaileen artean izua eragiteko<ref>{{cita libro|apellidos= Goldsworthy|nombre= Adrian|enlaceautor= Adrian Goldsworthy|editorial= Ed. Ariel|título= La caída de Cartago |edición= marzo de 2008|ubicación= Barcelona|isbn= 978-84-344-5243-5|páginas= 308-309|capítulo= 10}}</ref>. [[Fitxategi:West, Benjamin - Cicero and the magistrates discovering the tomb of Archimedes.JPG|thumb|left|200px|''Zizeron eta magistratuak Arkimedesen hilobia zabaltzen Sirakusan'', [[Benjamin West]]en lana (1797). Bilduma pribatua.]] Soldadu erromatar batek setioaren amaieran hil zuen Arkimedes, Marcelo erromatar jeneralak matematikari greziar handiaren bizitza errespetatzeko emandako agindua urratuz<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIX.</ref><ref>[[Tito Livio]] (Tomo XXV, 31, 9).</ref>.​​ Arkimedesen heriotzaren bertsio ezberdinak daude. Plutarkok, bere kontakizunean, hiru bertsio ezberdin ere ematen ditu. Bere kontakizun ezagunenaren arabera, Arkimedes diagrama matematiko bati begira zegoen hiria hartu zutenean. Soldadu erromatar batek jeneralarekin elkartzeko agindu zion, baina Arkimedesek ez zion jaramonik egin, lehenago arazoa konpondu behar zuela esanez. Soldaduak, erantzunaren aurrean haserre, Arkimedes bere ezpataz hil zuen. Hala ere, Plutarkok Arkimedesen heriotzari buruzko beste bi kontakizun ezezagunago ere ematen ditu; lehenengoak iradokitzen du Arkimedesek hil zitekeela soldadu erromatar baten aurrean amore ematen saiatzen zen bitartean eta lanean ari zen arazo bat konpondu ahal izateko denbora gehiago eskatzen zion bitartean. Hirugarren istorioaren arabera, Arkimedesek tresna matematikoak zeramatzan eskutan, eta soldaduak objektu baliotsuak izan zitezkeela pentsatu zuelako hil zuen. Tito Liviok, bere aldetik, dioena da Arkimedes lurrean marraztutako marrazki batzuen gainean makurtuta zegoela nor zen ez zekien soldadu batek hil zuenean. Nolanahi ere, kontakizun guztien arabera, Marcelo jenerala haserre bizian jarri zen Arkimedesen heriotzaren aurrean, zientzia-aktibo baliotsutzat jotzen baitzuen, eta, aldez aurretik, agindua zuen ez zauritzeko<ref name="death">{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html | título= Death of Archimedes: Sources | editorial= [[Courant Institute of Mathematical Sciences]] | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref> [[Fitxategi:Archimedes sphere and cylinder.svg|thumb|Esfera batek zirkunskribatzen duen zilindroaren bolumenaren eta azaleraren 2/3 zehatz ditu. [[Esfera]] bat eta [[Zilindro]] bat Arkimedesen hilobiaren gainean jarri zituzten, haren nahia betez.]]. Arkimedesi egotzitako azken hitzak «Ez molestatu nire zirkuluak» izan ziren soldadu erromatarrak eten zuenean ustez aztertzen ari zen marrazki matematikoko zirkuluei erreferentzia eginez. Esaldia askotan aipatzen da latinez «Noli turbare circulo meos» gisa, baina ez dago ebidentziarik Arkimedesek hitz horiek esan zituenik, eta ez dira Plutarkoren kontakizunetan agertzen<ref name=autogenerated1>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html | título= Death of Archimedes: Sources | editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. [[Zizeron|Zizeronek]] bisitatu zuen Arkimedesen hilobia deskribatzen du, eta adierazten du zilindro baten barruan inskribatutako esfera bat zuela gainean.​ Arkimedesek frogatua zuen esferaren bolumena eta azalera hura inskribatzen duen zilindroaren bi heren direla, oinarriak barne, eta hori bere aurkikuntza matematikoetan handientzat hartu zen. K.a.&nbsp;75. urtean, hil eta 137 urtera, Zizeron hizlari erromatarra [[Kuestore (Antzinako Erroma)|kuestore]] lanetan ari zen [[Sizilia|Sizilian]], eta Arkimedesen hilobiari buruzko istorioak entzun zituen, baina bertako inor ez zen gai izan zehazki non zegoen esateko. Azkenean, [[Agrigento|Agrigentoko]] ate ondoan aurkitu zuen hilobia, Sirakusan, sasiz jositako egoera zabar batean. Zizeronek hilobia garbitu, eta, horrela, gai izan zen tailla ikusi eta bertan idatzitako bertso batzuk irakurtzeko<ref>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Tomb/Cicero. html | título= Tomb of Archimedes: Sources | editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. Arkimedesi buruzko kontakizunak [[Antzinako Erroma|Antzinako Erromako]] historialariek idatzi zituzten, hura hil eta denbora askora. Historiak (''VIII. liburua'') lanean, [[Polibio|Polibiok]] Sirakusaren setioari buruz idatzitako kontakizuna Arkimedes hil eta hirurogeita hamar urte inguru geroago idatzi zen, eta [[Plutarko|Plutarkok]] eta [[Tito Livio|Tito Liviok]] informazio-iturritzat erabili zuten. Kontakizun horrek informazio gutxi ematen du Arkimedesi buruz pertsona gisa, eta hiria defendatzeko eraiki omen zituen gerra-makinak ditu ardatz<ref>[[Tito Livio]] (Tomo XXIV, 34, 2) Arkimedes aipatzen du: «...zeruaren eta astroen behatzaile parerik gabea, baina, are apartekoagoa, gerra-makinen asmatzaile eta eraikitzaile gisa....».</ref><ref>{{Cita web |apellido=Rorres |nombre=Chris | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archi medes/Siege/Polybius. html | título= Siege of Syracuse| editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 23 de julio de 2007 }}</ref> ==Asmakuntzak eta aurkikuntzak== ===Urreztatutako koroa=== [[Fitxategi:Archimedes water balance.gif|thumb|180px|Baliteke Arkimedesek flotagarritasun-printzipioa erabili izana koroa urreztatua urre hutsa bezain dentsoa ote zen zehazteko.]] === Arkimedesen printzipioa === {{Sakontzeko|Arkimedesen printzipioa}} «[[Arkimedesen printzipioa]]: fluido batean sartutako gorputz orok, kanporatutako fluidoaren pisu bereko bulkada bertikal bat jasango du gorantz». Arkimedesi buruzko anekdota ezagunenetako batek kontatzen du nola asmatu zuen forma irregularreko objektu baten [[Bolumen (espazioa)|bolumena]] zehazteko metodo bat. [[Vitruvio|Vitruviorekin]] ados, [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.ak]] garaipen-koroaren forma zuen koroa berri bat egiteko agindua eman zuen, eta Arkimedesi eskatu zion [[koroa]] ea urrez bakarrik egina ote zen ala, aitzitik, [[Urregintza|urregile]] lizun batek [[pirita]] erantsi ote zion egiterakoan<ref>[[Marco Vitruvio|Vitruvio]], ''[[De architectura|De Architectura]]'', Libro IV, párrafos 9-12.</ref>.​ Arkimedesek koroari kalterik egin gabe konpondu behar zuen arazoa; beraz, ezin zuen urtu eta gorputz erregular bihurtu bere [[masa]] eta [[Bolumen (espazioa)|bolumena]] kalkulatzeko eta hortik [[Dentsitate (fisika)|dentsitatea]]. Bainu bat hartzen ari zela, bainuontzian sartzen zenean uraren mailak gora egiten zuela sumatu zuen, eta horrela konturatu zen efektu hori erabil zitekeela koroaren bolumena zehazteko. Ura ezin denez konprimitu<ref>{{Cita web | título= Incompressibility of Water| editorial=[[Harvard University]] | url = http://www.fas.harvard.edu/~scdiroff/lds/NewtonianMechanics/IncompressibilityofWater/IncompressibilityofWater.html|fechaacceso=27 de febrero de 2008}}</ref>, koroak, urpean sartzean, bere bolumenaren ur-kantitate bera desplazatuko zuen. Koroaren masa desplazatutako ur-bolumenarengatik zatitzean, koroaren dentsitatea lor zitekeen. Koroaren dentsitatea urrearen dentsitatea baino txikiagoa izango litzateke dentsitate txikiagoko beste metal batzuk gehitu izan balitzaizkio. Arkimedes bainua hartzen ari zela aurkikuntzaz ohartu zenean, kalez kale, biluzik, korrika atera zela esan ohi da, eta aurkikuntzagatik hain hunkituta zegoen, ezen janztea ahaztu zuen. Kontakizunak dioenez, kalean «[[Eureka|Eureka!]]» oihukatzen zuen ([[Antzinako greziera|antzinako grezieraz]]: «εὕρηκα» (Aurkitu dut!)<ref>{{Cita web | título= Buoyancy|autor= HyperPhysics| editorial=Georgia State University | url = http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/Hbase/pbuoy.html|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref>. Arkimedesek koroa pisatu zuen uretan eta kanpoan eta bere dentsitatea erregeak emandako urre eta zilar guztia erabilita izan behar zuenarekin ez zetorrela bat ikusi zuen; beraz, urregileak erregeari iruzur egin ziola ikusi zuen. Hala ere, urrezko koroaren historia ez da ageri ezagututako Arkimedesen lanetan. Gainera, zalantzan jarri da istorioa deskribatzen duen metodoa egingarria ote zen, desplazatutako uraren bolumena neurtzeko zehaztasun maila oso handia eskatuko lukeelako<ref>{{cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Crown/CrownIntro.html | título = The Golden Crown | editorial = [[Drexel University]] | fechaacceso = 24 de marzo de 2009 }}</ref>. Hala, Arkimedesek, bere ''Gorputz flotatzaileei buruz'' tratatuan deskribatutako [[Arkimedesen printzipioa]] izenez ezagutzen den [[Hidrostatika|hidrostatikaren]] printzipioa aplikatzen zuen soluzio bat bila zezakeen. Printzipio horren arabera, fluido batean murgildutako gorputz orok behetik gorako bultzada bat jasaten du, kanporatutako fluidoaren pisu bera duena<ref>{{Cita web | título= Archimedes' Principle|nombre=Bradley W. |apellido=Carroll |editorial=Weber State University | url =http://www.physics.weber.edu/carroll/Archimedes/principle.htm|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref>.​ Printzipio hori eta balantza bat erabiliz, urreztatutako koroaren dentsitatea urre garbikoarekin konpara zatekeen. Balantzaren alde batean ikerketaren xede zen koroa eta bestean pisu bereko urre garbiko lagin bat jarriz, balantza uretan murgilduko litzateke; koroak urreak baino dentsitate txikiagoa balu, ur gehiago mugituko luke bolumen handiagoa duelako, eta urrearen laginak baino bultzada handiagoa eragingo luke. Flotagarritasun ezberdintasun horrek balantza dagokion aldera makurtuko luke. [[Galileo Galilei|Galileok]] uste zuen metodo hori «ziurrenik Arkimedesek erabilitako berbera zela, zeren, oso zehatza izateaz gain, Arkimedesek berak aurkitutako frogapenetan oinarritzen delako»<ref name="galileo">{{cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Crown/bilancetta.html | título = The Golden Crown: Galileo's Balance | editorial = [[Drexel University]] | fechaacceso = 24 de marzo de 2009 }}</ref>.​ 1586. urtearen inguruan, Galileo Galileik [[Hidrostatika|balantza hidrostatiko]] bat asmatu zuen airean eta uretan metalak pisatzeko. Balantza hori, itxuraz, Arkimedesen lanetan oinarrituta zitekeen<ref>{{Cita web | título= The Galileo Project: Hydrostatic Balance|autor=Van Helden, Al | editorial= [[Rice University]]| url = http://galileo.rice.edu/sci/instruments/balance.html|fechaacceso=14 de septiembre de 2007}}</ref>. ===''Siracusia'' eta Arkimedesen torlojua=== {{Sakontzeko|Arkimedesen torlojua}} [[Fitxategi:Archimedes-screw one-screw-threads with-ball 3D-view animated small.gif|thumb|left|[[Arkimedesen torlojuak]] ura modu eraginkorrean altxa dezake]] Ingeniaritza arloan Arkimedesek egindako lanaren zati handi bat bere jaioterriko, [[Sirakusa|Sirakusako]], beharrak asetzeko sortu zen. [[Ateneo Naukratiskoa]] idazle greziarrak kontatzen duenez, [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.ak]] Arkimedesi itsasontzi handi bat diseinatzeko eskatu zion, ''Sirakusia'', [[Arkias Korintokoa|Arkias Korintokoak]] eraiki zuena haren ikuskaritzapean.​ Itsasontzia luxuzko bidaietarako, hornidurak kargatzeko eta gerraontzi gisa ere erabil zitekeen. Azkenean, bere izena ''Alexandria'' izenagatik aldatu zen, [[Egipto|Egiptoko]] [[Ptolomeo III.a]] erregeari oparitzat bidali zitzaionean [[Ale (argipena)|ale]] kargamentu batekin batera. Diotenez, ''Sirakusia'' [[Antzinate klasikoa|antzinate klasikoko]] itsasontzirik handiena izan zen<ref>{{cita libro |apellidos=Casson|nombre= Lionel|enlaceautor= Lionel Casson|título=Ships and Seamanship in the Ancient World|url=https://archive.org/details/shipsseamanshipi0000cass|año=1971 |editorial= [[Princeton University Press]] |isbn=0691035369 }}</ref>.​ [[Ateneo Naukratiskoa|Ateneoren]] arabera, 600 pertsona hartzeko gai zen, eta, bere instalazioen artean, [[lorategi]] apaingarriak, [[gimnasio]] bat eta [[Afrodita]] jainkosari eskainitako [[tenplu]] bat zituen. Tamaina horretako itsasontzi batek kroskoan zehar ur kantitate handiak pasatzen utziko zituenez, Arkimedesen torlojua, ustez, [[Kindurtza|kindurtzatik]] ura ateratzeko asmatu zen. Arkimedesen makina zen zilindro baten barruan torloju itxurako xafla bat zuen mekanismoa. Eskuz birarazten zen, eta ura behe-uretatik ureztatze-kanal altuagoetara transferitzeko ere erabil zitekeen. Izan ere, Arkimedesen torlojua [[likido]] eta [[solido]] erdi-jariakinak ponpatzeko erabiltzen da gaur egun ere, [[Harrikatz|ikatza]], [[Izotz|izotza]] eta [[Zereal|zerealak]], besteak beste. Arkimedesen torlojua, [[Vitruvio|Marko Vitruviok]] Erromako garaian deskribatu zuenez, [[Babiloniako lorategi esekiak]] ureztatzeko erabili zen ponpaketa-torlojuaren hobekuntza izan zitekeen<ref>{{Cita web | título= Sennacherib, Archimedes, and the Water Screw: The Context of Invention in the Ancient World|autor=Dalley, Stephanie; Oleson, John Peter| publicación= Technology and Culture Volume 44, Number 1, January 2003 (PDF)| url =http://muse.jhu.edu/journals/technology_and_culture/toc/tech44.1.html|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref><ref>{{Cita web | título= Archimedes Screw - Optimal Design|autor=Rorres, Chris| editorial=Courant Institute of Mathematical Sciences | url =http://www.cs.drexel.edu/~crorres/Archimedes/Screw/optimal/optimal.html |fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref>. ===Arkimedesen «atzaparra»=== [[Polibio|Polibiok]] kontatzen duenez, Arkimedesek erromatarrek Sirakusari egindako erasoan izan zuen esku-hartzea erabakigarria izan zen hiria indarrez hartzeko erromatarren itxaropena zapuztu zuen arte. Erromak estrategia aldatu behar izan zuen, eta setio luzera jo behar izan zuen, zortzi hilabete iraun zuena, hiria behin betiko erori zen arte. Balentria horretarako erabili zituen trebetasunen artean ([[Katapulta|katapultak]], eskorpioiak eta [[Garabi|garabiak]]), bere asmakizuna den bat dago: «manus ferrea» delakoa. Erromatarrek ontziak ahal zuten guztia hurbiltzen zituzten [[Harresi|harresira]] beren eskailerak [[Gotorleku|gotorlekuetara]] lotu eta beren tropekin [[Almena|almenetara]] iritsi ahal izateko. Orduan, «atzaparra» eragiten zen, metalezko kako handi bat zintzilik zeukan garabi baten antzeko beso bat. Atzaparra ontzi etsai baten gainera erortzen uzten zenean, besoa gorantz kulunkatzen zen, ontziaren [[branka]] uretatik kanpora altxatuz eta ura [[Txopa|txopatik]] sartzea eraginez. Horrek etsaien asmakizunak deuseztatzen zituen, eta nahasmena sortzen zuen, baina ez zen egiten zuen gauza bakarra: [[polea]] eta [[kate]] sistema baten bidez, bat-batean, ontzia erortzen uzten zuen, eta irauli eta hondoratu zitekeen [[eskora]] eragiten zuen<ref name="HistoriaeVIII"/><ref name="AdUrbe"/><ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIV-XVII.</ref>. Esperimentu modernoak egin izan dira atzaparraren bideragarritasuna frogatzeko, eta, 2005eko ''Superweapons of the Ancient World'' (Antzinako munduko superarmak) dokumentalean, atzaparraren bertsio bat egin zen, eta gailu eragingarria zela ondorioztatu zen<ref>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | título= Archimedes' Claw - Illustrations and Animations - a range of possible designs for the claw| editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Claw/illustrations.html|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref><ref>{{Cita web | título= Archimedes' Claw - watch an animation|nombre=Bradley W. |apellido=Carroll | editorial= Weber State University| url = http://physics.weber.edu/carroll/Archimedes/claw.htm|fechaacceso=12 de agosto de 2007}}</ref>. ===Arkimedesen bero izpia=== [[Fitxategi:Thesaurus opticus Titelblatt.jpg|thumb|200px|right|Erromatar setioan, Sirakusa hiriaren defentsan ispilu ustorioen erabilera erreproduzitzen duen estanpa]] Tradizioaren arabera, Sirakusaren defentsan egindako lanen artean, Arkimedesek eguzki-argia islatzen zuten ispilu ustorioen sistema bat sor zezakeen ontzi etsaietan kontzentratuz eta ontziei su emateko helburuarekin. Hala ere, gertaera horiek jasotzen dituzten iturriak berantiarrak dira, lehena [[Galeno]] delarik, jada II. mendean<ref>''De temperamentis'', III, 2: Οὕτω δέ πως οῑμαι καὶ τὸν Ἀρχιμήδην φασὶ διὰ τῶν πυρείων ἐμπρῆσαι τὰς τῶν πολεμίων τριήρεις</ref>.​ [[Luziano Samosatakoa|Luziano Samosatakoak]], II. mendeko historialariak, idatzi zuen Sirakusako setioan (K.a.&nbsp;213-211), Arkimedesek soldadu erromatarrek egindako eraso bati suz aurre egin ziola. Mende batzuk geroago, [[Antemio Tralleskoa|Antemio Trallesekoak]] ispilu ustorioak aipatzen ditu Arkimedesek erabilitako armatzat<ref>''Hippias'', C.2.</ref>.​ Artefaktuak, batzuetan «Arkimedesen bero-izpia» deritzona, hurbiltzen ari ziren ontzietan eguzki-argia fokatzeko balio izango zukeen, eta, hala, sutan jarriko zituzkeen. Historia horren sinesgarritasuna eztabaidagai izan da [[Pizkundea|Pizkundetik]]. [[René Descartes|René Descartesek]] faltsutzat eman zuen, eta ikertzaile modernoak, berriz, efektua birsortzen saiatu dira, horretarako Arkimedesek zituen gaitasun teknikoak soilik kontuan hartuta<ref>{{Cita web | autor= [[John Wesley]] | url= http://wesley.nnu.edu/john_wesley/wesley_natural_philosophy/duten12.htm | título= ''A Compendium of Natural Philosophy'' (1810) Chapter XII, ''Burning Glasses''. | editorial= Online text at Wesley Center for Applied Theology | fechaacceso= 14 de septiembre de 2007 | urlarchivo= https://web.archive.org/web/20071012154432/http://wesley.nnu.edu/john_wesley/wesley_natural_philosophy/duten12.htm | fechaarchivo= 12 de octubre de 2007 }}</ref>.​ Iradoki izan da [[Brontze|brontzezko]] edo [[Kobre|kobrezko]] ondo leundutako ezkutu ugari ispilu gisa erabili izan zitezkeela, horrela [[Eguzki-argi|eguzkiaren argia]] ontzi bakar batera bideratzeko. Horrela, islatzaile parabolikoaren printzipioa [[eguzki-labe]] baten antzera erabil zitekeen. [[René Descartes|Descartesek]] ez bezala, [[Georges-Louis Leclerc|Georges-Louis Leclerc Buffon kondeak]] uste zuen Arkimedesen balentria egingarri zela. Hori frogatzeko, esperimentu eta erakustaldi batzuk egin zituen; horien artean nabarmena da 1747an errege-lorategietan egindako erakustaldi ikusgarri bat. 40 zentimetro inguruko 168 ispilu zapal zituen gailu bat erabiliz, 60 metro distantziara zegoen egur pila bat erretzea lortu zuen. Horrela ondorioztatu zuen Arkimedesek, ziurrenik, 30-45 metroko distantziara lan egin zuela ontzi erromatarrei su eman zienean<ref>{{cita libro|apellido=Meinel|nombre=Aden B.|título=Aplicaciones de la energía solar.|año=1982|editorial=Editorial Reverté, S.A.|isbn=8429141995|páginas=3|capítulo=1}}</ref>. 1973an, [[Ioannis Sakkas]] zientzialari greziarrak Arkimedesen bero-izpiaren proba bat egin zuen. Esperimentua Skaramangaseko itsas basean egin zen, [[Atenas|Atenaseko]] kanpoaldean, eta, oraingoan, 70 ispilu erabili ziren, bakoitza [[Kobre|kobrezko]] estalki batekin estalia eta 1.5&nbsp;m inguru altu eta 1&nbsp;m inguru zabal. Erromatar gerraontzi baten egurrezko [[maketa]] [[kontratxapatu]] baten kontra jo zuten ispiluek, 50&nbsp;m inguru distantziara. Ispiluak zehatz-mehatz enfokatu zituztenean, ontzia sutan erre zen segundo gutxiren buruan. Maketa [[Betun (hidrokarburo)|betunezko]] geruza batez margotuta zegoen, eta horrek lagun zezakeen errekuntzan<ref>{{Cita web| título= Archimedes' Weapon| publicación= [[Time]]| fecha= 26 de noviembre de 1973| url= http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,908175,00.html?promoid=googlep| fechaacceso= 12 de agosto de 2007| fechaarchivo= 4 de febrero de 2011| urlarchivo= https://web.archive.org/web/20110204191550/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,908175,00.html?promoid=googlep| deadurl= yes}}</ref>. 2005eko urrian, [[Massachusetts|Massachusettseko]] Institutu Teknologikoko ikasle talde batek esperimentu bat egin zuen 30&nbsp;cm-ko aldea zuten 127 ispilu karraturekin, 30&nbsp;m-ra zegoen itsasontzi baten zurezko maketa batean fokatuta. Sugarrak itsasontziaren alde batean sortu ziren, baina [[Zeru|zerua oskarbi]] eta itsasontzia hamar bat minutuz geldirik egon ondoren soilik. Arma, baldintza horietan, mekanismo bideragarria zela ondorioztatu zuten. Institutuko taldeak ''MythBusters'' telebistako show-erako errepikatu zuen esperimentua, [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantziskon]], zura arrantzatzeko itsasontzi bat jomugatzat erabiliz. Berriro ikaztu zen, eta su txiki batzuk ere atera ziren. Su hartzeko, [[Zur|zurak]] bere sukoitasun-puntua lortu behar du, 300&nbsp;°C ingurukoa<ref>{{Cita web | título= How Wildfires Work|autor= Bonsor, Kevin| editorial= HowStuffWorks | url = http://science.howstuffworks.com/wildfire.htm|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref>. 2006ko urtarrilean, mito ehiztariek San Frantziskon egindako esperimentua emititu zutenean, baieztapena faltsutzat eman zuten errekuntzarako behar den eguraldi eta denboraren iraupenagatik. Halaber, Sirakusak itsasoari ekialderantz begiratzen dionez eta argia ispiluetatik ondo islatzeko, erromatar armadak eraso goizean jo behar izan zuela adierazi zuten. Gainera, arma konbentzionalak erabilita, hala nola su geziak edo katapultak, askoz ere modu errazagoan emango zion su ontzi bati distantzia laburretan<ref name="death ray" />. ==Matematika== === Pi zenbakia === {{Sakontzeko|Pi (zenbakia)}} Ziurrenik bere ekarpen zientifiko ezagunena bere izena daraman hidrostatikako printzipioa den arren, [[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]], beste arlo batzuetan egin zuen lana ere ez zen makala izan, adibidez zirkulu baten zirkunferentziaren eta bere diametroaren arteko erlazioa, gaur egun '''<font face=symbol>[[Pi (hizkia)|Π]]</font>''' (pi) hizkiarekin izendatzen dena. [[Fitxategi:Arquímedes (número pi).png|eskuinera]] Arkimedesek zirkulu baten barneko hexagono erregularraren aldea zirkuluaren erradioaren berdina zela frogatu zuen; zirkulu baten barruan dagoen laukiaren aldea zirkuluaren [[diametro]]aren berdina den bezala. Lehen proposamenetik [[hexagono]]aren perimetroa [[zirkunferentzia]]ren diametroa baino 3 bider handiagoa zela ondorioztatu zuen, eta bigarrenetik, [[lauki]]aren perimetroa zirkunferentziaren diametroa baino 4 bider handiagoa zela. Linea itxi oro inguratzen duen beste linea bat baino txikiagoa izango zela beti baieztatu zuen, eta hau dela eta, edozein zirkunferentzia hiru diametro baino handiagoa eta lau baino txikiagoa zela ondorioztatu zuen. [[Poligono]] erregularren inskripzio eta zirkunskripzio sail baten ondoren, Πren balioa finkatu zuen: <center> <math> 3,140845 \approx \frac{223}{71} < \pi < \frac{22}{7} \approx 3,1428571</math> </center> Zituen baliabide eskasak kontutan hartuta, 0,0040 % baino errore txikiagoa egin zuen. == Arkimedesen printzipioa == ''[[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]]: fluido batean sartutako gorputz orok, kanporatutako fluidoaren pisu bereko bulkada bertikal bat jasango du gorantz.'' Kondairaren arabera, Hieronek, errege izendatu baino lehen, [[bitxi]]gile bati [[urre]] eta [[zilar]] kantitate bat eman zion koroa bat egin ziezaion. Lana amaitzean Hieronek, egilearekin fidatu ez eta Arkimedesi ea bitxigileak, zikoizkeriaz urre zati batekin geratzeko, koroaren purutasuna jaitsi ote zuen egiaztatzeko eskatu zion, betiere koroaren osotasuna errespetatuz. Arazoari erantzunik aurkitu ezinik zebilela, bainu bat hartu eta urak eragiten zuen erresistentziagatik gorputzak gutxiago pisatzen zuela zirudiela ohartu zen, flotatzen mantentzen zuelarik. Kontuarekin pentsatzen, bainuontzian sartzean urak utzi zuen espazioa okupatzen zuela ondorioztatu zuen, eta berak "galdu" zuen pisua juxtu kanporatutako urak pisatzen zuen bera zela. Hainbeste buruhauste eman zizkion arazoari konponbidea aurkituta, halako poza zuen, non bainuontzitik biluzik irten eta Sirakusako kaleetara atera zen, ''Eureka! Eureka!'' ("Aurkitu dut! Aurkitu dut!") oihukatuz. Orduan, Arkimedesek koroa pisatu zuen airean eta uretan eta bere dentsitatea erregeak emandako urre eta zilar guztia erabilita izan behar zuenarekin ez zetorrela bat ikusi zuen eta beraz bitxigileak erregeari iruzur egin ziola. [[Fitxategi:Archimedes.png|thumb|300px|[[Arkimedesen torlojua]]]] Arkimedesen talentua ez da anekdota horrekin amaitzen. Kalkulu integralaren aurkikuntzari aurreratu zitzaion gorputz solido kurbatuen [[azalera|azaleren]] eta [[bolumen]]en eta gorputz lauen azaleren kalkuluan; [[esfera]] baten bolumena zilindro baten bi heren dela frogatu zuen; ura igotzeko makina bat asmatu zuen, [[Arkimedesen torlojua]], baita bere izeneko balantza ere; palankaren legea ere enuntziatu zuen, ''Eman euskarri bat eta [[mundu]]a mugituko dut'' esaldi famatua esanarazi ziona. Arkimedes, [[Fidias]] izeneko astronomo baten semea, Hieron II erregearekin ahaidetuta zegoen, eta horregatik goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zitzaion. Hala ere, zientziara zuen afizioagatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, Euklidesen zuzendaritzapean. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere Egiptoko zingiren lehortzeagatik, ordu arte ezinezkotzat jota zegoen eta berak dike mugikor batzuen bidez lortu zuena. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen jarraitu zuen, famatu egin duten printzipioak lortuz. == Idatziak == {{sakontzeko|Arkimedesen palinpsestoa}} [[Fitxategi:Archimedous Panta Sozomena.tif|thumb|''Archimēdous Panta sōzomena'', 1615]] Arkimedesek liburu sorta bat dauka bere bizitzan. Hainbat gai jorratu zituen, non bere demostrazio geometrikoen zorroztasuna goraipatuak izaten ziren. Horregatik, antzinako zientifiko eta matematikari garrantzitsutzat hartu da. Lan asko, [[Alexandria]]ko Liburutegia erre egin ziren, hala ere, [[latin]] eta [[arabiera]]z iritsi ziren gure eskuetara. Hona hemen batzuk: * ''Planoen orekaz'' * ''Kiribilez'' * ''Zirkuluaren neurriaz'' * ''Esferaz eta Zilindroaz'' * ''Konoideaz eta esferoideaz'' * ''Parabolaren laukitasunaz'' * ''Gorputzen orekaz fluidoetan'' [[1906]]ean bere idazlan batzuk jasoak dituen ''[[Arkimedesen palinpsestoa]]'' topatu zen. == Ikus, gainera == * [[Arkimedesen printzipioa]] * [[Arkimedesen torlojua]] * [[Arkimedesen palinpsestoa]] ==Erreferentziak== {{Erreferentzia zerrenda|30em}} ==Oharrak== {{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}} == Kanpo loturak == * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2154/arkimedesen-odisea Arkimedesi buruz ARGIA aldizkarian] {{commonskat}} {{bizialdia|K.a. 280ko hamarkadako|K.a. 210eko hamarkadako|Arkimedes}} [[Kategoria:Antzinako Greziako matematikariak|Arkimedes]] [[Kategoria:K.a. III. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:Asmatzaileak]] [[Kategoria:Siziliarrak]] hl2nu67atm5bkc9av1a6jqj07m3kj05 9984293 9984285 2024-11-28T18:39:38Z Joxan Garaialde 90799 9984293 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = [[K.a. 287]] |heriotza data = [[K.a. 212]]}} '''Arkimedes''' ([[Antzinako greziera|antzinako grezieraz]] Ἀρχιμήδης Arkhimḗdēs; αρχι (archi) (lehentasun, gailentasun) eta Ημαδομαι (emadomai) (kezkatu), beraz: kezkatzen dena; [[Sirakusa]], [[Sizilia]], [[K.a. 287]] - Sirakusa [[K.a. 212]]) [[matematikari]], [[Zerrenda:Fisikariak|fisikari]] eta [[ingeniari]], [[asmatzaile]] eta [[astronomo]] greziarra zen. [[Antzinaroa|Antzinaroko]] zientzialari eta matematikari garrantzitsuenetakotzat jotzen da, besteak beste, [[Fisika|Fisikari]] ([[mekanika estatiko|mekanika estatikoaren]] eta [[Hidrostatika]]ren sortzailea izan zen, eta [[arkimedesen printzipioa|bere izena daraman printzipioa]] enuntziatu zuen); [[Matematika|Matematikari]] ([[Geometria|geometria infinitesimalaren]] hastapenak garatu zituen; zirkuluaren geometriari ekarpen esanguratsua egin zion ([[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] kalkulu nahiko zehatza egin zuen, eta zenbaki-sistema greziarra hobetu zuen) eta [[Mekanika|Mekanikari]] (palankaren printzipioa, [[polea]], [[Arkimedesen torlojua]], trakzio-makinak, gerra-makinak... egin zituen) egin zizkion ekarpen esanguratsuengatik. Esperimentu modernoek frogatu dutenez, Arkimedesek itsasontzi etsaiak uretatik ateratzeko edo su emateko gai ziren makinak diseinatu zituen ispilu batzuk erabiliz<ref name="death ray">{{Erreferentzia| izenburua= Archimedes Death Ray: Testing with MythBusters| argitaletxea= MIT| url= http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| fechaacceso= 23 de julio de 2007| fechaarchivo= 20 de junio de 2013| urlarchivo= https://www.webcitation.org/6HWnNtF1G?url=http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| deadurl= yes}}</ref>. Arkimedes antzinako eta, oro har, historia osoko matematikari handienetako bat izan zela uste da<ref>{{Erreferentzia |abizena=Calinger |izena=Ronald |izenburua=A Contextual History of Mathematics |url=https://archive.org/details/contextualhistor0000cali |urtea=1999 |argitaletxea=Prentice-Hall |isbn=0-02-318285-7 |orrialdeak=[https://archive.org/details/contextualhistor0000cali/page/150 150] |aipua=Shortly after Euclid, compiler of the definitive textbook, came Archimedes of Syracuse (ca. 287–212 B.C.), the most original and profound mathematician of antiquity. }}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Archimedes/ |izenburua=Archimedes of Syracuse |fechaacceso=9 de junio de 2008 |argitaletxea=The MacTutor History of Mathematics archive |mes=enero |urtea=1999 }}</ref>.​​ Metodo zehatza erabili zuen parabola baten arkuaren azpiko azalera serie infinitu baten batukariarekin kalkulatzeko, eta [[Pi (zenbakia)|pi zenbakiaren]] hurbilketa oso zehatza egin zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua= A history of calculus |egilea=O'Connor, J. J. eta Robertson, E. F. |argitaletxea= University of St Andrews| url = http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/The_rise_of_calculus.html |mes= febrero |urtea= 1996|fechaacceso= 7 de agosto de 2007}}</ref>. Bere izena daraman [[Kiribil|kiribila]]; biraketa-gainazalen bolumenetarako formulak, eta zenbaki oso luzeak adierazteko sistema burutsu bat ere definitu zituen. Arkimedes [[Sirakusa|Sirakusako]] setioan hil zen (K.a.&nbsp;214-212), erromatar soldadu batek hilda, nahiz eta inolako kalterik ez egiteko aginduak egon. Bere asmakizunak ez bezala, Arkimedesen matematikako idazkiak ez ziren oso ezagunak izan antzinatean. [[Alexandria|Alexandriako]] matematikariek irakurri eta aipatu zituzten, baina bere obraren lehenengo konpilazio integrala [[Isidoro Miletokoa|Isidoro Miletokoak]] egin zuen K.o.&nbsp;530. urte inguruan. [[Eutocio|Eutociok]] VI. mendean idatzitako Arkimedesen obren iruzkinek publiko zabalago bati ireki zizkioten lehen aldiz. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] bizirik iraun zuten Arkimedesek idatzitako lan gutxi batzuk ideia-iturri garrantzitsua izan ziren [[Pizkundea|Pizkundean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galileo, Archimedes, and Renaissance engineers|egilea=Bursill-Hall, Piers|argitaletxea=sciencelive with the University of Cambridge|url=http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaacceso=7 de agosto de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20070929034534/http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaarchivo=29 de septiembre de 2007}}</ref>; 1906an, berriz, Arkimedesen lan ezezagunak aurkitu ziren [[Arkimedesen palinpsestoa|Arkimedesen Palimpsestoan]], eta horrek emaitza matematikoak nola lortu zituen ulertzen lagundu du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Archimedes - The Palimpsest|argitaletxea=[[Walters Art Museum]]|url=http://www.archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaacceso=14 de octubre de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20071016103208/http://archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaarchivo=16 de octubre de 2007}}</ref>. == Biografia == [[Fitxategi:Gerhard Thieme Archimedes.jpg|thumb|Arkimedesen brontzezko estatua, [[Berlin|Berlingo]] Archenhold behatokian kokatua. [[Gerhard Thieme]]-k zizelkatu, eta 1972an inauguratu zen.]] Ez da askorik ezagutzen Arkimedesen bizitzaz, eta dauden datuak ez dira oso fidagarriak; hari buruz ezagutzen dena [[Polibio]] (K.a.&nbsp;202 - K.a.&nbsp;126), [[Tito Livio]] (K.a.&nbsp;59 - K.o.&nbsp;17) eta [[Plutarko]]ren (46 - 125) bidez iritsi zaigu, batez ere. Bainuontziaren anekdota ezaguna, berriz, Sirakusako jauntxo [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.aren]] koroa berria egiterakoan iruzur egin ote zioten ala ez jakiteko erabili zuena, [[Vitruvio]] arkitekto erromatarrari esker heldu zaigu. Guztiak, Polibio izan ezik, Arkimedes baino askoz geroagokoak dira. Hala ere, iturri guztiak bat datoz esatean Sirakusakoa zela eta Sirakusako setioaren amaieran hil zela. Arkimedes K.a.&nbsp;287. urtean jaio zen, [[Sirakusa|Sirakusako]] itsas portuan ([[Sizilia]], [[Italia]]), garai hartan [[Magna Graecia|Magna Graeciako]] kolonia zen hirian. Heriotzaren data jakinda, jaioteguna, gutxi gorabehera, [[Juan Tzetzes]] historialari [[Bizantziar Inperioa|bizantziarraren]] baieztapen batean oinarrituta dago, hark esan baitzuen<ref>''[[Quilíadas]]'', II, Hist. 35, 105.</ref> Arkimedes 75 urte bete arte bizi izan zela<ref>[[Thomas Heath|Heath, T. L.]] ''Works of Archimedes'', 1897</ref>. ψαμμίτης (''Psammites'') (Hondar-kontagailua) liburuko pasarte ustel batean oinarritutako irakurketa-hipotesi baten arabera Arkimedesek bere aitaren izena aipatzen du, Fidias, [[Astronomia|astronomoa]]<ref>Hipotesia, Friederich Blassek proposatu zuen. Vid. ''Astronomische Nachrichten'' 104 (1883), n. 2488, p. 255.</ref>. Plutarkok Βίοι Παράλληλοι, ''Bioi parallēlloi'' karaktere latinoz, (Bizitza paraleloak) (''Marceloren bizitza'', 14, 7.) lanean idatzi zuen Arkimedes [[Hieron II.a Sirakusakoa|Sirakusako Hieron II.a]] tiranoaren ahaide zela<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIV.</ref>, eta horrek goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zion. Hala ere, zientziarako zuen joeragatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, [[Euklides]]en zuzendaritzapean. Jakina da, halaber, Arkimedesen lagun batek, [[Heraklides Sirakusakoa|Heraklidesek]], berari buruzko biografia bat idatzi zuela, baina liburu hori ez da gorde, eta, horrela, bere bizitzako xehetasunak galdu dira<ref name="mactutor">{{Erreferentzia|abizena= O'Connor | izena= J. J. | abizena= Robertson, | izena2= E. F. | url= http://www-history. mcs. st-andrews. ac. uk/Biographies/Archimedes. html |izenburua= Archimedes of Syracuse |argitaletxea= University of St Andrews | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}{{Apurtutako esteka |2=http://www-history./ |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. ​Ez dakigu, adibidez, inoiz ezkondu zen edo seme-alabarik izan zuen. Bere bizitzari buruzko benetako datu gutxi batzuen artean, [[Diodoro Sikulo|Diodoro Sikulok]] bat ematen du<ref>''Biblioteca Histórica'', I, 34; V, 37.</ref>. Datu horien arabera, litekeena da Arkimedesek, gaztaroan, [[Alexandria|Alexandrian]] ([[Egipto]]) ikastea. Arkimedesek, bere lanetan, hiri horretan lan egiten zuten zientzialariak aipatzen ditu, eta, beraz, hipotesia ontzat ematen da. Izan ere, Arkimedesek [[Conon Samoskoa]] aipatzen du bere lagun gisa '' Περὶ σφαίρας καὶ κυλίνδρου'' (Esfera eta Zilindroa) lanean, eta bere bi lan, ''Περὶ μηχανικῶν θεωρημάτων πρὸς Ἐρατοσθένη ἔφοδος'' (Teorema Mekanikoen Metodoa) eta ''Abereen Arazoa'') [[Eratostenes|Eratostenes Zirenekoari]] eskainiak dira<ref group="Oh">Dositeo Pelusiokoari zuzendutako ''Espiralei buruz'' liburuaren hitzaurrean, Arkimedesek dio: «urte asko igaro dira Conon hil zenetik». Conon Samoakoa K.a.&nbsp;280-220an bizi izan zen, eta horrek iradokitzen du Arkimedes zaharragoa izan zitekeela bere lanetako batzuk idatzi zituenean</ref>. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere [[Egipto]]ko zingiren lehortzeagatik; Lana, ordura arte, ezinezkotzat jotzen bazen ere, hark dike mugikor batzuen bidez lortu zuen. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen segitu zuen, eta ospetsu egin duten printzipioak lortu. [[Martzelo]] jeneral erromatarrak Sirakusa setiatu zuenean, Arkimedes Hieron erregearen aginduetara jarri zen, eta hiriaren defentsarako tramankulu harrigarriak eraiki zituen; hori dela eta, garaileek esan zuten hiria berak bakarrik defendatu zuela erromatarren aurka. Asmatu zituen gerra makinen artean daude [[katapulta]] eta, eguzki argia erabiliz, etsaien itsasontziei su emateko ispilu sistema bat. Hala ere, hiritarrek Arkimedesen tramankuluetan gehiegi sinistu zuten, eta ez ziren hiriaren defentsaz behar bezala arduratu; horren ondorioz, azkenean, erromatarrek hiria hartu zuten. Arkimedes K.a.&nbsp;212. urte inguruan hil zen, [[Bigarren Gerra Punikoa|bigarren gerra punikoan]], Marko Claudio Marcelo jeneralaren agindupean zeuden erromatar indarrek Sirakusa hiria bi urteko setioaren ondoren hartu zutenean. Arkimedes bereziki nabarmendu zen Sirakusako setioan, non hiriaren defentsarako armak garatu zituen. [[Polibio|Polibiok]]<ref name="HistoriaeVIII">''Historiak'', VIII, 5ss.</ref>, [[Plutarko|Plutarkok]]<ref>Plutarko, ''Bizitza paraleloak: Marcelo'' XVII.</ref> eta [[Tito Livio|Tito Liviok]]<ref name="AdUrbe">''[[Ab Urbe condita libri]]'', XXIV, 34.</ref>, hain zuzen ere, hiria defendatzeko ingeniari gisa egin zuen lana deskribatzen dute, eta, horretarako, artilleriako piezak eta etsaia urruti mantentzeko gai ziren beste tresna batzuk garatu zituen. Bere kontakizunetan, Plutarkok esaten du erromatarrak hain urduri zeudela Arkimedesen asmakizunekin, ezen hiriko harresietan edozein habe edo polea agertzea nahikoa zen setiatzaileen artean izua eragiteko<ref>{{Erreferentzia|abizena= Goldsworthy|izena= Adrian|enlaceautor= Adrian Goldsworthy|argitaletxea= Ed. Ariel|izenburua= La caída de Cartago |edizioa= marzo de 2008|lekua= Barcelona|isbn= 978-84-344-5243-5|orrialdeak= 308-309|atala= 10}}</ref>. [[Fitxategi:West, Benjamin - Cicero and the magistrates discovering the tomb of Archimedes.JPG|thumb|left|200px|''Zizeron eta magistratuak Arkimedesen hilobia zabaltzen Sirakusan'', [[Benjamin West]]en lana (1797). Bilduma pribatua.]] Soldadu erromatar batek setioaren amaieran hil zuen Arkimedes, Marcelo erromatar jeneralak matematikari greziar handiaren bizitza errespetatzeko emandako agindua urratuz<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIX.</ref><ref>[[Tito Livio]] (Tomo XXV, 31, 9).</ref>.​​ Arkimedesen heriotzaren bertsio ezberdinak daude. Plutarkok, bere kontakizunean, hiru bertsio ezberdin ere ematen ditu. Bere kontakizun ezagunenaren arabera, Arkimedes diagrama matematiko bati begira zegoen hiria hartu zutenean. Soldadu erromatar batek jeneralarekin elkartzeko agindu zion, baina Arkimedesek ez zion jaramonik egin, lehenago arazoa konpondu behar zuela esanez. Soldaduak, erantzunaren aurrean haserre, Arkimedes bere ezpataz hil zuen. Hala ere, Plutarkok Arkimedesen heriotzari buruzko beste bi kontakizun ezezagunago ere ematen ditu; lehenengoak iradokitzen du Arkimedesek hil zitekeela soldadu erromatar baten aurrean amore ematen saiatzen zen bitartean eta lanean ari zen arazo bat konpondu ahal izateko denbora gehiago eskatzen zion bitartean. Hirugarren istorioaren arabera, Arkimedesek tresna matematikoak zeramatzan eskutan, eta soldaduak objektu baliotsuak izan zitezkeela pentsatu zuelako hil zuen. Tito Liviok, bere aldetik, dioena da Arkimedes lurrean marraztutako marrazki batzuen gainean makurtuta zegoela nor zen ez zekien soldadu batek hil zuenean. Nolanahi ere, kontakizun guztien arabera, Marcelo jenerala haserre bizian jarri zen Arkimedesen heriotzaren aurrean, zientzia-aktibo baliotsutzat jotzen baitzuen, eta, aldez aurretik, agindua zuen ez zauritzeko<ref name="death">{{Erreferentzia|izena=Chris |abizena=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html |izenburua= Death of Archimedes: Sources |argitaletxea= [[Courant Institute of Mathematical Sciences]] | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref> [[Fitxategi:Archimedes sphere and cylinder.svg|thumb|Esfera batek zirkunskribatzen duen zilindroaren bolumenaren eta azaleraren 2/3 zehatz ditu. [[Esfera]] bat eta [[Zilindro]] bat Arkimedesen hilobiaren gainean jarri zituzten, haren nahia betez.]]. Arkimedesi egotzitako azken hitzak «Ez molestatu nire zirkuluak» izan ziren soldadu erromatarrak eten zuenean ustez aztertzen ari zen marrazki matematikoko zirkuluei erreferentzia eginez. Esaldia askotan aipatzen da latinez «Noli turbare circulo meos» gisa, baina ez dago ebidentziarik Arkimedesek hitz horiek esan zituenik, eta ez dira Plutarkoren kontakizunetan agertzen<ref name=autogenerated1>{{Erreferentzia|izena=Chris |abizena=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html |izenburua= Death of Archimedes: Sources |argitaletxea= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. [[Zizeron|Zizeronek]] bisitatu zuen Arkimedesen hilobia deskribatzen du, eta adierazten du zilindro baten barruan inskribatutako esfera bat zuela gainean.​ Arkimedesek frogatua zuen esferaren bolumena eta azalera hura inskribatzen duen zilindroaren bi heren direla, oinarriak barne, eta hori bere aurkikuntza matematikoetan handientzat hartu zen. K.a.&nbsp;75. urtean, hil eta 137 urtera, Zizeron hizlari erromatarra [[Kuestore (Antzinako Erroma)|kuestore]] lanetan ari zen [[Sizilia|Sizilian]], eta Arkimedesen hilobiari buruzko istorioak entzun zituen, baina bertako inor ez zen gai izan zehazki non zegoen esateko. Azkenean, [[Agrigento|Agrigentoko]] ate ondoan aurkitu zuen hilobia, Sirakusan, sasiz jositako egoera zabar batean. Zizeronek hilobia garbitu, eta, horrela, gai izan zen tailla ikusi eta bertan idatzitako bertso batzuk irakurtzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Chris |abizena=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Tomb/Cicero. html |izenburua= Tomb of Archimedes: Sources |argitaletxea= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. Arkimedesi buruzko kontakizunak [[Antzinako Erroma|Antzinako Erromako]] historialariek idatzi zituzten, hura hil eta denbora askora. Historiak (''VIII. liburua'') lanean, [[Polibio|Polibiok]] Sirakusaren setioari buruz idatzitako kontakizuna Arkimedes hil eta hirurogeita hamar urte inguru geroago idatzi zen, eta [[Plutarko|Plutarkok]] eta [[Tito Livio|Tito Liviok]] informazio-iturritzat erabili zuten. Kontakizun horrek informazio gutxi ematen du Arkimedesi buruz pertsona gisa, eta hiria defendatzeko eraiki omen zituen gerra-makinak ditu ardatz<ref>[[Tito Livio]] (Tomo XXIV, 34, 2) Arkimedes aipatzen du: «...zeruaren eta astroen behatzaile parerik gabea, baina, are apartekoagoa, gerra-makinen asmatzaile eta eraikitzaile gisa....».</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Rorres |izena=Chris | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archi medes/Siege/Polybius. html |izenburua= Siege of Syracuse|argitaletxea= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 23 de julio de 2007 }}</ref> ==Asmakuntzak eta aurkikuntzak== ===Urreztatutako koroa=== [[Fitxategi:Archimedes water balance.gif|thumb|180px|Baliteke Arkimedesek flotagarritasun-printzipioa erabili izana koroa urreztatua urre hutsa bezain dentsoa ote zen zehazteko.]] === Arkimedesen printzipioa === {{Sakontzeko|Arkimedesen printzipioa}} «[[Arkimedesen printzipioa]]: fluido batean sartutako gorputz orok, kanporatutako fluidoaren pisu bereko bulkada bertikal bat jasango du gorantz». Arkimedesi buruzko anekdota ezagunenetako batek kontatzen du nola asmatu zuen forma irregularreko objektu baten [[Bolumen (espazioa)|bolumena]] zehazteko metodo bat. [[Vitruvio|Vitruviorekin]] ados, [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.ak]] garaipen-koroaren forma zuen koroa berri bat egiteko agindua eman zuen, eta Arkimedesi eskatu zion [[koroa]] ea urrez bakarrik egina ote zen ala, aitzitik, [[Urregintza|urregile]] lizun batek [[pirita]] erantsi ote zion egiterakoan<ref>[[Marco Vitruvio|Vitruvio]], ''[[De architectura|De Architectura]]'', Libro IV, párrafos 9-12.</ref>.​ Arkimedesek koroari kalterik egin gabe konpondu behar zuen arazoa; beraz, ezin zuen urtu eta gorputz erregular bihurtu bere [[masa]] eta [[Bolumen (espazioa)|bolumena]] kalkulatzeko eta hortik [[Dentsitate (fisika)|dentsitatea]]. Bainu bat hartzen ari zela, bainuontzian sartzen zenean uraren mailak gora egiten zuela sumatu zuen, eta horrela konturatu zen efektu hori erabil zitekeela koroaren bolumena zehazteko. Ura ezin denez konprimitu<ref>{{Erreferentzia|izenburua= Incompressibility of Water|argitaletxea=[[Harvard University]] | url = http://www.fas.harvard.edu/~scdiroff/lds/NewtonianMechanics/IncompressibilityofWater/IncompressibilityofWater.html|fechaacceso=27 de febrero de 2008}}</ref>, koroak, urpean sartzean, bere bolumenaren ur-kantitate bera desplazatuko zuen. Koroaren masa desplazatutako ur-bolumenarengatik zatitzean, koroaren dentsitatea lor zitekeen. Koroaren dentsitatea urrearen dentsitatea baino txikiagoa izango litzateke dentsitate txikiagoko beste metal batzuk gehitu izan balitzaizkio. Arkimedes bainua hartzen ari zela aurkikuntzaz ohartu zenean, kalez kale, biluzik, korrika atera zela esan ohi da, eta aurkikuntzagatik hain hunkituta zegoen, ezen janztea ahaztu zuen. Kontakizunak dioenez, kalean «[[Eureka|Eureka!]]» oihukatzen zuen ([[Antzinako greziera|antzinako grezieraz]]: «εὕρηκα» (Aurkitu dut!)<ref>{{Erreferentzia|izenburua= Buoyancy|egilea= HyperPhysics|argitaletxea=Georgia State University | url = http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/Hbase/pbuoy.html|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref>. Arkimedesek koroa pisatu zuen uretan eta kanpoan eta bere dentsitatea erregeak emandako urre eta zilar guztia erabilita izan behar zuenarekin ez zetorrela bat ikusi zuen; beraz, urregileak erregeari iruzur egin ziola ikusi zuen. Hala ere, urrezko koroaren historia ez da ageri ezagututako Arkimedesen lanetan. Gainera, zalantzan jarri da istorioa deskribatzen duen metodoa egingarria ote zen, desplazatutako uraren bolumena neurtzeko zehaztasun maila oso handia eskatuko lukeelako<ref>{{Erreferentzia|izena=Chris |abizena=Rorres | url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Crown/CrownIntro.html | izenburua= The Golden Crown | argitaletxea= [[Drexel University]] | fechaacceso = 24 de marzo de 2009 }}</ref>. Hala, Arkimedesek, bere ''Gorputz flotatzaileei buruz'' tratatuan deskribatutako [[Arkimedesen printzipioa]] izenez ezagutzen den [[Hidrostatika|hidrostatikaren]] printzipioa aplikatzen zuen soluzio bat bila zezakeen. Printzipio horren arabera, fluido batean murgildutako gorputz orok behetik gorako bultzada bat jasaten du, kanporatutako fluidoaren pisu bera duena<ref>{{Erreferentzia|izenburua= Archimedes' Principle|izena=Bradley W. |abizena=Carroll |argitaletxea=Weber State University | url =http://www.physics.weber.edu/carroll/Archimedes/principle.htm|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref>.​ Printzipio hori eta balantza bat erabiliz, urreztatutako koroaren dentsitatea urre garbikoarekin konpara zatekeen. Balantzaren alde batean ikerketaren xede zen koroa eta bestean pisu bereko urre garbiko lagin bat jarriz, balantza uretan murgilduko litzateke; koroak urreak baino dentsitate txikiagoa balu, ur gehiago mugituko luke bolumen handiagoa duelako, eta urrearen laginak baino bultzada handiagoa eragingo luke. Flotagarritasun ezberdintasun horrek balantza dagokion aldera makurtuko luke. [[Galileo Galilei|Galileok]] uste zuen metodo hori «ziurrenik Arkimedesek erabilitako berbera zela, zeren, oso zehatza izateaz gain, Arkimedesek berak aurkitutako frogapenetan oinarritzen delako»<ref name="galileo">{{Erreferentzia|izena=Chris |abizena=Rorres | url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Crown/bilancetta.html | izenburua= The Golden Crown: Galileo's Balance | argitaletxea= [[Drexel University]] | fechaacceso = 24 de marzo de 2009 }}</ref>.​ 1586. urtearen inguruan, Galileo Galileik [[Hidrostatika|balantza hidrostatiko]] bat asmatu zuen airean eta uretan metalak pisatzeko. Balantza hori, itxuraz, Arkimedesen lanetan oinarrituta zitekeen<ref>{{Erreferentzia|izenburua= The Galileo Project: Hydrostatic Balance|egilea=Van Helden, Al |argitaletxea= [[Rice University]]| url = http://galileo.rice.edu/sci/instruments/balance.html|fechaacceso=14 de septiembre de 2007}}</ref>. ===''Siracusia'' eta Arkimedesen torlojua=== {{Sakontzeko|Arkimedesen torlojua}} [[Fitxategi:Archimedes-screw one-screw-threads with-ball 3D-view animated small.gif|thumb|left|[[Arkimedesen torlojuak]] ura modu eraginkorrean altxa dezake]] Ingeniaritza arloan Arkimedesek egindako lanaren zati handi bat bere jaioterriko, [[Sirakusa|Sirakusako]], beharrak asetzeko sortu zen. [[Ateneo Naukratiskoa]] idazle greziarrak kontatzen duenez, [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.ak]] Arkimedesi itsasontzi handi bat diseinatzeko eskatu zion, ''Sirakusia'', [[Arkias Korintokoa|Arkias Korintokoak]] eraiki zuena haren ikuskaritzapean.​ Itsasontzia luxuzko bidaietarako, hornidurak kargatzeko eta gerraontzi gisa ere erabil zitekeen. Azkenean, bere izena ''Alexandria'' izenagatik aldatu zen, [[Egipto|Egiptoko]] [[Ptolomeo III.a]] erregeari oparitzat bidali zitzaionean [[Ale (argipena)|ale]] kargamentu batekin batera. Diotenez, ''Sirakusia'' [[Antzinate klasikoa|antzinate klasikoko]] itsasontzirik handiena izan zen<ref>{{Erreferentzia |abizena=Casson|izena= Lionel|enlaceautor= Lionel Casson|izenburua=Ships and Seamanship in the Ancient World|url=https://archive.org/details/shipsseamanshipi0000cass|urtea=1971 |argitaletxea= [[Princeton University Press]] |isbn=0691035369 }}</ref>.​ [[Ateneo Naukratiskoa|Ateneoren]] arabera, 600 pertsona hartzeko gai zen, eta, bere instalazioen artean, [[lorategi]] apaingarriak, [[gimnasio]] bat eta [[Afrodita]] jainkosari eskainitako [[tenplu]] bat zituen. Tamaina horretako itsasontzi batek kroskoan zehar ur kantitate handiak pasatzen utziko zituenez, Arkimedesen torlojua, ustez, [[Kindurtza|kindurtzatik]] ura ateratzeko asmatu zen. Arkimedesen makina zen zilindro baten barruan torloju itxurako xafla bat zuen mekanismoa. Eskuz birarazten zen, eta ura behe-uretatik ureztatze-kanal altuagoetara transferitzeko ere erabil zitekeen. Izan ere, Arkimedesen torlojua [[likido]] eta [[solido]] erdi-jariakinak ponpatzeko erabiltzen da gaur egun ere, [[Harrikatz|ikatza]], [[Izotz|izotza]] eta [[Zereal|zerealak]], besteak beste. Arkimedesen torlojua, [[Vitruvio|Marko Vitruviok]] Erromako garaian deskribatu zuenez, [[Babiloniako lorategi esekiak]] ureztatzeko erabili zen ponpaketa-torlojuaren hobekuntza izan zitekeen<ref>{{Erreferentzia|izenburua= Sennacherib, Archimedes, and the Water Screw: The Context of Invention in the Ancient World|egilea=Dalley, Stephanie; Oleson, John Peter| aldizkaria= Technology and Culture Volume 44, Number 1, January 2003 (PDF)| url =http://muse.jhu.edu/journals/technology_and_culture/toc/tech44.1.html|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua= Archimedes Screw - Optimal Design|egilea=Rorres, Chris|argitaletxea=Courant Institute of Mathematical Sciences | url =http://www.cs.drexel.edu/~crorres/Archimedes/Screw/optimal/optimal.html |fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref>. ===Arkimedesen «atzaparra»=== [[Polibio|Polibiok]] kontatzen duenez, Arkimedesek erromatarrek Sirakusari egindako erasoan izan zuen esku-hartzea erabakigarria izan zen hiria indarrez hartzeko erromatarren itxaropena zapuztu zuen arte. Erromak estrategia aldatu behar izan zuen, eta setio luzera jo behar izan zuen, zortzi hilabete iraun zuena, hiria behin betiko erori zen arte. Balentria horretarako erabili zituen trebetasunen artean ([[Katapulta|katapultak]], eskorpioiak eta [[Garabi|garabiak]]), bere asmakizuna den bat dago: «manus ferrea» delakoa. Erromatarrek ontziak ahal zuten guztia hurbiltzen zituzten [[Harresi|harresira]] beren eskailerak [[Gotorleku|gotorlekuetara]] lotu eta beren tropekin [[Almena|almenetara]] iritsi ahal izateko. Orduan, «atzaparra» eragiten zen, metalezko kako handi bat zintzilik zeukan garabi baten antzeko beso bat. Atzaparra ontzi etsai baten gainera erortzen uzten zenean, besoa gorantz kulunkatzen zen, ontziaren [[branka]] uretatik kanpora altxatuz eta ura [[Txopa|txopatik]] sartzea eraginez. Horrek etsaien asmakizunak deuseztatzen zituen, eta nahasmena sortzen zuen, baina ez zen egiten zuen gauza bakarra: [[polea]] eta [[kate]] sistema baten bidez, bat-batean, ontzia erortzen uzten zuen, eta irauli eta hondoratu zitekeen [[eskora]] eragiten zuen<ref name="HistoriaeVIII"/><ref name="AdUrbe"/><ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIV-XVII.</ref>. Esperimentu modernoak egin izan dira atzaparraren bideragarritasuna frogatzeko, eta, 2005eko ''Superweapons of the Ancient World'' (Antzinako munduko superarmak) dokumentalean, atzaparraren bertsio bat egin zen, eta gailu eragingarria zela ondorioztatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Chris |abizena=Rorres |izenburua= Archimedes' Claw - Illustrations and Animations - a range of possible designs for the claw|argitaletxea= Courant Institute of Mathematical Sciences | url = http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Claw/illustrations.html|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua= Archimedes' Claw - watch an animation|izena=Bradley W. |abizena=Carroll |argitaletxea= Weber State University| url = http://physics.weber.edu/carroll/Archimedes/claw.htm|fechaacceso=12 de agosto de 2007}}</ref>. ===Arkimedesen bero izpia=== [[Fitxategi:Thesaurus opticus Titelblatt.jpg|thumb|200px|right|Erromatar setioan, Sirakusa hiriaren defentsan ispilu ustorioen erabilera erreproduzitzen duen estanpa]] Tradizioaren arabera, Sirakusaren defentsan egindako lanen artean, Arkimedesek eguzki-argia islatzen zuten ispilu ustorioen sistema bat sor zezakeen ontzi etsaietan kontzentratuz eta ontziei su emateko helburuarekin. Hala ere, gertaera horiek jasotzen dituzten iturriak berantiarrak dira, lehena [[Galeno]] delarik, jada II. mendean<ref>''De temperamentis'', III, 2: Οὕτω δέ πως οῑμαι καὶ τὸν Ἀρχιμήδην φασὶ διὰ τῶν πυρείων ἐμπρῆσαι τὰς τῶν πολεμίων τριήρεις</ref>.​ [[Luziano Samosatakoa|Luziano Samosatakoak]], II. mendeko historialariak, idatzi zuen Sirakusako setioan (K.a.&nbsp;213-211), Arkimedesek soldadu erromatarrek egindako eraso bati suz aurre egin ziola. Mende batzuk geroago, [[Antemio Tralleskoa|Antemio Trallesekoak]] ispilu ustorioak aipatzen ditu Arkimedesek erabilitako armatzat<ref>''Hippias'', C.2.</ref>.​ Artefaktuak, batzuetan «Arkimedesen bero-izpia» deritzona, hurbiltzen ari ziren ontzietan eguzki-argia fokatzeko balio izango zukeen, eta, hala, sutan jarriko zituzkeen. Historia horren sinesgarritasuna eztabaidagai izan da [[Pizkundea|Pizkundetik]]. [[René Descartes|René Descartesek]] faltsutzat eman zuen, eta ikertzaile modernoak, berriz, efektua birsortzen saiatu dira, horretarako Arkimedesek zituen gaitasun teknikoak soilik kontuan hartuta<ref>{{Erreferentzia| autor= [[John Wesley]] | url= http://wesley.nnu.edu/john_wesley/wesley_natural_philosophy/duten12.htm |izenburua= ''A Compendium of Natural Philosophy'' (1810) Chapter XII, ''Burning Glasses''. |argitaletxea= Online text at Wesley Center for Applied Theology | fechaacceso= 14 de septiembre de 2007 | urlarchivo= https://web.archive.org/web/20071012154432/http://wesley.nnu.edu/john_wesley/wesley_natural_philosophy/duten12.htm | fechaarchivo= 12 de octubre de 2007 }}</ref>.​ Iradoki izan da [[Brontze|brontzezko]] edo [[Kobre|kobrezko]] ondo leundutako ezkutu ugari ispilu gisa erabili izan zitezkeela, horrela [[Eguzki-argi|eguzkiaren argia]] ontzi bakar batera bideratzeko. Horrela, islatzaile parabolikoaren printzipioa [[eguzki-labe]] baten antzera erabil zitekeen. [[René Descartes|Descartesek]] ez bezala, [[Georges-Louis Leclerc|Georges-Louis Leclerc Buffon kondeak]] uste zuen Arkimedesen balentria egingarri zela. Hori frogatzeko, esperimentu eta erakustaldi batzuk egin zituen; horien artean nabarmena da 1747an errege-lorategietan egindako erakustaldi ikusgarri bat. 40 zentimetro inguruko 168 ispilu zapal zituen gailu bat erabiliz, 60 metro distantziara zegoen egur pila bat erretzea lortu zuen. Horrela ondorioztatu zuen Arkimedesek, ziurrenik, 30-45 metroko distantziara lan egin zuela ontzi erromatarrei su eman zienean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Meinel|izena=Aden B.|izenburua=Aplicaciones de la energía solar.|urtea=1982|argitaletxea=Editorial Reverté, S.A.|isbn=8429141995|orrialdeak=3|atala=1}}</ref>. 1973an, [[Ioannis Sakkas]] zientzialari greziarrak Arkimedesen bero-izpiaren proba bat egin zuen. Esperimentua Skaramangaseko itsas basean egin zen, [[Atenas|Atenaseko]] kanpoaldean, eta, oraingoan, 70 ispilu erabili ziren, bakoitza [[Kobre|kobrezko]] estalki batekin estalia eta 1.5&nbsp;m inguru altu eta 1&nbsp;m inguru zabal. Erromatar gerraontzi baten egurrezko [[maketa]] [[kontratxapatu]] baten kontra jo zuten ispiluek, 50&nbsp;m inguru distantziara. Ispiluak zehatz-mehatz enfokatu zituztenean, ontzia sutan erre zen segundo gutxiren buruan. Maketa [[Betun (hidrokarburo)|betunezko]] geruza batez margotuta zegoen, eta horrek lagun zezakeen errekuntzan<ref>{{Erreferentzia|izenburua= Archimedes' Weapon| aldizkaria= [[Time]]| fecha= 26 de noviembre de 1973| url= http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,908175,00.html?promoid=googlep| fechaacceso= 12 de agosto de 2007| fechaarchivo= 4 de febrero de 2011| urlarchivo= https://web.archive.org/web/20110204191550/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,908175,00.html?promoid=googlep| deadurl= yes}}</ref>. 2005eko urrian, [[Massachusetts|Massachusettseko]] Institutu Teknologikoko ikasle talde batek esperimentu bat egin zuen 30&nbsp;cm-ko aldea zuten 127 ispilu karraturekin, 30&nbsp;m-ra zegoen itsasontzi baten zurezko maketa batean fokatuta. Sugarrak itsasontziaren alde batean sortu ziren, baina [[Zeru|zerua oskarbi]] eta itsasontzia hamar bat minutuz geldirik egon ondoren soilik. Arma, baldintza horietan, mekanismo bideragarria zela ondorioztatu zuten. Institutuko taldeak ''MythBusters'' telebistako show-erako errepikatu zuen esperimentua, [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantziskon]], zura arrantzatzeko itsasontzi bat jomugatzat erabiliz. Berriro ikaztu zen, eta su txiki batzuk ere atera ziren. Su hartzeko, [[Zur|zurak]] bere sukoitasun-puntua lortu behar du, 300&nbsp;°C ingurukoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua= How Wildfires Work|egilea= Bonsor, Kevin|argitaletxea= HowStuffWorks | url = http://science.howstuffworks.com/wildfire.htm|fechaacceso=23 de julio de 2007}}</ref>. 2006ko urtarrilean, mito ehiztariek San Frantziskon egindako esperimentua emititu zutenean, baieztapena faltsutzat eman zuten errekuntzarako behar den eguraldi eta denboraren iraupenagatik. Halaber, Sirakusak itsasoari ekialderantz begiratzen dionez eta argia ispiluetatik ondo islatzeko, erromatar armadak eraso goizean jo behar izan zuela adierazi zuten. Gainera, arma konbentzionalak erabilita, hala nola su geziak edo katapultak, askoz ere modu errazagoan emango zion su ontzi bati distantzia laburretan<ref name="death ray" />. ==Matematika== === Pi zenbakia === {{Sakontzeko|Pi (zenbakia)}} Ziurrenik bere ekarpen zientifiko ezagunena bere izena daraman hidrostatikako printzipioa den arren, [[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]], beste arlo batzuetan egin zuen lana ere ez zen makala izan, adibidez zirkulu baten zirkunferentziaren eta bere diametroaren arteko erlazioa, gaur egun '''<font face=symbol>[[Pi (hizkia)|Π]]</font>''' (pi) hizkiarekin izendatzen dena. [[Fitxategi:Arquímedes (número pi).png|eskuinera]] Arkimedesek zirkulu baten barneko hexagono erregularraren aldea zirkuluaren erradioaren berdina zela frogatu zuen; zirkulu baten barruan dagoen laukiaren aldea zirkuluaren [[diametro]]aren berdina den bezala. Lehen proposamenetik [[hexagono]]aren perimetroa [[zirkunferentzia]]ren diametroa baino 3 bider handiagoa zela ondorioztatu zuen, eta bigarrenetik, [[lauki]]aren perimetroa zirkunferentziaren diametroa baino 4 bider handiagoa zela. Linea itxi oro inguratzen duen beste linea bat baino txikiagoa izango zela beti baieztatu zuen, eta hau dela eta, edozein zirkunferentzia hiru diametro baino handiagoa eta lau baino txikiagoa zela ondorioztatu zuen. [[Poligono]] erregularren inskripzio eta zirkunskripzio sail baten ondoren, Πren balioa finkatu zuen: <center> <math> 3,140845 \approx \frac{223}{71} < \pi < \frac{22}{7} \approx 3,1428571</math> </center> Zituen baliabide eskasak kontutan hartuta, 0,0040 % baino errore txikiagoa egin zuen. == Arkimedesen printzipioa == ''[[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]]: fluido batean sartutako gorputz orok, kanporatutako fluidoaren pisu bereko bulkada bertikal bat jasango du gorantz.'' Kondairaren arabera, Hieronek, errege izendatu baino lehen, [[bitxi]]gile bati [[urre]] eta [[zilar]] kantitate bat eman zion koroa bat egin ziezaion. Lana amaitzean Hieronek, egilearekin fidatu ez eta Arkimedesi ea bitxigileak, zikoizkeriaz urre zati batekin geratzeko, koroaren purutasuna jaitsi ote zuen egiaztatzeko eskatu zion, betiere koroaren osotasuna errespetatuz. Arazoari erantzunik aurkitu ezinik zebilela, bainu bat hartu eta urak eragiten zuen erresistentziagatik gorputzak gutxiago pisatzen zuela zirudiela ohartu zen, flotatzen mantentzen zuelarik. Kontuarekin pentsatzen, bainuontzian sartzean urak utzi zuen espazioa okupatzen zuela ondorioztatu zuen, eta berak "galdu" zuen pisua juxtu kanporatutako urak pisatzen zuen bera zela. Hainbeste buruhauste eman zizkion arazoari konponbidea aurkituta, halako poza zuen, non bainuontzitik biluzik irten eta Sirakusako kaleetara atera zen, ''Eureka! Eureka!'' ("Aurkitu dut! Aurkitu dut!") oihukatuz. Orduan, Arkimedesek koroa pisatu zuen airean eta uretan eta bere dentsitatea erregeak emandako urre eta zilar guztia erabilita izan behar zuenarekin ez zetorrela bat ikusi zuen eta beraz bitxigileak erregeari iruzur egin ziola. [[Fitxategi:Archimedes.png|thumb|300px|[[Arkimedesen torlojua]]]] Arkimedesen talentua ez da anekdota horrekin amaitzen. Kalkulu integralaren aurkikuntzari aurreratu zitzaion gorputz solido kurbatuen [[azalera|azaleren]] eta [[bolumen]]en eta gorputz lauen azaleren kalkuluan; [[esfera]] baten bolumena zilindro baten bi heren dela frogatu zuen; ura igotzeko makina bat asmatu zuen, [[Arkimedesen torlojua]], baita bere izeneko balantza ere; palankaren legea ere enuntziatu zuen, ''Eman euskarri bat eta [[mundu]]a mugituko dut'' esaldi famatua esanarazi ziona. Arkimedes, [[Fidias]] izeneko astronomo baten semea, Hieron II erregearekin ahaidetuta zegoen, eta horregatik goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zitzaion. Hala ere, zientziara zuen afizioagatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, Euklidesen zuzendaritzapean. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere Egiptoko zingiren lehortzeagatik, ordu arte ezinezkotzat jota zegoen eta berak dike mugikor batzuen bidez lortu zuena. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen jarraitu zuen, famatu egin duten printzipioak lortuz. == Idatziak == {{sakontzeko|Arkimedesen palinpsestoa}} [[Fitxategi:Archimedous Panta Sozomena.tif|thumb|''Archimēdous Panta sōzomena'', 1615]] Arkimedesek liburu sorta bat dauka bere bizitzan. Hainbat gai jorratu zituen, non bere demostrazio geometrikoen zorroztasuna goraipatuak izaten ziren. Horregatik, antzinako zientifiko eta matematikari garrantzitsutzat hartu da. Lan asko, [[Alexandria]]ko Liburutegia erre egin ziren, hala ere, [[latin]] eta [[arabiera]]z iritsi ziren gure eskuetara. Hona hemen batzuk: * ''Planoen orekaz'' * ''Kiribilez'' * ''Zirkuluaren neurriaz'' * ''Esferaz eta Zilindroaz'' * ''Konoideaz eta esferoideaz'' * ''Parabolaren laukitasunaz'' * ''Gorputzen orekaz fluidoetan'' [[1906]]ean bere idazlan batzuk jasoak dituen ''[[Arkimedesen palinpsestoa]]'' topatu zen. == Ikus, gainera == * [[Arkimedesen printzipioa]] * [[Arkimedesen torlojua]] * [[Arkimedesen palinpsestoa]] ==Erreferentziak== {{Erreferentzia zerrenda|30em}} ==Oharrak== {{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}} == Kanpo loturak == * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2154/arkimedesen-odisea Arkimedesi buruz ARGIA aldizkarian] {{commonskat}} {{bizialdia|K.a. 280ko hamarkadako|K.a. 210eko hamarkadako|Arkimedes}} [[Kategoria:Antzinako Greziako matematikariak|Arkimedes]] [[Kategoria:K.a. III. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:Asmatzaileak]] [[Kategoria:Siziliarrak]] s7yasz21ogrkwhctjtvunhujq7nb0ao 0 39738 9984294 9925625 2024-11-28T18:41:17Z Joxan Garaialde 90799 9984294 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} {{Biografia_infotaula_automatikoa|jaiotza data= {{circa|[[780]]}}}} '''Abu Abdallah Muḥammad ibn Mūsā al-Jwārizmī''' ({{lang-ar|أبو عبد الله محمد بن موسى الخوارزمي ابو جعفر}}; c. 780 – c. 850), '''Al-Khwarizmi'''<ref>{{Euskaltzaindia181|orrialdea=12}}</ref> izenaz ezaguna, matematikari, astronomo eta geografo musulmana izan zen, [[Al-Mamun]] [[Abbastar Kalifa-herria|abbastar]] [[kalifa]]ren [[Bagdad]]eko gortean lan egin zuena. Bere garaiko matematikaririk handiena izan zen. [[Aljebra]]ren eta [[zenbaki-sistema hamartar]]raren sortzailetzat jotzen da. == Bizitza == Gutxi ezagutzen da haren bizitzaren gainean. [[Bagdad]]en bizi izan zen [[al-Mamun]] eta [[al-Mutasim]] kalifen garaian, arabiar zientziaren lehenengo urrezko aroan. [[815]] aldera, al-Mamunek [[Jakintzaren Etxea]] (''Bayt al-Hikma'') sortu zuen Bagdaden, batzuek [[Alexandriako Liburutegia]]rekin parekatu duten ikerketa- eta itzultze-erakundea. Bertan, [[arabiera]]ra itzuli ziren greziar eta indiar lan zientifiko eta filosofikoak. Giro zientifiko eta kulturaniztun honetan lan egin zuen '''Al-Khwarizmik'''. Oinarrizko matematikazko liburu bat argitaratu zuen, ''[[Al-Kitab al-Jabr wa-l-Muqabala]]'' (“Erredukzio- eta orekatze-bidezko kalkuluari buruzko laburpen-liburua”): [[ekuazio]] ebazpenerako legeak, [[geometria]] oinarriak, eta herentzia kontuetan diru banaketari dagozkion arazoen konponbideak biltzen dira bertan. [[Babilonia]]rren, [[hebrear]]ren, [[Antzinako Grezia|greziarren]] eta indiarren matematika tradizioak bateratu zituen. [[XII. mende]]an [[latin]]era itzuli zen liburu hori, eta berebiziko eragina izan zuen Europako matematikaren garapenean; liburu horren izenburutik dator, hain zuzen, [[Aljebra]] izena bera.[[Fitxategi:Al-Khwarizmi sculpture in Khiva.jpg|thumb|260x260px|'''[[Al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi-ren]]''' eskultura [[Khiva]] hirian ([[Uzbekistan]])]] == Zenbaketa-sistema arabiarra == [[Fitxategi:Fibonacci2.jpg|thumb|[[Leonardo Pisano|Fibonaccik]] 1202an ekarri zuen Europara '''[[Al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi-ren]]''' zenbaki sistema indo-arabiarra|alt=]] Indiarren eta arabiarren zenbaketa sistemari buruzko beste lan baten latinezko itzulpena besterik ez da gorde gaur arte: ''Algoritmi de numero Indorum'' (“Al-Khwarizmirena, indiarren zenbaketari buruz”). Izenburu horretatik sortua da [[algoritmo]] hitza. [[Leonardo Pisano]] matematikari italiar handiaren ([[Leonardo Pisano|Fibonacci]] izenez ezagunagoa) legatu handiena izan zen antzinako zenbaki erromatarren sistema baztertzen eta zenbaki indoarabiarrez aldatzen laguntzea Europari. Beti ere [[Al-Khwarizmi]]k 300 urte lehenago idatzitako liburuetan oinarrituta. Ekarpen hori 1202an argitaratutako "''[[Liber Abaci]]''" liburuan agertzen da. == Ekuazioak, <math>x</math> aldagaia, eta ebazpenerako legeak == Erredukzio- eta orekatze-bidezko kalkuluari buruzko liburuak bigarren gradura arteko ekuazio polinomikoen erro positiboen ebazpenaren kontakizun sakona eman zuen. Hortaz, [[Al-Khwarizmi]] lehena izan zen aljebra modu elementalean irakasten eta aplikatzen. Batzuetan zaila da orduko arabierazko hitzak geure hizkuntzara itzultzea, egileek eman nahi zioten zentzua gal baitezakete. Baina badirudi ''al-jabr'' hitzak ''laburketa'', ''lehengoratzea'', ''osatzea'' edo antzeko zerbait esan nahi duela, eta ekuazio bateko erredukzioaz, edo ekuazioan gai bat alde batetik kendu eta beste aldera pasatzeaz diharduela. [[Al-Khwarizmi]]ren aljebrak lagundu zuen heredentzia bat nola banatu beharko zen asmatzen, lur sailen azalera kalkulatzen eta komertzioan ere bai. Adibidez, problema honetan: :''"Ahmed hil eta herentzian 80 txanpon utzi ditu. Lagun bati laurden bat utzi dio; alargunari, zortziren bat; gainerakoa bere hiru seme-alabentzat da. Zenbat dagokio bakoitzari?'' Al-Khwarizmiri esker, zenbakiak bakarrik ez, [[ezezagun]] bat duen aldagai bat ere sartuz ekuazio bat planteatzen da. Herentziaren adibidean honako ekuazio hau planteatzen da: :<math>80 = \frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x</math> [[Aljebra]]n <math>x</math> deritzoguna, balio ezezagun bat adierazten duen <math>x</math> aldagaia, ekuazioaren parte da. Eta ekuazioa beteko duen <math>x</math>-ren balioa kalkulatzeko zein urrats eman behar ziren azaltzen zen liburuan. Liburuaren izenburuko ''mukabala'' hitzak oreka esan nahi dezake. Ekuazio bateko gai berdinak ezabatzeko urratsez ari da, adibideko lehenengo urratsean (alde bietan zortzirekin biderkatzea), 4.ean (Alde bietan 240rekin batu) eta 6. urratsetan bezala (alde bietan 24rekin zatitu) {| class="wikitable" |+ '''''Ekuazioko ezezagunaren kalkulua erredukzio- eta orekatze-bidez''''' !Urratsa !Ekuazioa !Zer egin? |- |1 |<math>80 = \frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x</math> |Alde bietan zortzirekin biderkatzea |- |2 |<math>8 * 80 = 8 *(\frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x)</math> |Kalkulatzea |- |3 |<math>640 = 80 + 160 + 24x </math> |Kalkulatzea |- |4 |<math>640 = 240 + 24x </math> |Alde bietan 240 kendu |- | |<math>640 - 240 = (240 + 24x) - 240 </math> |Kalkulatzea |- |5 |<math>400 = 24x</math> |Alde biak trukatu |- |6 |<math>24x = 400</math> |Alde bietan 24rekin zatitu |- |7 |<math>\frac{24x}{24} = \frac{400}{24} </math> |Kalkulatzea |- |8 |<math>x = \frac{400}{24}</math> |Sinplifikatzea |- |9 |<math>x = \frac{50}{3} = 16,66 </math> |Hori da soluzioa. Hiru seme-alabetako bakoitzak 16 txanpon eta bi heren bat jasoko ditu. |} == Beste lan batzuk == [[Astronomia]]ko taula batzuk ere bildu zituen, ''Brahma-siddhanta'' [[sanskrito]]zko obran oinarritua batez ere. Taula horietan agertzen dira lehenbiziko [[sinu]] kalkuluak arabiarren matematikan. [[Fitxategi:Algoritmo Adibidea ZKH.png|erdian|thumb|400x400px|[[Informatika]]n funtsezko kontzeptua da [[algoritmo]]a. [[Al-Kwarizmi|Al-Khwarizmi]] matematikariaren ohorez hartu zen izen hori. ]] == Errekonozimenduak == * [[Fitxategi:Al Khwarizmi's Monument in Khiva.png|thumb|'''[[Al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi-ren]]''' eskultura [[Khiva]] hirian ([[Uzbekistan]])]]''[[Algoritmo]]'' izena [[Al-Kwarizmi|Al-Khwarizmi]] matematikariaren ohorez hartu zuen komunitate zientifikoak. [[Informatika]]n funtsezko kontzeptua da [[algoritmo]]a, problema bat ebazteko eman behar diren urratsen deskribapen formala dena. Gero algoritmoa programa bihurtuko da, [[programazio-lengoaia]] baten bidez ordenagailu batek egikari dezakeen programa bihurtuko da gero. [[Matematika]]n eta [[hizkuntzalaritza]]n ere erabiltzen da ''algoritmo'' hitza, ongi definitutako instrukzio sekuentzia finitu bat da, ordenagailuz martxan jar daitekeena, normalean problema bat urratsez urrats ebazteko edo konputazio bat kalkulatzeko. Algoritmoak beti dira zehatzak, ez dira anbiguoak, eta jarraibide gisa erabiltzen dira [[Kalkulu matematiko|kalkuluak]] egiteko, datuak prozesatzeko, datuak prozesatzeko, arrazoitze automatizaturako eta beste zeregin batzuetarako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Arantza|abizena=Diaz de Ilarraza Sanchez|urtea=1999|izenburua=Oinarrizko programazioa: Ariketa bilduma|argitaletxea=UEU|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|abizena2=Sarasola Gabiola|izena2=Kepa|data=1999-10-27|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/oinarrizko-programazioa-ariketa-bilduma|isbn=978-84-8438-002-3|sartze-data=2020-06-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kepa Sarasola|abizena=Gabiola|izenburua=Programatzeko algoritmoak. Ariketa bilduma|argitaletxea=UEU|hizkuntza=eu|data=1984-06-06|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/programatzeko-algoritmoak-ariketa-bilduma|isbn=978-84-398-1971-4|sartze-data=2020-06-05}}</ref> * Bere omenez eskultura handi bat dago [[Khiva]] hirian ([[Uzbekistan]]). * Bere omenez 1983an seilu bat argitaratu zuen [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobiet Batasunak]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2018/6/23}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Algoritmo]] * [[Informatika]] * [[Aljebra]] == Kanpo estekak == {{bizialdia|780ko|850eko|Khwarizmi, Muhammad ibn Musa}} [[Kategoria:Persiako astronomoak]] [[Kategoria:Persiako matematikariak]] [[Kategoria:Matematikaren historia]] [[Kategoria:Aljebra]] [[Kategoria:VIII. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:IX. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:Astrologiaren historia]] hgc0szcju41h9hzadzjj13qbgp4e09o 0 39779 9984030 9965393 2024-11-28T15:57:50Z 85.84.49.74 aimar x ayelen <3 9984030 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Filosofia}} [[Fitxategi:Descartes Discours de la Methode.jpg|thumb|200px|''[[Metodoaren diskurtsoa]]'', [[René Descartes]] filosofoarena.'''A''']] {{zientzia}}'''Aimar! eres un hijo de puta!!!!!!!!!!!!!!!!!!''' aimar x Ayelen * skarri hau lortutako emaitzen komunikazio eta publizitatean zein komunitate zientifikoaren egiaztapenean funtsatuko da. * Bigarren oinarria, '''ezeztagarritasuna'''ren arabera, edozein proposamen zientifiko faltsatua edo errefuxatua izan daiteke; aurkezturiko teoria eta proposamen zientifiko guztiak beraien faltsutasuna froga lezaketen esperimentu eta frogetara azpiratzeko gaitasuna eta aukera izan behar dute. Honen arabera, espero ziren emaitzak lortuko ez balira esperimentu batean, honetan oinarritzen zen teoria deuseztatu egingo beharko litzateke. James B. Conant-en aburuz, ez dago metodo zientifiko bat eta bakarra. Zientzialariak metodoa definitzeko, metodo klasifikatorioa, metodo estadistikoa, metodo hipotetiko-deduktiboa etab. erabiltzen ditu. Eta beraz, metodo zientifiko''a''z hitz egiten badugu, ezagutza eraikitzen duten taktiken inguruan ari gara hitz egiten, kontestu historikoaren araberakoak direnak eta etorkizunean aldagarriak izan daitezkeenak.   == Historia == [[Platon]] edo [[Aristoteles|Aristotele]]<nowiki/>sek iada ohartarazi zuten metodoa axiomekin edo arau multzo batekin jarraitu beharraren inguruan. [[Sokrates]], [[Platon]] edo [[Aristoteles]]<nowiki/>ek, beste hainbat filosofo grekoren artean, proposatu zituzten arrazonamendu filosofiko, matematiko, logiko eta teknikoarentzat lehenengo metodoak.  Erdi Aroan islamiar munduko filosofo, fisikari, matematikari, astronomilari eta medikuek garatu eta zabalduko dute greziar filosofoen oinordekotasuna (hala nola [[Alhazen]], [[Al-Biruni]] eta [[Avizena|Avicena]]). Honez gain, hau Europan zabaldu zutenei ere egin behar zaie aitortza; hala nola, [[Robert Grosseteste|Roberto Grosseteste]] eta [[Roger Bacon]] bezalako irudiei Toledoko Itzultzaileen Eskolakoei batera. Hala eta guztiz ere, Aro Modernoan finkatuko da filosofía natural berri bat. [[René Descartes|Descartes]]<nowiki/>ek (1596 – 1650) bere Metodoaren Diskurtsoan definituko ditu lehenengo aldiz metodoaren arauak “arrazoia ondo gidatu eta egia bilatzeko zientzian”. Egun metodo zientifikoa ulertzen den ikuspegi enpiriko edo zientifikoaren arabera, honen aitzindari bezala hartu behar ditugu [[Leonardo da Vinci]] (1452-1519),  [[Nikolas Koperniko]] (1473-1543), [[Johannes Kepler]] (1571-1630) eta [[Galileo Galilei]] (1564-1642) zeinak arau metodiko eta sistematiko batzuk aplikatzen zituzten egia eskuratzeko. Honez gain, metodo zientifikoaren inguruan hitz egitean, ezin ditugu ahaztu lehen aipatutako [[René Descartes|Descartes]] eta [[Francis Bacon]] (1561-1626) zeinak metodo induktiboa finkatu zuen enpirismoari ateak irekiz, [[Blaise Pascal|Pascal]] (1623-1662), [[Baruch Spinoza|Spinoza]] (1632-1677), [[John Locke|Locke]] (1632-1704), [[Nicolas Malebranche|Malebranche]] (1638-1715), [[Isaac Newton|Newton]] (1643-1727), [[David Hume]] (1711-1776), [[Immanuel Kant|Kant]] (1724-1804) eta [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] (1770-1831). Filosofiak hainbat metodo bereizten ditu; metodo zientifikoa, klasifikatorioa, estadistikoa, hipotetiko-deduktiboa, neurtze metodoa etab. baina metodo zientifikoari erreferentzia egiten diogunean ezagumena lortzeko eta bilakaera historikoen menpe dagoen teknika eta taktika multzoei deritzogu. == Metodo zientifikoaren deskribapenak == Metodo zientifikoa modu ziurrean ezagutza baliagarri berriak eratzeko pausu jakin batzuen jarraipen ordenatua da. ''Metodo''az hitz egitean hori lortzeko igaro behar diren etapen inguruan ari gara hitze egiten eta ''zientifikoa'' aipatzean, berriz, jakintzaren produkzioari eta hau lortzeko erabiltzen diren teknika eta prozedura multzoaren inguruan ari gara. Lan zientifiko batean metodoan arauen estrukturek eta koherenteki kateatutako printzipioek laguntzen dute subjektibotasuna murrizten, honela lanaren emaitzen balioa eta beraz, lortutako ezagutza indartuz. Beraz, “metodo zientifikoak” komunitate zientifikoak bere teoriak azaldu eta onartzean beharrezkotzat jotzen dituen praktikek osatzen dute. Teoria zientifikoak, behatzen ditugun fenomenoak modu batean edo bestean azaltzea izanez helburu, hauen baliozkotasuna frogatzeko esperimentuetan oinarritu daitezke. Hau da, esperimentuen erabilera hutsa ez da metodo zientifikoaren erabileraren sinonimo. Horregatik, [[Francis Bacon]]<nowiki/>ek honela definituko du metodo zientifikoa: # '''Behaketa''': errealitatean nola agertzen diren ikertzeko, zentzumenak objektu edo fenomeno bati jartzean datza. Nohizbehinkakoa edo kausazkoa izan daiteke. # '''Indukzioa'''<ref name=Lurhiztegia>[https://www.euskara.euskadi.eus/r59-lurcontd/eu/contenidos/termino/_c04173/eu_m_2187/m2187.html Metodo] Lur hiztegian (kontsulta: 2020-11-30)</ref>: behaketa edo esperientziatik oinarrizko printzipioa ateratzea. # '''Hipotesia''': behaketa edo esperientzien behin-behineko azalpena eta izan daitezkeen kausak lantzea # Hipotesia '''esperimentazio''' bidez frogatzea # Hipotesiaren '''frogapena''' edo '''gezurtatzea'''. # '''Tesia''' edo '''teoria zientifikoa''' Hauxe da, beraz, normalean metodo zientifikotzat ulertzen duguna, hau da, gizartean metodo zientifikoak duen errepresentazioa. Hala eta guztiz ere, definizio hau positibismoaren korrontearen barnean kokatuko genuke. Izan ere zientziaren modalitate batzuetan ezinezkoa da esperimentazioa aplikatzea, hala nola, astronomia edo fisika teorikoan; kasu hauetan nahikoa da naturalki gertatutako fenomenoen behaketa. Honez gain, metodo zientifikoa eredu txikiagoen ikerketetan aplika daiteke modu zuzen edo ez-zuzen batean. Bestalde, badaude zientzia naturaletan sartzen ez diren zientziak, batez ere giza eta gizarte zientziak, non fenomenoak kontrolaturik eta artifizialki ezin errepikatzeaz gain, bere esentziagatik errepikaezinak diren fenomenoak daude, hala nola, historia. Hau da, ezin dugu zientzia naturaletako metodo zientifikoa arlo guztietara esportatu, izan ere, badaude errepikaezinak diren fenomeno edo gertaerak, antropologia edo historian behatzen direnak kasu. Beraz, metodo edo prozesu zientifiko bezala ulertzen dira komunitate zientifikoak bere teoriak azaldu eta baieztatzean onartzen dituen praktikak, esaterako [[Kochen postulatuak]] mikrobiologian. Teoria zientifikoak, modu batera edo bestera behatzen ditugun fenomenoak azaltzera bideratuta; hala eta guztiz ere, bere egiazkortasuna baliozkotu dezakeen experimentuetan oinarritu daitekeen edo ez. == Tipologia == Metodo zientifikoen sistematizazioa arlo zail eta konplexua da. Ez da hau klasifikatzeko modu bakarra existitzen; hala eta guztiz ere, datorrenean komunitate zientifikoan adostasun nahikoa duen klasifikazioa plazaratuko da. Honez gain, garrantzitsua da aipatzea metodo hutsezinik ez dagoela jakintza eskuratzean: metodo guztiak dira proposamen arrazionalak jakintzaren lorpenerako. === Metodo enpiriko-analitikoa === [[gizarte zientzia|Giza-gizarte zientzietan]] eta [[zientzia natural]]etan da ohikoena. Zientzia deskriptiboak ezaugarritzen ditu. Orokorrean gehien erabiltzen den metodoa da; logika enpirikoan oinarritzen da. Honen barruan hainbat metodo jakin ezberdindu ditzakegu, bakoitza bere teknikekin. Fenomeno baten elementuak ezberdindu eta banan-banan berrikusten dira. ;Metodo esperimentala: Batzuek metodo enpirikotik independente bezala ikusten dute duen garapen eta garrantziagatik. Era berean, bere oinarri den logika esperimentaletik ere independente dela kontsideratua da. Honez gain, hauek ere barnebiltzen ditu: ;Metodo hipotetiko-deduktiboa: Metodo esperimentala independente moduan hartuz gero, metodo hipotetiko-deduktiboa metodo enpiriko analitikoaren metodo espezifikoa izango litzateke. ;Behaketa zientifikoaren metodoa: Zientzia deskriptiboetan da ohiko. ;Neurketaren metodoa: Honetatik abiatuz sortzen da gune enpiriko-estadistiko guztia. === Metodo logikoak === Metodo zientifikoaren beste adar garrantzitsu bat da, oso klasikoa da eta ez da horren fidagarria. Metodo enpirikoarekin bateratzean metodo hipotetiko-deduktiboa sortuko da, egungo metodorik fidagarrienetako bat. ==== Metodo logiko-deduktiboa ==== Juzguen lotura batzuetatik abiatuz, aditzera emandako printzipioak kasu partikularretara aplikatzen dira. Estrapolazioaren metodoa da nabariena. Honakoetan banatzen da ;Berehalako ondorioaren zuzeneko metodo deduktiboa: Premisa bakar batetik lortzen da burubidea, hau da, bitartekaririk gabe lortzen da ondorioa. ;Zuzenekoa ez den metodo deduktiboa edo berehalakoa ez den ondorioa: Premisa nagusiak proposizio unibertsala edukiko du, nagusia ez den premisak proposizio partikularra; bi hauen arteko konparaketarekin lortzen da ondorioa. Silogismoak erabiltzen ditu. ==== Metodo logiko-induktiboa ==== Kasu partikularretatik abiatuz ondorio orokorretara iristen da. Interpolazioaren metodoa da bere erabileran ezaugarria. ;Indukzio osoaren metodo induktiboa: Ondorioa ikerketa objektua osatzen duten elementu guztien azterketatik dator, hau da, ikerketa objektua osatzen duten elementu guztiak ezagutzen baditugu soilik izan daiteke aplikagarri metodo hau. Gainera jakinda ikerketa objektuaren elementu guztiei dagokie jakintza orokorra. ;Indukzio osatugabearen metodo induktiboa: Ikerketa objektuari dagozkion elementuak ezin dira kuantifikatu eta orokortasunean ikertuak izan. Beraz, ikertzailea errepresentatzeko lagin bat hartzearen beharretan geldituko da honetatik orokortuz. Era berean bi metodo hauek osatuko dute: ;Zerrendaketa sinplezko edo izan daitekeen ondorioaren metodo induktiboa: Elementu oso handi edo infinituak dituzten ikerketa objektuetan erabilia izango da. Ondorio unibertsal bat eragingo du izaera berdin bat ikerketa objektuari dagozkion elementu homogeneo batzuetan errepikatzen dela behatzean. Errepikapen hauetan ez da kontraesankorra den kasurik gertatuko edo ez da ikertu diren ezaugarri komunak ez dituen kasurik agertuko. Aztertuko diren kasuen araberakoa izango da metodo honen aplikagarritasuna. Bere ondorioak ezin dira zerbaiten froga bezala agertu baizik eta egiazkotasun posible bezala. Nahikoa da ondorioa ezeztatzen duen kasu bat agertzea hau okertzat hartzeko. ;Indukzio zientifikoaren metodoa: Ikerketa objektuaren izaera edo lotura beharrezkoak ikertzen dira, kausalitate erlazioak, hala nola. Erlazio handia du metodo enpirikoarekin. ==== Metodo analogikoa ==== Bi objektuen arteko antzekotasunetik ondorioztatzean datza, gainerako ezaugarriak ere antzekoak izango diren probabilitatean. Arrazoiketa analogikoak ez dira beti balizkoak. === Beste metodo batzuk === ;Metodo hermeneutikoa: Testuen arteko koherentzien metodoa da, filologiarena, liburu sakratuen exegesiarena eta arau eta printzipioen koherentziarena. ;Metodo dialektikoa: Materialismo historikoari hasiera eman zion metodoa da; bere ezaugarri nagusia fenomeno historiko eta sozialak mugimendu iraunkorrean hautematen dituela da. ;Metodo fenomenologikoa: Jakintza metatzailea da eta ez horren autozuzentzailea. ;Metodo historikoa: Objektuak euren segida kronologikoan dituzten etapa ezberdinen ezagutzara bideratzen da. Ikertzen ari den objektu edo fenomenoaren eboluzio eta garapena ezagutzeko bere historia, etapa nagusi eta lotura historiko nagusiak ezagutzera eman behar dira. ;Metodo sistemikoa: Objektua moldatu nahi da bere ezaugarrien zehaztapen eta hauen arteko elkarrekintzaren bitartez. Erlazio hauek alde batetik, objektuaren estruktura, eta bestetik bere dinamika determinatuko dute. ;Metodo sintetikoa: Ustezko egitate isolatuak erlazionatu eta elementu ezberdinak bateratuko dituen teoriak formulatuko dituen prozesua da. Elementu ugariren bateratze arrazionalean datza osotasun berri bat sortuaz. Ohikoena da metodo hau hipotesien planteamenduan garatzea. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Iraultza zientifikoa]] [[Kategoria:Filosofia]] [[Kategoria:Metodo zientifikoa]] d40bkd79fi9fap41lam2rwferkj9me1 9984032 9984030 2024-11-28T15:59:10Z Theklan 336 85.84.49.74 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Lainobeltz wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9066718 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Filosofia}} [[Fitxategi:Descartes Discours de la Methode.jpg|thumb|200px|''[[Metodoaren diskurtsoa]]'', [[René Descartes]] filosofoarena.]] {{zientzia}} '''Metodo zientifikoa''' [[zientzia|zientzietan]] [[ezagutza]] berriak eskuratzeko erabiltzen diren eragiketa multzoa da<ref name=Lurhiztegia/>. Zientifikoa dela ziurtatzeko, [[ikerkuntza]] metodo batek oinarria enpirian eta neurketan eduki behar du eta baita arrazoiketan ere. Metodo zientifikoa XVII. mendetik [[natura zientzia]]k ezaugarritu dituen prozedura; behaketa sistematikoa, neurketa, esperimentazioa, formulazioa, analisia eta hipotesien aldaketak osatuko dute. Metodo zientifikoak bi oinarri nagusi ditu: erreproduzitzeko gaitasuna eta ezeztagarritasuna. * '''Erreproduzitzeko gaitasuna'''k, esperimentu jakin bat edozein toki eta edonork eginez errepikatzeko gaitasuna dakar; hau da, esperimentu bat edonork edonon birproduzitu dezakeela esan nahi du oinarri honek. Euskarri hau lortutako emaitzen komunikazio eta publizitatean zein komunitate zientifikoaren egiaztapenean funtsatuko da. * Bigarren oinarria, '''ezeztagarritasuna'''ren arabera, edozein proposamen zientifiko faltsatua edo errefuxatua izan daiteke; aurkezturiko teoria eta proposamen zientifiko guztiak beraien faltsutasuna froga lezaketen esperimentu eta frogetara azpiratzeko gaitasuna eta aukera izan behar dute. Honen arabera, espero ziren emaitzak lortuko ez balira esperimentu batean, honetan oinarritzen zen teoria deuseztatu egingo beharko litzateke. James B. Conant-en aburuz, ez dago metodo zientifiko bat eta bakarra. Zientzialariak metodoa definitzeko, metodo klasifikatorioa, metodo estadistikoa, metodo hipotetiko-deduktiboa etab. erabiltzen ditu. Eta beraz, metodo zientifiko''a''z hitz egiten badugu, ezagutza eraikitzen duten taktiken inguruan ari gara hitz egiten, kontestu historikoaren araberakoak direnak eta etorkizunean aldagarriak izan daitezkeenak.   == Historia == [[Platon]] edo [[Aristoteles|Aristotele]]<nowiki/>sek iada ohartarazi zuten metodoa axiomekin edo arau multzo batekin jarraitu beharraren inguruan. [[Sokrates]], [[Platon]] edo [[Aristoteles]]<nowiki/>ek, beste hainbat filosofo grekoren artean, proposatu zituzten arrazonamendu filosofiko, matematiko, logiko eta teknikoarentzat lehenengo metodoak.  Erdi Aroan islamiar munduko filosofo, fisikari, matematikari, astronomilari eta medikuek garatu eta zabalduko dute greziar filosofoen oinordekotasuna (hala nola [[Alhazen]], [[Al-Biruni]] eta [[Avizena|Avicena]]). Honez gain, hau Europan zabaldu zutenei ere egin behar zaie aitortza; hala nola, [[Robert Grosseteste|Roberto Grosseteste]] eta [[Roger Bacon]] bezalako irudiei Toledoko Itzultzaileen Eskolakoei batera. Hala eta guztiz ere, Aro Modernoan finkatuko da filosofía natural berri bat. [[René Descartes|Descartes]]<nowiki/>ek (1596 – 1650) bere Metodoaren Diskurtsoan definituko ditu lehenengo aldiz metodoaren arauak “arrazoia ondo gidatu eta egia bilatzeko zientzian”. Egun metodo zientifikoa ulertzen den ikuspegi enpiriko edo zientifikoaren arabera, honen aitzindari bezala hartu behar ditugu [[Leonardo da Vinci]] (1452-1519),  [[Nikolas Koperniko]] (1473-1543), [[Johannes Kepler]] (1571-1630) eta [[Galileo Galilei]] (1564-1642) zeinak arau metodiko eta sistematiko batzuk aplikatzen zituzten egia eskuratzeko. Honez gain, metodo zientifikoaren inguruan hitz egitean, ezin ditugu ahaztu lehen aipatutako [[René Descartes|Descartes]] eta [[Francis Bacon]] (1561-1626) zeinak metodo induktiboa finkatu zuen enpirismoari ateak irekiz, [[Blaise Pascal|Pascal]] (1623-1662), [[Baruch Spinoza|Spinoza]] (1632-1677), [[John Locke|Locke]] (1632-1704), [[Nicolas Malebranche|Malebranche]] (1638-1715), [[Isaac Newton|Newton]] (1643-1727), [[David Hume]] (1711-1776), [[Immanuel Kant|Kant]] (1724-1804) eta [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] (1770-1831). Filosofiak hainbat metodo bereizten ditu; metodo zientifikoa, klasifikatorioa, estadistikoa, hipotetiko-deduktiboa, neurtze metodoa etab. baina metodo zientifikoari erreferentzia egiten diogunean ezagumena lortzeko eta bilakaera historikoen menpe dagoen teknika eta taktika multzoei deritzogu. == Metodo zientifikoaren deskribapenak == Metodo zientifikoa modu ziurrean ezagutza baliagarri berriak eratzeko pausu jakin batzuen jarraipen ordenatua da. ''Metodo''az hitz egitean hori lortzeko igaro behar diren etapen inguruan ari gara hitze egiten eta ''zientifikoa'' aipatzean, berriz, jakintzaren produkzioari eta hau lortzeko erabiltzen diren teknika eta prozedura multzoaren inguruan ari gara. Lan zientifiko batean metodoan arauen estrukturek eta koherenteki kateatutako printzipioek laguntzen dute subjektibotasuna murrizten, honela lanaren emaitzen balioa eta beraz, lortutako ezagutza indartuz. Beraz, “metodo zientifikoak” komunitate zientifikoak bere teoriak azaldu eta onartzean beharrezkotzat jotzen dituen praktikek osatzen dute. Teoria zientifikoak, behatzen ditugun fenomenoak modu batean edo bestean azaltzea izanez helburu, hauen baliozkotasuna frogatzeko esperimentuetan oinarritu daitezke. Hau da, esperimentuen erabilera hutsa ez da metodo zientifikoaren erabileraren sinonimo. Horregatik, [[Francis Bacon]]<nowiki/>ek honela definituko du metodo zientifikoa: # '''Behaketa''': errealitatean nola agertzen diren ikertzeko, zentzumenak objektu edo fenomeno bati jartzean datza. Nohizbehinkakoa edo kausazkoa izan daiteke. # '''Indukzioa'''<ref name=Lurhiztegia>[https://www.euskara.euskadi.eus/r59-lurcontd/eu/contenidos/termino/_c04173/eu_m_2187/m2187.html Metodo] Lur hiztegian (kontsulta: 2020-11-30)</ref>: behaketa edo esperientziatik oinarrizko printzipioa ateratzea. # '''Hipotesia''': behaketa edo esperientzien behin-behineko azalpena eta izan daitezkeen kausak lantzea # Hipotesia '''esperimentazio''' bidez frogatzea # Hipotesiaren '''frogapena''' edo '''gezurtatzea'''. # '''Tesia''' edo '''teoria zientifikoa''' Hauxe da, beraz, normalean metodo zientifikotzat ulertzen duguna, hau da, gizartean metodo zientifikoak duen errepresentazioa. Hala eta guztiz ere, definizio hau positibismoaren korrontearen barnean kokatuko genuke. Izan ere zientziaren modalitate batzuetan ezinezkoa da esperimentazioa aplikatzea, hala nola, astronomia edo fisika teorikoan; kasu hauetan nahikoa da naturalki gertatutako fenomenoen behaketa. Honez gain, metodo zientifikoa eredu txikiagoen ikerketetan aplika daiteke modu zuzen edo ez-zuzen batean. Bestalde, badaude zientzia naturaletan sartzen ez diren zientziak, batez ere giza eta gizarte zientziak, non fenomenoak kontrolaturik eta artifizialki ezin errepikatzeaz gain, bere esentziagatik errepikaezinak diren fenomenoak daude, hala nola, historia. Hau da, ezin dugu zientzia naturaletako metodo zientifikoa arlo guztietara esportatu, izan ere, badaude errepikaezinak diren fenomeno edo gertaerak, antropologia edo historian behatzen direnak kasu. Beraz, metodo edo prozesu zientifiko bezala ulertzen dira komunitate zientifikoak bere teoriak azaldu eta baieztatzean onartzen dituen praktikak, esaterako [[Kochen postulatuak]] mikrobiologian. Teoria zientifikoak, modu batera edo bestera behatzen ditugun fenomenoak azaltzera bideratuta; hala eta guztiz ere, bere egiazkortasuna baliozkotu dezakeen experimentuetan oinarritu daitekeen edo ez. == Tipologia == Metodo zientifikoen sistematizazioa arlo zail eta konplexua da. Ez da hau klasifikatzeko modu bakarra existitzen; hala eta guztiz ere, datorrenean komunitate zientifikoan adostasun nahikoa duen klasifikazioa plazaratuko da. Honez gain, garrantzitsua da aipatzea metodo hutsezinik ez dagoela jakintza eskuratzean: metodo guztiak dira proposamen arrazionalak jakintzaren lorpenerako. === Metodo enpiriko-analitikoa === [[gizarte zientzia|Giza-gizarte zientzietan]] eta [[zientzia natural]]etan da ohikoena. Zientzia deskriptiboak ezaugarritzen ditu. Orokorrean gehien erabiltzen den metodoa da; logika enpirikoan oinarritzen da. Honen barruan hainbat metodo jakin ezberdindu ditzakegu, bakoitza bere teknikekin. Fenomeno baten elementuak ezberdindu eta banan-banan berrikusten dira. ;Metodo esperimentala: Batzuek metodo enpirikotik independente bezala ikusten dute duen garapen eta garrantziagatik. Era berean, bere oinarri den logika esperimentaletik ere independente dela kontsideratua da. Honez gain, hauek ere barnebiltzen ditu: ;Metodo hipotetiko-deduktiboa: Metodo esperimentala independente moduan hartuz gero, metodo hipotetiko-deduktiboa metodo enpiriko analitikoaren metodo espezifikoa izango litzateke. ;Behaketa zientifikoaren metodoa: Zientzia deskriptiboetan da ohiko. ;Neurketaren metodoa: Honetatik abiatuz sortzen da gune enpiriko-estadistiko guztia. === Metodo logikoak === Metodo zientifikoaren beste adar garrantzitsu bat da, oso klasikoa da eta ez da horren fidagarria. Metodo enpirikoarekin bateratzean metodo hipotetiko-deduktiboa sortuko da, egungo metodorik fidagarrienetako bat. ==== Metodo logiko-deduktiboa ==== Juzguen lotura batzuetatik abiatuz, aditzera emandako printzipioak kasu partikularretara aplikatzen dira. Estrapolazioaren metodoa da nabariena. Honakoetan banatzen da ;Berehalako ondorioaren zuzeneko metodo deduktiboa: Premisa bakar batetik lortzen da burubidea, hau da, bitartekaririk gabe lortzen da ondorioa. ;Zuzenekoa ez den metodo deduktiboa edo berehalakoa ez den ondorioa: Premisa nagusiak proposizio unibertsala edukiko du, nagusia ez den premisak proposizio partikularra; bi hauen arteko konparaketarekin lortzen da ondorioa. Silogismoak erabiltzen ditu. ==== Metodo logiko-induktiboa ==== Kasu partikularretatik abiatuz ondorio orokorretara iristen da. Interpolazioaren metodoa da bere erabileran ezaugarria. ;Indukzio osoaren metodo induktiboa: Ondorioa ikerketa objektua osatzen duten elementu guztien azterketatik dator, hau da, ikerketa objektua osatzen duten elementu guztiak ezagutzen baditugu soilik izan daiteke aplikagarri metodo hau. Gainera jakinda ikerketa objektuaren elementu guztiei dagokie jakintza orokorra. ;Indukzio osatugabearen metodo induktiboa: Ikerketa objektuari dagozkion elementuak ezin dira kuantifikatu eta orokortasunean ikertuak izan. Beraz, ikertzailea errepresentatzeko lagin bat hartzearen beharretan geldituko da honetatik orokortuz. Era berean bi metodo hauek osatuko dute: ;Zerrendaketa sinplezko edo izan daitekeen ondorioaren metodo induktiboa: Elementu oso handi edo infinituak dituzten ikerketa objektuetan erabilia izango da. Ondorio unibertsal bat eragingo du izaera berdin bat ikerketa objektuari dagozkion elementu homogeneo batzuetan errepikatzen dela behatzean. Errepikapen hauetan ez da kontraesankorra den kasurik gertatuko edo ez da ikertu diren ezaugarri komunak ez dituen kasurik agertuko. Aztertuko diren kasuen araberakoa izango da metodo honen aplikagarritasuna. Bere ondorioak ezin dira zerbaiten froga bezala agertu baizik eta egiazkotasun posible bezala. Nahikoa da ondorioa ezeztatzen duen kasu bat agertzea hau okertzat hartzeko. ;Indukzio zientifikoaren metodoa: Ikerketa objektuaren izaera edo lotura beharrezkoak ikertzen dira, kausalitate erlazioak, hala nola. Erlazio handia du metodo enpirikoarekin. ==== Metodo analogikoa ==== Bi objektuen arteko antzekotasunetik ondorioztatzean datza, gainerako ezaugarriak ere antzekoak izango diren probabilitatean. Arrazoiketa analogikoak ez dira beti balizkoak. === Beste metodo batzuk === ;Metodo hermeneutikoa: Testuen arteko koherentzien metodoa da, filologiarena, liburu sakratuen exegesiarena eta arau eta printzipioen koherentziarena. ;Metodo dialektikoa: Materialismo historikoari hasiera eman zion metodoa da; bere ezaugarri nagusia fenomeno historiko eta sozialak mugimendu iraunkorrean hautematen dituela da. ;Metodo fenomenologikoa: Jakintza metatzailea da eta ez horren autozuzentzailea. ;Metodo historikoa: Objektuak euren segida kronologikoan dituzten etapa ezberdinen ezagutzara bideratzen da. Ikertzen ari den objektu edo fenomenoaren eboluzio eta garapena ezagutzeko bere historia, etapa nagusi eta lotura historiko nagusiak ezagutzera eman behar dira. ;Metodo sistemikoa: Objektua moldatu nahi da bere ezaugarrien zehaztapen eta hauen arteko elkarrekintzaren bitartez. Erlazio hauek alde batetik, objektuaren estruktura, eta bestetik bere dinamika determinatuko dute. ;Metodo sintetikoa: Ustezko egitate isolatuak erlazionatu eta elementu ezberdinak bateratuko dituen teoriak formulatuko dituen prozesua da. Elementu ugariren bateratze arrazionalean datza osotasun berri bat sortuaz. Ohikoena da metodo hau hipotesien planteamenduan garatzea. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Iraultza zientifikoa]] [[Kategoria:Filosofia]] [[Kategoria:Metodo zientifikoa]] 3vcr65ooyx1ecg1cts4j6n91uigw0l8 0 40537 9984327 9958772 2024-11-28T19:25:40Z 88.14.126.184 9984327 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Unax Ugalde Gutiérrez''' ([[Gasteiz]], [[1978]]ko [[azaroaren 27]]a) aktore [[euskara|euskalduna]] da. Hainbat lan egin ditu, bai [[telebista]] bai [[zinema]]rako, nagusiki [[gaztelania]]z. == Telebista == === Paperak === Hurrengo telesailetan parte hartu du: * ''[[Goenkale]]'' * ''[[Periodistas]]'' * ''A las once en casa'' * ''[[El grupo]]'' * ''LEX'' * ''[[Cuéntame cómo pasó (telesaila)|Cuéntame cómo pasó]]'' * ''[[El asesinato de Carrero Blanco]]'' * ''Bajo sospecha'' * ''La valla'' * ''[[Touré detektibea]]'' === Kolaborazioak === Telesailotan agertu da: * ''[[7 vidas]]'' (kapitulu bat). * ''[[Compañeros]]'' (kapitulu bat). * ''[[Gran Reserva]]'' == Filmografia == === Film luzeak === Taulan datozen film luzeetan parte hartu du. {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |-style="background:#B0C4DE;" ! Year ! Film ! Director |- | [[2000]] || ''[[Báilame el agua]]''|| [[Josecho San Mateo]] |- | [[2001]] || ''[[Mi dulce]]'' || Jesús Mora |- | rowspan="2"| [[2002]] || ''[[Volverás (filma)|Volverás]]'' || [[Antonio Chavarrías]] |- | ''[[Bellas durmientes]]'' || [[Eloy Lozano]] |- | rowspan="2"| [[2003]] || ''[[Cámara oscura (filma)|Cámara oscura]]'' || [[Pau Freixas]] |- | ''[[Diario de una becaria]] ''|| [[Josecho San Mateo]] |- | rowspan="2"| [[2004]] || '' [[Héctor (filma)|Héctor]] '' || [[Gracia Querejeta]] |- | ''[[Frío sol de invierno]]'' || [[Pablo Malo]] |- | rowspan="2"| [[2005]]|| ''[[Reinas (filma)|Reinas]]'' ||[[Manuel Gómez Pereira]] |- | ''[[Rosario Tijeras]]'' ||[[Emilio Maillé]] |- | rowspan="3"| [[2006]] || ''[[Los fantasmas de Goya]]'' || [[Miloš Forman]] |- | ''[[Alatriste]]'' || [[Agustín Díaz Yanes]] |- | ''[[Savage Grace]] ''|| [[Tom Kalin]] |- |rowspan="2"| [[2007]] || ''[[La buena nueva]] || [[Helena Taberna]] |- | ''[[El amor en los tiempos del cólera (filma)|El amor en los tiempos del cólera]] ''|| [[Mike Newell]] |- |[[2008]] || ''[[Che (filma)|Che, el argentino]] ''|| [[Steven Soderbergh]] |- | rowspan="3"| [[2010]] || ''[[Cefalópodo (película)|Cefalópodo]]'' || [[Rubén Imaz]] |- | ''[[Bon appétit (filma)|Bon appétit]] || [[David Pinillos]] |- | ''[[No controles (filma)|No controles]]'' || [[Borja Cobeaga]] |- |rowspan="3"| [[2011]] || ''[[Encontrarás Dragones|Encontrarás dragones]]'' || [[Roland Joffé]] |- | ''[[Tequila: Historia de una pasión]]'' || [[Sergio Sánchez Suárez]] |- | ''[[Baztan]]'' || [[Iñaki Elizalbe]] |- |rowspan="2"| [[2012]] || ''[[Drácula]]'' || [[Dario Argento]] |- | ''[[Bypass (filma)|Bypass]]'' || [[Aitor Mazo]]<br />[[Patxo Tellería]] |- |rowspan="2"|[[2013]] ||''[[Somos gente honrada]]'' || [[Alejandro Marzoa]] |- |''[[Cásate conmigo]]'' || [[Miguel Mas]] |- |[[2014]] ||''[[Lasa eta Zabala (filma)]]'' || [[Pablo Malo]] |} === Film laburrak === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Urtea''' || '''Filmaren izena''' || '''Zuzendaria''' |- | 2001 || ''[[Jardines deshabitados]]'' || [[Pablo Malo]] |- | 2003 || ''[[Tatuaje]]''|| [[Guillermo Ríos]] |- |} == Sariak eta izendapenak == Hainbat dira bere lanagatik jaso dituen sari eta izendapenak. * [[2004]]ean ''[[Héctor (filma)|Héctor]]'' filmagatik [[Goya Sariak|Goya Sarietarako]] izendapena jaso zuen bigarren mailako aktore onenaren kategorian. * [[2008]]an aktore onenaren saria jaso zuen [[Valladolid]]eko zinema jaialdian, ''[[Berri Ona|La buena nuevan]]''<nowiki/> egindako lanagatik. * [[2010]]ean [[Málaga|Malagako]] zinema jaialdiko aktore onenaren saria jaso zuen, ''[[Bon appetit]]'' filmagatik. == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20080919103312/http://unaxugalde.es.kz/ Unax Ugalde] * {{en}} [http://www.imdb.com/name/nm0880054/ Unax Ugalderen profila IMDbn] {{bizialdia|1978ko||Ugalde, Unax}} [[Kategoria:Arabako aktoreak]] [[Kategoria:Gasteiztarrak]] p7ievhdmdw2mgq2o0m36c3746q8p7pj 9984678 9984327 2024-11-29T10:05:07Z Lainobeltz 56334 88.14.126.184 wikilariaren aldaketak ezabatuz, 212.81.171.151 wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9958772 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Unax Ugalde Gutiérrez''' ([[Gasteiz]], [[1978]]ko [[azaroaren 27]]a) aktore [[euskara|euskalduna]] da. Hainbat lan egin ditu, bai [[telebista]] bai [[zinema]]rako, nagusiki [[gaztelania]]z. == Telebista == === Paperak === Hurrengo telesailetan parte hartu du: * ''[[Goenkale]]'' * ''[[Periodistas]]'' * ''[[A las once en casa]]'' * ''[[El grupo]]'' * ''[[LEX (telesaila)|LEX]]'' * ''[[Cuéntame cómo pasó (telesaila)|Cuéntame cómo pasó]]'' * ''[[El asesinato de Carrero Blanco]]'' * ''Bajo sospecha'' * ''La valla'' * ''[[Touré detektibea]]'' === Kolaborazioak === Telesailotan agertu da: * ''[[7 vidas]]'' (kapitulu bat). * ''[[Compañeros]]'' (kapitulu bat). * ''[[Gran Reserva]]'' == Filmografia == === Film luzeak === Taulan datozen film luzeetan parte hartu du. {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |-style="background:#B0C4DE;" ! Year ! Film ! Director |- | [[2000]] || ''[[Báilame el agua]]''|| [[Josecho San Mateo]] |- | [[2001]] || ''[[Mi dulce]]'' || Jesús Mora |- | rowspan="2"| [[2002]] || ''[[Volverás (filma)|Volverás]]'' || [[Antonio Chavarrías]] |- | ''[[Bellas durmientes]]'' || [[Eloy Lozano]] |- | rowspan="2"| [[2003]] || ''[[Cámara oscura (filma)|Cámara oscura]]'' || [[Pau Freixas]] |- | ''[[Diario de una becaria]] ''|| [[Josecho San Mateo]] |- | rowspan="2"| [[2004]] || '' [[Héctor (filma)|Héctor]] '' || [[Gracia Querejeta]] |- | ''[[Frío sol de invierno]]'' || [[Pablo Malo]] |- | rowspan="2"| [[2005]]|| ''[[Reinas (filma)|Reinas]]'' ||[[Manuel Gómez Pereira]] |- | ''[[Rosario Tijeras]]'' ||[[Emilio Maillé]] |- | rowspan="3"| [[2006]] || ''[[Los fantasmas de Goya]]'' || [[Miloš Forman]] |- | ''[[Alatriste]]'' || [[Agustín Díaz Yanes]] |- | ''[[Savage Grace]] ''|| [[Tom Kalin]] |- |rowspan="2"| [[2007]] || ''[[La buena nueva]] || [[Helena Taberna]] |- | ''[[El amor en los tiempos del cólera (filma)|El amor en los tiempos del cólera]] ''|| [[Mike Newell]] |- |[[2008]] || ''[[Che (filma)|Che, el argentino]] ''|| [[Steven Soderbergh]] |- | rowspan="3"| [[2010]] || ''[[Cefalópodo (película)|Cefalópodo]]'' || [[Rubén Imaz]] |- | ''[[Bon appétit (filma)|Bon appétit]] || [[David Pinillos]] |- | ''[[No controles (filma)|No controles]]'' || [[Borja Cobeaga]] |- |rowspan="3"| [[2011]] || ''[[Encontrarás Dragones|Encontrarás dragones]]'' || [[Roland Joffé]] |- | ''[[Tequila: Historia de una pasión]]'' || [[Sergio Sánchez Suárez]] |- | ''[[Baztan]]'' || [[Iñaki Elizalbe]] |- |rowspan="2"| [[2012]] || ''[[Drácula]]'' || [[Dario Argento]] |- | ''[[Bypass (filma)|Bypass]]'' || [[Aitor Mazo]]<br />[[Patxo Tellería]] |- |rowspan="2"|[[2013]] ||''[[Somos gente honrada]]'' || [[Alejandro Marzoa]] |- |''[[Cásate conmigo]]'' || [[Miguel Mas]] |- |[[2014]] ||''[[Lasa eta Zabala (filma)]]'' || [[Pablo Malo]] |} === Film laburrak === {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Urtea''' || '''Filmaren izena''' || '''Zuzendaria''' |- | 2001 || ''[[Jardines deshabitados]]'' || [[Pablo Malo]] |- | 2003 || ''[[Tatuaje]]''|| [[Guillermo Ríos]] |- |} == Sariak eta izendapenak == Hainbat dira bere lanagatik jaso dituen sari eta izendapenak. * [[2004]]ean ''[[Héctor (filma)|Héctor]]'' filmagatik [[Goya Sariak|Goya Sarietarako]] izendapena jaso zuen bigarren mailako aktore onenaren kategorian. * [[2008]]an aktore onenaren saria jaso zuen [[Valladolid]]eko zinema jaialdian, ''[[Berri Ona|La buena nuevan]]''<nowiki/> egindako lanagatik. * [[2010]]ean [[Málaga|Malagako]] zinema jaialdiko aktore onenaren saria jaso zuen, ''[[Bon appetit]]'' filmagatik. == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20080919103312/http://unaxugalde.es.kz/ Unax Ugalde] * {{en}} [http://www.imdb.com/name/nm0880054/ Unax Ugalderen profila IMDbn] {{bizialdia|1978ko||Ugalde, Unax}} [[Kategoria:Arabako aktoreak]] [[Kategoria:Gasteiztarrak]] mhmpmeipnwsn0apzpu3bfwxgzopge1i 0 41663 9984507 9896425 2024-11-29T03:59:58Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984507 wikitext text/x-wiki {{elikagai infotaula}} '''Kefirra''' [[sinbiosi]]an dauden hainbat [[mikrobio|mikroorganismo]] bizi diren egitura [[polisakarido]]a da. Lingirdatsua, irregularra, kolore txuri edo horixkakoa, itsaspen elastikoduna eta azalorearen itxurakoa da. Milimetro batetik zentimetro batera arteko neurria izan ditzakete kefir aleek.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Kefirrak defentsak indartzen ditu {{!}} Consumer|hizkuntza=eu|data=2012-06-01|url=https://www.consumer.es/eu/alimentacion-eu/kefirrak-defentsak-indartzen-ditu.html|sartze-data=2022-09-11}}</ref> Ezagutzen diren kefir guztiak mikroorganismo bera dute oinarri. Halere, esnearekin erabiltzen diren kefir aleak dira ezagunenak eta erabilienak eta artikulu honetan deskribatzen direnak. Kefir-ura lortzeko erabilitako aleei [[ur-kefir]] izena ematen zaie. Kefirrak [[Hartzidura|hartzitutako]] produktuari [[kefir-esne]] edo kefir-ur deitzen zaio, erabilitako lehengaiaren arabera: esneak [[jogurt]]aren antzeko emaitza du, urak limonadaren antzekoa, mahats-urak kabarena,.... Jatorria duen [[Kaukasia|Kaukaso]] inguruan ezezik, Europa ekialdean da batez ere ezaguna; Errusia, Polonia, Txekiar Errepublika, Eslovakia, Alemania eta Errumanian. Produktu berdinari ‘’aroki’’ edo ‘’kummys’’ ere deitzen diote. Ematen zaizkion beste izen batzuk ‘’kephir’’, ‘’kewra’’, ‘’talai’’, ‘’mudu kekiya’’, ‘’matsoun’’, ‘’matsoni’’ dira. == Jatorria == Bere izena "kefy", "keif" edo "kef" [[turkiera]]ko hitzetik dator, zapore atsegina esan nahi du (goxo). Produktu hau mendeetan da ezaguna Europa eta Asiako muga inguruetan. [[Marco Polo]] berak ere aipatzen zuen bere ekialderako bidaian. Kefir aleen jatorria esne jaitsi berria egurrezko potizetan [[mamitzen|mamitu]] zenekoa da. [[Gazta]] egiteko beharrezkoa zen txahalaren [[gatzagia]]rekin esnea mamitzea. Garai hartan hozkailurik ez zegoenez hori baitzen esnea mantentzeko sistema bakarra. Esnea ontzi berean egun batzuez mamitu ondoren ontziaren paretetan ale lingirdatsu hauek sortzen ziren. Esne jaitsi berritan jarriz gero, Kaukasoko biztanleak zapore atsegina zuen edari bat hasi ziren ekoizten, esne freskoa baino errazago kontserbatzen zena. [[Kaukasia|Kaukaso]] iparraldeko tribuek Ala jainkoaren oparitzat zeuzkaten kefir aleak. Familiaren ondare kontsideratzen zituzten, belaunaldiz belaunaldi pasatuaz, kefirraren ekoizpena sekretuan gordeaz. XX. mendearen hasieran [[Errusiar Fisikari Elkartea]]k ‘’Blandovs’’ anaiei galdegin zien kefirra nola ekoitzi. Bi anaia hauek gazta lantegi bat zuten Kaukaso iparraldeko mendietan. Anaiek erronka onartu eta ‘’Irina Sakharova’’ izeneko langile gazte eta eder bat erabili zuten ‘’Bek-Mirza Barchorov’’ kaukasiar printzea engainatzeko. ‘’Irina’’k printzea bereganatu zuen, baina printzeak ez zion bere sekretua erakutsi, erlijio sinesmenak medio. Baina printzea maitemindurik geratu zenez, ‘Irina’’ etxera itzuli zenean gizon batzuk bidali zituen neska gaztea bahitu zezaten, ‘’Irina’’rekin ezkondu nahi baitzuen nola edo ahala. Irinak ez zuen ezkondu nahi eta ‘’Blandovs’’ anaiek askatzea lortu zuten. Etxera itzulitakoan ‘’Irina’’k [[Tsar]]raren gortera eraman zuen bere kasua eta printzeak urre eta bitxiak eskaini zizkion sortutako galeren konpentsazio gisa. Halere ‘’Irina’’k ezetz esan zuen eta kefir aleak ematea lortu zuen kalte-ordain gisa. 1908 urtearen bukaeran eraman zituen ‘’Irina’’k bere lehen aleak [[Mosku]]ra, [[tuberkulosi]]a sendatzeko erabiliaz, emaitza onak lortuaz gainera. 1973an, 85 urte zituela, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBeko]] Industria eta Nekazaritza ministroaren esker-gutuna jaso zuen ‘’Irina’’k, errusiar biztanleei kefirra ekarri izanagatik. Kefirra 1930.eko hamarkadan hasi zen produzitzen kantitate handietan Errusian. 1988. urtean 1,2 milioi tona ekoizten ziren. Frantziako ‘’[[Frantzisko I.a Frantziakoa|François I]]’’ erregearen pasadizo bat ere bada. Sendatu ezinezko [[beherako]] larria omen zuen. Erregeak turkiar mediku batek kasu egin ziezaion eskatu zuen eta hark ardiak eta esnea hartzitzeko errezeta sekretu bat ekarri omen zituen. Kefirra hartu ondoren beherakoa sendatu omen zitzaion erregeari. [[Fitxategi:Kefir-insieme.jpg|thumb| Kefir-esnea.]] == Kefir motak == Kefir aleak hainbat mediotan hazi daitezke: animalia-esnetan, soja-esnean, uretan, belar infusioan, mahats uretan edo azukre asko duen beste edozein fruituren uretan. Esnea da guztietan ezagunena. Halere kefir ale guztiak medio ezberdinetara egokitutako mikroflora berbera da, organismoarentzako eragin onuragarriak antzekoak dira, agian kefir-uretan nabarmenagoak direlarik. Esnea erabiliz gero jogurt antzeko bat lortzen da, [[kefir-esne]] eta ura erabili ezkero gasdun limonada antzeko bat, [[kefir-ur]]a. Mahats ura erabilita txanpainaren antzeko edari bat lortzen da. [[Fitxategi:Kéfir-mr.lex-grains eau.jpg|thumb| Kefir-ura.]] == Osagaiak == Kefir aleetan [[sinbiosi]]an dauden zenbait [[bakterio]] eta [[legamia|legami]]<nowiki/>a topa litezke, [[hartzidura alkoholiko]] eta [[hartzidura laktiko]]aren erantzule direnak: Bakteriak: * ''[[Lactobacillus brevis]]'' * ''[[Lactobacillus desidiosus]]'' * ''[[Lactobacillus acidophilus]]'' * [[Estreptokoko]]ak Legamiak: * ''[[Candida kephir]]'' * ''[[Sacharomyces delbruckii]]'' [[Homofermentatibo]] eta [[heterofermentatibo]]ak diren bakterio laktikoz dago konposatua, baita [[laktosa]] hartzitzaileak eta ez hartzitzaileak diren legamiaz eta [[azido azetiko]]ak diren bakterioz ([[Bulgaricus]], [[Sacharomices kephir]] eta [[Leuconostoc caucasiano]], [[Torula]] motakoa den [[onddo]] zelulabakarra). Kefirraren batez besteko azidotasuna, [[azido laktiko]] kopurua, %0,6 eta %1,0 bitartean dago, %0,6-0,8 alkohol kopuruarekin eta bolumenaren %50 gas karboniko du. Kefir aleak organismo biziak direnez, hazi egiten dira egunak pasa ahala. Hazkundea esnearen kalitateak, tenperatura eta argitasunak baldintzatuko dute batez ere. == Propietate onuragarriak == Euskal Herriko Unibertsitateko Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia Saileko eta CIC bioGUNEko (Biozientzietako Ikerketa Kooperatiboko Zentroa) ikertzaileek egindako bibliografia zientifikoaren berrikuspenean, kefirrari egotz dakizkiokeen propietate onuragarri hauek nabarmendu ziren:<ref name=":0" /> * '''Bakterioen kontrako propietateak eta propietate antifungikoak.''' Azterketa epidemiologikoek frogatu dute eragin positiboa dutela jogurta edo beste esne hartzitu batzuk jatearen eta bizitza luzearen artean. Zenbait saiakerak frogatu dute kefirrak bakterioen aurka egiten duela zenbait andui [[patogeno]]ren aurka, hala nola [[Salmonella]], [[Helicobacter]], [[Shigella]], [[Escherichia coli|E. coli]], [[Enterobacter aerogenes]] eta [[Candida albicans]] onddoaren aurka. Esperimentazioko animalietan ere kefir-oinarria duen gela arrakastaz aplikatu da, jarduera orbaintzailea erakutsi zuen eta zauriaren diametroa azkarrago txikitu zen. Egileek iradokitzen zuten kefir-aren eta haren konposatu polisakaridoen [[biofilm]]a eragile antimikrobianoak, antiinflamatorioak eta orbaintzaileak direla, hainbat infekziotan. * '''Ondorio immunologikoak.''' Kefirra esperimentazio-animaliekin egindako saiakuntzetan erabiltzen da, eta, neurri txikiagoan, gizakiekin egindako saiakuntza klinikoetan. Hala, hesteetako mukosaren erantzun immunea emaitza positiboekin modulatzeko duen gaitasuna ebaluatzen da. Kefirra edari gisa hartzeaz gain, hainbat elikagairekin nahas daiteke, eta horiei ukitu azidoa ematen die, hala nola irabiakiak edo fruta-mazedoniak, edo kremak eta zopak barazkiekin, hala nola pepino zopa eta almendrak kefirarekin. == Kefir-aren kontraindikazioak == Printzipioz pertsona osasuntsu batentzat ez dago kontraindikaziorik, baina kontuan hartu behar da gogaikarria izan daitekeela edo urdaileko edo digestioko arazoak izaten dituztenengan ondorio kaltegarriak eragin ditzakeela; hala, gorakoak, beherakoak, urdaileko ondoeza, sabelaldea handitzea eta abar eragin ditzake. Era berean, komeni da tratamendu immunodepresoreak egiten dituztenek medikuari kontsulta egitea, [[bakterio]] eta [[legamia]] bizien edukiari buruz.<ref name=":0" /> == Nola egin kefirra etxean == Kefirra eskuz egiten da eta ez ditu prozesu industrialak onartzen. Esne esterilizatuarekin edo UHT esnearekin erabiltzea posiblea bada ere hobe da esne freskoa erabiltzea da; pasteurizatua bada hobe, esterilizatua edo UHT baino.<ref name=":0" /> Kefir-pikorrak ditugunean, limoi baten tamainako kantitate bat jartzen da, pasteurizatutako esne freskoaren hiru litro laurdenekin batera, itxitura hermetikoko kristalezko ontzi batean. Proportzioak errespetatuta beste tamainak ere erabil daitezke.<ref name=":0" /> Utzi 24 orduz hozkailuko alderik hotzenean, eta gero iragazi eta edari gisa hartu, beste elikagai batzuekin nahastu edo hainbat errezetaren osagai gisa erabili ahal da.<ref name=":0" /> Jogurtaren antzera, hotza eta mendaz lurrindurik goxoa dago, entsalada edomazedoniaren lagungarri, adibidez.<ref>{{erreferentzia|izena=Edorta|abizena=Agirre|urtea=2022|izenburua=Amantala ta mantela. Philosophia & oilo zopia|orrialdea=272|ISBN=978-84-9172-259-5|hizkuntza=eu}}</ref> 24 orduz baino luzeago utziz gero, zapore biziagoa hartzen du, garratza eta lehorgarria. Potoa pixka bat busti ondoren, esne gehiago botatzen da eta, berriro, kefir-noduluak. <ref name=":0" /> Organismo bizia denez, kefirren noduluak handitu egingo dira egunak igaro ahala. Edozein arrazoirengatik kefirra egiteko aukerarik ez badago, hiru edo lau egunez gorde daiteke hozkailuan azukrea duen uretan. Denbora gehiago bada, hobe da ondo xukatzea, lehortzea eta izoztea. Horrela, zenbait hilabete irauten du. Gero, pixkanaka desizoztu beharko da hozkailuan, eta ur mineralarekin eta azukrearekin berrhidratatu edari hartzitua egiten utzi baino egun batzuk lehenago. Izozte-prozesu horren ondoren, kefirra ez da lehen bezala hazten. Hala ere, supermerkatuan ere eros daiteke.<ref name=":0" /> == Nola gorde == Kefir aleak gehienez ere bi egun eduki litekeenez esnerik berritu gabe, aukera desberdinak ditugu luzaroago gorde nahi badugu. Hotzak esnea eraldatzeko prozesua moteldu egiten du. === 4 edo 5 egun === Kefirra dagoen ontzia hozkailuan mantendu, esne eta guzti. Egun horiek pasa ondoren beti bezala irazi. === 8-10 egun === Aste gutxi batzuk mantendu nahi badugu, nahikoa izango da kefir aleak garbitu eta klororik gabeko uretan gordetzea hozkailuan. Berriz ere kefirra egiten hasi nahi dugunean 2 edo 3 egunetan eduki behar dira esne beretan betiko martxan kefir-esnea ekoitzi arte. === 12-18 hilabete === Modu honetan postaz ere bidal dezakegu kefirra nahi izanez gero. Uretan garbitu aleak ondo. Sukaldeko paper gainean jarri toki aireztatu batean, eta tarteka mugitu itsaskor ez dagoela ikusi arte. Hiru egun nahikoa litzateke. Lehorra dagoenean paperetan bildu eta gero aluminio paperean. Toki fresko eta lehorrean gorde behar da. Berriz ere kefirra martxan jartzeko esnetan utzi 2 aste, esnea 2 egunez behin berrituz. 2 aste hauen ondoren kefir-esnea ohi bezala egin dezakegu. Izoztu ere egin genezake. Uretan garbitu eta pote itxi eta ez oso handi batean jarri behar da. Pote hori handiago batean sartu eta hozkailuan gorde. Hozkailutik ateratzeko poliki desizoztu behar da. == Salmenta == Kefir aleak ez daude salgai. Kefir aleak hazi egiten direnez, soberan dituen norbait aurkitu behar dugu bere kefirraren zati bat eman diezagun. Gauza bera egin beharko dugu guk gure aleak hazitakoan, norbaiti eman. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Ur-kefir]] * [[Kefir-esne]]a * [[Kefir-ur]]a == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20050411100123/http://www.kefir.com.ar/ Centro de Investigación y Criotecnología de Alimentos] Kefirrari buruzko informazio orokorra. * {{es}} [https://web.archive.org/web/20090221192359/http://www.lanaturaleza.es/ Herboristería la naturaleza] Kefirra bidaltzeko prest dagoen jendearen zerrenda du. * {{en}} [http://www.torontoadvisors.com/Kefir/kefir-list.php Nona Gina's Kefir Resources] Kefirra jasotzeko mundu mailako zerrenda. * {{en}} [https://web.archive.org/web/20090512021524/http://users.chariot.net.au/~dna/kefirpage.html Dom's Kefir in-site] Kefirrari buruzko informazio orokorra. * {{en}} [http://groups.yahoo.com/group/Kefir_making/ Kefir making (Yahoo group)] Kefirrari buruzko foroa. * {{en}} [https://web.archive.org/web/20060406011757/http://health.groups.yahoo.com/group/gregs_grains/ Greg's Grains (Yahoo group)] Kefirrari buruzko beste foro bat. * {{pt}} [https://web.archive.org/web/20051114160035/http://geocities.yahoo.com.br/graos_de_kefir/ Kefir real] Kefirrrari buruzko orrialdea. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Jogurtak]] [[Kategoria:Irakindako edariak]] [[Kategoria:Turkiako gastronomia]] [[Kategoria:Probiotikoak]] sncgqirp1lbgjav2y4itm5s65rn92uk 0 46373 9984300 9957684 2024-11-28T18:56:47Z 88.14.126.184 9984300 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Juan Carlos Etxegoien Juanarena ''Xamar''''' ([[Garralda]]-''Xamarrena'' etxekoa, [[1956]]ko [[azaroaren 27]]a) [[irakasle]] eta [[idazle]] nafarra da.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Etxegoien Juanarena, Juan Carlos - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/etxegoien-juanarena-juan-carlos/ar-26804/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2020-05-17}}</ref> == Biografia == ''Xamar'' [[Ezizen|goitizena]] ''Xamarrena'' [[baserri]]tik<nowiki/> datorkio, hantxe jaio eta hazi baitzen. [[Frankismo]]aren garaian sortua, gaztelania izan zuen ama hizkuntza eta 20 urte zituela hasi zen euskara ikasten.<ref name=":0" /> [[Irakasle|Magisteritza]] ikasi zuen eta irakasle lanetan aritu da batez ere.<ref name=":0" /> == Ibilbide literarioa == Erreferentziazko hainbat liburu idatzi ditu eta irudiz hornitu [[euskara]]ren historiaz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Euskarak ez du sufritzen, euskaraz bizi nahi dugunok sufritzen dugu'|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2399/xamar|aldizkaria=Argia|sartze-data=2020-05-17}}</ref> ''[[Orhipean (liburua)|Orhipean: Gure herria ezagutzen]]'', Pamiela, (1992) lanik ezagunena du, [[Gaztelania|gaztelaniara]], [[frantses]]era, [[ingeles]]era eta [[katalan]]era itzuli baita. Liburu horrek modu didaktikoan erakusten ditu Euskal Herriko historiaren, geografiaren, ohituren, kirolen eta, oro har, kultura tradizionalaren hainbat alderdi. Beste lan batzuk ere baditu: ''1898, Garralda'' (Pablo Mandazen Fundazioa, [[1998]]) eta ''Orekan. Herri eta hizkuntzen ekologiaz'' (Pamiela, [[2001]]): azken hori gizakiaren eta hizkuntzaren arteko harremanei buruzkoa da. Soziolinguistikari buruzko ikerketa berriak eta, bereziki, [[José María Sánchez Carrión|Jose Maria Sánchez Carrión]] ''Txepetxen'' teoria [[hizkuntzaren ekologia|ekolinguistikoak]] zabaltzeko bide gisa ulertu zuen lana egileak.<ref name=":0" /> [[Bilbo]]ko [[Zenbat Gara]] euskara elkarteak bere egin ditu eta eztabaida sortu dute. [[Hizkuntza]] eta hizkuntzaren inguruko gaiez arduratuta, han-hemen ikastaroak egin ditu, hizkuntza herriaren bizitzaren muina dela ardatz harturik. Gaur egun, [[Euskokultur Fundazioa|''Euskokultur'']] fundazioaren patronatuko kide da, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor Gara — Euskokultur Fundazioa|url=https://www.euskokultur.eus/nor-gara/?setlang=eu|aldizkaria=www.euskokultur.eus|sartze-data=2020-05-17}}</ref> == Sariak == [[2019]]an,<nowiki/> [[Saiakera]] arloko [[Euskadi saria - Euskarazko literatura|Euskadi Saria]] irabazi zuen, ''Etxera bidean'' liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñigo|abizena=Astiz|izenburua=Juan Carlos Etxegoien 'Xamar' eta Isabel Etxeberria dira saiakerako eta itzulpengintzako Euskadi saridunak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/172615/juan-carlos-etxegoien-039xamar039-eta-isabel-etxeberria-dira-saiakerako-eta-itzulpengintzako-euskadi-sariak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-10-18}}</ref> == Bibliografia == * ''[[Orhipean (liburua)|Orhipean: Gure herria ezagutzen]]'' ([[Pamiela]], [[1992]]). * ''1898, Garralda'' (Pablo Mandazen Fundazioa, [[1998]]). * ''Orekan: Herri eta Hizkuntzen ekologiaz'' (Pamiela, [[2001]]). * ''[[Euskara Jendea|Euskara jendea]]: Gure hizkuntzaren historia, gure historiaren hizkuntza'' (Pamiela, [[2006]]). * ''[[Euskara Jendea]]: Gure hizkuntzaren historia, gure historiaren hizkuntza'' dokumentalak: 6 DVD. ([[Ibaizabal-Mendebalde Kultur Elkartea]] &ndash; [[Zenbat Gara elkartea]], [[2013]]). * ''Etxea. Ondarea, Historia, Mintzoa'' (Pamiela - Erroa, [[2016]]). * ''[[Etxera bidean]]'' (Pamiela, [[2018]]).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Xamarren 'Etxera bidean' liburuaren aurkezpena|url=https://www.argia.eus/multimedia/elkarrizketak/xamarren-etxera-bidean-liburua|aldizkaria=Argia|sartze-data=2019-02-27}}</ref> * ''Biziaroak. Herri kultura'' (Pamiela, [[2023]]). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://www.pamiela.org/ Pamiela argitaletxearen webgunea] * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20140201211207/http://www.elgoibarren.net/content/view/1402/11/ Xamarri elkarrizketa ''elgoibarren.net'' webgunean] * {{eu}} [http://www.argia.com/argia-astekaria/2263/xamar/ Elkarrizketa ''Argia''n] {{bizialdia|1956ko||Xamar}} [[Kategoria:Xamar]] [[Kategoria:Zenbat Gara]] hlay9h6skfly2winbeh2k6kbkyhaceh 0 47621 9983715 9981691 2024-11-28T12:11:00Z Lainobeltz 56334 lehengoratzea 9983715 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Ekonomia eta ekintzailetza}} '''Hirugarren sektore ekonomikoa''' edo '''zerbitzuen sektorea''' [[ekonomia]]ren hiru [[sektore ekonomiko|sektoreetako]] bat da, zerbitzuak barne hartzen dituena: [[merkataritza]], [[turismo]]a, [[garraio]]a, [[hezkuntza]] eta [[osasun]]a, besteak beste. [[XX. mendea]]ren bukaeran hasita, hirugarren sektorearen garrantzi ekonomikoa nabarmen handitu da lehenengo eta bigarren sektoreen aldean, [[tertziarizazio]] deritzon prozesu bati jarraikiz, [[gizarte postindustrial]] izenekoa zabalduz. == Sarrera == Zerbitzuen sektorea edo hirugarren sektorea ondasun materialak sortzen edo eraldatzen ez dituzten zerbitzuekin lotutako jarduerak biltzen dituen sektore ekonomikoa da. Munduko edozein biztanleren beharrak asetzeko eskaintzen diren zerbitzuak sortzen dituzte. Besteak beste, azpisektore hauek biltzen ditu: merkataritza, komunikazioak, dei-zentroak, finantzak, turismoa, ostalaritza, aisia, kultura, ikuskizunak, administrazio publikoa eta zerbitzu publiko deritzenak; estatuak edo ekimen pribatuak (osasuna, hezkuntza, mendekotasunaren arreta) ematen ditu, besteak beste. Beste sektoreetako (lehen sektorea eta bigarren sektorea) produkzio-jarduera zuzendu, antolatu eta errazten du. Produkzioaren sektoretzat jotzen den arren, bere zeregin nagusia jarduera ekonomikoaren hurrengo bi urratsetan aurkitzen da: banaketa eta kontsumoa. Hirugarren sektorea nagusitzen da ekonomia garatuenetan beste bien aldean, eta horrek aukera ematen du hirugarren sektoreko prozesuaz hitz egiteko. Alfred Nobelen omenez, Suediako Bankuak Ekonomia Zientzietan ematen duen Sariak, Paul Krugman-ek, dio zerbitzu-sektorearen produktibitate txikiagoa eta produktibitatea hobetzeko zailtasuna direla herrialde askotako bizi-mailen geldialdiaren faktore nagusia. == Osaketa == Zerbitzuen sektorea ekonomiaren arloek osatzen dute, hala nola: * Merkataritza (handizkaria, txikizkaria, frankiziak). * Finantza-jarduerak (bankuak, aseguruak, burtsa eta bestelako balore-merkatuak). * Zerbitzu pertsonalak: garrantzitsuenak dira ongizate-estatuarekin identifikatzen direnak (bereziki, hezkuntza, osasuna eta mendekotasun-arreta, zerbitzu publikoak, Estatuak edo ekimen pribatuak ematen dituztenak), baina beste batzuk (ile-apaindegiak, esaterako). * Edozein sektoretako enpresentzako zerbitzuak, hala nola enpresen kudeaketa eta administrazioa (maila exekutiboa barne), publizitatea eta aholkularitza eta aholkularitza ekonomikoa, juridikoa, teknologikoa, inbertsioena, etab. * Funtzio publikoa, administrazio publikoa, ordezkaritza politikoko jarduerak eta komunitatearentzako zerbitzuak, hala nola segurtasunaren eta defentsaren inguruko jarduerak (armada, polizia, babes zibila, suhiltzaileak, etab.) eta justiziaren inguruko jarduerak (epaileak, abokatuak, notarioak, etab.). * Hotelak eta turismoari buruzko jarduerak. * Aisiaren, kulturaren, kirolaren eta ikuskizunen inguruko jarduerak, ikus-entzunezko industriak edo irudi- eta soinu-industriak musika industria, zinema industria eta antzekoak, bideojokoak esaterako); argitalpen-industria, arte grafikoekin, industria-sektoreen artean sartzen da (hau da, bigarren sektorean). * Garraioa eta komunikazioa (salgaiak edo informazioa garraiatu ahala) * Komunikabideak, bereziki masa-komunikabideak edo gizarte-komunikabideak (prentsa, irratia eta telebista) * Telekomunikazioak, batez ere, baliabide pertsonalak (telefonia) * Informazioaren eta komunikazioaren teknologien (IKT) beste aplikazio batzuk, berezeki internet eta informatika. Zerbitzu publikoko enpresak, sarritan, hirugarren sektoreko zatitzat hartzen dira pertsonei zerbitzuak ematen dizkietenean; hala ere, zerbitzu publikoko enpresaren azpiegitura sortzen denean, sarritan bigarren sektoreko zatitzat hartzen da, nahiz eta negozio bera operazioaren bi alderdietan inplikatuta egon daitekeen. Ekonomiek garapen-progresio bati jarraitzeko joera dute, nekazaritzan konfiantza handia izateko industriaren garapenean (adibidez, automobilak, ehunak, ontzigintza, altzairua, meatzaritza) eta, azkenik, zerbitzuan oinarritutako egitura baterantz. Mundu modernoan ibilbide hori egiteko lehen ekonomia Erresuma Batukoa izan zen; beste ekonomia batzuek, berriz, zerbitzuetan oinarritutako trantsizioa (batzuetan postindustrial deritzenak) egiteko erabili duten abiadura azkartu egin da haren gainean. == Ezaugarriak == Zerbitzuen sektoreari dagozkion jarduerek ezaugarri hauek dituzte: '''Ukiezinak''' dira. Lehenik eta behin, ukiezintasunak esan nahi du zentzumenek ezin dituztela zerbitzuak hauteman. Horregatik, ezin dira ikusi, ukitu, usaindu edo probatu. Horrela, ez da ondasunen transferentziarik egiten, baina erosleak onura bat jasotzen du. Zalantzarik gabe, ezaugarri hori oinarrizkoa edo lehentasunezkoa da zerbait zerbitzu gisa ulertzeko. Adibidez, pertsona batek telekomunikazio-zerbitzuak erosten dituenean, komunikatu ahal izateko seinalea lortzea da jasotzen duen onura. Heterogenoak dira. Bigarrenik, heterogeneotasunak esan nahi du zerbitzuak ezin direla modu estandarizatuan eskaini. Zerbitzu bat jasotzean, jasotako onura bakarra eta desberdina da. Izan ere, zerbitzuak enpresa berak ere eskain ditzake, baina beste pertsona batek eskaintzen ditu. Adibide gisa, apaindegi batera ilea moztera maiz joaten den pertsona baten kasua aipa dezakegu. Mozketa bakoitzaren azken emaitza zerbitzuaren eskatzaileari arreta ematen dion pertsonaren araberakoa izaten da. '''Banaezinak''' dira. Hirugarrenik, zerbitzuen banaezintasunak esan nahi du ezinezkoa dela zerbitzua ematen duen pertsonatik bereiztea. Esan liteke zerbitzuaren ekoizpena eta kontsumoa aldi berean gertatzen direla. Zerbitzua bezeroa bertan dela ematen da. Era berean, ezaugarri hori azaltzeko, pentsa dezagun hortz-zerbitzuetan. Dentista batek ezin ditu zerbitzuak eskaini bezeroa bertan ez badago. '''Galkorrak''' dira. Laugarrenik, zerbitzuak galkorrak dira, ezin baitira sotoan sartu edo biltegiratu, ekoizpena eta kontsumoa aldi berekoak baitira. Bestela esanda, zerbitzu batek bakarrik balio du gertatzen ari den unean kontsumitzen bada. Adibidez, ebakuntza bat egiten duen medikuak ezin du eragiketarik egin, ez lehenago, ez ondoren; beharrezkoa edo beharrezkoa denean bakarrik egin dezake. '''Ez dira jabetzan eskuratzen'''. Azkenik, zerbitzu bat erosten denean, onura edo prestazio bat jasotzeko eskubidea lortzen da. Baina inoiz ezin da irabazi horren jabetza eskuratu. Zerbitzua ematen ari den bitartean bakarrik izaten da etekinaren gozamena. Beraz, bizi izandako esperientziarekin bakarrik geratzen da bezeroa. Izan ere, zinemara doan pertsona baten kasua izango litzateke, eta, funtzioaren amaieran, jasotako irabaziaren gogobetetasuna baino ez da geratzen. Horrez gain, zerbitzu-sektorearen ezaugarri horien salbuespen batzuk. Garrantzitsua da aipatzea zerbitzu batzuek ez dituztela betetzen aurretik aipatutako ezaugarri horiek guztiak, informatika-zerbitzuen kasua esaterako: ukiezinak izateari uzten diote programak disko gogorrean edo memorian eramaten badituzte. Kasu horretan, bezeroak diskoaren edo memoriaren jabetza ere hartzen du; programaren zerbitzua estandarizatu egin daiteke, bezeroei eskaintzen zaizkien programa berak emanez; programak funtziona dezake, nahiz eta bezeroa bertan ez egon. == Zerbitzuen garrantzia == Zerbitzuen sektorea oso garrantzitsua da edozein ekonomiarentzat, eta arrazoi hauek aipa daitezke: Oro har, zerbitzuen sektorean sortzen dira merkataritza-akordio garrantzitsuenak, bai Espainian, bai nazioartean. Zerbitzuen sektorea edozein herrialdetarako lan-aukera garrantzitsuak garatzen dituen sektorea da. Zerbitzuen sektorean ere inbertsio handiak egiten dira nazioartean. Lehiakortasuna eta garapena sortzen ditu. Izan ere, ekonomia garatuagoa den bitartean, zerbitzuen sektoreko jardueren kalitate eta kopuru handiagoa dago. Azken produktu bat kontsumitzaileengana iristeko, enpresak hirugarren sektorean oinarritu beharko du. ​​Lehenik eta behin, administratzaileek kudeatu behar dute enpresa, eta, gainera, aholkulariak izan behar ditu kontabilitatearen, zuzenbidearen eta giza baliabideen arloan. Halaber, bankuen eta finantza sektoreko beste agente batzuen finantziazioa beharko du. Azkenik, enpresak ziurtatu beharko du produktua saldu eta bezeroei emango zaiela, eta horrek garraio, merkataritza eta publizitate zerbitzuak eskatzen dituela. Normaltasunez jarduteko, enpresak esparru juridiko ezarria, barne segurtasuna eta baliabide publikoak kudeatuko dituen administrazioa dituen komunitate batean egin beharko du. Jarduera horiek guztiak hirugarren sektorean sartzen dira. == Tertziarizazioa == Tertziarizazioa aldaketa ekonomiko eta soziala da, eta iraultza industrialaren azken fasetik herrialde garatuenetako ekonomiei eragin die. Eraldaketa hori hirugarren sektoreko (zerbitzuak) jarduerak gehitzean datza, eta ekonomiako eremu nagusia izatera iristen da (biztanleria aktiboaren ehuneko handiena hartzen duena, eta herrialdearen BPGari ehuneko handiena ematen diona). Tertziarizazioak, sarritan, hirugarren sektorea ugariagoa izatera pasatzeaz gain, bigarren sektorea (industria) baino ekarpen handiagoa egiten du, eta, gainera, hirugarren sektoreko berezko lan mota beste guztietan zabaltzen da. Hala ere, honako abantaila eta desabantailak aurkezten ditu aldaketak honek ekonomia batean: Lanaren nazioarteko banaketa eta deslokalizazioa. Adibidez, industria-instalazioen aldaketan: bigarren industria-iraultzako (siderurgia, industria kimikoa) fabrika handi eta kutsatzaileak, eragin espazial eta ekologiko handikoak, deslokalizazioaren (lehen azpigaratutako herrialde industrializatu berrien mesedetan) eta 1973ko industria- eta energia-krisiaren ondorengo industria-birmoldaketaren mende daude. Industria garbia. Herrialde aurreratuenen industria-mota berria industrialde moderno eta garbietan kokatuko da, baita hiri-eremuan eta unibertsitate-inguruneetan integratutako parke teknologikoetan ere, eta I+G eta I+G+B prozesuen sinergiak lortuko dira. Landa eremua. Neurri txikiagoan, lehen sektoreko jardueren antzeko zerbait esan daiteke (nekazaritzakoak, abeltzaintzakoak, arrantzakoak eta basogintzakoak), horien mekanizazioak eta modernizazioak aldaketa handiak eragiten baitituzte lan-egituran eta ohiko lan-moduan. Hala ere, nabarmen gertatu da landa-eremuaren tertziarizazioa; izan ere, orain arte izan den bezain nekazaritzakoa izateari utzi dio, eta era guztietako jarduera ekonomikoak egin dira, bai landa-turismoari lotuta, bai eta telelanak uzten dituen lekutik erabat bereizita ere. Bizitokien ordez komertzialak jartzea. Hirugarren sektoreko erabileraz ere hitz egiten da hiri-espazioaren erabileran, batez ere hirigune historikoetan eta hirigunean, eta, beraz, etxebizitzak (bizitegi-erabilera) erabilera turistiko, komertzial edo administratiboekin ordeztea esan nahi du. Produktibitatearen geldialdia. Ekonomiako Nobel saridunak, Paul Krugman-ek, argudiatzen du zerbitzu-sektorearen produktibitate txikiagoa eta produktibitatea hobetzeko zailtasuna direla herrialde askotako bizi-mailen gorakadaren faktore nagusia. Horren arrazoia da zerbitzu-sektorearen zati handi batek ez duela ahalbidetzen serializazioa, kapitalaren intesibitatea areagotzea, mekanizatu ezin den profesionalen denbora pertsonal asko kontsumitzen duten zereginak baitira. Lan egitura, azpienplegua eta langileen mugimendua. Industria-langile mota eta eskatzen zaion prestakuntza ere aldatu egin dira; izan ere, dagoeneko ez dago lotuta lanbide-heziketa zurrun eta amaitu batekin, eta horrek bere lan-funtzioa zehazten du erretiroa hartu arte; malgua da, lanpostua, lanbide-sektorea eta maila aldatzea ahalbidetzeko, ez bakarrik lan-sustapenaren aldetik, baita azpienpleguaren kasuan ere, banakako ikuspegitik, eta hori lan-eskubideen urraduratzat salatu da. == Zerbitzuen ekonomia == Zerbitzuen ekonomia terminoa, aldiz, posible den jarduera ekonomiko guztia zerbitzu gisa tratatzen den eredu bati dagokio. Adibidez, IBMk zerbitzu-negozio gisa tratatzen du bere negozioa. Aplikazio espezifikoetarako prestazio handiko ordenagailuak fabrikatzen dituen arren, salgai fisikoak "negozio-irtenbideen" sektorearen zati txiki bat direla uste du. Enpresa askok ikusi dute "negozio-irtenbideen" eskariaren elastikotasuna askoz txikiagoa dela hardwarearena baino. Harpidetza-prezioaren ereduaren pareko aldaketa ere gertatu da. Horrek esan nahi du fabrikatzaile asko, fabrikatutako ekipoaren zati batek ordainketa bakarra jaso beharrean, orain diru-sarreren fluxu konstantea jasotzen ari direla indarrean dauden kontratuengatik. Industriak irekiagoa izateko joera du nazioarteko merkataritzari eta lehiari, zerbitzuen sektoreari baino. Horren ondorioz, industrializatu ziren herrialdeek lehia-krisiak izateko joera handitu egin da; adibidez, ekoizpen-kostuak, batez ere lanaren kostuak, txikiagoak direlako bigarren horietan. Ekonomia nagusietako fabrikazioaren ondoriozko uzkurdurak eragin dezake zerbitzuen sektorean konfiantza handiagoa izatea. Batzuek, hala nola Paul Krugmanek adierazi dute zerbitzuek zailtasun bereziak dituztela: zerbitzu guztiak ez dira esportagarriak, eta, manufaktura industrialaren aldean, espero izatekoa da zerbitzu-sektoreko ondasun ekonomiko askok produktibitatearen irabazi apalak izatea. == Hirugarren sektorea Espainian == Zerbitzuek Espainiako ekonomian duten garrantzia handitu egin da, batez ere, lan-merkatuan. Krisiaren hasieran, 2008an, okupatutako guztien % 68,1ek zerbitzuen sektorean egiten zuen lan. 2018an, aldiz, % 75,5ek (zazpi puntu baino gehiagoko igoera, Eurostaten arabera). Fenomenoa ez da Espainian bakarrik: ekonomiaren tertziarizazioa oso urrutitik dator eta jarraitzen du. Baina azken hamarkadako Espainiako jauzia Europan gailentzen da; Portugalen eta Kroazian bakarrik handiagoa izanik. Fenomenoaren atzean, eraikuntzak utzi duen zuloa dago, garraio- eta ostalaritza-adarrek idarra hartuz. 2018an Espainiako enplegu guztiaren % 77,9a zerbitzuak ziren; Europako batez bestekoaren gainetik. Zerbitzuen sektoreak, batez beste, EB-28ko enplegu guztiaren % 74 hartzen zuen 2018an. Enpleguko zerbitzuen proportzioak nabarmen egin du gora azken urteotan, 2000. urtean erregistratutako batez besteko % 66arekin alderatuta. Horren truke, industrian enplegua jaitsi egin da, batez beste, 2000an % 26tik 2018an % 22ra; aldi berean, nekazaritzako enplegua erdira jaitsi da aldi horretan bertan, eta 2018an batez beste % 4ra iritsi zen. Espainiako banku-ikuskatzailearen ekonomialariek diotenez, “berreskuratzea” egungo hedatze-fasean, zerbitzuen adar batzuetan kontzentratu da; konkretuki, turismo jardueraren hedapenarekin, hain zuzen ere. Espainiako banku-ikuskatzailearen ekonomialariek diotenez, “berreskuratzea” egungo hedatze-fasean, zerbitzuen adar batzuetan kontzentratu da; konkretuki, turismo jardueraren hedapenarekin, hain zuzen ere. Espainiako ekonomiaren tertziarizazioa 1959an hasi zen eta Hirugarren sektorearen hazkundea islatzen du, bai produkzioan bai enpleguan. Hirugarren sektorearen hedapena urbanizazioa, eta biztanleriaren ongizate-maila igotzearekin lotuta dago; egitura ekonomikoen konplexutasunarekin. Prozesu horretan azaltzen da Espainiako ekonomia nekazaritzakoa izatetik industriakoa izatera pasatzea; batez ere, zerbitzuen ondoren, eta fenomeno hori dena hirietan gertatzen da. Hirugarren sektorearen hazkunde-joera BPGaren osaketan (Barne Produktu Gordina) eta biztanleria aktiboan ikusten da. Zerbitzuen sektorea etengabe handitzeko prozesua baldintzatu duten arrazoiak hauek izan dira: Industrializazio progresiboa, zerbitzuen eskaera areagotzea eragin zuena, adibidez, garraioak, banku- eta finantza-jarduerak. Industria-garapenaren beste ondorio bat hirien hazkundea izan zen; horrela, osasuna, hezkuntza, merkataritza, etab. bezalako adarren eskaria. Turismoaren hazkundeak, 1980ko hamarkadatik aurrera batez ere, hotelak, jatetxeak, aisiarekin lotutako zerbitzuak, garraioak, bankuak eta abar garatzea bultzatu zuen. Turismoa, gaur egun, hirugarren sektoreko zutabe garrantzitsuenetariko bat ez ezik, Espainiako ekonomiarena ere bada. Industriaren eta turismoaren garapenarekin batera, Espainiako gizartearen bizi-maila igo egin zen. Horren ondorioz, kontsumo-jarraibideak aldatu ziren, eta aisiarekin, kirolarekin, ostalaritzarekin, kulturarekin, etxeko zerbitzuarekin, haurtzaindegiarekin, bankuekin eta abarrekin lotutako zenbait zerbitzuren eskaria handitu zen. 1980ko hamarkadan, irakaskuntza, ikerketa, komunikazioak, osasuna, etab. bezalako zerbitzuak emateko gastu publikoa ere handitu egin zen. Aldi berean, Autonomien Estatua ezartzearekin, bikoiztu egin ziren administrazioak (zentrala eta autonomikoa), eta horrek funtzionarioen kopurua nabarmen gehitzea ekarri zuen. Zerga berriak ezarrita zerga-sistema modernizatzeak funtzionario, gestoria, finantza- eta ekonomia-aholkularitza eta abarren beharra dakar. Emakumea lan-merkatuan sartzeak eta lan-merkatuan egindako aldaketek, besteak beste, haurtzaindegien edo etxe-zerbitzuen eskaintza handitzea ekarri zuten. Azkenik, enpresetan kostuen kanporatze-fenomenoa gertatu da, eta lehen enpresan bertan egiten ziren zerbitzuen gehikuntzan agertu da. Horren adibide da gestorien, aholkularitzen, etab. hazkundea. Horren guztiaren emaitza hirugarren sektorearen hazkunde ikusgarria izan da, bigarren sektorearen kalterako, eta, horregatik, desoreka bat ere izan da autonomia erkidegoen hazkunde ekonomikoan; izan ere, batzuetan, hirugarren sektorea biztanleria aktibo okupatuaren % 70 baino gehiago da, beste batzuetan, berriz, ez da % 50era iristen. Zerbitzu-sektorea Madril, Balearrak eta Kanariar Uharteetan (turismoa) kontzentratzen da lehenik, eta Katalunian, Euskal Herrian, Murtziako Eskualdean eta Andaluzian ondoren. == Hirugarren sektorea Euskal Herrian == Zerbitzuen sektoreak gero eta pisu handiagoa du euskal ekonomian, eta dagoeneko BPGaren % 69 hartzen du. Jarduera ekonomiko horrek garrantzia hartu du azken urteotan. Euskadiko Barne Produktu Gordinaren (BPG) % 69,2 zerbitzuen sektoreak sortu zuen 2016. urtean. Jarduera ekonomiko horrek pisua hartu du azken urteetan, 2007an % 60,7 baitzen. Euskal Estatistika Erakundeak, Eustatek, "Euskal Estatistika Urtekaria, 2017" argitaratu du. Horren arabera, EAEko BPGren ia % 70 zerbitzuen sektorekoak izan ziren 2016. urtean; ondoren, industriak % 23,9, eraikuntzak % 6,1 eta lehen sektoreak % 0,8. Lurraldeka, Barne Produktu Gordinaren % 50,6 Bizkaian sortu zen, % 33 Gipuzkoan eta % 16,4 Araban, erakunde horrek ohar batean adierazi duenez. Lan-merkatuari dagokionez, Eustatek adierazi du okupazioa % 65,7ra iritsi zela Euskadin aurreko urtean baino % 1,4 gehiago, eta langabezia % 13,4ra jaitsi zela, aurreko ekitaldian baino % 2 gutxiago. Gizarteari dagokionez, urtekariak azpimarratzen du EAEko emakumeek batez beste egunean 2 ordu ematen dituztela etxeko lanetan eta 4,7 ordu seme-alabak zaintzen; gizonek, berriz, 1,2 ordu eta 3,3 ordu, hurrenez hurren. Euskadiko hirugarren sektorea Barne Produktu Gordinaren % 70 da eta biztanleriaren % 70ari lana ematen dio. Honako sektore eta/edo jarduera hauek biltzen ditu: Merkataritza, turismoa, ostalaritza, garraioak eta komunikazioak, jarduera profesionalak eta zerbitzu osagarriak eta hainbat zerbitzu. Pertsonen ehuneko handi batek sektore publikoan lan egiten du (administrazio publikoak, hezkuntza, osasuna eta gizarte-zerbitzuak). === Merkataritza === Era berean, barne-merkataritzan eta kanpo-merkataritzan banatzen da: Barnekoa: negozio txiki eta tradizionalak hiriguneetan eta hiriburuetan. Kanpoaldea: esportazioak eta inportazioak Sektore horrek langileen ia % 12 hartzen du. 10etik 6k txikizkako merkataritzan egiten du, nahiz eta handizkako merkataritza izan gehien fakturatu duena. Saltoki txikiek establezimendu guztien % 94,3, langileen % 56,3 eta Euskadiko fakturazioaren % 41,6 biltzen dituzte; merkataritza ertainak establezimenduen % 5,2, lanaren % 28,5 eta fakturazioaren % 41,7; era berean, establezimendu handiak establezimendu guztien % 0,5, langileen % 15,3 eta salmenten % 16,1 biltzen ditu. Zenbakietan, Euskadin 136.000 pertsonak egiten dute lan merkataritzan. Norberaren konturako pertsonek (autonomoek) izugarrizko garrantzia dute, gizarte-segurantzako filiazioen erdia baitira. Langileen profila emakumezkoa da gehienbat, 30 urtetik gorakoa eta goi-mailako hezkuntza-mailarekin, eta % 6k lanaldi osoko kontratu mugagabea du. Enpresei dagokienez, merkataritza kokatzen den egoera berrien ondorioz, saltoki baten iraupena ez da soilik " saltzeko gaitasunean " aurkitzen, baizik eta, batez ere, "Konektatuta egoteko eta modu profesionalean kudeatzeko gaitasunean". Nazioarteko dimentsioa funtsezko faktorea da euskal ekonomiaren lehiakortasunerako. Komunitatea kanpora ireki da, eta horren isla argia da haren esportazioen bolumen gero eta handiagoa, superabit komertzial bat lortu duena. === Turismoa === Gastronomiak eta kulturak sortutako jarduera bihurtu da. Horrek guztiak turisten sarrera areagotzen lagundu du. Hona hemen turismoarekin egindako jarduerak: Ostalaritza Bidaia-agentziak eta bidaia-operadoreak Ostalaritza eta bidaia-agentziak dira sektore turistikoaren guztizko lanaren % 64,7a Beste jarduera turistiko batzuk 95.000 pertsonari ematen die lana (autonomia erkidego osoaren % 10) === Ostalaritza === 65.000 pertsona inguruk egiten dute lan ostalaritzan, hau da, langile guztien % 6,1ek. Ostalaritza-sektoreko lau establezimendutik hiruk bost langile baino gutxiago ditu. Ostalaritza-sektorean sartzen dira ostatu-zerbitzuak eskaintzen dituzten eta janari- eta edari-zerbitzuak eskaintzen dituzten enpresak. Janarien eta edarien banaketak (jatetxeak, beste janari-zerbitzu batzuk eta edari-establezimenduak) establezimenduen % 90,2, % 88,7 enplegua eta % 8 fakturazioa hartzen ditu. === Garraioak eta komukikazioak === 45.000 pertsonak egiten dute lan Euskadin garraioen, posta- eta posta-jardueren sektorean. Langile guztien % 4,8 dira. Barnean hartzen ditu hiriko eta hiriarteko errepideko garraioak, eta lurreko beste garraioak (trenbidea, funikularrak, etab.). Auto pribatua erabiltzean, joan-etorrien % 6 egiten dira, autobusa % 17 eta trenak % 13. Tren-lineen azpiegiturak atzerakada handia izan du. Hori konpontzeko lehenengo urratsak euskal Ya gauzatzea da. Etorkizun hurbilean, azpiegitura horrek nabarmen erraztuko du hiru hiriburuen arteko konexioa, baita penintsularekiko eta Europarekiko harremanak ere. === Zerbitzu profesionalak eta enpresa-zerbitzuak === Sektore honetan 132.000 langile daude, hau da, langile guztien % 12,6.2019an, 10.000 milioi euroko fakturazioa egin zuen. Negozio-kopuruaren % 3a administrazio-jardueretan eta zerbitzu osagarrietan sartzen da, eta gainerako % 6a jarduera profesional, zientifiko eta teknikoetan (jarduera juridikoak eta kontabilitatea, arkitektura eta ingeniaritza, ikerketa eta garapena, publizitatea eta beste batzuk). === Ahulezien, mehatxuen, indarguneen eta aukeren balantzea === Ahuleziak Dinamismo demografiko eskasa, biztanleriaren zahartze progresiboa dakarrena, etorkizuneko hazkunde ekonomikoa gehien muga dezakeen elementuetako bat delarik. Hiritartze eredu berriek mugikortasun beharrak handitzen dituzte, eta, horregatik, garraio eta gizarte zerbitzuen (ospitaleak, zentroak, etab.) beharrak ere bai. Desoreka handia dago sektorearen bolumenean merkataritza arlokoak ez diren zerbitzuen artean, hau da, zerbitzu publikoak eta erdipublikoak barne hartzen dituen guztia, Europako batezbestekoa baino askoz ere txikiagoa den merkataritza-zerbitzuen sektorearen aldean. EAEko egitura ekonomiko eta sozialak zerbitzu erkide ugari ditu gurekin lehiatzen diren sozietateetan. Zerbitzu pertsonalen edo hurbileko zerbitzuen eskaintza txikiagoa izatea, edo kasu askotan mota horretako zerbitzuak publikoak izan behar direla eskatzea: Haurren eta adinekoen zaintza, esaterako, beste alderdi batzuetan antzemandako aldaketetara egokitzeko beharrezkoa den gizarte-egokitzapena galarazten dute. Lurraldearen zati handi batek sektore turistikoa bultzatzeko duen gaitasuna, ez bakarrik udako hilabeteetan, baita urtean zehar ere. ETEen sare industrial batean enpresei zerbitzuak ematea ezinbestekoa da. Ildo horretatik, Euskadik sektore honen garapena erraztuko duten beharrezko azpiegiturak prestatu behar ditu; horretarako, berariazko eremuko sare industrialarekin eta parke teknologikoen sarearekin lotutako jarduera-eremu bereziak sustatu behar ditu. Prestakuntza teknikoa duten belaunaldi gazteei sektore horretan enpresa-proiektuak garatzeko aukera eskaintzea. Nolabaiteko kalitate falta ematen diren zerbitzuetan. Industriarentzat kalitatearen kontzeptua biziraupenaren gakoetako bat den bezala, zerbitzuen sektorea ez da nazioarteko lehiari oraindik horren lotuta ez dagoen sektorea, eta ez da intentsitate berdinarekin prestatzen ari gure mugetatik kanpo zerbitzuak kontratatzeko erraztasunetik etorriko den etorkizuneko krisi bat saihesteko. Sektore honetan ere, funtsezkoa da kalitatea eta bikaintasuna bilatzea. Indarguneak Kantauri itsasoko, Atlantikoko eta Ebro Ibarreko korridoreen elkargunean autonomia-erkidegoak duen posizionamendu estrategikoa. Bereziki, portu- eta aireportu-azpiegiturak oso garatuta daudenez, Europako Arku Atlantikoan garraioen “hub” intermodal bilakatu daiteke eskualdea. Per capita errenta handia. Espainiako batez bestekotik gorako ekoizpena, lan-merkatu eraginkorra, giza kapitalaren stock garrantzitsua, kapital fisiko pribatua, kapital publikoa, prestakuntza-sistema, etab. Mehatxuak Egungo egoera ekonomiko eta finantzarioa. Herrialde lehiakideen posizionamendu estrategikoa. Aukerak Krisiak berak negozio eta garapen aukera berriak ematen ditu. Munduko merkataritzaren hazkundea. Aurrera egiteko eta abangoardia teknologikoan kokatzeko aukerak. Sustraitutako hezkuntza eta informazioaren eta komunikazioaren teknologia berrietara irekitzea. == Berrikuntza zerbitzuen sektorean == Zerbitzuen sektoreak funtsezko zeregina du ekonomia garatuetan. Ez bakarrik ekonomia horien ekoizpen-egituraren zati handi bat kontabilizatzen duelako, baizik eta ekonomia horien hazkunde-eragile nagusia ere delako, bai zuzenean, bai gainerako sektoreekin, batez ere manufakturekin. Hala eta guztiz ere, duela gutxira arte ez da zerbitzuen funtzionamendua eta barne-dinamika sakon eta modu autonomoan aztertzen hasi. Jarduera horiek nola funtzionatzen duten jakiteko interes berri horren barruan, azpimarragarriena berrikuntza da, bai eta zerbitzuen berrikuntzak ekonomia aurreratuen hazkundean duen zeregina ere. Zerbitzuen sektorea, tradizionalki, nekazaritzan edo manufaktura-industrian sartzen ez zen guztia barne hartzen zuen jarduera heterogeneotzat hartu izan da. Zerbitzuen hondar-izaera hori eskutik helduta joan da ikuspegi negatibotik definituta, eta, horren ondorioz, zerbitzuak ez berritzailetzat eta teknologikoki atzeratutzat hartu dira. Ikuspegi enpirikotik, zerbitzuen berrikuntza aztertzen duten ekarpen gutxi daude oraindik, nahiz eta azken hamarkadan lan eta aldizkari espezializatuen kopurua esponentzialki hazi den. Zerbitzuen berrikuntzan interes akademikoa hain berandu izatearen arrazoietako bat zerbitzuen sektoreko berrikuntzak definitzeak eta aztertzeak dakartzan zailtasunak izan dira, baita sektore arteko eta nazioarteko datu homogeneorik eza ere. Horren ondorio bat berrikuntza I+Grekin soilik lotu izan dela da, eta horregatik zerbitzuetako berrikuntza gutxietsi egin da. Gaur egun, zerbitzuak aktibo handienetakoak dira teknologien erabileran, ez bakarrik informazioarekin eta komunikazioekin zerikusia dutenak, baizik eta berritzaile aktiboak eta funtzionaltasun eta beharrizan teknologiko berrien eskatzaileak ere badira, bai produkzioaren ikuspegitik, bai zerbitzua antolatzearen eta hornitzearen ikuspegitik. Zenbait zerbitzu, hala nola diseinuan, I+Gn eta ingeniaritza teknikoan diharduten ezagutzan intentsiboak diren enpresentzako zerbitzuak gero eta garrantzitsuagoak dira berrikuntzak sortzeko, manufaktura-enpresek asimilatu eta inplementatzen dituztenak. Hala ere, nabaritzen da zerbitzuen sektorearen barruan aniztasun handia dagoela, bai barne-ikuspegitik, bai berrikuntzaren ikuspegitik. Ezagutzan eta teknologian intentsiboenak diren enpresa batzuk hirugarren sektorekoak dira. Baina zerbitzu enpresen beste kopuru handi baten ezaugarria teknologia gutxiago erabiltzen dela da, baita lanbide arruntagoak eta prestakuntza eta ezagutza maila txikikoak ere. == Zerbitzuen erregularizazioa hobetzea europar batasunean eta espainian == Zerbitzuen sektorea BPGren % 75 baino gehiago da, eta Europar Batasunean sortutako hamar lanetik bederatzi. Berez funtsezkoa izateaz gain, bere eraginkortasuna funtsezkoa da industria-sektorearen lehiakortasunerako. Europako merkatua integratzeko eta zerbitzuen sektorearen erregulazioa hobetzeko ahaleginek hobekuntza positiboak izan dituzte Espainian eta Europan azken hamarkadetan. Baina datuek adierazten dute oztopo jakin batzuk mantentzen direla eta arazoak zehazki zeintzuk diren eta horien aurrean nola jokatu identifikatzea gero eta zailagoa dela. Hobetzeko, ikuspuntu ekonomikotik, ezin zaio uko egin. Europa mailan, 1988an, Europako Batzordeak benetako barne-merkaturik ez izatearen kostua kalkulatu zuen, hesiek iraun zutelako. Ondorioztatu zen estatu kideen artean ondasun eta zerbitzuen mugimendu askea bermatzea BPGaren % 4,25 eta % 6,5 artean gehigarria izango zela. Honen emaitzek oinarri ekonomikoa eman zuten barne-merkatuaren eraikuntzari bultzada emateko. Hala ere, zerbitzuen arloan bultzada hori ez zen gauzatu 2006an zerbitzuen zuzentaraua onartu zen arte. Espainiarentzat, zerbitzuen zuzentaraua transposiziotik eratorritako eragin-estimazio guztiak positiboak ziren. Adibidez, Ekonomia eta Ogasun Ministerioaren kalkuluek, REMS ereduaren bidez, BPGren % 1,21eko igoera eta enpleguan epe ertainera % 0,75eko hazkundea jasotzen zuten. Eragin ekonomiko horren itxaropenak balio izan zuen zuzentarauaren anbizio handiko transposizioa sustatzeko eta Espainiako ekonomiaren funtsezko sektoreetan sakoneko erreformen ezarpena bultzatzeko. Espainiarako ondorioak, beraz, ez dira Europan atera daitezkeenen oso bestelakoak. Asmo handiz ezarritako zerbitzu-sektorean erregulazioa hobetzeak izan dezakeen eragin ekonomikoa ezinbestekoa da hazkunde ekonomikoa suspertzeko. == Hirugarren sektorearen hazkunde proozesu historikoa == Hirugarren sektorea industrialaren eskutik hazten da, eta harekin garatzen da. Industriaurreko ekonomian zerbitzuen sektorea ez zen existitzen, hala ere, Estatuko Administrazioa, merkataritza, garraioa eta zerbitzu pertsonalak aurrera eramaten ziren. Badirudi hirugarren sektorean enplegatutako biztanleria aktiboa oso gutxi zela; industrian, aldiz, zertxobait ugariagoa zen, eta sektore gehiena nekazaritzan enplegatuta zegoen. Hala ere, egia da pertsona talde batzuk garraioan espezializatuta zeudela, industriaren gainetik. Industria iraultzaren hasieran, eta estatu liberalak sendotu aurretik, hirugarren sektorean lan egiten zuen biztanleria aktiboak gora egin zuen. Industrian enplegatua baino txikiagoa bada ere, denbora gutxian nekazaritzan lan egiten duena baino handiagoa da. Aldi horretan, zerbitzuak ugaritu eta dibertsifikatu egiten dira, eta, aldi berean, profesional gehiago egiten dira. Zerbitzuen kontratu pribatuak inoiz ez bezalako gorakada ematen dio sektore honi. Hori guztia hiri hazkundearen eta kontzentrazioaren aldi berean. XX. mendean, eta Estatu demokratikoa sendotzearekin batera, industriaren produktibitatea handitu egiten da, eta teknologiak ez du beharrezkoa egiten lan-indar asko erabiltzea. Aldi berean, zerbitzu gehiago eta dibertsifikatuagoak eskatzen dira. Gaur egungo gizarte garatuetan, zerbitzuen sektorea biztanleria aktibo gehien enplegatzen duen jarduera ekonomikoen multzoa da, industriaren eta nekazaritzaren gainetik, baita bi sektoreak batuta ere. Garatutako edozein herrialdetan, biztanleria aktiboaren % 70 baino gehiago sektore horretan ari da lanean, eta % 80ra irits daiteke. == Ondorioak == Hirugarren sektore ekonomikoa herrialde baterako ondasun gehien sortzen dituen sektorea da bigarren sektorearen atzetik. Hau, zerbitzu publikoetan bakarrik kontzentratzen da, bereiziki, garraion, turismoan, etab. Sektore honen helburua etekinak lortzea da herritarrei esker, herriak berak sektore honen sortzaile garenez, erosotasuna bilatzen dugu beti. Sektorearen zati batzuk, beste atal batzuen menpe daude, adibidez: merkataritzak ez luke etekin berdina emango abeltzaintza zein nekazaritza krisi aldi egoeran balegoteke. Merkataritza ez badago, ez daude zerbitzurik, hau da, sektorea hau oso indartsua den heinean, oso ahula da beste sektoreen menpe baitago krisian sartzeko, eta beraz, egonkor mantendu behar da denbora pasa ahala. Azken produktu bat kontsumitzaileengana iristeko, enpresak hirugarren sektorean oinarritu behar du. Lehenik eta behin, enpresa administratzaileek kudeatu behar dute, eta kontabilitate, legezko eta giza baliabideetako gaietan aholkulariak ere izan. Era berean, finantzaketa eduki beharko da, bankuen eta finantza sektoreko beste agente batzuen eskutik. Azkenik, enpresak produktua saldu eta bezeroei entregatuko diela ziurtatu behar du, eta horrek garraio, merkataritza eta publizitate zerbitzuak suposatzen ditu. Zerbitzuen sektorean inbertsio handiak daude nazioarteko mailan eta lehiakortasuna eta garapena sortzen ditu. Izan ere, ekonomia zenbat eta garatuago egon, orduan eta kalitate eta kantitate gehiagoko jarduerak emango dira sektorean. == Hirugarren sektoreko zerbitzu batzuk == Horra zerbitzu sektoreko adibide batzuk: :::* [[Telekomunikazio]]ak. :::* [[Turismo]]a. :::* [[Hedabide]]ak. :::* [[Osasun arreta unibertsal|Osasun arreta]] / [[Ospitale]]ak-eta. :::* [[Osasun publiko eta pribatu|Osasun publikoa]]. :::* [[Osasun publiko eta pribatu|Osasun pribatua]]. :::* [[Hezkuntza]] publikoa. :::* [[Ikerketa zientifiko]]a. :::* Hezkuntza pribatua. :::* [[Farmazia]]k. :::* [[Informazioaren teknologia]]k. :::* [[Zabor|Hondakinen]] kontrola eta kudeaketa. :::* Jokoak. :::* [[Kiroldegi]]en kudeaketa. :::* Produktu eta zerbitzuen salmentak, sal-erosketak. :::* [[Ondasun higiezin]]en kudeaketa, sal-erosketa... :::* [[Finantza-zerbitzu|Finantza zerbitzuak]]: [[banku]]ak, [[aurrezki kutxa]]k... :::* [[Aseguru etxe]]ak. :::* [[Zerga|Zergen]] kudeaketa. :::* [[Inbertsio]]en kudeaketa. :::* [[Zerbitzu juridiko]]ak. :::* [[Kudeaketa]] lanak. (Erakunde politikoetan, enpresetan...). :::* [[Garraio publiko|Garraioak]]. :::* [[Irakaskuntza]]. :::* Ikuskaritza. :::* Seguritate indarrak. Polizia, armada, itsas-armada, aire-armada... :::* [[Jagole pribatu]]ak, [[mertzenario]]ak... == Erreferentziak == * Federico J. Caballero Ferrari, 24 de enero, 2016 Sector terciario o servicios. Economipedia.com https://economipedia.com/definiciones/sector-terciario-servicios.html * E. (2017, 14 julio). El sector servicios gana peso en la economía vasca y ya supone el 69% del PIB. El Diario Vasco. https://www.diariovasco.com/economia/sector-servicios-gana-20170714113328-nt.html * El sector terciario en España. (2013, noviembre). https://core.ac.uk/download/pdf/235863574.pdf * La terciarización de la economía española. (s. f.). ieda. http://agrega.juntadeandalucia.es/repositorio/21032012/1a/es-an_2012032113_9142231/ODE-12d8ca5b-631f-357f-8afb-45ccfbd77332/11_la_terciarizacin_de_la_economa_espaola.html{{Apurtutako esteka|date=abuztua 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * Álava, D. D. N. (2020, 22 enero). El sector servicios mantiene su fortaleza en Euskadi. Diario de Noticias de Álava - Edición Digital. https://www.noticiasdealava.eus/economia/2020/01/22/sector-servicios-mantiene-fortaleza-euskadi/1008469.html * Desarrollo del sector servicios y su papel en la consolidación del crecimiento económico mundial (36.a ed.). (2013). Ecos de Economía, Universidad EAFIT. http://www.scielo.org.co/pdf/ecos/v17n36/v17n36a3.pdf == Ikus, gainera == * [[Lehen sektore|Ekonomiako lehen sektorea]] * [[Bigarren sektore|Ekonomiako bigarren sektorea]] * [[Hiru sektoreen hipotesia]] == Kanpo estekak == * [http://www.euskadi.net/r33-2220/eu/ Eusko Jaurlaritzaren webgunea] * [http://www.navarra.es/home_eu/Gobierno+de+Navarra/Organigrama/Los+departamentos/ Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunea] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Sektore ekonomikoak]] spzdi4kb0b4zkkwfdl865lw723pluvt 0 49003 9984492 9925060 2024-11-29T01:17:38Z Druiz002 154206 /* Ikus, gainera */ 9984492 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Eastern-Europe-small.png|thumb|300px|Ekialdeko Europako mapa]] [[Fitxategi:1945-1949_Ekialdeko_Europaren_sobietartze-prozesua.jpg|thumb|1945-1949 Ekialdeko Europaren sobietartze prozesua.<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=Fernando|abizena=Martínez Rueda||izena2=Mikel|abizena2=Aizpuru Murua|izenburua=Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|data=2011|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/gaur-egungo-munduaren-historia-1945-2009|isbn=9788484383345}}</ref>]] [[Fitxategi:1989-2008_Ekialdeko_Europaren_mapa_berria.jpg|thumb|1989-2008 Ekialdeko Europaren mapa berria.<ref name="#1"/>]] '''Ekialdeko Europa''', berez, [[Europa]]ko ekialdean dagoen eskualdea da. Hala ere, Europako ekialde eta mendebaldearen arteko ezberdintzea historikoki ezberdina izan da. Mugak zehazterako garaian, Europaren erdialdea non dagoen begiratu behar da, hau politikoki aldatu baita. Adibidez [[XX. mendea]]ren erdialdean [[Polonia]] edo [[Hungaria]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBekin]] batera zeudenak politikoki, Ekialdeko Europa kontsideratzen ziren. Gaur egun eurek Europa Zentraltzat dute euren burua, [[Errepublika Sobietar]] horiekin ez nahasteko. [[Nazio Batuen Erakundea]]k [[1989]]an honako herrialdeak sartu zituenu izen horren azpian: * [[Bielorrusia]] * [[Bulgaria]] * [[Txekia|Txekiar Errepublika]] * [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]] * [[Hungaria]] * [[Moldavia]] * [[Polonia]] * [[Errumania]] * [[Errusia]] * [[Eslovakia]] * [[Ukraina]] Horretaz gain honako SESBeko kide ohiak ere sartu ohi dira: * [[Armenia]] * [[Azerbaijan]] * [[Estonia]] * [[Georgia]] * [[Letonia]] * [[Lituania]] Kasu askotan [[Balkanak|Balkanetako]] herrialdeak ere sartzen dira definizioan: * [[Albania]] * [[Bosnia-Herzegovina|Bosnia eta Herzegovina]] * [[Ipar Mazedonia]] * [[Montenegro]] * [[Serbia]] * [[Kroazia]] * [[Eslovenia]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Europa]] * [[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Europako eskualdeak]] [[Kategoria:Eurasiako eskualdeak]] f8gy6r51yhrhagwd4l97f5gvmkddm93 0 52221 9984490 8606160 2024-11-29T01:17:09Z Druiz002 154206 /* Kanpo estekak */ 9984490 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:CentralEurope.png|thumb|300px|eskuinera|250px|Erdialdeko Europa]] '''Erdialdeko Europa''' [[Europa]]ko [[kontinente]]ko eskualde bat da. Muga lausokoa, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko]] eta [[Ekialdeko Europa]]ren artean dagoen eremua da. [[Gerra Hotza]]k alde hori bitan banandu zuen, oso garbi, [[Altzairuzko Oihala]]ren bidez. Gainera, [[Iparraldeko Europa|Ipar]] eta [[Hegoaldeko Europa|Hego]] Europako eskualdeekiko mugak ere ez dira batere garbiak. Azken buruan, herrialdeen eta denboraren arabera aldatuz doa alde honen definizioa. Nolanahi ere, eskuarki, herrialde hauek osatzen dute Erdialdeko Europa: * {{bandera|Alemania}} * {{bandera|Eslovakia}} * {{bandera|Eslovenia}} * {{bandera|Hungaria}} * {{bandera|Liechtenstein}} * {{bandera|Polonia}} * {{bandera|Suitza}} * {{bandera|Txekia}} == Ikusi ere == [[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]]{{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Europako eskualdeak]] [[Kategoria:Europa Erdialdea]] ook0blwyunju9763tvpkcvndqhe85if 0 59617 9984302 9541911 2024-11-28T19:00:00Z Eliatxo 96586 /* Aral itsasoa zineman */ Euskaltzaindiaren 156. araua 9984302 wikitext text/x-wiki {{geografia fisiko infotaula}} '''Aral itsasoa'''<ref name= Euskaltzaindia171.araua>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0171.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data = 2012-06-29|izenburua= 171. araua: Asiako toponimia|sartze-data = 2013-02-10}}</ref> ({{lang-kk|Арал теңізі}}, {{lang-ru|Аральскοе мοре}}, {{lang-uz|Orol dengizi}}, {{lang-tg|Баҳри Арал}}, {{lang-fa|دریاچه خوارزم|Daryocha-i Khorazm}}) [[Erdialdeko Asia|Asia Erdialdeko]] [[aintzira]] endorreiko edo barne [[itsaso]]a da, [[Kazakhstan]] (iparraldean) eta [[Uzbekistan]]go [[Karakalpakstan]] eskualde autonomoaren (hegoaldean) artean kokatua. Aralgo ura [[Gatz mineral|gazia]] da. [[1960ko hamarkada]]tik, Aral itsasoaren azalera asko murriztu da, bertara isurtzen duten [[ibai]]en [[isuraldatze]]ak direla eta. Izan ere, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar]] garaian, [[Amu Daria]] eta [[Sir Daria]] ibaietako ura [[Uzbekistan]] eta [[Kazakhstan]]go lurrak ureztatzeko bideratzen hasi ziren. [[1960]]an 68.000 [[kilometro koadro|km²]] izatetik gaur egun ([[2004]]ko datuak) 17.160 km² izatera pasatu da. Horrez gain, armagintza, industria eta [[ongarri]] isurketengatik itsasoa oso [[Uraren kutsadura|kutsatuta]] dago. == Aral itsasoaren eraketa == [[Zenozoiko]]an Aral [[Itsaso Beltza]]ri loturik zegoen. Bereizi eta gero, [[Erdialdeko Asia|Asia Erdialdeko]] [[basamortu]]ko [[Beheragune (geografia)|beheragune]] bat izan zen. [[Pleistozeno]]an, duela 10 edo 20 mila urte, [[Amu Daria]] eta [[Sir Daria]] ibaiek urez bete zutenean, beheragunea hasieran [[oasi]] eta gero [[aintzira]] bihurtu zen. == Aral itsasoaren agortzea == === Historia === [[Fitxategi:Aral Sea.gif|thumb|ezkerrera|Aral itsasoaren bilakaera]] [[1960]]. urtean, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESBak]] [[Amu Daria]] eta [[Sir Daria]] ibaietako ura desbideratzea erabaki zuen, [[Erdialdeko Asia|Asia Erdialdeko]] basamortuko eremuak ureztatzeko. Horrela, sobietar Asia erdialdean [[arroz]]a, [[meloi]]ak, [[zereal]]ak eta, batez ere, [[kotoi]]a ekoizten hasi zen. Izan ere, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunak]] munduko kotoi ekoizle handiena bihurtu nahi zuen, eta lortu egin zuen; gaur egun [[Uzbekistan]] munduko kotoi esportatzaile handienetariko bat da. Ureztatze-ubideak, eskala handian, [[1930eko hamarkada]]n eraikitzen hasi ziren. Ubide horiek, eraikuntzari dagokionez, oso kalitate apalekoak zirenez, bidean ur asko galdu edo lurrundu egiten zen. [[Kara Kum]] ubidean (erdialdeko Asiako ubide handiena), adibidez, % 70a galtzen zen. Gaur egun ere, [[Uzbekistan]]go ureztatze-ubideen luzera osoaren % 12a baino ez dago irazgaiztuta. [[1960]] baino lehen, urtero 20-60 [[kilometro kubiko]] ur isuraldatzen ziren. Horrek esan nahi du Aral itsasoa urez hornitzen zuen emari gehiena desbideratuta zegoela. Beraz, [[60ko hamarkada]]n itsasoa murrizten hasi zen. [[1961]] eta [[1970]] artean itsasoaren mailak, batez beste, urtean 20 [[zentimetro|cm]] egin zuen behera. [[70eko hamarkada|70ko hamarkadan]], beheratzea biziagotu zen, urtean 50-60 cm galtzera iristen baitzen. [[80ko hamarkada]]n, itsasoaren mailak urtean, 80-90 cm egiten zuen behera. Hala ere, nekazaritza lurrak ureztatzeko gero eta ur gehiago erabiltzen zen: 1960 eta 1980 artean, ibaietatik isuraldatutako ura bikoiztu egin zen eta kotoi ekoizpena ia bikoiztu. === Oraingo egoera === [[Fitxategi:AralShip.jpg|thumb|Ontzi abandonatua [[Aral itsasoa|Aral]] hiritik hurbil ([[Kazakhstan]])]] [[Fitxategi:AralskHarbor.jpg|thumb|[[Aral itsasoa|Aral]] hiriko [[portu]]a ([[Kazakhstan]])]] Dagoeneko, Aral itsasoaren azalera % 60 murriztu da eta bolumena,ia % 80. [[1960]]an, Aral itsasoa munduko aintzirarik handienetan laugarren zen, 68.000 km²-ko azalera eta 1100 km³-ko bolumena baitzuen. [[1998]]an, azalera 28.687 km²-ra murriztua zen eta, halaxe, munduko aintzira handienetan zortzigarren bihurtu zen. Epe horretan, Aral itsasoaren [[gazitasun]]a 10 g/l-tik 45 g/l-raino handitu zen. Uraren mailak etengabe behera egitean, [[1987]]an Aral itsasoa bi zatitan banatu zen: [[Iparraldeko Aral itsasoa]] eta [[Hegoaldeko Aral itsasoa]], azken hori ere beste bi zatitan banatuta. Itsasoaren iparraldeko eta hegoaldeko zatiak lotzeko ubide bat eraiki zuten arren, uraren mailak behera egiten segitu zuenez, [[1999]]rako lotura etenda zegoen. Hala ere, [[Iparraldeko Aral itsasoa]] babesteko zenbait lan egin ziren. adibidez, tartean ur gezaren jario etengabea segurtatzen duten [[presa]]k eraiki ziren. [[2003]]ko urrian, [[Kazakhstan]]go gobernuak jakitera eman zuen zementuzko presa bat, [[Kokaral]]go dikea deitua, eraikiko zuela, Aral itsasoko bi zati nagusiak bereizteko. Era horretan, [[Iparraldeko Aral itsasoa|Iparraldeko zatiaren]] ur-maila goratu eta gazitasuna gutxitu nahi zuten. Helburu horiek [[2007]]an lortu ziren. [[Hegoaldeko Aral itsasoa]], berriz, arrazoi ekonomikoengatik bere kasa utzia, hilzorian dago. Aspaldi honetan gatz-lautada izugarriak zabaltzen ari dira, neguak hotzagotzen eta udak beroagotzen dituztenak. Bertan sortzen diren [[Hauts ekaitz|hondar-erauntsiak]] [[Pakistan]] eta [[Ozeano Artikoa|Artikoraino]] iristen dira. Ondorio kaltegarri horiek murriztu nahian, garai bateko itsasoaren hondoan zuhaitzak landatzen dituzte. [[2003]]ko udan, [[Hegoaldeko Aral itsasoa]] aurrez ikusitakoa baino bizkorrago agortzen ari zen <ref name=news>http://www.newscientist.com/article/dn3947 '''Nicola Jones''' (2003). South Aral Sea 'gone in 15 years'</ref>. Haren gainaldea 30,5 metro [[itsaso]]z gora zegoen, aurrez ikusitakoa baino 3,5 metro beherago. [[Gazitasun]]a, bestalde, itsasoarena halako 2,4 zen. Aintziraren zatirik sakonenean, beheko ura goikoa baino gaziagoa da. Bi ur mota horiek elkarrekin nahasten ez direnez, aintziraren gaineko aldea gehiago berotzen da udan eta ura espero zitekeena baino bizkorrago lurruntzen da. Ikerketa batzuek diotenez,<ref name=news/> [[Hegoaldeko Aral itsasoa]]ren mendebaldeko zatia 15 urte barru erabat agortuta legoke. Ekialdeko zatiak, berriz, era ez-egonkorrean bada ere, iraun lezake. === Konponbideak === [[Fitxategi:Aral Sea Continues to Shrink, August 2009.jpg|thumb|250px|eskuinera|[[2009]]ko abuztuan Aral itsasoaren hego-ekialdeko zatia erabat agortu zen]] Aral itsasoaren agortzeak ekarri dituen kalteak konpontzeko hainbat neurri proposatu dira: * ureztatze-ubideak hobetzea * ura gatzgabetzeko plantak eraikitzea * nekazariei zerga bat ezartzea, uraren erabileragatik * ur gutxiago behar duten [[Kotoi-landare|kotoi]] aldaerak erabiltzea * [[Siberia]]ko [[glaziar]]ren ura Aral itsasora bideratzea * kotoigintzan produktu kimiko gutxiago erabiltzea [[1994]]an [[Kazakhstan]], [[Uzbekistan]], [[Turkmenistan]], [[Tajikistan|Tadjikistan]] eta [[Kirgizistan]]ek izenpetu zuten hitzarmenaren arabera, beren aurrekontuen % 1a Aral itsasoa berreskuratzeko erabili behar zuten. Herrialde horien arteko lankidetza, ordea, oso urria izan da. Gaur egun, [[Kokaral]]go dikeari esker, [[Iparraldeko Aral itsasoa]]ren egoera hobetzen ari da. [[2008]]ko [[abuztu]]an, [[Uzbekistan]]go lehenbiziko [[Gobernuz kanpoko erakunde|GKE]] [[ekologismo|ekologista]] sortu zen. Haren helburuetako bat Aral itsasoaren egoera hobetzea da. == Aral itsasoa zineman == [[1989]]an [[Dmitri Svetozarov]] zuzendari errusiarrak ''Psy'' filma egin zuen ({{lang-ru|Псы}}, {{lang-eu|Zakurrak}}), Aral itsasoaren arazo ekologikoetan oinarritutako [[thriller]]ra. == Ikus, gainera == * [[Iparraldeko Aral itsasoa]] * [[Hegoaldeko Aral itsasoa]] * [[Asiako geografia]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=8599 Aral itsasoa desagertzear. Zientzia.net]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{eu}} [https://web.archive.org/web/20070623144631/http://www.zientzia.net/artikulua.asp?Artik_kod=12972 Diruak Aral itsasoaren zati bat berreskuratu du. Zientzia.net] * {{eu}} [http://www.ikasbil.net/jetspeed/portal/media-type/html/language/es/user/anon/page/artikulua?gid=131464 Berpiztuko al da Aral itsasoa?. UNESCO Aldizkaria]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{autoritate kontrola}} {{Itsasoen_aurkibidea}} [[Kategoria:Uzbekistango aintzirak]] [[Kategoria:Kazakhstango aintzirak]] [[Kategoria:Itsasoak]] [[Kategoria:Aintzira gaziak]] [[Kategoria:Erdialdeko Asiako geografia]] ke5z0gegz61x8virlarx0vc7k2uj8ew 0 60327 9984647 9534438 2024-11-29T09:38:37Z Uribedar 145351 9984647 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Literatura}} '''Euskal literatura''' [[euskara]]z egindakoa da, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] idazleek [[gaztelania]]z, [[frantses]]ez edo beste hizkuntza batez egindako produkzioa barne hartzen ez duena. [[Historia|Historikoki]], [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] bigarren erdira arte, [[ahozko euskal literatura|literatura ahozkoa]] eta herrikoia izan zen, eta ezaugarri horiek haren hasieran nabarmenak dira oso.<ref>2. Euskara eta literatura (Batxilergoa), 19-20 orr.: "...[[Bernart Etxepare|Etxeparek]] aukeratutako bide bertsolaritzako bide herrikoiak neurri eta errimetan akatsak zeuzkan (...) Bertsolaritzaren moldeak erabili izanagatik [[Arnaut Oihenart|Oihenartek]] kritika zorrotza egin zion".</ref> Idatzizko literatura nahiko berantiarra izan zen, batez ere inguruko [[hizkuntza erromantzeak|erromantze hizkuntzekin]] alderatuta. Euskara hutsean argitaratutako lehendabiziko liburua [[Bernart Etxepare]]ren ''[[Linguae vasconum primitiae]]'' izan zen, [[1545]]an kaleratua, euskal literaturaren hastapenetako idazki garrantzitsuena. Mende erdi geroago edo, ''[[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoren eskuizkribua]]'' idatzi zen, (argitaratu bazen; ez da inprimaturiko alerik inoiz aurkitu); orduko euskara ikertzeko baliabide ezin baliotsuagoa zaigun arren, bere garaian eraginik gabekoa izan zela dirudi, dakigula [[2004]] arte ez baitzen argitaratu. [[XVI. mendea|XVI.]] eta [[XVII. mendea|XVII. mendeetan]], erlijio gaiak nagusitu ziren idatzizko literaturan; hala ere, amodiozko [[olerkigintza|poesia]], [[gramatika]], [[kronika (historia)|kronika]], apologia-testuak, eta abar egiteko saioak ere izan ziren. Historian zehar, euskal literaturak garatzeko oztopo handiak aurkitu zituen: [[Euskalki|euskararen aldaerek]] hizkuntz literario batua sortzea zaildu zuten, administrazioan ez zen inoiz hizkuntza ofiziala izan, eliteek axolagabetasuna erakutsi zuten eta, batez ere, [[XVIII. mendea]]ren hasieratik aurrera, administrazioan eta hezkuntza arloan erabiltzea debekatu zen.<ref>[[Jose Maria Jimeno Jurio|Jimeno Jurio]] historialariak ''Navarra, historia del euskera'' liburuan azaltzen du nola inposatu zen [[gaztelania]] [[Nafarroa|Nafarroako]] herri [[Euskaldun|euskaldunetan]]. Hori frogatzeko zenbait dokumentu argitaratu zituen, hala nola, Arandako kondeak [[1766|1766an]] eginikoa [https://web.archive.org/web/20070928003845/http://www.deia.com/es/impresa/2006/10/07/bizkaia/kultura/296148.php?print=1]</ref> [[Frankismo]]an debekua gogorragoa izan zen, eta jendaurrean euskara erabili zutenek gorriak ikusi zituzten.<ref>Iñaki Bazan, ''De Túbal a Aitor. Historia de Vasconia'', 801. orr, La esfera de los libros, [[2006]]. {{ISBN|84-9734-570-3}}.</ref> == Ezaugarri nagusiak == [[Euskara]]ren izen-galtzeak bete-betean ukitu zuen euskal literatura idatzia, hori batez ere erabilitako gaietan eta lengoaiaren erabileran nabaritzen da. Horrexegatik lehendabizikoz argitaratutako [[liburu]]an [[euskara]]ren aldeko aldarrikapena eta euskal idazleei ama hizkuntza erabiltzeko gonbidapena zen. Aipatzekoa da [[Manuel Larramendi|aita Larramendiren]] jarraitzaileek zenbait mende geroago gai bera erabiltzea. Hurrengo belaunaldiak, [[erromantizismo]]arenak, [[euskara]]ri eta euskal literaturari lehenengo bultzada handia eman zien: ''[[Peru Abarka]]'' [[eleberri]] kostunbrista argitaratuz eta [[Jose Maria Iparragirre|Iparragirre]], [[Bilintx]] edo [[Agosti Xaho]] idazleak, besteak beste, sortuz. [[Erromantizismo]]a zela kausa, jakintsu, pentsalari eta idazle atzerritar batzuek (tartean [[Wilhelm von Humboldt]], [[Luis Luziano Bonaparte]], [[Hugo Schuchardt]], [[Wentworth Webster]], [[Victor Hugo]] edo [[George Borrow]]) ordurako ahoz mantendutako euskal mito eta kondairak biltzeari ekin zioten. Hain izan ziren onak haien prozedurak eta mapak, ezen gaur egun ere erabiltzen baitira. [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] bukaeran, ''[[Euskal Pizkundea]]'' [[Sabin Arana]]ren [[abertzaletasun]]aren eta euskaltzaletasunaren hedapenaz batera etorri zen. [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herriko]] lau [[foru aldundi]]ek [[Eusko Ikaskuntza]] sortu zuten, horrek beste jarduera batzuen artean, [[Euskaltzaindia]] sortu zuen. [[Anton Abadia|Anton Abbadiak]] euskal literatura bultzatzeko asmotan [[euskal Lore Jokoak|lore jokoak]] asmatu zituen. Orduan, hizkuntza batzeko lehendabiziko saiakerak egin ziren, nahiz eta proposamenak baino ez izan. [[Espainiako Gerra Zibila]]k mugimendu kultural horren desagerpena ekarri zuen: idazle eta intelektual batzuk, adibidez [[Jose Ariztimuño|Aitzol]] edo [[Lauaxeta]] fusilatu zituzten, euskaltzale askok [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrira]] edo [[Amerika]]ra ihes egin zuten babes bila edo [[Erromatar Eliza Katolikoa|Elizan]] ziren. [[Euskara]] [[1960ko hamarkada]]ra arte debekatu egin zuten eta argitalpenak kontrol zorrotz pean izan ziren. Arantzazuko Biltzarrean ([[1968]]) berriro hasi ziren [[euskara]] batzeko proposamenak. [[Euskara]]ren aldeko mugimendu kulturalek, [[ikastola|ikastolek]] edo ''[[Ez Dok Amairu]]'' taldeak hizkuntza literarioaren eraberritze prozesua bultzatu zuten. Antzinako idazleen kostunbrismoa, [[abertzaletasun]]a eta puritanismoa bertan behera utzi zituzten eta [[Europa]]n modan zeuden [[literatura]] mugimenduei hurbildu ziren. [[Jon Mirande]], [[Ramon Saizarbitoria]] eta [[Txillardegi]]k literatura erlijiosoaren patroi zurrunak hautsi eta [[Europa]]ra eraman zuten euskal literatura. Era berean, [[bertsolaritza]]k urrezko aroa bizi izan zuen. Bigarren ''Euskal Pizkundearen'' idazle nagusiak [[Bernardo Atxaga]], [[Ramon Saizarbitoria|Saizarbitoria]], [[Anjel Lertxundi]], [[Arantxa Urretabizkaia]] eta abar izan ziren. Horiek guztiek gai askotarikoak erabili, teknikak berritu eta [[euskara batu]]a finkatu zuten. === Ezaugarri komunak === * [[Euskara]] bezalako hizkuntza ofizialik gabe, batu gabe eta izen galdua erabiltzen du. * L[[latin|atinezko]] tradizioaren ondorengoak diren [[hizkuntza erromantzeak|erromantze hizkuntzez]] ari diren [[estatu]]en artean jaioa da. * Bere helburu nagusia hezkuntza erlijiosoa zen kristautze berantiarragatik<ref>[[Jose Migel Barandiaran|Jose Miguel Barandiaranek]] ''Hombre Primitivo en el País Vasco'' liburuan eta [[Martin Ugalde]] ''Síntesis de la historia del País Vasco'' honela zioen.</ref> edo [[protestantismo]]en agerraldiengatik. * [[Olerkigintza|Poesiak]], [[bertsolaritza]]ren eraginez, prosa baino eragin handiagoa izan du. * Inprimategiarekin arazoak izan ditu. * Bere ikerketa nahiko berria da ([[XIX. mendea|XIX. mendeko]] bukaera). == Historia == Beste hizkuntzetan ez bezala, euskal literaturaren deborazko banaketa ez du parekorik [[Europa]]ko mugimenduekin [[erromantizismo]] arte, batez ere, [[Ipar Euskal Herria]] eta [[Hego Euskal Herria]]k bere [[historia]] propioa dutelako eta bien artean txandaketa bat sortu zelako, hau da, alde bateko idazleek beste aldera ihesi zuten bere lana jarraitzeko, adibidez, [[Frantziako Iraultza]]n edo [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]]. Hau da [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] literaturan pizkundea asko zor zion [[Gaztelako Erresuma]]k hasitako [[euskara]]ren aurkako kanpainari eta, alderantziz, [[Espainia]]ko [[Argien Garaia|Ilustrazioa]]. === Hasiera === {{Sakontzeko|Ahozko euskal literatura}} [[Fitxategi:Codiceemil.jpg|eskuinera|thumb|250px|[[Donemiliaga Kukula]]ko glosa, bazterrean.]] [[Euskara]]z idatzitako lehendabiziko hitzak, balio literariorik gabekoak, [[Akitania]]ko hilarrietan aurkitutako izenak dira: ''Sembe'' (gaur egungo euskaran, «seme»), ''Cison'' («gizon»), ''Nescato'' («neskato»), ''Anderexo'' («andere, andre»), ''Bihox'' («bihotz») eta abar. [[Erdi Aroa]]n, [[Donemiliagako glosak|Donemiliaga Kukulako glosetan]] ''Izioqui dugu'' eta ''Guec ajutu ez dugu'' hitzak ageri dira. [[Lapurdi]]ko espioi batek [[Filipe II.a Espainiakoa]]ri [[Frantzisko Xabierkoa]]k bere amari eta frai [[Juan Zumarraga|Joan Zumarraga]] [[Mexiko Hiria|Mexiko Hiriko]] apezpikuak arrebari [[euskara]]z idazten zietela esan zion. [[Euskara]] testu literario batean lehenengoz [[1542]]an [[François Rabelais]]ek erabili zuen, ondoko lanaren bertsioetan ''Pantagruel, roy des Dipsodes, restitué à son naturel, avec des faictz et prouesses espoventables, composez par feu M. Alcofribas, abstracteur de quinte essence''. [Pantagruel, Dispodes-en erregea, molde naturalean kontatua, gertakari eta balentri izugarriekin, muinaren abstraktazaile zegoen Alcofribas jaun zenak apailaturik] tituluarekin, Pantagruel eta Panurge-en topaketaren pasartean. Panurge-ek baliatzen dituen munduko hizkuntzen litanian gehitzen dira parte bat ingelesez eta parte bat euskaraz.<ref>'Pantagruel, François Rabelais, 1542' artikulua [http://www.bilketa.eus/eu/bildumak/testu-hautatuak/872-pantagruel-francois-rabelais-1542 Bilketa Euskal funtsen atarian]</ref> Testua, arkaikoa, fonetikoki idatzia eta kopiatzaileen akatsez betea, ulergaitza da. Bere egiazko erran-nahia eztabaidan da oraino. ==== [[Eresiak]] ==== Lehendabiziko zeharkako [[ahozko euskal literatura|ahozko literaturaren]] aipamenak [[1452]]ko [[Bizkaiko Foru Zaharra|Bizkaiko Foru Zaharrean]] agertu ziren. Honek emakumeei libelo sutsu moduko koplak abestea debekatu zuen. Kopla hauek hileta-kantak edo [[eresiak]] ziren. Hileta-elizkizunetan eta gaubeilan erostatzaileek ([[Bizkaiko Foru Zaharra|Foru Zaharrean]] ''profazadas'') bertsoak moldatzen zituzten jendearen aurrean.<ref>[[Juan Mari Lekuona|Juan Maria Lekuona]] ''Ahozko literaturaren historia'' Euskal Herria. 1. liburukia, [[Donostia]], Jakin.1, [[1984]]</ref> Horiek, [[Juan Mari Lekuona|Lekuona]] edo [[Koldo Mitxelena]]ren aburuz, bertsolari mutuak ziren.<ref>[http://www.bertsozale.com/euskara/bertsolaritza/aipamenzaharrenak1.htm Bertsozale Elkartea]</ref> Orduko kronistek mota honetako kopla asko bildu zituzten, batzuek herri tradizioan luzaroan zirauten eta beste asko transkribatuak ziren, adibidez: * ''[[Milia Lasturkoren eresia]]'' ([[XV. mendea]]) * ''[[Errodrigo Zaratekoaren eresia]]'' ([[XV. mendea]]) * ''[[Peru Abendañokoaren kanta]]'' ([[1443]]) * ''[[Martin Bañezen eresia]]'' ([[1464]]) * ''[[Ahetzeko anderea]]ren hirugarren kanta'' ([[1425]]) ==== Baladak ==== {{Sakontzeko|Euskal baladak}} [[Fitxategi:Arrasate-mondragon.jpg|thumb|eskuinera|200px|Arrasateko atea, zutik zirauen gutxienetariko bat [[Nafarroako Gerra Zibila]]ren osteko sutearen ondorioz]] [[Baladak]] edo erromantzeak mota askotako gaiak (hilak, batailak, suteak, amodio eta desleialtasuna, eta abar) jorratzen zituzten beti [[epika]] arloan. Herri literaturak sortuak ziren eta oroimenak ekarri zigun gaur egunera arte. Zaila da esatea noizkoak diren [[baladak|balada hauek]], nahiz eta batzuek ekintza historikoak ([[1448]]ko [[Arrasateko sutea]]) edo benetako pertsona famatuen bizitza (''[[Bereterretxen khantoria]]'') jorratzen duten. Gainera, daukagun transkripzioak mende ezberdinetakoak eta euskalki ezberdinetakoak izan ohi dira. Egile ezezagunekoarenak izanda, ziur asko orduko koblakariek eginak ziren; koblakarien ohitura [[XIX. mendea]]n [[Pierre Topet|Etxahun]], [[Jose Maria Iparragirre]] edo [[Joan Ignazio Iztueta]]k mantendu zuten. [[Baladak|Balada]] nagusiak honako hauek ziren: * ''[[Urrütiako anderia|Ahetzeko anderearen]] lehenengo eta bigarren kanta'' ([[1425]]) * ''[[Bereterretxen khantoria]]'' ([[XV. mendea]])<ref>Luis Maria Mujikaren aburuz euskal lirikaren testu garrantzitsuenetariko bat (''Historia de la Literatura Euskérica'', [[Zarautz]]: Luis Haramburu, [[1979]] 59.orr).</ref> * ''[[Bretainiako kantorea]]'' ([[XV. mendea]]) * ''[[Arrasateko erreketa (balada)|Arrasateko erreketa]]'' ([[1448]]) === XVI. mendeko lehendabiziko liburuak === {{Sakontzeko|Bernart Etxepare|Joanes Leizarraga|Joan Perez de Lazarraga|Refranes y Sentencias (1596)}} [[Fitxategi:Ikusgela – Bernart Etxepare eta XVI. mendeko literatura.webm|start=45|thumbtime=213|thumb|{{ikusgela}}[[Linguae vasconum primitiae|Linguae Vasconum Primitiae]] liburua eta [[Bernart Etxepare]] lantzen dituen bideoa.]] [[XVI. mendea|XVI. mendetik]], gaur egun, zortzi dira euskal idazlan ezagunak: zazpi liburu inprimatu eta eskuizkribu bat ([[Lazarragaren eskuizkribua|Lazarragarena]]). Zortzi horietatik biren originalik ez dugu, gainera.<ref>Nerea Azurmendi: [http://www.diariovasco.com/20080119/cultura/cimientos-literatura-euskera-20080119.html «Los cimientos de la literatura en euskera»], 2008-01-19.</ref> Adituen ustez agian noizbait luzatu ahalko den zerrenda labur horren egiletzat ageri zaizkigu euskal literaturako lehendabiziko idazleak; eta, haien artean gailen, [[Bernart Etxepare]], [[Joan Perez Lazarraga|Joan Perez de Lazarraga]] eta [[Joanes Leizarraga]]. Estreinako euskal idazlea dugun [[Bernart Etxepare]]rengan, [[XII. mendea|XII.]] eta [[XIII. mendea|XIII. mendeetako]] [[proventza]]r literaturaren eragina nabari da. Honek [[1545]]an [[Bordele]]n ''[[Linguae vasconum primitiae]]'' argitaratu zuenean [[bertsolaritza]]ren ereduak erabili zituen lau gai nagusiak lantzeko: [[erlijio]]a, amodioa, autobiografia eta [[euskara]]ren gorespenak. Hurrengo mendean, [[Arnaut Oihenart|Oihenartek]] bere ''L'art poétique basque'' [[liburu]]an [[Bernart Etxepare|Etxepareren]] moduko beste poeta bi bazirela aipatu zuen: [[Joan Etxegarai]] —[[pastoral]]en egile— eta [[Arnaut Logras]]. [[Joan Perez Lazarraga|Joan Perez de Lazarragak]] [[Lazarragaren eskuizkribua|bere eskuizkribua]] utzi zigun, [[1567]]tik [[1602]]ra bitartean idatzia eta [[2004]]an agertua. Gorteko lirika tradizionalaren, [[artzain eleberri]]aren eta euskal eredu tradizionalen eragina du. Lazarragak prosa eta [[olerkigintza|poesia]] batzen ditu, antzinako [[Arabako euskara|Arabako euskalkia]] erabilita.<ref>2. Euskara eta literatura. 13-14. orr.</ref> [[1562]]an idatzi zen ezagutzen den euskarazko lehen hiztegia, [[Nicolao Landuchio]] italiarrak [[Gasteiz]]en sortua adituen ustez, hiru euskaldunen laguntzaz. [[Arabako euskara]]ren lexikoa ikertzeko idazki bakanetakoa da, Lazarragaren eskuizkribuarekin batera. [[Joanes Leizarraga]]k lan ikaragarri egin zuen [[Biblia]] euskaratzen: [[euskara batu]]a bilatu zuen hiztun guztiek uler zezatela eta [[euskara]] jasoa erabili zuen, ordurako ezezaguna euskal literaturan. [[1571]]ean, [[Arroxela]]n, [[higanot|hugonoteen]] hiriburuan, argitaratu zuen ''[[Jesus Krist Gure Jaunaren Testamentu Berria]]''. * '''[[Atsotitz bilduma]]k'''. XVI. mendeko euskaraz topatu diren dokumentuen artean hizkuntzalarientzat garrantzi berezia ematen zaie garai hartan egindako [[atsotitz]] bildumei. Atsotitz bilduma horien egileak nortzuk izan ziren ez dago beti jakiterik. [[Esteban Garibai]] arrasatearra atsotitz batzuen bildumagilea izan zela badakigu baina beste bilduma batzuen egilea edo egileak nortzuk izan ziren oraindik erabat argitu gabe dago. Bilduma horietan hizkuntzalariek garrantzi berezia ematen diote ''[[Refranes y Sentencias (1596)]]'' izenburuarekin ezagutzen den bildumari. Adituen arabera, nagusiki [[Bilboko euskara|Bilboko edo Bilbo aldeko euskara]] jasotzen du. [[Historia|Historikoki]] aro aztoratua batean bizi ziren. [[Aita santu|Aita Sainduak]] [[Fernando II.a Aragoikoa]]ren alde egin zuen [[Gaztelako Erresuma|Gaztelak]] [[Nafarroako Erresuma]] inbaditu zuenean. Hori zela eta, [[Joana II.a Nafarroakoa|Nafarroako Joana II.ak]] [[nafarroa Beherea|seigarren merindadera]] ihes egin behar zuen eta hantxe [[protestantismo|protestante]] bihurtu zen. Bitartean, [[Bizkaiko Foru Zaharra]]k euskal biztanle guztiak kapare bihurtu zuen, [[Ahaide nagusiak]] hor zeuden arren. [[1596]]an [[Joan Perez Betolatza]] betolatzarrak ezaguna dugun euskarazko lehen dotrina kristaua idatzi zuen [[Bilbo]]n, ''[[Doctrina Christiana en Romanze y Basquenze]]''. === [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] literatura erlijiosoa === {{Sakontzeko|Sarako Eskola|Axular}} [[Fitxategi:Axular-2005-03-20.jpg|ezkerrera|thumb|150 px|eskuinera|Pedro Agerre ''[[Axular]]''ren jaiolekua.]] [[Fitxategi:Ikusgela – Axular eta XVII. mendeko literatura.webm|thumb|thumbtime=217|{{ikusgela}}[[Axular]] eta bere obra aztertzen dituen bideoa.]] [[Fitxategi:Guero.jpg|eskuinera|thumb|150 px|eskuinera|Pedro Agerre Azpilikueta ''[[Axular]]''en ''Guero'' liburuaren azala]] [[Aro Modernoa|Aro modernoan]], [[Katolizismo]]ak [[Kontrarreforma]] aurrera eramateko bideratu eta mugatu zuen [[literatura]]. Iraultza kulturala batez ere [[Lapurdi]]n gertatu zen, orduko [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] eskualde aurreratuena zelako. Helburu nagusitzat herri xumeari irakastea zutenez, bai [[olerkigintza|poesia]] eta bai [[prosa]] ahozko jardunetik hurbil ziren: prosa, sermolarien erretorikatik gertu; eta [[olerkigintza|poesia]], [[bertsolaritza]]tik gertu. [[Trentoko Kontzilioa]]ren helburuak finkatu nahian, hau da herria bere ama hizkuntzan [[kristautasun]]ean hezi, ''[[Axular]]'' eta inguruko elizgizonek idatzizko [[euskara]]ren oinarriak finkatu ziren. Hori esker, bere kontrakoek ere [[euskara]]k haiekin duen zorra aitortzen dute. Batzuen ustez, [[kristautasun|kristau dotrina]] hedatzeko itsumena [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] kristautze berantiarren ondorioa da, hala nola [[jose Migel Barandiaran|aita Barandiaranek]]. Hala ere, bazeuden [[Arnaut Oihenart|Arnaud Oihenart]] edo [[Piarres Etxeberri]] bezalako idazle sekularrak, hurrengo mendeetan beste idazle euskaldunek hartuko duten bidearen esploratzaileak. Batzuen ustez, [[XVII. mendea]] [[Axular]]rena da, besteentzat, berriz, [[Sarako Eskola]]rena. Era berean, eztabaidan dago [[Sarako Eskola]] benetako mugimendu literarioa zenentz. Ziur asko, garai horretako idazle gehienek elkar ezagutu zuten, adibidez, [[Bertrand Etxautz]], [[Baiona]]ko apezpikuak argitaratu zenetik 43 urte geroago ''[[Etorkizun|Gero]]'' goresten du eskutitz batean. [[Axular]]rek berak bere liburuaren hasieran ''"konpañia on batean, euskaldunik baizen etzen tokian"'' esaten du. Erraza da pentsatzea [[Lapurdi]] bezalako eskualde txikian inguruko elizgizon, [[Medikuntza|mediku]] eta [[zuzenbide|abokatuek]] elkar ezagutu zutela. Horrela euskaldunberri bi ([[Esteve Materra]] eta [[Silvain Pouvreau]]), poeta bi ([[Joanes Etxeberri]] eta [[Bernard Gazteluzar]]) eta itsasgizon bat ([[Piarres Etxeberri]]) agertu ziren. Mende hartan bizi izan zen [[Axular|Pedro Agerre "Axular"]] ([[1556]]-[[1664]]). Liburu bakarra idatzi zuen arren —''[[Guero, bi partetan partitua eta berecia]]'' ([[1643]])—, eragin handia izan zuen. Nabari da [[Axular]] oratorian aditua zela, eta [[liburu]]aren edukia [[atsotitz]] bakarrean labur daiteke: ''Gero dioenak bego dio''. === XVIII. mendeko aldaera === Aipatu dugunez, euskal literaturan historia, aldaeren historia izan da eta [[mende]] berriak [[Hego Euskal Herria|Hegoaldera]] eraman zuen euskal literaturaren ardatza. [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] idazle nagusia [[Manuel Larramendi|aita Larramendi]] [[Jesusen Lagundia|jesuita]] eta euskaltzale sutsua izan zen. Hark, askotan [[gaztelania]] erabili arren, ''[[De la antigüedad y universalidad del bascuence en España]]'' ([[Salamanca]], [[1728]]) edo ''[[El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Vascongada|El imposible vencido]]'' ([[Salamanca]], [[1729]]) bere liburuei esker inguruan [[eskola]] bat sortu zuen, [[euskara|euskal]] literatura bultzatzeko. Garaikide izan zituen [[Joanes Etxeberri]], [[Agustin Kardaberaz]], [[Sebastian Mendiburu]] eta [[Frantzisko Xabier Munibe|Peñafloridako kondea]]. [[Argien Garaia|Ilustrazioaren]] ideiek [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herrira]] [[Literatura]]n ez ezik [[zientzia]] guztietan ere pizkundea eraman zuten: [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]] edo jadanik existitzen zen [[Oñatiko Unibertsitatea]] berpizten. === XIX. mendeko erromantizismoa === {{sakontzeko|Hego Euskal Herriko narratiba XIX. mendean|Ipar Euskal Herriko literatura XIX. mendean}} [[XIX. mendea]]ren hasieran, euskal [[literatura]], [[hizkuntzalaritza]] edo [[antropologia]] ez bezala, beheraldian zegoen, hala ere, [[Europa]]tik zetorren [[erromantizismo]]ak eta, politika aldetik, [[Foruen amaiera Hego Euskal Herrian|foruen desagerpenaren]] aurkako mugimenduak bultzada handia eman zion euskal literaturari. Euskaltzaletasuna eta, gero, [[abertzaletasun]]ak [[erromantizismo]] eta [[kostunbrismo]] ekarri zizkioten euskal literaturari. [[Euskalki]] guztiek idazle aipagarriak zituzten, adibidez: * [[Bizkaiera]]z: [[Joan Antonio Mogel|Juan Antonio Mogelek]] [[euskara]]z eginiko lehenengo [[eleberri]]a idatzi zuen (''[[Peru Abarka]]''), Frai [[Bartolome Madariaga]], [[Pedro Antonio Añibarro]], [[Jose Antonio Uriarte]] eta [[Evaristo Bustintza]] ''Kirikiño''. * [[Gipuzkera]]z: [[Joan Batista Agirre|Juan Bautista Agirre]], [[Jose Ignazio Gerriko]], [[Frantzisko Ignazio Lardizabal]], [[Joan Ignazio Iztueta]], [[Bizenta Mogel]], [[Krispin Beobide]], [[Jose Maria Iparragirre]] eta [[Bilintx]]. * [[Nafar-lapurtera]]z: [[Jean Hiriart-Urruti|Jean Hiriart]], [[Agosti Xaho]], [[Joan Piarres Duvoisin]], [[Grazian Adema]], [[Joan Batista Elizanburu]] eta [[Mitxel Elizanburu]]. * [[Ekialdeko nafar euskalkia|Ekialdeko nafarreraz]]: [[Frantzisko Laphitz]] eta [[Joan Batista Artxu]]. === XX. mendeko Euskal Pizkundea === {{sakontzeko|Euskal Pizkundea}} [[1919]]an, [[Eusko Ikaskuntza]]k aurrea hartu zuen eta [[Hego Euskal Herria|Hegoaldeko]] lau [[foru aldundi]]ek dirua jarri zuten [[Euskaltzaindia]] sortzeko. Bere helburua [[euskara]]ren ikerketa eta sustapena bultzatzea zen. Bere kideak, euskaltzainak, herrialde guztietakoak eta ideologia guztietakoak izan behar ziren, batez ere [[abertzaletasun|abertzale]] eta [[foruzale]]ak. Garai hartan, idatzizko [[euskara]] batzeko eztabaida egon zen. [[Euskara]] batzearen aldekoek indar handirik ez zutenez eta bide bakarra hautatu ez zenez, proposamena gerorako utzi behar zen. Hala ere, askotan, [[XX. mendea|XX. mendeko]] hasierako argitalpenetan eragin handi izan zuen balizko hizkuntz barneko logika aplikatzeko euskal morfologia eta jokoa aldatzen zuen teoriak. Idazle askok, purista zintzoek, antzinatik [[latin]]etik eta inguruko [[hizkuntza erromantzeak|erromantze hizkuntzetatik]] hartutako maileguak utzi eta neologismo edo batek daki nondik hartutako hitzak erabili zituzten. Horrela, [[euskara]] euskaldunentzako ulergaitza ''[[volapük|volapuk]]'' moduko hizkuntza bihurtu zen: ''euzkera barria'' honek ez zuen hedapenik. Luzaroan iraun duten lanak klasikoak irakurri dituzten idazleenak ziren (zenbait seta izan arren): [[Resurreccion Maria Azkue]], [[Orixe]], [[Xabier Lizardi]], [[Lauaxeta]], [[Txomin Agirre]] eta [[Jean Etxepare Bidegorri|Jean Etxepare]] hurrenez hurren. Aipagarriak [[Enrike Zubiri]], [[Pablo Fermin Irigarai]] eta [[Salbatore Mitxelena]] [[saiakera]]-egileak eta [[Jose Manuel Etxeita]], [[Augustin Anabitarte]] eta [[Tomas Agirre]] [[eleberri]]-egileak ere badira. Normalean, euskal literatura eta artearen egoera [[Ipar Euskal Herria]]n [[Hego Euskal Herria]]n baino hobea izan da, [[Ipar Euskal Herria|iparraldekoek]] [[euskara]] idazteko eta irakurtzeko ohitura handia izan dutelako. Hori zela eta, [[1887]]an ''[[Eskualduna (aldizkaria)|Eskualduna]]'' astekaria [[Baiona]]n agertu zen, bertoko idazleei [[kazetaritza]]ren lotsabako tankera emanez. [[Jean-Blaise Adema|J. Blaise Adéma]] euskaltzainak, [[Jean Hiriart-Urruti|Jean Hiriart-Urruty]] eta [[Jean Etxepare Bidegorri|Jean Etxeparek]] hantxe argitaratu zuten. [[Ideologia|Ideologikoki]] ''xurien'' alde egin zuen eta [[1941]]ez geroztik, [[Vichy]]ko erregimenaren alde, eta epe honetan [[Nazionalsozialismo|nazismoaren]] aldeko idazkiak argitaratu zituen. [[1944]]an [[alemania]]rrak garaitu ostean, [[frantzia]]r agintari berriek ''[[Eskualduna (aldizkaria)|Eskualduna]]'' itxi zuten, kolaborazionista izateagatik. [[Piarres Lafitte]]k zuzenduriko [[Herria|Herria aldizkariak]] hartu zion lekukoa [[Iparralde]]ko euskal kazetaritzan; gaur egun arte, [[Baiona]]n argitaratzen jarraitu da. [[Hegoalde (argipena)|Hegoaldean]], [[Arturo Kanpion|Arturo Campion]] eta [[Damaso Intza]] aipatzekoak ziren ere. Garai hartako [[liburu]]rik interesgarrienak [[Xabier Lizardi]]ren ''[[Biotz-begietan]]'' ([[sinbolismo|sinbolista]] eta [[intimismo|intimista]]) eta [[Orixe|Nikolas Ormaetxearen]] ''[[Euskaldunak (Orixeren poesia)|Euskaldunak]]'' (artzai-[[literatura]]<ref>[https://web.archive.org/web/20080512071532/http://www.basquepoetry.net/poemak-e/0033.htm]</ref>) poesiak eta [[Txomin Agirre]]ren ''[[Kresala (Txomin Agirre)|Kresala]]'' eta ''[[Garoa (eleberria)|Garoa]]'' ([[eleberri]]-[[kostunbrismo|kostunbristak]]) ziren. === XX. mendeko bigarren euskal pizkundea === [[Espainiako Gerra Zibila]] eta [[Bigarren Mundu Gerra]]ren ondoren, euskal literaturak une latzak bizi izan zituen. Argitaratu zituzten lehendabiziko [[liburu]]ak [[Telesforo Monzón|Telesforo Monzonen]] ''Urrundi'' ([[1945]] [[Mexiko Hiria]]n), [[Jokin Zaitegi]]ren ''[[Goldaketan]]'' ([[1946]] [[Mexiko Hiria]]n) eta [[Salbatore Mitxelena]]ren ''[[Arantzazu, euskal-sinismenaren poema|Arantzazu]]'' ([[1949]] [[Guatemala]]n). [[1950eko hamarkada]]ren bukaeran, idazle-belaunaldi berria jaio zen, tartean [[Gabriel Aresti]]. Honek ''[[Harri eta Herri]]'' ([[1964]]) bere liburuan [[Europa]]n modan zegoen gizarteko poesia jorratu zuen. Bere garaian [[liburu]]riak salduena zen eta euskal herriaren isla berria erakusten zaigu: jadanik [[Orixe]]ren ''Euskaldunak'' baserri-euskal herria aldendu eta "[[Euskal Hiria]]" sortuz. [[Gabriel Aresti|Arestik]] [[gaztelania]]z idatzi zuten euskal poetak zituen lagun, [[Blas Otero|Blas de Otero]] edo [[Gabriel Celaya|Gabriel Zelaia]], konpromiso sozial bere zutelako. Era berean, [[antzerki]]ari ekin zioten talde batzuekin edo ''[[Ez Dok Amairu]]'', "[[Euskal Kantagintza Berria]]" izeneko mugimenduaren sortzaileekin ere harreman estuak izan zituen. [[Eleberri]]ei buruz, [[Txillardegi]]ren ''[[Leturiaren egunkari ezkutua]]'' ([[1957]]) lehendabiziko euskal [[eleberri]] modernoa da, [[existentzialismo]] ereduak jarraitzen duena. Gero [[Ramon Saizarbitoria]]ren ''[[Egunero hasten delako]]'' eta ''[[Ehun metro]]'' (''[[Nouveau Roman]]'' mugimenduaren eragina dutenak) eta [[Anjel Lertxundi]] agertu ziren. Behin [[frankismo]]aren garaiak pasata, [[euskara]]zko argitaletxeak joritu ziren urtero 1.500 titulu argitaratzen, eta 300 idazle inguru izanda. Euskal literaturaren urrezko aro honetan, lehendabizikoz [[Euskal Herria|Euskal Herritik]] kanpo arrakasta izan duten idazleak agertu dira: [[Bernardo Atxaga]] (''[[Obabakoak]]'' edo ''[[Behi euskaldun baten memoriak]]'') edo [[Unai Elorriaga]] (''[[SPrako tranbia]]''). == Idazle nagusien zerrenda == === Idazle klasikoak === <div class="references-small" style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> '''[[Pizkundea]]''' * [[Bernart Etxepare]]. [[Nafarroa Beherea]]. ([[1480]]?-?): ''[[Linguae vasconum primitiae]]'' ([[1545]]). * [[Joanes Leizarraga|Joannes Leizarraga]]. [[Lapurdi]]. ([[1506]]-[[1601]]): ''[[Jesus Krist Gure Jaunaren Testamentu Berria]]'' ([[1571]]). * [[Joan Perez Lazarraga|Joan Perez de Lazarraga]]. [[Araba]]. ([[1548]]? – [[1605]]). [[Lazarragaren eskuizkribua]] ([[1602]]?). '''[[XVII. mendea]]''' * [[Axular|Pedro Agerre]] ''Axular''. [[Nafarroa]] / [[Lapurdi]]. ([[1556]]-[[1644]]): ''[[Gero (Axular)|Gero]]'' ([[1643]]). * [[Joan Tartas|Tartaseko Joan]]. [[Zuberoa]]. ([[1610]]-?): ''Ontsa hiltzeko bidia'' ([[1666]]). '''[[XVIII. mendea]]''' * [[Pedro Ignazio Barrutia]]. [[Araba]]. ([[1682]]-[[1759]]): ''[[Gabonetako ikuskizuna]]'' ([[1750]]). '''[[XIX. mendea]]''' * [[Joan Antonio Mogel]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1745]]-[[1804]]): ''[[Peru Abarka]]'' ([[1802]]an idatzia; [[1881]]ean argitaratua). * [[Bizenta Mogel|Bizenta Antonia Mogel]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1782]]-[[1854]]). * [[Joan Batista Elizanburu]]. [[Lapurdi]]. ([[1832]]-[[1898]]): ''Koplak'' ([[1855]]). '''[[XX. mendea]]''' * [[Txomin Agirre]]. [[Bizkaia]]. ([[1864]]-[[1920]]): ''[[Kresala (Txomin Agirre)|Kresala]]'' ([[1906]]) eta ''[[Garoa (eleberria)|Garoa]]'' ([[1912]]). * [[Evaristo Bustintza|Kirikiño]]. [[Bizkaia]]. ([[1866]]-[[1929]]): ''[[Abarrak]]'' ([[1918]]). * [[Orixe]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1888]]-[[1961]]): ''[[Euskaldun]]ak'' ([[1950]]). * [[Xabier Lizardi]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1896]]-[[1933]]): ''[[Biotz-begietan]]'' ([[1932]]). * [[Resurreccion Maria Azkue]]. [[Bizkaia]]. ([[1864]]-[[1951]]). * [[Lauaxeta]]. [[Bizkaia]]. ([[1905]]-[[1937]]): ''[[Bide barrijak]]'' ([[1931]]). * [[Eusebio Erkiaga]]. [[Bizkaia]]. ([[1912]]-[[1993]]). * [[Gabriel Aresti]]. [[Bizkaia]]. ([[1933]]-[[1975]]): ''[[Harri eta Herri]]'' ([[1964]]). * [[Jon Mirande]]. [[Paris]]. ([[1925]]-[[1972]]): ''[[Haur besoetakoa]]'' ([[1959]]). * [[Bitoriano Gandiaga]]. [[Bizkaia]]. ([[1928]]-[[2001]]). * [[Juan Mari Lekuona]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1927]]-[[2005]]). </div> === Idazle garaikideak === <div class="references-small" style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> * [[Ramon Saizarbitoria]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1944]]-): ''"[[Egunero hasten delako]]"'' ([[1969]]) eta ''"[[Hamaika pauso]]"'' ([[1995]]). * [[Arantxa Urretabizkaia]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1947]] -): ''"[[Zergatik panpox]]"'' ([[1979]]). * [[Joan Mari Irigoien]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1948]]-): ''"[[Lur bat haratago]]"'' ([[2000]]). * [[Anjel Lertxundi]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1948]]): ''"[[Hamaseigarrenean, aidanez]]"'' ([[1983]]) eta ''"[[Otto Pette]]"'' ([[1994]]). * [[Mariasun Landa]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1949]] -): ''"[[Krokodiloa ohe azpian]]"'' ([[2002]]). * [[Josemari Velez de Mendizabal]]. [[Araba]]. ([[1949]]-). * [[Bernardo Atxaga]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1951]]-): ''"[[Obabakoak]]"'' ([[1988]]). * [[Koldo Izagirre]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1953]] -): ''"[[Non dago Basque harbour?]]"'' ([[1997]]). * [[Laura Mintegi]] ([[1955]]-): ''"[[Sisifo maite minez]]"'' ([[2001]]). * [[Xabier Montoia]]. [[Araba]]. ([[1955]]-): ''"[[Gasteizko hondartzak]]" ([[1997]]). * [[Pello Lizarralde]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1956]]-): ''"[[Larrepetit]]"'' ([[2002]]). * [[Joseba Sarrionandia]]. [[Bizkaia]]. ([[1958]] -): ''"[[Ni ez naiz hemengoa]]"'' ([[1985]]) eta ''"[[Lagun izoztua]]"'' ([[2001]]). * [[Itxaro Borda]]. [[Lapurdi]]. ([[1959]] -). * [[Unai Elorriaga]]. [[Bizkaia]]. ([[1973]] -): ''"[[SPrako tranbia]]"'' ([[2001]]). * [[Fernando Morillo]]. [[Gipuzkoa]]. ([[1974]]-): ''"[[Gloria Mundi]]"'' ([[2004]]). * [[Asel Luzarraga]]. [[Bizkaia]]. ([[1971]]-): ''"[[Karonte (liburua)|Karonte]]"'' ([[2005]]). * [[Kirmen Uribe]]. [[Bizkaia]]. ([[1970]]-): ''"[[Bilbao-New York-Bilbao]]"'' ([[2008]]). </div> === Herrialdeka === [[Arabako idazleak|Araba]] | [[Bizkaiko idazleen zerrenda|Bizkaia]] | [[Gipuzkoako idazleen zerrenda|Gipuzkoa]] | [[Lapurdiko idazleak|Lapurdi]] | [[Nafarroa Garaiko idazleak|Nafarroa]] | [[Nafarroa Behereko idazleak|Nafarroa Beherea]] | [[Zuberoako idazleen zerrenda|Zuberoa]] | == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * {{es}} {{eu}} [[Iñaki Aldekoa Beitia|Aldekoa Beitia, Iñaki]]: ''Historia de la Literatura vasca''. Erein 2004. ''Euskal literaturaren historia''. Erein. 2008. * [[Axular]] Pedro Dagerre Azpilikueta: ''Gero'' Egin Biblioteka * [[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] 1976: ''[[Zer dugu Orixeren kontra?]]'', Oñati, EFA. * [[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] 1977: ''[[Zer dugu Orixeren alde?]]'', Oñati, EFA. * {{de}} [[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]] 1997: "Die Bedeutung der Sprache in Renaissance und Reformation und die Entstehung der baskischen Literatur im religiösen und politischen Konfliktgebiet zwischen Spanien und Frankreich" In: Wolfgang W. Moelleken (Herausgeber), Peter J. Weber (Herausgeber): ''Neue Forschungsarbeiten zur Kontaktlinguistik'', Bonn: Dümmler. {{ISBN|978-3537864192}} * {{es}} Badiola Rentería, Prudencia eta López Sáinz, Josefina: ''La literatura en lengua vasca''. Cincel argitaletxea, [[1981]]. {{ISBN|84-7046-248-2}}. * [[Joseba Intxausti|Intxausti, Joseba]] 1995: Leizarraga eta leizarragatarrak (1563-1571) Erreforma-Kontrarreformetako ilun-argitan, ''RIEV'' 40/1: 119-160. * ''1 Euskara eta Literatura (Batxillergo)''/ ''2 Euskara eta Literatura (Batxillergo)''. [[Elkar]] {{ISBN|84-9783-171-3}}/ {{ISBN|84-9783-214-0}} * {{es}} [[Jon Juaristi|Juaristi, Jon]], ''Literatura Vasca'', [[Madril]], Taurus, [[1987]] * {{es}} {{en}} Larrañaga Odriozola, Carmen: ''Del bertsolarismo silenciado (Silenced bertsolaritza)'' [[Eusko Ikaskuntza]]. * [[Juan Mari Lekuona|Lekuona, Juan Maria]]: "Ahozko literaturaren historia" Euskal Herria. Vol 1, San Sebastián, Jakin, 1984. * {{es}} López Gaseni, José Manuel: ''Historia de la literatura vasca''. Acento argitaletxea, [[2002]]. {{ISBN|84-483-0683-X}}. * {{es}} [[Koldo Mitxelena|Mitxelena, Koldo]]: ''Historia de la Literatura Vasca''. Madril. 1960. * [[Santiago Onaindia|Onaindia, Santiago]]: [[Euskal Literatura (Onaindia)|Euskal literatura]] (6 liburuki), Etor, [[1972]]-[[1990]]. * [[Ibon Sarasola|Sarasola Ibon]]:''Euskal literaturaren historia'', [[1971]], Lur. * [[Ibon Sarasola|Sarasola Ibon]]:''Euskal literatura numerotan'', [[1975]], Kriselu. * [[Ibon Sarasola|Sarasola Ibon]]:''Euskal literaturaren gidaliburua'', [[1977]], UEU. * [[Pako Sudupe|Sudupe, Pako]] 2011: ''50eko Hamarkadako Euskal Literatura I: hizkuntza eta ideologia eztabaidak'', Donostia, Utriusque Vasconiae {{ISBN|978-84-938329-4-0}} * [[Pako Sudupe|Sudupe, Pako]] 2011: ''50eko Hamarkadako Euskal Literatura II: kazetaritza eta saiakera'', Donostia, Utriusque Vasconiae {{ISBN|978-84-938329-5-7}} * [[Pako Sudupe|Sudupe, Pako]] 2011: ''50eko Hamarkadako Euskal Literatura III: antzerkia eta hamarkadaren ikuspegi orokorra'', Donostia, Utriusque Vasconiae {{ISBN|978-84-938329-6-4}} * [[Pako Sudupe|Sudupe, Pako]] 2012: "Ideologia eztabaidak 50eko hamarkadan" in Alaitz Aizpuru (koord.), ''Euskal Herriko pentsamenduaren gida'', Bilbo, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]. {{ISBN|978-84-8438-435-9}} * {{es}} [[Patri Urkizu|Urkizu, Patri]] (et al.): ''Historia de la Literatura Vasca''.UNED. Madril. 2000. * {{es}} [[Luis Villasante|Villasante, Luis]]: ''Historia de la Literatura Vasca''.Ed. Aranzazu. Burgos. 1979. == Ikus, gainera == * [[Ahozko euskal literatura]] * [[Bertsolaritza]] * [[Euskal idazle]]ak * [[Zerrenda:Euskal Herriko erdal idazleak|Euskal Herriko erdal idazleak]] * [[Zerrenda:Euskal Herriko literaturak|Euskal Herriko literaturak]] * [[Zerrenda:Euskarazko literatura idazlan nagusiak|Euskarazko liburu ezagunen zerrenda]] * [[Euskal antzerki berria]] == Kanpo estekak == {{Atari|Euskara|Euskara}} * [http://klasikoak.armiarma.eus/ Klasikoen gordailua] * [http://idazleak.org/ Euskal Idazleen Elkartea] {{autoritate kontrola}} {{Euskara aurkibidea}} [[Kategoria:Euskal literatura]] [[Kategoria:Euskal Herriko literaturaren historia]] k7vl55mlvr0g6rxq1z8gjfm1zcro0pi 0 62253 9983757 9970201 2024-11-28T13:07:38Z Artegia 65203 9983757 wikitext text/x-wiki {{urte aurkibide probak}} {{urtegertaerak}} '''2022'''a [[larunbatez hasitako urte arrunt]]a izango da. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Uztailaren 22]]an, [[Bakegileak]] erakundeak [[Ipar Euskal Herriko blokeo eguna]] aldarrikatu zuen, arazo eta oztopo handiak sortuz bide nagusietan. Guztia bake prozesuaren blokeoa salatzeko. === Mundua === * [[Urtarrilaren 2]]tik [[Urtarrilaren 11|11]]ra &ndash; [[Gas]]aren prezioaren bat-bateko igoerak [[2022ko Kazakhstango protestak|protestak eragin zituen Kazakhstanen]]. Gutxienez 225 hildako eta 5000 zauritu izan ziren. * [[Urtarrilaren 14]] eta [[Urtarrilaren 15|15a]] &ndash; [[Hunga Tonga–Hunga Haʻapai sumendiaren 2022ko erupzioa]]. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[2022ko Frantziako Hauteskunde Presidentzialak|2022ko frantziar hauteskunde presidentzialen]] bigarren itzulian [[Emmanuel Macron]] gailendu zen botoen %58,55ekin, bere bigarren legealdirako hautatua izanik. * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[2022ko Frantziako Hauteskunde Legegileak|2022ko Frantziako Hauteskunde Legegileen]] bigarren itzulia: [[Elkarrekin (koalizioa)|Ensemble koalizioak]] eskuratu zituen eserleku gehien, baina hauteskundeen aurretik zeukan gehiengo osoa galdu zuen. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Dobbs auzia Jackson Women 's Health erakundearen aurka]] amaitu zen. Epai horrekin AEBetako Auzitegi Gorenak bertan behera utzi zuen [[Abortatzeko eskubide|abortu eskubide]] konstituzionala; aurrerantzean, estatu bakoitzak izanen du auziaren gainean erabakitzeko eskumena. * [[Ekainaren 24]]a &ndash; [[Melillako sarraskia]]n gutxienez 25 hildako izan ziren. * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Marmolada]] mendian [[Marmoladako glaziarrarren erortzea|izotz-jausi handi batek]] 9 hildako, 7 zauritu eta lau desagertu utzi zituen. * [[Urriaren 2]]a &ndash; Hauteskunde orokorrak [[2022ko Brasilgo hauteskunde orokorrak|egin ziren Brasilen]]. * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioaren]] testuinguruan, [[Krimeako zubiko eztanda|Krimeako zubiaren galtzadan bat-bateko leherketa bat]] gertatu zen. * [[Abenduaren 7]]a &ndash; Estatuaren autogolpe saiakera [[Estatuaren autogolpe saiakera Perun (2022)|izan zen Perun]]. == Ekonomia == == Arte eta kultura == ===== Euskal Herria ===== * [[Martxoaren 31]]tik [[apirilaren 10]]era &ndash; 2021eko martxoan [[COVID-19 pandemia]]ren eraginez bertan behera gelditu zen [[2022ko Korrika|22. Korrika]] ospatu zen. [[Amurrio]]tik abiatu eta [[Donostia]]n bukatu zen, * [[Apirilaren 1]]a eta [[ekainaren 11]] bitartean [[2022ko Arabako Bertsolari Txapelketa]] jokatu zen. [[Peru Abarrategi]]k txapela eskuratu zuen [[Manex Agirre]]rekin buruz burukoa jokatuta * [[Irailaren 24]]tik [[urriaren 9]]ra &ndash; [[2022ko Bertsolari Txapelketa Nagusiko lehen fasea]]. * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Tafalla]]n [[Nafarroa Oinez]] jaia ospatu zen. * [[Urriaren 22]]tik [[abenduaren 3]]ra &ndash; [[2022ko Bertsolari Txapelketa Nagusiko finalaurrekoa]] * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[2022ko Bertsolari Txapelketa Nagusia]]: [[Maialen Lujanbio]] izan zen irabazle. Bere hirugarren txapela jantzi zuen. ===== Mundua ===== * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[94. Oscar Sariak|94. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. [[Will Smith]] aktorea eta [[Chris Rock]] umoristaren arteko gertakari batek sari banaketa "eklipsatu" zuen esatari askoren esanetan. * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[2022ko Eurovision Abesti Lehiaketa|Eurovision Abesti Lehiaketaren 66. edizioa]] [[Ukraina]]k irabazi zuen [[Kalush|Kalush Orchestra]] taldearen "Stefania" abestiarekin * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[2022ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa]]. == Zientzia eta teknologia == * [[Uztailaren 7]]tik [[uztailaren 14|14ra]] &ndash; [[2022ko Matematikarien Nazioarteko Biltzarra]] egin zen. * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[James Webb (teleskopioa)|James Webb teleskopioak]] bere [[Webben Lehen Eremu Sakona|eremu sakoneko lehen irudia]] igorri zuen. * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[2022ko urriaren 25eko eguzki eklipsea|Eguzki-eklipse partziala izan zen]], [[Euskal Herria]]n eguerdi aldean izan zuena maximoa, magnitude oso txikiarekin. == Kirolak == ===== Olinpiar Jokoak ===== * [[2022ko Neguko Olinpiar Jokoak]] ([[Beijing]], [[Txinako Herri Errepublika]]; [[otsailaren 2]]a &ndash; [[otsailaren 20]]a). ** [[2022ko Neguko Olinpiar Jokoetan parte hartutako euskal herritar kirolariak|4 Euskal herritarrek hartu zuten parte]] 3 kiroletan, hiruk [[Espainia]]ko selekzioarekin eta besteak [[Brasil]]goarekin. ===== Euskal Herria ===== * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Athletic]]ek 2022ko [[Espainiako Superkopa]]ren finala jokatu zuen [[Real Madril]]en aurka. 0-2 galdu zuen. * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[2022ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Warren Barguil]] garaile. * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[2022ko Euskal Herriko Itzulia|61. Euskal Herriko Itzulia]] bukatu zen. [[Daniel Felipe Martínez]] kolonbiarrak eraman zuen txapela. * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[2022ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Olivia Baril]] irabazle. * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[2022ko Emakumeen Nafarroako Klasikoa]]: [[Sarah Gigante]] irabazle. * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[2022ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: [[Demi Vollering]] irabazle. * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[2022ko Durango-Durango Emakumeen Saria]]: [[Pauliena Rooijakkers]] irabazle. * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[2022ko Nafarroako Itzulia]]: Andrew Vollmer irabazle. * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[2022ko Ordiziako Klasika]]: [[Simon Yates]] irabazle. * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[2022ko Donostia Klasikoa]]: [[Remco Evenepoel]] irabazle. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[2022ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Irailaren 11]] &ndash; [[2022ko Kontxako Bandera]]: [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea|Urdaibai (Bermeo)k]] 6. bandera eskuratu zuen, eta [[Orio Arraunketa Elkartea#Emakumezkoen trainerua|Oriok]] hirugarrena emakumezkoetan. * [[Irailaren 18]]a &ndash; ** [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2022ko denboraldia|Euskotren Ligaren hamalaugarren denboraldia]]: [[Orio Arraunketa Elkartea#Emakumezkoen trainerua|Orio]] izan zen txapelduna hirugarren aldiz. ** [[ETE Ligako 2022ko denboraldia]]: [[Hondarribia Arraun Elkartea#Emakumezkoen trainerua|Hondarribia]] txapeldun. * [[Urriaren 21]]etik [[urriaren 29|29]]ra &ndash; [[Munduko XIX. Pilota Txapelketa]] jokatu zen [[Biarritz]], [[Baiona]], [[Bidarte]] eta [[Hazparne]]n. ===== Mundua ===== * [[Otsailaren 24]]tik [[otsailaren 27|27ra]] &ndash; [[O Gran Camiño]] txirrindularitza lasterketaren [[2022ko O Gran Camiño|lehen edizioa]] jokatu zen Galizian. [[Alejandro Valverde]] izan zen garailea. * [[Martxoaren 13]]a - ** [[2022ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. ** [[2022ko Paris-Niza]]: [[Primož Roglič]] irabazle. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[2022ko Sei Nazioen Txapelketa]]: [[Frantziako errugbi selekzioa|Frantziak]] 18. txapelketa eskuratu zuen, 12 urtetako lehorteari amaiera emanez. Partida guztiak irabazi zituen gainera. * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[2022ko Milan-San Remo]]: [[Matej Mohorič]] irabazle. * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[2022ko Kataluniako Volta]]: [[Sergio Higuita]] irabazle. * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[2022ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[2022ko Turkiako Itzulia|Turkiako Itzuliaren 57. edizioa]] amaitu zen. [[Patrick Bevin]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[2022ko Paris-Roubaix]]: [[Dylan van Baarle]] irabazle. * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[2022ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Remco Evenepoel]] irabazle. * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[2022ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]]n [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazle, * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[2022ko Italiako Giroa]]: [[Jai Hindley]] irabazle. * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[2022ko Frantziako Tourra]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[2022ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Annemiek van Vleuten]] irabazle. * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[2022ko Espainiako Traineru Txapelketa]] jokatu zen [[Castropol]]en. [[Club de Mar Bueu]]k gizonezkoetan eta [[Club de Remo Chapela#Emakumezkoen trainerua|Chapelak]] emakumezkoetan lortu zituzten beren aurreneko txapelak. * [[Irailaren 11]] &ndash; [[2022ko Espainiako Itzulia]] bukatu zen. [[Remco Evenepoel]] izan zen irabazlea. * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[2022ko The Rugby Championship]]: [[Zeelanda Berriko errugbi selekzioa|Zeelanda Berria]] irabazle. * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[2021eko Munduko Errugbi Kopa]]ren finala jokatu zen [[Zeelanda Berria]]n: [[Zeelanda Berriko emakumezkoen errugbi selekzioa|Zeelanda Berriak]] atxiki zuen kopa, finalean [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterrari]] 31 eta 34 irabazita. * [[Abenduaren 18]]a &ndash; [[Argentinako futbol selekzio nazionala|Argentinak]] [[2022ko Munduko Futbol Txapelketa|22. Munduko Futbol Txapelketa]] irabazi zuen. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Calisto Tanzi]], italiar negozio-gizona, [[Parmalat]] enpresaren sortzailea (j. [[1938]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Ana Bejerano]], bizkaitar abeslaria (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Xanti Iparragirre]], gipuzkoar bertsolaria (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Richard Leakey]], kenyar antropologoa (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Voltaire Schilling]], brasildar irakaslea eta historialaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Igor eta Grichka Bogdanoff|Igor Bogdanoff]], frantziar telebistako-aurkezle, ekoizle eta saiogile zientifikoa (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Gianni Celati]], italiar idazle, itzultzaile eta literatura kritikaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Olga Gavrilova]], sobietar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1957]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Viktor Saneiev]], georgiar atleta, [[jauzi hirukoitz]]ean aditua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Kim Mi-soo]], hegokorear aktore eta modeloa (j. [[1992]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Peter Bogdanovich]], estatubatuar zinema zuzendaria eta zinemari buruzko liburuen idazlea (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Flavio Etcheto]], argentinar ekoizle, musikari, idazle eta konpositorea (j. [[1969]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Bob Falkenburg]], estatubatuar tenislaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Sidney Poitier]], bahamar-estatubatuar aktore eta zinema zuzendaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Maixux Rekalde]], gipuzkoar bakezalea eta euskaltzailea (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Andrés Salcedo]], kolonbiar esataria, berriemailea, idazlea, musikagilea, aurkezlea eta kirol-kazetaria (j. [[1940]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Toshiki Kaifu]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Bob Saget]], estatubatuar aktorea (j. [[1956]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[Herbert Achternbusch]], alemaniar idazlea, aktorea eta zinema-zuzendaria (j. [[1938]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Anatoli Aliabiev]], errusiar biatleta (j. [[1951]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[David Sassoli]], italiar kazetari eta politikaria, [[Europako Parlamentu]]ko presidentea (j. [[1956]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Ernest Shonekan]], [[Nigeria]]ko estatuburua (j. [[1936]]). * [[Urtarrilaren 12]]a &ndash; [[Ronnie Spector]], estatubatuar abeslaria, ''[[The Ronettes]]'' taldeko ahots nagusia (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Ricardo Bofill]], kataluniar arkitektoa (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 14]] &ndash; [[Carmen de la Maza]], gipuzkoar antzezlea (j. [[1940]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Danel Goikolea]], gipuzkoar bertsolari eta bertsozalea (j. [[1969]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Felix Ormazabal]], euskal abokatu eta politikaria (j. [[1940]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Kevin Flynn]], irlandar errugbilaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 16]]a &ndash; [[Hana Horka]], kantari txekiarra, [[Asonance]] folk-taldeko kidea (j. [[1964]]). * [[Urtarrilaren 16]] &ndash; [[Ibrahim Boubacar Keïta]], [[Mali]]ko presidentea (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Francisco Gento]], espainiar futbolaria, [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako Futbol Liga]] gehien jokatu eta irabazi zituen futbolaria (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Yvette Mimieux]], estatubatuar aktorea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Hardy Krüger]], alemaniar aktorea (j. [[1928]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Gaspard Ulliel]], frantziar aktore eta modeloa (j. [[1984]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Heidi Biebl]], alemaniar eskiatzailea (j. [[1941]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Meat Loaf]], estatubatuar aktore eta abeslaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Jesus Murgiondo]], gipuzkoar pilotazalea, Euskadiko Euskal Pilota Federazioaren lehenengo lehendakaria (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Elza Soares]], brasildar sanba, bossa nova eta Brasilgo herri musika abeslaria eta musikagilea (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Rex Cawley]], estatubatuar atleta (j. [[1940]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Jean-Claude Mézières]], frantziar komikigile eta marrazkilaria (j. [[1938]]). * [[Urtarrilaren 23]]a &ndash; [[Thierry Mugler]], frantziar moda-diseinatzailea (h. [[1948]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[John Arrillaga]], estatubatuar enpresaburua, [[Silicon Valley]]ko lur-jaberik nagusienetariko bat (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Szilveszter Csollány]], hungariar gimnasta (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Wim Jansen]], herbehereetar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1946]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[René de Obaldia]], frantziar idazlea (j. [[1918]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Leire Iribarne]], euskal musikaria, pianojolea eta abeslaria, [[Diabolo Kiwi]] taldeko partaidea (j. [[1997]]). * [[Urtarrilaren 28]]a &ndash; [[Guy Laporte]], frantziar errugbilaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 30]]a &ndash; [[Suylen Milanés]], kubatar abeslari eta ekoizlea (j. [[1971]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Juan Jose Pujana]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJeko]] bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Hanna Abu-Hanna]], palestinar idazle, poeta eta ikerlaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Pello Zabala]], gipuzkoar fraide frantziskotarra, euskal idazlea, irratiko aurkezlea, musikazalea eta meteorologoa (j. [[1943]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Monica Vitti]], italiar aktorea (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Tom Kiernan]], irlandar errugbilaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Jristos Sartzetakis]], [[Grezia]]ko presidentea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Georges Labazée]], frantziar politikaria, [[Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakarien zerrenda|Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorreko lehendakaria]] (j. [[1943]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Angélica Gorodischer]], argentinar idazlea (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Fernando Marías]], bizkaitar idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[George Crumb]], estatubatuar musika klasiko moderno eta abangoardiako musikagilea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Lata Mangeshkar]], indiar abeslaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Douglas Trumbull]], estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoilaria, efektu berezien aitzindarietako bat (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Javier Berasaluze Markiegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Luc Montagnier]], frantziar mikrobiologoa, birologia arloan nabarmendua, 2008ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Sebastian Bieniek]], alemaniar gidoilari, ekoizle, margolari, aktore eta zinema zuzendaria (j. [[1975]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Betty Davis]], estatubatuar funk eta soul musikaren emakume abeslaria (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Julene Eguzkizaga]], bizkaitar maistra (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Alicia Hermida]], espainiar aktorea eta interpretazio-irakaslea (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Ian McDonald]], ingeles musikaria, ''[[King Crimson]]'' eta ''[[Foreigner]]'' taldeen sortzailea (j. [[1946]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Jean-Marc Orgogozo]], lapurtar neuropsikiatra eta ikertzailea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Manuel Esquivel]], [[Belize]]ko lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Martín José Zelaia]], nafar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Maria Antònia Oliver i Cabrer]], katalanezko idazlea (j. [[1946]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Torres (aktorea)|Isabel Torres]], kanariar telebista aurkezlea, irrati esataria eta aktorea (j. [[1969]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Ignacio Javier Gomara]], nafar abokatu eta politikaria (j. [[1927]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]], kubatar margolari eta eskultorea (j. [[1915]]). * [[Otsailaren 12]]a &ndash; [[Ivan Reitman]], eslovakiar jatorriko kanadar zinema zuzendaria, ekoizlea eta gidoigilea (j. [[1946]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Hélène de Monferrand]], frantziar eleberrigilea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 15]]a &ndash; [[Karmele Aierbe]], gipuzkoar irakasle, politikari abertzalea eta euskaltzalea (j. [[1951]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Cristina Calderón]], [[Yagan hizkuntza|Yagan hizkuntzaren]] azken hiztuna (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Dorce Gamalama]], indonesiar emakumezko abeslari, aktore, aurkezle eta umorista transexuala (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Amos Sawyer]], [[Liberia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Tomás Aragüés Bernad]], euskal musikagilea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Juana Arrillaga|Juana Arrillaga, ''Arene II.'']], gipuzkoar erraketista (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Mauri Ugartemendia]], bizkaitar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Gary Brooker]], ingeles musikari, abeslari eta piano-jotzailea, ''[[Procol Harum]]'' taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Kakuichi Mimura]], japoniar futbolaria (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Oleksandr Sydorenko]], ukrainar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Miguel Ángel Gallardo]], katalan marrazkilaria (j. [[1955]]). * [[Otsailaren 22]]a &ndash; [[Mark Lanegan]], estatubatuar konposatzaile eta abeslaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Abelin Linazisoro]], gipuzkoar idazle eta aktorea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Jorge Zabalza]], uruguaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Sally Kellerman]], estatubatuar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Ivanka Khristova]], bulgariar [[pisu jaurtiketa|pisu jaurtitzailea]] (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[John Landy]], australiar atleta eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Kathleen Nord]], alemaniar igerilaria (j. [[1965]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Nida Patcharaveerapong]], thailandiar aktorea (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Rosa Balaguer Oltra]], valentziar kazetaria, irratian eta telebistan valentzieraz hitz egiten aitzindaria (j. [[circa|c.]] [[1956]]). * [[Otsailaren 25]]a &ndash; [[Kristina Saralegi]], nafar baserritarra, abeltzaina, talogilea eta ekintzailea (j. [[1974]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Julen Zabaleta]], '' Yulen'', gipuzkoar marrazkilaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Carlos Álvarez Cruz]], espainiar poeta eta hizlaria (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Abuzed Omar Dorda]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Andrei Sukhovetski]], sobietar-errusiar maior jenerala, [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[1974]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Alevtina Koltxina]], sobietar iraupen-eskiatzailea (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Jevhen Malyxev]], ukrainar biatleta eta militarra, [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[2002]]). * [[Martxoaren 2]]a &ndash; [[Volodymyr Struk]], ukrainiar politikaria, Kreminnako alkatea, , [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[1964]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Francesca Gargallo]], ideologia feministako italiar filosofoa, idazlea, itzultzailea, editorea eta aktibista (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Valeri Txybinieiev]], sobietar-ukrainar frankotiratzailea, [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[1988]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Maryan Wisniewski]], frantziar futbolaria (j. [[1937]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Shane Warne]], australiar kriket jokalaria (j. [[1969]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Miquel Strubell i Trueta]], kataluniar soziolinguista (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Margit Korondi]], hungariar gimnasta (j. [[1932]]). * [[Martxoaren 6]]a &ndash; [[Pau Riba]], kataluniar folk kantautore, artista ikonoklasta eta idazlea (j. [[1948]]). * [[Martxoaren 7]]a &ndash; [[Muhammad Rafiq Tarar]], [[Pakistan]]go presidentea (j. [[1929]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Yulia Zdanovska]], ukrainar matematikaria, [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[2000]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[John Elliott]], britainiar historialari eta hispanista (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Jürgen Grabowski]], alemaniar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Rupiah Banda]], [[Zambia]]ko 4. presidentea (j. [[1937]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Andrei Kolesnikov (jenerala)|Andrei Kolesnikov]], errusiar jenerala, [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[1977]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Timmy Thomas]], estatubatuar R&B abeslaria, teklatu-jotzailea, musikagilea eta disko-ekoizlea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Alain Krivine]], frantziar ezkerreko-politikari eta ideologoa (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 12]]a &ndash; [[Karl Offmann]], [[Maurizio]]ko presidentea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[William Hurt]], estatubatuar aktorea (j. [[1950]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Oleg Mitiaev]], errusiar jenerala, [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 15]]a &ndash; [[Eugene Parker]], estatubatuar zientzialaria, [[eguzkia]]ren inguruko gertaeretan aditua (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Pello Apezetxea Zubiri]], euskal apaiza, etnografoa, etnologoa, kultura ekintzailea, idazlea eta ohorezko euskaltzaina (j. [[1932]]). * [[Martxoaren 17]]a &ndash; [[Oksana Xvets]], ukrainar aktorea (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[George Montague]], ''"Herriko Gayrik Zaharrena"'', gay eskubideen aldeko britainiar aktibista (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Shahabuddin Ahmed]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[Federico Martín Aramburú]], argentinar errugbilaria (j. [[1980]]) * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Lauri Karttunen]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 20]]a &ndash; [[Juan Ignacio Lorente]], arabar alpinista eta oftalmologoa (j. [[1939]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Yvan Colonna]], [[Korsika Askatzeko Nazio Frontea]]ren kidea, [[Claude Érignac]] prefeta hiltzeagatik betiko kartzelara kondenatua (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 21]]a &ndash; [[Soumeylou Boubèye Maïga]], [[Mali]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Madeleine Albright]], estatubatuar politikaria (j. [[1937]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[María Ángeles Garai]], Bizkaiko lehen ikastolako lehen andereñoa (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Luis Roldán]], nafar politikaria eta [[goardia zibil]]aren zuzendaria (j. [[1943]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Bert Ruiter]], herbehereetar musikaria (j. [[1946]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Josu Baez Mujika]], euskal idazle eta poeta (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Taylor Hawkins]], estatubatuar musikaria, ''[[Foo Fighters]]'' taldeko bateria-jotzailea (j. [[1972]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Titus Buberník]], eslovakiar futbolaria (j. [[1933]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Ayaz Mutallibov]], [[Azerbaijan]]go lehendabiziko presidentea (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Mario Muchnik]], argentinar-espainiar idazle, argitaratzaile, argazkilari eta fisikaria (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Antonios Naguib]], egiptoar kardinala eta [[Eliza Katoliko Koptoa]]ren patriarka (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Dolores Castro]], mexikar poeta, kontalaria, saiokeragilea eta kritikari literarioa (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Egon Franke]], poloniar eskrimalaria, florete modalitatekoa (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Georgi Atanasov]], [[Bulgaria]]ko lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Richard Howard]], estatubatuar poeta eta itzultzailea (j. [[1929]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Oleksiy Tsybko]], ukrainar errugbilari eta militarra, [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako inbasioan]] (j. [[1967]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Leonel Sánchez]], txiletar futbolaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Lygia Fagundes Telles]], brasildar idazlea (j. [[1923]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Diango Cissoko]], [[Mali]]ko lehen ministroa (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Sidney Altman]], kanadar biologo molekularra, 1989ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1939]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Joaquim Carvalho]], portugaldar futbolaria (j. [[1937]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[José Ángel Lema Pueyo]], gipuzkoar historialaria, Erdi Aroaren Historian eta Paleografian aditua (j. [[1960]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[David McKee]], britainiar idazlea eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 7]]a - [[Pilar Sanjurjo]], galiziar meteorologoa, telebistan egindako agerraldiengatik ezaguna (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Tom Smith]], eskoziar errugbilaria (j. [[1971]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[Vladimir Zhirinovski]], errusiar politikaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jack Higgins]], ingeles eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Philippe Boesmans]], belgikar musikagilea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Gilbert Gottfried]], estatubatuar aktorea (j. [[1955]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Mikel Zamalloa]], bizkaitar musikari eta folklore ikertzailea (j. [[1953]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Michel Bouquet]], frantziar antzezlea (j. [[1925]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Henry Plumb]], britainiar nekazari eta politikaria, [[Europako Parlamentu]]ko lehendakaria (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Iñaki Segurola]], gipuzkoar idazlea, filologoa eta hiztegigilea (j. [[1962]]). * [[Apirilaren 16]]a &ndash; [[Luisa Durán]], ''Extremadurako zigarrogilea'', [[extremadurera]]zko idazlea, poesia, prosan eta antzerkian aritutakoa (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 17]]a &ndash; [[Catherine Spaak]], Frantzian jaiotako belgikar-italiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Harrison Birtwistle]], ingeles musikagilea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Kane Tanaka]], 119 urte eta 107 egun bizi izandako japoniarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1903]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Mwai Kibaki]], [[Kenya]]ko presidentea (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Jacques Perrin]], frantziar aktore eta ekoizlea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 22]]a &ndash; [[Pedrie Wannenburg]], hegoafrikar errugbilaria (j. [[1981]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Carmelo Borobia]], nafar apaiza, [[Tarazonako elizbarrutia|Tarazonako apezpikua]] (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Dawie de Villiers]], hegoafrikar ministro protestante, errugbilari, diplomazialari eta politikaria (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Klaus Schulze]], alemaniar [[musika elektroniko]]aren aitzindari, musikagile eta musikaria (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Jakes Ahamendaburu]], baxenafar idazlea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Juan Diego (aktorea)|Juan Diego]], espainiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Fernando Sáenz Lacalle]], nafar apaiza, [[San Salvador]]reko artzapezpikua (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 29]]a &ndash; [[Maria Antonia Canals]], kataluniar matematikaria (j. [[1930]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Takuya Miyamoto]], japoniar futbolaria (j. [[1983]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Ivica Osim]], bosniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Stanislav Xuxkevitx]], [[Bielorrusia]]ko presidentea (j. [[1934]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Harm Ottenbros]], herbeheretar txirrindularia, Munduko txapelduna (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[José Javier Abasolo]], bizkaitar eleberrigile eta abokatua (j. [[1957]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Anton Arieta|Anton Arieta, ''Arieta II.a'']], bizkaitar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Mickey Gilley]], estatubatuar country musikari eta kantautorea (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Maria Gusakova]], errusiar iraupen-eskiatzailea (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[Fred Ward]], estatubatuar aktorea (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[John Henry Coates]], australiar matematikaria (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Leonid Kravtxuk]], [[Ukraina]]ko lehendabiziko presidentea (j. [[1934]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Shireen Abu Akleh]], palestinar kazetaria (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Paul Ginsborg]], ingeles historialari eta teorialari politikoa, italiar nazionalizatua (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Ugutz Robles-Arangiz]], euskal musikari, aktore eta kulturgilea (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Teresa Berganza]], espainiar mezzo-sopranoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Khalifa bin Zayed Al Nahyan]], [[Arabiar Emirerri Batu]]etako presidentea eta [[Abu Dhabi]]ko emirra (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Ben Roy Mottelson]], daniar jatorriko estatubatuar fisikaria, 1975eko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Christel Teruel]], nafar musikaria (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 15]]a &ndash; [[Miren Jone Azurza]], gipuzkoar kazetaria, euskarazko kazetaritza modernoaren aitzindaria (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Vangelis]], musika elektronikoko greziar konposatzailea (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Domingo Villar]], galizierazko eleberri beltz idazlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Haizea Beruete]], nafar bertsolaria (j. [[1994]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jesus Morras Santamaria|Jesus Morras Santamaria, ''Tarsicio Azcona'']], nafar elizgizon eta historialaria (j. [[1923]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Rosemary Radford Ruether]], estatubatuar akademiko feminista, filosofoa, idazlea, teologo katolikoa eta ingurumen bebeslea (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Jamie Bartlett]], hegoafrikar aktorea (j. [[1966]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Anita Gradin]], suediar kazetari eta politikaria (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Maja Lidia Kossakowska]], fantasiazko idazle, arkeologo eta kazetari poloniarra (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 24]]a - [[Mercedes Iridoi Olaskoaga]], [[Hondarribia]]ko alkatea (j. [[1924]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Ouka Leele]], espainiar argazkilaria (j. [[1957]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Dick Conway]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ciriaco de Mita]], [[Italiako lehen ministroen zerrenda|Italiako 47. lehen ministroa]] (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Andrew Fletcher]], ingeles musikaria, ''[[Depeche Mode]]'' taldearen sortzaileetako bat (j. [[1961]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ray Liotta]], estatubatuar aktorea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Alan White]], ingeles bateria-jotzaile eta abeslaria, ''[[Yes]]'' taldeko kidea (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 27]]a &ndash; [[Angelo Sodano]], italiar kardinala (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Walter Abish]], austriar-estatubatuar idazlea (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Evaristo Carvalho]], [[Sao Tome eta Principe]]ko presidentea (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Bo Hopkins]], estatubatuar aktorea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Bujar Nishani]], [[Albania]]ko presidentea (j. [[1966]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Luis Mari Arantzabe]], gipuzkoar esku huskako pilotaria (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Boris Pahor]], esloveniar idazlea (j. [[1913]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 1]]a &ndash; [[Fidencio Berrade]], nafar apaiza, [[Sestao]]ko abadea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Aingeru Bergizes]], bizkaitar musikari profesional eta folklore ikertzailea, [[Oskorri]] taldeko kidea (j. [[1957]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Dorothy E. Smith]], kanadar antropologoa, soziologoa eta feminista (j. [[1926]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Alec John Such]], hungariar-estatubatuar baxu-jolea, ''[[Bon Jovi]]'' taldeko kidea (j. [[1951]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Josefina Lamberto]], memoria historikoaren aldeko ekintzaile nafarra (j. [[1929]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Julio Jiménez]], espainiar txirrindularia (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Paula Rego]], portugaldar-britainiar margolari eta artista bisuala (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Julee Cruise]], estatubatuar abeslaria (j. [[1956]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Phil Bennett]], galestar errugbilaria (j. [[1948]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Philip Baker Hall]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 13]]a &ndash; [[Giuseppe Pericu]], italiar politikaria, [[Genova]]ko alkatea (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[A. B. Yehoshua]], israeldar idazlea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 17]]a &ndash; [[Jean-Louis Trintignant]], frantziar aktorea eta zinemagilea (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[José Luis Balbín]], espainiar kazetaria (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Isabel Echarri]], nafar artista garaikidea (j. [[1929]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Jüri Tarmak]], estoniar atleta, [[gorako jauzi]]aren aditua (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 23]]a &ndash; [[Stien Kaiser]], herbeheretar abiadurako patinatzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 26]]a &ndash; [[Thue Christiansen]], groenlandiar irakasle, artista bisuala eta politikaria, Groenlandiako banderaren diseinatzailea (j. [[1940]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Peter Brook]], britainiar antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Miguel Etchecolatz]], argentinar polizia, genozida kondenatua eta errepresorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Andy Goram]], eskoziar futboleko atezaina (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Robert Curl]], estatubatuar kimikaria, 1996ko [[Kimikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Fernando Garcia de Kortazar]], euskal historialaria, Espainiako Aro Garaikidearen historian aditua (j. [[1942]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Janusz Kupcewicz]], poloniar futbolaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Arne Åhman]], suediar atleta, [[jauzi hirukoitz]]ean espezializatua (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[James Caan]], estatubatuar aktorea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Jacob Nena]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Eststu Federatuetako]] presidentea (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Arnaldo Pambianco]], italiar txirrindularia (j. [[1935]]) * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Shinzō Abe]], [[Japoniako Lehen Ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[José Eduardo dos Santos]], [[Angola]]ko presidentea (j. [[1942]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Luis Echeverría Álvarez]], [[Mexiko]]ko presidentea (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[L.Q. Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[András Törőcsik]], hungariar futbolaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Marcel Rémy]], suitzar alpinista, 90 urte bete ondoren eskaladan jarraitzeagatik ezaguna (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Monty Norman]], britainiar musikagile eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Francisco Morales-Bermúdez]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Pleun Strik]], herbeheretar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 14]]a &ndash; [[Ivana Trump]], txeko-estatubatuar modelo, enpresaburu eta idazlea eta [[Donald Trump]]en lehen emaztea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Claes Oldenburg]], suediar-estatubatuar eskultorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Igor Lopez de Muniain]], arabar politikaria (j. [[1983]]/[[1984]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Georgina Regàs]], bartzelonar sukaldari eta idazlea, Kataluniako sukaldaritza tradizionalaren berreskuratzaile eta dibulgatzailea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Lluís Omedes]], kataluniar kirolaria, [[arraunketa|arraunean]] eta [[luge]]an aditua (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Uwe Seeler]], alemaniar futbolaria (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Núria Feliu]], kataluniar abeslaria eta aktorea (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Manuela Barros Ferreira]], portugaldar ikertzaile, filologo eta idazlea (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Bob Rafelson]], estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari eta ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Berta Riaza]], espainiar aktorea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[David Warner]], zinema, antzerki eta telebistako ingeles aktorea (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Gregorio Larrañaga|Gregorio Larrañaga, ''Mañukorta'']], bizkaitar bertsolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[Paul Sorvino]], estatubatuar aktorea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 25]]a &ndash; [[David Trimble]], [[Ipar Irlanda]]ko lehen ministroa eta 1998ko [[Bakearen Nobel Saria]] (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[Anne-Marie Garat]], frantziar eleberrigilea (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[David Ireland]], australiar eleberrigilea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 26]]a &ndash; [[James Lovelock]], britainiar zientzialari autonomo, meteorologo, idazle, asmatzaile eta ekologista, [[Gaia hipotesia]]ren sortzailea (j. [[1919]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Ulises Eyherabide]], argentinar rock musikaria, ''Rescate'' rock talde kristauaren liderra (j. [[1967]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Mónica Domínguez Blanco]], espainiar kazetaria, bidaietako-kazetari gisa nabarmendua (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Fidel Ramos]], [[Filipinak|Filipinetako]] presidentea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Bill Russell]], [[NBA]]ko estatubatuar saskibaloi-jokalaria, inoizko hoberenetarikoa (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Aiman al-Zawahiri]], egiptoar medikua eta [[Al Kaida]] erakunde terrorista [[islamista]]ren burua (j. [[1951]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Hugo Fernández]], uruguaiar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 1]]a &ndash; [[Andrejs Rubins]], letoniar futbolaria (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Raymond Vahan Damadian]], estatubatuar fisikari eta medikua, erresonantzia magnetiko (MR) bidezko eskaneatze makina asmatzailea (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Ana Luísa Amaral]], portugaldar poeta, itzultzaile eta irakaslea (j. [[1956]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Issey Miyake]], japoniar moda diseinatzailea (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Ezekiel Alebua]], [[Solomon Uharteak|Solomon Uharteetako]] lehen ministroa (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Darryl Hunt]], ingeles musikaria, ''[[The Pogues]]'' taldeko kidea (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Miren Iriarte]], nafar itzultzailea (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Olivia Newton-John]], australiar abeslari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Raymond Briggs]], britainiar haur literaturako idazle eta ilustratzailea (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Nicholas Evans]], ingeles kazetari, gidoilari, zinema eta telebista ekoizle eta idazlea (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Fernando Chalana]], portugaldar futbolaria (j. [[1959]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Anne Heche]], estatubatuar zinema eta telebistako aktore, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1969]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Jean-Jacques Sempé]], frantziar marrazkilaria (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Natalia LL]], poloniar artista kontzeptualista (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Wolfgang Petersen]], alemaniar zinema zuzendaria (j. [[1941]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Dmitri Vrubel]], errusiar margolaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[John Powell (disko-jaurtitzailea)|John Powell]], estatubatuar disko-jaurtitzailea (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Daria Dugina]], errusiar kazetari eta ekintzaile politikoa, eraila (j. [[1992]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Tom Weiskopf]], estatubatuar golf jokalaria (j. [[1942]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Celia Correas de Zapata]], argentinar idazle, poeta eta akademikoa (j. [[1933]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Alberto Martín]], bizkaitar futbolaria (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Gerald Potterton]], britainiar kanadar zinema zuzendari, gidoilari, ekoizle eta irudigilea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Fruto Vivas]], venezuelar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[Hérard Abraham]], [[Haiti]]ko presidentea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Nel Noddings]], estatubatuar feminista, pedagogo eta filosofoa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Herman Van Springel]], flandriar txirrindularia (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Francisco Martín Morales]], ''Martínmorales'', espainiar marrazkilari eta umorista grafikoa (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Manolo Sanlúcar]], flamenko gitarra jotzaile espainiarra (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Milutin Šoškić]], serbiar futbol atezaina (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Mikhail Gorbatxov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] agintari nagusia (j. [[1931]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Barbara Ehrenreich]], estatubatuar saiogile eta gizarte-ekintzailea (j. [[1941]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Manuel Duarte]], portugaldar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Felix Etxeberria]], ''Felix Parapan'', gipuzkoar euskaltzale eta enpresa-sortzailea (j. [[1926]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Eva Børresen]], alemaniar-norvegiar zeramikaria (j. [[1920]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Carme Giralt i Rosés]], kataluniar irakaslea, hezkidetza, eskultismo laikoa eta tokiko politikaren alde lan egin zuena (j. [[1940]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Peter Straub]], estatubatuar idazlea (j. [[1943]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Just Jaeckin]], frantziar zinema zuzendaria (j. [[1940]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Marsha Hunt]], estatubatuar aktore eta modeloa (j. [[1917]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Valeri Poliakov]], errusiar kosmonauta eta medikua, misio bakar batean espazioan iraunkortasunaren errekorra duena (j. [[1942]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Piet Schrijvers]], herbeheretar futbol atezaina (j. [[1946]]). * [[Irailaren 8]]a &ndash; [[Elisabet II.a Erresuma Batukoa|Elisabet II.a Ingalaterrakoa]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] eta [[Commonwealth|Commonwealtheko erresumetako]] erregina (j. [[1926]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Al Erkiaga]], euskal emigranteen semea, euskaltzalea eta euskal dantzen bultzatzailea Ameriketako Estatu Batuetan (j. [[1935]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[William Klein]], estatubatuar argazkilaria (j. [[1926]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Javier Marías]], espainiar idazle eta itzultzailea (j. [[1951]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alain Tanner]], suitzar zinemagilea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 13]]a &ndash; [[Jean-Luc Godard]], frantziar-suitzar zinema zuzendari, gidoigile, ekoizle eta kritikaria (j. [[1930]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Irene Papas]], greziar aktorea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Txomin Garmendia]], euskal idazlea eta bertsolaria (j. [[1934]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Saul Kripke]], estatubatuar tradizio analitikoko filosofo eta logikoa (j. [[1940]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[Mahsa Amini]], Iranen [[Emakumeen aurkako indarkeria|emakumeen aurkako]] erasoaren eta indarkeriaren biktimarik ezagunenetako bat (j. [[2000]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Ana María Sánchez Navarro]], espainiar sopranoa (j. [[1959]]). * [[Irailaren 19]]a - [[María Luisa Oyarzábal Fernández]], [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia]]ko bizkaitar akademikoa (j. [[1933]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Hilary Mantel]], ingeles idazlea (j. [[1952]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Jon Odriozola (kazetaria)|Jon Odriozola]], bizkaitar kazetari eta idazlea (j. [[1955]]). * [[Irailaren 23]]a &ndash; [[Louise Fletcher]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Hudson Austin]], [[Grenada|grenadar]] militar eta politikaria (j. [[1938]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Rita Gardner]], estatubatuar aktore eta abeslaria (j. [[1934]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Jesús María Castillo]], ''Txitxia'', gipuzkoar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Aïcha Chenna]], Marokoko emakumeen eskubideen aldeko gizarte-langilea, erizaina, ekintzailea eta idazlea (j. [[1941]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[Toto Vega]], kolonbiar aktorea (j. [[1969]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Venetia Stevenson]], britainiar-estatubatuar aktorea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Bruno Bolchi]], italiar futbolaria eta futbol entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Coolio]], estatubatuar [[rap]] abeslaria (j. [[1963]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Alfredo Remus]], argentinar musikaria (j. [[1938]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Iñaki Larramendi]], gipuzkoar aktibista, [[Ekin (historikoa)|Ekin taldearen]] eta [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAren]] sortzaileetako bat (j. [[1929]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Àngel Casas]], kataluniar kazetari eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Antonio Inoki]], japoniar borrokalaria eta sustatzailea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 1]]a &ndash; [[Isaac Santesteban]], nafar espeleologoa, Euskal Herriko [[espeleologia]]ren aintzindaria (j. [[1929]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Sacheen Littlefeather]], estatubatuar aktorea, modeloa eta [[Amerindiar]]ren eskubide zibilen aldeko aktibista (j. [[1946]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[François Remetter]], frantziar futbol atezaina (j. [[1928]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Koldo Zubeldia]], gipuzkoar idazlea (j. [[1957]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Per Bredesen]], norvegiar futbolaria (j. [[1930]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Kim Jung Gi]], hegokorear manhwa komikigilea (j. [[1975]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Jesús Quintero]], kazetaria, zuzendaria eta Espainiako irrati eta telebistako programen aurkezlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Beatriz Álvarez-Guerra]], espainiar aktorea (j. [[1994]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Ian Hamilton]], eskoziar abokatu eta ekintzaile abertzalea (j. [[1925]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Maruja Lozano]], espainiar bolero eta kopla-kantaria (j. [[1935]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Loretta Lynn]], estatubatuar country abeslaria (j. [[1932]]). * [[Urriaren 4]]a &ndash; [[Paulo César (futbolaria)|Paulo César]], brasildar futbolaria (j. [[1952]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Michel Herjean]], bretoi sindikalista eta independentista (j. [[1943]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Sara Lee (borrokalaria)|Sara Lee]], estatubatuar borrokalari profesionala (j. [[1992]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Phil Read]], ingeles motoziklista, zazpi aldiz motoziklismoko munduko txapelduna (j. [[1939]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Bill Nieder]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Gerben Karstens]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1942]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Bruno Latour]], frantziar filosofo, antropologo eta soziologoa (j. [[1947]]). * [[Urriaren 9]]a [[Josep Soler i Sardà]], kataluniar musikagilea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Angela Lansbury]], ingeles aktore eta abeslaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Jon Agirre Agiriano]], arabar [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAkide]] eta [[Euskal Preso Politikoen Kolektiboa|Euskal Preso Politikoen Kolektiboko]] kidea (j. [[1942]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Elisa Kaltzada]], bizkaitar ekintzailea eta euskaltzalea (j. [[1929]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[James McDivitt]], estatubatuar astronauta (j. [[1929]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Dagmar Rom]], austriar eskiatzailea (j. [[1928]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Robbie Coltrane]], eskoziar aktorea (j. [[1950]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Younoussi Touré]], [[Mali]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Ole Ellefsæter]], norvegiar eskiatzailea (j. [[1939]]). * [[Urriaren 20]]a &ndash; [[Anton Dontxev]], bulgariar idazlea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Masato Kudo]], japoniar futbolaria (j. [[1990]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Laila Shawa]], palestinar artista bisuala (j. [[1940]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Pierre Soulages]], frantziar margolaria (j. [[1919]]). * [[Urriaren 26]]a &ndash; [[Brian Robinson]], ingeles txirrindularia (j. [[1930]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Jerry Lee Lewis]], estatubatuar pianista eta abeslaria, [[rock and roll]]aren aitzindari garrantzitsu bat (j. [[1935]]). * [[Urriaren 30]]a - [[Jose Luis Saenz de Ugarte]], arabar argazkilari, espeleologo, kazetari eta historialaria (j. [[1933]]). * [[Urriaren 31]] &ndash; [[Sharon Presley]], estatubatuar [[Libertarianismo|liberal libertarioa]], anarko-kapitalista, feminista indibidualista, idazlea, ekintzailea eta psikologiako irakaslea (j. [[1943]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Wilson Kiprugut]], kenyar atleta (h. [[1938]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Patricia Laurent Kullick]], mexikar idazlea (j. [[1962]]). * [[Azaroaren 2]]a &ndash; [[Leopoldo Zugaza]], bizkaitar argitaletxe, kultur sustatzaile eta historialaria (j. [[1932]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Benoît Dauga]], frantziar errugbilaria (j. [[1942]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Kevin O'Neill (komikigilea)|Kevin O'Neill]], ingeles marrazkilari eta komikigilea (j. [[1953]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Doris Grumbach]], estatubatuar idazlea (j. [[1918]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Jean Pier Mendiburu]], baxenafar bertsolaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Balakh Sher Mazari]], [[Pakistan]]go behin-behineko lehen ministroa (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Mariano Marín Rodríguez-Rivas]], espainiar arkitektoa (j. [[1926]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Karmenu Mifsud Bonnici]], [[Malta]]ko lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Paul McNaughton]], irlandar errugbilaria (j. [[1952]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Edward C. Prescott]], estubatuar ekonomialari eta unibertsitate irakaslea, 2004ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Krisostomos II.a Ziprekoa]], [[Zipre]]ko artzapezpiku ortodoxoa (j. [[1941]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Leslie Phillips]], ingeles aktorea (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[Pierre Kartner]], ''Aita Abraham'', herbeheretar musikari, egile abeslari eta disko ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 9]]a &ndash; [[Gal Costa]], brasildar abeslaria (j. [[1945]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Henri Anglade]], frantziar txirrindularia (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Gallagher (komikoa)|Gallagher]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[María de las Mercedes Goicoa Fernández]], galiziar pianista eta irakaslea (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Keith Levene]], ingeles musikaria, ''[[The Clash]]'' taldeko sortzaileetako bat (j. [[1957]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Ricardo Miralles]], gipuzkoar historialaria (j. [[1954]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Colin Campbell (geologoa)|Colin Campbell]], britainiar geologoa (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Carol Leigh]], estatubatuar artista, idazlea, zinemagilea eta sexu langileen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1951]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerhard Rodax]], austriar futbolaria (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Isabel Salgado]], brasildar boleibol jokalaria eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Wen Tsai Wang]], txinatar botanikaria (j. [[1926]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Frederick Brooks]], estatubatuar software-ingeniari eta informatikaria, OS/360 sistema eragilearen garapenaren gidaritzagatik ezaguna (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Azio Corghi]], italiar musikagilea (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 17]]a &ndash; [[Aleksandr Gorxkov]], errusiar patinatzaile-artistikoa (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Greg Bear]], estatubatuar zientzia fikziozko idazlea (j. [[1951]]). * [[Azaroaren 19]]a &ndash; [[Nico Fidenco]], italiar kantautorea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Hebe de Bonafini]], giza eskubideen aldeko argentinar ekintzailea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] elkartearen sortzailetako bat (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[Hédi Fried]], suediar errumaniar idazlea (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 21]]a &ndash; [[Wilko Johnson]], ingeles musikaria, [[Dr. Feelgood]] taldeko kidea (j. [[1947]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Roberto Maroni]], italiar politikaria (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Pablo Milanés]], kubatar musikagilea, abeslaria, kantautorea, gitarrajolea eta pianojolea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[António da Cunha Telles]], portugaldar zinemagilea eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Sandra Guida]], argentinar aktorea, abeslaria eta dantzari profesionala (j. [[1962]]). * [[Azaroaren 23]]a &ndash; [[Jorge Medina Barra]], afro-boliviar herriaren eskubideen aldeko aktibista (j. [[1968]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Christian Bobin]], frantziar idazlea (j. [[1951]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Hans Magnus Enzensberger]], alemaniar kazetari, poeta eta saiakera idazlea (j. [[1929]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[André Malherbe]], belgikar motoziklista, [[moto-kros]]ko munduko txapelduna (j. [[1956]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[María Inmaculada Paz-Andrade]], galiziar zientifiko, fisiko eta ikertzailea (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Börje Salming]], suediar izotz hockey jokalaria (j. [[1951]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Héctor Bonilla]], mexikar aktorea eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Irene Cara]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1959]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Rochelle Costi]], brasildar artista plastikoa eta argazkilaria (j. [[1961]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Fernando Gomes]], portugaldar futbolaria (j. [[1956]]). * [[Azaroaren 26]]a [[María Dolores Juliano]], argentinar antropologa soziala (j. [[1932]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Freddie Roman]], estatubatuar umorista (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Doddie Weir]], eskoziar errugbilaria (j. [[1970]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Gábor Csapó]], hungariar waterpolo jokalaria (j. [[1950]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Clarence Gilyard]], estatubatuar aktore eta idazlea (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 29]]a &ndash; [[Jakes Abeberri]], lapurtar politikari eta abokatua (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 29]]a [[Pilar Iparragirre]], gipuzkoar idazlea eta kazetaria (j. [[1951]]). * [[Azaroaren 30]]a - [[Joseba Arrieta]], [[Karmelo ikastola|Karmelo Ikastolaren]] sortzailetako bat eta [[Kirikiño Ikastola]]ko zuzendaria (j. [[1932]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Murray Halberg]], zeelandaberritar atleta, txapeldun olinpikoa (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Christiane Hörbiger]], austriar aktorea (j. [[1938]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Jiang Zemin]], [[Txinako Herri Errepublika]]ko presidentea (j. [[1926]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Christine McVie]], ingeles abeslari eta musikagilea, ''[[Fleetwood Mac]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Davide Rebellin]], italiar txirrindularia, garai guztietako [[klasikoak (txirrindularitza)|klasikomano]] bikainenetakotzat joa (j. [[1971]]). * [[Azaroaren 30]]a &ndash; [[Federico Silva (eskultorea)|Federico Silva]], mexikar eskultore, margolari eta akademikoa (j. [[1923]]). ==== Abendua ==== * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Carmelo Angulo]], bizkaitar diplomazialaria (j. [[1947]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Ercole Baldini]], italiar txirrindularia (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Mylène Demongeot]], frantziar aktore eta modeloa (j. [[1935]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Quentin Oliver Lee]], estatubatuar aktore eta ekoizlea (j. [[1988]]). * [[Abenduaren 1]]a &ndash; [[Julia Reichert]], estatubatuar dokumental-zuzendaria, AEBetako 'mugimendu zinematografiko independentearen amabitxia' (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Raúl Guerra Garrido]], Euskal Herrian errotutako madrildar idazlea (j. [[1935]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Yoshio Kikugawa]], japoniar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 2]]a &ndash; [[Dominique Lapierre]], frantziar idazlea (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 3]]a &ndash; [[Alzhan Zharmukhamedov]], sobietar saskibaloi jokalaria (j. [[1944]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Bob McGrath]], estatubatuar aktorea, abeslaria, musikaria eta haurrentzako liburuen egilea (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 4]]a &ndash; [[Patrick Tambay]], frantziar [[1 Formula]]ko gidaria (j. [[1949]]). * [[Abenduaren 5]]a &ndash; [[Kirstie Alley]], estatubatuar aktorea eta umorista (j. [[1951]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Ichirō Mizuki]], japoniar abeslaria, musikaria eta aktorea (h. [[1948]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Antonio Recalcati]], italiar marrazkilaria (j. [[1938]]). * [[Abenduaren 6]]a &ndash; [[Adolfas Šleževičius]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1948]]). * [[Abenduaren 7]]a &ndash; [[Arnaud Etxandi]], lapurtar eskiatzaile eta marinela, elur jauzi batean Alpeetan (j. [[1984]]). * [[Abenduaren 8]]a &ndash; [[Martha Hildebrandt]], perutar hizkuntzalaria eta politikaria (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 9]]a &ndash; [[Txomin Peillen]], zuberoar idazlea (j. [[1932]]). * [[Abenduaren 10]]a &ndash; [[Juan Carlos Abasolo]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Angelo Badalamenti]], estatubatuar abestien eta soinu-banden musikagilea (j. [[1937]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Walter Bénéteau]], frantziar txirrindularia (j. [[1972]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Ion Imanol Rementeria]], gipuzkoar saskibaloi jokalaria (j. [[1964]]). * [[Abenduaren 11]] &ndash; [[Paul Silas]], estatubatuar saskibaloi jokalari eta entrenatzailea (j. [[1943]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Drucilla Cornell]], estatubatuar filosofoa, irakaslea, idazlea eta teoriko feminista (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 12]]a &ndash; [[Mirosław Hermaszewski]], poloniar kosmonauta eta militarra, espaziora joandako lehen poloniar kosmonauta (j. [[1941]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[José Morales Marín]], espainiar apaiz katolikoa, unibertsitate-irakasle, teologia doktore eta Opus Deiko partaidea (j. [[1934]]). * [[Abenduaren 13]]a &ndash; [[Lalo Rodríguez]], puertorricar kantaria (j. ([[1958]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Haydée Padilla]], argentinar aktorea (j. [[1936]]). * [[Abenduaren 14]]a &ndash; [[Sydney Samuelson]], britainiar zinema-zuzendaria eta argazki-zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Abenduaren 15]]a &ndash; [[Renée Colliard]], suitzar eskiatzailea (j. [[1933]]). * [[Abenduaren 16]]a &ndash; [[Siniša Mihajlović]], serbiar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1969]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Nélida Piñon]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1937]]). * [[Abenduaren 17]]a &ndash; [[Maria Helena de Moura Neves]], brasildar hizkuntzalari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Franz Gertsch]], suitzar margolaria, erretratu erraldoi hiperrealistegatik ezaguna (j. [[1930]]). * [[Abenduaren 21]]a &ndash; [[Josefina Triguero Agudo]], madrildar epailea, Espainiako historiako lehen emakume epailea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Ronnie Lamont]], irlandar errugbilaria (j. [[1941]]). * [[Abenduaren 22]]a &ndash; [[Julieta Pinto]], [[Costa Rica]]ko idazlea (j. [[1921]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[George Cohen]], ingeles futbolaria (h. [[1939]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Odette Roy Fombrun]], haitiar feminista, sufragista, idazlea, irakaslea eta intelektuala (j. [[1917]]). * [[Abenduaren 23]]a &ndash; [[Jose Francisco Rojo|''Txetxu'' Rojo]], [[Athletic]]eko futbolaria (j. [[1947]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Vittorio Adorni]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Abenduaren 24]]a &ndash; [[Leonardo Durán]], dominikar marrazkilari, grabatzaile eta hezitzailea (j. [[1957]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Camilo Azuquita]], panamar abeslaria eta musikagilea (j. [[1946]]). * [[Abenduaren 25]]a &ndash; [[Françoise Bourdin]], frantziar eleberrigilea (j. [[1952]]). * [[Abenduaren 27]]a &ndash; [[Andrzej Iwan]], poloniar futbolaria (j. [[1959]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Bernard Barsi]], [[Monako]]ko artzapezpikua (j. [[1942]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Alfonso Otazu]], gipuzkoar historialaria (j. [[1949]]). * [[Abenduaren 28]]a &ndash; [[Arata Isozaki]], japoniar arkitektoa (j. [[1931]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Eduard Artemiev]], errusiar musikagilea (j. [[1937]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Noël Dejonckheere]], belgikar txirrindularia (j. [[1955]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Ruggero Deodato]], italiar zinema zuzendari, gidoilari eta aktorea (j. [[1939]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; ''[[Pelé]]'', brasildar futbolaria, historiako garrantzitsuenetarikoa (j. [[1940]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Edgar Savisaar]], [[Estonia]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Abenduaren 29]]a &ndash; [[Vivienne Westwood]], britaniar diseinugile eta enpresaria (j. [[1941]]). * [[Abenduaren 30]]a &ndash; [[Barbara Walters]], estatubatuar kazetari eta autore, telebistako kazetaritza femeninoaren aitzindaria (j. [[1929]]). * [[Abenduaren 31]] &ndash; [[Benedikto XVI.a]], [[Aita santu]]a (j. [[1927]]). == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Alain Aspect]], [[John Clauser]], [[Anton Zeilinger]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[Carolyn Bertozzi]], [[Morten P. Meldal]], [[Karl Barry Sharpless]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Annie Ernaux]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Svante Pääbo]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Ben Bernanke]], [[Douglas Diamond]], [[Philip Dybvig]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Ales Bialiatski]], Memorial, Askatasun Zibiletarako Zentroa ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2022]] spifsd5r8fzrptf83nb7wp0hqcidbr7 0 62255 9984344 9981500 2024-11-28T19:40:16Z Artegia 65203 /* Azaroa */ 9984344 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1934]]/[[1935]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). ==== Abendua ==== ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] kml0rdkfch4v41lial9ydriu2rs5lk9 9984402 9984344 2024-11-28T20:48:36Z Ernestobanpiroa 58701 /* Azaroa */ 9984402 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1934]]/[[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]] [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j, [[1948]]. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). ==== Abendua ==== ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] hjh493lz0cjdoqcachsstdezyeookrl 9984405 9984402 2024-11-28T20:50:50Z Ernestobanpiroa 58701 /* Azaroa */ 9984405 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1934]]/[[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]. * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). ==== Abendua ==== ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] 0qpws39hi8vczx33sbwvx8yfdu7kuuv 9984427 9984405 2024-11-28T21:24:53Z Artegia 65203 /* Azaroa */ 9984427 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1934]]/[[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). ==== Abendua ==== ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] 05cy0up20zqkswdm6a3eihuebl9fouv 9984569 9984427 2024-11-29T07:53:33Z Artegia 65203 9984569 wikitext text/x-wiki {{Urte nabigazioa}} {{urtegertaerak}} '''2024'''a [[astelehenez hasitako bisurte]]a izango da. ---- == Aurreikuspenak == ==== [[Apiril]]a ==== * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[2024ko apirilaren 8ko eguzki eklipsea|Eguzki eklipse osoa izango da]], erdialdeko [[Ozeano Barea]], [[Ipar Amerika]] eta iparraldeko [[Ozeano Atlantikoa]] zeharkatuko dituena. ==== [[Maiatz]]a ==== * [[Maiatzaren 7]], [[maiatzaren 9|9]] eta [[maiatzaren 11|11]] &ndash; [[2024ko Eurovision Abesti Lehiaketa]] ospatuko da [[Malmö]]ko Malmö Arena aretoan. ==== [[Ekain]]a ==== * [[Ekainaren 14]]tik [[uztailaren 14]]ra &ndash; [[UEFA Euro 2024|2024ko Europako Futbol Txapelketa]] ospatuko da [[Alemania]]n. * [[Ekainaren 22]]tik [[irailaren 15]]era - [[ETE Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[irailaren 15]]era - [[Emakumezkoen Traineru Ligako 2024ko denboraldia]]. * [[Ekainaren 29]]tik [[uztailaren 21]]era - [[2024ko Frantziako Tourra]] izango da. Irteera nagusia eta lehen hiru etapak [[Grand Départ Florence Émilie-Romagne 2024|Italian egingo dira]]. ==== [[Uztail]]a ==== ==== [[Abuztu]]a ==== * [[Uztailaren 26]]tik [[abuztuaren 11]]ra &ndash; [[Paris]]en [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak]] ospatuko dira. * [[Abuztuaren 24]]a - [[Miss International Queen 2024]], emakume transgeneroentzako edertasun-lehiaketaren 18. edizioa egingo da. ==== [[Irail]]a ==== ==== [[Urri]]a ==== * [[Urriaren 20]]a - [[UCI World Tour 2024]]aren azken lasterketa. ==== [[Azaro]]a ==== ==== [[Abendu]]a ==== * [[Abenduaren 14]]a - [[2024ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa]]ren finala jokatuko da [[Donostia]]ko [[Ilunbe]] zezen plazan. ---- == Gertaerak == === Euskal Herria === * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; 68.000 lagunek erantzun zioten [[Sare]]k [[Bilbo]]n egindako deialdiari, euskal presoen aurkako espetxe-salbuespeneko neurrien amaiera eskatzeko. * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]] lehendakari ohia zendu zen. * [[Apirilaren 11]] - [[Athletic|Athletic Clubek]] 2024ko Espainiako gizonezko futboleko [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|Errege Kopa irabazi]] ondoren, [[Gabarraren ospakizuna (2024)|ospakizun masiboa]] izan zen Bilbon. * [[Apirilaren 21]]a [[2024ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak]] egin ziren. [[EAJ]]ren beherakada izan zuen eserleku kopuruan, eta [[EH Bildu]]k gorakada handia, lehen aldiz historian biak berdindu baitziren. [[Ahal Dugu]], aurreko hauteskundeetan indar handia izan arren, ordezkaritzarik gabe geratu zen; EAJk eta [[PSE-EE]]k, XII. legegintzaldian gehiengo osoa izan zuen koalizioak, gehiengoa mantendu zuen, azken horrek 12 eserleku eskuratu baitzituen. * [[Maiatzaren 19]] &ndash; Indusketak hasi ziren [[Begoñako basilika|Begoñako basilikaren]] azpian aspaldiko [[Vecunia]] herrixkaren aztarnen bila. === Mundua === * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[2024ko Japoniako itsasoko lurrikara|7,5 Mwko lurrikara batek]] Japoniako [[Noto penintsula]] kolpatu zuen. * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Iran]]go [[Kerman (hiria)|Kerman hirian]], [[Qasem Soleimani]]ren heriotza gogoratzeko zeremonietan [[Kermango erasoak (2024)|Kermango erasoak]] izan ziren. [[Estatu Islamikoa]] talde jihadistak burututako ekintzan 84 pertsona hil ziren. * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Margarita II.a Danimarkakoa]] erreginaren abdikazioa eta [[Frederiko X.a Danimarkakoa]]ren izendapena. * [[Martxoaren 26]]a - Kargaontzi battek [[Francis Scott Key zubia (Baltimore)|Francis Scott Key zubia]]rekin talka egin eta [[Francis Scott Key zubiaren erorketa|berau erorrarazi zuen]]. * [[Apirilaren 5]]a &ndash; ** [[Erasoa Mexikoko enbaxada Ekuadorren|Ekuadorko indar polizial eta militarrak Quitoko enbaxada mexikarrean bortizki sartu]] eta [[Jorge Glas]] Ekuadorko presidenteorde ohia atxilotu zuten. ** [[Erdialdeko Asiako uholdeak|Erdialdeko Asiako uholdeek]] eraginda [[Orskeko presa apurtzea|Orskeko presa apurtu]] eta 11.000 biztanle hustu behar izan ziren. * [[Apirilaren 13]]a - [[Iran]]ek [[Israel]]en aurkako [[Iranen erasoa Israeli 2024an|erasoa egin zuen]] 300 drone eta misil baino gehiago erabiliz. * [[Maiatzaren 15]]a - [[Robert Fico]], [[Eslovakia]]ko lehen ministroa [[Robert Ficoren hilketa saiakera|hiltzen saiatu eta larri zauritu zuen]] 71 urteko gizonezko batek. * [[Maiatzaren 19]]a - [[Ebrahim Raisi]] [[Iran|Irango]] presidentea helikoptero istripuan hil zen [[Azerbaijan-Iran harremanak|Azerbaijan bisitatu ostean]]. * [[Maiatzaren 20]] - [[Karim Ahmad Khan]] [[Nazioarteko Zigor Auzitegia|Nazioarteko Zigor Auzitegiko]] fiskalak [[Benjamin Netanyahu]] eta [[Yoav Gallant]] israeldar liderrak, [[Hamas|Hamaseko]] [[Ismail Haniyeh]] eta [[Yahya Sinwar]], eta [[Al-Qassam Brigadak|Al-Qassam Brigadetako]] [[Mohammed Al-Masri|Mohammed Al-Masriren]] aurkako atxilotze aginduak eskatu zituen. * [[Maiatzaren 22]] &ndash; [[Belgika-Palestina harremanak|Belgikaren]], [[Espainia-Palestina harremanak|Espainiaren]] eta [[Norvegia-Palestina harremanak|Norvegiaren]] mugimenduak [[Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespena|Palestinako Estatuaren nazioarteko aintzatespenean]]. * [[Maiatzaren 24]] &ndash; [[2024ko Engako luizia|Luizi erraldoi batek]] gutxienez 2.000 pertsona hil zituen [[Papua Ginea Berria]]n * [[Ekainaren 6]]tik [[ekainaren 9|9ra]] - [[2024ko Europako Parlamenturako hauteskundeak]] egin ziren [[Europar Batasuna]]n. * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[2024ko CrowdStrikeren gertaera|Zibersegurtasunerako Crowdstrike plataformaren eguneraketak anabasa teknologikoa eragin zuen]], mundu osoan [[Microsoft]] ekipoak eroriz. * [[Irailaren 17]] &ndash; [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. Biharamunean jarraitu zuten leherketek. * [[Irailaren 18]] &ndash; Bezperan bezala, [[Libanoko gailu elektronikoen leherketak (2024)|Libanoko hainbat gailu elektroniko leherrarazi]] zituen [[Israel]]ek, [[Mosad]] espioitza agentziaren bidez. [[Hezbola]]ko kideen aurka egindako ekintza bat izan zen. Bi egunean, kalte handiak eragin zituzten, ehunka pertsona larri zauritu zituzten, eta gutxienez 37 pertsona hil; tartean, lau haur eta beste zibil batzuk ere bai. == Ekonomia == == Arte eta kultura == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Arabako Bertsolari Txapelketa]]ren finala: [[Aroa Arrizubieta]] izan zen aurrenekoz txapelduna. * [[Martxoaren 14]]tik [[martxoaren 24]]ra [[2024ko Korrika|23. Korrika]] ospatu zen. [[Irun|Irunen]] abiatu eta [[Baiona|Baionan]] amaitu zen. * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Juan Carlos Pérez]] musikariak [[Saturraran (opera)|Saturraran]] opera, "Libreak izaten irakatsi zigun belaunaldi galduari egindako omenaldia" [[Bilbo]]ko [[Arriaga antzokia]]n aurkeztu zuen. Libretoa [[Kirmen Uribe]]rena da. * [[Urriaren 12]]a &ndash; Urriaren 18 arte [[Donostia]]ko [[Kontxa]]ko hondartzan [[Iruña Cormenzana]] artista iruindarrak ''[[EskuBideak]]'' [[arte galkor]]raren interbentzioa egin zuen. * [[Azaroaren 4]]a &ndash; [[Azpeitia]]n [[Mendietxe museoa]] inauguratu zen. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[96. Oscar Sariak|96. Oscar Sarien ekitaldia]] ospatu zen [[Hollywood]]eko [[Dolby Theatre|Dolby Antzokia]]n. ''[[Oppenheimer (filma)|Oppenheimer]]'' filmak zituen izendapen gehien, hamahiru, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi. == Zientzia eta teknologia == * [[2024 klima aldaketan]] === Euskal Herria === * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Lur-1 satelitea]], osorik Euskal Herrian egindako lehenengoa, 20:56an zirenean, [[AEB]]ko [[Kalifornia]]tik espazioratu zuten. == Kirolak == === Euskal Herria === * [[Martxoaren 30]]a - [[2024ko Miguel Indurain Sari Nagusia]]: [[Brandon McNulty]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[2024ko Euskal Herriko Itzulia]]: [[Juan Ayuso]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a - [[Athletic]]ek bere 25. kopa lortu zuen, [[Reial Club Deportiu Mallorca|R.C.D. Mallorca]]ren aurkako [[2024ko futboleko Errege Kopako finala|finaleko luzapenean 1-1 amaitu eta penaltietan 4-2 irabazita]]. * [[Maiatzaren 12]]a - [[2024ko Euskal Herriko Emakumezkoen Itzulia]]: Garailea [[Demi Vollering]] nederlandarra izan zen; Lehenbiziko euskalduna [[Ane Santesteban]] izan zen, hamabosgarren postuan amaitu zelarik. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Eibarko Hiria Sari Nagusia]]: [[Yurani Blanco]] irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - [[2024ko Nafarroako Itzulia]]: [[Alex Díaz Álvarez]] gipuzkoarra irabazle. * [[Maiatzaren 26]]a - Hamaikagarren aldiz, [[Kilian Jornet]]ek [[Zegama-Aizkorri Maratoia]] irabazi zuen. Emakumezkoen artean, [[Sylvia Nordskar]] izan zen lehenengoa. * [[Uztailaren 25]]a - [[2024ko Ordiziako Klasika]]: [[Jan Christen]] irabazle. * [[Abuztuaren 10]]a - [[2024ko Donostia Klasikoa]]: [[Marc Hirschi]] irabazle. * [[Abuztuaren 11]] - [[2024ko Getxoko Zirkuitua]]: [[Jon Barrenetxea]] irabazle. * [[Irailaren 8]]a - [[2024ko Kontxako Bandera]]n [[Bermeo Urdaibai Arraun Elkartea]] (gizonezkoak) eta [[Donostia Arraun Lagunak]] (emakumezkoak) irabazle. * [[Azaroaren 24]]a - [[Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia]]: [[Unai Laso]] irabazle. === Mundua === * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Tirreno-Adriatiko]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Martxoaren 10]]a - [[2024ko Paris-Niza]]: [[Matteo Jorgenson]] irabazle. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Sei Nazioen Txapelketa]], [[Irlandako errugbi selekzioa|Irlandak]] 16. txapelketa eskuratu zuen. * [[Martxoaren 16]]a - [[2024ko Milan-San Remo]]: [[Jasper Philipsen]] irabazle. * [[Martxoaren 24]]a - [[2024ko Kataluniako Volta]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Martxoaren 31]] - [[2024ko Flandriako Tourra]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 6]]a – [[2024ko Paris-Roubaix (emakumezkoen lasterketa)|2024ko emakumezkoen Paris-Roubaix]]: [[Lotte Kopecky]] irabazle. * [[Apirilaren 7]]a – [[2024ko Paris-Roubaix]]: [[Mathieu van der Poel]] irabazle. * [[Apirilaren 21]]a – [[2024ko Lieja-Bastogne-Lieja]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Apirilaren 27]]a – [[2024ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa]] bukatu zen. [[Ingalaterrako emakumezkoen errugbi selekzioa|Ingalaterra]] izan zen irabazlea. * [[Apirilaren 28]]a – [[2024ko Turkiako Itzulia]]: [[Frank van den Broek]] irabazle. * [[Maiatzaren 25]]a – [[2023–24ko Europako Errugbi Txapeldunen Kopa]]ren finala jokatu zen [[Londres]]ko [[Tottenham Hotspur Stadium]]en, [[Leinster Rugby|Leinsterren]] eta [[Stade Toulousain]]en artean; [[Tolosa Okzitania|Tolosarrak]] nagusitu ziren, 31 eta 22. * [[Maiatzaren 26]]a – [[2024ko Italiako Giroa]] [[UAE Team Emirates]] taldeko [[Tadej Pogačar]] esloveniarrak irabazi zuen, honekin bere hirugarren [[Itzuli handi]]a lortu zuelarik. * [[Ekainaren 17]]a – [[Boston Celtics]] saskibaloi taldeak aurtengo [[NBA]] ligako titulua irabazi zuen. * [[Abuztuaren 9]]a - [[2024ko Burgosko Itzulia]]: [[Sepp Kuss]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Emakumezkoen Frantziako Tourra]]: [[Katarzyna Niewiadoma]] irabazle. * [[Abuztuaren 18]]a - [[2024ko Poloniako Itzulia]]: [[Jonas Vingegaard]] irabazle. * [[Irailaren 28]]a - [[2024ko The Rugby Championship]], bukatu zen: [[Hegoafrikako errugbi selekzioa|Hegoafrika]] atera zen txapeldun. * [[Urriaren 12]]a - [[2024ko Lombardiako Giroa]]: [[Tadej Pogačar]] irabazle. * [[Urriaren 12]]tik &ndash; [[urriaren 19]]ra - [[Amerika Kopa (Bela)|Amerika Kopa]]: Royal New Zealand Yacht Squadron, ''Taihoro'' yatearekin, 7 garaipenengatik garaikurra atxiki du 2 garaipenera. Erronkaria INEOS Britannia da, ''Britannia RB3'' yatearekin. * [[Azaroaren 24]]a - [[Davis Kopa]]: Italia irabazle. == Jaiotzak == == Heriotzak == ==== Urtarrila ==== * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Marcia Garbey]], kubatar atleta (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Basdeo Panday]], [[Trinidad eta Tobago]]ko 5. lehen ministroa (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 1]]a &ndash; [[Niklaus Wirth]], suitzar informatikaria, hainbat [[programazio-lengoaia]]ren diseinatzailea, [[Pascal (programazio lengoaia)|Pascal]] barne (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Dong Yansheng]], txinatar hizkuntzalari eta itzultzailea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Alberto Festa]], portugaldar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Juan Carlos Henao Pérez]], kolonbiar abokatua, jurista eta konstituzionalista (h. [[1959]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Carmen Valero Omedes]], espainiar atleta (j. [[1955]]). * [[Urtarrilaren 2]]a &ndash; [[Zvi Zamir]], israeldar militar eta espioia, [[Mosad]]eko zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Arévalo (umorista)|Arévalo]], espainiar umorista eta aktorea (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 3]]a &ndash; [[Ana Afonso]], portugaldar aktore eta modeloa (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Felicia Abban]], Ghanako lehen emakume argazkilari profesionala (j. [[1935]]/[[1936|36]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Raymond Elena]], frantziar txirrindularia (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Georgina Hale]], britainiar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Glynis Johns]], britainiar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Christian Oliver]], alemaniar aktorea (j. [[1972]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[David Soul]], estatubatuar-britainiar aktore eta abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 4]]a &ndash; [[Tomonobu Yokoyama]], japoniar futbolaria (j. [[1985]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Patxi Iturriotz]], donostiar politikari, irakasle eta [[ETA]]kidea (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 5]]a &ndash; [[Mário Zagallo]], brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1931]]). * [[Urtarrilaren 6]]a &ndash; [[Malcolm Price]], galestar errugbilaria (j. [[1937]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Franz Beckenbauer|Franz Beckenbauer, ''Kaiserra'']], alemaniar futbolaren historiako jokalaririk onentzat hartua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 7]]a &ndash; [[Francisca Ravestein]], herbeheretar politikaria (j. [[1952]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Frans Janssens]], belgikar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Mari Carmen Montoya Azkuna]], bizkaitar farmazialari, ekintzaile eta aitzindaria (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Ventura Pons]], kataluniar zinema zuzendaria, gidoigilea, ekoizlea eta antzerki zuzendaria (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[José Ignacio Vegas]], arabar historialari eta arkeologoa (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[JPR Williams]], galestar errugbilaria (j. [[1949]]). * [[Urtarrilaren 8]]a &ndash; [[Shahla Lahiji]], irandar idazle, argitaratzaile, itzultzaile eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1942]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[James Kottak]], estatubatuar bateria-jotzailea, ''[[Scorpions]]'' eta ''[[Kingdom Come]]'' taldeetako kidea (j. [[1962]]). * [[Urtarrilaren 9]]a &ndash; [[Philippe Fanoko Kossi Kpodzro]], togoar elizgizon eta politikaria (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 10]]a &ndash; [[César Alierta]], espainiar enpresaburua (j. [[1945]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Juri Solomin]], errusiar aktore eta zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 11]] &ndash; [[Gloria Zuazola]], Uruguaiko euskal komunitateko kidea (j. [[1966]]). * [[Urtarrilaren 13]]a &ndash; [[Stephen Laybutt]], australiar futbolaria (j. [[1977]]). * [[Urtarrilaren 14]]a &ndash; [[Iñaki Beobide]], gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta [[Euskaltzain urgazleen zerrenda|Euskaltzain urgazlea]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 15]]a &ndash; [[Anita Sirgo]], asturiar ekintzaile komunista (j. [[1930]]). * [[Urtarrilaren 18]]a &ndash; [[Trini Tinturé]], kataluniar komikilari eta ilustratzailea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Jack Burke Jr.]], estatubatuar golflaria (j. [[1923]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Toru Kawashima]], japoniar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Urtarrilaren 19]]a &ndash; [[Ester Xargay Melero]], kataluniar idazle, itzultzaile, bideoartista eta kultura ekintzailea (j. [[1960]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Maite Idirin]], euskal abeslaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Norman Jewison]], kanadar zinema-zuzendaria, ekoizle eta aktorea (j. [[1926]]). * [[Urtarrilaren 20]]a &ndash; [[Germán Uribe]], kolonbiar idazle, diplomazialari eta kazetaria (j. [[1943]]). * [[Urtarrilaren 21]]a &ndash; [[Patxi Buldain]], nafar margolaria (j. [[1927]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Arno Allan Penzias]], estatubatuar fisikaria, 1978ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1933]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Anatoli Polyvoda]], sobietar ukrainar saskibaloi-jokalaria (j. [[1947]]). * [[Urtarrilaren 22]]a &ndash; [[Luigi Riva]], ''Rombo di Tuono'', italiar futbolaria (j. [[1944]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Carl Andre]], estatubatuar eskultorea (j. [[1935]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Jesse Jane]], estatubatuar aktore pornografikoa eta modelo erotikoa (j. [[1980]]). * [[Urtarrilaren 24]]a &ndash; [[Navarre Scott Momaday]], [[Kiowa etnia|Kiowa]] nazioko estatubatuar idazlea, [[Pulitzer saria|Pulitzer sariduna]] (j. [[1934]]). * [[Urtarrilaren 25]]a &ndash; [[Bhavatharini]], indiar abeslaria (j. [[1976]]). * [[Urtarrilaren 26]]a &ndash; [[Aleksandr Suvorov (psikologoa)|Aleksandr Suvorov]], errusiar-sobietar psikologo eta irakaslea (j. [[1953]]). * [[Urtarrilaren 27]]a &ndash; [[Sreela Majumdar]], indiar aktorea (j. [[1958]] edo [[1959]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Hinako Ashihara]], japoniar mangaka (j. [[1974]]). * [[Urtarrilaren 29]]a &ndash; [[Jandira Martini]], brasildar aktore, antzerkigile, zuzendari eta ekoizlea (j. [[1945]]). ==== Otsaila ==== * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Michel Jazy]], frantziar atleta, distantzia ertain eta luzeko lasterketetan espezializatua (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 1]]a &ndash; [[Carl Weathers]], estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Otsailaren 2]]a &ndash; [[Don Murray]], estatubatuar aktorea (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Olga Ketonen]], finlandiar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Márcia Marinho]], brasildar politikari, mediku eta enpresaburua (j. [[1963]]). * [[Otsailaren 3]]a &ndash; [[Viktor Emanuel Savoiakoa]], [[Italiako Erresuma]]ko azken printze oinordekoa (j. [[1937]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Hage Geingob]], [[Namibia]]ko 3. presidentea (j. [[1941]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Kurt Hamrin]], suediar futbolaria (j. [[1934]]). * [[Otsailaren 4]]a &ndash; [[Barry John]], galestar errugbilaria, inoizko galestar errugbilari hoberenetakoa (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Dries van Agt]], [[Herbehereak|Herbehereetako]] lehen ministroa (j. [[1931]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Michael Jayston]], ingeles aktorea (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Jean Malaurie]], frantziar antropologoa eta geografoa (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 5]]a &ndash; [[Gorka Setien]], euskal idazlea (j. [[1958]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[John Bruton]], irlandako [[Taoiseach]]a (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Seiji Ozawa]], japoniar orkestra-zuzendaria (j. [[1935]]). * [[Otsailaren 6]]a &ndash; [[Sebastián Piñera]], [[Txile]]ko presidentea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[Diana Carnero]], ekuadortar politikaria (j. [[1995]]). * [[Otsailaren 7]]a &ndash; [[José Luis Maiztegi]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Virginia Beavert]], estatubatuar hizkuntzalaria (j. [[1921]]). * [[Otsailaren 8]]a &ndash; [[Charlotte Froese Fischer]], kanadar-estatubatuar matematikari eta informatikaria (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 9]]a &ndash; [[Robert Badinter]], frantziar abokatu eta politikaria (j. [[1928]]). * [[Otsailaren 10]]a &ndash; [[Edward Lowassa]], [[Tanzania]]ko lehen ministroa (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Gabriel Ferraté Pascual]], kataluniar ingeniari industrial eta nekazaritzako peritua (j. [[1932]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Kelvin Kiptum]], kenyar atleta (j. [[1999]]). * [[Otsailaren 11]] &ndash; [[Isabel Mijares]], espainiar enologoa, kimikaria eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Aletta Bezuidenhout]], kenyar-hegoafrikar aktore, zinemagile eta antzerkigilea (j. [[1949]]). * [[Otsailaren 13]]a &ndash; [[Robert Varnajo]], frantziar txirrindularia (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 14]]a &ndash; [[Annick Balley]], benindar kazetaria (j. [[1964]]). * [[Otsailaren 14]]a - [[Camila Cañeque]], kataluniar artista kontzeptuala eta filosofoa (j. [[1984]]). * [[Otsailaren 16]]a &ndash; [[Aleksei Navalni]], errusiar politikaria eta ustelkeriaren aurkako ekintzailea (j. [[1976]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Anjana Bhowmik]], indiar aktorea (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Johan Galtung]], norvegiar soziologo eta matematikaria (j. [[1930]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Manu Sagastume]], nafar musikaria eta musika ikerlaria (j. [[1945]]). * [[Otsailaren 17]]a &ndash; [[Juan Maria Uriarte]], bizkaitar elizgizona, [[Donostiako elizbarrutia|Donostiako]] [[apezpiku]] izandakoa (j. [[1933]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[María Eugenia Aubet]], kataluniar arkeologo eta historialaria, arkeologia feniziar-punikoan espezializatua (j. [[1944]]). * [[Otsailaren 18]]a &ndash; [[Ira von Fürstenberg]], italiar ''socialite'' eta antzezlea (j. [[1940]]). * [[Otsailaren 19]]a &ndash; [[Alejandro Echevarría]], [[Mediaset España]]ren exekutibo nagusia (j. [[1942]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Andreas Brehme]], alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1960]]). * [[Otsailaren 20]]a &ndash; [[Vasile Dîba]], errumaniar kanoalaria (j. [[1954]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Roger Guillemin]], frantziar-estatubatuar mediku endokrinologoa (j. [[1924]]). * [[Otsailaren 21]]a &ndash; [[Micheline Presle]], frantziar aktorea (j. [[1922]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Irene Camber]], italiar eskrimalaria (j. [[1926]]). * [[Otsailaren 23]]a &ndash; [[Claude Montana]], frantziar jostuna eta diseinatzailea (j. [[1947]]). * [[Otsailaren 24]]a &ndash; [[Juana Bacallao|Neris Amelia Martínez Salazar, ''Juana Bacallao'']], kubatar abeslari eta musikaria (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 26]]a &ndash; [[Jacob Rothschild]], britainiar bankari eta politikaria (j. [[1936]]). * [[Otsailaren 27]]a &ndash; [[Ellen Bernstein]], estatubatuar errabino eta ekologista (j. [[1953]]). * [[Otsailaren 28]]a &ndash; [[Nikolai Ryzhkov]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Brian Mulroney]], [[Kanada]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Ali Hassan Mwinyi]], [[Tanzania]]ko 2. presidentea (j. [[1925]]). * [[Otsailaren 29]]a &ndash; [[Taviani anaiak|Paolo Taviani]] , italiar zinema zuzendaria (j. [[1931]]). ==== Martxoa ==== * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Iris Apfel]], estatubatuar enpresaburu, barne-diseinatzaile eta moda ikonoa (j. [[1921]]). * [[Martxoaren 1]]a &ndash; [[Akira Toriyama]], japoniar [[mangaka]] (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 3]]a &ndash; [[Agbéyomé Kodjo]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1954]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Barbara Balzerani]], [[Brigada Gorriak]] talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (j. [[1949]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Francisco Javier Errázuriz Talavera]], txiletar enpresario eta politikaria (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Elżbieta Starosławska]], poloniar medikua (j. [[1952]]). * [[Martxoaren 4]]a &ndash; [[Tarako (aktorea)|Tarako]], japoniar aktore, bikoiztaile eta abeslaria (j. [[1960]]). * [[Martxoaren 5]]a &ndash; [[Dagmar Loe]], norvegiar kazetaria (j. [[1923]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[José María Benavides]], gipuzkoar kirolaria, [[bela]]ren klase askotan aditua, eta idazlea (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Herbert Kroemer]], alemaniar-estatubatuar fisikaria, 2000ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1928]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Estrela Novais]], portugaldar aktorea (j. [[1953]]). * [[Martxoaren 8]]a &ndash; [[Dolly Sohi]], indiar aktorea (j. [[1975]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Mayte Carol]], mexikar aktore eta enpresaburua (j. [[1941]]). * [[Martxoaren 9]]a &ndash; [[Malcolm Holcombe]], estatubatuar egile abeslaria (j. [[1955]]). * [[Martxoaren 10]]a &ndash; [[Percy Adlon]], alemaniar zinema-zuzendari, gidoigile eta ekoizlea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 11]] &ndash; [[Lisa Larson]], suediar zeramikari eta diseinatzailea (j. [[1931]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Bizente Larrea]], bizkaitar eskultorea (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Sylvain Luc]], lapurtar jazz gitarra-jotzailea, egungo Euskal Herriko [[jazz]] musikaririk garrantzitsuentzat joa (j. [[1965]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Montse Miralles i Brugués]], kataluniar aktore, bikoiztaile, antzerki zuzendari eta gidoilaria (j. [[1956]]). * [[Martxoaren 13]]a &ndash; [[Neofito Bulgariakoa]], [[Bulgariako Eliza Ortodoxo]]ko patriarka (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 14]]a &ndash; [[Léon Semmeling]], flandriar futbolaria (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 18]]a &ndash; [[Thomas P. Stafford]], estatubatuar astronauta (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 19]]a &ndash; [[M. Emmet Walsh]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Maurizio Pollini]], italiar piano-jotzailea (j. [[1942]]). * [[Martxoaren 23]]a &ndash; [[Silvia Tortosa]], kataluniar antzezle eta telebista aurkezlea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Julian Elorza Gorosabel]], gipuzkoar matematikaria (j. [[1935]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Péter Eötvös]], hungariar konpositore, orkestra zuzendari eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Brigitte García]], ekuadortar erizain eta politikaria (j. [[1997]]). * [[Martxoaren 24]]a &ndash; [[Zoila Quiñones]], mexikar aktorea (j. [[1940]]). * [[Martxoaren 25]]a &ndash; [[Elisabeth Guttenberger]], [[Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]]-tik bizirik atera zen emakume [[Erromani|ijitoa]] (j. [[1926]]). * [[Martxoaren 26]]a &ndash; [[Richard Serra]], estatubatuar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1938]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Daniel Kahneman]], estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko [[Ekonomiako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Martxoaren 27]]a &ndash; [[Anita Dolly Panek]], poloniar-brasildar biokimikaria (j. [[1930]]). * [[Martxoaren 28]]a &ndash; [[Anna Pérez Pagès]], kataluniar kazetaria (j. [[1974]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Jules Ajodhia]], surinamdar politikaria (j. [[1945]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Gerry Conway (musikaria)|Gerry Conway]], ingeles musikaria, [[Jethro Tull]] eta [[Fairport Convention]] taldeetako kidea (j. [[1947]]). * [[Martxoaren 29]]a &ndash; [[Louis Gossett Jr.]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Martxoaren 30]]a &ndash; [[Quisqueya Henríquez]], kubatar-dominikar artista eta irakaslea (j. [[1966]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Tadeusz Kusy]], poloniar-afrikaerditar elizgizona (j. [[1951]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Barbara Rush]], estatubatuar aktorea (j. [[1927]]). * [[Martxoaren 31]] &ndash; [[Nijolė Sadūnaitė]], lituaniar moja eta disidentea (j. [[1938]]). ==== Apirila ==== * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Aureli Argemi]], ''[[CIEMEN]]'' erakundearen sortzaile eta lehendakaria (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 1]]a &ndash; [[Gisela Gaytán]], mexikar politikaria (j. [[1986]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[John Barth]], estatubatuar idazle [[Postmodernismo|postmodernista]] (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Maryse Condé]], idazlea, feminista eta [[Karibea (eskualdea)|Karibeko]] kultura afrikarraren zabalkundeko ekintzailea (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 2]]a &ndash; [[Zhang Lixiong]], txinatar politikari eta militarra (j. [[1913]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vitus Huonder]], suitzar elizgizona (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Sándor Müller]], hungariar futbolaria (j. [[1948]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Muñequita Milly|Flor Sheiza Quispe Sucapura, ''Muñequita Milly'']], perutar abeslaria (j. [[2000]]). * [[Apirilaren 3]]a &ndash; [[Vera Tschechowa]], alemaniar aktorea eta zinema ekoizlea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Zsuzsa Ferge]], hungariar soziologo eta estatistikaria (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Adela Montes]], argentinar kazetaria (j. [[1928]]). * [[Apirilaren 4]]a &ndash; [[Vytautė Žilinskaitė]], lituaniar idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Mahammed Dionne]], [[Senegal]]go lehen ministroa (j. [[1959]]). * [[Apirilaren 5]]a &ndash; [[Márcia Denser]], brasildar idazle eta kazetaria (j. [[1957]]). * [[Apirilaren 6]]a &ndash; [[María del Carmen Farías]], mexikar aktorea (j. [[1944]]). * [[Apirilaren 7]]a &ndash; [[Lori eta George Schappell]], estatubatuar biki siamdarrak (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Aderounmu Adejumoke]], nigeriar aktorea (j. [[1984]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Lindita Ahmeti]], albaniar-mazedoniar poeta eta itzultzailea (j. [[1973]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Jose Antonio Ardanza]], [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|Eusko Jaurlaritzako 4. lehendakaria]] (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[André Boniface]], frantziar errugbi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Peter Higgs]], britainiar fisikaria, 2013ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1929]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Ann Trevenen Jenkin]], kornuallestar aktibista, liburuzain, irakasle eta idazlea (j. [[1930]]). * [[Apirilaren 8]]a &ndash; [[Melitha Sidabutar]], indonesiar abeslaria (j. [[2001]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Vladimir Aksionov]], sobietar kosmonauta (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Jaime de Armiñán]], espainiar antzerki idazle, gidoigile eta zinemagilea (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Maria Aro]], finlandiar aktorea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 9]]a &ndash; [[Saratu Gidado]], nigeriar aktorea (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[Thelma Dorantes]], mexikar aktorea (j. [[1949]]). * [[Apirilaren 10]]a &ndash; [[O. J. Simpson]], estatubatuar futbolaria eta aktorea, emazte ohiaren eta lagunaren hilketengatik espetxeratua (j. [[1947]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Juan Jose Araolaza]], gipuzkoar euskaltzalea eta podologoa (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 11]] &ndash; [[Shigeharu Ueki]], japoniar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Roberto Cavalli]], italiar moda-diseinatzaile eta asmatzailea (j. [[1940]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Eleanor Coppola]], estatubatuar dokumentalgile, artista eta idazlea (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Olga Fikotová]], txekiar-estatubatuar disko jaurtitzailea (j. [[1932]]). * [[Apirilaren 12]]a &ndash; [[Osvalinda Alves Pereira]], brasildar ekologista (j. [[1968]]). * [[Apirilaren 13]]a &ndash; [[Joanna Dworakowska]], poloniar xakelaria (j. [[1978]]). * [[Apirilaren 14]]a &ndash; [[Anna-Maria Osipow]], finlandiar eskultore eta zeramikaria (j. [[1935]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Ricardo de Ángel]], bizkaitar legelari eta abokatua (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernard Goity]], euskal legelaria eta apaiz katolikoa (j. [[1926]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Bernd Hölzenbein]], alemaniar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[R. Indira Kumari]], indiar politikaria (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Josip Manolić]], [[Kroazia]]ko lehen ministroa (j. [[1920]]). * [[Apirilaren 15]]a &ndash; [[Naomi Polani]], israeldar zuzendari, abeslari, ekoizle, aktore eta dantzaria (j. [[1927]]). * [[Apirilaren 18]]a &ndash; [[Dickey Betts]], estatubatuar gitarra-jotzaile, abeslari eta egile abeslaria, [[The Allman Brothers Band]] sortzaileetako bat (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Daniel Dennett]], estatubatuar filosofo eta idazlea (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 19]]a &ndash; [[Naomy]], errumaniar abeslari, kantugile eta aktorea (j. [[1977]]). * [[Apirilaren 20]]a &ndash; [[Gediminas Kirkilas]], [[Lituania]]ko lehen ministroa (j. [[1951]]). * [[Apirilaren 21]]a &ndash; [[Ana Estrada]], perutar psikologo eta aktibista (j. [[1976]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Yukio Kasaya]], japoniar eski-jauzilaria (j. [[1943]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Itxaso Mardones]], arabar kazetaria (j. [[1979]]). * [[Apirilaren 23]]a &ndash; [[Ro Jai-bong]], [[Hego Korea]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Apirilaren 24]]a &ndash; [[Mike Pinder]], ingeles rock musikaria, [[The Moody Blues]] taldeko kide sortzailea (j. [[1941]]). * [[Apirilaren 25]]a &ndash; [[Laurent Cantet]], frantziar zinema zuzendari, argazkilari eta gidoigilea (j. [[1961]]). * [[Apirilaren 26]]a &ndash; [[Umm Fahad]], irakiar Interneteko ospetsua (j. [[1996]]). * [[Apirilaren 27]]a &ndash; [[Francisco Rico Manrique]], kataluniar filologoa (j. [[1942]]). * [[Apirilaren 28]]a &ndash; [[Luz Fandiño]], galiziar idazle, poeta eta aktibista (j. [[1931]]). * [[Apirilaren 30]]a &ndash; [[Paul Auster]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1947]]). ==== Maiatza ==== * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Victoria Prego]], espainiar kazetaria (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 1]]a &ndash; [[Richard Tandy]], ingeles teklatu-jotzailea, ''[[Electric Light Orchestra]]'' taldeko kidea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Sjoukje Dijkstra]], herbeheretar izotz gaineko patinatzaile artistikoa (j. [[1942]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Manca Košir]], esloveniar kazetari, filologo, politikari eta aktorea (j. [[1948]]). * [[Maiatzaren 2]]a &ndash; [[Eloína Suárez Suárez]], espainiar politikaria (j. [[1922]]). * [[Maiatzaren 3]]a &ndash; [[Imerio Massignan]], italiar txirrindularia (j. [[1937]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Carola Miró i Bedós]], kataluniar maistra (j. [[1965]]). * [[Maiatzaren 4]]a &ndash; [[Frank Stella]], estatubatuar artista (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Alena Bláhová]], txekiar kazetari eta itzultzailea (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Bernard Hill]], ingeles aktorea (j. [[1944]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[Etelka Kenéz Heka]], hungariar poeta, idazle eta abeslaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 5]]a &ndash; [[César Luis Menotti]], argentinar futbolari eta futbol entrenatzailea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kristin Hallenga]], ingeles kazetari, filantropo eta aktibista (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Kanakalatha]], indiar aktorea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 6]]a &ndash; [[Bernard Pivot]], frantziar literatura-kritikaria (j. [[1935]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Steve Albini]], estatubatuar musikaria, disko-ekoizlea, audio-ingeniaria eta musika-kazetaria (j. [[1962]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Antonio Fernández Alba]], espainiar arkitektoa (j. [[1927]]). * [[Maiatzaren 7]]a &ndash; [[Jan Ptaszyn Wróblewski]], poloniar musikari eta musikagile, saxofoi-jotzaile eta big band zuzendaria (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 8]]a &ndash; [[John Barbata]], estatubatuar bateria-jorzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Roger Corman]], estatubatuar kultuzko zinema ekoizle eta zuzendaria (j. [[1926]]). * [[Maiatzaren 9]]a &ndash; [[Ivan Ivanji]], serbiar eleberrigilea (j. [[1929]]). * [[Maiatzaren 10]]a &ndash; [[Jim Simons]], estatubatuar matematikari, akademiko, finantza-merkatari, funtsen agente, burtsa-artekari, inbertitzaile eta filantropoa (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 11]] &ndash; [[Mary Wells Lawrence]], estatubatuar publizista (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Amália Barros]], brasildar kazetari eta politikaria (j. [[1985]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Mark Damon]], estatubatuar aktore eta zinema ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 12]]a &ndash; [[Javier Manterola]], nafar ingeniari-zibila, [[zubi]]ak diseinatzean aditua (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Birubala Rabha]], indiar aktibista (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Lucien Mias]], frantziar errugbilaria (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 13]]a &ndash; [[Alice Munro]], kanadar idazlea, 2013ko [[Literaturako Nobel Saria]] (j. [[1931]]). * [[Maiatzaren 14]]a &ndash; [[Netiporn Sanesangkhom]], thailandiar ekintzaile politikoa (j. [[1995]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Montserrat Casas i Soldevila]], kataluniar moja klaratarra (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 16]]a &ndash; [[Dabney Coleman]], estatubatuar aktorea (j. [[1932]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Sid Going]], zeelandaberritar errugbilaria (j. [[1943]]). * [[Maiatzaren 17]]a &ndash; [[Roberta Marrero]], kanariar artista plastikoa, idazlea eta abeslaria (j. [[1972]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Tony O'Reilly]], irlandar errugbilari eta negozio-gizona (j. [[1936]]). * [[Maiatzaren 18]]a &ndash; [[Marija Ruljancic]], kroaziar-australiar ehun urteduna (j. [[1913]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Kwassi Klutse]], [[Togo]]ko lehen ministroa (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Ebrahim Raisi]], [[Iran]]go presidentea (j. [[1960]]). * [[Maiatzaren 19]]a &ndash; [[Harrison White]], estatubatuar soziologoa, [[Sare sozialen analisia|gizarte-sareen analisiaren]] aitzindarietakoa (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 20]]a &ndash; [[Karl-Heinz Schnellinger]], alemaniar futbolaria (j. [[1939]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Jan A. P. Kaczmarek]], poloniar soinu-banden musikagilea (j. [[1953]]). * [[Maiatzaren 21]]a &ndash; [[Heljä Liukko-Sundström]], finlandiar zeramikari eta haur literaturako idazlea (j. [[1938]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[Silvia Reyes]], kanariar eta kataluniar aktibista trans (j. [[1949]]). * [[Maiatzaren 22]]a &ndash; [[David Wilkie (igerilaria)|David Wilkie]], eskoziar igerilaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Caleb Carr]], estatubatuar idazlea (j. [[1955]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Ángeles Flórez Peón]], Asturiasko Gazte Sozialisten lehendakaria, bizirik dagoen [[Espainia|Espainiako]] azken [[Milizia|miliziano]] sozialistatzat joa (j. [[1918]]). * [[Maiatzaren 23]]a &ndash; [[Morgan Spurlock]], estatubatuar dokumental egile, umorista, telebista ekoizle eta gidoigilea (j. [[1970]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Doug Ingle]], estatubatuar abeslari eta musikaria, ''[[Iron Butterfly]]'', taldeko sortzailea (j. [[1945]]). * [[Maiatzaren 24]]a &ndash; [[Janusz Edmund Zimniak]], poloniar elizgizon katolikoa (j. [[1933]]). * [[Maiatzaren 25]]a &ndash; [[Richard M. Sherman]], estatubatuar abesti egilea (j. [[1928]]). * [[Maiatzaren 26]]a &ndash; [[Ludwika Wujec]], poloniar fisikari, irakasle eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Maiatzaren 28]]a &ndash; [[Naďa Hynková Dingová]], txekiar interpretea (j. [[1975]]). * [[Maiatzaren 29]]a &ndash; [[Anastasia Zavorotniuk]], errusiar aktore eta telebista aurkezlea (j. [[1971]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Nora Cortiñas]], gizarte psikologoa eta Argentinako giza eskubideen defentsaren aldeko militantea, [[Maiatzaren Plazako Amak|Maiatzaren Plazako Amen]] sortzaileetako bat (j. [[1930]]). * [[Maiatzaren 30]]a &ndash; [[Joana Maria Escartín Bisbal]], espainiar historialari eta irakaslea (j. [[1968]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[João Justino Amaral dos Santos|João Justino Amaral dos Santos, ''Amaral'']], brasildar futbolaria (j. [[1954]]). * [[Maiatzaren 31]] &ndash; [[Berthé Aïssata Bengaly]], maliar nutrizionista eta politikaria (j. [[1957]]). ==== Ekaina ==== * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Carl Cain]], estatubatuar saskibaloi jokalaria (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Javier Erice]], nafar politikari eta medikua, [[Iruñeko alkateen zerrenda|Iruñeko alkate]]a (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 2]]a &ndash; [[Janis Paige]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1922]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Erramun Baxok]], baxenafar soziolinguista eta hizkuntzalaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 3]]a &ndash; [[Brigitte Bierlein]], [[Austria]]ko kantzilerra (j. [[1949]]). * [[Ekainaren 4]]a &ndash; [[Karin Gundersen]], norvegiar itzultzaile eta irakaslea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 5]]a &ndash; [[Ben Vautier]], suitzar jatorriko frantziar artista (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Fumihiko Maki]], japoniar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 6]]a &ndash; [[Sergei Novikov]], errusiar matematikaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[William Anders]], estatubatuar pilotu militar, ingeniari elektriko, ingeniari nuklear, [[NASA]]ko astronauta, hegazkinlari eta diplomazialaria (j. [[1933]]). * [[Ekainaren 7]]a &ndash; [[Hermína Franková]], txekiar idazle eta gidoilaria (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Antxon Elosegi Vitoria]], gipuzkoar kultur eta jai ekintzailea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 8]]a &ndash; [[Nanae Sasaya]], japoniar mangaka (j. [[1950]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Lynn Conway]], estatubatuar informatikari, ingeniari elektriko, asmatzaile eta pertsona transgeneroen aldeko ekintzailea (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Yoshiko Kuga]], japoniar aktorea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 9]]a &ndash; [[Barbara Repetto]], italiar politikaria (j. [[1947]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Saulos Chilima]], [[Malawi]]ko presidenteordea (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Patricia Shanil Muluzi]], malawiar politikari eta lehen dama (j. [[1964]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Trinitat Neras i Plaja]], kataluniar enpresaburu eta politikaria (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Anetta Sidorova]], errusiar-sobietar kazetari eta politikaria (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 10]]a &ndash; [[Maria Josep Udina i Abelló]], kataluniar pedagogo, politikari, idazle eta esperantista (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Cristino Seriche Bioko]], [[Ekuatore Ginea]]ko Errepublikako lehen ministroa (j. [[1940]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ruth Stiles Gannett]], estatubatuar idazlea (j. [[1923]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Françoise Hardy]], frantziar abeslari eta antzezlea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Tony Lo Bianco]], estatubatuar aktorea (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Violet Neilson]], jamaikar politikari eta irakaslea (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 11]] &ndash; [[Ángel Vallejo]], arabar mendizalea (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Fernando José de França Dias Van-Dúnem]], [[Angola]]ko lehen ministroa (j. [[1934]]). * [[Ekainaren 12]]a &ndash; [[Jerry West]], NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. [[1938]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Julio Eugi]], nafar apaiz katolikoa, Opus Deiko Prelaturaren partaidea, idazlea eta eliz epailea (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 14]]a &ndash; [[Jean Succar Kuri]], mexikar enpresaburua (j. [[1944]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Jadallah Azzuz at-Talhi]], [[Libia]]ko lehen ministroa (j. [[1939]]). * [[Ekainaren 15]]a &ndash; [[Maria Quintans]], portugaldar poeta eta antzerkigilea (j. [[1955]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Paul Chemetov]], frantziar arkitektoa (j. [[1928]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Koldobika Jauregi (eskultorea)|Koldobika Jauregi]], gipuzkoar eskultore [[Minimalismo|minimalista]] (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 16]]a &ndash; [[Bob Schul]], estatubatuar atleta, olinpiar txapelduna (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Anouk Aimée]], frantziar aktorea (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Stojan Andov]], [[Ipar Mazedonia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Sara Facio]], argentinar argazkilaria (j. [[1932]]). * [[Ekainaren 18]]a &ndash; [[Willie Mays]], estatubatuar beisbol jokalaria, historiako hoberenetarikoa (j. [[1931]]). * [[Ekainaren 19]]a &ndash; [[Kike Diaz de Rada]], gipuzkoar aktorea (j. [[1959]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Donald Sutherland]], kanadar aktorea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Margarita Voites]], estoniar opera abeslaria (j. [[1936]]). * [[Ekainaren 20]]a &ndash; [[Phuntsok Wangchuk]], tibetar ekintzaile politikoa (j. [[1973]]). * [[Ekainaren 22]]a &ndash; [[Kamala Hampana]], indiar idazle eta irakaslea (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Ana María Briongos]], kataluniar idazlea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[Mícheál Ó Muircheartaigh]], irlandar [[Joko gaelikoak|Joko Gaelikoetako]] telebista eta irratiko esataria (j. [[1930]]). * [[Ekainaren 25]]a &ndash; [[José Antonio Urtiaga]], gipuzkoar futbolaria (j. [[1942]]). * [[Ekainaren 27]]a &ndash; [[Cristina Alberdi]], sevillar abokatu eta politikaria (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Txema Blasco]], arabar aktorea (j. [[1941]]). * [[Ekainaren 28]]a &ndash; [[Mohamed Osman Jawari]], [[Somalia]]ko bitarteko presidentea (j. [[1945]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lalla Latifa Amahzoune]], [[Maroko]]ko printzesa ezkontidea (j. [[1946]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Lídia Quinan]], brasildar erizain, enpresaburu eta politikaria (j. [[1937]]). * [[Ekainaren 29]]a &ndash; [[Anahit Txarents]], armeniar literatura kritikaria (j. [[1935]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Gilbert Desmet]], belgikar txirrindularia (. [[1931]]). * [[Ekainaren 30]]a &ndash; [[Maria Rosaria Omaggio]], italiar aktore eta idazlea (j. [[1954]]). ==== Uztaila ==== * [[Uztailaren 1]]a &ndash; [[Ismail Kadare]], albaniar idazlea (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 2]]a &ndash; [[Comunardo Niccolai]], italiar futbolaria (j. [[1946]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Justo Beramendi]], espainiar historialaria (j. [[1941]]). * [[Uztailaren 3]]a &ndash; [[Roland Dumas]], frantziar politikari eta abokatua (j. [[1922]]). * [[Uztailaren 4]]a &ndash; [[Ewy Rosqvist-von Korff]], Suediako rally piloturik arrakastatsuenetakoa (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Yvonne Furneaux]], britainiar-frantziar aktorea (j. [[1926]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Raphaël Géminiani]], frantziar txirrindulari eta kirol zuzendaria (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 5]]a &ndash; [[Vic Seixas]], estatubatuar tenislaria (j. [[1923]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Pino D'Angiò]], italiar abeslari eta egile abeslaria (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Mirta Díaz-Balart]], kubatar emakumea, [[Fidel Castro]]ren lehen emaztea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Angela Pagano]], italiar aktore eta abeslaria (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 6]]a &ndash; [[Javier Valle-Riestra]], [[Peru]]ko lehen ministroa (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 7]]a &ndash; [[Bengt Samuelsson]], suediar kimikaria, 1982ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Marta Ferrusola i Lladós]], kataluniar enpresaburua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 8]]a &ndash; [[Pierre Nguyễn Soạn]], vietnamdar apezpiku katolikoa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Maxine Singer]], estatubatuar biologo molekular eta administratzaile zientifikoa (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 9]]a &ndash; [[Jerzy Stuhr]], poloniar aktore, gidoilari eta zinema zuzendaria (j. [[1947]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Joe Engle]], estatubatuar astronauta (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 10]]a &ndash; [[Dimka Vladimirova]], bulgariar abeslaria (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Nicole Buffetaut]], frantziar idazlea (j. [[1927]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Shelley Duvall]], estatubatuar aktore, zinema ekoizle, idazle, abeslari eta ahots bikoiztailea (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Bas Maliepaard]], herbeheretar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Uztailaren 11]] &ndash; [[Yazid bin Abdul Qadir Jawas]], indonesiar teologo, erlijio idazle eta predikari musulman salafista (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Bill Viola]], estatubatuar bideoartista, ikusizko diseinatzaile eta zinema zuzendaria (j. [[1951]]). * [[Uztailaren 12]]a &ndash; [[Ruth Westheimer]], alemaniar-estatubatuar sexu-terapeuta, irrati-esatari eta idazlea (j. [[1928]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Shannen Doherty]], estatubatuar aktorea (j. [[1971]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[James Sikking]], estatubatuar aktorea (j. [[1934]]). * [[Uztailaren 13]]a &ndash; [[Richard Simmons]], estatubatuar aktore eta umorista (j. [[1948]]). * [[Uztailaren 14]]a - [[Teresa San Román Espinosa]], galiziar antropologoa eta irakaslea (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 17]]a &ndash; [[Rosa Regàs]], kataluniar idazlea, [[Espainiako Liburutegi Nazionala|Espainiako Liburutegi Nazionaleko]] zuzendari nagusia (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Bob Newhart]], estatubatuar komediante eta aktorea (j. [[1929]]). * [[Uztailaren 18]]a &ndash; [[Fresia Saavedra]], ekuadortar egile abeslaria (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Montserrat Candini i Puig]], kataluniar politikaria (j. [[1957]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Josefina Constantino]], filipinar saiakeragile, poeta, literatura kritikari eta moja karmeldarra (j. [[1920]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Toumani Diabaté]], maliar musikaria, kora jotzeagatik nazioartean ospetsua (j. [[1965]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Iryna Farion]], ukrainar hizkuntzalari eta politikaria (j. [[1964]]). * [[Uztailaren 19]]a &ndash; [[Nguyễn Phú Trọng]], [[Vietnam]]go presidentea (j. [[1944]]). * [[Uztailaren 20]]a &ndash; [[Moacir Rodrigues Santos]], brasildar futbolaria (j. [[1970]]). * [[Uztailaren 21]]a &ndash; [[Julia Uceda]], espainiar irakaslea eta poeta (j. [[1925]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[John Mayall]], ingeles blues eta pop rock abeslari, instrumentista eta musikagilea (j. [[1933]]). * [[Uztailaren 22]]a &ndash; [[Carolyn Schuler]], estatubatuar igerilaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Teresa Gimpera]], kataluniar aktore, enpresari eta modeloa (j. [[1936]]). * [[Uztailaren 23]]a &ndash; [[Robin Warren]], australiar patologoa, 2005eko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1937]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Ray Lawler]], australiar antzerkigilea (j. [[1921]]). * [[Uztailaren 24]]a &ndash; [[Anna Nxanian]], armeniar opera abeslaria (j. [[1931]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mariano Haro]], espainiar atleta (j. [[1940]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Pavel Kuxnir]], errusiar piano-jotzaile, idazle, ekintzaile eta bakezalea (j. [[1984]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Mísia]], poltugaldar fadoen abeslaria (j. [[1955]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Edna O'Brien]], irlandar eleberrigilea (j. [[1930]]). * [[Uztailaren 27]]a &ndash; [[Wolfgang Rihm]], alemaniar musikagilea (j. [[1952]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Armando Tito Larrea]], ekuadortar futbolaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Mikel Greziakoa]], greziar printze eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Uztailaren 28]]a &ndash; [[Francine Pascal]], estatubatuar idazlea (j. [[1932]]). * [[Uztailaren 29]]a &ndash; [[Józef Szmidt]], poloniar atleta, jauzi hirukotzean espezializatua (j. [[1935]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Jose Antonio Aduriz]], gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (j. [[1949]]). * [[Uztailaren 30]]a &ndash; [[Bogumiła Wander]], poloniar kazetaria (j. [[1943]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[Ismail Haniyeh]], [[Hamas]] alderdiko buru nagusietakoa eta batzuentzat [[Palestinar Aginte Nazionala|Palestinar Aginte Nazionaleko]] lehen ministroa (j. [[1963]]). * [[Uztailaren 31]] &ndash; [[André Juillard]], frantziar komikigilea (j. [[1948]]). ==== Abuztua ==== * [[Abuztuaren 3]]a &ndash; [[Teófilo Serrano]], nafar ingeniari eta politikaria (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 4]]a &ndash; [[Tsung Dao Lee]], txinatar fisikaria, 1957ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Sema Çeyrekbaşıoğlu]], turkiar aktorea (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Viatxeslav Ivanov (arraunlaria)|Viatxeslav Ivanov]], errusiar arraunlaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 5]]a &ndash; [[Izaskun Zubizarreta]], gipuzkoar [[mendi-zeharkako eski]]atzailea (j. [[1970]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Connie Chiume]], hegoafrikar aktorea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Monique Jacot]], suitzar fotokazetaria (j. [[1934]]). * [[Abuztuaren 6]]a &ndash; [[Jokin Perona]], euskal politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko Ogasuneko diputatua (j. [[1978]]). * [[Abuztuaren 7]]a &ndash; [[Michel Berger (politikaria)|Michel Berger]], lapurtar arkitekto, politikari eta ekintzailea (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 8]]a &ndash; [[Joxe Ramon Zubimendi Imaz]], gipuzkoar idazlea eta egokitzailea (j. [[1952]]). * [[Abuztuaren 9]]a &ndash; [[Susan Wojcicki]], poloniar jatorriko estatubatuar enpresaburu eta historialaria (j. [[1968]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Paquita Bretos Andueza]], gipuzkoar mendigoizalea, ateoa eta komunista, kontrabandista eta mugalaria (j. [[1927]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Peggy Moffitt]], estatubatuar modelo eta aktore (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 10]]a &ndash; [[Galina Zibina]], sobietar eta errusiar atleta, piso jaurtiketan aditua (j. [[1931]]). * [[Abuztuaren 11]] &ndash; [[Annick de Souzenelle]], frantziar idazlea (j. [[1922]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Zaid al-Rifai]], [[Jordania]]ko lehen ministroa (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 12]]a &ndash; [[Márcio Souza]], brasildar eleberrigile, antzerkigile eta zinemagilea (j. [[1946]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Carlos Ferrando]], bihotzeko prentsako espainiar kazetaria eta telebistako kolaboratzailea (j. [[1949]]). * [[Abuztuaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Goenaga]], gipuzkoar margolari [[espresionismo|espresionista]] (j. [[1950]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Eugenia Kalnay]], argentinar meteorologoa (h. [[1942]]). * [[Abuztuaren 14]]a &ndash; [[Gena Rowlands]], estatubatuar zinema-, antzerki- eta telebista-antzezlea (j. [[1930]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Jaime Botín]], espainiar bankaria (j. [[1936]]). * [[Abuztuaren 15]]a &ndash; [[Imre Komora]], hungariar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 16]]a &ndash; [[Luther Kent]], estatubatuar blues abeslaria (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 17]]a &ndash; [[Helen Fisher]], estatubatuar antropologoa eta biologoa (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 18]]a &ndash; [[Alain Delon]], frantziar aktorea (j. [[1935]]). * [[Abuztuaren 19]]a &ndash; [[Maria Branyas Morera]], 117 urte eta 168 egun bizi izandako espainiarra, heriotza momentuan munduan [[Bizirik dauden munduko pertsonarik zaharrenen zerrenda|bizirik irauten zuen pertsona zaharrena]] (j. [[1907]]). * [[Abuztuaren 20]]a &ndash; [[Yvonne Delcour]], belgikar aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Didier Borotra]], [[Frantziako Demokraziaren Aldeko Batasuna|UDF]] alderdiko euskal herritar politikaria (j. [[1937]]). * [[Abuztuaren 21]]a &ndash; [[Paquito García]], espainiar futbolaria (j. [[1938]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Jon Irazabal Agirre]], bizkaitar historilari eta kultur eragilea (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 22]]a &ndash; [[Kšumancäń Pirguž]], erzien eskubideen aldeko ekintzailea (j. [[1940]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Hildegard Brem]], austriar moja zistertarra (j. [[1951]]). * [[Abuztuaren 23]]a &ndash; [[Russell Malone]], AEBko jazz gitarra-jotzailea (j. [[1963]]). * [[Abuztuaren 24]]a &ndash; [[George Rhoden]], jamaikar ataleta (j. [[1926]]). * [[Abuztuaren 25]]a &ndash; [[Selim al-Hoss]], [[Libano]]ko lehen ministroa (j. [[1929]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Dominique Bulamatari]], kongoar apezpiku katolikoa (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Sven-Göran Eriksson]], suediar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1948]]). * [[Abuztuaren 26]]a &ndash; [[Alexander Goehr]], britainiar musikagilea eta akademikoa (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Rena Rolska]], poloniar abeslari, dantzari eta aktorea (j. [[1932]]). * [[Abuztuaren 27]]a &ndash; [[Sevil Üstekin]], turkiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Kurt Bendlin]], alemaniar dekatleta (j. [[1943]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Mihaela Peneş]], errumaniar atleta, [[xabalina jaurtiketa]]n aditua (j. [[1947]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Jean-Charles Tacchella]] zinema-zuzendari frantsesa (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 29]]a &ndash; [[Ēvī Upeniece]], letoniar eskultorea (j. [[1925]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Tūheitia Paki]], maori erregea (j. [[1955]]). * [[Abuztuaren 30]]a &ndash; [[Robertas Žulpa]], lituaniar igerilaria (j. [[1960]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Jessica Mbangeni]], hegoafrikar poeta, abeslari, aktore eta enpresaburua (j. [[1977]]). * [[Abuztuaren 31]] &ndash; [[Fatman Scoop]], [[rap]] abeslari estatuabatuarra (j. [[1971]]). ==== Iraila ==== * [[Irailaren 1]]a &ndash; [[Abel Alonso Sopelana]], euskal-txiletar enpresaburua, Txileko Futbol presidentea (j. [[1935]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[James Darren]], estatubatuar aktore eta pop abeslaria (j. [[1936]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[Aleksandr Medved]], sobietar-bielorrusiar borrokalaria (j. [[1937]]). * [[Irailaren 2]]a &ndash; [[José Torrecilla Iturmendi]], nafar kazetari, kronikagile eta idazlea (j. [[1929]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Vladimir Bure]], errusiar igerilaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 3]]a &ndash; [[Mónica del Raval]], prostituta eta aktorea (j. [[1964]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Xabier Añoveros]], nafar abokatu, historialari eta idazlea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Céline Orgelle Kentsop]], kamerundar aktorea (j. [[1970]]). * [[Irailaren 4]]a &ndash; [[Dinah Veeris]], curaçaotar sendalaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Rebecca Cheptegei]], ugandar iraupen-korrikalaria, eraila (j. [[1991]]). * [[Irailaren 5]]a &ndash; [[Sérgio Mendes]], musikari brasildarra (j. [[1941]]). * [[Irailaren 6]]a &ndash; [[Sonia Iovan]], errumaniar gimnasta (j. [[1935]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Migel Etxauri]], Nafarroa Garaiko margolaria (j. [[1927]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Alfredo Garrido]], bilbotar abeslari eta musika ekoizlea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 7]]a &ndash; [[Sarah Mateke Nyirabashitsi]], ugandar politikaria (j. [[1974]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[James Earl Jones]], estatubatuar aktorea (j. [[1931]]). * [[Irailaren 9]]a &ndash; [[Graça Lobo]], portugaldar aktore eta idazlea (j. [[1939]]). * [[Irailaren 10]]a &ndash; [[Michaela DePrince]], Sierra Leonako ballet dantzari estatubatuarra (j. [[1995]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Alberto Fujimori]], [[Peru]]ko presidentea (j. [[1938]]). * [[Irailaren 11]] &ndash; [[Chad McQueen]], estatubatuar aktorea (j. [[1960]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[John Haglelgam]], [[Mikronesiako Estatu Federatuak|Mikronesiako Estatu Federatuetako]] (j. [[1949]]). * [[Irailaren 12]]a &ndash; [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]], bizkaitar maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzailea eta presidentea (j. [[1944]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Otis Davis]], estatubatuar lasterkaria (j. [[1932]]). * [[Irailaren 14]]a &ndash; [[Jaber Al-Mubarak Al-Hamad Al-Sabah]], [[Kuwait]]eko lehen ministroa (j. [[1942]]). * [[Irailaren 15]]a &ndash; [[Aleksandr Baryxnikov]], errusiar pisu-jaurtitzailea (j. [[1948]]). * [[Irailaren 16]]a &ndash; [[István Juhász]], hungariar futbolaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 17]]a &ndash; [[Jimmy Giménez-Arnau]], espainiar kazetaria, telebistako tertulianoa, idazlea eta pertsonaia mediatikoa (j. [[1943]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Zulya Kamalova]], tartaro jatorriko australiar abeslaria (j. [[1969]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Salvatore Schillaci]], italiar futbolaria (j. [[1964]]). * [[Irailaren 18]]a &ndash; [[Rolf Wolfshohl]], alemaniar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Fabiola Posada]], kolonbiar umorista (j. [[1963]]). * [[Irailaren 19]]a &ndash; [[Kari Vogt]], norvegiar historialaria (j. [[1939]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kathryn Crosby]], estatubatuar aktorea (j. [[1933]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Kaviyoor Ponnamma]], indiar aktorea (j. [[1945]]). * [[Irailaren 20]]a &ndash; [[Radmila Živković]], serbiar aktorea (j. [[1953]]). * [[Irailaren 22]]a &ndash; [[Fredric Jameson]], estatubatuar literatur kritikari eta teoriko marxista (j. [[1934]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Amadou-Mahtar M'Bow]], senegaldar politikari eta diplomazialaria, [[UNESCO]]ko zuzendari nagusia (j. [[1921]]). * [[Irailaren 24]]a &ndash; [[Sara Vítores]], espainiar kazetaria, esataria eta gidoilaria (j. [[1972]]). * [[Irailaren 25]]a &ndash; [[José Miguel Espinosa]], bizkaitar igerilaria (j. [[1945]]). * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Neelam Karwariya]], indiar politikaria. * [[Irailaren 26]]a &ndash; [[Patxi Oroz]], nafar musikagile eta filologoa (j. [[1934]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Hassan Nasrallah]], Libanoko erlijiosoa eta Xiismoaren [[Hezbola]] alderdiaren burua (j. [[1960]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Pappammal]], indiar nekazaria (j. [[1914]]). * [[Irailaren 27]]a &ndash; [[Maggie Smith]], britainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Irailaren 28]]a &ndash; [[Kris Kristofferson]], estatubatuar country eta folk abeslari eta aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Teresa Amat i Canals]], kataluniar filologo, idazle eta blogaria (j. [[1950]]). * [[Irailaren 29]]a &ndash; [[Txomin Aurrekoetxea]], [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiko bizkaitar politikaria (j. [[1943]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Paula Martel]], donostiar aktorea (j. [[1936]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Dikembe Mutombo]], NBAko kongotar saskibaloi jokalaria (j. [[1966]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Humberto Ortega]], nikaraguar enpresaburua, politikaria eta militarra, Herri Armada Sandinistaren sortzailea eta lehen komandantea (j. [[1947]]). * [[Irailaren 30]]a &ndash; [[Ken Page]], estatubatuar abeslari eta aktorea (j. [[1954]]). ==== Urria ==== * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Guido Carlesi]], italiar txirrindularia (j. [[1936]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Daniel Williams]], [[Grenada]]ko 4. gobernadore orokorra (j. [[1935]]). * [[Urriaren 2]]a &ndash; [[Xosefa de Bastavales|Josefa Juncal Barreiro, ''Xosefa de Bastavales'']], galiziar panderojolea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Pierre Christin]], frantziar komiki-gidoilaria (j. [[1938]]). * [[Urriaren 3]]a &ndash; [[Fiona MacDonald (telebista aurkezlea)|Fiona MacDonald]], australiar telebista aurkezlea. * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[A. Q. M. Badruddoza Chowdhury]], [[Bangladesh]]ko presidentea (j. [[1930]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Robert Coover]], estatubatuar eleberrigilea (j. [[1932]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Naima Lamcharki]], marokoar aktorea (j. [[1943]]). * [[Urriaren 5]]a &ndash; [[Ifigenia Martínez]], mexikar politikaria, ekonomialaria, irakaslea, katedraduna eta diplomazialaria (j. [[1925]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Luis Baraiazarra]], bizkaitar maisua, karmeldarra, euskal filologian lizentziatua eta euskaltzain urgazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 6]]a &ndash; [[Johan Neeskens]], herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (j. [[1951]]). * [[Urriaren 7]]a &ndash; [[Nicholas Pryor]], estatubatuar aktorea (j. [[1935]]). * [[Urriaren 8]]a &ndash; [[Bernard Tissier de Mallerais]], Frantziako apezpiku katoliko tradizionalista, San Pio X.aren Apaiz Anaitasuneko kidea (j. [[1945]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Elisa Montés]], espainiar aktorea (j. [[1934]]). * [[Urriaren 9]]a &ndash; [[Leif Segerstam]], finlandiar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Urriaren 10]]a &ndash; [[Fleur Adcock]], zeelandaberritar olerkaria (j. [[1934]]). * [[Urriaren 10]] &ndash; [[Ethel Kennedy]], estatubatuar giza eskubideen aldeko ekintzailea, [[Robert Kennedy]]ren emaztea (j. [[1926]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[María Teresa Cervantes]], espainiar olerkari eta saiakeragilea (j. [[1931]]). * [[Urriaren 11]] &ndash; [[Pilar Iragorri Iriarte]], gipuzkoar misiolari sekularra (j. [[1926]]). * [[Urriaren 12]]a &ndash; [[Alex Salmond]], [[Eskoziako lehen ministro]]a (j. [[1954]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Mayra Gómez Kemp]], kubatar aktore, abeslari eta irrati eta espainiar telebistako aurkezlea (j. [[1948]]). * [[Urriaren 13]]a &ndash; [[Aleksandr Smolenski]], errusiar bankari eta oligarka (j. [[1954]]). * [[Urriaren 14]]a &ndash; [[Philip Zimbardo]], gizakien jokamoldearen estatubatuar ikertzailea (j. [[1933]]). * [[Urriaren 15]]a &ndash; [[Antonio Skármeta]], txiletar idazlea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Liam Payne]], britainiar abeslari, konpositore eta gitarra jolea (j. [[1993]]). * [[Urriaren 16]]a &ndash; [[Yahya Sinwar]], palestinar politikaria, [[Hamas]] taldeko burua (j. [[1962]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Emile Daems]], belgikar txirrindularia (j. [[1938]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Mitzi Gaynor]], estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. [[1931]]). * [[Urriaren 17]]a &ndash; [[Andrew Schally]], poloniar estatubatuar endokrinologoa, 1977ko [[Medikuntzako Nobel Saria]] (j. [[1926]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Mahasen Al-Khatib]], Gazako artista palestinarra (j. [[1993]]). * [[Urriaren 18]]a &ndash; [[Anne Caufriez]], belgikar etnomusikologoa (j. [[1945]]). * [[Urriaren 21]]a &ndash; [[Paul Di'Anno]], britainiar rock abeslaria, ''[[Iron Maiden]]'' taldeko kidea (j. [[1958]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Annelie Ehrhardt]], alemaniar atleta, hesi-jauzian aritua (j. [[1950]]). * [[Urriaren 22]]a &ndash; [[Gustavo Gutiérrez]], perutar apaiz eta teologoa, [[Askapenaren teologia]]ren bultzatzaile nagusienetakoa (j. [[1928]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Hama Amadou]], [[Niger]]ko lehen ministroa (j. [[1950]]). * [[Urriaren 23]]a &ndash; [[Leon Cooper]], estatubatuar fisikaria eta unibertsitateko irakaslea, 1972ko [[Fisikako Nobel Saria]] (j. [[1930]]). * [[Urriaren 24]]a &ndash; [[Alphonse Poaty-Souchlaty]], [[Kongoko Errepublika]]ko lehen ministroa (j. [[1941]]). * [[Urriaren 25]]a &ndash; [[Phil Lesh]], estatubatuar baxu-jotzailea, ''[[Grateful Dead]]'' taldeko kide sortzailea (j. [[1940]]). * [[Urriaren 27]]a &ndash; [[Maixan Arbelbide]], Ipar Euskal Herriko militantea (j.[[1933]]) * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Renato Martino]], italiar kardinala (j. [[1932]]). * [[Urriaren 28]]a &ndash; [[Paul Morrissey]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1928]]). * [[Urriaren 29]]a &ndash; [[Teri Garr]], estatubatuar aktorea (j. [[1944]]). * [[Urriaren 30]]a &ndash; [[Elisabeth Ohlson Wallin]], suediar argazkilaria (j. [[1961]]). ==== Azaroa ==== * [[Azaroaren 1]]a &ndash; [[Michael Ruse]], britainiar filosofoa (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Dina Mariana]], indonesiar abeslari eta aktorea (j. [[1965]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Quincy Jones]], estatubatuar musikagilea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Primi Nécega]], galiziar idazlea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Maita Sanchez]], filipinar aktore eta politikaria (j. [[1969]]). * [[Azaroaren 3]]a &ndash; [[Birutė Žilytė-Steponavičienė]], lituaniar marrazkilari, irudigile, margolari eta irakaslea (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 5]]a &ndash; [[Marise Chamberlain]], zeelandaberritar atleta (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Phyllis O'Donnell]], australiar surflaria (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Madeleine Riffaud]], nazien aurkako erresistentziako borrokalari, poeta eta kazetari frantziarra (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 6]]a &ndash; [[Daniel Spoerri]], errumaniar artista (j. [[1930]]). * [[Azaroaren 7]]a &ndash; [[Ana Maria Lajusticia]], bizkaitar kimikaria (j. [[1924]]). * [[Azaroaren 8]]a &ndash; [[June Spencer]], ingeles aktorea (j. [[1919]]). * [[Azaroaren 10]]a &ndash; [[Dallas Long]], estatubatuar pisu jaurtitzailea (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 11]] &ndash; [[Frank Auerbach]], alemanian jaiotako ingeles margolaria (j. [[1931]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Joanne Chory]], estatubatuar botanikari eta genetista (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 12]]a &ndash; [[Timothy West]], ingeles aktorea (j. [[1934]]). * [[Azaroaren 13]]a &ndash; [[Juan Luis Bikuña]], bergarar Euskal Telebistako (ETB) kazetaria, kulturgilea eta idazlea (j. [[1946]]). * [[Azaroaren 14]]a &ndash; [[Peter Sinfield]], ingeles olerkari, musikari eta egile abeslaria, ''[[King Crimson]]'' taldeko kidea (j. [[1943]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Celeste Caeiro]], Portugaleko diktaduraren aurkako estatu-kolpea egin zuten militarren artean krabelinak banatu zituen portugaldar emakumea (j. [[1933]]). * [[Azaroaren 15]]a &ndash; [[Eileen Kramer]], australiar dantzaria eta koreografoa, ehun urtetik gorakoa eta 2021ean jardunean zegoena (j. [[1914]]). * [[Azaroaren 16]]a &ndash; [[Gerry Weil]], austriar-venezuelar jazzeko piano jotzailea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 20]]a &ndash; [[José Luis Azkona]], nafar apaiza, [[Marajó]]ko apezpikua (j. [[1940]]). * [[Azaroaren 22]]a &ndash; [[Serge Vohor]], [[Vanuatu]]ko lehen ministroa (j. [[1955]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Breyten Breytenbach]], [[afrikaans]] eta ingelesezko hegoafrikar idazlea (j. [[1939]]). * [[Azaroaren 24]]a &ndash; [[Colin Renfrew]], ingeles arkeologoa (j. [[1937]]). * [[Azaroaren 25]]a &ndash; [[Earl Holliman]], estatubatuar antzezlea, animalien eskubideen aldeko ekintzailea eta abeslaria (j. [[1928]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Jim Abrahams]], estatubatuar zinema zuzendaria (j. [[1944]]). * [[Azaroaren 26]]a &ndash; [[Antton Lafont]], euskal enpresaburua eta aholkularia (j. [[1935]]). * [[Azaroaren 27]]a &ndash; [[Jesus Urra]], [[Batzarre]] mugimenduko politikaria (j. [[1948]]). * [[Azaroaren 28]]a &ndash; [[Prince Johnson]], liberiar gerrako jauna eta politikaria (j. [[1952]]). ==== Abendua ==== ----- == [[Nobel Sariak|Nobel saridunak]] == * [[Fisikako Nobel Saria|Fisika]]: [[Geoffrey Hinton]], [[John Hopfield]] * [[Kimikako Nobel Saria|Kimika]]: [[David Baker]], [[Demis Hassabis]], [[John Jumper]] * [[Literaturako Nobel Saria|Literatura]]: [[Han Kang]] * [[Medikuntzako Nobel Saria|Medikuntza]]: [[Victor Ambros]], [[Gary Ruvkun]] * [[Ekonomiako Nobel Saria|Ekonomia]]: [[Daron Acemoğlu]], [[Simon Johnson]], [[James Robinson]] * [[Bakearen Nobel Saria|Bakea]]: [[Nihon Hidankyō]] ---- == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Denbora unitate aurkibidea}} [[Kategoria:2024]] j7xbkacm3hlpv0o381ezv0vvx6crafe 0 69438 9984455 9973389 2024-11-28T22:48:47Z 85.85.135.47 /* Zinema */ 9984455 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} [[Fitxategi:Ane_Gabarain_eta_Gorka_Aguinagalde.jpg|260px|thumb|[[Gorka Aginagalde|Gorka Aguinagalderekin]], 2016.]] [[Fitxategi:Iñake Irastorza eta Ane Gabarain - Euskal Antzerki Topeketak 2016 Liburuxka (page 7 crop).jpg|thumb|260px|[[Iñake Irastorza]] eta [[Ane Gabarain]], Euskal Antzerki Topeketak, 2016]] [[Fitxategi:Etxeko Saltsak - Euskal Antzerki Topeketak 2017 Liburuxka (page 6 crop).jpg|thumb|260px|Etxeko Saltsak, Euskal Antzerki Topeketak, 2017]] '''Ane Gabarain Gaztelumendi''' ([[Donostia]], [[1963]]ko [[ekainaren 2]]a) euskal [[aktore]]a da. Sarritan [[telebista]]n lan egin badu ere, [[zinema]] eta [[antzerki]]a ere jorratu ditu. Euskal Herrian batez ere ''[[Bi eta bat]]'', ''[[Jaun ta Jabe]]'' eta ''[[Mi querido Klikowsky]]'' telesailengatik da famatua.<ref>[http://www.argia.com/argia-astekaria/2328/ane-gabarain Elkarrizketa ''Argia''n]</ref> Espainia mailan paper txikiak egin izan ditu gehienetan, horien artean [[Álex de la Iglesia]]ren bi filmetan: ''[[La comunidad|La Comunidad]]'' eta ''[[800 balas]]''. 2024ko otsailaren 10ean multzoko emakume aktore onenaren Goya saria jaso zuen Valladoliden, ''[[20.000 especies de abejas]]'' filmako Lurdes pertsonaiarengatik.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Sara|abizena=Castellanos|izenburua=La actriz Ane Gabarain, ganadora del premio Goya a mejor actriz de reparto: de su pasado en los Emmy a su discreta vida personal|hizkuntza=es|data=2024-02-11|url=https://www.vanitatis.elconfidencial.com/famosos/2024-02-11/ane-gabarain-discreta-vida-personal-emmy-feroz_3813435/|aldizkaria=vanitatis.elconfidencial.com|sartze-data=2024-02-11}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Goya 2024 a la mejor actriz secundaria: Ane Gabarain premiada por '20.000 especies de abejas'|hizkuntza=es|data=2024-02-11|url=https://okdiario.com/trailer/ane-gabarain-gana-goya-2024-mejor-actriz-secundaria-20-000-especies-abejas-12353394|aldizkaria=okdiario.com|sartze-data=2024-02-11}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=MSN|url=https://www.msn.com/|aldizkaria=www.msn.com|sartze-data=2024-02-11}}</ref><ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Agencia|abizena=EFE|izenburua=Ane Gabarain, Goya a la mejor actriz de reparto por '20.000 especies de abejas'|hizkuntza=es|data=2024-02-11|url=https://www.cope.es/actualidad/cultura/noticias/ane-gabarain-goya-mejor-actriz-reparto-por-20000-especies-abejas-20240211_3139527|aldizkaria=COPE|sartze-data=2024-02-11}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Jurdan|abizena=Arretxe|izenburua=Una emocionada Ane Gabarain gana el Goya a la mejor actriz de reparto|data=2024-02-11|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/premios-goya/2024/02/11/emocionada-ane-gabarain-gana-goya-7857929.html|lana=Noticias de Gipuzkoa|accessdate=2024-02-11}}</ref> 2024ko urriaren 2an [[Euskal Aktoreen Batasuna|Euskal Aktoreen Batasunak]] emanda emakumezko aktore onenaren saria jaso zuen, [[Estibaliz Urresola Solaguren|Estibaliz Urresolaren]] ''20.000 erle espezie'' filmeko interpretazioarengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ane Gabarain eta Eneko Sagardoi saritu ditu Euskal Aktoreen Batasunak|hizkuntza=eu|data=2024-10-03|url=https://www.berria.eus/kultura/ane-gabarain-eta-eneko-sagardoi-saritu-ditu-euskal-aktoreen-batasunak_2131478_102.html#:~:text=Ane%20Gabarain%20eta%20Eneko%20Sagardoi%20saritu%20ditu%20Euskal%20Aktoreen%20Batasunak|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-10-06}}</ref> == Biografia == Arte Dramatikoko Ikasketak egin zituen Antzertin eta Deklamazioa Donostiako Udal Kontserbatorioan.<ref>{{erreferentzia|egilea=Euskadiko Filmategia|izenburua=Gabarain , Ane|url=http://www.filmotecavasca.com/eu/ane-gabarain}}</ref> === Aktore ibilbidea === Interpretatzaile komikoa eta ezaguna da, batez ere Euskal Herrian. Bere ibilbide profesionalaren zatirik handiena ETBko hainbat telesailetan garatu du, hala nola ''[[Bi eta bat]]'' (1991-1993), ''[[Jaun ta Jabe]]'' (1995-1997) edo [[Mi querido Klikowsky|''Mi querido Klikowsky'']] (2005). Estatuan, oro har, noizbehinkako lanak egin ditu. [[Álex de la Iglesia|Álex de la Iglesiaren]] bi filmetan ([[La comunidad|''La Comunidad'']] eta ''[[800 balas]]'') esku-hartze txikiak egin ditu.<ref>{{Cite web|izena=Tom C.|abizena=Avendaño|izenburua=Elena Irureta y Ane Gabarain: “Si llegamos a saber la repercusión de ‘Patria’, habríamos ido aterradas a trabajar”|data=2020-11-14|url=https://elpais.com/television/2020-11-14/elena-irureta-y-ane-gabarain-si-llegamos-a-saber-la-repercusion-de-patria-habriamos-ido-aterradas-a-trabajar.html|lana=El País|accessdate=2021-11-30}}</ref> Maritxuren papera ere interpretatu zuen, ''[[Allí abajo|Allí Abajo]]'' (2015-2019) telesailean eta Miren izan zen ''[[Patria]]'' (2016) telesailetan. [[Fernando Aramburu|Fernando Arambururen]] [[Patria|izen]] bereko best seller-ean oinarritutako [[HBO]] telesaila da, eta Nazioarteko [[Emmy Sariak|Emmy sari]] baterako izendatu zuten.<ref>{{Cite web|izena=John Hopewell,Jamie|abizena=Lang|izenburua=HBO Europe Unveils ‘Patria’ Footage to Captive San Sebastian Audience|data=2019-09-21|url=https://variety.com/2019/tv/festivals/hbo-europe-unveils-patria-footage-captive-san-sebastian-audience-1203344052/|lana=Variety|accessdate=2021-11-30}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=El equipo de "Patria", preparado para "oír de todo" sobre la esperada serie|url=https://www.efe.com/efe/espana/cultura/el-equipo-de-patria-preparado-para-oir-todo-sobre-la-esperada-serie/10005-4346917|lana=www.efe.com|accessdate=2021-11-30}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Ane Gabarain, nominada al premio Emmy Internacional|data=2021-09-24|url=https://www.lavanguardia.com/series/20210924/7743573/ane-gabarain-nominada-emmy.html|lana=La Vanguardia|accessdate=2021-11-26}}</ref> 2023ko urrian Euskal Zine Bilerak Begirada saria eman zion [[Elena Irureta|Elena Iruretarekin]] batera, ikus-entzunezkoen alorrean egindako ekarpenengatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Lizarralde|izenburua=Ane Gabarain eta Elena Irureta sarituko ditu Euskal Zine Bilerak|hizkuntza=eu|data=2023-10-12|url=https://www.berria.eus/albisteak/233854/ane-gabarain-eta-elena-irureta-sarituko-ditu-euskal-zine-bilerak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-10-12}}</ref> == Filmografia == === Zinema === * ''Gaua'' (2025) * ''[[20.000 especies de abejas]]'' (2023) * ''[[Agur Etxebesteǃ]]'' (2019) *''[[La higuera de los bastardos]]'' (2017) *''[[Fe de etarras]]'' (2017) * ''[[Loreak (filma)|Loreak]] ''(2014) * ''[[Loco con ballesta]]'' (2012) * ''[[Mystikal]]'' ([[2010]]) * ''[[80 egunean]]'' ([[2010]]) * ''[[Sukalde kontuak]]'' ([[2009]]) * ''[[El coche de pedales]]'' ([[2004]]) * ''[[800 balas]]'' ([[2002]]) * ''[[La comunidad]]'' ([[2000]]) * ''[[Pecata minuta]]'' ([[1999]]) * ''40 ezetz'' ([[1999]]) * ''Fuma y deja fumar'' ([[1996]]) * ''[[Sálvate si puedes]]'' ([[1995]]) * ''[[Adiós Toby, adiós]]'' ([[1995]]) * ''[[Maite (filma)|Maité]]'' ([[1994]]) * ''Maider'' ([[1989]]) === Telebista === * ''[[Touré detektibea]]'' ([[2024]]) * ''[[Amar es para siempre]]'' ([[2021]]) *''[[Patria (telesaila)|Patria]] ([[2020]])'' *''VPO'' ([[2018]]) *''Nekane Amaya'' ([[2016]]) * ''[[Allí abajo]]'' ([[2015]]) * ''[[Goenkale]]'' ([[2013]]-[[2015]]) * ''[[Bi eta bat (2012ko telesaila)|Bi eta bat]]'' ([[2012]]) * ''[[Sabin Arana|Sabin]]'' ([[2011]]) * ''[[Mi querido Klikowsky]]'' ([[2006]]) * ''[[Los Serrano]]'' ([[2005]]) * ''[[Kilker Dema]]'' ([[2002]]) * ''[[Periodistas]]'' ([[2000]]-[[2001]]) * ''[[Policías, en el corazón de la calle]]'' ([[2001]]) * ''[[7 vidas]]'' ([[2000]]) * ''[[Jaun ta Jabe|Jaun ta jabe]]'' ([[1997]]) * ''[[Bi eta bat]]'' ([[1990]]-[[1993]]) == Sariak eta aintzatespenak == {| class="wikitable" !Urtea !Saria !Kategoria !Lana !Emaitza |- |2016 | colspan="3" |Ramón Labayen Saria, Ulialde elkartea | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- |2021 |Forqué Sariak |Telesail bateko emakume aktore protagonista onena | rowspan="4" |''Patria'' | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- |2021 |Feroz Sariak |Telesail bateko emakuem aktore protagonista onena | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- |2021 |MiM Series Saria |Telesail bateko emakume aktore protagonista onena (''ex aequo'' [[Elena Irureta|Elena Iruretarekin]]) | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |- |2021 |Nazioartek Emmy Saria |Emakumezkoen Emanaldi Onena (<small>Espainia)</small> | style="background: #ffdddd" |Izendatua |- |2023 |Goya Saria |Bigarren mailako emakume aktore onenaren saria |''20000 especies de abejas'' | style="background: #ddffdd" |'''Irabazlea''' |} * 2024ko otsailaren 10ean multzoko emakume aktore onenaren [[Goya Sariak|Goya saria]], ''[[20.000 especies de abejas]]'' filmako Lurdes pertsonaiarengatik.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1963ko||Gabarain, Ane}} [[Kategoria:Donostiako aktoreak]] [[Kategoria:Euskal Herriko bikoiztaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko emakume aktoreak]] [[Kategoria:Emakumezko bigarren aktore onenaren Goya Sariaren irabazleak]] 69xnd57lsf5orl9hlex6knm48ahvzz8 0 69858 9984456 9410970 2024-11-28T22:49:07Z 85.85.135.47 /* Zinema */ 9984456 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Iñake Irastorza Zulaika''' ([[Orio]], [[Gipuzkoa]], [[1955]]eko [[otsailaren 4]]a) euskal aktorea da. == Aktore lana == '''Antzerkia''' * 100 m2 - de Juan Carlos Rubio - Cía. Txalo - Dra. Begoña Bilbao - Personaje: LOLA * HAPPY END - Cía. Vaivén - Dr. Iñaki Rikate - Personaje: AINHOA * EMAZTEGAIAREN SEMEA (El hijo de la novia) de Fernando Castets y Juan J. Campanella - Cía. Ados - Dra. Garbi Losada - Personaje: NORMA * EL OGRITO - De Suzanne Lebeau - Cía. Gorada - Dra. Agurtzane Intxaurraga - Personaje: LA MADRE * EZKER ESKUMA - De Aizpea Goenaga - Cía. Glu Glu - Dras. A. Goenaga - A. Ganarain - Personaje:  SARA * COMO AGUA PARA CHOCOLATE - De Laura Esquivel - Cía. Ados - Dra. Garbi Losada - Personaje: NACHA * CRÍMENES DEL CORAZON - de Beth Hanley - Cía. Vaivén - Dra. M . Belastegi - Personaje: LENNY MARATH * LA CACATUA VERDE - de Arthur Schnitzler - Cía. Artezszena - Dr. Mario Gas - Personaje: MICHETTE * UNA MUJER SOLA - De Dario Fo - Cía. Teatro Gasteiz - Dr. Carlos Gil - Personaje: LA MUJER SOLA * ¡¡¡ABRACÉMONOS FOLLEVILLE!!! - E. Labiche - Cía. Orain - Dr. E. Díaz de Rada - Personaje: BERTA * MODIGLIANI - de Dennis McIntyre - Cía Orain - Dra. M Belastei - Personaje: BEATRIZ HASTING * D'ARTAGNAN - de Jerome Savary, adaptación de la Cía Orain - Dra. M. Belastegi - Personaje: D'ARTAGNAN niño y CONSTANCE * LA SEÑORITA JULIA - de August Strindberg - Cía Orain - Dra. M. Belastegi - Personaje: LA SEÑORITA JULIA * DIVINAS PALABRAS - de R.M. del Valle-Inclán - Cía Orain - Dr. José Carlos Plaza - Personaje: MARI-H GAILA * OFICIO DE TINIEBLAS -  de Camilo J. Cela - Coproducción de cinco compañías de Euskadi - Dr. Ramón Berea - Personaje: LA NIÑA IDIOTA * LOS JUSTOS - de Albert Camus - Cía. Orain - Dra. M. Belastegi - Personaje: DORA === [[Zinema]] === * ''Gaua'' (2025) * ''[[Agur Etxebesteǃ]]'' (2019) * ''[[El legado de los huesos]]'' (2019) * ''[[Arriya]]'' ([[2011]]) * ''[[Hondoratzea]]'' ([[2010]]) * ''Mystikal ([[2010]])'' * ''[[Berri Ona]]'' ([[2008]]) * ''[[Txokolate apur bat]]'' ([[2008]]) * ''[[Todos estamos invitados]]'' ([[2008]]) * ''[[Un tranvía en SP]] ([[2007]])'' * ''[[Un tranvía en SP|Escalofrío]] ([[2007]])'' * ''[[La sombra de nadie]]'' ([[2006]]) * ''[[Kutsidazu bidea, Ixabel (filma)|Kutsidazu bidea, Ixabel]]'' ([[2006]]) * ''[[Aupa Etxebeste!]]'' ([[2005]]) * ''[[Obaba (filma)|Obaba]]'' ([[2005]]) * ''[[Frío sol de invierno]]'' ([[2004]]) * ''Visionarios'' ([[2001]]) * ''El viaje de Arián ([[2000]])'' * ''[[Ione, igo zerura]]'' ([[1999]]) * ''[[La buena madre]]'' ([[1995]]) * ''Sor María del Corazón de Jesús: una vida para Dios y para el hombre'' ([[1990]]) * ''La noche boca arriba ([[1979]])'' === [[Telebista]] === * ''[[Goenkale]]'' ([[1994]]) * ''Periodistas'' ([[2001]]) * ''[[Wazemank]]'' ([[2005]]-[[2007]]) * ''[[Noaoa]]'' (Urteberri eguneko programa berezian) (2008) * ''[[Brinkola (telesaila)|Brinkola]]'' ([[ETB 1|ETB1]]) (2009) * ''[[Kontuz atsuak!]]'' ([[2012]]-[[2013]]) * ''[[Puntu Koma]]'' ([[2019]]) (websaila) * ''[[El internado: Las Cumbres]]'' (2021-''orain'') == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20070517160413/http://www.filmotecavasca.com/index.php/eu/pertsonaiak/link/?id=00905 Euskadiko Filmategia] {{bizialdia|1955eko||Irastorza, Inzzake}} [[Kategoria:Gipuzkoako aktoreak]] [[Kategoria:Oriotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko emakume aktoreak]] [[Kategoria:Emakume umoregileak]] r27gzjerrbgfctzuuvm6zr9sv4qo979 0 75029 9984444 9346339 2024-11-28T22:12:22Z 88.14.126.184 9984444 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Ramón García Hernando''' ([[1961]]eko [[azaroaren 28]]a, [[Sodupe]], [[Bilbo]], [[Bizkaia]] - ) [[euskal Herria|euskal herritar]] [[telebista]] aurkezlea da. '''Ramontxu''' ezizenez ezaguna da. == Ibilbidea == Ramón García [[telebista]]ko aurkezlerik arrakastatsuenetariko bat da [[Espainia]]n. Bere ibilbidea [[irrati (hedabidea)|irratian]] hasi zen, [[1983]]an [[Cadena SER]]ek eginiko ''disc-jockey'' lehiaketa batean. Gero [[LOS40|Los 40 Principales]] eta [[Radio Euskadi]]rako lan egin zuen. [[1989]]an [[Euskal Telebista]]n lan egiten hasi zen ''Tal para cual'' izeneko lehiaketan. [[1991]]an, [[Madril]]era joan zen [[Televisión Española|TVEn]] lan egiteko, hantxe ''No te rías que es peor'' (1991-1993), ''¿Qué apostamos?'' (1993-2000), ''Grand Prix'' (1995-2005), ''La llamada de la suerte'' (1998) edo ''Todo en familia'' (1999-2001) bezalako saioak aurkeztu zituen. [[2004]]an [[Punto Radio]] lan egiten hasi zen non [[2006]]ko [[irail]]etik ''La tarde de Ramón García'' aurkeztu du. [[2007]]an [[Televisión Española|TVE]] utzi eta [[Antena 3]]era joan zen ''¿Sabes más que un niño de primaria?'' saila aurkezteko. 11 urtez [[Televisión Española|TVEn]] [[gabonzahar]]reko kanpaikadak edo kanpai-hotsak aurkeztu zituen [[2008]]an [[Antena 3]]en bukatzeko. Bere ibilbidean sari asko lortu ditu, tartean [[Urrezko TP]] bi. == [[Gabonzahar]]reko kanpai-hotsak == <center> {| class= "taulapolita" border="1" cellspacing="1" cellpadding="5" |----- bgcolor="#e1ecf7" ! '''Agur eginiko<br />[[urte]]a'''!! '''Hasi berriko<br />[[urte]]a '''!! '''Kidea'''!! '''[[Telebista]]<br />Katea''' |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[1995]]''' || '''[[1996]]''' ||[[Ana Obregón|Ana Obregon]] ||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[1997]]''' ||'''[[1998]]''' ||[[Rafaella Carra]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[1998]]''' || '''[[1999]]''' || [[Carmen Maura]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[1999]]''' || '''[[2000]]''' || [[Nuria Roca]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2000]]''' || '''[[2001]]''' || [[Paloma Lago]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2001]]''' || '''[[2002]]''' ||[[Paloma Lago]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2002]]''' || '''[[2003]]''' || [[Paloma Lago]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" |'''[[2003]]''' || '''[[2004]]''' || [[Carmen Sevilla]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2004]]''' ||'''[[2005]]''' ||[[Ana Obregón|Ana Obregon]] ||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2005]]''' ||'''[[2006]]''' || [[Anne Igartiburu]] ||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2006]]''' || '''[[2007]]''' || [[Anne Igartiburu]] ||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2007]]''' || '''[[2008]]''' ||[[Anabel Alonso]]||[[Antena 3]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2008]]''' || '''[[2009]]''' ||[[Kira Miró|Kira Miro]]||[[Antena 3]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" |} </center> == Telebista == * [[Tal para Cual (concurso)|Tal para cual]] (1989) ETB * [[La ruleta de la suerte|La Ruleta de la Fortuna]] (1990) Antena 3 * [[No te Rías que es Peor]] (1991-1993) TVE * [[Ahora o Nunca]] (1992) TVE * [[¿Qué Apostamos?]] (1993-2000) TVE * [[Telepasion Española]] (1993-2006) TVE * [[El Desafío de los Dioses]] (1994) FORTA * [[Esto es Espectáculo]] (1994-1995) TVE * [[Galas Fin de Año]] (1994-2002) TVE * [[Cuando Calienta el Sol]] (1995) TVE * [[Aqui Jugamos Todos]] (1995) TVE * [[Grand Prix (TVE)|Grand Prix]] (1996-2005) TVE * [[Preparando ¿Que Apostamos?]] (1996) TVE * [[La Llamada de la Suerte]] (1998) TVE * [[Peque Prix]] (1998-2000) TVE * [[Todo en Familia]] (1999-2001) TVE * [[El Gran Concurso del Siglo]] (1999) TVE * [[El Gladiador (concurso)|El Gladiador]] (2002) TVE * [[La Verdad de Laura]] (2002) TVE * [[Un Domingo Cualquiera]] (2003-2004) TVE * [[¿Sabes más que un niño de primaria?]] (2007-2008) Antena 3 * [[Plutón BRB Nero]] (2008) TVE * [[Rico Al Instante]] (2009) Antena 3 * [[Saturday Live Night]] (2009) Cuatro * [[Aída (serie de TV de España)|Aída]] (2010) Tele 5 == Irratia == * ''Punto en boca'' (2004-2006), Punto Radio * ''La tarde de Ramón García'' (2006-2008), Punto Radio * ''Siempre en domingo'' (2008-2009), Punto Radio * ''[[Protagonistas|Protagonistas <small>Fin de Semana</small>]]'' (2009-2011), Punto Radio * ''[[Así son las mañanas|Así son las mañanas <small>Madrid</small>]]'' (2011-?), Cope == Kanpo estekak == {{bizialdia|1961eko||Garcia, Ramon}} [[Kategoria:Bizkaiko telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Bizkaiko irrati esatariak]] [[Kategoria:ETB 2ko aurkezleak]] [[Kategoria:Bilbotarrak]] [[Kategoria:Gueñestarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko kazetariak]] ajd8t66tvfk7ck1jmiwfwyht0mvq6sa 9984697 9984444 2024-11-29T10:21:06Z Lainobeltz 56334 88.14.126.184 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Lainobeltz wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9346339 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Ramón García Hernando''' ([[1961]]eko [[azaroaren 28]]a, [[Sodupe]], [[Bilbo]], [[Bizkaia]] - ) [[euskal Herria|euskal herritar]] [[telebista]] aurkezlea da. '''Ramontxu''' ezizenez ezaguna da. == Ibilbidea == Ramón García [[telebista]]ko aurkezlerik arrakastatsuenetariko bat da [[Espainia]]n. Bere ibilbidea [[irrati (hedabidea)|irratian]] hasi zen, [[1983]]an [[Cadena SER]]ek eginiko ''disc-jockey'' lehiaketa batean. Gero [[LOS40|Los 40 Principales]] eta [[Radio Euskadi]]rako lan egin zuen. [[1989]]an [[Euskal Telebista]]n lan egiten hasi zen ''[[Tal para cual]]'' izeneko lehiaketan. [[1991]]an, [[Madril]]era joan zen [[Televisión Española|TVEn]] lan egiteko, hantxe ''No te rías que es peor'' (1991-1993), ''¿Qué apostamos?'' (1993-2000), ''Grand Prix'' (1995-2005), ''La llamada de la suerte'' (1998) edo ''Todo en familia'' (1999-2001) bezalako saioak aurkeztu zituen. [[2004]]an [[Punto Radio]] lan egiten hasi zen non [[2006]]ko [[irail]]etik ''La tarde de Ramón García'' aurkeztu du. [[2007]]an [[Televisión Española|TVE]] utzi eta [[Antena 3]]era joan zen ''¿Sabes más que un niño de primaria?'' saila aurkezteko. 11 urtez [[Televisión Española|TVEn]] [[gabonzahar]]reko kanpaikadak edo kanpai-hotsak aurkeztu zituen [[2008]]an [[Antena 3]]en bukatzeko. Bere ibilbidean sari asko lortu ditu, tartean [[Urrezko TP]] bi. == [[Gabonzahar]]reko kanpai-hotsak == <center> {| class= "taulapolita" border="1" cellspacing="1" cellpadding="5" |----- bgcolor="#e1ecf7" ! '''Agur eginiko<br />[[urte]]a'''!! '''Hasi berriko<br />[[urte]]a '''!! '''Kidea'''!! '''[[Telebista]]<br />Katea''' |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[1995]]''' || '''[[1996]]''' ||[[Ana Obregón|Ana Obregon]] ||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[1997]]''' ||'''[[1998]]''' ||[[Rafaella Carra]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[1998]]''' || '''[[1999]]''' || [[Carmen Maura]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[1999]]''' || '''[[2000]]''' || [[Nuria Roca]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2000]]''' || '''[[2001]]''' || [[Paloma Lago]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2001]]''' || '''[[2002]]''' ||[[Paloma Lago]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2002]]''' || '''[[2003]]''' || [[Paloma Lago]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" |'''[[2003]]''' || '''[[2004]]''' || [[Carmen Sevilla]]||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2004]]''' ||'''[[2005]]''' ||[[Ana Obregón|Ana Obregon]] ||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2005]]''' ||'''[[2006]]''' || [[Anne Igartiburu]] ||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2006]]''' || '''[[2007]]''' || [[Anne Igartiburu]] ||[[La 1|TVE 1]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2007]]''' || '''[[2008]]''' ||[[Anabel Alonso]]||[[Antena 3]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" | '''[[2008]]''' || '''[[2009]]''' ||[[Kira Miró|Kira Miro]]||[[Antena 3]] |----- align="center" bgcolor="#f0f5fa" |} </center> == Telebista == * [[Tal para Cual (concurso)|Tal para cual]] (1989) ETB * [[La ruleta de la suerte|La Ruleta de la Fortuna]] (1990) Antena 3 * [[No te Rías que es Peor]] (1991-1993) TVE * [[Ahora o Nunca]] (1992) TVE * [[¿Qué Apostamos?]] (1993-2000) TVE * [[Telepasion Española]] (1993-2006) TVE * [[El Desafío de los Dioses]] (1994) FORTA * [[Esto es Espectáculo]] (1994-1995) TVE * [[Galas Fin de Año]] (1994-2002) TVE * [[Cuando Calienta el Sol]] (1995) TVE * [[Aqui Jugamos Todos]] (1995) TVE * [[Grand Prix (TVE)|Grand Prix]] (1996-2005) TVE * [[Preparando ¿Que Apostamos?]] (1996) TVE * [[La Llamada de la Suerte]] (1998) TVE * [[Peque Prix]] (1998-2000) TVE * [[Todo en Familia]] (1999-2001) TVE * [[El Gran Concurso del Siglo]] (1999) TVE * [[El Gladiador (concurso)|El Gladiador]] (2002) TVE * [[La Verdad de Laura]] (2002) TVE * [[Un Domingo Cualquiera]] (2003-2004) TVE * [[¿Sabes más que un niño de primaria?]] (2007-2008) Antena 3 * [[Plutón BRB Nero]] (2008) TVE * [[Rico Al Instante]] (2009) Antena 3 * [[Saturday Live Night]] (2009) Cuatro * [[Aída (serie de TV de España)|Aída]] (2010) Tele 5 == Irratia == * ''Punto en boca'' (2004-2006), Punto Radio * ''La tarde de Ramón García'' (2006-2008), Punto Radio * ''Siempre en domingo'' (2008-2009), Punto Radio * ''[[Protagonistas|Protagonistas <small>Fin de Semana</small>]]'' (2009-2011), Punto Radio * ''[[Así son las mañanas|Así son las mañanas <small>Madrid</small>]]'' (2011-?), Cope == Kanpo estekak == {{bizialdia|1961eko||Garcia, Ramon}} [[Kategoria:Bizkaiko telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Bizkaiko irrati esatariak]] [[Kategoria:ETB 2ko aurkezleak]] [[Kategoria:Bilbotarrak]] [[Kategoria:Gueñestarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko kazetariak]] 0q9fzx2qq9ouuj6wfmc200zchgy40kw 0 86806 9984508 9586775 2024-11-29T04:10:56Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984508 wikitext text/x-wiki {{Finlandiako udalerri infotaula | sorrera = 1867 | izena = Keminmaa | berezko izena = Keminmaan kunta | armarria = Keminmaa.vaakuna.svg | nongo = Keminmaako | kodea2 = FIN | eskualdea = [[Lappi|Lappiko eskualdea]] | barrutia = [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornioko azpieskualdea]] | alkatea = Mauri Posio | kokapena = Keminmaa.sijainti.suomi.2010.svg | koordenatuak = {{Koord|65|48|05|N|24|32|40|E|region:FI_type:city(1911)|display=inline,title}} | azalera = 647,24 km²<ref name=Bibliografia1>[http://maanmittauslaitos.fi/sites/maanmittauslaitos.fi/files/attachments/2017/02/alat17_su_nimet.xlsx Pinta-alat kunnittain (Excel) 1.1.2017] Maanmittauslaitos. 2017.07.02</ref> | ur-azalera = 20,91 km² <small>(%3,2)</small> | biztanleria = 8.295 <small>(2017.08.31)</small><ref name=Bibliografia2>[https://web.archive.org/web/20171020032844/http://pxnet2.stat.fi/PXWeb/pxweb/fi/StatFin/StatFin__vrm__vamuu/statfin_vamuu_pxt_001.px/?rxid=6c2b3d86-5c9d-4be3-8fc3-6008576380c4 Ennakkoväkiluku sukupuolen mukaan alueittain, elokuu 2017] Tilastokeskus. 2017.10.07</ref> | dentsitatea = 13,24 bizt/km² | urtea = (2016)</small><ref name=Bibliografia2/> | besterik7 = Finlandiera | besterik7balioa = % 98,9 <small>(ofiziala)</small> | besterik8 = Suediera | besterik8balioa = % 0,1 | besterik9 = Besteak | besterik9balioa = % 0,9 | web = www.keminmaa.fi | commons = Keminmaa }} '''Keminmaa''' (jatorriz, ''Kemin maalaiskunta''; [[euskara]]z, ''Kemiko landa-udalerria'') [[Botniako golkoa]]ren ertzean eta [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiaren itsasadarrean dagoen [[Lappi]]ko udalerria da. Eskualde finlandiar honetako industria-herri bakarrenetakoa izateaz gain, [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatza]] izeneko eskualde ekonomikoan dago, alegia, Lappiren motore ekonomikoa den eskualdean. Udalerriko azpiegitura nagusia [[Kemi-Tornio aireportua|aireportua]] da eta honek eta [[Kemi]]ko [[Kemiko portua|portuak]] irekitzen dituzten merkataritza bideei esker, [[Kemi-Tornio|Ardatza]] [[Finlandia]]ko [[Barne produktu gordin|BPG]] [[per capita]] handiena duen bosgarren azpieskualdea da. Keminmaak, guztira, 625,06&nbsp;km²-ko lur-azalera du eta [[Lappi]] osoko udalerri txikiena da [[Kemi]] ondoren. 1979. urtera arte "Kemin maalaiskunta" izena izan zuen ([[euskara]]z, ''Kemiko landa-udalerria''), baina urteen poderioz eta finlandiarrek deiturak laburbiltzeko duten zaletasunak lagunduta, "Kemin maalaiskunta" "Keminmaa" izenean bilakatu zen, gaur egungo izen ofizialean. Eskualdeko lau itsas udalerritako bat izateaz gain, biztanle gehien dauzkan Lappiko bosgarren udalerria ere bada, guztira, 8.600 bat lagun. Gehienak [[kromita]]-meatzean edo [[Kemi (ibaia)|Kemijokiren]] inguruan sortutako industrian diharduten langileak dira. Hain zuzen ere, [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiaren eragina izugarria izan da udalerriaren garapenean; izan ere, ibaiak eskualde guztia zeharkatzen du eta aspaldian [[Ekialdeko Lappi]]ko baso hostotsu, sakon eta ilunetatik enborrak erraz garraiatzeko aukera ematen zuenez, Finlandia osoko ibai preziatuenetako bat izan zen. Gaur egun ere, [[Kemi (ibaia)|Kemijokiren]] ertzean dauden [[Energia hidrauliko|zentral elektrikoek]] udalerria energiaz hornitzeaz arduratzen dira eta bertako [[amuarrain arrunt|amuarrain]] eta [[lutxo arrunt|lutxoek]] keminmaatarren gosea asetzen dute. [[Europa]]n irekirik dagoen kromita-meatze bakarra ere bertan dago. Meatze honek eragin zuzena izan du udalerriko ekonomian eta azpieskualdea aberasten duen jarduera nagusiena bilakatu da zelulosa-orearen ekoizpenaren batera. Azkenik, aipatzekoa da Keminmaako [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] [[Keminmaako jatorrizko eliza|eliza zaharra]], Lappi osoko zaharrena dena. == Geografia == {{sakontzeko|Keminmaako geografia}} [[Fitxategi:Kemijoki.jpg|325px|ezkerrera|thumb|[[Kemi (ibaia)|Kemijokiren]] ibaiertz zuhaiztsua udarako egunean.]] [[Finlandia]] iparraldeko [[Lappi]] eskualdearen hego-mendebaldean dago udalerria, [[Itsas Lappi]]n. [[Suedia]]r mugatik 20 bat km-ra eta [[Kemi (ibaia)|Kemijoki]] edo [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiaren itsasadarrean dago, hau da, ibaia [[Botniako badia]]ra isurtzen den eremuan. Itsasertzean dagoen eskualdeko lau udalerritako bat da eta, [[Kemi]] eta [[Simo]] bizilagunekin batera, hegoaldeen dagoena. Hain zuzen, bizilagunak [[Simo]] hego-ekialdean, iparraldeko [[Tervola]], [[Tornio]] hiria mendebaldean eta [[Kemi]] hegoaldean dira; udalerri guzti hauekin batera, Keminmaak [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatza]] izenaz ezaguna den azpieskualdea osatzen du, Lappiren erdigune ekonomiko eta industriala den azpieskualdea. Udalerria [[Kemi|Kemiko parrokia]] zen garaian, gainera, [[Ipar Finlandia]]ko leku garrantzitsuena zen, bertatik [[Laponia (antzinako probintzia)|Laponiatik]] zetozen enbor-multzo guztiak igarotzen eta lantzen baitziren. Gaur egun, guztira 646,25&nbsp;km²-ko azalera du, ia [[Zuberoa]] herrialdea bezain handia, eta eskualdeko lur-azalera txikiena duen udalerria da [[Kemi]] ondoren. Ordokian [[taiga]] edo [[taiga|baso boreala]] da nagusi eta baso mota hau osatzen duten [[haltz]]adiak, [[izei]]diak, [[makal]]diak, [[pinu]]diak, [[sahats|sahastiak]] eta [[urki]]diak azalera guztiaren %84a hartzen dute. Dena den, lurzoruaren nagusitasuna duena elurra da; izan ere, zuritasunak lurra estaltzen duen garaia azaroan hasi eta apirilera arte luzatzen da <ref>[http://www.napsu.fi/matkailu/maailman-saa/1434 Kunnan ilmasto] Keminmaan matkailu. 2010.12.17</ref>. Ipar-mendebaldeko udalerri hau [[Zirkulu polar artikoa|Zirkulu Polar Artikoa]] paraleloaren hegoaldean dago, 90 bat km hegoaldera, eta horrenbestez, [[gauerdiko eguzki]] fenomeno ospetsua ez da izaten bertan; hala ere, beste fenomeno bitxiago bat gertatzen da, [[gau zuri]] izeneko gertakaria. Hain zuzen, [[gau zuri]]ak eguzkia behar beste jaisten edo ezkutatzen ez denean sortzen diren argitasunez beteriko gauak dira, eta gau hauek bai, oso ohikoak izaten dira ekain eta uztailean. Hiriko klima nagusia [[klima azpiartiko|subartikoa]] da eta, ondorioz, tenperatura leunak izaten dira udaran, baina neguak hotzak eta luzeak izan ohi dira. Hala ere, neguak ez dira [[Lappi]] erdialdean bezain hotzak, [[Botniako golkoa|Botniako golkora]] iristen diren ur-korronte beroek neguak leuntzen baitituzte. Bisitari asko erakartzen dituen ikuskizuna [[Botniako badia]]ren izoztea da; izan ere, neguko hilabete hotzenetan, urtarriletik apirilera, badiako urak izoztu egiten dira eta udalerriaren hegoaldeko muturra eta itsasadarra izotz-pista erraldoia bihurtzen dira. [[Sami etnia|Samiek]] antzinean, eta gaur egun oraindik ere egiten dituzten egutegietan, Lappiko eta Keminmaako klima ulertzeko lagungarri diren zortzi urtaro bereizten zituzten: Giđđadálvi (''udaberri-negua''), Giđđa (''udaberria''), Giđđageassi (''udaberri-uda''), Geassi (''uda''), Čakčageassi (''udazken-uda''), Čakča (''udazkena''), Čakčadálvi (''udazken-negua'') eta Dálvi (''negua''). [[Aurora polar|Ipar argiak]], azkenik, nahiko ohikoak izaten dira neguko gau ilun eta oskarbietan; irailetik martxora bi gautatik batean izaten den fenomenoa da, urrian eta martxoan bereziki <ref>[https://web.archive.org/web/20080102165408/http://www.fmi.fi/research_space/space_11.html Revontulten] 2010.12.17</ref>. {{Keminmaako klima datuak}} Udalerriaren ur-azalera ehunekoa [[Lappi]] eta herrialde osoko baxuenetarikoa da, %3,2a; izan ere, bertan aintzira eta urmael asko dauden arren, hauek tamaina txikikoak dira. Aintzira handienak [[Tervola]] eta Keminmaa artean dagoen [[Jänkäläjärvi]], [[Kirvesjärvi]], herrigunean dagoen eta bihotz itxura duen [[Kallijärvi aintzira|Kallijärvi]] eta ipar-ekialdeko mugako [[Sompujärvi]] dira. Hala ere, urmael eta aintzirez gain, 20,83&nbsp;km²-ko ur-azaleran nagusiak udalerria iparraldetik hegoaldera zeharkatzen duten ibaiak dira. Ibaien zerrenda honetan aipatzekoak dira ekialdeko [[Akkunusjoki]], mendebaldeko [[Kaakamajoki]] eta Lappi ipar-ekialdetik hego-mendebaldera bitan zatitzen duen [[Kemi (ibaia)|Kemijoki]] edo [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibai luzeak. [[Fitxategi:Kemi Chromite Mine 20110627.JPG|ezkerrera|400px|eskuinera|thumb|Keminmaako ferrokromo- eta kromita-meatzea.]] Azken hau [[Errusia]]ren mugan dagoen [[Urho Kekkonengo Parke Nazionala|Urho Kekkonen Parke Nazionalean]] sortu, [[Rovaniemi]] hiriburutik igaro eta [[Botniako golkoa|Botniako golkoraino]] doa; guztira, 552&nbsp;km-ko ibilbidea du. Historian zehar, eskualde guztia zeharkatzeagatik eta [[Ekialdeko Lappi]]ko baso hostotsu, sakon eta ilunetatik enborrak garraiatzeko duen erraztasunagatik Finlandia osoko ibai garrantzitsuenetako bat izan da. Udalerriak ere, bere izena ibaiari zor dio eta ez dago [[Kemi (ibaia)|Kemijoki]] gabeko Keminmaarik ulertzerik, ibaia herritarren biziraupenerako ezinbestekoa izan baita. Gainera, [[Akkunusjoki]]rekin batera, mundu osoko ur kalitate onena duten ibaiak dira; bertako [[amuarrain arrunt|amuarrain]] eta [[lutxo arrunt|lutxoek]] keminmaatarren gosea asetzen dute eta ertzeetan dauden zentral hidraulikoak ere, udalerria eta [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatza]] energiaz hornitzeaz arduratzen dira. Keminmaa ordoki zabal bat da eta sabaia Keski-Penikka izeneko 170 metroko goragune edo muino bat da. Ttonttor hau da, hain zuzen ere, keminmaatarren eski-muinoa eta bertatik [[Kemi (ibaia)|Kemijokiren]] ibar guztia ikus daiteke. Keski-Penikkako negu latzak bizirautea lortu duten landareen artean, aipatzekoak dira [[Menyanthes trifoliata|ur hirustak]], [[Potentilla erecta|zazporriak]] eta [[Frangula alnus|oilakaranak]] edo [[Frangula alnus|zumalakarrak]]. [[Kemi-Tornio]]ko giza-aztarna zaharrenak ere muino honetan bertan aurkitu ziren eta, ustez, historiaurreko biztanleek hozkailu gisa erabiltzen zituzten Penikat multzoa osatzen duten mendixkak. [[Sami etnia|Samien]] aztarna ugari ere aurkitu dira muino hauetan eta erlijio-kultuak egiten zituzten goraguneak zirela pentsatzen dute adituek <ref>[http://www.luontoon.fi/page.asp?Section=9942 Martimoaapan historia]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Martimoaapa, Luonto. 2011.01.19</ref>. [[Fitxategi:Martimoaapa.JPG|300px|eskuinera|thumb|[[Martimoaapa]] eremu paduratsua eta udarako lohitasuna.]] Ekialdeko Ala-Penikka, Keski-Penikka eta Ylä-Penikka (Penikat) muinoak udalerriko eremu babestu bakarrean daude, [[Martimoaapa]] eremu zingiratsuan. [[Tervola]] eta Keminmaaren artean dagoen ingurune hau [[Ipar Finlandia]]ko zingira erreserba garrantzitsuenetako bat da eta bertan, natura balio handiko [[zohikaztegi]]ak daude. Baso zaharrek ere beren lekua dute erreserban eta arriskuan dauden hegaztien babesleku nagusia dira. Guztira, ehunen bat hegazti espezie desberdin bizi dira bertan, hauen artean, [[ahate buztanluze]]ak, [[aliota artiko|aliota arktiko]] eta [[aliota txiki|txikiak]], [[antzara hankahori]]ak, [[aztore]]ak, [[basahate]]ak, [[basoilar]]rak, [[belatz gorri]] eta [[belatz txiki|txikiak]], [[eskandinaviar lagopodo]]ak, [[hontz gabirai]] eta [[hontz handi|handiak]], [[kurrilo arrunt|kurriloak]], [[laponiako urubi|laponiar urubiak]], [[larre-buztanikara|larre buztanikarak]], [[larreoilo]]ak, [[Tetrao tetrix|lira-oilarrak]], [[mirotz zuri]]ak, [[negu-txirta|negu-]] eta [[uda-txirta]]k, [[tengmalm hontz|tengmain hontzak]], [[txio hori]]ak, [[zapelatz arrunt]] eta [[zapelatz liztorjale|liztorjaleak]], [[zertzeta arrunt|zertzetak]], [[zingira-hontz]]ak, [[beltxarga oihulari|zisne txistulariak]] eta [[zuhaitz-belatz]]ak. Batez ere udara partean ikus daitezkeen ugaztun haragijaleen taldea, bestalde, [[hartz arre]]ek, [[erbinude zuri]] eta [[erbinude|arruntek]], [[ipar-katamotz]]ek eta aspaldian ehizatzen ziren, baina gaur egun babes legeei esker hedatzea lortu duten [[jatun]]ek osatzen dute. [[Canis lupus lupus|Ipar otsoak]], aldiz, nahiko arraroak dira, baina noizbehinka ere azaldu ohi dira inguruan. [[Altze]]ak eta [[elur-orein]]ak, azkenik, udalerriko animalia belarjale handi ospetsuenak dira <ref>[http://www.luontoon.fi/page.asp?Section=9941 Martimoaapan luonto]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Martimoaapa, Luonto. 2011.01.19</ref>. Aipatzekoa da, azkenik, Finlandiako meatze handiena Keminmaan dagoela, [[Outokumpu Oyj]] erakundeak kudeatzen duen [[Elijärvi meatzea]]. Udalerriaren hegoaldean dagoen meatze hau [[Europa]] kontinentean irekirik dagoen [[kromita]]-meatze bakarra da eta [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatzaren]] diru-iturri garrantzitsuenetako bat da. Meatokia oso oparoa da eta 1966. urtean ireki zenetik zazpi milioi bat tona kromita erauzi dira bertatik <ref>[https://web.archive.org/web/20070927225220/http://www.gtk.fi/aineistot/kaivosteollisuus/terasteollisuus.htm Elijärven kaivos] Outokumpu Oyj. 2011.02.27</ref>. {{Keminmaako geografia}} == Historia == [[Lappi]]ra iritsi zen lehen gizarte antolatua, [[Glaziazio|Izotz Aroaren]] ondoren, iparraldeko klima leuntzen eta glaziarrak urtzen hasi zirenean iritsi zela uste da, [[K. a. 6. milurtekoa|k.a. 6000]]. urte inguruan. Mendeetan eratu zen kulturari [[Komsa kultura|Komsa]] edo [[Komsa kultura|Gorravárri]] izena ematen zaio eta [[Ozeano Artikoa]]ren kostaldean ezarri zirenez batik bat, [[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoko]] lehen [[Fosna-Hensbacka kultura|Fonsa]] kulturako tribuekin harreman estua izan zuten. Nahiz eta oraindik iparraldeko jatorrizko biztanleen, [[sami etnia|samien]] jatorria ezezaguna den, badirudi tribu hauen eta [[K. a. 3. milurtekoa|beranduago]] ([[Harri Aroa]]n) [[Eskandinavia]]ra ekialdetik sartu ziren [[Uraldar hizkuntzak|herri uraldarren]] nahasketaren ondorioa direla. Hasiera batean, hauen lurraldea [[Ozeano Artikoa]]n hasi eta [[Finlandia]], [[Norvegia]] eta [[Suedia]] erdialdean bukatzen zen eta ehizatik, fruitu-bilketatik eta arrantzatik bizi ziren gehienbat; nomadak ziren, ehizakiaren atzetik ibiltzen zirenez, sasoiaren arabera bizilekuz aldatzen baitzuten. Lehenbiziko biztanle hauen aztarnak, batik bat tresna eta hondakinak, Penikat muino-multzoan aurkitu dira; adituen ustez, historiaurreko gizakiek muino hauek hozkailu gisa erabiltzen zituzten jakiak ez usteltzeko. Keski-Penikka muinoan, gainera, [[sami etnia|samien]] aspaldiko arbasoen arrasto ugari aurkitu dira eta uste da muino honetan erlijio kultuak egingo zituztela <ref>[http://www.lappi.fi/lappi/lapin_lumo/lapin_historiaa Lapin esihistoria] 2010.12.21</ref>. [[Fitxategi:Skjöldebrand-Kemijoki.jpg|300px|ezkerrera|thumb|[[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiaren [[XVIII. mendea|XVIII. mendeko]] marrazkia.]] Testigantzarik ez dagoen arren, historialariek, lehen egonlekua [[suedia]]rrek [[XIII. mendea|XIII. mende]] hasieran eraiki zutela uste dute. Egonleku hau [[Botniako golkoa|Botniako golko]] osoaren nagusitasuna bermatzeko edo [[Kemi (ibaia)|Kemijokiren]] itsasadarretik ipar-ekialdeko [[Laponia (antzinako probintzia)|Laponiako]] merkataritza-bideak kontrolatzeko eraikiko zuten segur aski. Herriaren lehenbiziko idatzizko aipamena, aldiz, 1329. urteko [[Magnus IV.a Suediakoa|Magnus Eriksson]] erregearen gutunean dago, antzinako [[Ostrobotnia]] eta [[Vestrobotnia]] probintzien arteko muga erabakitzen ari zela, "Kemi" izeneko herrixka bat aipatzen baitu erregeak. Gutun honetan, bi probintzien arteko muga [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaian ezarri zen eta, honela, herrixka, [[Ostrobotnia]]ren barruan eta [[Turkuko artxidiozesia]]ren menpe gelditu zen. Hasiera batean, herri honen lurraldea itsasadarretik [[Rovaniemi]]ra, eta bertatik [[Haukipudas]] herriraino iristen zen, eta parrokia honen erdigunea zen eliza nagusia, gaur egungo [[Laurila]] auzoan zegoen. [[Moskuko Printzerria|Moskutarrek]] 1473an zurezko eliza zahar hau arpilatu zuten eta ondotik, 1517an, sute handi batek erabat suntsitu zuen. Baina, hiru urte beranduago, gaur egun oraindik zutik dirauen [[Lappi]]ko eliza zaharrena den Keminmaako harrizko [[Keminmaako eliza|eliza]] eraiki zuten. Hasiera batean [[suedia]]rren aliatuak ziren [[birkarleak]], [[Botniako badia]]ren ipar itsasertzaren eta [[Torne ibarra]]ren jaun eta jabe izan ziren [[XIV. mendea|XIV]]. eta [[XVI. mendea|XVI.]] mendeen artean. Eskualde honetako merkataritzaren joan-etorriak kontrolatzen zituzten eta zerga-biltzaileak ziren; gaur egun herritar hauen nortasuna ezezaguna izaten jarraitzen duen arren, jakina da [[XVI. mendea]]n eskualdearen eta [[Laponia (antzinako probintzia)|Laponia]] osoaren garapena hein handi batean oztopatu zutela eta, azkenik, [[Suedia|Erresumaren]] aurka matxinatu zirela. Mende erdirako garaituak izan ziren eta [[suedia]]rrek, beren boterea sendotzeko, [[Tornio|Torneå]] merkatal-hiria sortzea erabaki zuten. Hiri berria Kemitik pare bat km-ra dagoen [[Torne ibaia|Torne]] ibaiaren itsasadarrean eraiki zuten eta, [[Torne ibarra]]z gain, [[Kemi (ibaia)|Kemijokiko]] eta [[Laponia (antzinako probintzia)|Laponiako]] ekonomiaren erdigune ere bilakatu zen. Ondorioz, Kemik parrokia erraldoi baten jabe izaten jarraitzen bazuen ere, hiri nagusi baten alboan zegoen herri txiki bat bihurtu zen. Arrantza-herri honen erdigunea [[Laurila]] zen, baina uda aldean, arrantzaleak [[Botniako badia]]ko uharteetan zituzten egonlekuetara joaten ziren. Bertan, [[izokin]] eta [[sardinzar arrunt|sardinzar]] ospetsuak harrapatzen zituzten eta antzinako txalupen mugikortasun mugatuaren ondorioz, uharteetan gelditu behar izaten zuten sasoiaren zati handia. [[Selkä-Sarvi]] uhartean, esaterako, 300 biztanle zituen arrantza-herri bat bazen [[XVI. mendea|XVI. menderako]] <ref>[https://web.archive.org/web/20070304222327/http://www.outdoors.fi/page.asp?Section=295 Perämeren kansallispuisto] Perämeren kansallispuisto, Luontoon. 2011.01.19</ref>. [[Fitxategi:Keminmaa Old Church 2003 07 26.jpg|275px|eskuinera|thumb|1520-53. urteen artean eraiki zen harrizko [[Keminmaako jatorrizko eliza|eliza zaharra]]; zutik dirauen [[Lappi]] osoko eliza zaharrena da.]] Hurrengo mendeak [[Tornio]]ren itzalpean igaro ondoren, [[XVIII. mendea]]ren bukaeran, [[Svenskfinland|Finlandiaren]] kontrola izateko [[Suedia]] eta [[Errusiar Inperioa]]ren arteko guduak iritsi ziren. [[Finlandiako Gerra]]n, azkenean, [[Errusiar Inperioa]]k herrialdea bereganatu zuen [[finn nazionalismoa]]ren laguntzaz eta [[Finlandiako Dukerri Handia|Finlandia]], [[Errusiar Inperioa|Inperioko]] Dukerri Handi bihurtu zen. [[Muonionjoki|Muonio]] eta [[Torne ibaia|Torne]] ibaietan jarri zen muga berria, eta herritar askok ibaiak igaro eta [[Suedia]]ra alde egin zuen. [[Krimeako Gerra]] hastearekin eta [[Botniako golkoa|golkoko]] itsas-merkataritza etetearekin batera, [[Tornio]] hiriak ere bere garrantzia eta nagusitasuna galdu zuen eta, azkenik, merkatal-hiri tituluari uko egin behar izan zion. Kemi [[Errusiar Inperioa]]ren mendebaldeko muturrean zegoenez eta itsasertzeko herria denez, tsarrak bertan mugako merkataritza garatzea erabaki zuen. Honela, [[Alexandro II.a Errusiakoa|Alexandro II.ak]] bultzatuta eta bereganatutako eskumen berriei esker, [[Finlandiako Dukerri Handia]]k [[Tornio]]rekin batera [[Laponia (antzinako probintzia)|Laponiako]] eta [[Ouluko probintzia|Ouluko]] probintzien garapena babestuko zuen hiri bat sortzea erabaki zuen [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiaren itsasadarrean. [[Ludvig Isak Lindqvist|Lindqvist]] arkitektoak disenatutako merkatal-hiria aurrera atera zen eta, azkenik, 1869. urtean, [[Laurila]] herria alde batera utzi eta Kemi hiria [[Sauvosaari]] uhartean birsortu zen. Keminmaa eta [[Kemi]] betiko banandu ziren ofizialki. Bigarrenari "''Kaupunki''" –"Hiri"– titulua eman zitzaion eta honek zeramatzan abantailei esker, merkataritza garatu eta botere handiko burgesia eratu zen. Burgesia txiki honek basogintza industriaren alde egin zuen eta 1893. urtean, [[Kemi Oy]] konpainia ospetsua fundatu zuen. [[Ekialdeko Lappi]]ko baso hostotsu eta sakonetako enborrak [[Kemi (ibaia)|Kemijokiren]] bidez iristen ziren hirira eta enpresak [[Laitakari]]n eraiki zuen zerrategian egur hori moldatzeaz arduratzen ziren, ondoren, salgaia [[Kemiko portua|Kemiko portutik]] esportatzeko. Industrializazio hau bultzatzeko garraiobide berri eta modernoak ere behar ziren eta horrela, azpiegitura berriak eraikitzen hasi ziren eskualdean; hala nola, [[Oulu]] hiriburuarekin bat egingo zuen [[Oulu-Tornio trenbidea]] 1903an bukatu zen, [[Ekialdeko Lappi]]rekin batuko zuen [[Laurila-Kelloselkä trenbidea]]ren lehen fasea [[Rovaniemi]]n amaitu zen 1909an, eta [[Torne ibarra]]rekin lotuko zuen [[Kolariko trenbidea]], aldiz, 23an iritsi zen [[Karunki]]ra. Bestalde, [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiaren arroaren inguruan sortu zen [[urre grina]]k ere, diru asko mugiarazi zuen garaian eta horrela, eskualdearen lehenbiziko urre-aroa hasi zen. Ordukoa dugu, besteak beste, [[Laurilako geltokia]]ren eraikina <ref>[http://www.keminseurakunta.fi/?sid=56 Kemin seurakunta] 2010.12.01</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110223051016/http://www.keminsatama.fi/en/port-of-kemi/history.html Kemin sataman historiaa] 2010.08.12</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140926142644/http://www.kemi.fi/Kuvagalleria/kemin%5Fhistoria%5Fkuvina/index.htm Kemin historiaa] 2010.12.02</ref>. [[Fitxategi:Keminmaa Old Church Painting.JPG|200px|eskuinera|thumb|[[Keminmaako jatorrizko eliza|Elizako]] [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] margolana.]] [[XX. mendea|XX. mende]] hasieran, [[Errusiako Iraultza|Iraultza]] ondoren [[Errusiako Behin Behineko Gobernua|Errusian]] zebilen giro nahasiari probetxu atera nahian, finlandiarrek independentzia aldarrikatu zuten 1917an. Independentzia kontuan finlandiar gehienak ados zeuden arren, bi alderdi nagusienen botere nahiak herrialdea [[Finlandiako Gerra Zibila|Gerra Zibilera]] bultzatu zuen. [[Oulu]], [[Kemi]], [[Tornio]] eta Keminmaa [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobiet Batasunaren]] laguntza zuen [[Finlandiako Armada Gorria|Armada Gorriak]] kontrolatzen zuen [[Finlandia]] iparraldeko eremu bakarra zen. Hiri hauetako herritar gehienak industrian ziharduten langile sozialistak zirenez, [[Finlandiako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] deklaratu zen unean bertan, hiria [[Finlandiako Armada Gorria|Armada Gorriaren]] menpe ezarri zen. Dena den, [[Finlandiako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] galdu ostean, Finlandia herrialde subirano bihurtu zen eta administrazio berriak [[Ouluko probintzia]] zatitu, [[Lappi|Lappiko probintzia]] berria sortu eta [[Rovaniemi]] hiriburu izendatu zuen 1938an. Hiriburu berriak [[Kemi]]k edo [[Tornio]]k zuten nagusitasuna ez zuen arren, izendapen horren arrazoi ofiziala, hiriburua, [[Petsamo]]ko nikel-meatzea kontrolatzeko gai zen hiria izango zela izan zen. Askoren ustez izendapen horrek mendeku kutsua izan zuen, eskualdeak [[Finlandiako Gerra Zibila|Gerra Zibilean]] [[Finlandiako Armada Gorria|Armada Gorriari]] laguntza eman baitzion; dena den, iparraldera zuzendutako azpiegitura berri guztiak [[Rovaniemi]]ra iristen hasi ziren itsas eskualde industrialaren kaltetan <ref>[https://web.archive.org/web/20160518213105/http://vesta.narc.fi/cgi-bin/db2www/sotasurmaetusivu/main?lang=fi Suomen sotasurmat] Historiaa. 2010.10.29</ref>. Herrialdea berpizten hasi zenean, urte batzuk geldituta izandako hiriko industriak garatzeari ekin zion berriro ere. 1939. urtean, [[Ajos]] uharteko [[Kemiko portua|portu]] berria eraikitzen bukatu eta [[Lautiosaari]]n dagoen [[Kemi-Tornio aireportua]] ireki zuten; [[1930eko hamarkada|30eko hamarkada]] oparotasunaren garaia izan zen. Bigarren urre-aro honetan, [[Bigarren Mundu Gerra]]k eztanda egin zuen kontinente zaharrean. Herrialdeak bere independiente estatusa mantendu nahian eta [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]] bere lurraldetik urruntzeko helburuarekin, [[Hirugarren Reicha]]rekin bat egin zuen. [[Norvegia]]tik iritsitako tropa [[Hirugarren Reicha|alemaniarrak]] eta [[Suediar Boluntarioen Taldea]] eskualdean egokitu ziren eta [[Botniako golkoa]]ren defentsa antolatzeari ekin zioten. Keminmaa [[Ipar Finlandia]]ko okindegia zen, eta bertatik [[Lappi]] eta [[Ouluko probintzia|Oulu]] probintziako soldaduak hornitzen zituzten. Herritar gehienak [[August Mäkiniemi]] koronelaren agindupeko [[27. Infanteria-erregimentua]]n zeuden. Hain zuzen, [[27. Infanteria-erregimentua|JR 27ak]] [[Neguko Gerra]]n borrokatu eta [[Raate errepideko gudua|Raateko guduko]] garaipenenean bete betean parte hartu zuen. Aipatzekoa da [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|sobietarrek]] ez zutela ingurua behin ere bonbardatu, ez erasotu [[Neguko Gerra|Neguko]] eta [[Jarraipenaren Gerra|Jarraipenaren]] gerretan. Dena den, joera hau [[Laponiako Gerra]]rekin aldatu zen. Hain zuzen, Finlandiak SESBekin [[Moskuko armistizioa]] izeneko bake-akordioa sinatu zue 1944an, eta horrek, [[Hirugarren Reicha|alemaniarrak]] Finlandiar lurretatik botatzea eskatzen zuen. [[Laponiako Gerra]] hasi zen. [[Fitxategi:FinnishTroops Tornio1944 002.jpg|300px|ezkerrera|thumb|Soldadu finlandiarrak [[Tornioko gudua]]n (1944).]] [[Lappi]]n zeuden 200.000 soldadu [[Hirugarren Reicha|alemaniarrek]] bizilagun den [[Norvegia]]ra, [[Hirugarren Reicha|Reicharen]] herrialde satelitera alde egitea pentsatu zuten, baina ihes egin baino lehen, [[Lothar Rendulic]] ofizialak probintzia osoa suntsitzeko agindua eman zuen. [[Kemi]] eta [[Tornio]]ko portu estrategikoak ziren probintziako azpiegitura baliotsuenak eta, hain zuzen, bertan izan zen [[Laponiako Gerra|gerra]] osoko bataila odoltsuena, [[Tornioko gudua]]. Kemiren okupazioaren ostean, 1944ko urri hasieran izan zen Tornioko gudua eta bertan, guztira, bi mila soldadu [[Hirugarren Reicha|alemaniar]] eta finlandiar hil ziren eta Kemi eta Tornio bizilagunak errauts-hiri bihurtu ziren. Alemaniarrak eta hiriak galtzaile nagusiak izan ziren, baina finlandiarren garaipenak, behintzat, hirien berreraiketa arindu zuen hein handi batean <ref>[http://www.lappi.fi/lappi/lapin_lumo/lapin_historiaa Lapin historiaa] 2010.11.02</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20061027043914/http://www.rajajoki.com/lapland.htm Lapin sota] Rajajoki. 2010.11.02</ref>. [[Bigarren Mundu Gerra]] osteko urteetan, [[Finlandia]]k izugarrizko hazkuntza izan zuen ekonomikoki eta gizarte eta politika egonkortasuna lortu zuen. Gerra osteko herrialde pobre bat izateari utzi, [[Gerra Hotza|Gerra Hotzean]] neutral aldarrikatu, [[Nazio Batuen Erakundea|NBEk]] ezarritako isuna ordaindu eta 40 urtetan, teknologikoki munduko estatu garatu eta jakintsuena bihurtu zen, merkatuko izugarrizko botere ekonomikoarekin eta bizi maila altuarekin. Dena den, [[1940ko hamarkada|40ko hamarkada]] oso gogorra izan zen langileriarentzat, hala nola, 1949ko uztailaren 1ean, [[Karl-August Fagerholmen Lehen Gobernua|Gizarte Gaietako Ministerioak]] [[Kemi Oy]] enpresa langileen %30-40 kaleratzera behartu baitzuten. Honela, 260 bat langile bidali ostean, inguruko gertaera lazgarriena bizi izan zen, [[Kemiko Ostegun Odoltsua]]. Kaleratzeen ostean, grebak bizitu egin ziren. Poliziaren eta langileen artean giroa nahastu egin zen eta [[Finlandiako Alderdi Komunista|SKP]] alderdi komunistak esku-hartu eta langile guztiak bildu zituen abuztuaren 18an ospatu zen manifestazioan. Manifestazio baketsu bat zirudien ekitaldia sarraskia bihurtu zen. Polizia armatua, ekitaldia sakabanatzeko asmoz, tiroka hasi zen eta tiroketa horretan, bi grebalari hil ziren <ref>[https://web.archive.org/web/20070927222436/http://www.palkkatyolainen.fi/pt99/p990907-p2.html Kemin veritorstai] 2010.11.29</ref>. Industria automatizazioak eta mekanizazioak kaleratze asko ekarri zituzten hurrengo bi hamarkadetan eta [[Kemi]]k ezin izaten zuen langabe horiei lanpostua emango zien enpresa berririk erakarri. Hirian lan egiten zuten keminmaatarrak lanpostu gabe gelditu ziren. Dena den, [[Outokumpu Oyj]] enpresak 1968an udalerrian ireki zuen kromita-meatzea nahikoa izan zen keminmaatar langabezia krisiari aurre egiteko. Arazo honen konponbideari esker, landa-udalerriaren biztanleria etengabe hazten hasi zen [[1990eko hamarkada|90eko hamarkadara]] arte; 1995ean, inoiz baino biztanle gehiago izan zituen udalerriak, guztira, 9.411 lagun. Gaur egun ere, meatzea udalerriren eta azpieskualdearen bihotza izaten jarraitzen du eta 132 herritarrek lan egiten dute bertan; gainera, [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatza]] [[Lappi]]ko [[Barne produktu gordin|BPG]] [[per capita]] handiena duen azpieskualdea da, [[Finlandia]]ko bosgarrena [[Mariehamn azpieskualdea|Mariehamn]], [[Helsinki azpieskualdea|Helsinki]], [[Salo azpieskualdea|Salo]] eta [[Loviisa azpieskualdea|Loviisa]] ondoren <ref>[http://www.tekes.fi/fi/document/27082/alueellinen_elinvoimaisuus_pdf Elinkeinoministeriön tilastot]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 17.or. 2011.12.17</ref><ref>[http://www.mining-technology.com/projects/kemi/ Mining technology] Outokumpu Oyj. 2011.02.26</ref>. [[Fitxategi:Lautiosaari junction.jpg|300px|eskuinera|thumb|[[Oulu-Tornio trenbidea]] [[Lautiosaari]] inguruan.]] == Administrazioa == === Azpiegiturak === Keminmaa [[Finlandia]]ko industria-eskualde nagusienetakoan dagoenez, iparraldeko muturretik hegoaldera salgaiak esportatzeko eta nazioartetik bertara inportatzeko garraiobideen beharra izan du betidanik; ondorioz, gaur egun, komunikazio onena duen [[Lappi]]ko udalerrietako bat da. Azpiegitura hauen artean, [[Helsinki-Vantaa aireportua|Helsinkirekin]] airez egunero elkartzen duen [[Kemi-Tornio aireportua|aireportua]], herrialdea zeharkatzen duen [[Valtatie 4]] eta [[Valtatie 29|29]] autobideak, [[Kemiko portua|Kemiko]] eta [[Torniok portua|Tornioko]] portuak, eta [[VR-Yhtymä]] garraio-konpainiaren trenbide-sarea daude. [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatzeko]] eta Lappiko gainontzeko udalerriekin bat egiteko garraiobide erabiliena autoa da. Keminmaatik bi autobide igarotzen dira, Finlandia hegoaldetik iparraldera zeharkatzen duen [[Valtatie 4]] eta [[Laurila]]tik [[Tornio]]ra doan [[Valtatie 29]] autobideak. Lehenbizikoa, herrialde osoko autobide luzeena da eta, guztira, [[Helsinki]]tik [[Utsjoki]]ra, 1.295&nbsp;km-ko luzera du. [[E8 europar bidea|E8a]] eta [[E75 europar bidea|E75a]] osatzen duten autobideetako bat da eta [[Oulu]] eta [[Rovaniemi]] hirietatik igarotzen denez, keminmaatarren autobide erabiliena ere bada. [[Valtatie 29]]a, bestalde, herrialdeko autobide laburrena da, 16&nbsp;km baino ez baitauzka. Herrigunetik [[Tornio]]rako bidea egiten du eta [[Suedia]]ko mugaraino iristen da. [[Kemi-Tornio]]ko garraio-azpiegituren bizkarrezurra da. Lehen esan bezala, autoa garraiobide erabiliena den arren, ez da autobide hauen gainean dabilen ibilgailu bakarra. [[Veljekset Salmela]] eta [[ExpressBus]] konpainien autobusek ere, hiria [[suedia]]r [[Haparanda]], [[Kemi]], [[Tornio]], [[Kuivaniemi]], [[Tervola]], [[Simo]], [[Rovaniemi]] eta [[Oulu]] udalerriekin lotzen dute <ref>[http://www.nelostie-e75.fi/ E75] Nelostie. 2010.12.29</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070927223252/http://torsti.pp.fi/motorway/29/29.html Valtatie 29] 2010.12.29</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20111030032118/http://www.veljeksetsalmela.fi/hakemisto.html Veljekset Salmela] 2010.12.29</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120518224208/http://www.linja-autoliitto.fi/lal_tiedostot/LAL-esite_UK_1311.pdf Linja-autoliitto] 2010.12.30</ref>. {{valtatie|4}}{{europar errepideak|8}}{{europar errepideak|75}} [[Valtatie 4]]: [[Helsinki]] – [[Lahti]] – [[Jyväskylä]] – [[Oulu]] – [[Rovaniemi]] – [[Utsjoki]] {{valtatie|29}}{{europar errepideak|4}}{{europar errepideak|8}} [[Valtatie 29]]: Keminmaa – [[Tornio]] {{seututie|923}} [[Seututie 923]]: [[Alaniemi]] ([[Simo]]) – [[Tervola]] {{seututie|926}} [[Seututie 926]]: [[Kemi]] – [[Rovaniemi]] Bestalde, aipatzekoa da [[Finlandiako Gobernua]]ren [[VR-Yhtymä]] garraio-konpainiaren trenbide-sarea udalerritik igarotzen dela. 1903an eraiki zen [[Laurilako geltokia|Laurilako geltokitik]] [[Oulu-Tornio trenbidea|Oulu-Tornio trenbide]] nagusia pasatzen da eta azpieskualdearen garapenean historikoki garrantzi izugarria izan duen [[Laurila-Kelloselkä trenbidea]] ere bertan hasten da. Lehenbiziko trenbidetik [[Helsinki-Kolari|6.]] eta [[Helsinki-Kemijärvi|7.]] lineak igarotzen dira eta hauen bidez, herrialdeko edozein geltokira joateko aukera dago. Dena den, distantzia luzeak tren bidez egitea neketsua eta garestia denez, helmuga ohikoenak gertukoa dira; hala nola, [[Tornioko geltokia|Tornion]] hasten den [[Kolariko trenbidea]]ren bidez, [[Tunturi Lappi]]raino eta [[Ylläs]] eski-estazioraino joan daiteke; [[Laurila-Kelloselkä trenbidea|Laurila-Kelloselkä]] jarraituz [[Rovaniemiko geltokia|Rovaniemi]] eta [[Ekialdeko Lappi]]raino irits daiteke; eta hegoaldera joan nahi izanez gero, [[Ouluko geltokia]] 100 bat km-ra baino ez dago. Historian garrantzi handiena izan duen trenbidea, hala ere, [[Laurila-Kelloselkä trenbidea|Laurila-Kelloselkä]] da. Trenbide guztia 1942ra arte bukatu ez zen arren, 1909rako [[Rovaniemiko geltokia|Rovaniemiraino]] iristen zen eta honen bidez, [[Ekialdeko Lappi]]ko egur preziatuak garraiatzeko modu berri eta azkarrago bat lortu zuten [[Kemi]]ko enpresariek eta era berean, inguruko industria garatu eta herritarren bizi-maila hobetzea lortu zuten. 2000. urtean, Keminmaako iparraldeko herriak lotzeko beste geltoki bat eraiki zuen Udalak [[Törmä]] herrixkan, [[Törmäko geltokia]], eta [[Elijärvi meatzea]]raino iristen den desbideratze ere bada <ref>[https://web.archive.org/web/20111102120152/http://www.vrgroup.fi/fi/index.html VR-Yhtymä] Juna. 2010.12.29</ref>. <center> {| class="wikitable" ! !! Linea !! Nondik norakoa !! Trenbide-sarea !! Luzera |- align=center | [[Fitxategi:Button Icon Fuchsia.svg|25px]] ||style="background:MediumVioletRed; color:#000000;"| <font color=MediumVioletRed>hel</font>'''[[Helsinki-Kolari|<font color=black>6. linea</font>]]'''<font color=MediumVioletRed>hel</font> || style="background:MediumVioletRed; color:#000000;"|<font color=MediumVioletRed>hel</font>[[Helsinkiko geltokia|<font color=black>Helsinki</font>]]-[[Tornioko geltokia|<font color=black>Tornio</font>]]-[[Kolariko geltokia|<font color=black>Kolari</font>]]<font color=MediumVioletRed>hel</font> || style="background:MediumVioletRed; color:#000000;"| '''[[Oulu-Tornio trenbidea|<font color=black>Oulu-Tornio trenbidea</font>]]''' || 131,9&nbsp;km |- align=center | [[Fitxategi:Button Icon BlueSky.svg|25px]] ||style="background:DodgerBlue; color:#000000;"| <font color=DodgerBlue>hel</font>'''[[Helsinki-Kemijärvi|<font color=black>7. linea</font>]]'''<font color=DodgerBlue>hel</font> || style="background:DodgerBlue; color:#000000;"|<font color=DodgerBlue>hel</font>[[Helsinkiko geltokia|<font color=black>Helsinki</font>]]-[[Kemijärviko geltokia|<font color=black>Kemijärvi</font>]]-[[Kelloselkäko geltokia|<font color=black>Kelloselkä</font>]]<font color=DodgerBlue>hel</font> || style="background:DodgerBlue; color:#000000;"| <font color=DodgerBlue>hel</font>'''[[Laurila–Kelloselkä trenbidea|<font color=black>Laurila–Kelloselkä trenbidea</font>]]'''<font color=DodgerBlue>hel</font> || 269,3&nbsp;km |} </center> [[Itsas Lappi]]ko aireportu txikia, [[Kemi-Tornio aireportua]], [[Lautiosaari]] auzoaren eta [[Kemi]]ren ipar muturrean dagoen [[Paattio]] auzoaren artean dago. [[Finavia]] erakundeak kudeatzen du eta 2.503 m-ko luzera eta 18-36 norabidea dituen asfaltozko pista bakarra dauka. Lappi osoko aireportu zaharrena da, [[Kemi#Historia|bigarren urre-arroan]] eraiki baitzen 1939. urtean; gainera, [[Laponiako Gerra]]n [[Hirugarren Reicha|alemaniarrek]] suntsitu ez zuten [[Kemi-Tornio|Ardatzeko]] azpiegitura garrantzitsuena da [[Kemiko portua|portuarekin]] batera. [[Kemi-Tornio aireportua|Aireportutik]] [[Helsinki-Vantaa aireportua|Helsinki-Vantaara]] baino ez daude hegaldiak, egunean lau bat, eta bertatik ere beste hainbeste jasotzen ditu. Hegaldi guzti hauek [[Finncomm Airlines]] konpainiak antolatzen ditu, [[Kemi-Tornio aireportua|aireportuan]] lan egiten duen enpresa bakarra baita. Azkenik esan, bisitari gehien dituen [[Lappi]]ko hirugarren aireportua dela eta 2010ean, esate baterako, 96.562 bidaiari igaro zirela bertatik <ref>[http://www.finavia.fi/airports/airport_kemitornio Kemi-Tornion lentoasema] Finavia. 2011.01.25</ref>. === Banaketa === {{sakontzeko|Keminmaaren banaketa administratiboa}} Udalerriak, guztira, 646,25&nbsp;km²-ko azalera duen arren, sei-zazpi mila keminmaatar inguru (biztanleriaren %82a) herrigunean bizi da. Herrigune hau [[Kemi (ibaia)|Kemijokiren]] itsasadarraren bi aldetan dauden hamaika auzoek osatzen dute eta bertan daude udalerriaren azpiegitura eta erakunde nagusiak. Ekialdeko eremua biztanle asko dituen [[Lautiosaari]]k, [[Pölhö]] bizitegi-auzoak, iparraldeko muturrean dagoen [[Tasasenkangas]]ek eta are ekialderago dagoen [[Ketolanperä]]k osatzen dute; mendebaldea, aldiz, itsasertzean dagoen [[Jokisuu]]k, [[Lassila]] merkatal-auzoak, [[Tornio]]ko mugan dagoen [[Pörhölä]]k, izen bereko [[Kallijärvi aintzira|aintziraren]] inguruan dagoen [[Kallijärvi aintzira|Kallijärvik]], [[Liedakkala]]rako bidean dagoen [[Kallinkangas]]ek eta herrigunearen bihotza diren [[Kirkonmäki]] eta [[Laurila]] auzoek osatzen dute. Hain zuzen ere, Keminmaaren Erdialdea bi elizak eta antzinako herria zegoen gunea da, [[Kirkonmäki]] eta [[Laurila]] auzoen artean nonbait. Gainontzeko keminmaatarrak, mila edo bi mila inguru, [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiaren inguruan dauden bizitegi-guneetan eta [[Tervola]]rako bidean dauden herrietan bizi dira; biztanle gehien dituzten herrixkak [[Liedakkala]], [[Ilmola]], [[Hirmula]], [[Törmä]], [[Maula]], [[Koseknkylä]] eta [[Viitakoski]] dira. {{Keminmaaren banaketa administratiboa 1}} {{Keminmaako herrixkak}} === Hiri senidetuak === Keminmaaren hiri senidetu bakarra [[Murmansk oblasta|Murmansk oblast]] [[errusia]]rrean dagoen eta 60.000 bat biztanle dituen [[Apatity]] udalerria da. Bi hauen arteko senidetasuna, bi udalerrien ezaugarrien antzekotasunean oinarritzen da. Izan ere, biak daude hiri industrialen inguruan eta portu garrantzitsuen ondoan. Hala ere, desberdintasun ugari ere badude; oinarrizkoena [[Apatity]]k Keminmaak baino biztanle askoz gehiago dituela. Bestalde, aipatzekoa da [[Kemi]] bizilagunarekin eta [[Kemi-Tornio|Ardatz]] guztiarekin adostutako akordioak; hala nola, 2013rako azpieskualdea hiri-federazio moduko entitatea bihurtzeko proposamena <ref>[http://www.kunnat.net/attachment.asp?path=1;29;348;4827;50631;137625;89158 Käynnissä olevat kuntajakoselvitykset] 2010.11.29</ref><ref>[https://archive.today/20120919130549/http://www.svkk.fi/tietoa_venajasta/venaja-verkosto_suomessa/ystavyyskaupungit Suomalais-Venäläinen kauppakamari] 2011.10.19</ref>. {| width="90%" |----- valign="top" | * {{Banderaikur|Errusia}} [[Apatity]], [[Murmansk oblasta|Murmansk]], [[Errusia]] |} === Udala === Keminmaako eta [[Finlandia]]ko gainontzeko udalerrietako udalbatzak eratzeko, lau urtero udal hauteskundeak antolatzen dira herrialdean. Gaur egun dagoen udalbatza 2012ko urriaren 28an ospatu ziren [[2012ko Finlandiako Udal Hauteskundeak|udal hauteskundeetan]] eratu zen. {{Keminmaako udalbatza}} [[2008ko Finlandiako Udal Hauteskundeak|Udal hauteskundeetan]], [[Lappi]]ko gainontzeko udalerrietan bezala, [[Finlandiako Zentroko Alderdia|Zentroko Alderdiak]] irabazi zuen. Gainera, aurreko urteko emaitzak hobetu eta batzarkide bat eskuratu zuen; guztira, hamazazpi. [[Kemi]] bizilagunean ez bezala, eta Keminmaan ere langile gehienak industrian lan egiten duten arren, [[Finlandiako Zentroko Alderdia|Zentroko Alderdiak]] betidanik izugarrizko boterea izan du bertan; arrakasta hau alderdiak udalerriaren baliabide ekonomikoak aurrera ateratzeko egin duen ahalegina ulertuta baino ezin da ulertu. Bigarren alderdia [[Finlandiako Ezker Elkartasuna|Ezker Elkartasuna]] izan zen, aurreko udalbatzan zituen hamar batzarkidetatik bi galdu zituen alderdia; guztira, botoen %22,4a eskuratu zituen. Hirugarren indarra lehenbizikoz aurkezten zen talde independente bat izan zen, Keminmaalaisten Parhaaksi izenekoa. Sei eserleku eta botoen %16,3a lortu zituen eta [[Finlandiako Ezker Elkartasuna|Ezker Elkartasunari]] aurreneko aldiz bigarren postua kentzeko hurbil ibili zen. Azkeneko alderdiak bina batzarkide eskuratu zituzten [[Finlandiako Alderdi Sozial-Demokrata|Alderdi Sozial-Demokrata]] eta [[Koalizio Nazionala Alderdia|Koalizio Nazionala]] izan ziren; azkenengo honek, gainera, ordezkari bat galdu zuen eta udal-hauteskundeetan emaitza kaskarrenak lortu zituen udalabatzko alderdia bihurtu zen. [[2008ko Finlandiako udal Hauteskundeak|Udal hauteskundeetako]] parte-hartzea oso baxua izan zen, guztira, %66,6koa. [[Fitxategi:Paavo Väyrynen 2009.jpg|125px|eskuinera|thumb|[[Paavo Väyrynen|Väyrynen]] politikaria.]] Lehen esan bezala, udalbatza, [[Finlandiako Zentroko Alderdia|Zentroko Alderdiaren]] esku dago eta batzarraren presidentea eta Udalaren bozeramailea, alderdi honetako kidea den Tommi Lepojärvi da. Hurrengo udal hauteskundeak 2012. urtean ospatuko dira, herrialdeko gainontzeko udalerrietan bezala. == Demografia == === Biztanleria === Gaur egun, udalerriak 8.582 biztanle dauzka eta [[Lappi]] osoko bosgarren udalerri jendetsuena da. Dena den, azken urteotan biztanleriak gorabehera handiak izan ditu; azken berrogeita hamar urteotan keminmaatarren kopurua ia bikoiztu egin da eta hazkunde hau bereziki bizia izan zen [[1980ko hamarkada|80ko hamarkadan]]; baina, [[1990eko hamarkada|90eko hamarkadatik]] aurrera biztanleria gutxinaka jaisten doala ikus daiteke. Badirudi, biztanle galera hau hirien nagusitasunagatik izan dela batik bat, herrigunearen biztanle kopurua haziz joan den moduan, udalerriko herrixken biztanleria izugarri jaitsi delako. Esan daiteke, [[Kemi]] eta [[Tornio]]ren erosotasunak (eta Keminmaaren herrigunearenak berak) herritar ugari erakarri dituela eta ondorioz, euren herriak utzi dituztela; gaur egun, herrixka txikietan bizi diren keminmaatarrak, guztira, %18a baino ez dira. Aipatzekoa da [[Kemi]] ondoren Lappiko azalera txikiena duen udalerria denez, kilometro karratuko biztanle gehien dituen eskualdeko hirugarren udalerria ere badela. [[XVI. mendea|XVI. mendera]] arte, eskualde honetan nagusiak [[sami etnia|samiak]] ziren; hauek ehizakiaren atzetik ibiltzen ziren nomadak ziren, sasoiaren arabera bizilekuz aldatzen zutenak. Biztanle hauen aztarna eta erreferentziak garaiko dokumentu askotan aurki daitezke, baina [[sami etnia|samien]] iparrerako ihesa oso azkarra izan zen eta hegoaldetik etorritako [[finn etnia|finnek]] mende batean guzitz ordezkatu zituzten. Keski-Penikka muinoan, esate baterako, [[sami etnia|samien]] arrasto ugari aurkitu dira eta pentsatzen da muino honetan [[xaman]]ismoarekin lotura zuten erlijio kultuak egingo zituztela. Gainera, etnia honen ikerkuntzan diharduten adituek keminmaatar [[sami etnia|samiak]] gaur egun desagerturik dagoen hizkuntza bat hitz egiten zutela uste dute, [[kemiko samiera]] hain zuzen ere. [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] herrialdeekin eta Finlandiako gainontzeko udalerriekin alderatuta, Keminmaan, 15 urte baino gutxiagoko biztanleriaren ehunekoa nahiko altua da, %18,5ekoa, eta 65 urte baino gehiago dituztena, aldiz, %17koa. Erlijioari dagokionez, gehienak [[luteranismo|luteranoak]], bereziki [[laestadianismo]] mugimendu kontserbadorekoak, edo sinesgabeak dira. Udalerrian, guztira, bi eliza luterano daude, [[XVI. mendea]]n eraikitako Lappiko eliza zaharrena den eta ospakizun berezietarako baino erabiltzen ez den [[Keminmaako jatorrizko eliza|eliza zaharra]] eta aurreko espaloiean dagoen eta [[Carl Ludvig Engel]] arkitektoak [[XIX. mendea]]n eraiki zuen [[Keminmaako eliza|eliza berria]]. [[Errusia]]r [[eliza ortodoxoa|ortodoxoen]] eliza, aldiz, [[San Joan Bataiatzailearen Jaiotzaren eliza]] [[Kemi]] hirian dago, 5 bat km-ra. Keminmaatar gehienek [[suediera]] eta [[ingeles]]a, eta bakan batzuk [[errusiera]] edota [[aleman]]a dakiten arren, hiriko hizkuntza nagusi eta ofizial bakarra [[finlandiera]] da. Herritar gehienak bertan jaioak ez diren arren, biztanleen %97,4aren [[lehen hizkuntza|ama hizkuntza]] da [[finlandiera]]. Hain zuzen, herritarren %32a ez da bertan jaioa, herrialdeko gainontzeko hirietatik bertara bizitzera joandakoak dira, besteak beste, [[kemi]]tarrak, [[oulu]]tarrak, [[tornio]]tarrak eta [[simo]]tarrak. Izan ere, atzerritarren ehunekoa hutsaren parekoa da eta komunitate handienak [[errusia]]rrena eta [[suedia]]rrena dira. Aipatzekoa da, [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatza]], Lappiko [[Barne produktu gordin|BPG]] [[per capita]] handiena duen azpieskualdea dela; Finlandiako bosgarrena [[Mariehamn azpieskualdea|Mariehamn]], [[Helsinki azpieskualdea|Helsinki]], [[Salo azpieskualdea|Salo]] eta [[Loviisa azpieskualdea|Loviisa]] ondoren. Gaur egun, [[Rovaniemi]], [[Tornio]], [[Kemi]] eta [[Sodankylä]] ondoren, Lappiko hiri jendetsuena da, alegia, bosgarrena <ref>[https://web.archive.org/web/20090906091927/http://pxweb2.stat.fi/Dialog/Varvalagg.asp?ma=050_vaerak_tau_104_fi&ti=V%E4est%F6+i%E4n+%281-v.%29+ja+sukupuolen+mukaan+alueittain+1980+-+2008&path=..%2FDatabase%2FStatFin%2Fvrm%2Fvaerak%2F&lang=3&xu=&yp=&nr=2&aggfile%282%29=Ik%E4kausi+-14%2C+15-64%2C+65-&prevagg=NNNN&mapname=&multilang=fi Tilaskokestus] Suomen tilastotiede. 2011.02.04</ref> {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Biztanleriaren bilakaera <ref>[http://www.lapinliitto.fi/tilastotkuvat/va702008.pdf Tilastokeskus (Suomen tilastotiede)]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 2011.10.21</ref> !bgcolor="#8FBC8F"| [[1950]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[1970]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[1975]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[1980]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[1985]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[1990]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[1995]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[1998]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[2000]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[2002]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[2004]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[2006]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[2008]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[2010]] !!bgcolor="#8FBC8F"| [[2011|Orain]] |- | align=center bgcolor="#EFEFEF"| 5.000 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 6.258 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 7.007 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 7.721 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 8.798 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 9.143 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 9.411 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 9.199 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 8.930 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 8.898 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 8.863 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 8.829 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 8.636 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 8.611 || align=center bgcolor="#EFEFEF"| 8.582 |} Nazioartean ospetsuenak diren keminmaatarren artean, aipatzekoak dira bereziki artistak. Hauen artean, herrialde osoko aktore ospetsuenetako bat dago, [[Peter Franzén]]. Etorkizun handiko aktore honek, hala nola, [[Kuningasjätkä]], [[Rukajärven tie]], [[Mustan kissan kuja]], [[Badding]], [[Emmauksen tiellä]], [[Rölli ja metsänhenki]], [[Kuutamolla]], [[Pahat pojat]], [[Matti (filma)|Matti]], [[Rööperi]] eta [[Koirankynnen leikkaaja]] («Txakurren azkazal-moztekoa») filmeetan parte hartu du eta azkenengo lan honengatik, aktore onenaren [[Jussi saria]] irabazi zuen 2004. urtean. Gaur egun [[Los Angeles]]en bizi da [[Irina Björklund]] emaztearekin. Artisten taldean, beste pertsonaia aipagarri batzuk ere badira: hainbat obra ezagun egin dituen [[Ari Koch]] eskultorea eta [[XX. mendea]]ren hasieran finlandiar kulturan izugarrizko eragina izan zuen [[Otto Wallenius]] opera abeslari eta margolaria, besteak beste <ref>[http://www.imdb.com/name/nm0291918/ Peter Franzén] IMDb. 2011.10.21</ref><ref>[http://www.kuvataiteilijamatrikkeli.fi/fi/taiteilijat/598 Kuvataiteilijamatrikkeli] Ari Koch. 2011.10.21</ref><ref>Hedman, Ossi: ''Kemin kaupungin historia. 2. osa''. Kemi: Pohjolan Sanomat Oy, 1976. {{ISBN|951-99060-1-0}}</ref>. [[Fitxategi:Peter Franzén.jpg|150px|eskuinera|thumb|[[Peter Franzén]] aktorea.]] Dena den, [[Peter Franzén]] aktorearekin batera ospetsuena den keminmaatarra [[Paavo Väyrynen]] politikaria da. [[Finlandiako Zentroko Alderdia|Zentroko Alderdian]] diharduen politikari beteranoa da [[Paavo Väyrynen|Väyrynen]] eta gobernuetan ministro eta [[Europako Parlamentua|Europar Legebiltzarreko]] kide izateaz gain, alderdiko presidentea izan da hainbat urtez eta bi aldiz aurkeztu da herrialdeko presidentzia hauteskundeetara ([[1988ko Finlandiako Hauteskunde Presidentziala|1988an]] eta [[1994ko Finlandiako Hauteskunde Presidentziala|1994ean]]). Azkenik, [[Europa]] mailan ezagunena den herritarra [[Hannu Tihinen]] futbolaria da, hala nola, [[Viking FK]], [[RSC Anderlecht]] eta [[FC Zürich]] futbol-taldeetan jokatu duena eta 2010. urtean erretiroa hartu zuena <ref>[http://www.vayrynen.com/ Paavo Väyrynen] Official. 2011.10.21</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20050825035629/http://www.palloliitto.fi/maajoukkueet/miesten_a-maajoukkue/pelaajat/tihinen_hannu/ Hannu Tihinen] Palloliitto. 2011.10.20</ref>. === Hezkuntza eta Osasuna === [[Peruskoulu]] izena duten 7 eta 15 urte bitarteko bost eskola daude udalerrian, [[Kirkonmäki]], [[Lassila]], [[Laurila]] (nagusia) eta [[Pölhö]] auzoetan, eta [[Liedakkala]] herrian (sei gradu baino ez). [[Finlandiako Hezkuntza]]n eskolaldi hau bukatzerakoan, ikasleek azterketa bat pasa behar izaten dute hurrengo fasea zein izango den zehazteko. Bi fase hauetako bat bakarrik dago udalerrian, Keminmaan Lukio izeneko institutua; bokaziozko eskola, aldiz, [[Kemi]]n dago, Lappi Bokaziozko Eskola izenekoa. Bigarren Hezkuntzako ikasketak bukatzean, ikasleek eskualdean bertan ([[Kemi]]n eta [[Tornio]]n) dagoen eta 1992. urtean sortu zen [[Kemi-Tornioko Zientzia Aplikatuen Unibertsitatea|Kemi-Tornio Zientzia Aplikatuen Unibertsitatera]] ([[finlandiera]]z, ''Kemi-Tornion ammattikorkeakoulu'' edo ''KTAMK'') joateko aukera dute. [[Finlandiako Hezkuntza]] eredu ospetsuan oinarritzen den unibertsitate honek, [[arte eder]]rak, [[teknologia]], [[erizaintza]] eta [[enpresa ikasketak]] eskaintzen ditu eta [[Rovaniemiko Zientzia Aplikatuen Unibertsitatea|Rovaniemikoaz]] gain, Lappi eskualde osoan dagoen [[zientzia aplikatuen unibertsitate]] bakarra da. Gaur egun, guztira, 2.400 ikasle ditu eta %10a [[Asia]], [[Errusia]] eta [[Afrika]]tik iritsitako ikasle aurreratuek osatzen dute. Azkenik, aipatzekoa da ekonomiarekin lotura duten ikasketak eskaintzen dituen eta 1997. urtean sortu zen [[Kemi]]ko [[Meri-Lappi Institutua]] ere <ref>[http://www.keminmaa.fi/index.php?p=Koulujen_osoitteet Keminmaan koulujen yhteystiedot] Perusopetus. 2011.02.02</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20120902071707/http://www.edu.keminmaa.fi/lukio/ Keminmaan lukio] 2011.10.23</ref><ref>[http://www.tokem.fi/?Deptid=11820 Kemi-Tornion ammattikorkeakoulu] TOKEM. 2011.02.03</ref>. Osasunari dagokionez, [[Lappi]] bi [[Finlandiako Ospitale Barrutiak|ospitale barrutitan]] banatua dago eta Keminmaa, [[Länsi-Pohja Ospitale Barrutia]] izenekoan dago. Hain zuzen, ospitale barruti honetako ospitalde nagusia, [[Länsi-Pohja Ospitalea]] edo [[Länsi-Pohja Ospitalea|Länskä]] izenekoa, [[Kemi]] bizilagunean dago. Zortziehunen bat langilek egiten du lan bertan eta barrutiko 65.000 herritarren ospitalea da. 1965. urtean eraiki zen eta sail nagusitako espezialistak bertan aurki daitezke. Udalerriko osasun-zentroa, bestalde, Keminmaan terveyspalvelut, [[Laurila]] auzoan dago <ref>[https://web.archive.org/web/20100820171207/http://www.lpshp.fi/www/web/index.php Länsi-Pohjan sairaanhoitopiiri] 2011.10.22</ref><ref>[http://www.keminmaa.fi/index.php?p=Etusivu Keminmaan terveyspalvelut] 2011.10.22</ref>. == Kultura == [[Fitxategi:Keminmaa.vaakuna.svg|100px|eskuinera|Keminmaako armarria]] === Armarria === {{sakontzeko|Keminmaako armarria}} Armarria udalerria sortu baino beranduago onartu zuen udalbatzak, zehazki, 1955eko urtarrilaren 14an ([[Finlandiako Barne Ministerioa|Barne Ministerioak]] uztailaren 4an); ordura arte Kemiko parrokiaren ikurra izan zen [[izokin]]aren irudia ordezkatu zuen. Armarri berria [[Ahti Hammar]] artista helsinkiarrak margotu zuen lehenbizikoz eta bere helburua, bertan agertzen diren objektuekin, udalerriaren ezaugarri nagusiak adieraztea izan zen. Zelai gorri baten gainean, ezkerrera begira dagoen izokin bat azaltzen da, ahoan sarrail beltza duen zilarrezko giltzarrapo itxi bat duena. Hain zuzen ere, izokinarekin, Hammar margolariak antzinatetik udalerriak arrantzarekin eta [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiarekin izan duen lotura adierazi nahi izan zuen; eta giltzarrapo itxiarekin, aldiz, herrigunea dagoen lekuaren garrantzia, sendotasuna eta gotortasuna irudikatu nahi izan zituen <ref>{{Erreferentzia|urtea=1982|izenburua=Suomen kunnallisvaakunat|url=https://archive.org/details/suomenkunnallisv0000unse|argitaletxea=Suomen Kunnallisliitto|orrialdea=[https://archive.org/details/suomenkunnallisv0000unse/page/137 137]|isbn=951-773-085-3}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070612111718/http://www.keminmaa.fi/vaakuna.htm Keminmaan kunta] Vaakuna. 2013.07.25</ref>. === Ondasun nabarmenak === Keminmaa azken urteotan sortu den udalerria denez, kultura azpiegitura gutxi dauka; esanguratsuenak bi elizak dira, Lappiko kultura ondasunean distira berezia duten bi artelan. Dena den, udalerria berpizteko hainbat kultura elkarte sortu dira herrigunean. Besteak beste, [[Paavo Väyrynen]] politikari keminmaatarrak 2007. urtean sortu zuen ''Pohjantähti''-opisto elkartea ([[euskara]]z, «Ipar izar Elkartea»). Talde honek arrantza lehiaketak, orientazio ikastaroak eta folklore-dantza erakustaldiak antolatu ohi ditu urtero. Bestetik, aipatzekoa da Udalaren laguntzari, bizitako historiari eta eraikinen egituren berezitasunari esker, [[Kemi (ibaia)|Kemijokiren]] ertzean dauden [[Liedakkala]], [[Ala-Paakkola]], [[Maula]], [[Koroiskylä]], [[Ilmola]] eta [[Hirmula]] herriak, [[Keminmaako jatorrizko eliza|eliza zahar]] eta [[keminmaako eliza|berria]], eta udalerriaren ekialdean dauden zelai eta belardiak udalerriaren ondasun eta herrialdeko monumentu izendatuak izan zirela 1993. urtean <ref name="Pohjantähti-opisto">[http://www.pohjantahtiopisto.fi/ Pohjantähti-opisto] 2011.10.25</ref><ref>1993: Säilyttäminen lista [http://www.nba.fi/rky1993/kohde603.htm ''Kemijoen ranta-asutus ''], [http://www.nba.fi/rky1993/kohde602.htm ''Kemin maaseurakunnan kirkot Kemijoen kulttuurimaisemassa''], [http://www.nba.fi/rky1993/kohde604.htm ''Saavanojan niityt ja niittytuvat''] 2011.10.24</ref>. [[Fitxategi:Keminmaa Church 20090608.JPG|250px|eskuinera|thumb|[[Keminmaako eliza|Keminmaako eliza berria]] udaran.]] Lehen esan bezala, udalerriak ez du ez eraikin izugarririk, ezta turistentzat egundoko interesa piztu dezakeen beste lekurik ere, baina harrigarri, ezohiko eta bitxi egiten duten berezitasun ugari ditu. Hauen artean, ondoko bi eraikinak dira aipagarrienak: * '''[[Keminmaako eliza]]''': udalerriko parrokiaren egoitza nagusia eta eskualdeko eliza [[luteranismo|luterano]] ikusgarrienetakoa da. [[Laurila]] auzoan dago, [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiaren mendebaldean, eta balio arkitektoniko handiko tenplua da. [[XIX. mendea]]ren hasieran eraikitzen hasi ziren aspaldiko eliza zaharraren gainean, [[Finlandiako Gerra]]n ia erabat suntsitua gelditu zena, eta [[Ouluko diozesia]]ri eta [[Alexandro I.a Errusiakoa|Alexandro I.a]] tsarrari esker, garaiko arkitekto ospetsuenek parte hartu zuten eliza berriaren eraikuntzan; haien artean, [[Jacob Rijf]] [[jakobstad]]arrak tenpluaren gurutze itxura diseinatu zuen eta [[Helsinkiko katedrala]] diseinatu zuen [[Carl Ludvig Engel]] [[alemania]]rrak, aldiz, inperio-estiloa eman zion. Azkenik, 1827. urtean eraikinak ateak ireki eta inperio-estiloko [[Lappi]]ko eliza bakarra bihurtu zen [[Alatornioko eliza]]rekin batera. Guztira, 800 fededunentzako eserlekua du eta oholtza edo erretaula [[Johan Gustav Hedman]] artistaren lana da <ref name="Huusko, Jorma 1984">Huusko, Jorma et al.: ''Lapin rakennusperintö''. Oulu: Kirjapaino Oy Kaleva, 1984. {{ISBN|951-9152-74-1}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140729081709/http://www.lasmarkki.fi/haku.php?tee=nk&kid=2985 Lasmarkki] 2011.10.24</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20160303213535/http://kulttuuriymparisto.nba.fi/netsovellus/rekisteriportaali/portti/default.aspx?sovellus=rapea&taulu=T_KOHDE&tunnus=200627 Kultturiymparisto] Keminmaan kirkko. 2011.10.24</ref>. * '''[[Keminmaako jatorrizko eliza|Keminmaako eliza zaharra]]''' edo '''[[Keminmaako jatorrizko eliza|Done Mikelen eliza]]''' (''Pyhän Mikaelin kirkko''): udalerriaren jatorrizko eliza eta antzinako parrokiaren egoitza da. Harrizko eliza hau 1520-1553 urteen artean eraiki zen eta zutik dirauen [[Lappi]] osoko eliza zaharrena da. Herrialdean iparren dagoen erdiaroko eliza da eta, gainera, [[Finlandia]]n eraiki zen azkeneko eliza [[Erromatar Eliza Katolikoa|katolikoa]] ere bada. Tenpluaren aro oparoena [[XVII. mendea]] izan zen, garai hartan [[Nikolaus Rungius]] elizgizon [[luteranismo|luterano]] ospetsua elizako bikario izan baitzen. [[XIX. mendea]]n, bestalde, Keminmaako [[Keminmaako eliza|eliza berria]] aurreko espaloiean eraiki zenean, [[Keminmaako jatorrizko eliza|Done Mikelen eliza]] hustua eta baztertua izan zen eta balio historikoagatik ez zen [[XX. mendea]]ren erdira arte berreskuratuko. Hain zuzen, eliza bertan behera erortzeko zorian zegoenean, Udalaren eta herrialdeko kultura elkarteei esker, eliza goitik bera eraberritua izan zen eta aspaldian izandako itxura oparoa berreskuratu zuen 1957. urtean. Aipatzekoa da, barruan balio artistiko handiko [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] margolanak eta erdiaroko [[suediera]]ren lekukotasunak daudela. Gaur egun elizkizun bereziak baino ospatzen ez diren arren, iparraldeko eliza ospetsuenetakoa eta bisitatuena da <ref name="Huusko, Jorma 1984"/><ref>[https://web.archive.org/web/20111209083834/http://keminmaa.seurakunta.net/?sid=58 Keminmaan seurakunta] 2011.10.24</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20160305050701/http://kulttuuriymparisto.nba.fi/netsovellus/rekisteriportaali/portti/default.aspx?sovellus=rapea&taulu=T_KOHDE&tunnus=200628 Kulttuuriymparisto] Keminmaan vanha kirkko. 2011.10.24</ref>. === Ospakizun bereziak === Martxoaren erdialdean udalerriko ospakizun bereziena izaten da, [[Rajalta rajalle]] lasterketa. 1984. urtetik urtero ospatzen den lehiaketa hau [[Tornio]], Keminmaa, [[Ranua]], [[Pudasjärvi]], [[Taivalkoski]] eta [[Kuusamo]]ko udalek batera antolatzen dute eta eskiatzaileek [[Suedia]]ko mugatik [[Errusia]]ko mugaraino joan behar izaten dute. Herrialdean ospatzen den iraupen eskiko txapelketa garrantzitsuenetakoa izaten da. [[Paavo Väyrynen]] politikari keminmaatarrak 2007. urtean sortu zuen ''Pohjantähti''-opisto elkarteak ([[euskara]]z, «Ipar izar Elkartea») ere, kultur ekintza ugari antolatzen ditu hilabetero; besteak beste, aipatzekoak dira arrantza lehiaketak, orientazio ikastaroak eta folklore-dantza erakustaldiak <ref name="Pohjantähti-opisto"/><ref>[http://kemski.sporttisaitti.com/ Hiihtoseura Keminsuun Kisa] 2011.10.25</ref><ref>[http://rajaltarajallehiihto.ranua.fi/Suomeksi/RR-info.iw3 Rajalta rajalle] 2011.10.25</ref>. [[Fitxategi:Isohaara Power Plant 2.jpg|250px|eskuinera|thumb|Isohaara zentral hidraulikoa.]] == Ekonomia == Udalerria [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatzean]] dago, [[Lappi]]ko erdigune ekonomiko eta industriala den azpieskualdean. Keminmaako ekonomia, zehazki, [[Kemi]]ko industriari lotua dago hertsiki; hain zuzen ere, eremu industrializatuenak Keminmaaren mugan dauden [[Kemi]]ko [[Ajos]] eta [[Karihaara]] auzoak dira. Bertan, [[Oy Metsä-Botnia Ab|Metsä-Botnia]] eta [[Stora Enso Oyj|Stora Enso]] papergintzan eta zelulosa-oregintzan diharduten enpresen fabrika nagusiak eta [[Kemiko portua]] daude, Keminmaako ekonomian eragin zuzena dutenak <ref>[http://www.keminmaa.fi/index.php?p=Talous_ja_toimintasuunnitelma_20102012 Keminmaa] Talous- ja toimintasuunnitelma 2010-2012. 2011.10.24</ref>. [[1950eko hamarkda|50eko hamarkadan]] automatizazioa eta [[1990eko hamarkada|90eko hamarkadan]] [[Finlandiako banku krisialdia|banku krisialdia]] jasan arren, eskualdearen diru-sarrera handienak papergintzari esker iristen jarraitzen dute; ez dago azpieskualdearen industria sarea papergintza gabe ulertzerik. Gainera, langile asko egunero [[Kemi]]ra joan behar izaten dute [[Oy Metsä-Botnia Ab|Metsä-Botnia]] eta [[Stora Enso Oyj|Stora Enso]] enpresetan eta industria honen inguruko esparruetan lan egitera. [[Kemiko portua]]k ere izugarrizko garrantzia izan du betidanik azpieskualdearen garapenean; hain zuzen, 1869an [[Kemi]] sortu eta [[Kemiko portua|portua]] handitu zenean, ekonomiaren ezinbesteko azpiegitura bihurtu zen. Hauei esker, [[Kemi-Tornio]] Lappiko [[Barne produktu gordin|BPG]] [[per capita]] handiena duen azpieskualdea da; Finlandiako bosgarrena [[Mariehamn azpieskualdea|Mariehamn]], [[Helsinki azpieskualdea|Helsinki]], [[Salo azpieskualdea|Salo]] eta [[Loviisa azpieskualdea|Loviisa]] ondoren <ref>[http://www.storaenso.com/ Stora Enso] 2011.10.24</ref><ref>[http://www.botnia.com/Pages/Default.aspx Botnia] Kemi. 2011.10.24</ref>. [[Fitxategi:Metsa-Botnia Kemi Mill 20111008.JPG|300px|ezkerrera|thumb|[[Oy Metsä-Botnia Ab|Metsä-Botniaren]] fabrika.]] Ez da ahaztu behar Keminmaan ere, [[Outokumpu Oyj]] enpresak 1968an [[Elijärvi meatzea]] ireki zuela, Europan irekirik dagoen kromita-meatze bakarra; gaur egun, 132 lagunen lantokia da. Gainera, energiaren behar astuna [[Kemi (ibaia)|Kemi]] ibaiak asetu zuen aspaldi, bertan baitaude Isohaara eta Taivalkoski zentral hidraulikoak, 1949. eta 1976. urteetan sortu zirenak hurrenez hurren <ref>[http://www.outokumpu.com/ Outukompu] 2011.10.24</ref>. Inguruak gehien esportatzen dituen produktuak papera eta zelulosa-orea dira; inportatutakoak, aldiz, eskualde osorako beharrezkoak diren erregaiak eta pigmentuak. Inportazioen pisua esportazioena baino handiagoxea da, 2009an 1,13 milioi tona esportatu eta 1,17 tona inportatu baitziren. [[Kemi]] eta [[Tornio]] bizilaguneko portuak batuz gero, Finlandiako portu garrantzitsuenetako bat dira <ref>[http://www.finnports.com/statistics.php?series=2009&table_id=17 Suomen satamat tilastot] 2010.10.20</ref>. Lan egiten duten herritarren, hau da, herritar aktiboen banakaeta ondokoa da lan egiten duten sektorearen arabera (2008); keminmaatarren %38,6ak bigarren sektorean egiten du lan (%32,3ak industrian eta gainontzekoa eraikuntzan), %4,2ak baino ez du lan egiten basogintzan edota nekazaritzan, eta azkenik, %57,4ak hirugarren sektorean dihardu (%15,3a merkataritzan, %8,6a garraioan eta %33,5a gainontzeko zerbitzutan). Estatistika honek aurretik sumatzen zena egiaztatu zuen, alegia, industriak lanpostuen ehuneko handiena duen herrialde osoko udalerritako bat dela; izan ere, %32,3a oso ehuneko altua ez dirudien arren, kontuan hartu behar da, Finlandia, zerbitzu sektoreak indar gehien duen [[Europa]]ko herrialdea dela. Dena den, biztanleen azken urteetako joera, zerbitzuen mundurantz gerturatzea izan da. Gerturatze honen erruduna turismoa eta bizi-maila hobea izan dira hein handi batean, biek izan duten hazkuntzak lanpostu berriak sortu baititu <ref>[http://www.kemi.fi/keskusvirasto/Julkaisut/TVK2007.pdf Työllinen työvoima toimialoittain vuosina 2008]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Julkaisut. 30.or. 2010.12.29</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|3}} == Ikus, gainera == {|width="25%" |- valign="top" * [[Haize-arrosa]]: <center> {| class="wikitable" width ="60%" border = 2 align="center" |----- | width ="35%" align="center" | [[Tornio]] | width ="30%" align="center" | [[Tervola]] | width ="35%" align="center" | [[Tervola]] |----- | width ="10%" align="center" | [[Tornio]] | width ="35%" align="center" | [[Fitxategi:Compass rose simple plain.svg|75px|Kemiko haize-arrosa]] | width ="30%" align="center" | [[Simo]] |----- | width ="35%" align="center" | [[Botniako golkoa|Botnia]], [[Kemi]] | width ="30%" align="center" | [[Kemi]] | width ="35%" align="center" | [[Simo]] |} | * [[Kemi-Tornio|Kemi-Tornio Ardatza]] | * [[Lappi]] == Kanpo estekak == {| |- valign="top" | * [http://www.finavia.fi/airport_kemitornio Aireportua] - Kemi-Tornio, Finavia {{en}} * [http://www.merilappi.com/ Itsas Lappi] - Eskualdearen webgunea {{de}} {{ru}} {{fr}} {{en}} * [https://web.archive.org/web/20110218045140/http://www.kemi-tornio.fi/joomla/ Kemi-Tornio alue] - Azpieskualdearen webgunea {{fi}} * [https://web.archive.org/web/20111209083834/http://keminmaa.seurakunta.net/?sid=58 Keminmaako parrokia] {{fi}} * [http://www.keminmaanenergia.fi/ Keminmaan energia] - Zentral hidraulikoen webgunea {{fi}} * [https://web.archive.org/web/20120118115054/http://www.ruokamessut.net/ Lähiruoka Lappi] - Meri-Lappi {{fi}} * [https://web.archive.org/web/20101009122338/http://www.laplandfinland.com/In_English/Planning_a_trip/Tourist_Regions/Sea_Lapland.iw3 Lappi] - Turismo-bulegoaren webgunea {{ru}} {{en}} * [http://www.pohjantahtiopisto.fi/ Pohjantähti-opisto] - Webgune ofiziala {{fi}} * [https://web.archive.org/web/20090527200400/http://rajaltarajallehiihto.ranua.fi/?deptid=6740 Rajalta rajalle-hiihto] {{en}} |} {{Laponia finlandiarreko udalerriak}} {{nabarmendutako artikulua}} [[Kategoria:Keminmaa]] oc84tbymeimm8tc61fxbv6jh977bj0t 0 90671 9983879 9980763 2024-11-28T14:01:45Z JosuBayer 166182 9983879 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, gailuak asmatzen ziren bitartean, bakoitzak bere eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]] izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]] fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen. Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]] eskala da, [[Lord Kelvinek]] proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:''' bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] gctiged3nrab3vn8j0oxwg9h0y6nn0b 9983880 9983879 2024-11-28T14:03:40Z Coru05 166691 9983880 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]] izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]] fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen. Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]] eskala da, [[Lord Kelvinek]] proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:''' bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 8zliua45t7xidb4v5sh4sc5y8hb7pdg 9983886 9983880 2024-11-28T14:12:53Z Coru05 166691 9983886 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]] izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]] fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen. Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]] eskala da, [[Lord Kelvinek]] proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] i6szfussjppwin7n91oecb414w7tj3g 9983888 9983886 2024-11-28T14:14:13Z Jokin Mena 167390 /* Tenperatura-eskalak */ 9983888 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>[https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen. Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 6d9wtpilix2gwvt6yk5tb66g1zd06ue 9983893 9983888 2024-11-28T14:21:11Z Swaleon 167389 9983893 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>[https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen. Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] mfq16vt5s0ps9w82chqlo8bmfokkhtg 9983898 9983893 2024-11-28T14:25:40Z JosuBayer 166182 9983898 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>[https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen. Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> [[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb]] non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 234b7f7c66v5xphpvqanmfv1xifpce1 9983899 9983898 2024-11-28T14:25:55Z Jokin Mena 167390 /* Tenperatura-eskalak */ 9983899 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>[https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen. Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> [[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb]] non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 7ssosp49u6o2kshxh9a20wifp2mixji 9983903 9983899 2024-11-28T14:27:36Z Jokin Mena 167390 /* Tenperatura-eskalak */ 9983903 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>[https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] qccxnl849rzd17mxwugho0wtuu10zd7 9983916 9983903 2024-11-28T14:31:22Z Jokin Mena 167390 /* Kanpo estekak */ 9983916 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref><<LA TEMPERATURA FAHRENHEIT>>[https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] austjkrzmqc7480sbjekqvj730stlim 9983920 9983916 2024-11-28T14:32:48Z Jokin Mena 167390 /* Kanpo estekak */ 9983920 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] t6dmnmg21rghzqyodvfa5iz7hxqlc21 9983922 9983920 2024-11-28T14:32:52Z Swaleon 167389 9983922 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 93o9usur38umhp3mddf47xucd432io8 9983933 9983922 2024-11-28T14:35:58Z JosuBayer 166182 9983933 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak <ref>{{erreferentzia|url=https://es.omega.com/prodinfo/pirometros.html}}</ref>. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] couhi5yedu2r7phtkhqc31xamdozhgv 9983945 9983933 2024-11-28T14:39:21Z JosuBayer 166182 9983945 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak <ref>{{erreferentzia|izena=Omega|abizena=Omega|urtea=2023|izenburua=Pirómetros|argitaletxea=Omega|hizkuntza=es|url=https://es.omega.com/prodinfo/pirometros.html}}</ref>. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] g17mf6aqyfezh7uws1s0cxoimn5h4h0 9983950 9983945 2024-11-28T14:41:41Z JosuBayer 166182 9983950 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten zelarik. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza da onartzen dena termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 93o9usur38umhp3mddf47xucd432io8 9983972 9983950 2024-11-28T14:53:58Z Coru05 166691 9983972 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren''  (''TC eta TH baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 1f6xj6tprrto989troo5hgme080asiy 9983975 9983972 2024-11-28T14:57:34Z Jokin Mena 167390 /* Tenperatura-eskalak */ 9983975 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki lotzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez direnak erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 6j7v9j5j4brbfhliyhx4ta975mayn9d 9983978 9983975 2024-11-28T14:58:46Z Swaleon 167389 9983978 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Noski, tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez direnak erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 9n55fhivkk97nkmv2omv973httsgazy 9983983 9983978 2024-11-28T15:01:31Z Coru05 166691 9983983 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiago emanez. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez direnak erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] jxqsjr7w15ohxcs6yrlvrj5bngtuadg 9983987 9983983 2024-11-28T15:03:37Z Coru05 166691 9983987 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez direnak erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] ac9tolxmxxdqgd1fg5n7xzniixcl3fq 9983992 9983987 2024-11-28T15:07:34Z Jokin Mena 167390 /* Termometro motak[15] */ 9983992 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekarren, hori dela eta tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref>: 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an, eta Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan erabiltzen dena. Eskala horrek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref>oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez direnak erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren ''(''<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] p2y6hmzuws8yxoplnf8dn7zye7s1gmm 9984001 9983992 2024-11-28T15:13:05Z Coru05 166691 9984001 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekartzan; hori dela eta, tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat:<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref> 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an asmatua. Eskala hau Estatu Batuetan eta beste herrialde gutxietan erabiltzen da. Honek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_c}{T_H-T_C}</math> non C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren (<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] k1ig2l8wolhmbdv42yt7nkg758nfqiq 9984002 9984001 2024-11-28T15:15:51Z Jokin Mena 167390 9984002 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekartzan; hori dela eta, tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat:<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref> 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an asmatua. Eskala hau Estatu Batuetan eta beste herrialde gutxietan erabiltzen da. Honek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_C}{T_H-T_C}</math> non <math>\theta_C</math> eta <math>\theta_H</math> uraren izozte eta irakite puntuak diren (<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta C eta H uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] lse2w3tcv8du4sps7x7lpsvbbt0fzfi 9984006 9984002 2024-11-28T15:16:12Z Jokin Mena 167390 9984006 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekartzan; hori dela eta, tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat:<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref> 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an asmatua. Eskala hau Estatu Batuetan eta beste herrialde gutxietan erabiltzen da. Honek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_C}{T_H-T_C}</math> non <math>\theta_C</math> eta <math>\theta_H</math> uraren izozte eta irakite puntuak diren (<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta <math>\theta_C</math> eta <math>\theta_H</math> uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] p75b1j5i4pgk26l3kww4297h75fnhql 9984009 9984006 2024-11-28T15:22:21Z JosuBayer 166182 9984009 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekartzan; hori dela eta, tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat:<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref> 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an asmatua. Eskala hau Estatu Batuetan eta beste herrialde gutxietan erabiltzen da. Honek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_C}{T_H-T_C}</math> non <math>\theta_C</math> eta <math>\theta_H</math> uraren izozte eta irakite puntuak diren (<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste tenperatura eskalan)''.'' non <math>\theta_C</math> eta <math>T_C</math> uraren izozte puntuko tenperaturak diren, bakoitza eskala batean. Era analogoan, <math>\theta_H</math> eta <math>T_H</math> uraren irakite puntua adierazten dute. Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> non temperatura eskala berrian den T-tik abiatuta, eta <math>\theta_C</math> eta <math>\theta_H</math> uraren izozte eta irakite puntuak diren'' ''(<math>T_C</math> eta <math>T_H</math> baita beste temperatura eskalan)''.'' Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen, horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] nvl9z63s4zdiyu60f7srrzcelftpctl 9984010 9984009 2024-11-28T15:23:48Z Coru05 166691 9984010 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekartzan; hori dela eta, tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat:<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref> 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an asmatua. Eskala hau Estatu Batuetan eta beste herrialde gutxietan erabiltzen da. Honek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_C}{T_H-T_C}</math> non <math>\theta_C</math> eta <math>T_C</math> uraren izozte puntuko tenperaturak diren, bakoitza eskala batean. Era analogoan, <math>\theta_H</math> eta <math>T_H</math> uraren irakite puntua adierazten dute. Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen. Horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} {{zirriborro}} {{wikiztegia|termometro}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 5bfxz1nap15cx9tshn0lj08uwpc7yb9 9984011 9984010 2024-11-28T15:24:15Z Theklan 336 9984011 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekartzan; hori dela eta, tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat:<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref> 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an asmatua. Eskala hau Estatu Batuetan eta beste herrialde gutxietan erabiltzen da. Honek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_C}{T_H-T_C}</math> non <math>\theta_C</math> eta <math>T_C</math> uraren izozte puntuko tenperaturak diren, bakoitza eskala batean. Era analogoan, <math>\theta_H</math> eta <math>T_H</math> uraren irakite puntua adierazten dute. Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen. Horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroak:''' tenperatura altuetarako termometroak dira, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen direnak. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: * '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). * '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. * '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. * '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{wikiztegia|termometro}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 6umd3oshekpvf4kc51y5rp7cvqtzrsj 9984014 9984011 2024-11-28T15:27:18Z Coru05 166691 9984014 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekartzan; hori dela eta, tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat:<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref> 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an asmatua. Eskala hau Estatu Batuetan eta beste herrialde gutxietan erabiltzen da. Honek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_C}{T_H-T_C}</math> non <math>\theta_C</math> eta <math>T_C</math> uraren izozte puntuko tenperaturak diren, bakoitza eskala batean. Era analogoan, <math>\theta_H</math> eta <math>T_H</math> uraren irakite puntua adierazten dute. Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen. Horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroa:''' tenperatura altuetarako termometroa da, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen dena. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: ** '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). ** '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. ** '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. ** '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitalak:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen dituzte neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoak:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Galiozkoak eta digital tradizionalak daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{wikiztegia|termometro}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 8hzep42uqh4c0oljcrcji1x0qrtx369 9984015 9984014 2024-11-28T15:28:36Z Coru05 166691 9984015 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|150px|Kristalezko termometroa.]] [[Fitxategi:Justus Sustermans - Portrait of Galileo Galilei (Uffizi).jpg|thumb|[[Galileo Galilei]], termoskopioaren asmatzailea.]] Termometroa [[tenperatura]] neurtzeko erabiltzen den gailua da. Asmatu zenean, ez zuen tenperaturaren balio zehatza ematen. Denboran zehar, termometroek asko eboluzionatu dute; eta gaur egun oso neurketa zehatzak egin ditzakete, bereziki termometro digitalaren garapena dela eta. == Sarrera == Hasieran, termometroak [[Dilatazio termiko|dilatazio]] fenomenoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dilatación Térmica|url=https://www.fisicalab.com/apartado/dilatacion-termica|aldizkaria=www.fisicalab.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> oinarritu ziren. Fenomeno hau tenperatura aldatzean material baten tamaina handitzen denean gertatzen da. Hortaz, dilatazio-koefiziente handia zuten materialak hautatzen ziren normalean termometroetarako, hau da, tenperatura-aldaketekin haien tamaina asko aldatzen duten materialak. Bazegoen momentu bat non termometroak ez ziren existitzen. [[Termoskopioa]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El invento del Termoscopio|hizkuntza=es-ES|data=2013-08-16|url=https://blogs.ua.es/cienciaytecnologiadelxvi/2013/01/03/el-invento-del-termometro/|sartze-data=2024-10-31}}</ref> izan zen termometroaren aurretiko gailua; [[Galileo Galilei|Galileo Galileik]] sortutakoa, hain zuzen ere. Esfera itxi bati lotutako beirazko hodia zen. Beheko muturra irekita zegoen, eta alkoholezko eta urezko nahasketa batean sartzen zen, esfera goian uzten. Likidoa berotzean, hoditik igotzen zen, eta altueraren arabera tenperaturaren erreferentzia lortzen zuten. 1611. eta 1613. urteen artean Galileoren tresnari zenbakizko eskala bat gehitu zioten bai Francesco Sagredok eta bai [[Santorio Santorio|Santorio Santoriok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Galileo Project {{!}} Science {{!}} Santorio Santorio|url=http://galileo.rice.edu/sci/santorio.html|aldizkaria=galileo.rice.edu|sartze-data=2024-10-31}}</ref>. Hala ere, gehienetan, azken honen egiletza onartzen da termometroaren agerpenerako. Termometroen erabilera hedatzen hasi zenean, merkurioa zen gehien erabiltzen zen substantzia, eskala graduatua zuen beirazko hodi baten barruan sartuta, tamaina-aldaketak tenperaturarekin zuzenki erlazionatzeko. Espainian [[merkuriozko termometroak]] fabrikatzea debekatu zen 2007ko uztailean, eragin kutsatzaileaz gain, merkurioak efektu toxikoa duela aurkitu zelako<ref>{{erreferentzia|izena=A. Souto, L. Gómez Gómez, S. García Mata|urtea=2012|izenburua=Termómetros de mercurio, aún tóxicos, aún presentes|argitaletxea=Anales del Sistema Sanitario de Navarra|DOI=10.4321/S1137-66272012000300025}}</ref>. Latinoamerikan, bestalde, merkuriozko termometroak asko erabiltzen dira oraindik ere. Ez da horrela gertatzen, ordea, ospitale eta osasun zentroetan; horietan termometro digitalak dira arruntagoak. Beste aldetik, kolorez tindatutako alkoholak ere erabiltzen ziren termometro batzuetan. Tenperatura neurtzeko gailuak asmatzen ziren bitartean, asmatzaile bakoitzak eskala espezifikoa aukeratu zuen. Tenperatura eskalak neurketa kualitatibo batetik neurketa kuantitatibo batera pasatzeko gaitasuna ematen zuten, zehaztasun gehiagorekin. == Tenperatura-eskalak == [[Fitxategi:Fahrenheit small.jpg|thumb|[[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]].]] Lehen esan den moduan, neurketa kuantitatiboak abantaila asko zekartzan; hori dela eta, tenperatura-eskalak asmatzen hasi ziren. Tenperatura-eskalak tenperatura neurtzeko erabiltzen diren zatien segida mailakatuak dira. ​ Munduan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Celsius gradu|Celsius]] eskala da (ºC). [[Anders Celsius]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grados Celsius (°C) - Concepto, creador, kelvin y farenheit|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/grados-celsius-c/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izan zen honen asmatzailea, eta haren omenez eskala hau Celsius izenez ezagutzen dugu. Eskala honek uraren [[Izozte-puntu|izozte-puntua]] eta [[Irakite-puntu|irakite-puntua]] hartzen ditu erreferentzia-puntutzat:<ref>{{erreferentzia|izena=Susana Elsa Salomón y Roberto Miguel Miatello|urtea=2010|izenburua=EL TERMÓMETRO: HISTORIA DE UNO DE LOS INSTRUMENTOS BÁSICOS DE LA PRÁCTICA MÉDICA COTIDIANA|ISBN=1669-8991}}</ref> 0 ºC eta 100 ºC ([[Presio atmosferiko|presio atmosferikoan]] neurtuta), hurrenez hurren. Beste aldetik, [[Fahrenheit gradu|Fahrenheit]] eskala dugu (ºF), [[Gabriel Fahrenheit|Daniel Gabriel Fahrenheit]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grado_Fahrenheit|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Grado_Fahrenheit.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> fisikariak 1724an asmatua. Eskala hau Estatu Batuetan eta beste herrialde gutxietan erabiltzen da. Honek 0 ºF (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egindako) gatzun-disoluzio<ref>''La Temperatura Fahrenheit'' [https://www.iessierradelosfilabres.es/wp-content/uploads/2020/03/2%C2%BAESO-BG-UD6-03.Actividad.pdf]</ref> baten izozte-tenperatura (ura, izotza eta amonio kloruroa nahasiz egina) hartzen du erreferentzia puntutzat. Bestalde, goiko erreferentzia puntua, 96ºF, Fahrenheitek estimatutako giza gorputzaren batez besteko tenperatura hartuta zehaztu zen.[[Fitxategi:Tenperatura eskalak.jpg|thumb|222x222px|Tenperatura-eskalak]]Hala ere, zientziaren arloan gehien erabiltzen den tenperatura-eskala [[Kelvin (unitatea)|Kelvin]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=fgarcia|izenburua=Kelvin - Su origen y cómo pasar a Celsius y Fahrenheit|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-16|url=https://www.efectoled.com/blog/es/kelvin/|aldizkaria=efectoLED|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eskala da, [[Lord Kelvinek]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de William Thomson [Lord Kelvin]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/k/kelvin.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> proposatu zuena. Kelvinek 0 K erreferentzia-puntu gisa zero absolutuan (–273,15 °C) ezarri zuen, eta Celsius eskalaren dimentsio bera mantendu. [[Zero absolutu|Zero absolutua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=De qué se trata el cero absoluto|url=https://www.unl.edu.ar/noticias/news/view/de_qu%C3%A9_se_trata_el_cero_absoluto|aldizkaria=www.unl.edu.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> oso kontzeptu garrantzitsua da termodinamika arloan. Celsiusetik kelvinera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de grados centígrados a grados Kelvin|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-kelvin.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> berreskalatu dezakegu zuzenean kenketa baten bidez: ''T_K = T_°C + 273,15.'' Beste eskala asko badaude<ref>{{Erreferentzia|abizena=marie.empson@fujielectric.fr|izenburua=Comprender las unidades de temperatura y sus conversiones esenciales|hizkuntza=es|data=2024-10-16|url=https://www.fujielectric.fr/es/blog/comprender-las-unidades-de-temperatura-y-sus-conversiones-esenciales/|aldizkaria=Fuji Electric|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ere, gaur egun ez dira erabiltzen. Hala ere, edozein eskalatatik beste eskala batera igaro gaitezke adierazpen honen bidez: <math display="block">\frac{\theta-\theta_C}{\theta_H-\theta_C}=\frac{T-T_C}{T_H-T_C}</math> non <math>\theta_C</math> eta <math>T_C</math> uraren izozte puntuko tenperaturak diren, bakoitza eskala batean. Era analogoan, <math>\theta_H</math> eta <math>T_H</math> uraren irakite puntua adierazten dute. Beraz, tenperatura eskala batetik bestera pasatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Conversión de Celsius a Fahrenheit: calculadora de ºC a ºF|url=https://www.metric-conversions.org/es/temperatura/celsius-a-fahrenheit.htm|aldizkaria=www.metric-conversions.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, uraren izozte eta irakite puntuetatik abiatuta, hurrengo formularen bidez lortu dezakegu: <math display="block">\theta=\frac{T-T_C}{T_H-T_C\cdot(\theta_H-\theta_C)}+\theta_C</math> Eskalak agertzen ziren bitartean, termometroak garatzeko teknologia ere hobetuz joan zen. Horrek gailu berriak asmatzea bultzatu zuen. == Termometro motak<ref>{{Erreferentzia|izena=Antonio Creus|abizena=Solé|izenburua=Instrumentación industrial|argitaletxea=Marcombo|hizkuntza=es|data=2005|url=https://books.google.es/books?id=cV6ZOqQ0ywMC&hl=es&redir_esc=y|isbn=978-84-267-1361-2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> == Hainbat termometro mota daude, zeinek hainbat fenomeno fisiko erabiltzen dituzten neurketak egiteko. Gainera, bakoitzak zenbait esparrutan erabiltzen dira, haien ezaugarriak direla eta. Hauek dira erabilienak: * '''Merkuriozko termometroa:''' merkurioa duen beirazko hodia da, itxita dagoena. Bertan merkurioaren bolumena tenperaturarekin batera uniformeki aldatzen da. Bolumen-aldaketa hori eskala graduatu batean ikus daiteke. Merkuriozko termometroa [[Gabriel Fahrenheit]]-ek asmatu zuen 1714. urtean. * '''Pirometroa:''' tenperatura altuetarako termometroa da, galdategietan, beira fabriketan, zeramikaren labeetan eta abarretan erabiltzen dena. Funtzionamendu-printzipioaren arabera hainbat mota daude: ** '''Pirometro optikoa:''' [[Wienen desplazamendu legea|Wien-en erradiazio termikoaren banaketa-legean]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ley de Wien|url=https://ceti.obspm.fr/public/VAU/temperatura/radiacion/cuerpo-negro/ley-de-wien/OBSERVER.html#:~:text=La%20ley%20de%20desplazamento%20de,un%20diagrama%20con%20escala%20logar%C3%ADtimica.|aldizkaria=ceti.obspm.fr|sartze-data=2024-10-31}}</ref> oinarritzen da. Lege horren arabera, erradiazioaren kolorea tenperaturarekin aldatzen da. Tenperatura altuak neurtzeko erabiltzen dira (700 ºC-tik 3.200 ºC-rako tenperaturak). ** '''Erradiazio totaleko pirometroa:''' [[Stefan-Boltzman legea|Stefan-Boltzmannen legean]] oinarritzen da. Lege horren arabera, gorputz beltz batek igortzen duen energiaren intentsitatea bere tenperatura absolutuaren laugarren potentziaren proportzionala da. ** '''Infragorrien pirometroa:''' lente batek iragazitako [[Erradiazio infragorri|erradiazio infragorria]] hartzen du sentsore fotorresistibo baten bidez, eta horrek korronte elektrikoa sortzen du. Korronte horren arabera, zirkuitu elektroniko batek tenperatura kalkulatzen du. Bai 0 ºC azpiko tenperaturak eta bai 2.000 ºC baino altuagoak ere neurtu ahal ditu. ** '''Pirometro fotoelektrikoa:''' efektu fotoelektrikoan oinarritzen da, zeinaren arabera erradiazio termikoak kristal erdieroaleetan eraginda elektroiak askatzen dituen. * '''Metalezko xafladun termometroa:''' [[dilatazio-koefiziente]] oso desberdinak dituzten bi metalezko xaflez osatuta dago. Fabrikatzerakoan, bata bestearen barruan jartzen da (zehatzago, koefiziente altuena duen xafla barruan geratzen da). * '''Gas-termometroa:''' presio edo bolumen konstantekoak izan daitezke. Horrelako termometroak oso zehatzak dira<s>,</s> eta, oro har, beste termometro mota batzuk kalibratzeko erabiltzen dira. * '''Erresistentzia-termometroa:''' alanbre metaliko bat da ([[Platino|platinozkoa]], adibidez), tenperatura erresistentzia elektrikoaren bidez neurtzen duena. * '''Termopar:'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Ingeniería|abizena=Mecafenix|izenburua=Que es un termopar, cómo funciona y que tipos existen|hizkuntza=es|data=2017-04-18|url=https://www.ingmecafenix.com/automatizacion/sensores/termopar/|aldizkaria=Ingeniería Mecafenix|sartze-data=2024-11-28}}</ref> bi metalen soldadura berotzen denean sortzen den [[Indar elektroeragile|indar elektroeragilea]] neurtuz tenperatura ematen du.[[Fitxategi:Thermocouple K (2).jpg|thumb|Termoparea.|155x155px]] * '''Termometro digitala:''' zirkuitu elektronikoak erabiltzen ditu neurtutako tentsio-aldaketa txikiak zenbaki bihurtzeko; horrela, azkenean, pantaila batean erakusten dute tenperatura. * '''Termometro klinikoa:''' gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen da. Galiozkoa eta digital tradizionala daude. == Terminologia teknikoa == Artikulu honetan zenbait termino tekniko erabili dira. Hona hemen hitz horien esanahiak: {| class="wikitable" |'''Dilatazio-fenomeno''' |Beroaren eraginez gorputzaren bolumena handitzeari deritzo. |- |'''Dilatazio-koefiziente''' |Gorputz batek beroaren eraginez zenbat dilatatzen den neurtzen duen balioa da. |- |'''Termoskopio''' |Magnitudea zehaztu gabe tenperatura-aldaketarik badagoen eta nolakoa den azaltzeko erabiltzen den tresna da. |- |'''Presio atmosferiko''' |Aireak atmosferako edozein puntutan dauden objektuei egiten dien presioa adierazten duen magnitude fisikoa da. |- |'''Zero absolutu''' |Edozein gorputzek har dezakeen tenperaturarik txikiena da. |- |'''Pirometro''' |Objektu edo substantzia baten tenperatura urrutitik neurtzeko tresna bat da, gorputzak tenperatura izateagatik emititzen duen erradiazio termikoa jasoz. |- |'''Fotorresistibo''' |Gorputz bati erradiazio elektromagnetikoa aplikatuz gero, gorputz horrek erresistentzia elektrikoa erakusteko duen joera. |- |'''Efektu fotoelektriko''' |Erradiazio elektromagnetikoz erasotua izan ondoren, materiatik elektroiak erauztearen fenomeno elektroniko-kuantikoa da. |- |'''Indar elektroeragile''' |Iturri ez-elektriko batek sortutako ekintza elektrikoa. |- |'''Zirkuito elektriko''' |Elkarrekin lotutako zenbait elementu elektrikok osatzen duten sistema da. |} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{wikiztegia|termometro}} {{Txantiloi:Laborategiko tresneria}} {{Meteorologia-neurgailuak}} [[Kategoria:Meteorologia tresnak]] [[Kategoria:Tresna termikoak]] [[Kategoria:Neurgailuak]] [[Kategoria:Laborategiko materiala]] [[Kategoria:Tresna zientifiko historikoak]] [[Kategoria:Italiako asmakizunak]] 5hiyt1t7pf6yce8wvqmcldb6akl81jr 0 99116 9984577 9440005 2024-11-29T08:03:46Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984577 wikitext text/x-wiki {{Koord|43.251689|-2.889604|display=title}} {{Geltoki infotaula| | izena = Kukullaga-Etxebarri | letrakolore = white | fondokolore = #007ec3 | irudi = Estación de Kukullaga.jpg | azpititulua = Geltoki barruko ikuspegia. | azpitituluaplano = Kokapen mapa | hasiera1 = Matikoko geltokia | aurrekoa1 = [[Otxarkoagako geltokia|Otxarkoaga]] | linea1 = {{Garraio|ET METRO BILBO}}{{Garraio|L3}} | hurrengoa1 = ''Geltoki-burua'' | hasiera2 = Matikoko geltokia | aurrekoa2 = [[Otxarkoagako geltokia|Otxarkoaga]] | linea2 = {{Garraio|ET}}{{Garraio|E1}} | hurrengoa2 = [[Etxebarriko geltokia (Euskotren)|Etxebarri]] | amaiera2 = Amara-Donostia geltokia | hasiera3 = Matikoko geltokia | aurrekoa3 = [[Otxarkoagako geltokia|Otxarkoaga]] | linea3 = {{Garraio|ET}}{{Garraio|1D}} | hurrengoa3 = [[Etxebarriko geltokia (Euskotren)|Etxebarri]] | amaiera3 = Elgoibarko geltokia | hasiera4 = Lezamako geltokia | aurrekoa4 = [[Otxarkoagako geltokia|Otxarkoaga]] | linea4 = {{Garraio|ET}}{{Garraio|E3}} | hurrengoa4 = ''Geltoki-burua'' | hasiera5 = Matikoko geltokia | aurrekoa5 = [[Otxarkoagako geltokia|Otxarkoaga]] | linea5 = {{Garraio|ET}}{{Garraio|E4}} | hurrengoa5 = [[Etxebarriko geltokia (Euskotren)|Etxebarri]] | amaiera5 = Bermeoko geltokia | helbidea = Bernar Etxepare kalea, 33; 48450 | udalerria = [[Etxebarri]] | herrialdea = Bizkaia | kodea = SAA | gunea = {{garraio linea|white|green|2. gunea}} | irekiera = [[2017]]ko [[apirilaren 8]]a | itxiera = | bidaiariak = | irisgarria = {{Garraio|GELTOKI IRISGARRI}} | zerbitzuak = {{garraio zerbitzu|igogailu}}{{garraio zerbitzu|txarteldegi automatiko}}{{garraio zerbitzu|txarteldegi}} | aldageltokia = {{Garraio|METRO}}{{Garraio|TREN}}{{Garraio|IGOGAILU}} | nasa = 2 | trenbide = 4 | jabea = [[Euskal Trenbide Sarea]] | eragilea = [[Eusko Trenbideak]] | nongo metroa = Bilboko metroa | metro = {{garraio|L3}} '''Matiko '''↔''' Kukullaga''' | euskotren = {{garraio|E1}} '''Bilbo '''↔''' Donostia''' <br> {{garraio|1D}} '''Bilbo '''↔''' Elgoibar''' <br> {{garraio|E3}} '''Kukullaga '''↔''' Lezama''' <br> {{garraio|E4}} '''Bilbo '''↔''' Bermeo''' | bestelakoak = {{Garraio|IGOGAILU|M}} Kukullagako igogailua }} '''Kukullaga-Etxebarri''' edo '''Kukullaga''', geltokia martxan jarri aurretik '''Etxebarri-Norte''' eta '''San Antonio-Etxebarri''' izenez ezaguna, [[Bilboko metroa]]ren [[3. linea (Bilboko metroa)|3. lineari]] eta [[Euskotren Trena|Euskotrenen]] [[E1 linea (Euskotren)|E1]], 1D, [[E3 linea (Euskotren)|E3]] eta [[E4 linea (Euskotren)|E4 lineei]] dagokion lurgaineko geltokia da, [[Etxebarri]] udalerriko Ametzola auzoan kokatuta dagoena. [[3. linea (Bilboko metroa)|Metroaren 3. linea]] irekitzearekin batera, [[2017]]ko [[apirilaren 8]]an, martxan jarri zen, eta [[Bizkaiko Garraio Partzuergoa]]ren 2. tarifa-gunearen barruan dago.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.ctb.eus/sites/default/files/infografia.png|egilea=[[Bizkaiko Garraio Partzuergoa]]|artikulua=Bizkaiko garraio publikoaren gune sistema|sartze-data=2017-03-12}}</ref> Geltokiak 5 minutura 1.523 biztanleri, eta 10 minutura 4.869 bizilagunei ematen die zerbitzu.<ref>{{Erreferentzia|izena=elcorreo.com -|abizena=Vocento|izenburua=Estación de metro de Zurbaranbarri: Estaciones de la línea 3 de Metro Bilbao {{!}} EL CORREO|hizkuntza=es|url=http://especial.elcorreo.com/2017/plano-linea-3-metro-bilbao-estaciones/estacion-metro-zurbaranbarri.html|sartze-data=2017-05-10}}</ref> == Sarbideak == Geltokirako sarbideen artean bi geldiune dituen Kukullagako igogailua dago, San Antonio eta Kukullaga auzoak eta Metro geltokia elkarlotzeko. * {{Garraio|SARBIDE ESKAILERA}}{{Garraio|SARBIDE IGOGAILU}}{{Garraio|SARBIDE IRISGARRI}}Ametzola parkea (''Iberbengoa'' irteera) * {{Garraio|SARBIDE IGOGAILU}}{{Garraio|IGOGAILU}}{{Garraio|SARBIDE IRISGARRI}}Euskal Herria kalea, 29 (''Kukullaga'' irteera) * {{Garraio|SARBIDE IGOGAILU}}{{Garraio|IGOGAILU}}{{Garraio|SARBIDE IRISGARRI}}Elizara sarbidea, 4 (''San Antonio'' irteera) == Izena == Geltokiaren izen ofiziala '''Kukullaga-Etxebarri''' da, hasiera batean ''San Antonio-Etxebarri'' eta ''Etxebarri-Norte'' izenak erabili, eta geroago ''Kukullaga'' izena ere erabili zen arren. [[Metro Bilbao]]k, hala ere, ''Kukullaga'' izena erabiltzen du gaur egun ere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mapa eta ordutegiak {{!}} Metro Bilbao|hizkuntza=eu|url=https://www.metrobilbao.eus/eu/utilizando-el-metro-eu/mapa-y-frecuencias-eu|aldizkaria=www.metrobilbao.eus|sartze-data=2018-06-19}}</ref> Igogailu makurrari dagokionez, [[Bizkaiko Garraio Partzuergoa]]k ''Kukullagako igogailua'' izendatzen du. == Historia == [[2017]]ko [[apirilaren 8]]an geltokia martxan jarri zen, [[3. linea (Bilboko metroa)|Metroaren 3. linea]] irekitzearekin batera, eta [[Euskotren]]en E3 linea ere geltokitik pasaraziz. [[2017]]ko [[abenduaren 4]]an txartel-salmenta makina automatiko berriak ezarri ziren geltokian, mugikortasun urriko pertsonentzako irisgarritasun materian estandarrak bete, entzuteko desgaitasuna duten pertsonentzako T moduko [[bukle magnetiko]]a, [[Braille]] serigrafiak interakzio elementu guztietan (botoiak, txarteldegiak, eta abar), eta itsumen eta ikusteko desgaitasun handia duten pertsonei egokitutako salmenta softwarea dutenak.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Irekia|izenburua=Irekia - Euskotrenek salmenta automatikoko sistema ikusteko desgaitasuna duten pertsonentzako egokitu du|hizkuntza=eu|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/news/42810-euskotren-adapta-sistema-venta-automatica-las-personas-con-discapacidad-visual?criterio_id=1031281&track=1|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2018-09-04}}</ref> [[2019]]ko urtarrilean bestibuluaren beirateak estaliko zirela azaldu zen, bero egunetan tenperatura oso handiak hartzen baititu geltokiak. Hala, estalkia [[panel fotovoltaiko]]z estaliko da, eguzki izpiak bestibulu barrura ez sartzeko eta era berean geltokiko autokontsumorako. Aurreko urtean aireztatze- eta ureztatze-sistemak instalatu behar izan ziren bestibuluan eta estalkian, tenperatura altuak ekiditeko. Instalazio berriak, gutxienez, 132 modulu fotovoltaiko izango ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La estación de Kukullaga se cubrirá con paneles solares. Deia, Noticias de Bizkaia|hizkuntza=es|url=https://www.deia.eus/2019/01/20/sociedad/euskadi/la-estacion-de-kukullaga-se-cubrira-con-paneles-solares|aldizkaria=Deia|sartze-data=2019-02-26}}</ref> [[2019]]ko otsailean [[Euskal Trenbide Sarea]]k Kukullagako igogailuen barruko eskudelak aldatu behar izan zituen, mugikortasun urriko pertsonek egin beharreko maniobrak egin ahal izateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ETS hace más accesible la Línea 3 del metro en Etxebarri|hizkuntza=es|data=2019-02-20|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/nervion/accesible-linea-metro-20190220163123-nt.html|aldizkaria=El Correo|sartze-data=2019-02-26}}</ref> == Argazki galeria == <gallery> Etxebarri norte ascensores.jpg|Geltokiko igogailuak Estación de Kukullaga 2.jpg|Bestibulua Estación de Kukullaga 6.jpg|Geltokiaren ikuspegia nasetatik Estación_de_Kukullaga.jpg|Nasak Etxebarri Gare LIII.jpg|Unitate bat geltokian </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Etxebarri]] * [[3. linea (Bilboko metroa)]] * [[E1 linea (Euskotren)]] * [[1D linea (Euskotren)]] * [[E3 linea (Euskotren)]] * [[E4 linea (Euskotren)]] * [[Euskotren Trena]] * [[Bilboko metroa]] * [[Bilboko aldirien sarea]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20150219020738/http://www.metrobilbao.eus/eu Bilboko metroaren webgunea] * [http://www.euskotren.eus/eu Euskotrenen webgunea] {{autoritate kontrola}} {{Geltokia zerrenda 3. linea (Bilboko metroa)}} {{Geltokia zerrenda E1 linea}} {{Geltokia zerrenda Durangaldea}} {{Geltokia zerrenda E3 linea}} {{Geltokia zerrenda Urdaibai}} [[Kategoria:Bilboko metroko geltokiak]] [[Kategoria:Etxebarri]] [[fr:Liste des stations du métro de Bilbao#Ville d'Etxebarri]] b53nnvfmy2fwwvufnbukc28hzc8qsyt 0 99144 9983789 9870183 2024-11-28T13:23:16Z Dragovit 37669 bandera, armarria 9983789 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{Antzinako herrialde infotaula | izena= Mongolen Inperioa | izena bertako hizkuntzan= Ikh Mongol Uls | hasiera urtea= [[1206]] | amaiera urtea= [[1294]] | gobernua=Hautazko [[monarkia]] | bandera= Standards of Genghis Khan.png | armarria= Imperial Seal of the Mongols 1246.svg | nongo= Timuridoen dinastiako | mapa= Mongol Empire map 2.gif | mapa testua= Inperioaren hedapena | a1= Mongolen ''khamag'' | o1= [[Txagatai khanerria]] | o1 bandera= Flag of Chagatai khanate.svg | o2=[[Urrezko Horda]] | o2 bandera= Golden Horde flag 1339.svg | o3=[[Ilkhanerria|Ilkhanerri]] | o3 bandera= Flag of Ilkhanate.svg | o4 = [[Yuan dinastia]] | o5 = [[Iparraldeko Yuan dinastia]] | hiriburua= [[Avarga]]<br />[[Karakorum (hiria)|Karakorum]]<br />[[Khanbaliq|Dadu]] (egungo [[Pekin|Beijing]]) | hiriburu mota= Hiriburua | hizkuntza= [[persiera]] | erlijioa= [[Tengrismo]], gero [[budismo]], [[islam]], [[kristautasun]]a eta besteak | eremua= 33.000.000 km2 | biztanleria = }} '''Mongolen Inperioa'''<ref>[http://www.ehu.es/eeh/cgi/bila?z=3495&l=m Mongol] Egungo Euskararen Hiztegia</ref> ([[mongoliera]]z: Монголын Эзэнт Гүрэн, ''Mongolyn Ezent Güren'' edo Их Mонгол улс, ''Ikh Mongol Uls'') [[XIII. mendea|XIII.]] eta [[XIV. mendea|XIV. mendeetako]] inperioa izan zen, [[Ekialdeko Europa]]tik [[Japoniako itsasoa|Japoniako itsasoraino]] hedatzen zena. Menpeko lurrak ondoan izan dituen historiako inperiorik handiena izan da<ref>{{erreferentzia|izena=Ko|abizena=Unoki|url=https://books.google.es/books?id=mMvfhTYRjgMC&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false| izenburua= Mergers, Acquisitions and Global Empires| argitaletxea= books.google.es| sartze-data=2016-11-28}}</ref>. [[Gengis Khan]]ek sortu zuen inperioa, egungo [[Mongolia]]ko tribu [[mongol]] eta turkiarrak batu eta bere burua mongol guztien buruzagi izendatu zuenean ([[1206]]), eta inbasioen bidez zabaldu zen. Hedapen handienean, [[Danubio]]tik [[Japoniako itsasoa|Japoniako itsasoraino]] eta [[Artikoa|Artikotik]] [[Kanbodia]]raino hedatzen zen, 33,000,000 km²-ko azalera ([[Lurra|munduko]] lur zabaleraren %22) eta 100 milioi biztanle zituela. Konkisten ostean lortu zen bake erlatiboaren azpian (''[[Pax Mongolica]]''), Mendebaldea eta Ekialdea lurrez lotuta geratu ziren, eta ideia eta ondasun andana trukatu eta sakabanatu ziren bereizitako bi mundu horien artean. Nolanahi ere, ondorengotza zela eta [[1260]]-[[1264]] bitartean inperioa zatitzen hasi zen. [[Urrezko Horda]] eta [[Txagatai khanerria]], ''de facto'', estatu independente bezala aritu ziren, [[Kublai Khan]] Khan Handia onartzeari muzin eginda. Kublai Khanaren heriotzaren garairako, Mongolen Inperioa lau zatitan zegoen bereizita. Adar nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] kokatu zen. Khanak enperadore bilakatu ziren, [[Yuan dinastia]] osatuz eta hiriburua [[Karakorum]] hiri tradizionaletik egungo [[Pekin|Beijing]] hirira eramanez. Mendebaldeko hiru khanerriek [[1304]]ko bake hitzarmenaren ondoren subiranotzat hartzen bazuten ere eta zergak eta laguntza bidaltzen bazizkieten ere, nork bere interesak eta helburuak zituen, estatu independente gisa. Azkenean Txinan mongolen agintea [[1368]]an amaitu zen, nahiz eta Borjigin leinuak [[XVII. mendea|XVII. mendera]] arte segi zuen Mongolian. == Historia == === Inperioaren aurreko garaia === X. mendetik aurrera [[Liao dinastia]]k kontrolatu zituen [[Mongolia]], [[Txinako Herri Errepublika|Txina iparraldea]] eta [[Mantxuria]] eskualdea. 1125 urtean Junchen herriak [[Jin dinastia (1115–1234)|Jin dinastia]] sortu zuen eta Liao dinastiaren lurrak eskuratu nahi izan zituen. "Urrezko erregeak" izenarekin izendatu zituzten agintariak eta mongolen Khamag konfederazioak erasoa jo zuenean ongi eutsi zioten. Khabul Khan zen mongolen buruzagia, Genghis Khanen birraitona. Garai hartan mongolen lurraldea bost leinu nomadak osatzen zuten, Keraitek, Khamag mongolek, Naimanek, Merdidek eta Tatarrek. Jin agintariek beraien artean istiluak sortarazi zituzten, mongolen eta tatarren artean batez ere. Tatarrek Khabulen ondorengoa zen Ambaghai Khana traizionatu eta exekutatu egin zuten. Mongolek 1143. urtean jurchenak erasotu zituzten berriz baina garaituak izan ziren. 1147an jurchenek politika aldatu eta mongolekin bake ituna sinatu zuten. Horren ondoren mongolek Tatarrak erasotu zituzten baina Jin eta Tatarren artean osaturiko armadak garaitu egin zituen. Mongoliako lautadak hotzak badira ere, XIII. mendean klima epeldu egin zen. Zelaiak berdetu egin ziren eta elikagaiez gain gerra [[zalditeria]] asko handitu zen. Honetan oinarrituko zen Mongolen inperioaren zabalkunde azkarra. Bertako poni arraza bat garatu zen, [[mongoliar zaldi]]a. Gaur egun ere Mongolian zaldiek berebiziko garrrantzi ekonomiko zein kulturala dute. === Gengis Khan === {{sakontzeko|Gengis Khan}} [[Fitxategi:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|[[Gengis Khan]].]] ==== Boterea eskuratzea ==== Temüjin izeneko gerlaria agintari mongol baten semea zen. Kerait leinuko Toghrul Khanaren alboan azkar egin zuen gora Temüjinek. Garai hartako mongoliar buruzagi indartsuena Kurtait zen, txinatarrek ere ''Wang'' ("erregea") deitzen zioten. Temüjinek desafioa jo zion eta garaitu egin zuen. Mongolen errege bihurtu zen orduan eta [[Gengis Khan]] izena hartu zuen. Bere aliatu handienak Wang Khan bera eta Temüjinen anaietako bat Jamukha bihurtu ziren<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=David O.|abizena=Morgan|izenburua=The Mongols and the eastern Mediterranean|orrialdeak=198–211|data=1989-06-01|url=https://doi.org/10.1080/09518968908569567|aldizkaria=Mediterranean Historical Review|alea=1|zenbakia=4|issn=0951-8967|doi=10.1080/09518968908569567|sartze-data=2020-04-26}}</ref>. Temujinek, bere baimenik gabe garaituriko etsaien gaiak hartzea debekatu zuen eta gerlariei eta beren familiei emateko politika hobestu zuen, dena aristokratek jasotzearen aurrean. Honek arazo ugari sortarazi zizkion bere familiakoen artean eta jeneralen artean, baina gerlarien leialtasuna irabazi zuen<ref name=":0" />. Oraindik aurkari zituen gainerako leinuak menperatu zituen 1203 eta 1205 artean eta 1206an [[Kurultai]] asanbladan Mongoliako ''[[khagan]]'' enperadore izendatua izan zen<ref name=":0" />. Ordutik aurrera mongol izenak mongoleraz hitzegiten zuten eta Gengis Khanen menpe zeuden leinu guztiak izendatzeko erabili zen. ==== Antolakuntza ==== Antolakuntza arau berritzaileak ezarri zituen bere armadan. Hamarnakako banaketak egin zituen: * arban (10 gerlari) * zuun (100 gerlari) * mingghan (1.000 gerlari) * tumen (10.000 gerlari) Kheshig, guadia inperiala, sortu zuen eta eguneko zaintzaileak (khorchin torghuds) eta gauekoak (khevtuul torghuds) bereiztu zituen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Ratchnevsky, Paul|urtea=1993|izenburua=Genghis Khan: His Life and Legacy|url=https://archive.org/details/genghiskhan00paul|argitaletxea=Wiley-Blackwell|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-631-18949-7|hizkuntza=}}</ref>. Bere alde agertu zirenak postu garrantzitsutan ezarri eta etxalde oparoak eman zizkien, baita klase beherenekoak baziren ere. Legedi berria ezarri zuen, ''Ikh Zasag'' edo ''Yassa'' izenekoa. Nomaden eguneroko bizimoduan eta politikan arau berriak ezarri zituen horrela. Emakumeen salerosketa debekatu zuen, mongoliarren arteko lapurreta eta istiluak ere bai, eta azkenik animaliak hazteko garaian ehiza ere debekatu zuen. Shigi-Khuthugh anaia adoptatua epaile goren izendatu zuen eta inperioaren zenbakiak neurtzeko agindua eman zion. Familia, elikadura eta armada arautzeaz gain erlijio askatasuna eta etxeko zein nazioarteko merkataritza sustatzeko legeak ere ezarri zituen. Behartsuei eta elizgizonei zergak kendu zizkien. Literatura sustatu zuen eta horretarako [[Uigurrera|uigurren]] idazkera ezarri zuen. Tatatunga uigurrari beren semeei hezkuntza emateko agindu zion<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=|abizena=Weatherford, Jack|urtea=2004|izenburua=Genghis Khan and the Making of the Modern World|argitaletxea=New York, NY: Three Rivers Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-609-80964-8|hizkuntza=}}</ref>. ==== Inperioaren zabalkundea ==== Gengis Khanek inguruan herrialde indartsuak zituen. Hego-ekialdean jurchenen [[Jin dinastia]] eta [[Mendebaldeko Xia dinastia]] eta hego-mendebaldean [[Tibeteko inperioa]] eta [[Kara-Kitai khanatoa|Kara-Kitai khanerria]]<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=|abizena=Man, John|urtea=2004|izenburua=Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection|argitaletxea=New York: Thomas Dunne Books.|orrialdea=116|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Orduan mendebaldera jotzea erabaki zuen, Errusiako lautada zabalak eskuratu gaur egungo [[Ukraina]]raino iritsiz, eta bide batez [[Erdialdeko Asia]] guztia menperatuz. ==== Heriotza ==== Gengis Khan 1227ko abuztuaren 18an hil zen. Ordurako Mongolen Inperioa [[Kaspiar itsasoa|Kaspiar itsasotik]] [[Ozeano Barea|Ozeano Bareraino]] iristen zen, [[Erromatar Inperioa|Erromatarren Inperioak]] edo Musulmandarren kalifatoak beren gorenean zeudenean zuten lurraldearen azaleraren bikoitza bere esku zuela. Inperioa bere semeen eta gertuko familiaren artean banatu zuen eta hauek aristokraziarekin batera klase agintaria bihurtu ziren. Gengis Khanek bere hirugarren semea zen [[Ogedei]] izendatu zuen bere ondorengo enperadore. Mongolen ohiturei jarraiki Gengis Khan [[Gengis Khanen hilobia|ezkutuko hobi batean]] lurperatua izan zen. === Ögedei === {{sakontzeko|Ogedei}} [[Fitxategi:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|thumb|[[Ogedei]].]] 1229an Kurultai asanbladak enperadore izendatu artean Ogedeik [[Tolui]] anai gaztearekin batera agindu zuen<ref name=":1" />. ==== Hegoalderako zabalkundea ==== Ogedeiren aurreneko ekintzak inperioaren mutur biak kontrolatzea izan zen, alde batetik mendebaldeko estepak [[baxkir]]rak garaituz<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Saunders, John Joseph|urtea=2001|izenburua=The history of the Mongol conquests|argitaletxea=Philadelphia: University of Pennsylvania Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-8122-1766-7|hizkuntza=}}</ref> eta ekialdean Mantxuriaren gaineko kontrola berrezarriz. Ondoren txinatarrei egin zien eraso eta Ogedeik berak gidatu zuen [[Jin dinastia (1115-1234)|Jin dinastiaren]] aurkako erasoa. 1232an [[Wanyan Shouxu]] enperadorearen hiriburua zen [[Kaifeng]] setiatu eta konkistatu zuen<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Christopher Pratt|abizena=Atwood|izenburua=Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire|argitaletxea=New York, NY : Facts On File|data=2004|url=http://archive.org/details/encyclopediaofmo0000atwo|sartze-data=2020-04-26}}</ref>. Enperadoreak Chaizoura egin zuen ihes eta 1234an hau ere eskuratzean Jin dinastiaren inperioa bertan behera erori zen. Ogedeik orduan hiru armada osatu zituen Kochu eta Koten semeak eta Tangut generala buru zutenak eta [[Song dinastia]]ren laguntzarekin Txina hegoaldea inbaditu zuen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Rossabi, Morris|urtea=1983|izenburua=China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, 10th–14th Centuries|url=https://archive.org/details/chinaamongequals0000unse|argitaletxea=Berkeley, CA: University of California Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-520-04383-1|hizkuntza=}}</ref>. [[Han (etnia)|Han txinatar]] eta khitan ugarik hartu zuten parte mongolen armadan, Jin dinastia garaitzea baitzuten helburu komun. Lu Han ''tumen'' bat eta hiru khitan ''tumen'' eratu ziren, tumen bakoitzak 10.000 soldadu zituen. Ekialdean [[Koreako penintsula]] menperatzen saiatu zen. Gojong erregea errenditu egin zen mongoliarren aurrean baina ondoren matxinatu eta mongoliarrek ezarritako ''darughachi'' zaintzaileak erail zituen. Ondoren bere gortea [[Kaesong|Gaeseongetik]] [[Ganghwa uhartea|Ganghwa uhartera]] aldatu zuen. Bitartean mongoliarrak Song dinastiaren lurrak bereganatu nahiean zebiltzan Txinan eta [[Ibai Urdina|Yangtze]] eta [[Sichuan]] eskuratu bazituzten ere 1239an Song generalek berreskuratu zituzten. Txinan Ogedeiren Kochu semea hil zen eta mongolek atzera egitea erabaki zuten. ==== Mendebalderako zabalkundea ==== Mendebaldean Ogedeiren Chormaqan generalak [[Khwarezmiar Inperioa|Khwarezmiar Inperioaren]] azken ''sha'' garaitu zuen, Jalal ad-Din Mingburnu, eta [[Persia]] hegoaldean zeuden erreinu txikiek berehala onartu zuten mongolek ezarritako menpekotasuna<ref>{{Erreferentzia|izena=Reuven|abizena=Amitai|izenburua=Mongols and Mamluks : the Mamluk-Īlkhānid War, 1260-1281|argitaletxea=Cambridge [England] ; New York, NY, USA : Cambridge University Press|data=1995|url=http://archive.org/details/mongolsmamluksma0000amit|sartze-data=2020-04-26}}</ref>. Gengis Khanen biloba batek, [[Batu Khan]]ek, [[Urrezko Horda]]ren buru zenak, mendebaldean Kaspiar itsasoa inguratu eta aurrera jarraitu zuen. 1237an Riazan parera iristi ziren mongolak, [[Kieveko Rusa]]ren lehen printzerria zen hau. Hiru eguneko setioaren ondoren hiria eskuratu eta izugarrizko sarraskia egin zuten, biztanle guztiak hilez. Ondoren [[Vladimir-Suzdalgo Printzerria]]ren armada suntsitu zuten Sit ibaiaren borrokan<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=|abizena=Timothy May|urtea=2008|izenburua=Chormaqan|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> eta 1238an [[Ipar Osetia-Alania|Alaniako]] Maghas hiriburua eskuratu zuten. 1240. urterako Kieveko Rus guztia mongoliarren esku zegoen, iparraldeko hiri bakan batzuk ezik. Batu Khanen armada iparraldean eta Chormaqanen tropak hegoaldean izanda [[Georgia]]ko eta [[Armenia]]ko nobleek errenditzea beste aukerarik ez zuten izan<ref name=":2" />. Baturen eta [[Güyük]]-en (Ogedeiren semea) eta Büri-ren Txagatairen biloba) artean tentsioa nabaria zen, Baturen garaipen oturuntzan nabarmen handitu zena, baina Ogedei bizi zen artean hauek ez zuten Baturen aurka egiteko modurik. Europa inbaditzeari ekin zioten orduan. Iparraldetik [[Polonia]] erasotu zuten baina [[poloniar]]rez, [[moraviar]]rez eta kristau ordenetako soldaduez osaturiko armadak [[Legnica]]n geldiarazi zituen. Armadaren beste adar batek Hungaria erasotu zuen, eta [[hungariar]]rez, [[kroaziar]]rez eta [[Tenpluko Ordena|tenplarioez]] osaturiko armadak kale egin zuen 1241eko apirilaren 11n Sajo ibaian. [[Viena]] eta [[Albania]] iparraldera jarraitzekotan zirela Ogedeiren heriotzaren berria iritsi zen. Mongoliarren ohiturari jarraituz enperadore berria aukeratzeko Kurultai asanblada berria egin beharra zegoen eta Batuk eta bere armadak Europatik atera behar izan zuten<ref name=":0" />. Batu Khanek 1242an [[Sarai]] hirian ezarri zuen bere lurraldearen hiriburua, [[Volga]] ibaiaren ertzean. ==== Karakorum hiriburua ==== Ogedeik 1235 urtean Mongoliarren hiriburua fundatu zuen, [[Karakorum (hiria)|Karakorum]], Mongolia erdialdeko Orkhon haranean. Mongolek ez zuten aurretik hiribururik izan, nomadak baitziren, baina inperioa hainbeste zabaldu zenez administrazio zentral baten beharra ikusi zen. Persia eta Txinatik hiria eraikiko zuten artisau ugari ekarri zituen. Nekazaritza handirik egiteko aukerarik ez zuen ordea eta merkataritza bideak bertara erakarri behar izan zituen Ogedeik. Horretarako erlijio guztietako tenpluak eraiki zituen bere jauregi harresituaren inguruan. Abeltzaintzarako ordea egokia zen, mendietatik jeisten ziren urei esker zelai zabalak berdetzen baitziren eta haize hotzek eltxoak uxatzen zituzten gainera<ref name=":11">{{Erreferentzia|izenburua=Karakorum|url=https://www.ancient.eu/Karakorum/|aldizkaria=Ancient History Encyclopedia|sartze-data=2020-05-02}}</ref>. Ez zen inoiz hiri handia izango ordea, gehienez ere 10.000 biztanletako populaziora iritsiko zen<ref name=":11" />. ==== Heriotzaren ondorengo botere borrokak ==== Kurultaia ospatu bitartean Ogedeiren alarguna zen Tögerenek hartu zuen inperioaren ardura. Gortean zituen bere aliatuei boterea eman zien eta khitan eta musulman ofizialak jazarri zituen. Jauregiak, katedralak eta egitura zibil ugari eraiki zituen erlijioa eta hezkuntza sustatu asmoz<ref name=":5">{{erreferentzia|izena=|abizena=Jackson, Peter|urtea=1978|izenburua=The dissolution of the Mongol Empire|argitaletxea=Central Asiatic Journal. XXXII:|orrialdea=|orrialdeak=208–351|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Mongol aristokrata gehienak Güyük semearen alde jarri zituen baina mendebaldean [[Urrezko Horda]]ren buru zen Batu Khanek uko egin zion Kurultaira joateari, mongolen inperioak berarekiko zuen ezinikusia baretu artean. Egoera honek lau urte iraun zituen eta inperioaren batasuna nabarmen desorekatu zen<ref name=":5" />. === Güyük === Gengis Khanen anai gazteenak, Temügek, tronua eskuratu nahi izan zuenean Güyük Karakorumen babestu zen. Temügek 1246an Kurultairako deia egin zuen eta Batuk bertaratzea erabaki zuen. Kurultaian Güyük izan zen aukeratua, ordurako gaixorik eta alkoholizaturik bazegoen ere Europan eta Mantxurian egindako kanpainek prestigio nahikoa emana ziotelako. Kurultai honetara inperio guztiko mongol agintariak ezezik atzerritarrak ere etorri ziren, tartean [[Inozentzio IV.a]] aita santuak bidalitako [[Giovanni da Pian del Carpini]] frantziskotar apaiza ere bazen bertan<ref name=":3" />. Güyükek ustelkeriaren aurkako urratsak eman zituen, amaren politikak baino aitarenak jarraituko zituela esanez. Töregenek ezarritako ofizial guztiak kanporatu zituen, Arghun zaharra ezik, eta [[Txagatai Khanerria|Txagatai Khanerriko]] burua ere aldatu zuen, Qara Hülëgü kendu eta lehengusua zen Yesü Möngke ezarriz<ref name=":4" />. Bere inguruan [[uigur]]rak, [[naiman]]ak eta Txinan aitari lagundu zioten Han ofizialak ezarri zituen. Korean hainbat operazio militar egin zituen, Song dinastiari ere oldartu zitzaion eta mendebaldean [[Irak]]en ere sartu zen. Inperio osoko errolda egiteko agindua ere eman zuen. Persian aliatuak izan zituen [[asasino]]ek menpekotasunik ez zioten onartu Güyüki. Honek orduan Persiako agintari mongolak erail eta bere aitaren lagunik onena zen Eljigidei ezarri zuen tropen buruzagi. Asasinoen gotorlekuak konkistatu zituen<ref name=":10">{{Erreferentzia|izena=Guillermo|abizena=Carvajal|izenburua=Cuando los mongoles irrumpieron en las Cruzadas y sufrieron su primera derrota en la Historia|hizkuntza=es-es|data=2016-06-16|url=https://www.labrujulaverde.com/2016/06/cuando-los-mongoles-irrumpieron-en-las-cruzadas-y-sufrieron-su-primera-derrota-en-la-historia|aldizkaria=La Brújula Verde|sartze-data=2020-05-01}}</ref> eta bide batez [[Abbastar Kalifa-herria|abbastarrak]] ere bai, islamiar munduaren erdigunea, gaur egungo Irak eta Iran. 1248an armada erraldoia osatu eta Karakorumetik mendebalderantz abiatu zen, ongi ezagutzen ez den arrazoiren bat medio. Ikerlari batzuen ustetan bere jaioterria berreskuratu nahi zuen, Emyl, beste batzuen ustetan Eljigideirekin bat egin nahi zuen eta hirugarren hipotesia Errusian zegoen Batu Khanen aurkako eraso sorpresa bat antolatzea izan liteke<ref name=":4" />. Gengis Khanen Tolui semearen emazteak Baturi abisua eman zion baina bi armadek topo egin aurretik Güyük gaixorik hil zen [[Xinjiang]] inguruan, dirudienez pozoinduta. === Möngke Khan === [[Fitxategi:Mongol Empire (greatest extent).svg|thumb|Mongol inperioaren zabalkundea [[Mongke Khan]] hiltzean.]] Güyüken alargunak, Oghul Qaimish-ek, hartu zuen inperioaren ardura baina ez zuen amaginarrebaren gogortasunik eta Khoja eta Naku semeek eta beste printze batzuek aurre egiten ziotenez Batu Khanek 1250an bere lurraldean Kurultai bat antolatzea erabaki zuen. Mongoliatik kanpora izanda Ogedeiren ondorengoek eta Txagatai familiek uko egin zioten Batu Khanen deialdiari. Kurultaiak Batu berari eskeini zion enperadore kargua baina honek uko egin zuen eta [[Möngke Khan|Möngke]] proposatu zuen, Gengis Khanen biloba, Tolui semearen oinordekoa. Horretarako Möngke bera Mongoliara bidali zuen bere Baturen anaien babesean, lejitimitate osoa izan zezan<ref name=":6">{{erreferentzia|izena=|abizena=Morgan, David|urtea=2007|izenburua=The Mongols (2. edizioa)|argitaletxea=Malden, MA; Oxford, UK; Carlton, Victoria, Australia: Blackwell Publishing|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-1-4051-3539-9|hizkuntza=}}</ref>. Baina ez zituzten Ogedei eta Txagatai familiak konbentzitu, haien ustez Ogedeiren ondorengo batek izan behar baitzuen Khan handia. Möngkeren amak eta haren lehengusu Berkek azkenean kurultaia antolatu zuten eta 1251eko uztailaren 1ean Möngke enperadore bihurtu zen. Honek botere aldaketa ekarri zuen, Ogedeiren familiatik Toluiren familiara pasa baitzen<ref name=":6" />. Ogeideren ondorengoen hautagaia Shiremun zen, eta honek Möngkeren jauregi aldakorra erasotzea erabaki zuen. Möngkeren belatz zaindariak ordea honen berri izan zuen eta enperadoreak ikerketak burutu ondoren epaiketak egin eta mongolen elite postuetako kide ugari errudun zirela erabaki ondoren exekutatu egin zituen. Beste askok herbesteratzea onartu zuten, estimazioen arabera 77 eta 300 artean izan ziren alde egin zutenak. Ogedei eta Txagatai familien ondasunak konfiskatu eta bere inguruan Toluiren ondorengoak bakarrik ezarri zituen<ref name=":6" />. Aurrekoen norabidea jarraituz berrikuntza ugari egin zituen. Alkoholismoa debekatu zuen eta kanpoko erlijio eta arte estiloekin tolerantea izan zen. Atzerritarrei beren tenploak eraikitzeko baimena eman zien eta monasterio [[Budismo|budistak]], [[meskita]]k eta [[Eliza (eraikina)|elizak]] eraiki ziren Karakorum hiriburuan. Txinatar, europar eta persiar arkitektura estiloak azaldu ziren hirian, eta denen adierazgarri zilarrezko zuhaitz handi bat eraiki zen, Guillaume Boucher paristarrak egindakoa. Gobernuan txinatar ugari bazituen ere administrari mongol eta musulmanen eskutan utzi zituen ardura nagusiak eta hauek ekonomia erreforma handia egin zuten gobernuaren gastuak hobeto kontrolatu ahal izateko. 1252an inperioaren errolda egiteko agindua eman zuen eta 1258an amaitu zen errolda ipar-mendebaldeko muturrean zegoen [[Novgorod]] kontatu ondoren<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Allsen, Thomas T.|urtea=1987|izenburua=Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251–1259|argitaletxea=University of California Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-520-05527-8|hizkuntza=}}</ref>. Inperioaren kontrolari dagokionez anaia bik hartu zuten ardura nagusia, [[Kublai Khan|Kublaik]] mongolen kontrolpeko Txinan eta [[Hulagu]]k Persian. Txina hegoaldeko Dali erresumako Duan Xingzhi erregeak mongolak erasotu zituen eta Kublaik erantzun egin zuen erresuma eskuratuz, bai eta Yunan eskualde guztia ere. Qoridai generalak bestalde [[Tibet]]eko kontrola mantendu zuen monasterioak menpean edukiz. 1258an Vietnam iparraldeko [[Đại Việt]] erresuma konkistatzen ere saiatu ziren mongolak, baina ez zuten lortu<ref name=":4" />. Mendebaldean Hulaguren armadak 1257rako Persiako gotorleku guztiak konkistatu zituen. 500 urtetan zehar islamiarren boterearen erdigunea [[Bagdad]] izan bazen ere, garai hartan boterearekiko barne banaketa ugari zituen eta mongolek arazo handirik gabe setiatu eta harpilatu zuten hiria. [[Abbastar Kalifa-herria]] haustearekin batera Hulaguk gainerako musulmanekiko bidea ireki zuen eta [[Siria]]ra jo zuen. [[Ayyubtarren dinastia]]k agintzen zuen bertan eta An-Nasir Yusuf sultanak uko egin zion Hulaguren aurrean agertzeari, baina dagoeneko bi hamarkada lehenago mongolen menpekotsuna onartua zuen. Aliatua izan arren 1260 urtean Hulaguk [[Alepo]] konkistatu zuen eta ondoren [[Damasko]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WebCite query result|url=https://www.webcitation.org/65WVgUDwn?url=http://www.saudiaramcoworld.com/issue/200704/history.s.hinge.ain.jalut.htm|aldizkaria=www.webcitation.org|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. Damasko egoitza gisa hartuta Hulaguk eraso berriak egin zituen eta Mediterraneoaren ekialdeko ertzean zeuden hainbat erresuma konkistatu zituen; [[Zilizia]]ko armeniarrak, [[Rûmgo Sultanerria]], eta [[Antiokia]] eta Tripoli erresuma kristauak. Erresistentzia azaldu zuten hiriak harpilatu zituen eta biztanleria masakratua izan zen<ref name=":6" />. [[Gurutzadak|Gurutzadetan]] bete betean sartu zen horrela. Hulaguk [[Ilkhanerria]] ezarri zuen Persia eta Ekialde Hurbileko lurralde guzti hauetan. Ipar-mendebaldean bitartean Baturen anaia gaztea Berke bihurtu zen haren ondorengo. Urrezko Hordaren buruzagi bihurtuta zigor espedizioak bideratu zituen [[Ukraina]]ra, [[Bielorrusia]]ra, [[Lituania]]ra eta [[Polonia]]ra. Mongolen inperioaren mendebaldean iparraldearen eta hegoaldearen artean bereizketa sortzen hasi zen, Batu uste baitzuen Hulaguren aurreranzko maniobra Urrezko Hordaren eragina gutxitzeko estrategia izan zitekeela<ref name=":6" />. Txina aldean ekintza militarrak oso arrakastatsuak ziren baina denboran luzeak izaten ziren eta udako berotik ihesi Mongoliara itzultzea ohitura zuten arren ezinezkoa gertatzen zitzaien bueltako ibilbidea burutzea. Hainbat izurritek erasotu zuten mongolen armada eta Möngke bera ere izurrite baten erruz hil zen 1259ko abuztuaren 11n. === Mongoliarren gerra zibila === [[Fitxategi:Mongol raids in Syria and Palestine 1260-es.svg|thumb|[[Hulagu]]ren 1260. urteko kanpaina [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbilean]].]] Möngke hiltzerakoan inperioaren mutur guztietako armadek beren kanpainak bertan behera utzi behar izan zuten Kurultai berri baterako deia jaso baitzuten. Hulaguk Bagdad eta Damasko eskuratuta, musulmanen boterearen erdigunea Egiptoko [[Mamelukoen Sultanerria|mamelukoen]] eskutan gelditu zen<ref name=":10" />. Hulaguk 10.000 gerlari utzi zituen Sirian eta [[Jerusalem]] eta [[Gazako zerrenda|Gazarako]] bidea hartu zuen, Egiptora iritsi nahian<ref name=":10" />, baina Möngkeren heriotzaren berri izan eta honek ere kanpaina bertan behera utzi behar izan zuen. Kitbuqa generalaren agindupean armada txiki bat utzi zuen Damaskon baina 1260an Egiptoko [[Mamelukoen Sultanerria|mamelukoek]] [[Akre (Israel)|Akre]] kristauarekin bat egin eta erraz gainditu zituzten. Mongolak ez ziren berriz hain urrutira iritsiko. Kublaik Txinan izan zuen heriotzaren berri, baina honek kanpainarekin jarraitzea erabaki zuen. [[Ariq Böke]] anaia gazteak beste bien faltan eta hiriburuan bera bakarrik zegoela aprobetxatuz kurultaia deitu eta bere burua enperadore izendatu zuen. Kublaik orduan Kaipingen (Txina hegoaldean) bere kurultai propioa egin zuen eta bera ere enperadore izendatua izan zen, [[Kublai Khan]]. Txina eta Mantxuriako lider militarrek bigarrenaren alde egin zuten. Ariq Böke eta Kublairen artean gerra zibila sortu zen orduan. Txinan zeuden Ariq Bökeren aldekoak beherala garaitu zituen Kublaik. Txagatai familiaren laguntzaren bila Kublaik Abishka bidali zuen baina Ariq Bökek bidean harrapatu eta exekutatu egin zuen<ref name=":5" />. Kublaik orduan Txinatik zihoazen merkatal bideak itxi zituen eta gosea zabaldu zen Mongolian. Karakorum errenditu egin zen eta Ariq Bökek ihes egin zuen. 1261ean Ariq Bökek hiriburua berreskuratu zuen<ref name=":5" />. Mendebaldean Hulagu Kublairi leial izan zitzaion baina iparraldeko Urrezko Hordarekin mesfidantzak handitzen hasi ziren. Berkek Georgiako erresumaren matxinada lagundu zuen Hulaguren kontra eta mamelukoak ere lagundu zituen. Berke bera Ariq Bökeren alde ere jarri zen. Hulagu 1264ko otsailaren 8an hil zen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Barthold.|urtea=|izenburua=Turkestan Down to the Mongol Invasion|argitaletxea=446|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Berkek egoeraz aprobetxatu nahi izan zuen Hulaguren Ilkhanerriaz jabetzeko baina harako bidean hil zen. 1264ko abuztuaren 21ean Ariq Böke errenditu egin zen eta Kublaik bere aldekoak jarri zituen mendebaldeko buruzagi, ilkhanerrian Abaqa, Hulaguren semea, eta Urrezko Hordan Möngke Temür, Baturen biloba. Abaqak [[Frantzia|frantsesekin]] bat egin zuen Egiptoko mamelukoak borrokatzeko. === Kublai Khan === [[Fitxategi:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|[[Kublai Khan]].]] 1273an Xiangyang erori zenean mongolek Song dinastiaren menpeko Txina guztia eskuratu zuten. 1271ean Kublaik Txinan dinastia berria ezarri zuen, [[Yuan dinastia]], mongolen dinastia, eta Txinako enperadore bihurtu zen bera. Mongolen hiriburu berria Dadun ezarri zuen, gerora [[Beijing]] izango zen tokian. Mongoliar askok ez zuten ongi ikusi joera berria, txinatar kulturari atxikiegi zegoela zioten<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Man, John|urtea=2007|izenburua=Kublai Khan: from Xanadu to superpower.|url=https://archive.org/details/kublaikhanfromxa0000manj|argitaletxea=Bantam Books|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-553-81718-8|hizkuntza=}}</ref>. Song familia inperiala 1276an errenditu zitzaion Yuan armadari. Kublai Khanek inperioa berriztu zuen, akademiak, bulegoak, merkataritza kaiak eta ubideak eraiki eta artea eta zientziak sustatu zituen. Mongolen idatzien arabera 20.166 eskola publiko eraiki zituen bere erregetzan. Inperioa zabaltzeari ere ekin zion, Hegoalderantz Burma ([[Myanmar]]) eta Đại Việt ([[Vietnam]] iparraldea) eta Champa (Vietnam hegoaldea) hartu nahi izan zituen baina Đại Việt konkistatzeko ez zen gai izan. Ekialdean [[Sakhalin]] uhartea ere erasotu zuen. === Inperioaren zatiketa === Kublai Khan 1294an hil zen eta Temür Khan bilobak hartu zuen oinordetza. Kublairen politika jarraitu zuen. Toluiden familiakoen artean gerra zibil berria sortu zen eta honek inperioa nabarmen ahuldu zuen, lau zatitan banatzeraino. Alde batetik Yuan dinastia, Txinan, eta bestetik mendebaldeko hiru khanerriak; [[Urrezko Horda]], [[Txagatai Khanerria|Txatagai khanerria]] eta [[Ilkhanerria]]. Ilkhanerriak Yuan gorteari leiala izaten jarraitu zuen eta Txatagaik ere bakeak egin zituen Yuan dinastiarekin. Mende oso bateko konkista eta gerra zibilen ondoren 1304an ''[[Pax Mongolica]]'' sinatu zuten lau khanerriek eta nolabaiteko bake garaia iritsi zen inperiora, baina dagoeneko lau erresumek independenteki jarraitu zuten beren bidea. Txina eta Ilkhanerriaren artean merkatalbideak ireki ziren garai bateko [[Zetaren Bidea]]n zehar. 1297 eta 1303 artean [[Thailandia]] erasotu zuen Temürrek mongoliarren hegoaldeko zabalkundeari amaiera emanez. == Inperioaren gainbeheraren faktoreak == === Leinuen arteko lehiak eta ondorengotza krisiak === Khan handi eta indartsua zegoen garaietan inperioa kohesionaturik egon zen, batez ere Gengis Khanen garaian, baina inperioak iraun zuen artean hainbat familien arteko lehiak azaldu ziren, ogedeitarren eta toluitarren artekoak adibidez, eta barne borroka horiek ahuldu egiten zuten jatorrizko egitura asanblearioa<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Alejo|abizena=Marino|izenburua=IMPERIO MONGOL {{!}} Historia, origen, organización y expansión|hizkuntza=es|data=2018-09-20|url=https://www.historiando.org/imperio-mongol/|aldizkaria=Historiando|sartze-data=2020-05-02}}</ref>. Egitura honek Khan handi berria aukeratzeko kurultaietan parte hartzera behartzen zituen khan guztiak eta kanpainak bertan behera utzi behar izaten ziren. Hori gertatu zen adibidez mendebaldeko kanpainetan, hala Europa konkistatzeko nola Ekialde Hurbileko kanpainetan. === Konkistaturiko kulturen asimilazioa === Nomada izaera zuen herriak eremu berriak eskuratu ahala zibilizazio eta kultura berriak barneratzen eta asimilatzen joan zen. Mongol nomaden eta sedentarioen arteko banaketa sortu zen<ref name=":12" /> eta mongolen artean elite batek ez zituen berrikuntzak ongi hartu, adibidez txinatarren kultura, eta barnean istiluak sortu ziren. === Eredu militar zaharkitua === Mongoliako estepetako eremu zabaletan garaitezinak ziren. Mongolen arrakasta bere zalditerian oinarritzen zen. Mendialdeko eremuetan ordea arazo gehiago zituzten. Esate baterako Afganistango hiriak eta errepideak kontrolatzen bazituzten ere mendialdea menperatzea asko kostatu zitzaien. Itsasoa ere ez zuten menperatzen. Eraso guztiak lurrez egiten zituzten eta honek arazo handiak ekarri zizkien Japoniara iristeko edota Itsaso Beltza eta Mediterraneo inguruak konkistatzeko. Hain eremu zabalean hainbat frontetan aldi berean borrokan ibiltzeko gerlari kopurua ez zen nahikoa. Zaldun abilak gutxi ziren toki bakoitzean, eta zaldi indartsuak ere bai. Baina desabantaila militar handiena [[bolbora]]ren erabilerak ekarri zuen, zalditeriaren garrantzia nabarmen jeitsi baitzuen. === Nekazaritzaren garapena === Nekazaritzak garapen handia izan zuen eta abeltzaintzarako eremuak asko gutxitu ziren. Horren ondorioz [[mongoliar zaldi]]en kopurua nabarmen jeisti zen. == Khanerrien bilakaera == === Ilkhanerria === {{sakontzeko|Ilkhanerria}} [[Fitxategi:MongolEmpireDivisions1300.png|300px|thumb|Mongolen inperioaren banaketa 1300 inguruan:<br/>Horia: [[Urrezko Horda]]<br/>Morea: [[Ilkhanerria]]<br/>Grisa: [[Txagatai Khanerria]]<br/>Berdea: [[Yuan dinastia]]]] 1295ean [[Ghazan]] bihurtu zen Ilkhanerriko errege eta [[islam]]a hartu zuen erlijio gisa. Persia islamizanaztu zen orduan eta garapen kultural eta zientifikoa asko sustatu zituen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Allsen, Thomas T.|urtea=2004|izenburua=Culture and conquest in Mongol Eurasia.|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-521-60270-9|hizkuntza=}}</ref>. Yuan dinastiako Temürrekin harreman onak zituen eta tributoa ordaintzen zion, eta gainerako khanak ere bide hori hartzera animatu zituen. Horrela Urrezko Hordarekin eta Txagatai khanerriarekin zituen muga arazoetan Yuan dinastiaren laguntza lortu zuen, bai eta Egiptoko mamelukoen aurkako gerran ere. Ghazan 1304an hil zen eta [[Öljeitü]] bihurtu zen hurrengo khana. [[Xiismo]]a bihurtu zuen Ilkhanerriko erlijio ofiziala, aurrez Öljeitü bera kristaua, budista eta musulman sunia izan bazen ere. 1316an hil zen eta [[Abu Sa'id Bahadur Khan|Abu Sa'id Bahadur]] semea bihurtu zen khan berria. Azken hau ondorengorik gabe hil zen 1335ean eta mongolen boterea ahuldu egin zen, Persia anarkia politiko batean murgilduz. Gerra jauntxo persiarrak indartu egin ziren eta sorturiko kaosa baliatuz georgiarrek mongolak kanporatu, uigurrek estatu independentea sortu eta mamelukoek Zilizia eskuratu zuten<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=G., Ghazarian, Jacob|urtea=2000|izenburua=The Armenian kingdom in Cilicia during the Crusades : the integration of Cilician Armenians with the Latins, 1080–1393|argitaletxea=Richmond: Curzon|orrialdea=|orrialdeak=159-161|ISBN=978-0-7007-1418-6|hizkuntza=}}</ref>. Hau izan zen Ilkanherriaren amaiera. Egoera aprobetxatuz [[Tamerlan]] turkiar-mongolak lurraldea konkistatu eta [[Timurtarren dinastia|Timurtar inperioa]] ezarri zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian Campbell|abizena=Hannah|izenburua=A brief history of eastern Asia|argitaletxea=London, Unwin|data=1900|url=http://archive.org/details/briefhistoryofea00hann|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. === Urrezko Horda === [[Fitxategi:Golden Horde 1389-es.svg|thumb|[[Urrezko Horda]] 1389. urtean.]] {{sakontzeko|Urrezko Horda}} [[Toqtaï]] 1291 urtean Urrezko Hordako khagana bihurtu zen, Nogai Khan generalak sustatuta, eta Toqtaïk [[Krimeako penintsula|Krimea]] eman zion oparitan. Estatu txontxongiloa izan behar bazuen ere Nogai eta Toqtaïren arteko lehia sortu zen. Bestalde [[errusia]]r printzeen boterea handitzen ari zela ikusita Toqtaïk 1293an Tudan anaia bidali zuen hamalau hiri errusiar handienak suntsitzera. Toqtaï 1312an hil zen eta [[Uzbeg Khan]] izan zen haren tokia hartu zuena. Islama hartu zuen honek ere eta musulmanak ez zien mongolak jazarri zituen, Yuan dinastiaren eragina erabat ezabatuz. [[Sultan]] titulua eskuratu zuen eta Urrezko Hordaren boterea luzaroen mantendu zuen khagana izan zen. 1341ean hil zen eta anaiek heredatu zuen tronua. Jani Beg sultanak Krimean [[Genovako Errepublika|genovarren]] esku zegoen [[Kaffa]] hiria setiatu zuen 1343an eta 1345ean baina [[Izurri Beltza]] azaldu zen bere tropetan. Jani Begek izurriz hildako gorpuak katapultatu zituen hiri barnera. Hiriak eutsi zion erasoari, baina handik itzulitako genovarrek izurria ekarri zuten Europara<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Decameron Web {{!}} Plague|url=https://www.brown.edu/Departments/Italian_Studies/dweb/plague/origins/spread.php|aldizkaria=www.brown.edu|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. 1357an Jani Beg eraila izan zen eta ekintza honek ezegonkortasun politiko handia eragin zuen, 1378 artean 25 khan izan ziren agintean. Bitarte horretan Urrezko Hordak mendebaldeko lurralde guztiak galdu zituen, Bielorrusia, Ukraina, Polonia eta Lituania. Urrezko Horda 1419an amaitu zen. Ulugh Muhammad ofizialki Khana bazen ere Volga ibaiaren ingurua baino ez zuen kontrolatzen. Europa ekialde guztia bateratu egin zen eta [[Lituaniako Dukerri Handia]] eratu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Битва на Синіх Водах. Як Україна звільнилася від Золотої Орди|url=https://www.istpravda.com.ua/articles/2011/12/30/66894/|aldizkaria=Історична правда|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. Urrezko Hordaren hegoaldea berriz timurtarrek eskuratu zuten. === Txagatai khanerria === {{sakontzeko|Txagatai Khanerria}} [[Fitxategi:Timur.jpeg|thumb|[[Tamerlan]]ek XIV. mendean Ilkhanerria, Urrezko Horda eta Txagatai khanerria konkistatu eta [[Timurtarren dinastia|Timurtar inperioa]] ezarri zuen.]] Txagatai khanerrian Duwa zen khana, baina ''de facto'' agintzen zuena [[Kaidu]] zen, hau izan baitzen khana hautagai gisa aurkeztu eta tronuan ezarri zuena<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Michal Biran|urtea=1997|izenburua=Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia.|argitaletxea=The Curzon Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-7007-0631-3|hizkuntza=}}</ref>. Kaidu Ogedeiren etxekoa zen eta Ariq Bökeren alde jokatu zuenez Kublai Khanen aurka aritu zen. Ondoren Temür eta haren aliatua zen Ghazan ere sarritan erasotu zituen, 1301 urtean hil zen arte<ref name=":7">{{erreferentzia|izena=|abizena=Weatherford, Jack.|urtea=2010|izenburua=The Secret History of the Mongol Queens|argitaletxea=Broadway Paperbacks, New York.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Duwak orduan boterearen kontrola eskuratu zuen eta Kaiduren semeak aurka egin bazion ere Temürren laguntzari esker ogedeitarrak garaitu zituen. Duwa 1307an hil zen eta hurrengo urteetan aldaketa handiak izan ziren tronuan, Könchek, Taliqu eta Kebek izan ziren khan 1309an Duwaren semea zen [[Esen Buqa I.a]] khan bihurtu zen arte. Honek gogor ekin zion Yuan-Ilkhanerriaren aurkako borrokari. 1318an hil zenean Kebek anaiak berreskuratu zuen tronua eta bake aldia iritsi zen. 1327an Tarmashirinek India eta Ilkhanerria inbaditzeko saiakerak egin zituen eta 1331ean Txagataiko Khan aukeratua izan zen. Islama onartu zuen eta ''Ala-ad-din'' izena hartu zuen. Noble mongolek ez zuten ongi ikusi aldaketa eta 1343 artean txagatai khanek elkarren artean borrokatu zuten. Khanerria zati ugaritan desegin zen eta azkenean [[Tamerlan]]ek konkistatu zuen. === Yuan dinastia === {{sakontzeko|Yuan dinastia}} Temür 1307an hil zen. Kaiduren aurka borrokan garaipenak lortu zituen [[Külüg Khan]] bihurtu zen haren oinordekoa. [[Budismo]]a sustatu zuen Txinan. 1311 urtean hil zen eta [[Ayurbarwada Buyantu Khan]] izan zen aukeratua tronurako. Honek [[Konfuzianismo|Konfuzioren]] printzipioak ezarri zituen mongolen administrazio sisteman. 1320an hil zen eta 1316an idatzita utzi zuen [[Gegeen Khan|Shidebala Gegeen Khan]] semea izango zela ondorengo khana. Honek bi hamarkadatako egoera politiko istilutsua ekarri zuen, 1323ko Shibidalaren erailketarekin hasi eta 1328ko gerra zibilarekin jarraitu zuena. ''Bi hiriburuen arteko gerra'' izenaz ezagutzen da, Khanbaliq hiriaren (gaur egungo Pekin) eta [[Xanadu]] udako hiriburuaren arteko gerra izan zen. Ez zen arazo ideologikoa izan, familien arteko botere lehiak eragindakoa baizik<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=David M. Robinson|urtea=|izenburua=Empire's Twilight: Northeast Asia Under the Mongols|argitaletxea=|orrialdea=40|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Pekindarrak izan ziren garaileak, baina hainbat urte behar izan ziren garaituak errenditu eta normaltasun politikora itzultzeko. Europan [[Izurri Beltza]]k egindako sarraskiak Txinara iritsiko ziren beldurrez merkatal bide guztiak itxi ziren eta honek mongolen boterea nabarmen ahuldu zuen. [[Ming dinastia|Ming errebeldearen]] matxinadaren ondorioz 1368an mongolek euren jatorrira itzuli behar izan zuten, Mongoliara<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Imperio mongol - ¿Qué fue?, historia, organización, caída y emperadores|hizkuntza=es|data=2019-02-04|url=https://enciclopediadehistoria.com/imperio-mongol/|aldizkaria=Enciclopedia de Historia|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. == Antolakuntza militarra == [[Fitxategi:MongolCavalrymen.jpg|thumb|Mongolen zalditeria [[mongoldar arkua]]k aldean dituztela.]] 1206an mongolen tropak zenbatekoak ziren eztabaidagai bada ere, gutxienez 105.000 gerlarik osatzen zutela estimatzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifford J.|abizena=Rogers|izenburua=Journal of Medieval Military History|argitaletxea=Boydell & Brewer, Limited|hizkuntza=en|abizena2=France|abizena3=DeVries|izena2=John|izena3=Kelly|data=2010-11-18|url=https://books.google.es/books?id=4jHEwSc2gEMC&pg=PA109&redir_esc=y&hl=eu|isbn=978-1-84383-596-7|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. Antolakuntza sinplea baina oso eraginkorra zen, [[Gengis Khan]]ek ezarri zuena. Sistema hamartarra zuen oinarri, talde hauetan banatua: ''arban'' (10 gerlari), ''zuun'' (100 gerlari), ''mingghan'' (1.000 gerlari) eta ''tumen'' (10.000 gerlari)<ref name=":6" />. Mongolen gerlari ezagunenak zaldi gaineko [[Mongoldar arkua|arkulariak]] ziren, baina hauetaz gain lantzariak ere abilak ziren eta konkistaturiko lurretan zeuden talentu militarrak barneratzeko gaitasuna ere izan zuten mongolek. Txinatar injeniari eta bonbardatzaileak [[katapulta]]k eraikitzen trebeak zirela ikusita, mongolek asko erabili zituzten setioetan. Sarritan setiaturiko hiriaren inguruan aurkitzen zituzten baliabideak erabiltzen zituzten katapultak eraikitzeko, tresna erraldoi hauek eramaten ibili beharrik gabe<ref name=":6" />. Mongolek etsaiek baino armadura arinagoa eramaten zuten baina antolamendu hobea, mugikortasun handiagoa eta azkartasuna ematen zien horrek. Gerlari bakoitzak hainbat zaldi eramaten zituen, zaldi nekatuak aldatu ahal izateko, eta armadaren ornidura sareekiko independentzia zuen hein handi batean. Mongolen armada azkar mugitzen zen. Distantzia luzeak egiteko gai ziren baita neguan ere, ibai izoztuak autobide gisa erabiltzen baitzitutzen. Ibaiak oso ongi kontrolatzen zituzten, honen adibide gau bakarrean hazita zegoen Soja ibaia 30.000 zaldunek gurutzatu zutenekoa. Ez zuten ordea itsasoan flotarik erabili gerrarako, salbuespenen bat ezik. Mediterraneo ekialdeko konkista guztiak lurrez egin zituzten, itsasoak [[kortsario]]en eta mamelukoen esku zeuden eta<ref name=":0" />. Kanpaina militar guztiak ongi planifikatzen ziren, aurrez lurraldea ezagutuz eta etsaiaren inguruko informazio garrantzitsua eskuratuz. Antolakuntza bikain horrek hainbat frontetan aldi berean borrokatzeko gaitasuna ematen zien. 60 urte arteko edozein gizonezko izan zitekeen hautatua armadarako eta leinuetan ohore handiko lana zen<ref name=":6" />. == Mongolen gizartea == === Gobernua === Gengis Khanek ezarritako ''Yassa'' legediak arautzen zuen gizartea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Imperio mongol - EcuRed|url=https://www.ecured.cu/Imperio_mongol|aldizkaria=www.ecured.cu|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. Lege hausteak zigor gogorrak ekartzen zituen eta hiriak ere suntsitu izan ziren agindu zehatzak ez betetzeagatik. ''Yassa'' legearen baitan buruzagiak eta generalak meritokrazia bidez hautatzen ziren<ref name=":8" /> eta inperioa gobernatzeko parlamento itxurako asanblada ez-demokratiko bat zegoen, ''Kurultaia''. Kurultai honetan buruzagi mongolak Khan Handiarekin elkartzen ziren inperio barneko edo kanpoko auzietaz eztabaidatzeko. Khan berria aukeratzeko ere Kurultaia deitzen zen eta buruzagi handi guztiek bildu beharra zuten, abian zituzten jarduerak bertan behera utzita. Genghis Kanek nazio zigilua sortu zuen, Mongolian alfabeto idatzia sustatu zuen, [[uigurrera]]zko idazkera hain zuzen ere, eta irakasle, legelari eta artistak zerga ordaintzetik libre utzi zituen. Mongolek Erdialdeko Asiako musulmanak Txinako administrazioan sartu zituzten eta Han txinatarrak berdin Erdialdeko Asian. Helburua bertako jauntxoen boterea murriztea zen eta aldi berean inperioari osotasun bat ematea<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Buell, Paul D.|urtea=1979|izenburua=Sino-Khitan Administration in Mongol Bukhara|argitaletxea=Journal of Asian History. 13 (2):|orrialdea=|orrialdeak=137-138|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. === Erlijioa === [[Fitxategi:GhazanConversionToIslam.JPG|thumb|[[Ghazan]] budismotik islamera bihurtzen agertzen duen persiar miniatura, ''Jami' al-tawarikh'' (Historia unibertsala) liburuan agertzen dena.]] Mongolak erlijioarekiko oso toleranteak izan ziren eta beren inperioan [[budismo]]a, [[kristautasun]]a, [[manikeismo]]a eta [[islam]]a oso hedaturik zeuden<ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Imperio Mongol: origen, religión, economía y características|url=https://www.caracteristicas.co/imperio-mongol/|aldizkaria=www.caracteristicas.co|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. Gengis Khanek erlijio askatasuna bermatuko zuen instituzio bat eratu zuen eta erlijioburuak zergak ordaintzetik aske utzi zituen. Mongolen jatorrizko izaera nomadaren eraginez tenplo gutxi zeuden hasieran baina Ögedeik mongolentzako hiriburua Karakorumen finkatu zuenean eraikuntza lan handiak abiatu zituen<ref name=":11" />. Garai hartan [[xamanismo]]a, [[tengrismo]]a eta budismoa ziren erlijio nagusiak. Denborak aurrera egin ahala eskualde bakoitzak populazioaren erlijio nagusia hobetsi zuen, Ekialdean budismoa eta xamanismoa eta mendebaldean islama. === Ekonomia === ==== Jarduerak ==== Mongolen oinarrizko jarduera ekonomikoak [[abeltzaintza]] eta [[nekazaritza]] ziren. [[Zekale]]ak eta [[Te (landarea)|tea]] ekoizten zituzten eta baita [[Zeta (gaia)|zeta]] ere<ref name=":8" />. Bost abere hazten zituzten: zaldiak, behiak, gameluak, ardiak eta ahuntzak. Esnetarako eta larrutarako hazten zituzten bereziki eta abereok klima hotzera eta ur eta elikagai eskasiara moldaturik zeuden. [[Mongoliar zaldi|Zaldiak]] ziren abere preziatuenak, arrazaz txikiak baina distantzia luzeak nekatu gabe egiteko gai zirenak. Zaldiak jabearekin batera hobiratzen zituzten beste munduan ere elkarrekin jarrai zezaten. Behiak eta gameluak kargatarako erabiltzen zituzten eta ardiak eta ahuntzak esnetarako, haragitarako eta artilea eskuratzeko. Hainbat artairen ardi eta ahuntzek batera bidaiatzen zuten<ref>{{erreferentzia|abizena=Atwood, Christopher P.|urtea=2004|izenburua=The Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire|argitaletxea=1 vol. New York: Facts on File}}</ref>. ==== Dirua ==== Dirua erabiltzen zuten eguneroko salerosketetarako. Bitxiak eta zetazko gaiak ere bazituzten baina kontu publikoetarako [[zilar]]rezko lingote txinatarrak gordetzen zituzten. Gengis Khanek hil aurretik papera txanpon gisa erabiltzeko baimena eman zuen, dagoeneko Txinan egiten zen bezala. Ogedeik paperezko dirua atera zuen, gordeta zituen zeta erreserbatan oinarriturikoa eta bilete zaharrak suntsitzeko departamentu bat ere sortu zuen. 1253an Möngkek Diru Arazoen Departamentua sortu zuen mongol nobleek emititzen zuten paperezko diruaren gainean kontrola ezartzeko. Oinarrizko unitate bat ezarri zuen ''sukhe''-a, zilarrezko lingoteetan oinarritzen zena<ref name=":7" />. Yuan dinastiaren garaian Kublai Khanek paperezko dirua atera zuen zilarrean eta kobrean oinarriturikoak. Marco Polorentzat paperezko dirua izan zen Mongolengandik zoragarriena iruditu zitzaion aspektua. Paper hau egiteko [[masustondo]]aren azala erabiltzen zela idatzi zuen. Paperaren estandarizazioak inpostuak errazago kobratzea ekarri zion mongolen administrazioari, ez baitziren ondasunak edo hornidurak garraiatu behar. Paperezko diru honek c''hao'' izena hartu zuen eta Txinan asko orokortu zen erabilera. === Literatura === Mongolieraz idatzitako lanik zaharrena ''Mongγol-un niγuča tobčiyan'' ("Mongolen historia sekretua") da, Gengis Khan 1227an hil baino beranduago errege familiarentzako idatzi zena. Gengis Khanen bizitza eta genealogia kontatzen da, bai eta Ogedei semearen erregealdia ere<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Igor de Rachewiltz|urtea=|izenburua=The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century|argitaletxea=Brill: Leiden, Herbehereak|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. XIV. mende hasieran ''Jami' al-tawarikh'' ("Historia unibertsala") idatzi zen, munduaren historia azaltzen duena eta bertan Persia eta musulmanen historia azaltzen da eta baita persiarrek historian inguruko herriekin izandako harremanak ere, mongolak bereziki eta hauez gain [[turkiar]]rak, [[frankoak]], [[judu]]ak, [[txina]]tarrak, [[indiar]]rak...<ref>{{Erreferentzia|izenburua=JĀMEʿ AL-TAWĀRIḴ – Encyclopaedia Iranica|url=http://www.iranicaonline.org/articles/jame-al-tawarik|aldizkaria=www.iranicaonline.org|sartze-data=2020-05-01}}</ref> Arteak ere bazuen garrantzia mongolen gizartean. Erretratuak zaldiei egiten zitzaizkien ordea, ez zaldien jabeei. Bitxikeria gisa aipatu behar da ezkribau mongolek [[erretxina]] eta landare pigmentuak nahastuz [[zuzentzeko likido]] bat asmatu zutela, agian historian dokumentatu den zaharrena izango da<ref>{{Erreferentzia|izena=Mary|abizena=Hull|izenburua=The Mongol empire|argitaletxea=San Diego, CA : Lucent Books|data=1998|url=http://archive.org/details/mongolempire00hull|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. === Posta zerbitzua === [[Fitxategi:OljeituToPhilippeLeBel1305.jpg|thumb|[[Öljaitü]] Ilkhan mongolak [[Filipe I.a Nafarroakoa]]ri bidalitako gutuna.]] ''Yam'' izeneko sistema iraultzailea zuten mongolek. Ongi babestutako eskutitza, ''örtöö'' izenekoa<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=The Postal System within the Mongol Empire and China : History of Information|url=http://www.historyofinformation.com/detail.php?entryid=3480|aldizkaria=www.historyofinformation.com|sartze-data=2020-05-02}}</ref>, erabiltzen zuten inperio guztian zehar mezuak garraiatzeko<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Chambers, James|urtea=1979|izenburua=The Devil's Horsemen Atheneum|url=https://archive.org/details/devilshorsemenmo0000cham|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-689-10942-3|hizkuntza=}}</ref>. Berrogei kilometroro posta zerbitzu bat izaten zuten, zaldiak aldatu edo hurrengo mezulariak erreleboa emateko. Horri esker mezuak egunero 125 kilometroko distantzia egiteko gai izaten ziren. Marka ikaragarria zen, 600 urte beranduago [[Pony Express]]ek baino hobetu ez zuena. Mezulariek ''paiza'' izeneko oholtxo bat zeramaten aldean eta hori erakustea nahikoa zen aldaketa egin ahal izateko. Khana Karakorumen hil zenean mezua 4-6 astetan iritsi ziren Batu Khanen eskuetara. Gengis Khanek eta Ogedeik errepide-sare zabala eraiki zuten. Hauetako errepide batek [[Altai (mendiak)|Altai mendiak]] zeharkatzen zituen. Txagatai Khanerriari eta Urrezko Hordari errepide berriak eraikitzeko aginduak eman zizkioten inperio guztia sare zabal batek estali zezan. Kublai Khanek Txinan ere posta zerbitzu zabala antolatu zuen, 1.400 posta geltoki, 50.000 zaldi, 8.400 idi, 6.700 mando, 4.000 gurdi eta 6.000 txalupak osatzen zutena<ref name=":13" />. [[Siberia]]n eta Mantxuriak [[Lera|zakur-lerak]] erabili zituzten mongolek. === Elikadura === Bi elikagai multzo bereizten zituzten mongolek: "elikagai zuriak" eta "elikagai gorriak". Elikagai zuriak esnekiak ziren, uda aldean asko kontsumitzen zirenak. Ohikoena behorraren esne hartzitua zen, ''airag'' izenekoa, oraindik ere kontsumitzen dena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Airag - Fermented Mare's Milk - Mongolian Beverage|url=https://www.mongolfood.info/en/recipes/airag.html|aldizkaria=www.mongolfood.info|sartze-data=2020-05-02}}</ref>. Esnearekin [[gazta]] eta [[jogurt]]ak egiten zituzten. Elikagai gorria haragia zen, neguko elikagaia zen. Animalia albo batera etzan eta [[aorta arteria]] mozten zioten odol guztia gorputz barruan gera zedin. [[Untxi]]ak, [[orein]]ak, [[basurde]]ak, [[katagorri]]ak eta [[marmota]]k ere ehizatzen zituzten. Udan ez zuten animaliarik hiltzen, baina animaliaren bat berez hiltzen bazen haragia xerratu eta lehortu egiten zuten. Negu partean ardiak eta ahuntzak zaintzen zituzten eta ospakizun garrantzitsuetan zaldia jaten zuten<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Amitai-Preiss, Reuven, and David O. Morgan, eds.|urtea=1999|izenburua=The Mongol Empire and its Legacy.|argitaletxea=Leiden: Brill,|orrialdea=|orrialdeak=200-222|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. Likoreak inportatu egiten zituzten, [[arroz]] ardoa Txinatik eta [[mahats]]ez egindakoa Turkestan aldetik. Mendebaldetik elikagai berriak sartu ziren mongolen dietan, hala nola, [[fideo]]ak, [[kardamomo]] espezia eta [[txitxirio]]ak<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Atwood, Christopher P.|urtea=2004|izenburua="Daily Food in the Mongol Empire." The Encyclopedia of The Mongols and the Mongolian Empire. 1 vols|argitaletxea=New York: Facts on File|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. === Etxebizitzak === [[Fitxategi:Gher Bed & Breakfast (8368867072).jpg|thumb|Mongolen ''[[yurta]]'' kanpalekua.]] Mongolen etxebizitza tipikoa ''[[yurta]]'' zen, eta VI. mendetik gaur egunera ez da askorik aldatu<ref>{{Erreferentzia|izena=National Geographic|abizena=Society|izenburua=yurt|hizkuntza=en|data=2017-07-12|url=http://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/yurt/|aldizkaria=National Geographic Society|sartze-data=2020-05-02}}</ref>. Mongoliarrek ''gert'' esaten zioten, "etxea" esan nahi du. Nomadak izanik gertak beraiekin eramaten zituzten bidaian eta kanpalekua ezartzerakoan azkar eraikitzen zuten. Tolestu daitekeen [[zur]]ezko egitura zirkularra da eta sabaia zurezko 80 piezaz osaturik dago. Zurezko pieza hauek burdinezko eraztun zentral batetik horma zirkularraren ertzera kokatzen dira. Sabaiak itxura konikoa du prezipitazioak irristatu eta lurreraino erortzeko. [[Artile]]z egindako oihalak estaltzen du egitura guztia eta burdinezko eraztuna dagoen tokia irekita utzi daiteke barneko airea garbitu dadin. Lurra aberatsek bakarrik estaltzen zuten [[Tapiz|alfonbrakin]]. Gertaren erdian sua egiten zen. == Zetaren Bidea == {{sakontzeko|Zetaren Bidea}} [[Fitxategi:Transasia trade routes 1stC CE gr2.png|300px|thumb|[[Asia]]ko merkataritza bideak [[Erdi Aroa]]n. Mapan ikusten denez, bide nagusia [[Zetaren Bidea]] izan zen.]] Mongolek beren sorlekuan ekoizpen handirik ez zutenez beti izan zuten merkatal bideekiko dependentzia handia. Horregatik gobernuek eta eliteek diru ugari inbertitzen zuten merkatal bideak eta jarduerak sustatzen<ref>{{Erreferentzia|izena=Enerelt|abizena=Enkhbold|izenburua=The role of the ortoq in the Mongol Empire in forming business partnerships|orrialdeak=531–547|data=2019-10-02|url=https://doi.org/10.1080/02634937.2019.1652799|aldizkaria=Central Asian Survey|alea=4|zenbakia=38|issn=0263-4937|doi=10.1080/02634937.2019.1652799|sartze-data=2020-05-01}}</ref>. Horren adibide nabarmena dugu [[venezia]]r merkatariekin izandako harremana, [[Marco Polo]]ren familiarekin adibidez. Möngke eta Temur enperadoreek genovarrei eta veneziarrei Kaffa eta Azof hirietaz jabetzen utzi zieten 1267an eta Urrezko Hordak merkatari alemaniarrei beren lurraldean ezartzen ere utzi zien, Errusiako printzerrietan barne, 1270. hamarkadan<ref>{{Erreferentzia|izena=Enerelt|abizena=Enkhbold|izenburua=The role of the ortoq in the Mongol Empire in forming business partnerships|orrialdeak=531–547|data=2019-10-02|url=https://doi.org/10.1080/02634937.2019.1652799|aldizkaria=Central Asian Survey|alea=4|zenbakia=38|issn=0263-4937|doi=10.1080/02634937.2019.1652799|sartze-data=2021-12-29}}</ref>. Inperioa handitu ahala merkatariek eta enbaxadoreek babes handia jaso zuten inperioan zehar bidaiatzeko eta [[Mediterraneo]]a eta Txina elkartzen zituen bideak garrantzia handia hartu zuen<ref name=":9" />. [[Zetaren Bidea]] deitu zen. Gaizkileen erasoen erruz galdutakoa Estatuko altxorrak ordaintzen zion bueltan merkatariari. [[Marco Polo]]k ekialderanzko bidea egin zuen bezala [[Rabban Bar Sauma]] monje mongolak Beijingetik atera eta [[Frantzia]]rainoko bidea egin zuen 1280-1294 inguruan. Ez ziren ohiko bidaiak ordea, merkatari bakoitzak ibilbide txiki bat egiten zuen puntu batetik bestera eta hasierako puntura itzutzen zen, bide guztiaren katebegi bat osatuz. XIV. mendean mongolen inperioa desegin zenean mendebaldearen eta ekialdearen arteko lotura hautsi egin zen. [[Bizantziar Inperioa]]ren merkatal bideek [[Turkiar herriak|leinu turkiarretan]] izan zuten amaiera (gerora [[Otomandar Inperioa]] sortuko zen) eta ekialdean Yuan dinastia erori zenean [[Ming dinastia]] berriak isolamendu ekonomikoa bultzatu zuen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Guoli Liu|urtea=|izenburua=Chinese Foreign Policy in Transition|argitaletxea=|orrialdea=364|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Mongolen Inperioa| ]] [[Kategoria:Txinako historiako herrialdeak]] [[Kategoria:Ekialdeko Asiako desagertutako herrialdeak]] [[Kategoria:Eurasiako nomadak]] swwu9idotc0nkpbmh5rrn1e9gtodexu 0 104222 9984480 7363044 2024-11-29T00:58:54Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984480 wikitext text/x-wiki {{koord|69|21|0|N|26|31|0|E|display=title}} '''Kaamasmukka''' ([[ipar samiera|iparraldeko samieraz]]: ''Gámasmohkki'') [[Finlandia]]ko [[Utsjoki]] udalerria osatzen duten [[Utsjokiko herrixkak|herrixketako]] bat da. [[Kevo Natura Erreserba Hertsia]]ren ondoan dago, [[Muotkatunturi Eremu Basatia|Muotkatunturi]] eta [[Paistunturi Eremu Basatia|Paistunturi Eremu Basatien]] artean, hain zuzen. [[Kaamanen]]dik ([[Inari]]ko [[Inariko herrixkak|herrixka]]) [[Karigasniemi]]ra doan [[Kantatie 92]] errepidea herrixka zeharkatzen du. Ehunera iristen ez diren biztanle gehienak [[sami etnia|samitarrak]] dira <ref>[https://web.archive.org/web/20090803174429/http://www.plappi.fi/kunnat/utsjoki/ Utsjokiko udala]</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{utsjokiko herrixkak}} [[Kategoria:Utsjokiko herriak]] sqg9380ar8o9yg5qleovp0noq8jstqf 0 114519 9984738 9981906 2024-11-29T10:43:28Z Joseba65 69297 9984738 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/raceinfobox|Q2699610}} '''Meatze Haranetako Itzulia''' ({{lang-es|Vuelta a los Valles Mineros}}) [[Asturiasko Printzerria|Asturiasen]] ospatzen zen etapazko txirrindularitza lehiaketa profesional bat izan zen. Itzuli honen lehen edizioa [[1965]]ean ospatu zen, eta arazo ekonomiko batzuk zirela medio, bere azken edizioa [[1997]]an ospatu zen. Itzuli honen irabazleen artean, [[Frantziako Tourra]] irabazi zuten hiru daude: [[Lucien Van Impe]], [[Pedro Delgado]] eta [[Miguel Indurain]]. Itzuli hau aldi gehienetan irabazi dutenak, horietako bakoitzak bi aldiz, honako hauek dira: [[Vicente López Carril]], [[Jose Nazabal]], [[Alberto Fernández Blanco]] eta [[Fernando Escartín]]. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- | 1965 | {{bandera|ESP}} '''[[Joaquim Galera]] | {{bandera|ESP}} [[Agustín Tamames]] | {{bandera|ESP}} [[Luis Ocaña]] |- | 1966 | {{bandera|ESP}} '''[[Mariano Díaz]] | {{bandera|ESP}} [[Manuel Martín Piñera]] | {{bandera|ESP}} [[Esteban Martín]] |- | 1967 | {{bandera|ESP}} '''[[Ginés García Perán]] | {{bandera|EH}} [[Luis Pedro Santamarina]] | {{bandera|EH}} [[Valentín Uriona]] |- | 1968 | {{bandera|ESP}}''' [[Eduard Castelló]] | {{bandera|ESP}} [[Domingo Fernández]] | {{bandera|ESP}} [[Manuel Galera]] |- | 1969 | {{bandera|EH}} '''[[Santiago Lazkano]] | {{bandera|ESP}} [[Vicente López Carril]] | {{bandera|ESP}} [[José Luis Abilleira]] |- | 1970 | {{bandera|ESP}} '''[[Ventura Díaz]] | {{bandera|EH}} [[Miguel María Lasa]] | {{bandera|ESP}} [[José Manuel Fuente]] |- | 1971 | {{bandera|ESP}} '''[[Vicente López Carril]] | {{bandera|ESP}} [[Agustín Tamames]] | {{bandera|ESP}} [[Eduard Castelló]] |- | 1972 | {{bandera|EH}} '''[[Luis Pedro Santamarina]] | {{bandera|ESP}} [[Enrique Sahagún]] | {{bandera|ESP}} [[Andrés Oliva]] |- | 1973 | {{bandera|ESP}} '''[[Vicente López Carril]] | {{bandera|ESP}} [[Dámaso Torres]] | {{bandera|ESP}} [[José Luis Abilleira]] |- | 1974 | {{bandera|ESP}} '''[[José Grande]] | {{bandera|ESP}} [[José Casas]] | {{bandera|ESP}} [[Ventura Díaz]] |- | 1975 | {{bandera|POR}} '''[[José Martins]] | {{bandera|ESP}} [[Agustín Tamames]] | {{bandera|ESP}} [[Luis Ocaña]] |- | 1976 | {{bandera|EH}} '''[[José Luis Uribezubia]] | {{bandera|ESP}} [[Luis Balagué]] | {{bandera|ESP}} [[José Casas]] |- | 1977 | {{bandera|EH}} '''[[Jose Nazabal]] | {{bandera|POR}} [[Fernando Mendes]] | {{bandera|ESP}} [[Jorge Fortià]] |- | 1978 | {{bandera|EH}} '''[[Jose Nazabal]] | {{bandera|ESP}} [[Alberto Fernández Blanco]] | {{bandera|ESP}} [[José Enrique Cima]] |- | 1979 | {{bandera|ESP}} '''[[Ángel Arroyo]] | {{bandera|ESP}} [[Sebastián Pozo]] | {{bandera|EH}} [[Julián Andiano]] |- | 1980 | {{bandera|ESP}} '''[[Alberto Fernández Blanco]] | {{bandera|ESP}} [[José Luis Laguía]] | {{bandera|ESP}} [[Antonio Gonzales]] |- | 1981 | {{bandera|ESP}} '''[[Alberto Fernández Blanco]] | {{bandera|ESP}} [[Jorge Fortià]] | {{bandera|ESP}} [[Antoni Coll]] |- | 1982 | {{bandera|EH}} '''[[Luis Vicente Otin]] | {{bandera|EH}} [[Ismael Lejarreta]] | {{bandera|ESP}} [[Ángel Arroyo]] |- | 1983 | {{bandera|ESP}} '''[[Felipe Yáñez]] | {{bandera|ESP}} [[Ángel Arroyo]] | {{bandera|FRG}} [[Reimund Dietzen]] |- | 1984 | {{bandera|EH}} '''[[Julián Gorospe]] | {{bandera|EH}} [[Iñaki Gastón]] | {{bandera|ESP}} [[Jesús Blanco Villar]] |- | 1985 | {{bandera|ESP}} '''[[José Ángel Sarrapio]] | {{bandera|ESP}} [[Francisco Caro]] | {{bandera|FRG}} [[Peter Hilse]] |- | 1986 | {{bandera|BEL}} '''[[Lucien Van Impe]] | {{bandera|EH}} [[Juan Tomás Martínez]] | {{bandera|ESP}} [[Felipe Yáñez]] |- | 1987 | {{bandera|EH}} '''[[Miguel Indurain]] | {{bandera|ESP}} [[Roberto Torres]] | {{bandera|ESP}} [[Roque de la Cruz]] |- | 1988 | {{bandera|EH}} '''[[Federico Etxabe]] | {{bandera|POR}} [[Manuel Cunha]] | {{bandera|ESP}} [[Roque de la Cruz]] |- | 1989 | {{bandera|ESP}} '''[[Laudelino Cubino]] | {{bandera|EH}} [[Javier Murgialdai]] | {{bandera|EH}} [[Federico Etxabe]] |- | 1990 | {{bandera|ESP}} '''[[Jesús Montoya]] | {{bandera|EH}} [[Federico Etxabe]] | {{bandera|CHE|dim=15}} [[Fabian Fuchs]] |- | 1991 | {{bandera|NLD}} '''[[Gert-Jan Theunisse]] | {{bandera|FRA}} [[Ronan Pensec]] | {{bandera|EH}} [[Federico Etxabe]] |- | 1992 | {{bandera|COL}} '''[[Alberto Camargo]] | {{bandera|COL}} [[William Palacio]] | {{bandera|POR}} [[Acácio da Silva]] |- | 1993 | {{bandera|COL}} '''[[Fabio Hernán Rodríguez]] | {{bandera|GBR}} [[Robert Millar]] | {{bandera|DNK}} [[Bo Hamburger]] |- | 1994 | {{bandera|ITA}} '''[[Massimo Ghirotto]] | {{bandera|ITA}} [[Francesco Casagrande]] | {{bandera|ITA}} [[Michele Bartoli]] |- | 1995 | {{bandera|ESP}} '''[[Fernando Escartín]] | {{bandera|EH}} [[Federico Etxabe]] | {{bandera|EH}} [[Miguel Indurain]] |- | 1996 | colspan=3; align=center|''ez zuten egin'' |- | [[1997ko Meatze Haranetako Itzulia|1997]] | {{bandera|ESP}} '''[[José Manuel Uría]] | {{bandera|ESP}} [[David Cañada]] | {{bandera|ESP}} [[Marino Alonso]] |- |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Espainiako txirrindularitza lasterketak]] [[Kategoria:Asturiasko kirola]] hxaocbtah1o9uv1hoawjeadcwybt3ey 0 116260 9984246 9093528 2024-11-28T17:42:18Z LBerru23 167394 9984246 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Grafo teoria]] [[Fitxategi:Four_Colour_Map_Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo teoria|Grafo teorian]], lau koloreen [[teorema]] [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du: “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska_in_United_States_(US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT_Inadequacy_Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four_Colour_Planar_Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] == Bibliografia == <references /> 3jx9e0e2w9m2ch0kdeuxvy90keza3ka 9984249 9984246 2024-11-28T17:43:04Z Theklan 336 /* Bibliografia */ 9984249 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Grafo teoria]] [[Fitxategi:Four_Colour_Map_Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo teoria|Grafo teorian]], lau koloreen [[teorema]] [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du: “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska_in_United_States_(US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT_Inadequacy_Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four_Colour_Planar_Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Grafo teoria]] ru305wdmgm82c1xk5vbyipks9jkestu 9984250 9984249 2024-11-28T17:43:31Z Theklan 336 9984250 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Grafo teoria]] [[Fitxategi:Four_Colour_Map_Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo teoria|Grafo teorian]], lau koloreen [[teorema]] [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du: {{definizio|Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.}} Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska_in_United_States_(US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT_Inadequacy_Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four_Colour_Planar_Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Grafo teoria]] rq1sw0s7nvv7h8mz7foba2sq2j1gped 9984251 9984250 2024-11-28T17:43:47Z Theklan 336 9984251 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Grafo teoria]] [[Fitxategi:Four_Colour_Map_Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo teoria|Grafo teorian]], '''lau koloreen teorema''' [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du: {{definizio|Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.}} Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska_in_United_States_(US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT_Inadequacy_Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four_Colour_Planar_Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Grafo teoria]] t74ozmje5q2fplxlb0fm4zuqgyb19oe 0 116544 9983727 7225259 2024-11-28T12:28:40Z Xabier Armendaritz 448 /* Adibide bat */ 9983727 wikitext text/x-wiki [[Kontabilitate]]an, '''FIFO''', ingelesez ''First In First Out'' esaldiaren [[sigla]]k, [[inbentarioaren balorazio|inbentarioa]] egiterakoan [[izakin]]ak baloratzeko metodo bat da. Izakinak prezio ezberdinetan erosita, lehen jasotako izakinak (''first'', ingelesez) saltzen dira lehenbizi. Horrela, [[inflazio]] egoera batean une bateko inbentarioa azken prezio altuetan baloratzen da, gehiegiz. Salmenta jakin baterako kontabilizatzen den irabazia ere handiagoa izango da, [[LIFO (kontabilitatea)|LIFO]] eta beste metodoekin alderatuta, saldutako unitateen kostua lehen prezio txikietan baloratzen delako. == Adibide bat == [[Enpresa]] batek ekitaldiaren hasieran, urtarrilaren 1ean, dituen izakinen kopurua 100 unitatekoa da, 10 euro unitateko prezioan. Ondorengo egunetan, eragiketa hauek burutzen ditu: * urtarrilaren 3an, 50 unitate erosten ditu, 12 euroan unitatea; * urtarrilaren 5ean 100 unitate saltzen ditu, 20 euroan unitatea; * urtarrilaren 7an 200 unitate erosten ditu, 15 euroan unitatea; * urtarrilaren 9an 100 unitate saltzen ditu, 20 euroan unitatea. :::{| class="taulapolita" |+Izakinen kontrol-orria |- ! rowspan=2 | Zenbakia ! rowspan=2 | Data ! colspan=3 | Erosketak ! colspan=3 | Salmentak ! colspan=3 | Inbentarioa |- !Unitateak !Prezioa !Guztira !Unitateak !Prezioa !Guztira !Unitateak !Prezioa !Guztira |- | | 01/01 | | | | | | | align=right |100 |align=right |10 | align=right |1000 |- | align=center| 1 | 01/03 | align=right | 50 | align=right |12 | align=right |600 | | | | align=right |100 |align=right |10 |align=center |↓ |- | | | | | | | | |align=right | 50 |align=right |12 | align=right |1600 |- | align=center | 2 | 01/05 | | | | align=right |100 |align=right | 20 | align=right |2000 | align=right |50 |align=right |12 | align=right |600 |- | align=center | 3 | 01/07 | align=right |200 |align=right | 15 |align=right | 3000 | | | |align=right | 50 |align=right |12 | align=center | ↓ |- | | | | | | | | | align=right |200 |align=right |15 |align=right | 3600 |- | align=center | 4 | 01/09 | | | | align=right |100 | align=right |20 | align=right |2000 |align=right | 150 |align=right |15 |align=right| 2250 |} FIFO metodoak salmenta bakoitzak duen irabazian ere badu eragina. Adibidez, urtarrilaren 9ko salmentak dakarren irabazia 2000-50×12-50*15=650 eurokoa da; LIFO (''Last In First Out'') metodoa erabiliko balitz, berriz, salmentak dakarren irabazia 2000-100×15=500 eurokoa litzateke. == Ikus, gainera == * [[LIFO (kontabilitatea)]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Inbentarioa]] 0n9qryx3pgjc16vrp5re7xyxh4wc8y7 9983756 9983727 2024-11-28T13:06:59Z Xabier Armendaritz 448 9983756 wikitext text/x-wiki '''FIFO''' [[izen]]ak [[adiera]] hauek ditu: == Sigla == * kontabilitatean, [[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)|FIFO]] ingelesezko ''first in first out'' esaldiaren sigla da, eta inbentarioa egiterakoan izakinak baloratzeko metodo bat da; * informatikan, [[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)|FIFO]] ingelesezko ''first in first out'' esaldiaren sigla da, eta data egitura baten manipulazioa antolatzeko metodo bat da. {{argipena}} 4t4quceqoylyfwg4n2wk3zt1eqmzlbo 9983758 9983756 2024-11-28T13:08:04Z Xabier Armendaritz 448 /* Sigla */ 9983758 wikitext text/x-wiki '''FIFO''' [[izen]]ak [[adiera]] hauek ditu: == Sigla == Ingelesezko ''first in first out'' esaldiaren [[sigla]]tzat, adiera hauek ditu: * kontabilitatean, [[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)|FIFO]] inbentarioa egiterakoan izakinak baloratzeko metodo bat da; * informatikan, [[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)|FIFO]] data egitura baten manipulazioa antolatzeko metodo bat da. {{argipena}} npwd2sipqawqjpm0tx78ulvjxfxgx2u 0 121345 9984050 9895203 2024-11-28T16:08:56Z Aioramu 75584 9984050 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Guy's Hospital | irudia = Guys hospital tower.jpg | irudi-oina = | herria = [[Londres]], [[Erresuma Batua]] | helbidea = | herrialdea = Ingalaterra | lekua = Londres erdigunea | dn = 51 | mn = 30 | sn = 12 | de = 00 | me = 05 | se = 13 | N = N | garaiera = 143 m<ref>{{erreferentzia |url = http://www.skyscrapercenter.com/london/guy's-tower/9666/ |izenburua = CTBUHren webgunea. |formatua = |sartze-data = 2013-06-01 |hizkuntza = en}}</ref> | solairuak = 34 | eraikitze urtea = [[1974]] | garaia | webgunea = | arkitektoa = | eraikitzailea = | egitura ingeneritza = }} '''Guy's Hospital''', [[Ingalaterra]]ko [[Londres]] hirian dagoen ospitale etxe orratz bat da. Guztira 143 metro eta 34 solairu dauzka eta [[1974]]an amaitu zuten eraikitzen. Eraiki zen momentuan munduko eraikin ospitalario altuena zen, baina 1988an [[New York|New Yorkeko]] Belairek gainditu zuen. 2019ko ekainean seigarren postuan zegoen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Official World's 20 Tallest High-rise Buildings (Health use) {{!}} Statistics {{!}} EMPORIS|data=2012-10-22|url=https://web.archive.org/web/20121022040415/http://www.emporis.com/statistics/tallest-health|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Erresuma Batuko eraikinik garaienen zerrenda]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{en}} [http://www.guysandstthomas.nhs.uk/ Ospitalearen webgune ofiziala.] {{autoritate kontrola}} {{geografia zirriborroa|Erresuma Batua}} [[Kategoria:Londresko etxe orratzak]] [[Kategoria:Southwarkeko eraikinak]] [[Kategoria:100 eta 149 metro arteko etxe orratzak]] [[Kategoria:1974an amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko ospitaleak]] 1b84kefvcnmmw94otb0elj1z7p5fomm 0 121682 9984222 9473724 2024-11-28T17:34:32Z JosuAC 166181 9984222 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300x300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref>"Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[dimentsio]] bereko bi [[bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[Fitxategi:Torino-080408073-statua_Luigi_Lagrange.JPG|thumb|206x206px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[ Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi|koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. == Interpretazio geometrikoa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[Fitxategi:Proiekzioa_1.png|thumb|<math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[Fitxategi:Proiekzioa_2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. === Bektoreen luzera === Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. : <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> === Bi bektoreren arteko angelua === Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. : <math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref>Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}}2. Banakortasuna gehieketarekiko:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}}3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko:{{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: : <math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. : <math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: : <math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: : <math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: : <math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}}Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {| align="left" |<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math> |<math> = </math> |<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | | valign="top" |<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |} {{clear|left}}Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}}non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}}Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}}non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. * <math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> * <math>\mathbb{C}^n</math>-en biderketa eskalar ohikoena hau da: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: : <math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: : <math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa hirukoitza == [[Fitxategi:Parallelepiped_volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Kosinuaren Teorema == [[Fitxategi:Dot_product_cosine_rule.svg|thumb|204x204px|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[kosinuaren teorema]] lortzen da.{{clear}} == Ikus, gainera == * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == * {{Erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Physics|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=ingelesa|isbn=0-471-32057-9|egile=Resnick,Robert & Krane, Kenneth S.}} * {{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Physics for Scientists and Engineers|argitaletxea=Brooks/Cole|hizkuntza=ingelesa|egilea=Serway, Raymond A.|isbn=0-534-40842-7|autor2=Jewett, John W.}} * {{Erreferentzia|urtea=2000|izenburua=Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes)|argitaletxea=Barcelona: Ed. Reverté|hizkuntza=es|isbn=84-291-4382-3|egile=Tipler, Paul A.}} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Operazio bitarrak]] [[Kategoria:Eskalarrak]] 5no5m59i1ba0lmzzlz225ybnffn5wai 9984226 9984222 2024-11-28T17:35:29Z JosuAC 166181 /* Definizio orokorra */ 9984226 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300x300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref>"Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[dimentsio]] bereko bi [[bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[Fitxategi:Torino-080408073-statua_Luigi_Lagrange.JPG|thumb|206x206px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[ Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi|koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. == Interpretazio geometrikoa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[Fitxategi:Proiekzioa_1.png|thumb|<math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[Fitxategi:Proiekzioa_2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. === Bektoreen luzera === Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. : <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> === Bi bektoreren arteko angelua === Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. : <math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref>Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}}2. Banakortasuna gehieketarekiko:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}}3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko:{{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala''' da: : <math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. : <math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: : <math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: : <math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: : <math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}}Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {| align="left" |<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math> |<math> = </math> |<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | | valign="top" |<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |} {{clear|left}}Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}}non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}}Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}}non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. * <math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> * <math>\mathbb{C}^n</math>-en biderketa eskalar ohikoena hau da: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: : <math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: : <math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa hirukoitza == [[Fitxategi:Parallelepiped_volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Kosinuaren Teorema == [[Fitxategi:Dot_product_cosine_rule.svg|thumb|204x204px|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[kosinuaren teorema]] lortzen da.{{clear}} == Ikus, gainera == * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == * {{Erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Physics|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=ingelesa|isbn=0-471-32057-9|egile=Resnick,Robert & Krane, Kenneth S.}} * {{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Physics for Scientists and Engineers|argitaletxea=Brooks/Cole|hizkuntza=ingelesa|egilea=Serway, Raymond A.|isbn=0-534-40842-7|autor2=Jewett, John W.}} * {{Erreferentzia|urtea=2000|izenburua=Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes)|argitaletxea=Barcelona: Ed. Reverté|hizkuntza=es|isbn=84-291-4382-3|egile=Tipler, Paul A.}} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Operazio bitarrak]] [[Kategoria:Eskalarrak]] 43bps3peaa6zmerzus4be5j984fqw5c 9984236 9984226 2024-11-28T17:38:55Z JosuAC 166181 /* Interpretazio geometrikoa */ 9984236 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300x300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref>"Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[dimentsio]] bereko bi [[bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[Fitxategi:Torino-080408073-statua_Luigi_Lagrange.JPG|thumb|206x206px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[ Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi|koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. == Interpretazio geometrikoa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[Fitxategi:Proiekzioa_1.png|thumb|<math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[Fitxategi:Proiekzioa_2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela.<ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref> Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. === Bektoreen luzera === Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. : <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> === Bi bektoreren arteko angelua === Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. : <math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref>Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}}2. Banakortasuna gehieketarekiko:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}}3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko:{{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala''' da: : <math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. : <math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: : <math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: : <math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: : <math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}}Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {| align="left" |<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math> |<math> = </math> |<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | | valign="top" |<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |} {{clear|left}}Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}}non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}}Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}}non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. * <math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> * <math>\mathbb{C}^n</math>-en biderketa eskalar ohikoena hau da: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: : <math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: : <math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa hirukoitza == [[Fitxategi:Parallelepiped_volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Kosinuaren Teorema == [[Fitxategi:Dot_product_cosine_rule.svg|thumb|204x204px|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[kosinuaren teorema]] lortzen da.{{clear}} == Ikus, gainera == * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == * {{Erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Physics|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=ingelesa|isbn=0-471-32057-9|egile=Resnick,Robert & Krane, Kenneth S.}} * {{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Physics for Scientists and Engineers|argitaletxea=Brooks/Cole|hizkuntza=ingelesa|egilea=Serway, Raymond A.|isbn=0-534-40842-7|autor2=Jewett, John W.}} * {{Erreferentzia|urtea=2000|izenburua=Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes)|argitaletxea=Barcelona: Ed. Reverté|hizkuntza=es|isbn=84-291-4382-3|egile=Tipler, Paul A.}} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Operazio bitarrak]] [[Kategoria:Eskalarrak]] 9ytqxiayktdatsasp405tng03spnpyg 9984241 9984236 2024-11-28T17:41:16Z Nasedam 166654 /* Biderketa eskalarra beste espaziotan */ 9984241 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300x300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref>"Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[dimentsio]] bereko bi [[bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[Fitxategi:Torino-080408073-statua_Luigi_Lagrange.JPG|thumb|206x206px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[ Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi|koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. == Interpretazio geometrikoa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[Fitxategi:Proiekzioa_1.png|thumb|<math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[Fitxategi:Proiekzioa_2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela.<ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref> Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. === Bektoreen luzera === Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. : <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> === Bi bektoreren arteko angelua === Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. : <math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref>Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}}2. Banakortasuna gehieketarekiko:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}}3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko:{{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala''' da: : <math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. : <math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: : <math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: : <math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: : <math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}}Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {| align="left" |<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math> |<math> = </math> |<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | | valign="top" |<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |} {{clear|left}}Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}}non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}}Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}}non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. * <math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> * <math>\mathbb{C}^n</math>-en biderketa eskalar ohikoena hau da: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math><ref>Berberian, Sterling K. (2014) [1992]. Linear Algebra. Dover. p. 287</ref> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: : <math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: : <math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa hirukoitza == [[Fitxategi:Parallelepiped_volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Kosinuaren Teorema == [[Fitxategi:Dot_product_cosine_rule.svg|thumb|204x204px|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[kosinuaren teorema]] lortzen da.{{clear}} == Ikus, gainera == * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == * {{Erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Physics|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=ingelesa|isbn=0-471-32057-9|egile=Resnick,Robert & Krane, Kenneth S.}} * {{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Physics for Scientists and Engineers|argitaletxea=Brooks/Cole|hizkuntza=ingelesa|egilea=Serway, Raymond A.|isbn=0-534-40842-7|autor2=Jewett, John W.}} * {{Erreferentzia|urtea=2000|izenburua=Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes)|argitaletxea=Barcelona: Ed. Reverté|hizkuntza=es|isbn=84-291-4382-3|egile=Tipler, Paul A.}} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Operazio bitarrak]] [[Kategoria:Eskalarrak]] svuirtr8divuonsmxn424u1dv6ttys2 9984247 9984241 2024-11-28T17:42:40Z Nasedam 166654 /* Propietateak */ 9984247 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300x300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref>"Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[dimentsio]] bereko bi [[bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[Fitxategi:Torino-080408073-statua_Luigi_Lagrange.JPG|thumb|206x206px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[ Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi|koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. == Interpretazio geometrikoa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[Fitxategi:Proiekzioa_1.png|thumb|<math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[Fitxategi:Proiekzioa_2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela.<ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref> Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. === Bektoreen luzera === Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. : <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> === Bi bektoreren arteko angelua === Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. : <math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref>Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}}2. Banakortasuna gehieketarekiko:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}}3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko:{{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}}<ref>A. Bedford; Wallace L. Fowler (2008). Engineering Mechanics: Statics (5th ed.). Prentice Hall. p. 60.</ref> == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala''' da: : <math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. : <math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: : <math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: : <math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: : <math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}}Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {| align="left" |<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math> |<math> = </math> |<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | | valign="top" |<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |} {{clear|left}}Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}}non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}}Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}}non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. * <math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> * <math>\mathbb{C}^n</math>-en biderketa eskalar ohikoena hau da: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math><ref>Berberian, Sterling K. (2014) [1992]. Linear Algebra. Dover. p. 287</ref> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: : <math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: : <math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa hirukoitza == [[Fitxategi:Parallelepiped_volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Kosinuaren Teorema == [[Fitxategi:Dot_product_cosine_rule.svg|thumb|204x204px|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[kosinuaren teorema]] lortzen da.{{clear}} == Ikus, gainera == * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == * {{Erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Physics|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=ingelesa|isbn=0-471-32057-9|egile=Resnick,Robert & Krane, Kenneth S.}} * {{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Physics for Scientists and Engineers|argitaletxea=Brooks/Cole|hizkuntza=ingelesa|egilea=Serway, Raymond A.|isbn=0-534-40842-7|autor2=Jewett, John W.}} * {{Erreferentzia|urtea=2000|izenburua=Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes)|argitaletxea=Barcelona: Ed. Reverté|hizkuntza=es|isbn=84-291-4382-3|egile=Tipler, Paul A.}} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Operazio bitarrak]] [[Kategoria:Eskalarrak]] rcc94ebreatqe63vvxbb754kym1nhkg 9984254 9984247 2024-11-28T17:44:24Z Nasedam 166654 /* Ikus, gainera */ 9984254 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300x300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref>"Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[dimentsio]] bereko bi [[bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[Fitxategi:Torino-080408073-statua_Luigi_Lagrange.JPG|thumb|206x206px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[ Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi|koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. == Interpretazio geometrikoa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[Fitxategi:Proiekzioa_1.png|thumb|<math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[Fitxategi:Proiekzioa_2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela.<ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref> Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. === Bektoreen luzera === Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. : <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> === Bi bektoreren arteko angelua === Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. : <math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref>Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}}2. Banakortasuna gehieketarekiko:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}}3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko:{{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}}<ref>A. Bedford; Wallace L. Fowler (2008). Engineering Mechanics: Statics (5th ed.). Prentice Hall. p. 60.</ref> == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala''' da: : <math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. : <math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: : <math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: : <math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: : <math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}}Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {| align="left" |<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math> |<math> = </math> |<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | | valign="top" |<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |} {{clear|left}}Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}}non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}}Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}}non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. * <math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> * <math>\mathbb{C}^n</math>-en biderketa eskalar ohikoena hau da: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math><ref>Berberian, Sterling K. (2014) [1992]. Linear Algebra. Dover. p. 287</ref> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: : <math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: : <math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa hirukoitza == [[Fitxategi:Parallelepiped_volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Kosinuaren Teorema == [[Fitxategi:Dot_product_cosine_rule.svg|thumb|204x204px|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[kosinuaren teorema]] lortzen da.{{clear}} == Ikus, gainera == * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] *[[Cauchy-Bunyakovsky-Schwarz-en desberdintza]] == Bibliografia == * {{Erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Physics|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=ingelesa|isbn=0-471-32057-9|egile=Resnick,Robert & Krane, Kenneth S.}} * {{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Physics for Scientists and Engineers|argitaletxea=Brooks/Cole|hizkuntza=ingelesa|egilea=Serway, Raymond A.|isbn=0-534-40842-7|autor2=Jewett, John W.}} * {{Erreferentzia|urtea=2000|izenburua=Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes)|argitaletxea=Barcelona: Ed. Reverté|hizkuntza=es|isbn=84-291-4382-3|egile=Tipler, Paul A.}} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Operazio bitarrak]] [[Kategoria:Eskalarrak]] 1y16i5o246ne5s3r80hjlc2a4daigu8 9984336 9984254 2024-11-28T19:35:27Z 2A0C:5A86:8509:BF00:44F8:4D69:5E6B:D25 9984336 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300x300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref>"Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[dimentsio]] bereko bi [[bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[Fitxategi:Torino-080408073-statua_Luigi_Lagrange.JPG|thumb|206x206px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[ Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi|koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. == Interpretazio geometrikoa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math display>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[Fitxategi:Proiekzioa_1.png|thumb|<math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[Fitxategi:Proiekzioa_2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela.<ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref> Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. === Bektoreen luzera === Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. : <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> === Bi bektoreren arteko angelua === Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. : <math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref>Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}}2. Banakortasuna gehieketarekiko:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}}3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko:{{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}}<ref>A. Bedford; Wallace L. Fowler (2008). Engineering Mechanics: Statics (5th ed.). Prentice Hall. p. 60.</ref> == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala''' da: : <math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. : <math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: : <math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: : <math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: : <math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}}Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {| align="left" |<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math> |<math> = </math> |<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | | valign="top" |<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |} {{clear|left}}Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}}non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}}Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}}non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. * <math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> * <math>\mathbb{C}^n</math>-en biderketa eskalar ohikoena hau da: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math><ref>Berberian, Sterling K. (2014) [1992]. Linear Algebra. Dover. p. 287</ref> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: : <math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: : <math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa hirukoitza == [[Fitxategi:Parallelepiped_volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Kosinuaren Teorema == [[Fitxategi:Dot_product_cosine_rule.svg|thumb|204x204px|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[kosinuaren teorema]] lortzen da.{{clear}} == Ikus, gainera == * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] *[[Cauchy-Bunyakovsky-Schwarz-en desberdintza]] == Bibliografia == * {{Erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Physics|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=ingelesa|isbn=0-471-32057-9|egile=Resnick,Robert & Krane, Kenneth S.}} * {{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Physics for Scientists and Engineers|argitaletxea=Brooks/Cole|hizkuntza=ingelesa|egilea=Serway, Raymond A.|isbn=0-534-40842-7|autor2=Jewett, John W.}} * {{Erreferentzia|urtea=2000|izenburua=Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes)|argitaletxea=Barcelona: Ed. Reverté|hizkuntza=es|isbn=84-291-4382-3|egile=Tipler, Paul A.}} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Operazio bitarrak]] [[Kategoria:Eskalarrak]] o9nwmrp0a64dvyftc14unaocjkrsr91 9984481 9984336 2024-11-29T01:02:33Z JosuAC 166181 9984481 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300x300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidearrean.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref>"Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[dimentsio]] bereko bi [[bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[Fitxategi:Torino-080408073-statua_Luigi_Lagrange.JPG|thumb|206x206px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[ Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi|koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. == Interpretazio geometrikoa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math display>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[Fitxategi:Proiekzioa_1.png|thumb|<math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[Fitxategi:Proiekzioa_2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela.<ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref> Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. === Bektoreen luzera === Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. : <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> === Bi bektoreren arteko angelua === Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. : <math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref>Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}}2. Banakortasuna gehieketarekiko:{{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}}3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko:{{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}}<ref>A. Bedford; Wallace L. Fowler (2008). Engineering Mechanics: Statics (5th ed.). Prentice Hall. p. 60.</ref> == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala''' da: : <math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. : <math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: : <math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: : <math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: : <math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}}Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {| align="left" |<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math> |<math> = </math> |<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | | valign="top" |<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |} {{clear|left}}Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}}non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}}Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da:{{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}}non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. * <math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> * <math>\mathbb{C}^n</math>-en biderketa eskalar ohikoena hau da: : <math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math><ref>Berberian, Sterling K. (2014) [1992]. Linear Algebra. Dover. p. 287</ref> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: : <math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: : <math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa hirukoitza == [[Fitxategi:Parallelepiped_volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Kosinuaren Teorema == [[Fitxategi:Dot_product_cosine_rule.svg|thumb|204x204px|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[kosinuaren teorema]] lortzen da.{{clear}} == Ikus, gainera == * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] *[[Cauchy-Bunyakovsky-Schwarz-en desberdintza]] == Bibliografia == * {{Erreferentzia|urtea=2001|izenburua=Physics|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=ingelesa|isbn=0-471-32057-9|egile=Resnick,Robert & Krane, Kenneth S.}} * {{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Physics for Scientists and Engineers|argitaletxea=Brooks/Cole|hizkuntza=ingelesa|egilea=Serway, Raymond A.|isbn=0-534-40842-7|autor2=Jewett, John W.}} * {{Erreferentzia|urtea=2000|izenburua=Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes)|argitaletxea=Barcelona: Ed. Reverté|hizkuntza=es|isbn=84-291-4382-3|egile=Tipler, Paul A.}} == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] [[Kategoria:Operazio bitarrak]] [[Kategoria:Eskalarrak]] 2qs9zc61lrtt4ayt8az7vl2297rztj9 0 126743 9984500 9820480 2024-11-29T01:22:26Z Druiz002 154206 /* Kanpo estekak */ 9984500 wikitext text/x-wiki {{Herrialde infotaula |nazioa = |mikronazio = |ohiko_izen_luze = Herrialde Baltikoak |mapa_irudi = Baltic_states.svg |mapa_alt = |mapa_testu = |kokagune_handien = [[Riga]] |hizkuntza_ofizialak = [[estoniera]], [[letoniera]], [[lituaniera]] |eremu = |eremu_km2 = 175.228 |ur_portzentaiar = 2,23 |biztanle_zenbatespen = 6.124.314 |biztanle_zenbatespen_rankin = |biztanle_zenbatespen_urte = 2017 |biztanle_errolda = |biztanle_errolda_urte = |biztanle_dentsitate_km2 = 35 |biztanle_dentsitate_sq_mi = |biztanle_dentsitate_rankin = |BPG_PPP = 184.579 milioi $ |BPG_PPP_rankin = |BPG_PPP_urte = 2017 |BPG_PPP_per_capita = 30.023 $ |BPG_PPP_per_capita_rankin = |BPG_nominal = 94.197 milioi $ |BPG_nominal_rankin = |BPG_nominal_urte = 2017 |BPG_nominal_per_capita = 15.645 $ |BPG_nominal_per_capita_rankin = |txanpon = [[Euro]]a |txanpon_kode = € |ordu_eremu = EET (UTC+2) |utc_offset = |ordu_eremu_DST = EEST (UTC+3) |utc_offset_DST = <!--in the form "+N", where N is number of hours offset--> }} '''Herrialde Baltikoak'''<ref>[https://web.archive.org/web/20170910220540/http://ww.euskaltzaindia.fr/agenda/week/index.php?option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&layout=aurreratua&lang=eu&sarrera=&sarrera2=&sarrera3=&kat=&num=&adm=&eus=&err=&gar=&sai=&ona=&style=&gramNote=&def=&adb=&adohar=&erref=&saohar=&taxon=&aurreratu=88&orria=53 Euskaltzaindiaren Hiztegia: Baltiko], euskaltzaindia.fr</ref> ({{lang-et|Balti riigid, Baltimaad}}; {{lang-lv|Baltijas valstis}}; {{lang-lt|Baltijos valstybės}}), '''Estatu Baltikoak''' ere deituak, [[Ipar Europa]]ko hiru herrialde dira, [[Itsaso Baltikoa]]ren ertzean daudenak, [[Niemen]] ibai bokalearen eta [[Finlandiako golkoa]]ren artean: [[Lituania]], [[Letonia]] eta [[Estonia]]. [[Europar Batasun]]eko kide dira [[2004]]tik. Mende askotan zehar indar arrotzen menpe egon ostean, estatu independente bilakatu ziren [[Lehen Mundu Gerra]]ren ondoren. [[Bigarren Mundu Gerra]] arte, [[Finlandia]] herrialde baltikotzat hartzen zen, beste hiruren antzeko egoera zuelako. Gaur egun, ordean,[[Eskandinavia]]rekin lotzen da. ''Errepublika Baltikoak'' adierak esanahi historikoa du, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunaren]] okupazioaren garaian (1940-1941 eta 1944-1991) horrela izendatzen zirelako hiru "errepublikak". Egun ere, errepublikak dira baina independenteak eta demokratikoak. 1991. urtean lortu zuten Sobietar Batasunetik independizatzea. Errusiak tropak 1994an irten ziren Herrialde Baltikoetatik. 2004an, [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] eta [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATOko]] kide egin ziren. Hiru herrialdeek demokrazia liberala daukate, eta haien ekonomiak bilakaera azkarra izan zuen [[2000ko hamarkada]]n. <!--Halere, kolpe handia jasan zuten [[Atzeraldi Handia|2008. urte inguruko finantza krisian]].--> Hizkuntzari erreparatuta, [[letoniera]] eta [[lituaniera]]k sustrai berdintsuak dituzte, [[indoeuropar hizkuntza]]k baitira. [[Estoniera|Estoniarren hizkuntzak]], aldiz, ahaidetasun handiagoa du [[finlandiera]]rekin, eta hizkuntza ez-indoeuroparren multzoan dago sailkatuta, finlandiera eta [[hungariera]]rekin batera. == Historia == Hainbat hizkuntzak bereizitako bi talde etniko ageri dira Herrialde Baltikoen jatorrian. Talde [[finiar]]ra [[livonia]]koek, [[ingria]]koek eta [[estonia]]koek osatua da. [[Uraldar hizkuntza]] dute, [[suomiera]]ren familikoa. Baltikoko taldea [[Eslaviar hizkuntzak|eslaviar moldetik]] hurbil dauden hiru hizkuntza indoeuropar zaharrek osatua da: [[letoniera]] (Letonia), [[lituaniera]] (Lituania; 400.000 lituaniar bizi dira Estatu Batuetan) eta, [[XVIII. mende]]a arte, [[prusiera zahar]]ra, [[Ekialdeko Prusia]]n. Baltikoko herriak laster hasi ziren merkataritza harremanetan [[eskandinavia]]r, [[eslaviar]] eta [[germaniar]] herriekin, zibilizazio eta antolamendu politiko bereziei eutsiz betiere. Kristautu eta germaniartu ondoan ([[Hansa]]ren mendeko [[Zaldun Teutoniko]] eta [[Ezpataren Anaia Livoniarrak]]), Baltikoko herriak Polonia, Suedia eta Errusiaren eskuetan egon ziren. Eslaviarren agintepean [[XVIII. mende]] hasieratik aurrera, [[1721]]ean igaro ziren [[Errusiar Inperioa]]ren eskuetara [[Ingria]], [[Livonia]], Estonia eta Letonia ([[Nystadeko Hitzarmena]]); Lituania eta [[Kurlandia]] [[1795]]ean (Poloniaren hirugarren banaketa). [[Alemania]]rrek eta [[SESB|sobietarrek]] bi mundu gerretan gutiziatu eta hartu zituzten lurralde horiek; [[1918]]-[[1940]] urteetan burujabe izan ziren Estonia, Letonia eta Lituania. [[1940]]an, [[Molotov-Ribbentrop Ituna|Hitler eta Stalinen hitzarmenaren ondorioz]], Sobietar Batasunak hiru herrialde Baltikoak okupatu eta bereganatu zituen. Errusiartzearen aurkako altxamenduen zapalkuntza latza izan zen. Estatu Batuek eta Mendebaldeko Europako estatuek ez zuten inoiz onartu Baltikoko estatuen sobietar anexioaren legezkotasuna. 1989-1991n, Sobietar Batasunean agintepean izandako aldakuntzen ondotik, Estonia, Letonia eta Lituaniako parlamentu eta herria burujabetzaren alde agertu ziren gehiengo argi batez, eta 1991ko abuztuan estatu independente bihurtu ziren berriro. == Datu orokorrak == {| class=wikitable border="2" cellpadding="5" style="margin:auto; border-collapse:collapse;" |- ! ! [[Estonia]] ! [[Letonia]] ! [[Lituania]] ! Denera |- ! Bandera | style="text-align:center" | {{Flagicon|Estonia|size=50px|text=none}} | style="text-align:center" | {{Flagicon|Letonia|size=50px|text=none}} | style="text-align:center" | {{Flagicon|Lituania|size=50px|text=none}} | |- ! Hiriburua | [[Tallinn]] | [[Riga]] | [[Vilnius]] | |- ! Independentzia | - XIII. mendera arte<br />- 1918ko otsailaren 24a<br />- 1991ko abuztuaren 20a | - XIII. mendera arte<br />- 1918ko azaroaren 18a<br />- 1991ko abuztuaren 21a | - XVIII. mendera arte<br />- 1918ko otsailaren 16a<br />- 1990eko martxoaren 11 | |- ! Presidentea | [[Alar Karis]] | [[Raimonds Vejonis]] | [[Dalia Grybauskaitė]] | |- ! Biztanleria (2017) | 1.317.797 | 1.957.200 | 2.849.317 | 6.124.314 |- ! Eremua | 45.339&nbsp;km² | 64.589&nbsp;km² | 65.300&nbsp;km² | 175.228&nbsp;km² |- ! Dentsitatea | 29 bizt/km² | 31 bizt/km² | 44 bizt/km² | 35 bizt/km² |- ! Ur % | 4,56 | 1,5 | 1,35 | 2,23 |- ! GDP (nominala) osoa (2017)<ref name="ReferenceA">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=37&pr.y=14&sy=2016&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&c=941%2C946%2C939&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= International Monetary Fund: Report for Selected Countries and Subjects], imf.org</ref> | 24.609 milioi $ | 29.636 milioi $ | 44.937 milioi $ | 94.197 milioi $ |- ! GDP (nominala) per capita (2017)<ref name="ReferenceA"/> | 18.798 $ | 15.072 $ | 15.837 $ | 15.645 $ |- ! GDP (parekotasuna) osoa (2017)<ref name="ReferenceA"/> | 40.519 milioi $ | 53.710 milioi $ | 90.240 milioi $ | 184.579 milioi $ |- ! GDP (parekotasuna) per capita (2017)<ref name="ReferenceA"/> | 30.951 $ | 27.315 $ | 31.803 $ | 30.023 $ |- ! [[Giniren koefiziente]]a (2012)<ref>[http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI GINI index (World Bank estimate)], data.worldbank.org</ref> | 33,2 | 35,5 | 35,2 | |- ! [[Giza garapenaren indize|GGI]] (2015)<ref>[http://hdr.undp.org/en/composite/HDI Human Development Index and its components], hdr.undp.org</ref> | 0,865 | 0,805 | 0,848 | |- ! Interneteko [[Herrialdeentzako goi mailako domeinu|GMD]] | [[.ee]] | [[.lv]] | [[.lt]] | |- ! [[Nazioarteko telefono aurrezenbakien zerrenda|Telefono aurrezenbakia]] | +372 | +371 | +370 | |} == Hiri nagusiak == {{Hiri handienak | name = Herrialde Baltikoetako hiri handienak | country = Herrialde Baltikoak | stat_ref = ''Statistics Estonia'', ''Statistics Latvia'' eta ''Statistics Lithuania''; 2015eko urriaren 1eko zenbatespenak | class = nav | div_name = Herrialdea | city_1 = Riga | div_1 = Letonia | pop_1 = 696.593| img_1 = Riga - Latvia.jpg | city_2 = Vilnius | div_2 = Lituania | pop_2 = 542.664 | img_2 = Vilnius city.jpg | city_3 = Tallinn | div_3 = Estonia | pop_3 = 444.085 | img_3 = Tallinna Raekoda.jpg | city_4 = Kaunas | div_4 = Lituania | pop_4 = 297.669 | img_4 = Vytautas the Great Bridge from hill, Kaunas, Lithuania - Diliff.jpg | city_5 = Klaipėda | div_5 = Lituania | pop_5 = 154.275 | city_6 = Šiauliai | div_6 = Lituania | pop_6 = 102.983 | city_7 = Tartu | div_7 = Estonia | pop_7 = 98.449 | city_8 = Daugavpils | div_8 = Letonia | pop_8 = 96.818 | city_9 = Panevėžys | div_9 = Lituania | pop_9 = 95.218 | city_10 = Liepāja | div_10 = Letonia | pop_10 = 78.787 | city_11 = Jelgava | div_11 = Letonia | pop_11 = 61.961 | city_12 = Narva | div_12 = Estonia | pop_12 = 58.375 | city_14 = Jūrmala | div_14 = Letonia | pop_14 = 57.671 | city_15 = Alytus | div_15 = Lituania | pop_15 = 55.526 | city_16 = Pärnu | div_16 = Estonia | pop_16 = 41.170 | city_17 = Ventspils | div_17 = Letonia | pop_17 = 40.273 | city_13 = Marijampolė | div_13 = Lituania | pop_13 = 58.027 | city_18 = Kohtla-Järve | div_18 = Estonia | pop_18 = 36.622 | city_19 = Mažeikiai | div_19 = Lituania | pop_19 = 35.997 | city_20 = Rēzekne | div_20 = Letonia | pop_20 = 31.886 }} == Erreferentziak == {{ lur | data=2017/9/10}} {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] * [[Europar Batasuna]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Herrialde Baltikoak| ]] [[Kategoria:Iparraldeko Europako geografia]] cod4xymnq9rb0bw7s50mwyzg36m829z 8 127962 9983710 9983697 2024-11-28T12:07:26Z Theklan 336 /* template-gadgets */ 9983710 wikitext text/x-wiki == nabigazio-gadgetak == * ErrefAurrebista[default]|ErrefAurrebista.js|ErrefAurrebista.css * UkensKonkurranse[ResourceLoader|type=general|default|dependencies=mediawiki.util]|UkensKonkurranse.js * TxikipediaTab[ResourceLoader|default|dependencies=site,mediawiki.api,mediawiki.util|type=general]|TxikipediaTab.js|TxikipediaTab.css * ArtikuluenKalitatea[ResourceLoader|default]|ArticleQuality.js == aldatzeko-gadgetak == * HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js * Cat-a-lot[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Cat-a-lot.js|Cat-a-lot.css * refToolbar[ResourceLoader|default|dependencies=user.options]|refToolbar.js == itxura-gadgetak == * ArgipenBila[ResourceLoader]|ArgipenBila.css * UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js * LocalLiveClock[ResourceLoader]|LocalLiveClock.js * ekarpen-zenbakituak|ekarpen-zenbakituak.css * switcher[ResourceLoader|default]|switcher.js == template-gadgets == * Vivarium[ResourceLoader|hidden|default|categories=Vivarium.js]|Vivarium.js * OWIDPopup[ResourceLoader|hidden|default|categories=OWIDPopup.js]|OWIDPopup.js * azala[ResourceLoader|hidden|default|categories=Azala|dependencies=@wikimedia/codex,vue]|otd.js|cards.js|otd.css * Ikusgela-css-gadget[ResourceLoader|default|type=styles|categories=Ikusgela]|ikusgela.css * Txikipedia-css-gadget[ResourceLoader|default|type=styles|categories=Txikipedia]|txikipedia.css 11p5kl82n3dp2uq7x9sbu0fnmcjmwls 9983712 9983710 2024-11-28T12:09:39Z Theklan 336 /* template-gadgets */ 9983712 wikitext text/x-wiki == nabigazio-gadgetak == * ErrefAurrebista[default]|ErrefAurrebista.js|ErrefAurrebista.css * UkensKonkurranse[ResourceLoader|type=general|default|dependencies=mediawiki.util]|UkensKonkurranse.js * TxikipediaTab[ResourceLoader|default|dependencies=site,mediawiki.api,mediawiki.util|type=general]|TxikipediaTab.js|TxikipediaTab.css * ArtikuluenKalitatea[ResourceLoader|default]|ArticleQuality.js == aldatzeko-gadgetak == * HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js * Cat-a-lot[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util|type=general]|Cat-a-lot.js|Cat-a-lot.css * refToolbar[ResourceLoader|default|dependencies=user.options]|refToolbar.js == itxura-gadgetak == * ArgipenBila[ResourceLoader]|ArgipenBila.css * UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js * LocalLiveClock[ResourceLoader]|LocalLiveClock.js * ekarpen-zenbakituak|ekarpen-zenbakituak.css * switcher[ResourceLoader|default]|switcher.js == template-gadgets == * Vivarium[ResourceLoader|hidden|default|categories=Vivarium.js]|Vivarium.js * OWIDPopup[ResourceLoader|hidden|default|categories=OWIDPopup.js]|OWIDPopup.js * azala[ResourceLoader|hidden|default|categories=Azala|dependencies=@wikimedia/codex,vue]|otd.js|cards.js|otd.css * Ikusgela-css-gadget[ResourceLoader|default|type=styles|categories=Ikusgela]|ikusgela.css * Txikipedia-css-gadget[ResourceLoader|default|type=styles|namespaces=104]|txikipedia.css dlaadkr75sd6q4qeoyzhdlbtftghqbu 0 128032 9984242 9593160 2024-11-28T17:41:28Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984242 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Franco Ballerini''' ([[Florentzia]], [[Italia]], [[1964]]ko [[abenduaren 11]] &ndash; [[Pistoia]], [[Italia]], [[2010]]eko [[otsailaren 7]]a) txirrindulari profesional italiarra zen. [[2010]]ean hil zen [[rally]] batean parte hartzen ari zenean. == Palmaresa == '''1987''' * [[Tre Valli Varesine]] '''1989''' * [[Camaioreko Sari Nagusia]] * 2. [[Campaniako Giroa]]n '''1990''' * [[Piamonteko Giroa]] * [[Paris-Brusela]] * [[Campaniako Giroa]] * [[Ameriketako Sari Nagusia]] * 3. [[Venetoko Giroa]]n * 3. [[Gante-Wevelgem]]<nowiki/>en '''1991''' * [[Romagnako Giroa]] * [[1991ko Italiako Giroa|Italiako Giroko]] etapa 1 '''1992''' * 2. [[Campaniako Giroa]]n '''1993''' * Hofbrau Kopako 2. etapa '''1995''' * [[Omloop Het Nieuwsblad|Omloop Het Volk]] * [[1995eko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]] '''1996''' * [[Valoniako Sari Nagusia]] * 3. [[Austriako Itzulia]]n eta etapa bat '''1998''' * [[1998ko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]] * 2. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 5. [[Larcianoko Industria eta Eskulangintza Sari Nagusia]]n '''2000''' * 4. [[Omloop Het Nieuwsblad|Omloop Het Volk]]<nowiki/>en * 8. [[2000ko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en '''2002''' * 3. [[Austriako Itzulia]]n == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{Bizialdia|1964ko|2010eko|Ballerini, Franco}} [[Kategoria:Florentziarrak]] [[Kategoria:Italiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Errepide istripuan hildakoak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak italiarrak]] fx4tmgl4baaj66738jwtelduy81w8nl 0 131024 9984465 9811230 2024-11-28T23:51:15Z Eniisi Lisika 77002 9984465 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Jakarta slumlife41.JPG|thumb|200px|[[Jakarta]]ko gizon bat, '''zaborretan bildu''' dituen gai birziklagarriak garraiatzen.]] [[Fitxategi:Man rummaging thought a skip.jpg|thumb|200px|Gizon bat, edukiontzi bateko '''zaborretan miatzen'''.]] '''Zaborren berreskurapen informala''' edo besterik gabe '''zaborretan ibiltzea''' kaleko [[zabor]]rontzi eta zabortegietan lehengai [[birziklapen|birziklagarriak]] ([[metal]]ak, [[paper]]a, [[kartoi]]a, ...) eta aprobetxagarriak diren bestelako produktuak ([[altzari]]ak, [[jantzi|arropak]], ...) jasotzeko [[ekonomia informal|jarduera ekonomiko informalari]] deritzo, zirkuitu ofizial eta legezkoetatik at. Gehienetan, baliabide eskasak dituzten pertsonek egiten duten jarduera da, gai eta produktu horiek salduz diru-sarrera osagarriak lortzeko asmoz. * Herri pobreetan, ordea, [[zabor]]raren berreskurapena jende askoren jarduera ekonomiko nagusia da. Dena den, gizarte-arazo larriak ekartzen dituen jarduera ere bada: [[hirugarren Mundua|hirugarren munduan]] haurrak eta emakumezkoak dira gehiengoz lan hauetan aritzen direnak osasun eta hezkuntza egoera larriak sortuz, eta zabor-miatzaileek zailtasunak izaten dituzte euren jarduera utzi eta egoera sozioekonomikoa gainditzeko. * Orobat eta lehenengo munduan batik bat, zaletasunez egin daitekeen jarduera da (arrazoi [[ekologismo|ekologistengatik]], artistek euren lanetarako gaiak eskuratu nahian edo besterik gabe zaborretan utzitako produktu erabilgarriak eskuratzeko). Beste kasu batzuetan, ordea, modu konpultsibo eta kontrolaezinean egiten denean, etxean [[balio (argipena)|baliorik]] gabeko gaiak pilatuz, [[eritasun|patologia]] baten sintoma izan daiteke, [[Diogenes sindrome]]a esaterako. Kasu guztietan ordea, zaborren berreskurapenaren balioa esaera honetan bil daiteke: ''Pertsona baten zaborra, beste baten altxorra''. == Hondakin-biltzaileak == [[Fitxategi:Recycler.jpg|thumb|300px|Zabor biltzaile bat Afrikan.]] Hondakin biltzaileak beste batzuek botatako material berrerabilgarriak edo birziklagarriak saltzeko edo kontsumo pertsonalerako berreskuratzen dituen pertsona bat da. Mundu mailan milioika hondakin-biltzaile daude, nagusiki garapen bidean dauden herrialdeetan, baina gero eta gehiago industria post-herrialdeetan ere.<ref>Gowan, Teresa (1997). "American Untouchables: Homeless Scavengers in San Francisco's Underground Economy". International Journal of Sociology and Social Policy. 17 (3/4): 159–190. [https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/eb013304/full/html]</ref> Antzinatik hondakinak biltzeko hainbat modu praktikatu dira, baina hondakinak biltzeko tradizio modernoak XIX. mendeko industrializazioan errotu ziren. Azken mende erdian, hondakinen bilketa izugarri hedatu da garapen bidean dagoen munduan, urbanizazioaren, kolonialismo toxikoaren eta hondakinen munduko merkataritzaren ondorioz. Hiri eta eskualde askok hondakin solidoak biltzea baino ez dute ematen, baina ez tratamendua. Ondorioz, zabortegietan berreskuratu daitezkeen materialak aurki daitezke eta hondakin biltzaileak horien bila aritzen dira.<ref>https://intellectdiscover.com/content/journals/10.1386/ijtm.5.3.257/1</ref> Datu fidagarri gutxi daude mundu osoko hondakin biltzaileen kopuruari eta demografiari buruz. Hondakin biltzaileei buruzko ikerketa akademiko gehienak kuantitatiboak baino gehiago kualitatiboak dira. Eskala handiko datuak sistematikoki biltzea zaila da, lanbidearen izaera informala, mugak, urtaroen araberako lan-indar gorabeheratsua eta lan-gune mugikor eta oso sakabanatuak direla eta. Gainera, ikertzaile askok ez dute datu kuantitatiboak ekoizteko asmorik, agintariek langile horien aurkako errepresioa justifikatzeko erabiliko diren beldur direlako. Beraz, eskala handiko zenbatespenak dira, batez ere jatorrizko ikerketa-lagin oso txikietan oinarritutako estrapolazioak.<ref>https://www.wiego.org/waste-pickers#org</ref> == Aurrekariak == [[Kontsumo-gizarte]]ak zaborren bolumenaren hazkunde handia ekarri du. Askotan baliozkoak diren gai eta produktuak bota egiten dira, hiri handietako etxebizitzen tamaina txikiarengatik edota gai horiek berreskuratzeko antolakuntza finkorik ez dagoelako. [[Hirugarren Mundua|Hirugarren munduan]] eta, baita ere, [[lehen Mundua|lehenengo munduko]] hiri handietan, pobrezia handiko giza-taldeak sortu dira, lanpostu eta diru-sarrera finkorik gabeak. Hauentzat, zaborretan jardutea diru-osagarri garrantzitsua da, inbertsio handirik eskatzen ez duena eta denboran zehar jarraipenik behar ez duena. Zaborren berreskurapen informala zaborren bilketarako zirkuitu desegokiak dauden hiri eta eskualdeetan maizago gertatzen dela ere baieztatu da.<ref>Hirugarren munduko hiri handietan zabor osoaren %25-%55 bitartean bakarrik jasotzen dute zabor-bilketarako zerbitzu publikoek. Ikus: {{en}} {{Erreferentzia |izenburua=Child waste pickers in India: the occupation and its health risks |abizena=Hunt |izena=Caroline |egunkaria=Environment and urbanization |alea=2 |liburukia=8 |data=1996ko urria |url=http://eau.sagepub.com/cgi/content/abstract/8/2/111}}.</ref> Orobat, krisi ekonomikoen garaian anitz dira jarduera honetara biltzen diren pertsonak.<ref>Adibidez, [[Argentina]]n asko izan ziren 2001 urtean han gazteleraz esaten den bezala ''cirujeo'' lan honetan hasi zirenak: {{es}} {{Erreferentzia |izenburua=Recolección y recuperación informal de residuos: la perspectiva de la teoría ambiental y de las políticas públicas. Ciudad de Buenos Aires 2001-2007 |abizena1=Paiva |izena1=Verónica |abizena2=Perelman |izena2=Mariano |egunkaria=Cuaderno urbano: espacio, cultura y sociedad |urtea=2008 |alea=7 |url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3044677}}</ref> Gaiak berreskuratzeko asmoarekin zaborretan ibiltzea, nolanahi ere, historiako garai guztietan eta non-nahi egin izan da, gizarte-taldetzat [[urbanizazio]]arekin batera osatu bada ere.<ref>{{en}} {{Erreferentzia |abizena=Petružitė |izena=Donata |izenburua=Waste Pickers' Way of Life: Case Study of the Dump of Kariotiškės (Summary of Doctoral Dissertation) |urtea=2009 |lekua=Vilnius |url=http://vddb.laba.lt/fedora/get/LT-eLABa-0001:E.02~2009~D_20100204_100654-30021/DS.005.1.01.ETD}}</ref> [[Paris]]en, esaterako, [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] agertzen dira ''[[trapuketari|chiffonnier]]'' edo trapu-biltzaileak, beste gaietako biltzaileekin batera, kale eta etxeetatik gaikako bilketa eginez. Erdi Aroan euren elkarte eta ermandadeak ere osatu zituzten, beste lanbideetan bezala. Izaera ofiziala izatera ere heldu ziren XIX. mendean eta ''chiffonnier'' bakoitzak hiriko eremu jakin bat zuen esleituta, bere identifikazio-plaka eta guzti.<ref>{{fr}} {{Erreferentzia |abizena=Vassor |izena=Bernard |izenburua=Les chiffonniers, les biffins, les chiftires á Paris |data=2008-05-02 |url=http://www.paperblog.fr/672309/les-chiffonniers-les-biffins-les-chiftires-a-paris/}}.</ref> [[1885]] urtean, Parisko udalak hondakinen bilketa bere gain hartzea erabaki zuenean, ''[[trapuketari|chiffonnier]]'' haien matxinada lehertu zen. Haien eskakizunak kontuan hartu ziren azkenik; lortu zuten zabor-bilketarako zerbitzu publikoak ez igarotzea ''chiffonnier''rek euren lana bukatu arte.<ref>{{fr}} {{Erreferentzia |abizena=Desrochers |izena=Pierre |egunkaria=Le Québécois Libre |data=1999-06-26 |izenburua=Les poubelles de Pierre Bourque |url=http://www.quebecoislibre.org/990626-3.htm}}.</ref> Frantzian ezagunak dira, baita ere, nekazaritza munduan eta Erdi Arotik ''glanage'' egiten duten ''glaneurs'' eta ''glaneuses'' pertsonak: uzta ondoren, lurrean geratu diren kondarrak hartzeko baimena duten haiek dira. == Lan metodoa == Anitz dira zaborretan ibiltzeko moduak, puntu komun zenbait badaude ere. Oro har, gehienetan bakarrik edo familian egiten den jarduera da. Gizarte-klase apaleko jendea izaten da zeregin hauetan ibiltzen dena, kultura maila eskasekoa kasu askotan eta horrek zaildu egiten du pertsonen arteko harremana lan-antolakuntza bat definitzeko. Indibidualtasun honek elkartasuna eragotzi eta zaborretako bilatzaileen arteko konkurrentzia handia ekartzen du gainera. Bestalde, lehenengo munduko hiri handietan gizartean gaizki ikusitako jarduera denez, ezkutuan eta bakardadean jarduten da, gauez askotan. Bi dira berreskurapenerako eremu nagusiak: zabortegiak, legezkoak (non zerbitzu publikoek jasotako zaborrak botatzen diren) zein legez kanpokoak, hirugarren munduko hiriguneetan batez ere, eta kaleko zaborrontziak. edo hirietan bizilagunek zaborrak noiz bota). Zaborrak berreskuratzeko jarduerak hainbat aldi ditu: * '''bilketa''' zerbitzu publikoek zaborrak botatzen dituzten [[zabortegi]]etatik, legez kanpoko zabortegietatik.<ref>Herrialde aberatsetan legezko zabortegiak itxita egoten dira, ordea.</ref> edo kaleko zaborrontzietan miatuz egin daiteke;<ref> Askotan bizilagunek zaborrontzien ondoan uzten dituzte baliozkoak izan daitezkeen gaiak, bilatzaileak zaborrontzi barruan miatu behar ez izateko.</ref> gaien bilketa etxe eta lantegietatik zuzenean ere egin daiteke, bizilagunekin adostuta, kasu batzuetan diru-kopuru txiki baten trukean;<ref>Antzinako traperoen metodoa zen azken hori.</ref> ohikoa da, era berean, zaborretan ibiltzen den jendea garbiketa-zerbitzuen zelatan egotea (zabortegietan, zaborra dakarten kamioiak noiz etorriko, edo bizilagunek zaborrak noiz botako). * '''sailkatzea eta balioa ematea''', bildutako gaiak bere izaeraren arabera sailkatu behar dira (metaletan, [[burdina]], [[aluminio]]a eta [[kobre]]a berezi behar dira, besteak beste), aparte saltzen baitira; horretarako, askotan aurkitutako gailuak ''garbitu'' egin behar dira, kobrezko hariak moztuz, aluminiozko osagaiak bereiziz eta abar; berrerabiltzeko diren produktuetan garbiketa eta errestaurazio-lanak behar izaten dira (arropa eta altzarien kasuan, esaterako). Produktu batetik atal eta gai batzuk soilik aprobetxatzeari [[kanibalizazio (birziklapena)|kanibalizazio]] deitzen zaio. * '''salmenta''', berreskuratutako lehengaiak [[bitartekari (argipena)|bitartekariei]] (txatartegiak, adibidez) saltzen zaie kopuru aski handia metatu denean; berrerabiltzeko diren produktuen kasuan bigarren eskuko azoketan edo bitartekari bat erabiliz sal daitezke. Ordainketa eskudirutan eta fakturarik gabe egin ohi da. Biltzaileak berak '''berrerabili''' ere egin ditzake aurkitutako gauzak. Lanerako erabiltzen tresnak denetarikoak dira: txikizkako bilketan ibiltzen direnek [[poltsa]] edo saski arrunt bat erabil dezakete; handizka jarduten dutenek (kalean uzten diren etxetresna elektrikoak edota txatarra biltzen) tamaina ertaineko kamioiak erabil ditzakete; tartean orgatilak eta bestelako ibilgailuak izanik. Funtsezko lanabesa kakoa da, zaborrontzi barruko poltsak desegin eta edukia ikusi edota zaborrontzi barruko gaiak aiseago eskuratzeko. [[Iman]]a ere elementu garrantzitsua da, burdina eta beste metalak bereizteko. Gailuen garbiketarako bestelako erreminta arruntak ere erabiltzen dituzte, [[labana]]k, bihurkinak eta abar. == Bildutako gaiak == Aprobetxagarria, birziklagarria eta diru-balioa, eskasa izanik ere, duen gauza oro bilatzen da zaborretan. Birziklagarriak diren gaietan [[metal]]ak diren gehien bilatzen direnak, balio zuzen eta berehalako handiagoa dutelako. Balio handienetik txikienera ordenaturik, [[kobre]] garbia, [[brontze]]a eta [[letoi|latoia]] (txorrotak), [[kobre]]-haria PVC plastikoan bildurik, [[altzairu herdoilgaitz]]a, [[aluminio]]a, [[zink]]a, [[berun]]a, [[ibilgailu]] motordunen [[bateria elektriko|bateriak]] eta [[burdina]] azkenik.<ref>2010. urtean bitartekariek Gipuzkoan ordaindutako prezioak hauek ziren gutxi gorabehera: kiloko 4,5 euro, kobre garbiaren kasuan, eta kiloko 0,15 euro, burdinaren kasuan. Prezio horiek oso aldakorrak dira, ordea, eta nazioarteko merkatuen mende izaten dira.</ref> [[Paper]]a, [[kartoi]]a, [[plastiko]]ak, [[beira]] eta trapuak (berrerabilgarriak ez diren arropak) ere bil daitezke, baina balio eskasagoa dute, paper zuria ezik. Eraikuntzarako materialak ere berreskuratzen dira, [[adreilu]]ak kasu. Hirugarren munduko herrialdeetan denetariko gaiak biltzen badira ere, lehenengo munduan ohikoagoa gai guztietatik balio handiagoa duten metalak bakarrik biltzea. [[Janari]]ak ere bilatzen dira zaborretan. Praktika hau arriskutsua da, egoera txarrean, beste hondakinekin batera, edo gutxienez iraungipen-dataz kanpoko elikagaiak aurkitzen direlako zaborretan. Hirugarren munduan, ohikoa da gai organiko hauek berreskuratzea abereei eman edo ongarri moduan erabiltzeko. Lehenengo munduan, gauez [[supermerkatu]] eta [[hipermerkatu]]en kanpo aldeko zaborrontzietan miatzen duten pertsonak ugaldu dira, iraungipen-data bete berria edo betetzear duen janari bila. Askotan, zaborretako bilatzaileak zai egoten dira saltoki hauetako kanpo aldean, produktuak noiz botako zain.<ref>{{es}} {{Erreferentzia |izenburua=Buscadores de comida (los recicladores en los contenedores de basura) |egilea=Kaosenlared.net |url=http://www.kaosenlared.net/noticia/buscadores-comida-recicladores-contenedores-basura |data=2009-04-09}}.</ref> [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] mugimendu bat sortu da janariak dohainik eskuratzeko modu honen inguruan, ''freegan'' deritzen pertsonez osaturik. Beste alde batetik, berrerabilgarriak diren produktuak ere biltzen dira zaborretan: arropak, altzariak, tresnak, jostailuak eta bestelako gaiak. Batzuetan berri berriak diren produktuak aurkitzen badira ere, garbiketa arrunta eta konponketa sinplea behar duten produktuak ere biltzen dira. Produktu hauek zaborretako bilatzaileak berak berrerabili (anitz dira zaborretatik euren lanetarako denetariko gaiak biltzen ditizten artistak, oholak edo bestelako osagaiak) edo saldu egin ditzake, zuzenean ([[bigarren eskuko azoka|bigarren eskuko azoketan]] esaterako) edo bitartekarien bitartez ([[brokante]]ak, esaterako). Objektu baliotsuak ere aurkitu dira zaborretan, artista ezagunen margolanak, zaharkinak eta abar.<ref>{{es}} {{Erreferentzia |izenburua=El cuadro de Tamayo hallado en la basura valía un millón de dólares |egunkaria=Noticiascadadia |data=2007-11-21}}.</ref> {{irudi multzo | align = center | direction = horizontal | width = | image1 = Zaborberreskurapena02 eu.jpg | width1 = 250 | alt1 = 350 | caption1 = Zaborren berreskurapen informalean erabilitako erreminta zenbait: kakoak zabor-[[poltsa]]k zaborrontzitik ateratzeko, [[labana]]k sokak eta kobre-hariak mozteko, [[bihurkin]]a, [[mailu]]a eta [[iman]]a, metal ferrikoak eta ez ferrikoak bereizteko. | image2 = Zaborberreskurapena01 eu.jpg | width2 = 250 | alt2 = 350 | caption2 = Irekitako [[ordenagailu]]a eta [[telebista]], barruko osagai metalikoak erauzteko. [[2010]] urtearen inguruan, [[LCD]] telebista eta pantailen zabalkundearekin batera, tutu-telebista eta pantaila asko bota ziren. Hauetan zuloa egin (irudian bezala) eta kobrea erauzten errumaniar etorkinak nabarmendu ziren Euskal Herrian. [[Zabor elektroniko]]a maneiatzea arriskutsua izan daiteke ordea, karga elektrikoak eta metal astunak izan ditzakeelako. | image3 = Zaborberreskurapena03 eu.jpg | width3 = 250 | alt3 = 350 | caption3 = Zaborren berreskurapen informalean jasotako gai zenbait: [[kobre]]-hariak, [[aluminio]]a (potea eta leihoko estrabea), altzairu herdoilgaitza (zartagina) eta latoia (heldulekua). | image4 = Zaborberreskurapena04 eu.jpg | width4 = 250 | alt4 = 350 | caption4 = Goizaldean [[Donostia]]n barrena kalez kale ibili ondoren, [[furgoneta]] batean jasotako txatarra. Txatartegian salduta, 40.77 euro eskuratu zituen. [[2010]]eko [[martxo]]a. }} == Berreskuratzaileen soziologia == === Hirugarren mundua === Hirugarren munduan zaborren berreskuratzaile informalak agertzea, erabateko pobreziak<ref>Pobreetan pobreenak direla baieztatu da. Ikus: {{en}} {{Erreferentzia |izenburua=Waste Pickers and Collectors in Delhy: Environment and Poverty in an Urban Informal Sector |abizena=Hayami |izena=Yuhiro eta beste zenbait |data=2003-10}}.</ref> eta zaborretako doako baliabideek dakarte. Garapen bidean dauden herrialdeetan, hirietako biztanleen %1 berreskurapen informalean aritzen dira; guztira 15 milioi lagun, gutxi gorabehera, 2007. urteko datuen arabera. Gehienak [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] (6 milioi) eta [[India]]n (milioi bat) dira, emakumeak eta haurrak proportzio handi batean<ref name=medina>{{en}} {{Erreferentzia |izenburua=The informal recycling sector in developing countries |abizena=Medina |izena=Martin |egunkaria=Gridlines-World Bank |data=2008-10 |url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2009/01/27/000333038_20090127004547/Rendered/PDF/472210BRI0Box31ing1sectors01PUBLIC1.pdf |alea=44}}.</ref> Zaborren berreskurapenerako ez da inbertsio ekonomikorik behar, aparteko trebeziarik ere ez eta batzuetan bitartekariek erraztasunak eskaintzen dizkiete lanean aritzearen trukean (janaria, bizilekua). Gehienetan landatik hirira etorritako familiak dira lan honetan hasten direnak, berehalako bizimodua eskaintzen duen jarduera baita, gizarteko integraziorik behar ez duena. Horrela, gehienetan zaborretako miaketan ere ibiltzen den jendearekin batera bizi dira [[txabola auzo|txabola-auzoetan]] bizitzen dira. Gizarteko beste taldeekin ez dago ia harremanik, bitartekariekin ez ezik. Honek guztiak zaildu egiten du gizarte-talde hauen integrazioa eta horrela ohikoa da gutxiespena eta bazterkeria beste gizarte-taldeen eskutik. Batzuetan, estatu-erakundeen erasoak jasan ere egin behar dituzte, lanbidean aritzeko oztopoak pairatuz (isunak, debekuak, eta batzuetan eraso fisikoak ere bai), baina euren egoerari irtenbidea emateko aukerarik eman gabe. Emakumezkoak sexu-erasoen biktima izaten dira. Adibide moduan [[India]]ko [[Mumbai]], [[Delhi]] eta beste hiri handiak har daitezke. Inguruko nekazaritza-lurraldeetatik etorkinen migrazio handia izan duten hiriak dira eta asko dira, pobrezia gorrian, ''slum'' (ingelesez) edo txabola-auzoetan bazterturik, zabor bilketa lanari ekin behar diotenak: ::* Nimala, bere haur eta senar saski-egilearekin Delhira etorritako saski-egile baten ematzea saskigintza utzi behar izan zuen senarrak familia utzi zuenean. Zaborretan aritzen da geroztik, goiz eta arratsaldez, haurra txabolan utzita. Etsirik dago, ez baitu itxaropenik gauzak aldatuko direnik. Jendearen mesprezua jasaten du behin eta berriz, eta bere buruarekiko estimua ere galdua du. Sarritan bitartekarien erasoak ere pairatzen ditu. ::* Delhin 16 urteko Mohammed Hussain atxilotua izan zen udaltzain bat zertan ari zen galdetu eta ''zaborra biltzen'' esan ondoren. Polizia etxera eraman eta bertan eduki zuten gau oso batez. Inguru berean, 9 urteko haur bat era berean atxilotu, shock elektriko batez jo eta polizia etxean jipoitua izan zen. ::* Mohammed Sabir Ali orain dela 15 urte etorri zen Assam probintziatik. 12 urtez zabor bilketan aritu da. Orain dela hiru urte, gurdia erosi zuen mailegu bat eskatuta, fruta saltzen hasteko. Egun batean, udaltzainek fruta lurretik sakabanatu eta gurdia kendu egin zioten. Zabor bilketara itzuli behar izan du, maileguaren zorra ordaindu behar duela gainera.<ref>{{en}} {{Erreferentzia |izenburua=Profile of waste pickers |url=http://www.google.es/search?hl=es&source=hp&q=http%3A%2F%2Flibrary.fes.de%2Fpdf-files%2Fnetzquelle%2Fa94-01881%2F02.pdf.&meta=&aq=f&aqi=&aql=&oq=}}, HTML bertsioan.</ref> Berreskuratzaile hauen egoeraren hobetzea gizarte osoaren onespenetik etorri behar da, burutzen duten lana oso garrantzitsutzat joaz, hiri-hondakinen bolumena era nabarmen batean murriztu eta gai kopurua handia birziklatu egiten delako beraiei esker. Hortik aurrera, botere publikoen ekimena eta lankidetza ere oso garrantzitsua da, berreskuratzaile informalen antolakuntza eta hezkuntza sustatuz. === Herrialde aberatsak === [[Fitxategi:JoeMinter'sAfricanVillageInAmerica1.jpg|thumb|Zaborretako materialekin ''[[art Brut|art brut]]'' edo ''outsider art'' joerako artistek arte-lan ikusgarriak egiten dituzte.]] Lehenengo munduko herrialdeetan berreskuratzaile informalaren [[tipologia]] guztiz ezberdina da. Fenomeno urbanoa da guztiz, hiriko kale edo periferiako lantegietara mugatu ohi dena eta pobrezia eta bazterkeriak eragindakoa gehienetan, hirugarren munduan bezalaxe, baina hirugarren munduan kolokan dagoena biziraupena den iraupena, herrialde aberatsetako hiri handietan diru-sarrera osagarriak lortu edota, euren bazterketa-egoeran etsirik, laguntza eske gizarte-zerbitzuetara jo nahi ez duten pertsonek aurrera eramaten duten jarduera da. Hirugarren munduan baino askoz ere jende gutxiago ere aritzen da. Bakardadean edo familia eta lagun-giro txikian egiten den jarduera da gainera, [[gizarte]]ak jarduera horietan aritzea gaitzetsi egiten baitu.<ref>Salbuespenak badaude, Donostian, esaterako, lan hauetan aritzen diren errumaniarrak kalez kale banaka edo binaka ibiltzen diren arren, euren artean banatutako kaleetara abiatu baino lehen, 6-12 lagunetako taldeetan ibiltzen dira. Kontuan hartu behar da, ordea, lan egiteko modu hau Errumaniatik etor daitekeela, han modu sistematikoago eta antolatuago batez aritzen baita jarduera hauetan.</ref> Arloteak eta eskaleak dira kasu askotan, bizimodu justua berdindu nahian, zaborrontzietan etekina edo baliozkoa izan daitekeen gauzaren bat bilatzen dituztenak, kontuan harturik gainera kalean pasatzen dituztela ordu gehienak. Arazo hauek ez dituzten pertsona antolatuagoak ere aritzen dira lan hauetan, automobil, furgoneta edo kamioi txiki batez, kaleak zeharkatuz botata dauden gai eta gauzak bilduz. Modu sistematikoagoan aritzen direnez, azken hauek etekin handiagoak lortzen dituzten jarduera honetatik. Azkenik, zaletasunez, han-hemenka eta noizean behin, ibiltzen diren pertsonak ere badaude, gauza erabilgarri edo baliozkoak aurkitu nahian, batzuetan lan artistikoetarako lehengai gisa erabiltzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], esaterako, ez da hain nabarmena jarduera hauei egiten zaien mesprezua; sektore anitzek bizitzeko duten beste aukera bat besterik ez da.<ref>{{en}} {{Erreferentzia |izenburua="Dumpster Diving" for Fun and Profit. |url=http://www.thelivingweb.net/dumpster_diving_for_fun_and_profit.html |data=2010-03-12}}.</ref> == Botere publikoak, legea eta berreskurapen informala == Hirugarren munduan gehienetan ''utzi'' egiten da jarduera hau aurrera eramaten, kontuan harturik lan hauetan aritzen direnek hiri hondakinen zati nabarmen berreskuratzen dituzten gaiak birziklatu egiten direla, hondakinen arazoa arinduz. Gainera, horren inguruan balio-kate garrantzitsua osatzen da bertako ekonomietan, bitartekariekin hasi eta gaiak birziklatzen dituzten lantegiekin zikloa osatu arte. Giza-talde hauek lan egiten duten eremuetan proiektu urbanistiko edo bestelakoak egiten direnean, ordea, eskasak dira langile hauei eskaintzen zaizkien aukerak eta askotan besterik gabe euren etxe xumeetatik erauziak dira.<ref name=gauch /> Bestela ere, egunerokoan poliziaren aldetik mehatxu eta xantaien biktima izaten dira, legezko inongo arrazoirik gabe <ref> {{en}} {{Erreferentzia |izenburua=The Informal Sector and waste Paper recovery in Bombay |abizena=vanBeukering |izena=Pieter |orrialdea=10 |data=2006-06 |url=http://books.google.es/books?id=l0xc1SQKDfsC&printsec=frontcover&source=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q=&f=false}}.</ref> Ez dira jazartzen, ordea, lan hauetan aritzen diren haurren egoera larriak, nazioarteko erakundeetatik behin eta berriz salatzen badira ere. Egoera hauek gainditzeko, [[Gobernuz kanpoko erakunde|Gobernuz Kanpoko Erakundeetatik]] berreskurapen informaleko jarduera hauek legeztatu eta bultzatzeko gomendioak egin dira, kooperatiben sorrera bultzatuz eta mikrokredituak emanez. [[Brasil]] da arlo honetan nabarmendu den herrialdeetako bat, neurri handi batean haurrak zeregin hauetatik kanpo uztea lortu baitu, hainbat programaren bitartez.<ref name=medina /> Lehenengo munduko hirietan, berriz, berreskurapen informalak sortzen dituen arazoak guztiz bestelakoak dira eta kaleetako garbitasunarekin loturik agertzen dira. Hiri askotan debekaturik dago zaborrontzietan miatzea. [[Donostia]]n esaterako, espresuki jasota dago gizalegezko portaerari buruzko udal ordenantzan, debekatuta dagoela «hondakin urbanoak eta zaborrak eskukatzea edo aukeratzea, horiek zabalduta, bilketa oztopatuta edo ontzikiak aldatuta»<ref>{{es}} {{Erreferentzia |izenburua=Donostiako Udalaren zibismoaren ordenantza, bide publikoa nola erabili eta txukun eduki arautzekoa zein hiriko paisaia babestekoa, 19. artikulua |url=http://www.donostia.org/secretaria/normunicipal.nsf/vListadoId/1385558635B3AD06C1256F260036F910/$file/Gizabidea.pdf}}.</ref> [[Madril]]en, esaterako, 750 euroko isuna jar diezaiokete zabol-poltsak ireki edo zaborrontzietatik gauzak ateratzen dituen pertsonari.<ref>{{es}} {{Erreferentzia |izenburua=Hurgar en la basura puede costar 750 euros |egunkaria=El Mundo |data=2009-02-24 |url=http://www.elmundo.es/elmundo/2009/02/24/madrid/1235467688.html}}.</ref> Espainian [[txatar]]ra kalean modu informalean biltzea guztiz debekatu zuen [[2011]]ko uztailean indarrean sartu zen ''Hondakin eta Kutsatutako Zoruen Legeak'': txatar biltzaileei debekatu egin zitzaien kalean modu informalean txatarra biltzen zutenei txatarra erostea; ondorioz, [[Atzeraldi Handia|Atzerakada Handia]] dela eta aurreko urteetan ugaldu ziren txatar biltzaile informalak desagertu egin ziren kaleetatik<ref>{{es}} [http://www.lavozdegalicia.es/sociedad/2011/08/10/00031312998213884352641.htm «La basura es lo único que tenemos, no nos lo quitéis»], ''www.lavozdegalicia.es'', 2011-08-10.</ref>. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] legala da, hiriko aginteak espresuki debekatzen ez duen bitartean. Dena den, malgutasunez aplikatzen den araua izaten da eta ez da arazorik zaborrontzietan miatu eta poltsak ateratzeko, baldin, bildu beharrekoak bildu ondoren, gainerako zaborrak zaborrontzira itzultzen badira. Herrialde aberatsetako zabortegien kasuan, legezko zabortegiak publikora itxita egoten dira eta erabat debekatuta egoten da sartu eta bertan zaborretan aritzea. == Ekonomia == Pobrezia egoeratik ateratzeko nahikoa ez bada ere, berreskurapen informala ezinbesteko diru-iturria da hirugarren munduko hirietako familia askorentzat. [[Mumbai]] hirian esaterako, urtero 1000 milioi dolarreko ekoizpena sortzen duen jarduera da.<ref name=medina2>{{en}} {{Erreferentzia |izenburua=Global Recycling Supply Chains and Waste Picking in Developing Countries |abizena=Medina |izena=martin |egunkaria=WIDER ''Angle'' newsletter - United Nations University |data=2009-12 |url=http://www.wider.unu.edu/publications/newsletter/articles/en_GB/12-2009-wider-angle-1/}}.</ref> eta toki askotan [[batezbesteko|batez besteko]] errentatik gorako etekinak ematen dituela egiaztatu da.<ref name=medina /> Jarduera honek eraginkortasun-arazo asko erakusten ditu bere ekonomia-prozesuan. Berreskuratutako gaien gorabeherak, berreskuratzaileen sakabanaketa eta beraien arteko konkurrentziak aurkituko diren gai-kopuruari eta, beraz, lortuko den etekinari buruz aurresanak egitea zaildu eta beraz, lanbide finkoek dakarten egonkortasuna zaildu egiten du. Horrek [[produktibitate]]a gehitzeko egin litezkeen inbertsioak (kamioiak, esaterako) eragotzi ere egiten du. Balio-katean bitartekari gehiegi daudela ere egiaztatu da, berreskuratzaileei azkenean ordaintzen zaien prezioa murriztuz. Irtenbidetzat, jarduera horiek onerako sustatzen dituzten ekimenak eratu dira. Horrela, langileen irabaziak gehitzen dituzte, eta muturreko pobrezia modu egonkorrean ezabatu. Hiru taldetan sailka daitezke egoera hauek: berreskuratzaileen [[kooperatiba]]k, [[mikroenpresa]]k eta botere publikoekiko lankidetzarako ekimenak, zabor bilketa eta kudeaketa berreskuratzaile hauek sortutako enpresen esku utziz. Antolakuntza modu hauek gaiak birziklatzen dituzten lantegiekin harreman zuzena ahalbidetzen dute, bitartekariak kenduta eta gaiak saltzerakoan negoziazio-botere handiagoa emanda. :::{| class="taulapolita" |+ Berreskurapen informalaren jarduerako balio-katerako proposamenak<ref name=wilson>{{en}} {{Erreferentzia |izenburua=Role of informal sector recycling in waste management in developing countries |izena=David. C. Wilson eta beste zenbait |abizena=Wilson |egunkaria=Habitat International |liburukia=30 |alea=4 |data=2006-12 |url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V9H-4HNSJBX-1&_user=984461&_coverDate=12%2F31%2F2006&_rdoc=8&_fmt=high&_orig=browse&_srch=doc-info(%23toc%235899%232006%23999699995%23635720%23FLA%23display%23Volume)&_cdi=5899&_sort=d&_docanchor=&view=c&_ct=30&_acct=C000049823&_version=1&_urlVersion=0&_userid=984461&md5=7eaa119fbdfd57aeb41964a5cec40ea2 }}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> ! Aldia ! Hobekuntza |- | align="left" | '''Bilketa''' | align="left" | Berreskuratu beharreko gaien identifikazio zuzen batek gaien aprobetxamendu egokiagoa ekartzen du. |- | align="left" | '''Sailkapena''' | align="left" | Bereizketa zenbat eta zehatzagoa, orduan eta balio handiagoa lortzen da (paper zuria eta kartoia bereiziz gehiago irabazten da biak nahastuta baino). |- | align="left" | '''Metaketa''' | align="left" | Gaien metaketa handiagoak prezio hobeak izaten ditu saltzeko orduan. |- | align="left" | '''Aurreprozesamendua''' | align="left" | Gaien garbiketak edo prestaketa egokiak bere balioa gehitzen du. |- | align="left" | '''Artisautza''' | align="left" | Gaiak artisau lanetarako erabil daitezke, inbertsio handirik gabe balioa sortuz. |- | align="left" | '''Merkatu-adimena''' | align="left" | Gai-merkatuen ezagutzak gaietarako prezio altuagoak lortzeko aukera ematen du. |- | align="left" | '''Salmenta''' | align="left" | Zuzeneko salmentak etekin handiagoak ematen ditu. |} Gizarte osoarentzat gainera onuragarria da jarduera hauen garapen eraginkorra, hondakinen bolumena murrizteaz gainera, plastiko, paper eta metalen inportazio gutxiago egin behar izatea ahalbideratzen dutelako, prezio garestiagoetan askotan eta horrela bertako lantegien lehiakortasuna gehituz. Sarri, zabor guztiaren %50-%80 bitarte jasotzen da berreskurapen mota honen bitartez.<ref name=wilson /> Jarduera informal hauek formal bihurtzeak gainera, ekonomia ezkutuaren atal bat azaleratzen du, zerga bidez ekarpen handiagoak lortuz. Herrialde aberatsetan ere, berreskurapen informala jende pobre eta baztertuarentzat diru-osagarri eta produktu eta janari-iturri garrantzitsua izan daiteke, baina bere eragin ekonomikoa txikiagoa da. Gainera, berreskurapen-enpresa eta elkarte formalak sortu dira hiri askotan (Donostian, esaterako, [[Emausko Traperoak]] elkarteak baliozko gai eta produktuen bilketa sistematikoa burutzen duena). Zabor bilketarako zerbitzu publikoek, bestalde, aldiro pasatzen dira kaleetan utzitako altzari eta gailuak jasotzen eta gai birziklagarrietarako gune bereziak ([[Garbigune]]ak, kasu) ohikoak dira. Honek guztiak mugatu eta eragotzi egiten du banakako berreskurapen informala. Berreskurapen informalaren bitartez hiri hondakinen kudeaketan ugaltzen ari den industrializazioa eta mekanizazioaren aldean, non gai eta objektu guztiak birziklatzera bideratzen diren, horiei bigarren erabilera emateko aukerarik eman gabe, berreskurapen eta aprobetxamendu informalak eraginkorragoak direla egiaztatu da.<ref>{{fr}} {{Erreferentzia |url=http://www.recuperacteurs.fr/ |izenburua=recuperacteurs.fr}}</ref><ref>{{fr}} {{Erreferentzia |url=http://dvo.hypotheses.org/ |izenburua=La deuxième vie des objets}}</ref> == Berreskurapen informala eta osasuna == Urtero 5 milioi pertsona hiltzen da hegoaldeko herrialdeetan, zaborren berreskurapen lanetan.<ref name=hunt /> Lan hauekin sorturiko [[osasun]]-arriskuak hauek dira: * zaborra [[patogeno]] arriskutsuekin kutsatuta egoten da eta eskuetatik aise pasatzen dira ahora; * osagai batzuek (gailu elektronikoen kasuan, batez ere) osasun-ondorio larriak dakartzaten [[metal astun]]ek dituzte; * egoera txarrean dauden janari-hondarrak arriskutsuak dira jaten badira; * objektu zorrotzek zauri larriak eragin ditzakete; * tratatu gabeko [[ospitaletako hondakin]]ak oso arriskutsuak dira;<ref>Hirugarren munduko herrialdeak dira, batez ere, ospitaletako hondakinen tratamendu-eza jasaten dutenak.</ref> * gai astunen garraioak [[gihar]] eta [[hezur]]retako arazoak ekar ditzake; * [[arratoi]] eta bestelako gaixotasun-kutsatzaileak izaten dira zabortegietan; * zabortegietako suteek edo hondakinen erreketa, baliozko gaiak erauzi nahian, gai toxikoen arnasketa ekartzen du (adibidez, plastikoz estalitako kobre-harien erreketa); * polizia- edo mafia-erasoen mendean egoten dira berreskurapen lan hauetan aritzen den jendea. Osasun arazo hauek areagotu egiten dira haurren kasuan, euren defentsa-mekanismoak eskasagoak direla, status sozioekonomiko xumeagoa eta arriskuen informazio eskasagoa dutela kontuan harturik. Egindako ikerketek zabor-miaketan aritzen diren haurrek gaixotasun eta osasun-arazoen intzidentzia altuago izaten dutela egiaztatzen dute.<ref name=hunt>{{en}} {{Erreferentzia |izenburua=Child waste pickers in India: the occupation and its health risks |abizena=Hunt |izena=Caroline |egunkaria=Environment and urbanization |alea=2 |liburukia=8 |data=1996ko urria |url=http://eau.sagepub.com/cgi/content/abstract/8/2/111}}.</ref> Osasun-arazo hauek ekiditeko nahikoa ez bada ere, gutxienez eskularru egokiak eta maskara erabiltzea gomendatzen da, zaborrontzietan miatu edo zabotegietan gaiak biltzeko. Botere publikoen parte hartzea ere oso garrantzitsua arazo hauen prebentzioan, zabortegietarako sarrera debekatuz, zabor-bilketarako zerbitzu egokiak eratuz eta lan hauetan ibiltzen den jendeari berreskurapen-jardueran aritzeko beste aukerak emanez, bilketa jatorrian (etxez etxe edo lantegietan) egitea ahalbideratuz, zabor bihurtu baino lehen. == Berreskurapen informalaren erakusgarriak munduan zehar == === Euskal Herrian === [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] historian, traperoak izan dira berreskurapen informalaren pertsonaia nagusia. Herriz herri eta baserriz baserri, astoz eta gurdiz, denetariko gaiak erosteari ekiten zioten: trapuak, hezurrak, espartinak, botilak, [[artile]]a, latak.<ref>[[Espainia]] osoan zabaldutako lanbidea ere izan da duela gutxira arte. Ikus: {{es}} {{Erreferentzia |abizena=Muñoz Mitjans |izena=Ginés |izenburua=Vivencias del pasado |egunkaria=Recupera |alea=2008ko urria |orrialdea=36 |url=http://www.gremirecuperacio.org/pdf/revista/56.pdf}}.</ref><ref>[[espainiako Gerra Zibila|1936ko gerraren]] ondoren, latak baliotsuak ziren, latako burdinagatik baino gehiago, soldadurako [[eztainu]]agatik (iturria: Andoaingo Ganzarain txatartegia). Oro har, gerra ondorenean, metal guztiek prezio gorakada handia zuten, [[Bigarren Mundu Gerra|Munduko Bigarren Gerrak]] eragindako eskasiagatik.</ref> [[XIX. mendea|XIX. mendetik]] ezaguna da [[Jose Maria Iparragirre]]k lagun zuen Ramon Batista [[Alegia]]ko traperoaren omenez egindako abestia: {{Col-begin}} {{Col-break}} :''Egunez trapu biltzen'' :''gabean dantzan lehertzen'' :''beti umore onean'' :''degu pasatzen,'' :''eta goizean goiz'' :''kalean irten da'' :''lo goxoan daudenak'' :''esnatzen dira.'' {{Col-break}} :''Trapu trapu zaharrak!'' :''Atera atera, trapuak saltzera'' :''nik erosten ditut'' :''modu onean'' :''arditian prakak kuartuan albarkak'' :''ta burni zaharrak txanponean'' {{Col-break}} :''Erosten ditut trapuak'' :''praka zahar urratuak'' :''gona gorri zaharrak eta'' :''atorratxuak.'' :''Jo zak zurrumuzki'' :''atabak soinu'' :''dantzan egiteko'' :''beti erana.'' {{Col-break}} :''Eltze elbarriturik'' :''pertza zulorik duenik'' :''arran parrillik edo'' :''trebera zaharrik.'' :''Inork saltzeko badauka'' :''librako txanponean'' :''Ramon Batistak'' :''erosten ditu.'' {{Col-end}} [[Fitxategi:Lumpensammler.jpg|thumb|ezkerrera|200px|Antzinako trapero bat.]] [[1960ko hamarkada]]tik aurrera, traperoa desagertzen joan den ofizioa izan da, eta horrek bidea zabaldu die kamioiez lantegiz lantegi txatarra eta bestelako gaiak biltzen edo lokal itxietan txatar salerosle gisa metalak erosten dituzten profesionalei. Azken hamarkadetan [[ijito]]ak nabarmendu dira berreskurapen informalean aritzeagatik, pobreziak eta gizarte-bazterkeriak bultzaturik. XX. mendearen bukaeratik giza-talde hauek jasotzen dituzten gizarte-laguntzak (gizarte-soldata, esaterako) jaso arren, txatar bilketan jarraitu dute, gizarte-laguntzak galdu gabe diru-iturri osagarri eta ezkutua lortzeko aukera ematen dielako batzuetan, gizarte-zerbitzuek horren berri izan gabe, eta laguntzak bizimodua ateratzeko nahikoak ez direlako besteetan.<ref>{{eu}} {{Erreferentzia |izenburua=Hondakinetatik bizi |egunkaria=HABE-Ikasbil |alea=186 |data=1990-12 |url=http://www.ikasbil.net/jetspeed/portal/media-type/html/language/en/user/anon/page/artikulua;jsessionid=CD84483A0648CFDE90EA72BFD9AE8239?gid=123091 }}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> [[2002]]. urtetik, [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] mugak ireki zitzaizkienean, Hego Euskal Herrira heldutako errumaniar etorkinek osatu dute zaborren berreskurapen informalean aritzen den azken giza-talde nagusia. Etxebizitza eta lanposturik gabe, kasu batzuetan aire libreko kanpamenduak eraikitzaeri ekin zioten han eta hemen zaborretan aurkitutako gaiak berrerabiliz. Bizimodua ere zaborren berreskurapenetik ateratzen dute kasu askotan, kalez kale zaborrontzietan metalak eta bestelako produktuak bilatuz,<ref>Beren artean nolabaiteko antolakuntza-maila bat ere badago: kaleak beren artean banatzen dituzte, eta, bolumen handiko gauzaren bat aurkitzean, automobila duen beste lankide bati dei egiten diote.</ref> kakoa eta aurkitutako gauzak sartzeko erosketa-gurditxoa harturik.<ref>{{es}} {{Erreferentzia |izenburua=Siete asentamientos de rumanos desatan la inquietud y preocupación entre los vecinos |abizena=González |izena=Miguel |egunkaria=Diario Vasco |data=2009-04-28}}.</ref><ref>{{es}} {{Erreferentzia |izenburua=Recoger chatarra para sobrevivir |egunkaria=Noticias de Gipuzkoa |data=2007-08-19}}.</ref> Halaber, bestelako arrazoiengatik zaborretako gauzak biltzen dituen jende arrunta ere bada. Gizartean zabor-kopurua murriztu eta berreskurapenerako kultura zabaldu da eta horrela asko dira kalean botatako altzariak edo bestelako objektuak jasotzen dituztenak.<ref>Ikus: {{es}} [http://www.basurama.org/ Basurama].</ref> Horrela, ohikoa da kaleetan zaborrontzi ondoan utzitako arropak, liburuak, altzariak edo gailuak ikustea, horiek jaso nahi dituen jendeak besterik gabe eraman ditzan.<ref>Herri txikietan, ohikoa da etxeetako kanpo aldean ogi gogortua uztea baserritarrak abereentzako janari moduan eraman dezan. Botatako gailuetan ''funtzionatzen du'' edo ''ez du funtzionatzen'' adierazten duen papera eransten dela ere jaso da.</ref> Azken aldi honetan, gainera, produktu hauek saldu eta erosteko bigarren eskuko azokak antolatu dira.<ref>Ikus [https://web.archive.org/web/20100211043707/http://www.merka2sanmarcos.org/ Merka2sanmarcos], Donostialdean antolatzen diren bigarren eskuko azokei buruz informazioa eskaintzen duen webgunea.</ref> Dena den, oraindik ere gizarte-sektore gehienen aldetik gaizki ikusia dagoen jarduera da. Beste alde batetik, arazo psikiko bati dagokion jokaera izan daiteke zaborretan miatu eta gauzak hartzekoa. Gauzak pilatzeko jokaera edo [[silogomania]] eta agureak erasaten dituen [[Diogenes sindrome]]a dira zaborretatik denetariko gauzak hartzearekin lotzen diren gaixotasunak. [[Alkoholismo]]ak bultzatzen duen jarduera ere izan daiteke. Euskal Herrian ere, ohikoa izan ez arren, hirietako kaleetan jende zaharra zaborrontzietan gauzak bilatzen ikus daiteke batzuetan. Askotan, ordea, gaixotasun psikiko batetik urrun, agureek gauzak aprobetxatzeko duten jarrerarekin lotu behar da jarduera hau, batez ere bizitzan zehar bizimodu zaila izan badute. [[Donostia]]n esaterako, oso ezaguna zen [[Txantxillo]] pertsonaia, beti poltsaz gainezka, zaborretatik gauzak biltzen ibiltzen zena. === ''Cartoneo'' jarduera Argentinan === Betidanik, berreskurapen informala ohiko jarduera izan bada ere, [[Argentina]]n [[2001]] urtean lehertutako krisialdi ekonomiko eta sozialak ''[[cartoneo]]'' izeneko jardueraren hazkunde itzela eragin zuen. Ordura arte lanpostu finkoa eta soldata egonkorrak zituzten langileak pobrezia gorrian geratu ziren denbora gutxian. Ondorioz, langile hauek kalez kale, etxez etxe ibili eta kartoiaren eta paperaren bilketari ekin eta horrela ''cartoneo'', hertsiki kartoiaren berreskurapen informala, bilakatu zen familia askoren sostengu nagusia.<ref>''Cirujeo'' terminoa ere erabiltzen da, bildutako gaiak denetarikoak direnean.</ref> Egindako kalkuluen arabera, 40.000 ''cartonero'' edo kartoi-biltzaile ibiltzen ziren [[2006]] urtean [[Buenos Aires]] hirigunean eta horietatik erdiak krisi aurretik lanpostu finkoa zuten. ''Cartoneo'' edo ''cirujeo'' lanetan ibiltzen zirenen erdiak adin txikikoak ziren. Bizilagunekin adostuta lan egiten dute askotan, paper zuria (gai preziatunea), kartoia eta bestelako gaiak ia bereizita jasotzeko. Denetariko ibilgailuak erabiltzen dituzte: [[erosketa orga]]k, zaldi-gurdiz, edo erremolkedun bizikletaz. Buenos Aireseko [[periferia (argipena)|periferiako]] katoneroek erdigunera joateko ''Tren Blanco'' izeneko [[tren]] berezi famatua hartu zuten 2002-2008 urte bitartean,<ref>{{es}} {{Erreferentzia |izenburua=Testimonio de una cartonera en reclamo de la vuelta del Tren |url=http://www.youtube.com/watch?v=TQYV64aA_XM}}.</ref> eserlekurik gabea, euren ibilgailuak aise sartzeko. Laster biltzaileak koooperatibetan antolatu ziren, antolakuntza, eraginkortasuna eta bitartekarien gehiegizko irabaziak berreskuratzeko. Hala ere, biltzaileen %90ek bere kabuz lan egiten jarraitzen dute, modu informalean. Zabor bilketaren zerbitzu publikoek errekuperatutako tonako kobratzen zutenez erakude publikoetatik, tirabirak sortu ziren zerbitzu hauekin. Negoziazio luzeen ondoren, ''cartonero''ek zaborretan ibili eta gaiak jasotzearen gainean zegoen debekua bertan behera uztea lortu zuten 2003 urtean. Langileen antolakuntzaz, kooperatibetan bilduta esaterako, lan-segurtasunerako hobekuntzak lortu dira (eskularruen banaketa, gaixotasunen aurkako txertaketak, ...), kolore ezberdinetako poltsak banatu zaizkie bizilagunei, ''cartonero''ek poltsak puskatu eta kaleetan zaborra sakabanatu behar izan ez dezaten, eta polizien gehiegikeriei buruzko postakutxa anonimoa, haurtzaindegiak, jantoki kolektiboak eratu dituzte.<ref name=dobo>{{es}} {{Erreferentzia |izenburua=Cartoneros: marco social, político y económico |abizena=Dobo de Socolsky |izena=Alejandra |egunkaria=latin American and Caribbean Center Working Papers |lekua=Florida International University |data=2006-12}}.</ref> Politikan sartzeko aukerak izan badituzte ere, ''cartonero''en sindikatu bat sortuz esaterako, erantzun orokorra ezezkoa izan da. ''Cartonero'' kooperatiba bateko kide baten hitzetan:<ref name=dobo /> {{Esaera2|Politika gaietan sartu behar duzunean, ez zaigu interesatzen. Ez diogu inori deus ere zor. Asko kostatzen zaigu, baina ez gaude inoren mendean. Adi ibiltzen gara. Denak ezagutzen ditugu.}} === Kairoko ''zabbaleen'' jendea === [[Kairo]] hiriko ''[[zabbaleen]]'' edo zabor-jendea da zaborren berreskurapen informalean aritzen den giza-talde nagusia: [[XIX. mendea]]ren bukaeran ''wahiya'' edo [[oasis]]-jendea [[Egipto Garaia|Goi Egiptotik]] Kairora mugitu zen eta bizimodu ateratzeko hiriko zaborretaz arduratzen hasi ziren, modu formal batean bizilagunekin adostuta, diru-trukean. 1930-1940 urteetan beste giza-talde bat heldu zen Kairora, zabor bilketa modu informalago batean egiteko. ''Zabbaleen'' izenez, haien ondorengoak dira egun ere berreskurapen lanetan jarduten dutenak, ''wahiya'' jendea bitartekari gisa eta zaborretarako sarbidea kontrolatzen aritzen den bitartean. Egiptoar gizarteko beste sektoreekin harremanik izan gabe, ''Zaborraren Hiria'' deritzon euren auzo propioan itxita bizi dira. Guztira 20.000 mila inguru ''zabbaleen'' bizi da Kairoko Muqqatam inguruan, txabola-auzo batean pobrezia gorrian eta osasun-arazo larriekin. Hala ere, ''zabbaleen'' jendeek euren etxeak eraiki, mikroenpresak eratu eta inbertsioak egin dituzte euren negozioak hobetzeko, debekatutako asto-gurdietatik kamioetara aldatuz adibidez. Denetariko gaiak biltzen dituzte, organikoak barne, [[txerri]]entzako janari moduan ere erabiltzen dituztenak, turisten hotelei saltzeko (jakina denez, musulmanek ez dute txerrikirik jaten), %85eko birziklapen-tasak lortuz eta beste milaka pertsonentzako lanpostuak sortuz gaien birziklapenaren arloan. [[Birziklapen]] arloan duten trebezia eredugarritzat jo da mundu osoan. Hala ere, ''zabbaleen'' jendeari baimenak kendu eta zabor-bilketaren sistema multinazionalen eskuetan uzten joan dira azkenik botere politikoak, [[2003]]. urtetik aurrera. Protesten aurrean, zaborren kudeaketarako enpresek ''zabbaleen'' jendearekiko lan-kontratuak egin ditu, jende hauen berreskurapen jarduera informala legeztatuz. Beste arazo bat ''zabbaleen'' jendea bizi den txabola edo etxe xumeen auzoena da: proiektu urbanistikoek auzo hiriek desegin eta ''zabbaleen'' jendea kilometro askotara bidaltzea aurreikusten dute, zabor-kudeaketarako instalazioekin batera, auzo tradizionalak deseginez eta euren jardueretarako ohiko guneak ezabatuz. Esan behar da gainera jende hau bazterkeria nabarmena jasaten duela egiptoar gizartean, euren jarduera gaizki ikusia izateaz gainera, kristau [[kopto]]ak baitira horietako asko, Egipton nagusi diren musulmanak ondoan.<ref name=gauch>{{en}} {{Erreferentzia |izenburua=Cairo's Zabaleen garbage recyclers: Multi-nationals’ takeover and state relocation plans |izena1=Famih |abizena1=Wael Salah |izena2=Keith |abizena2=Sutton |egunkaria=Habitat International |data=2006-12 |url=http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V9H-4HJ47F9-2&_user=984461&_coverDate=12%2F31%2F2006&_rdoc=9&_fmt=high&_orig=browse&_srch=doc-info(%23toc%235899%232006%23999699995%23635720%23FLA%23display%23Volume)&_cdi=5899&_sort=d&_docanchor=&view=c&_ct=30&_acct=C000049823&_version=1&_urlVersion=0&_userid=984461&md5=6bbe9b32d71b9b34a5fcb5caf5b2d304 }}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref> == Berreskurapen informala zineman == [[Fitxategi:Straccivendolo.jpg|thumb|250px|eskuinera|Antzinatik, Italiako [[Gambettola]] herriko jendea ezaguna zen gai birziklagarriak erosten herriz herri ibiltzeagatik, [[bizikleta]]z askotan, irudiko estatuak erakusten duen bezala. Zaborren berreskurapenerako bitartekariak ziren, Gambettolan [[metal]]ak urtzen zituzten lantegiak baitziren.]] [[2000]] urtean [[Agnès Varda]] frantziar zinegileak ''Les glaneurs et la glaneuse'' (''Hondar-biltzaileak'', euskaraz) [[film (zinema)|filmea]] plazaratu zuen, ''glaneurs'' edo uzta burutu ondoren utzitako ale edo fruituan biltzen aritzen diren pertsonen gainean. Filme horretan, zaborretan ibiltzen den jendearen bizimodua ere agertzen da eta egindako elkarrizketetan zaborretan ibiltzeko motibazioa eta egunerokoa azaltzen dira. [[2002]] urtean Vardak ''Deux ans après'' lehenengo filmearen jarraipena burutu zuen, non bi urte lehenago topatutako pertsonaiekin berriz ere biltzen den, euren bizimoduaren martxa ezagutzeko. == Berreskurapenaren argota == === Ingelesez === * ''waste picking'', hondakinen bilketa, baita ere, ''urban foraging'', ''binning'', ''alley surfing'', ''D-Mart'', ''dumpstering'', ''garbing'', ''garbage picking'', ''garbage gleaning'', ''skip-raiding'', ''skipping'', ''skipweaselling'', ''tatting'', ''skallywagging'', ''trashing'';<ref>{{en}} {{Erreferentzia |izenburua=Dumpster diving (Encyclopedia - Nationmaster.com) |url=http://www.statemaster.com/encyclopedia/Dumpster-diving}}.</ref> * ''dumpster diving'', zaborrontzien miaketa; * ''scavenger'', zaborretako miaketan aritzen den pertsona; * ''rag and bone man'' (Britainian), ''junk man'' (Estatu Batuak), traperoa; * ''One man's trash is another man's treasure'' (Gizon baten zaborra beste gizon baten altxorra da.). === Frantsesez === * ''chiffonnier, chiffonnière''; ''biffin, biffine'', traperoa; * ''faire les poubelles'', zaborretan miatu; ''faire la biffe'', bigarren eskuko objektuak bildu eta saltzea. === Gazteleraz === * ''cartoneo'', ''cartonear'', ''cartoneros'' , kartoiaren bilketa, kartoia bildu, kartoi-biltzaileak ([[Mexiko]]n eta [[Argentina]]n); * ''cirujeo'', zabor miaketa ([[Argentina]]n); * ''hurgar en la basura'', zaborretan miatu; * ''buscabote'', aluminiozko poteak bilatzen dituena (Mexikon); * ''frasquero'', kristalezko botilak bilatzen dituena (Mexikon); * ''pepenadores'', zabortegietako bilatzaileak (Mexikon). == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * [https://www.argia.eus/argia-astekaria/2222/hondakin-biltzaileak Mikel Garcia Idiakez: "Ongi etorri zabor mendira", ''Argia'', 2010, 03, 10.] {{autoritate kontrola}} {{nabarmendutako artikulua}} [[Kategoria:Hondakinen kudeaketa]] [[Kategoria:Ekonomia informala]] [[Kategoria:Garbitzea]] [[Kategoria:Lanbide informalak]] [[Kategoria:Birziklapena]] [[Kategoria:Berrerabilpena]] [[Kategoria:Pobrezia]] 1hlps6ang45n12lhoz3j2lwf8zt2oar 0 134521 9984664 7723640 2024-11-29T09:54:39Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984664 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula }} '''La Rinconada''' [[Sevillako probintzia|Sevillako]] udalerria da, [[Comarca de Sevilla]] eskualdean dagoena. [[2009]]ko [[urtarrilaren 1]]eko erroldaren arabera 35.928 biztanle zituen. == Ikus, gainera == * [[Sevillako udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20161115205155/http://www.larinconada.es/ Udalaren webgunea.] {{autoritate kontrola}} {{geografia zirriborroa|Andaluzia}} {{Sevillako udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Sevillako udalerriak]] 8t5efjrwngnnvt7vqg6kbiwrymlyibi 0 135153 9983895 9983498 2024-11-28T14:21:57Z Lainobeltz 56334 150.241.33.147 wikilariaren aldaketak ezabatuz, InternetArchiveBot wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9255069 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula }} '''Illán de Vacas''' [[Toledoko probintzia|Toledoko]] udalerria da, [[Torrijos]] eskualdean dagoena. [[2010]]eko [[urtarrilaren 1]]eko erroldaren arabera 5 biztanle zituen. [[Espainia]]n biztanle gutxien dituen udalerria da. == Kokapena == Illán de Vacas, Torrijos eskualdean dago eta honako udalerriak ditu mugakide: [[Los Cerralbos]] iparraldean, [[Otero (Toledo)|Otero]] ipar-ekialdean, [[Domingo Pérez]] ekialdean, [[Cebolla]] hegoaldean eta [[Lucillos]] mendebaldean. Herria [[Torrijos]] eta [[A-5]] autobidea batzen dituen CM-4002 errepidearen ondoan dago. Baina errepidetik herrirako sarbide errepidea asfaltatu gabe dago. == Historia == Antzina [[Los Cerralbos]]i loturik egon zen. Udalerriari buruzko lehen dokumentu idatzia [[1512]]koa da, eta bertan, herriko hiru biztanle armadan aritzeko erroldatu zirela aipatzen da. [[XVII. mendea]]n herrian hogeita hamazazpi familia bizi ziren eta [[XIX. mendea]]n 22 etxe zeuden. [[XIX. mendea]]ren amaieran herriko udaletxearen aurrekontua 2.200 errealekoa zen, eta ia erdia (800 erreal) udaletxeko idazkariari ordaintzeko erabiltzen ziren. Gaur egun udalerria osatzen duten 900 hektareatatik 650 Renilla familiarenak dira (herrian erroldatutako bost pertsonak familia berekoak dira). == Demografia == {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Biztanleriaren bilakaera ! [[1900]] !! [[1910]] !! [[1920]] !! [[1930]] !! [[1940]] !! [[1950]] !! [[1960]] !! [[1970]] !! [[1981]] !! [[1991]] !! [[2001]] !! [[2010]] |- | align=center| 110 || align=center| 109 || align=center| 105 || align=center| 66 || align=center| 113 || align=center| 108 || align=center| 98 || align=center| 43 || align=center| 21 || align=center| 0 || align=center| 7 || align=center | 5 |} <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:610 height:350 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:120 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:10 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:25 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1900 text:1900 bar:1910 text:1910 bar:1920 text:1920 bar:1930 text:1930 bar:1940 text:1940 bar:1950 text:1950 bar:1960 text:1960 bar:1970 text:1970 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:1996 text:1996 bar:2001 text:2001 bar:2006 text:2006 bar:2011 text:2011 PlotData= color:barra width:20 align:center bar:1900 from:0 till: 114 bar:1910 from:0 till: 115 bar:1920 from:0 till: 105 bar:1930 from:0 till: 91 bar:1940 from:0 till: 112 bar:1950 from:0 till: 106 bar:1960 from:0 till: 98 bar:1970 from:0 till: 40 bar:1981 from:0 till: 21 bar:1991 from:0 till: 0 bar:1996 from:0 till: 6 bar:2001 from:0 till: 5 bar:2006 from:0 till: 6 bar:2011 from:0 till: 5 PlotData= bar:1900 at: 114 fontsize:S text: 114 shift:(0,5) bar:1910 at: 115 fontsize:S text: 115 shift:(0,5) bar:1920 at: 105 fontsize:S text: 105 shift:(0,5) bar:1930 at: 91 fontsize:S text: 91 shift:(0,5) bar:1940 at: 112 fontsize:S text: 112 shift:(0,5) bar:1950 at: 106 fontsize:S text: 106 shift:(0,5) bar:1960 at: 98 fontsize:S text: 98 shift:(0,5) bar:1970 at: 40 fontsize:S text: 40 shift:(0,5) bar:1981 at: 21 fontsize:S text: 21 shift:(0,5) bar:1991 at: 0 fontsize:S text: 0 shift:(0,5) bar:1996 at: 6 fontsize:S text: 6 shift:(0,5) bar:2001 at: 5 fontsize:S text: 5 shift:(0,5) bar:2006 at: 6 fontsize:S text: 6 shift:(0,5) bar:2011 at: 5 fontsize:S text: 5 shift:(0,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Iturria Instituto Nacional de Estadística de España </timeline> == Ondarea == * '''Asunción de Nuestra Señora eliza''': Herriko sarreran dago eta [[1983]]an eraberritu zuten. == Alkateen zerrenda == {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Alkateen zerrenda |- | align=right| 2011- || Julián Renilla Bru|| '''[[PP]]''' |- | align=right| 2007-2011 || Julián Renilla Bru|| '''[[PP]]''' |- | align=right| 2003-2007|| Julián Renilla Bru|| '''[[PP]]''' |- | align=right| 1999-2003|| Julián Renilla Bru|| '''[[PP]]''' |- | align=right| 1995-1999|| Julián Renilla Bru|| '''[[PP]]''' |- | align=right| 1991-1995|| Julián Renilla Bru|| '''[[PP]]''' |- | align=right| 1987-1991|| Julián Renilla Bru|| '''[[PP]]''' |- | align=right| 1983-1987|| Julián Renilla Bru|| '''[[PP|AP/PDP/UL]]''' |- | align=right| 1979-1983|| Jesús Renilla Renilla|| '''[[Zentro Demokratikoaren Batasuna|UCD]]''' |- |} == Ikus, gainera == * [[Toledoko udalerrien zerrenda]] == Kanpo estekak == * {{es}} [http://www.tiempodehoy.com/default.asp?idpublicacio_PK=50&idioma=CAS&idnoticia_PK=55472&idseccion_PK=612&h= ''¿Queda alguien ahi?'' Tiempo aldizkariko albistea.]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{es}} [http://www.diputoledo.es/global/areas/turismo/muni_datos.php?id_area=11&id_cat=169&f=169&codine=45080&id_ent=134 Udalerriari buruzko webgunea.] {{autoritate kontrola}} {{geografia zirriborroa|Gaztela-Mantxa}} {{Toledoko udalerri aurkibidea}} [[Kategoria:Toledoko udalerriak]] fn1ysc573jia2fromotmvz5f3bick9c 0 142066 9983734 7232488 2024-11-28T12:30:27Z Xabier Armendaritz 448 Xabier Armendaritz wikilariak «[[LIFO (kontabilitatea)]]» orria «[[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)]]» izenera aldatu du 7232488 wikitext text/x-wiki [[Kontabilitate]]an, '''LIFO''', ingelesez ''Last In First Out'' esaldiaren [[sigla]]k, [[inbentarioaren balorazio|inbentarioa]] egiterakoan [[izakin]]ak baloratzeko metodo bat da. Izakinak prezio ezberdinetan erosita, azken izakinak (''last'', ingelesez) saltzen dira lehenbizi. Horrela, [[inflazio]] egoera batean kontabilizatzen den irabazia txikiagoa izango da, [[FIFO]] eta beste metodoekin alderatuta, eta geratzen diren izakinak hasierako prezioetan, prezio txikiagoetan alegia, baloratuko dira inbentarioan. == Adibide bat == [[Enpresa]] batek ekitaldiaren hasieran, urtarrilaren 1ean, dituen izakinen kopurua 100 unitatekoa da, 10 euro unitateko prezioan. Ondorengo egunetan, eragiketa hauek burutzen ditu: * urtarrilaren 3an, 50 unitate erosten ditu 12 euro unitateko prezioan; * urtarrilaren 5ean 100 unitate saltzen ditu 20 euro unitateko prezioan; * urtarrilaren 7an 200 unitate erosten ditu 15 euro unitateko prezioan; * urtarrilaren 9an 100 unitate saltzen ditu 20 euro unitateko prezioan. :::{| class="taulapolita" |+Izakinen kontrol-orria |- ! rowspan=2 | Zenbakia ! rowspan=2 | Data ! colspan=3 | Erosketak ! colspan=3 | Salmentak ! colspan=3 | Inbentarioa |- !Unitateak !Prezioa !Guztira !Unitateak !Prezioa !Guztira !Unitateak !Prezioa !Guztira |- | | 01/01 | | | | | | |align=right | 100 |align=right |10 |align=right | 1000 |- | align=center| 1 | 01/03 | align=right | 50 | align=right |12 | align=right |600 | | | | align=right |100 |align=right |10 |align=center |↓ |- | | | | | | | | |align=right | 50 |align=right |12 | align=right |1600 |- | align=center | 2 | 01/05 | | | | align=right |100 |align=right | 20 | align=right |2000 | align=right |50 |align=right |10 | align=right |500 |- | align=center | 3 | 01/07 | align=right |200 |align=right | 15 |align=right | 3000 | | | |align=right | 50 |align=right |10 | align=center | ↓ |- | | | | | | | | | align=right |200 |align=right |15 |align=right | 3500 |- | align=center | 4 | 01/09 | | | | align=right |100 | align=right |20 | align=right |2000 |align=right | 50 |align=right |10 |align=center| ↓ |- | | | | | | | | | align=right |100 |align=right |15 |align=right | 2000 |} LIFO metodoak salmenta bakoitzak duen irabazian ere badu eragina. Adibidez, urtarrilaren 9ko salmentak dakarren irabazia 2000-100×15=500 eurokoa da; FIFO (''First In First Out'') metodoa erabiliko balitz, salmentak dakarren irabazia 2000-50×12-50*15=650 eurokoa litzateke. == Ikus, gainera == * [[FIFO]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Inbentarioa]] tqfc1uzwox1du3oa868k1di8w3lzxon 9983749 9983734 2024-11-28T13:02:16Z Xabier Armendaritz 448 9983749 wikitext text/x-wiki [[Kontabilitate]]an, '''FIFO''' (''{{lang|en|First In First Out}}'' esaldiaren [[sigla]], [[ingeles]]ez) eta '''LIFO''' (''Last In First Out'' esaldiaren [[sigla]], ingelesez), [[inbentarioaren balorazio|inbentarioa]] egiterakoan [[izakin]]ak baloratzeko metodo bi dira. Izakinak prezio ezberdinetan erosita, FIFO metodoa erabiliz gero, lehen jasotako izakinak saltzen dira lehenbizi; FIFO metodoa erabiliz gero, aldiz, azken izakinak (''last'', ingelesez) saltzen dira lehenbizi. Horrela, FIFO metodoa erabilita, [[inflazio]] egoera batean, kontabilizatzen den irabazia handiagoa izango da LIFO metodoekin alderatuta, saldutako unitateen kostua lehen prezio txikietan baloratzen delako. == Adibide bat == [[Enpresa]] batek ekitaldiaren hasieran, urtarrilaren 1ean, dituen izakinen kopurua 100 unitatekoa da, unitateko prezioa 10 euro izanik. Ondorengo egunetan, eragiketa hauek egiten ditu: * urtarrilaren 3an, 50 unitate erosten ditu, 12 euroan unitatea; * urtarrilaren 5ean 100 unitate saltzen ditu, 20 euroan unitatea; * urtarrilaren 7an 200 unitate erosten ditu, 15 euroan unitatea; * urtarrilaren 9an 100 unitate saltzen ditu, 20 euroan unitatea. ;Salerosketa eragiketak, FIFO metodoa erabiliz: :::{| class="taulapolita" |+Izakinen kontrol-orria |- ! rowspan=2 | Zenbakia ! rowspan=2 | Data ! colspan=3 | Erosketak ! colspan=3 | Salmentak ! colspan=3 | Inbentarioa |- !Unitateak !Prezioa !Guztira !Unitateak !Prezioa !Guztira !Unitateak !Prezioa !Guztira |- | | 01/01 | | | | | | | align=right |100 |align=right |10 | align=right |1000 |- | align=center| 1 | 01/03 | align=right | 50 | align=right |12 | align=right |600 | | | | align=right |100 |align=right |10 |align=center |↓ |- | | | | | | | | |align=right | 50 |align=right |12 | align=right |1600 |- | align=center | 2 | 01/05 | | | | align=right |100 |align=right | 20 | align=right |2000 | align=right |50 |align=right |12 | align=right |600 |- | align=center | 3 | 01/07 | align=right |200 |align=right | 15 |align=right | 3000 | | | |align=right | 50 |align=right |12 | align=center | ↓ |- | | | | | | | | | align=right |200 |align=right |15 |align=right | 3600 |- | align=center | 4 | 01/09 | | | | align=right |100 | align=right |20 | align=right |2000 |align=right | 150 |align=right |15 |align=right| 2250 |} ;Salerosketa eragiketak, LIFO metodoa erabiliz: :::{| class="taulapolita" |+Izakinen kontrol-orria |- ! rowspan=2 | Zenbakia ! rowspan=2 | Data ! colspan=3 | Erosketak ! colspan=3 | Salmentak ! colspan=3 | Inbentarioa |- !Unitateak !Prezioa !Guztira !Unitateak !Prezioa !Guztira !Unitateak !Prezioa !Guztira |- | | 01/01 | | | | | | |align=right | 100 |align=right |10 |align=right | 1000 |- | align=center| 1 | 01/03 | align=right | 50 | align=right |12 | align=right |600 | | | | align=right |100 |align=right |10 |align=center |↓ |- | | | | | | | | |align=right | 50 |align=right |12 | align=right |1600 |- | align=center | 2 | 01/05 | | | | align=right |100 |align=right | 20 | align=right |2000 | align=right |50 |align=right |10 | align=right |500 |- | align=center | 3 | 01/07 | align=right |200 |align=right | 15 |align=right | 3000 | | | |align=right | 50 |align=right |10 | align=center | ↓ |- | | | | | | | | | align=right |200 |align=right |15 |align=right | 3500 |- | align=center | 4 | 01/09 | | | | align=right |100 | align=right |20 | align=right |2000 |align=right | 50 |align=right |10 |align=center| ↓ |- | | | | | | | | | align=right |100 |align=right |15 |align=right | 2000 |} Ikus daitekeenez, metodo bat edo bestea erabiltzeak badu eragina salmenta bakoitzak dakarren irabazian. Adibidez, urtarrilaren 9ko salmentak dakarren irabazia, FIFO metodoa erabiliz, 2000-50×12-50*15=650 euro da; LIFO metodoa erabiliz, ordea, 2000-100×15=500 euro da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Inbentarioa]] 31b77z3k0xupjmzxobtdfm8qhlyev1e 0 143088 9984121 9094541 2024-11-28T16:52:53Z 158.227.0.240 9984121 wikitext text/x-wiki Teorema [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. [[Fitxategi:Pythagoras_in_the_Roman_Forum,_Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's_postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre_de_Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl_Friedrich_Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos_symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul_R._Halmos_1986_(headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag_anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] 3akktegunxte8hupva918b9fxijx7pe 9984136 9984121 2024-11-28T16:57:39Z 158.227.0.240 9984136 wikitext text/x-wiki Teorema [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. [[Fitxategi:Pythagoras_in_the_Roman_Forum,_Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's_postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre_de_Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl_Friedrich_Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos_symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul_R._Halmos_1986_(headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag_anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * Barwise, J. (1982). ''Handbook of Mathematical Logic''. Elsevier. <nowiki>ISBN 9780080933641</nowiki>. * Belnap, N. (1977). "A useful four-valued logic". In Dunn & Eppstein, ''Modern uses of multiple-valued logic''. Reidel: Boston. * Bocheński, J. M. (1959). ''A précis of mathematical logic''. Translated from the French and German editions by Otto Bird. D. Reidel, Dordrecht, South Holland. * Bocheński, J. M. (1970). ''A history of formal logic''. 2nd Edition. Translated and edited from the German edition by Ivo Thomas. Chelsea Publishing, New York. * Hoffman, P. (1998). ''The Man Who Loved Only Numbers: The Story of Paul Erdős and the Search for Mathematical Truth''. Hyperion, New York. <small><nowiki>ISBN 1-85702-829-5</nowiki></small>. * Petkovsek, Marko; Wilf, Herbert; Zeilberger, Doron (1996). ''A = B''. A.K. Peters, Wellesley, Massachusetts. <small><nowiki>ISBN 1-56881-063-6</nowiki></small>. Archivado desde el original el 15 de abril de 2021. Consultado el 1 de febrero de 2023. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] 8m401csa4g6700xt49d2wf4hxtq0fhc 9984142 9984136 2024-11-28T17:00:09Z 158.227.0.240 9984142 wikitext text/x-wiki Teorema [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. [[Fitxategi:Pythagoras_in_the_Roman_Forum,_Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's_postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre_de_Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. [[Fitxategi:Diagram illustrating the relation between Ptolemy's theorem and the angle sum trig identity for sin.svg|thumb|150x150px|Identitate trigonometrikoak]] Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl_Friedrich_Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos_symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul_R._Halmos_1986_(headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag_anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * Barwise, J. (1982). ''Handbook of Mathematical Logic''. Elsevier. <nowiki>ISBN 9780080933641</nowiki>. * Belnap, N. (1977). "A useful four-valued logic". In Dunn & Eppstein, ''Modern uses of multiple-valued logic''. Reidel: Boston. * Bocheński, J. M. (1959). ''A précis of mathematical logic''. Translated from the French and German editions by Otto Bird. D. Reidel, Dordrecht, South Holland. * Bocheński, J. M. (1970). ''A history of formal logic''. 2nd Edition. Translated and edited from the German edition by Ivo Thomas. Chelsea Publishing, New York. * Hoffman, P. (1998). ''The Man Who Loved Only Numbers: The Story of Paul Erdős and the Search for Mathematical Truth''. Hyperion, New York. <small><nowiki>ISBN 1-85702-829-5</nowiki></small>. * Petkovsek, Marko; Wilf, Herbert; Zeilberger, Doron (1996). ''A = B''. A.K. Peters, Wellesley, Massachusetts. <small><nowiki>ISBN 1-56881-063-6</nowiki></small>. Archivado desde el original el 15 de abril de 2021. Consultado el 1 de febrero de 2023. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] f085zowajurz7txczjwe1wr46v08xn9 9984144 9984142 2024-11-28T17:00:31Z 158.227.0.240 9984144 wikitext text/x-wiki Teorema [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. [[Fitxategi:Pythagoras_in_the_Roman_Forum,_Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's_postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre_de_Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl_Friedrich_Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos_symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul_R._Halmos_1986_(headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag_anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * Barwise, J. (1982). ''Handbook of Mathematical Logic''. Elsevier. <nowiki>ISBN 9780080933641</nowiki>. * Belnap, N. (1977). "A useful four-valued logic". In Dunn & Eppstein, ''Modern uses of multiple-valued logic''. Reidel: Boston. * Bocheński, J. M. (1959). ''A précis of mathematical logic''. Translated from the French and German editions by Otto Bird. D. Reidel, Dordrecht, South Holland. * Bocheński, J. M. (1970). ''A history of formal logic''. 2nd Edition. Translated and edited from the German edition by Ivo Thomas. Chelsea Publishing, New York. * Hoffman, P. (1998). ''The Man Who Loved Only Numbers: The Story of Paul Erdős and the Search for Mathematical Truth''. Hyperion, New York. <small><nowiki>ISBN 1-85702-829-5</nowiki></small>. * Petkovsek, Marko; Wilf, Herbert; Zeilberger, Doron (1996). ''A = B''. A.K. Peters, Wellesley, Massachusetts. <small><nowiki>ISBN 1-56881-063-6</nowiki></small>. Archivado desde el original el 15 de abril de 2021. Consultado el 1 de febrero de 2023. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] 8m401csa4g6700xt49d2wf4hxtq0fhc 9984193 9984144 2024-11-28T17:18:33Z LeireAZ 128565 Orriaren edukiaren ordez, «[[Kategoria:Matematika]]» jarri da 9984193 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Matematika]] 7hsw8hnaie9tjii4zwapra0w4cssav1 9984194 9984193 2024-11-28T17:18:48Z LeireAZ 128565 Berreskuratu 9984194 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Matematika]] Teorema [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. [[Fitxategi:Pythagoras_in_the_Roman_Forum,_Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's_postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre_de_Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl_Friedrich_Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos_symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul_R._Halmos_1986_(headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag_anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * Barwise, J. (1982). ''Handbook of Mathematical Logic''. Elsevier. <nowiki>ISBN 9780080933641</nowiki>. * Belnap, N. (1977). "A useful four-valued logic". In Dunn & Eppstein, ''Modern uses of multiple-valued logic''. Reidel: Boston. * Bocheński, J. M. (1959). ''A précis of mathematical logic''. Translated from the French and German editions by Otto Bird. D. Reidel, Dordrecht, South Holland. * Bocheński, J. M. (1970). ''A history of formal logic''. 2nd Edition. Translated and edited from the German edition by Ivo Thomas. Chelsea Publishing, New York. * Hoffman, P. (1998). ''The Man Who Loved Only Numbers: The Story of Paul Erdős and the Search for Mathematical Truth''. Hyperion, New York. <small><nowiki>ISBN 1-85702-829-5</nowiki></small>. * Petkovsek, Marko; Wilf, Herbert; Zeilberger, Doron (1996). ''A = B''. A.K. Peters, Wellesley, Massachusetts. <small><nowiki>ISBN 1-56881-063-6</nowiki></small>. Archivado desde el original el 15 de abril de 2021. Consultado el 1 de febrero de 2023. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} cye0vo6zf5a2wagsc1tmukxgwc5poxv 9984201 9984194 2024-11-28T17:22:23Z Theklan 336 9984201 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Matematika]] '''Teorema''' [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. [[Fitxategi:Pythagoras_in_the_Roman_Forum,_Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's_postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre_de_Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl_Friedrich_Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos_symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul_R._Halmos_1986_(headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag_anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * Barwise, J. (1982). ''Handbook of Mathematical Logic''. Elsevier. <nowiki>ISBN 9780080933641</nowiki>. * Belnap, N. (1977). "A useful four-valued logic". In Dunn & Eppstein, ''Modern uses of multiple-valued logic''. Reidel: Boston. * Bocheński, J. M. (1959). ''A précis of mathematical logic''. Translated from the French and German editions by Otto Bird. D. Reidel, Dordrecht, South Holland. * Bocheński, J. M. (1970). ''A history of formal logic''. 2nd Edition. Translated and edited from the German edition by Ivo Thomas. Chelsea Publishing, New York. * Hoffman, P. (1998). ''The Man Who Loved Only Numbers: The Story of Paul Erdős and the Search for Mathematical Truth''. Hyperion, New York. <small><nowiki>ISBN 1-85702-829-5</nowiki></small>. * Petkovsek, Marko; Wilf, Herbert; Zeilberger, Doron (1996). ''A = B''. A.K. Peters, Wellesley, Massachusetts. <small><nowiki>ISBN 1-56881-063-6</nowiki></small>. Archivado desde el original el 15 de abril de 2021. Consultado el 1 de febrero de 2023. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} p99wisapf7suk732vh8e9q4lp5r1f5w 9984202 9984201 2024-11-28T17:23:14Z Theklan 336 9984202 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Matematika]] [[Fitxategi:Pythagoras_in_the_Roman_Forum,_Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] '''Teorema''' [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's_postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre_de_Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl_Friedrich_Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos_symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul_R._Halmos_1986_(headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag_anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * Barwise, J. (1982). ''Handbook of Mathematical Logic''. Elsevier. <nowiki>ISBN 9780080933641</nowiki>. * Belnap, N. (1977). "A useful four-valued logic". In Dunn & Eppstein, ''Modern uses of multiple-valued logic''. Reidel: Boston. * Bocheński, J. M. (1959). ''A précis of mathematical logic''. Translated from the French and German editions by Otto Bird. D. Reidel, Dordrecht, South Holland. * Bocheński, J. M. (1970). ''A history of formal logic''. 2nd Edition. Translated and edited from the German edition by Ivo Thomas. Chelsea Publishing, New York. * Hoffman, P. (1998). ''The Man Who Loved Only Numbers: The Story of Paul Erdős and the Search for Mathematical Truth''. Hyperion, New York. <small><nowiki>ISBN 1-85702-829-5</nowiki></small>. * Petkovsek, Marko; Wilf, Herbert; Zeilberger, Doron (1996). ''A = B''. A.K. Peters, Wellesley, Massachusetts. <small><nowiki>ISBN 1-56881-063-6</nowiki></small>. Archivado desde el original el 15 de abril de 2021. Consultado el 1 de febrero de 2023. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} 25u404ujb6wmq2gea48tlmamadrce49 0 156551 9984440 9430053 2024-11-28T21:38:14Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984440 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Carlos Andrés Pérez Rodríguez''' (Táchira, [[Venezuela]], [[1922]]ko [[urriaren 27]]a - [[Miami]], [[Ameriketako Estatu Batuak]], [[2010]]eko [[abenduaren 25]]a) batzuetan '''CAP''' eta ''El Gocho'' izenekin deitua, [[Venezuela]]ko Lehendakaria izan zen [[1974]]tik [[1979]]ra eta [[1989]]tik [[1993]]ra. Bere lehenengo presidentetzari ''Venezuela Saudi'' izena eman zitzaion, ekonomiaren gorakada zela eta, batez ere [[petrolio]]aren esportazioa dela eta. Hala ere bere bigarren agintaldian krisi ekonomiko larrian bizi izan zuen eta [[Caracazo]] matxinadaz gain bi estatu kolpe jasan zituen [[1992]]an. [[1993]]ko maiatzean 250 milioi [[bolibar|bolivar]] ebatsi zituela argudiatuta Auzitegi Gorenak bere kargutik kendu zuen. [[1996]]an askatu zuten eta [[2010]]eko [[abenduaren 25]]ean hil zen, [[Miami]]n, erbestean. == Bizitza == [[Fitxategi:Carlos Andrés Pérez, 1975.jpg|thumb|ezkerrera|Carlos Andrés Pérez, bere lehen presidentealdian, 1945ean.]] Oso gazterik hasi zen politikan: 15 urte zituela Partido Democrático Nacional (PDN) ezkutuko alderdian sartu zen (gero Acción Democrática, AD). 1939an familiarekin [[Caracas]]a aldatu zen, eta ikasle mugimenduan nabarmendu zen. 1945ean Batzorde Zibiko-Militar batek eskuratu zuen agintea, eta Andrés Pérez Lehendakaritzako Idazkaritzan sartu zen [[Rómulo Betancourt]]en lehen agintaldian (1945-1948). 1946an Diputatuen kongresuko kide izendatu zuten, baina 1948an espetxeratu egin zuten Gallegosen gobernu konstituzionaleko zenbait ministrorekin batera, hura eraitsi zutenean. [[Kolonbia]]ra eta [[Costa Rica]]ra erbesteratu zen, eta 1953an, [[Marcos Pérez Jiménez]] diktadorearen kontra azaldu zelarik, erbestera ihes egin behar izan zuen berriro, 1958 arte. Sorterrira itzuli ondoren, 1962an Kanpo Harremanetarako ministro izendatu zuten, eta handik hamabi urtera Errepublikako lehendakari, Acción Democrática alderdiaren eskutik. Lehenengo agintaldia 1974-1979 bitartean bete zuen, eta 1988-1994 bitartean berriro izan zen lehendakari. Neurri ekonomiko zorrotzak hartu zituen eta istilu asko eragin zituen bere politikak. Bigarren agintaldia amaitu ondoren epaitu egin zuten, eta bi urte igaro behar izan zituen etxetik irten gabe, baina 1997an politikara itzuli zen, Movimiento de Apertura y Participación Nacional alderdia sortuz. 1998an berriro atxilotu zuten, ordea, diru publikoa bere onurarako erabili izanaren salaketapean, eta adinagatik espetxeratu ez zuten arren, hurrengo hauteskundeetan ez zen senatari izan. [[2010]]eko [[abenduaren 25]]ean hil zen, [[Miami]]n, erbestean. == Erreferentziak == {{commonskat}} {{ lur | data=2011/12/26}} {{Venezuelako presidenteak}} {{bizialdia|1922ko|2010eko|Perez, Carlos Andres}} [[Kategoria:Venezuelako lehendakariak]] [[Kategoria:Venezuelako Unibertsitate Zentraleko ikasleak]] [[Kategoria:Gaixotasun kardiobaskularrek hildakoak]] [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] pol3tgqt80136tg0n0xut10esykikog 0 162912 9984069 7367582 2024-11-28T16:20:54Z Andoni Ortuzar 168873 Artikulua oso laburra zen; informazioa gehitu dut. 9984069 wikitext text/x-wiki Espazio euklidearra geometriaren oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, Euklidesen ''Elementuak'' liburuan, geometria euklidearraren espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, matematika modernoan, edozein zenbaki oso positibotako dimentsioko espazio euklidearrak daude. Espazio hauek espazio n-euklidearrak deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago fisika eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako espazio (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak teorema gisa frogatu zituen Euklidesek, postulatu deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik lerro bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen (paraleloen postulatua, esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak isomorfikoak dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, koordenatu kartesiarrak erabiliz irudika daiteke, eta biderkadura eskalar estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da (E=(R^n, ·)). == Definizioa == === Definizioaren historia === Espazio euklidearra antzinako greziarrek definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, Euklidesen ''Elementuak'' liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta frogatzea izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo axioma deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau geometria sintetikoan (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta Euklidesena oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen espazioa formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa errealak ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra XIX. mendearen amaieran agertu zen, geometria ez-euklidearrak definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. Felix Kleinek geometria bat espazio horrek dauzkan simetrien bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, David Hilbertek Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, G. D. Birkhoff-ek eta Alfred Tarski-k axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi Birkhoffen axiomak eta Tarskiren axiomak). Aljebra Geometrikoa erabiliz, Emil Artin-ek frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === Espazio euklidear oro R-espazio afina da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   Espazio bektorial euklidearra dimentsio finitua duen R-espazio prehilbertiarra da.   Espazio euklidearrak “espazio afin euklidearrak” deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. E espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) E-> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten dimentsioa bere espazio bektorial elkartuaren dimentsioa da. E espazioko elementuei puntu esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. E->-ren elementuei bektore euklidearrak edo bektore askeak deritze. Translazioak ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, translazio bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko transformazio geometrikoa da. v translazio batek P puntu baten gainean eragiten duen akzioak “P + v” bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: P+(v+w)=(P+v)+w Oharra: berdintza honen ezkerraldeko bigarren + ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste + ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, + ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke (P, Q)  edozein bi puntutarako P + v = Q betetzen duen v desplazamendu-bektore bat dagoela. v bektore hori Q − P edo P->Q ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. '''§Egitura afina''' atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak '''§Egitura metrikoa''' atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez A multzo bat eta A' hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin  bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: aplikazio hau talde-ekintza bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez E espazio euklidear bat eta E’  hari elkartutako espazio bektoriala. E espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n dimentsioko bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, desberdintasun triangeluarra ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak paraleloen postulatua (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. Geometria hiperbolikoan, adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, geometria eliptikoan, batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] cbgct2q47ia9mtk126f13bhyoc04zdv 9984094 9984069 2024-11-28T16:38:00Z Andoni Ortuzar 168873 formula bat eta estekak 9984094 wikitext text/x-wiki '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === Espazio euklidearra antzinako greziarrek definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, Euklidesen ''Elementuak'' liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta frogatzea izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo axioma deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau geometria sintetikoan (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta Euklidesena oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen espazioa formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa errealak ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra XIX. mendearen amaieran agertu zen, geometria ez-euklidearrak definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. Felix Kleinek geometria bat espazio horrek dauzkan simetrien bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, David Hilbertek Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, G. D. Birkhoff-ek eta Alfred Tarski-k axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi Birkhoffen axiomak eta Tarskiren axiomak). Aljebra Geometrikoa erabiliz, Emil Artin-ek frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === Espazio euklidear oro R-espazio afina da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   Espazio bektorial euklidearra dimentsio finitua duen R-espazio prehilbertiarra da.   Espazio euklidearrak “espazio afin euklidearrak” deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. E espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) E-> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten dimentsioa bere espazio bektorial elkartuaren dimentsioa da. E espazioko elementuei puntu esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. E->-ren elementuei bektore euklidearrak edo bektore askeak deritze. Translazioak ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, translazio bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko transformazio geometrikoa da. v translazio batek P puntu baten gainean eragiten duen akzioak “P + v” bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: P+(v+w)=(P+v)+w Oharra: berdintza honen ezkerraldeko bigarren + ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste + ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, + ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke (P, Q)  edozein bi puntutarako P + v = Q betetzen duen v desplazamendu-bektore bat dagoela. v bektore hori Q − P edo P->Q ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. '''§Egitura afina''' atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak '''§Egitura metrikoa''' atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez A multzo bat eta A' hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin  bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: aplikazio hau talde-ekintza bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez E espazio euklidear bat eta E’  hari elkartutako espazio bektoriala. E espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n dimentsioko bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, desberdintasun triangeluarra ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak paraleloen postulatua (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. Geometria hiperbolikoan, adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, geometria eliptikoan, batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] d6922fjsk99nfckdvgw6rghmxodu83p 9984113 9984094 2024-11-28T16:47:58Z Mikel Iñarrea 166732 hainbat aldaketa idatzi ditut, estekak jarriz 9984113 wikitext text/x-wiki '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === Espazio euklidear oro R-espazio afina da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   Espazio bektorial euklidearra dimentsio finitua duen R-espazio prehilbertiarra da.   Espazio euklidearrak “espazio afin euklidearrak” deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. E espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) E-> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten dimentsioa bere espazio bektorial elkartuaren dimentsioa da. E espazioko elementuei puntu esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. E->-ren elementuei bektore euklidearrak edo bektore askeak deritze. Translazioak ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, translazio bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko transformazio geometrikoa da. v translazio batek P puntu baten gainean eragiten duen akzioak “P + v” bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: P+(v+w)=(P+v)+w Oharra: berdintza honen ezkerraldeko bigarren + ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste + ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, + ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke (P, Q)  edozein bi puntutarako P + v = Q betetzen duen v desplazamendu-bektore bat dagoela. v bektore hori Q − P edo P->Q ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. '''§Egitura afina''' atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak '''§Egitura metrikoa''' atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez A multzo bat eta A' hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin  bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: aplikazio hau talde-ekintza bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez E espazio euklidear bat eta E’  hari elkartutako espazio bektoriala. E espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n dimentsioko bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, desberdintasun triangeluarra ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak paraleloen postulatua (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. Geometria hiperbolikoan, adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, geometria eliptikoan, batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] fzpfixs3tracoue2h4drjsdkioc1cls 9984114 9984113 2024-11-28T16:48:38Z Andoni Ortuzar 168873 estekak jarri ditut 9984114 wikitext text/x-wiki '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === Espazio euklidear oro R-espazio afina da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   Espazio bektorial euklidearra dimentsio finitua duen R-espazio prehilbertiarra da.   Espazio euklidearrak “espazio afin euklidearrak” deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. E espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) E-> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten dimentsioa bere espazio bektorial elkartuaren dimentsioa da. E espazioko elementuei puntu esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. E->-ren elementuei bektore euklidearrak edo bektore askeak deritze. Translazioak ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, translazio bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko transformazio geometrikoa da. v translazio batek P puntu baten gainean eragiten duen akzioak “P + v” bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: P+(v+w)=(P+v)+w Oharra: berdintza honen ezkerraldeko bigarren + ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste + ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, + ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke (P, Q)  edozein bi puntutarako P + v = Q betetzen duen v desplazamendu-bektore bat dagoela. v bektore hori Q − P edo P->Q ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. '''§Egitura afina''' atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak '''§Egitura metrikoa''' atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez A multzo bat eta A' hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin  bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: aplikazio hau talde-ekintza bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez E espazio euklidear bat eta E’  hari elkartutako espazio bektoriala. E espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] kt9mor9l5a5e3br7r68fieipen70sgp 9984115 9984114 2024-11-28T16:49:41Z Andoni Ortuzar 168873 formulak 9984115 wikitext text/x-wiki '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === Espazio euklidear oro R-espazio afina da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   Espazio bektorial euklidearra dimentsio finitua duen R-espazio prehilbertiarra da.   Espazio euklidearrak “espazio afin euklidearrak” deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. E espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) E-> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten dimentsioa bere espazio bektorial elkartuaren dimentsioa da. E espazioko elementuei puntu esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. E->-ren elementuei bektore euklidearrak edo bektore askeak deritze. Translazioak ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, translazio bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko transformazio geometrikoa da. v translazio batek P puntu baten gainean eragiten duen akzioak “P + v” bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: P+(v+w)=(P+v)+w Oharra: berdintza honen ezkerraldeko bigarren + ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste + ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, + ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke (P, Q)  edozein bi puntutarako P + v = Q betetzen duen v desplazamendu-bektore bat dagoela. v bektore hori Q − P edo P->Q ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. '''§Egitura afina''' atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak '''§Egitura metrikoa''' atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] t5upvnboqb8fjla8fqkxr2mytjmyalm 9984141 9984115 2024-11-28T16:59:45Z Andoni Ortuzar 168873 Estekak ipini ditut 9984141 wikitext text/x-wiki '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === Espazio euklidear oro R-espazio afina da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   Espazio bektorial euklidearra dimentsio finitua duen R-espazio prehilbertiarra da.   Espazio euklidearrak “espazio afin euklidearrak” deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. E espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) E-> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten dimentsioa bere espazio bektorial elkartuaren dimentsioa da. E espazioko elementuei puntu esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. E->-ren elementuei bektore euklidearrak edo bektore askeak deritze. Translazioak ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, translazio bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko transformazio geometrikoa da. v translazio batek P puntu baten gainean eragiten duen akzioak “P + v” bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: P+(v+w)=(P+v)+w Oharra: berdintza honen ezkerraldeko bigarren + ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste + ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, + ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke (P, Q)  edozein bi puntutarako P + v = Q betetzen duen v desplazamendu-bektore bat dagoela. v bektore hori Q − P edo P->Q ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. '''§Egitura afina''' atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak '''§Egitura metrikoa''' atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. [[Espazio afin]] bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. [[Espazio afin|Propietate afinak]] deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren [[Aspiespazio lineal|aspiespazio lineala]] den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen [[Zuzen-segmentu|zuzen-segmentua]], edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) [[Aplikazio bilineal|Bilinealtasuna]]: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoa|Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] a6yq7mb9a18spgl7atp321ymsnlw2vg 9984145 9984141 2024-11-28T17:01:04Z Andoni Ortuzar 168873 latex formula 9984145 wikitext text/x-wiki '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === Espazio euklidear oro <math>\R</math>-espazio afina da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   Espazio bektorial euklidearra dimentsio finitua duen <math>\R</math>-espazio prehilbertiarra da.   Espazio euklidearrak “espazio afin euklidearrak” deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten dimentsioa bere espazio bektorial elkartuaren dimentsioa da. <math>E</math> espazioko elementuei puntu esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo bektore askeak deritze. Translazioak ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, translazio bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko transformazio geometrikoa da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> Oharra: berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> desplazamendu-bektore bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. '''§Egitura afina''' atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak '''§Egitura metrikoa''' atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] o3p6c2h01yoqgcirgi8rr1dyl99g9kc 9984169 9984145 2024-11-28T17:08:34Z Mikel Iñarrea 166732 estekak 9984169 wikitext text/x-wiki '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] gs0ycks17ykp4gcoyu5u10ulj1f2xj2 9984181 9984169 2024-11-28T17:13:19Z Andoni Ortuzar 168873 Argazkiak ipini ditut 9984181 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|A point in three-dimensional Euclidean space can be located by three coordinates]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === [[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] 8up0crqjtldbir2onlsb4uatb2f1zoi 9984183 9984181 2024-11-28T17:14:13Z Andoni Ortuzar 168873 9984183 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|A point in three-dimensional Euclidean space can be located by three coordinates]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E=(\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == ''Artikulu nagusia: [[Espazio afina]]'' Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === [[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] 78lcjzfg53xof85fmt1hirzby73yeyc 9984186 9984183 2024-11-28T17:15:31Z Andoni Ortuzar 168873 9984186 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|A point in three-dimensional Euclidean space can be located by three coordinates]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == ''Artikulu nagusia: [[Espazio afina]]'' Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat F azpiespazio bat da, non: F azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala E’-ren aspiespazio lineala den. F’ aspiespazio lineal hau F-ren norabidea ere deitzen da. P F-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === [[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] amu0r4uf3d9oz8r086ewey425g127wi 9984195 9984186 2024-11-28T17:19:43Z Andoni Ortuzar 168873 9984195 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|A point in three-dimensional Euclidean space can be located by three coordinates]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === [[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] hu05jwh8ounez18ircrjn7f6bw8eux4 9984199 9984195 2024-11-28T17:21:26Z Andoni Ortuzar 168873 Gauza bat aldatu dut 9984199 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === [[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "infinituan puntuak" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro planokide ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri isomorfoa dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin isotropikoa izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. '''$Definizioaren historian''' azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] 131o7d0r4wiqqw3u4lvmt43xeeb392l 9984204 9984199 2024-11-28T17:24:04Z Mikel Iñarrea 166732 estekak eta ikus gainera 9984204 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: Alderantziz, P E-ren puntu bat bada eta V’ E’-ren azpiespazio lineala bada, orduan: V’-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. E' bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === [[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] 9vvlhjpigx65zfzszk3l3qmyfy3x4g5 9984205 9984204 2024-11-28T17:24:30Z Andoni Ortuzar 168873 formulak 9984205 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: non P eta Q espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. P eta Qtik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea O-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: P eta Q puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan 0 ≤ λ ≤ 1 betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena PQ edo QP da; eta horrela idaz dezake: === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === [[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] lks6da02338t02cwb7bttcdpie5jiqv 9984219 9984205 2024-11-28T17:32:57Z Andoni Ortuzar 168873 formulak 9984219 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: <math>\Bigl\{P + \lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\},\vphantom{\frac({}}</math> non <math>P</math> eta <math>Q</math> espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. <math>P</math> eta <math>Q</math>-tik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa <math>\Bigl\{O + (1-\lambda)\overrightarrow{OP} + \lambda \overrightarrow{OQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea <math>O</math>-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: <math>\bigl\{(1-\lambda) P + \lambda Q \mathrel{\big|} \lambda \in \R\bigr\}.</math> <math>P</math> eta <math>Q</math> puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan <math>0 \leq \lambda \leq 1</math> betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena <math>PQ</math> edo <math>QP</math> da; eta horrela idaz daiteke: <math>PQ = QP = \Bigl\{P+\lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} 0 \le \lambda \le 1\Bigr\}.\vphantom{\frac({}}</math> === Paralelismoa === Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === [[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] scpfol2kkh4x903orv9r0bxwv797hfc 9984227 9984219 2024-11-28T17:36:19Z Mikel Iñarrea 166732 9984227 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === {{Sakontzeko|Zuzen (geometria)}} Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: <math>\Bigl\{P + \lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\},\vphantom{\frac({}}</math> non <math>P</math> eta <math>Q</math> espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. <math>P</math> eta <math>Q</math>-tik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa <math>\Bigl\{O + (1-\lambda)\overrightarrow{OP} + \lambda \overrightarrow{OQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea <math>O</math>-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: <math>\bigl\{(1-\lambda) P + \lambda Q \mathrel{\big|} \lambda \in \R\bigr\}.</math> <math>P</math> eta <math>Q</math> puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan <math>0 \leq \lambda \leq 1</math> betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena <math>PQ</math> edo <math>QP</math> da; eta horrela idaz daiteke: <math>PQ = QP = \Bigl\{P+\lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} 0 \le \lambda \le 1\Bigr\}.\vphantom{\frac({}}</math> === Paralelismoa === {{Sakontzeko|Paralelo (geometria)}} Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === {{Sakontzeko|Elkarzut|Ortogonal}} Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === {{Sakontzeko|Angelu (geometria)}}[[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] 3lumsbig1jddhirznt51lqk724y1mhj 9984231 9984227 2024-11-28T17:37:03Z Theklan 336 Theklan wikilariak «[[Euklidear espazio]]» orria «[[Espazio euklidar]]» izenera aldatu du 9984227 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === {{Sakontzeko|Zuzen (geometria)}} Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: <math>\Bigl\{P + \lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\},\vphantom{\frac({}}</math> non <math>P</math> eta <math>Q</math> espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. <math>P</math> eta <math>Q</math>-tik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa <math>\Bigl\{O + (1-\lambda)\overrightarrow{OP} + \lambda \overrightarrow{OQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea <math>O</math>-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: <math>\bigl\{(1-\lambda) P + \lambda Q \mathrel{\big|} \lambda \in \R\bigr\}.</math> <math>P</math> eta <math>Q</math> puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan <math>0 \leq \lambda \leq 1</math> betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena <math>PQ</math> edo <math>QP</math> da; eta horrela idaz daiteke: <math>PQ = QP = \Bigl\{P+\lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} 0 \le \lambda \le 1\Bigr\}.\vphantom{\frac({}}</math> === Paralelismoa === {{Sakontzeko|Paralelo (geometria)}} Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === {{Sakontzeko|Elkarzut|Ortogonal}} Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === {{Sakontzeko|Angelu (geometria)}}[[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] 3lumsbig1jddhirznt51lqk724y1mhj 9984238 9984231 2024-11-28T17:40:18Z Andoni Ortuzar 168873 /* Kanpo estekak */ 9984238 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === {{Sakontzeko|Zuzen (geometria)}} Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: <math>\Bigl\{P + \lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\},\vphantom{\frac({}}</math> non <math>P</math> eta <math>Q</math> espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. <math>P</math> eta <math>Q</math>-tik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa <math>\Bigl\{O + (1-\lambda)\overrightarrow{OP} + \lambda \overrightarrow{OQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea <math>O</math>-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: <math>\bigl\{(1-\lambda) P + \lambda Q \mathrel{\big|} \lambda \in \R\bigr\}.</math> <math>P</math> eta <math>Q</math> puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan <math>0 \leq \lambda \leq 1</math> betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena <math>PQ</math> edo <math>QP</math> da; eta horrela idaz daiteke: <math>PQ = QP = \Bigl\{P+\lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} 0 \le \lambda \le 1\Bigr\}.\vphantom{\frac({}}</math> === Paralelismoa === {{Sakontzeko|Paralelo (geometria)}} Espazio euklidear batean, dimentsio bereko S eta T azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: T = S + v. P puntu bat eta S azpiespazio bat emanda, P duen eta S-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, P + S’. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu da: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === {{Sakontzeko|Elkarzut|Ortogonal}} Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === {{Sakontzeko|Angelu (geometria)}}[[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Kanpo estekak == # Anton(1987, pp. 209-215) * Anton, Howard(1987),Elementary Linear Algebra(5th ed.), New York: Wiley, ISBN 0-471-84819-0 * Artin, Emil (1988) [1957], ''Geometric Algebra'', Wiley Classics Library, New York: John Wiley & Sons Inc., pp. x+214, doi:10.1002/9781118164518, <nowiki>ISBN 0-471-60839-4</nowiki>, MR 1009557 * Ball, W.W. Rouse (1960) [1908], ''A Short Account of the History of Mathematics'' (4th ed.), Dover Publications. <nowiki>ISBN 0-486-20630-0</nowiki> * Berger, Marcel (1987), ''Geometry I'', Berlin: Springer, ISBN 3-540-11658-3 * Coxeter, H.S.M. (1973) [1948], ''Regular Polytopes'' (3rd ed.), New York: Dover. "Schläfli ... discovered them before 1853 -- a time when Cayley, Grassman and Möbius were the only other people who had ever conceived of the possibility of geometry in more than three dimensions." * Solomentsev, E.D. (2001) [1994], "Euclidean space", ''Encyclopedia of Mathematics'', EMS Press {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] lpmob5lahxubkqeflje84snpkxosnlb 9984240 9984238 2024-11-28T17:41:10Z Andoni Ortuzar 168873 formulak 9984240 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === {{Sakontzeko|Zuzen (geometria)}} Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: <math>\Bigl\{P + \lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\},\vphantom{\frac({}}</math> non <math>P</math> eta <math>Q</math> espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. <math>P</math> eta <math>Q</math>-tik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa <math>\Bigl\{O + (1-\lambda)\overrightarrow{OP} + \lambda \overrightarrow{OQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea <math>O</math>-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: <math>\bigl\{(1-\lambda) P + \lambda Q \mathrel{\big|} \lambda \in \R\bigr\}.</math> <math>P</math> eta <math>Q</math> puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan <math>0 \leq \lambda \leq 1</math> betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena <math>PQ</math> edo <math>QP</math> da; eta horrela idaz daiteke: <math>PQ = QP = \Bigl\{P+\lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} 0 \le \lambda \le 1\Bigr\}.\vphantom{\frac({}}</math> === Paralelismoa === {{Sakontzeko|Paralelo (geometria)}} Espazio euklidear batean, dimentsio bereko <math>S</math> eta <math>T</math> azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: <math>T=S+v</math> <math>P</math> puntu bat eta <math>S</math> azpiespazio bat emanda, <math>P</math> duen eta <math>S</math>-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, <math>P + \overrightarrow S</math>. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu daiteke: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === {{Sakontzeko|Elkarzut|Ortogonal}} Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === {{Sakontzeko|Angelu (geometria)}}[[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] ab2t1lisy48722118oei5droedcuzci 9984256 9984240 2024-11-28T17:45:10Z Theklan 336 Theklan wikilariak «[[Espazio euklidar]]» orria «[[Espazio euklidear]]» izenera aldatu du 9984240 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === {{Sakontzeko|Zuzen (geometria)}} Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: <math>\Bigl\{P + \lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\},\vphantom{\frac({}}</math> non <math>P</math> eta <math>Q</math> espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. <math>P</math> eta <math>Q</math>-tik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa <math>\Bigl\{O + (1-\lambda)\overrightarrow{OP} + \lambda \overrightarrow{OQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea <math>O</math>-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: <math>\bigl\{(1-\lambda) P + \lambda Q \mathrel{\big|} \lambda \in \R\bigr\}.</math> <math>P</math> eta <math>Q</math> puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan <math>0 \leq \lambda \leq 1</math> betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena <math>PQ</math> edo <math>QP</math> da; eta horrela idaz daiteke: <math>PQ = QP = \Bigl\{P+\lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} 0 \le \lambda \le 1\Bigr\}.\vphantom{\frac({}}</math> === Paralelismoa === {{Sakontzeko|Paralelo (geometria)}} Espazio euklidear batean, dimentsio bereko <math>S</math> eta <math>T</math> azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: <math>T=S+v</math> <math>P</math> puntu bat eta <math>S</math> azpiespazio bat emanda, <math>P</math> duen eta <math>S</math>-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, <math>P + \overrightarrow S</math>. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu daiteke: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === {{Sakontzeko|Elkarzut|Ortogonal}} Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === {{Sakontzeko|Angelu (geometria)}}[[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] ab2t1lisy48722118oei5droedcuzci 9984260 9984256 2024-11-28T17:46:16Z Mikel Iñarrea 166732 erreferentziak jarri 9984260 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === {{Sakontzeko|Zuzen (geometria)}} Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: <math>\Bigl\{P + \lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\},\vphantom{\frac({}}</math> non <math>P</math> eta <math>Q</math> espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. <math>P</math> eta <math>Q</math>-tik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa <math>\Bigl\{O + (1-\lambda)\overrightarrow{OP} + \lambda \overrightarrow{OQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea <math>O</math>-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: <math>\bigl\{(1-\lambda) P + \lambda Q \mathrel{\big|} \lambda \in \R\bigr\}.</math> <math>P</math> eta <math>Q</math> puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan <math>0 \leq \lambda \leq 1</math> betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena <math>PQ</math> edo <math>QP</math> da; eta horrela idaz daiteke: <math>PQ = QP = \Bigl\{P+\lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} 0 \le \lambda \le 1\Bigr\}.\vphantom{\frac({}}</math> === Paralelismoa === {{Sakontzeko|Paralelo (geometria)}} Espazio euklidear batean, dimentsio bereko <math>S</math> eta <math>T</math> azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: <math>T=S+v</math> <math>P</math> puntu bat eta <math>S</math> azpiespazio bat emanda, <math>P</math> duen eta <math>S</math>-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, <math>P + \overrightarrow S</math>. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu daiteke: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === {{Sakontzeko|Elkarzut|Ortogonal}} Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === {{Sakontzeko|Angelu (geometria)}}[[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Erreferentziak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] 09y8y5enk9eyqa57bclkh2y24xy1mlg 9984266 9984260 2024-11-28T17:50:33Z Andoni Ortuzar 168873 erreferentziak 9984266 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Coord system CA 0.svg|thumb|Hiru dimentsioko espazio euklidearreko puntu bat hiru koordenaturen bidez aurki daiteke]] '''Espazio euklidearra''' [[Geometria|geometriaren]] oinarrizko espazioa da, espazio fisikoa irudikatzera bideratua dagoena. Jatorrian, [[Euklides|Euklidesen]] ''[[Euklidesen Elementuak|Elementuak]]'' liburuan, [[Geometria euklidear|geometria euklidearraren]] espazioa hiru dimentsioko espazioa zen; baina, [[matematika]] modernoan, edozein zenbaki oso positibotako [[Dimentsio|dimentsioko]] espazio euklidearrak daude. Espazio hauek '''espazio ''n''-euklidearrak''' deitzen dira, eta haien dimentsioa n-ren arabera zehatz daiteke. Espazio 1-euklidearrari lerro euklidearra deitu ohi zaio; espazio 2-euklidearrari, plano euklidearra. "Euklidear" kalifikatzailea geroago [[fisika]] eta matematika modernoan kontsideratu ziren bestelako [[espazio]] (ez-euklidearretatik) bereizteko erabiltzen da. Antzinako Greziako geometrialariek espazio euklidearra sortu zuten espazio fisikoa irudikatzeko. Lan hori Euklides antzinako matematikari greziarrak jaso zuen bere ''Elementuak'' liburuan. Lan horren berrikuntzarik handiena honako hau da: espazioren propietate guztiak [[teorema]] gisa [[Froga matematiko|frogatu]] zituen Euklidesek, [[Axioma|postulatu]] deituriko funtsezko propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Postulatu horietako batzuk begibistakotzat hartu ziren (adibidez, bi puntu ezberdinetatik [[Zuzen (geometria)|zuzen]] bakar bat pasatzen dela), eta beste batzuek frogaezinak ziruditen ([[paraleloen postulatua]], esate baterako). Funtsean, dimentsio bakoitzeko espazio euklidear bakarra dago, hau da, dimentsio jakin bateko espazio euklidear guztiak [[Isomorfismo|isomorfoak]] dira. Beraz, oro har, dimentsio bakoitzeko, posible da espazio euklidear espezifiko batekin lan egitea. Espazio hori, E sinboloz denotatua, [[Koordenatu kartesiar|koordenatu kartesiarrak]] erabiliz irudika daiteke, eta [[biderketa eskalar]] estandarraz hornitutako n-espazio erreal bezala izango da: <math>E= (\reals^n,\cdot)</math>. == Definizioa == === Definizioaren historia === [[Fitxategi:Euklid2.jpg|thumb|Euklides matematikari greziarra]] Espazio euklidearra [[Greziar matematika|antzinako greziarrek]] definitu zuten lehenengo aldiz, gure espazio fisikoaren abstrakzio bat bezala. Haien berrikuntza handiena, [[Euklidesen Elementuak|Euklidesen ''Elementuak'']] liburuan agertzen dena, geometria osoa eraikitzea eta [[Froga matematiko|frogatzea]] izan zen, mundu fisikotik abstraitzen diren propietate gutxi batzuetatik abiatuta. Propietate horiei postulatu edo [[axioma]] deritze. Espazio euklidearra definitzeko modu hau [[Geometria sintetiko|geometria sintetikoan]] (koordenaturik gabe, geometria analitikoaren kontrako alderdia) oraindik erabiltzen dena da. Artikulu honetan garatuko den espazio euklediarren definizioa eta [[Euklides|Euklidesena]] oso desberdinak dira. Egia esan, Euklidesek ez zuen [[Espazio (matematika)|espazioa]] formalki definitu, garai horretan zeuden ezaguera, handia bazen ere, ez zen nahikoa [[Zenbaki erreal|errealak]] ez zirudien beste espazio mota zeudela hautemateko. Definizio formalaren beharra [[XIX. mendea|XIX. mendearen amaieran]] agertu zen, [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearrak]] definitzen hasi zirenean. Bi ikuspegi ezberdin erabili dira definizioa ematen saiatzeko. [[Felix Klein|Felix Kleinek]] geometria bat espazio horrek dauzkan [[Simetria|simetrien]] bidez definitzea proposatu zuen. Artikulu honetan ematen den espazio euklidearren aurkezpena, funtsean, bere Erlangen programatik abiatuta ematen da. Bestalde, [[David Hilbert|David Hilbertek]] Euklidesen postulatuetan inspiratutako axioma multzo bat proposatu zuen. Geometria sintetikoan erabiltzen den definizioa da, ez baitu zenbaki errealen definiziorik inplikatzen. Geroago, [[G. D. Birkhoff-ek]] eta [[Alfred Tarski|Alfred Tarski-k]] axioma multzo sinpleagoak proposatu zituzten, zenbaki errealak erabiltzen dituztenak (ikusi [[Birkhoffen axiomak]] eta [[Tarskiren axiomak]]). [[Aljebra]] Geometrikoa erabiliz, [[Emil Artin|Emil Artin-ek]] frogatu zuen espazio euklediarren definizio horiek guztiak baliokideak direla. === Definizio formala === '''Espazio euklidear''' oro <math>\R</math>-[[Espazio afin|espazio afina]] da eta, beraz, elkartutako bektore-espazio edo espazio bektorial bat izango du. Espazio euklidear baten kasuan, hornitutako espazio bektorial hori espazio bektorial euklidearra da.   '''Espazio bektorial euklidearra''' dimentsio finitua duen <math>\R</math>-[[espazio prehilbertiarra]] da.   Espazio euklidearrak ''espazio afin euklidearrak'' deitu ohi dira, espazio bektorial euklidearrekin nahas ez daitezen. <math>E</math> espazio euklidearra (afina) bada, bere espazio bektorial elkartua (espazio bektorial euklidearra) <math>\overrightarrow E</math> denotatu ohi da. Espazio afin euklidear baten ''dimentsioa'' bere espazio bektorial elkartuaren [[Dimentsio|dimentsioa]] da. <math>E</math> espazioko elementuei ''puntu'' esaten zaie, eta letra larriz adierazten dira normalean. <math>\overrightarrow E</math>-ren elementuei bektore euklidearrak edo [[bektore askeak]] deritze. ''Translazioak'' ere deitzen dira, batzuetan, nahiz eta erabilera hori guztiz zuzena ez izan. Izan ere, berez, [[translazio]] bat bektore euklidear batek espazio euklidearrean eragiten duen akzioaren ondoriozko [[transformazio geometrikoa]] da. <math>v</math> translazio batek <math>P</math> puntu baten gainean eragiten duen akzioak <math>P+v</math> bezala adierazten den puntu bat ematen du. Akzio horrek hau betetzen du: <math>P+(v+w)=(P+v)+w</math> '''Oharra''': berdintza honen ezkerraldeko bigarren <math>+</math> ikurrak batuketa vektorial bat adierazten du; beste <math>+</math> ikur guztiek puntu batean bektore baten akzioa adierazten dute. Notazio hori ez da anbiguoa; izan ere, <math>+</math> ikurraren bi esanahiak bereizteko, nahikoa da ikurraren ezkerreko argumentuari erreparatzea: batuketa bektorialek bektore bat dute ezkerrean, eta akzioek, ordea, puntu bat. Akzioa askea eta iragankorra denez, froga daiteke <math>(P,Q) </math>  edozein bi puntutarako <math>P+v=Q</math> betetzen duen <math>v</math> [[desplazamendu-bektore]] bat dagoela. <math>v</math> bektore hori <math>Q-P</math> edo <math>\overrightarrow {PQ}\vphantom{\frac){}}</math> ikurrez adierazten da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk espazio afinaren egituratik datoz. [[Euklidear espazio#Egitura afina|Egitura afina]] atalean eta haren azpiataletan deskribatzen dira. Barne-produktuaren propietateak [[Euklidear espazio#Egitura Metrikoa|Egitura metrikoa]] atalean eta azpiataletan azaltzen dira. == Egitura afina == Izan bitez <math>A</math> multzo bat eta <math>\overrightarrow A</math> hari elkartutako espazio bektoriala. Espazio afin bat honako aplikazio honen bidez definitzen da: <math>\begin{align} A \times \overrightarrow{A} &\to A \\ (a,v)\; &\mapsto a + v. \end{align}</math> Aplikazio hau talde-akzio bat da. Espazio euklidearren oinarrizko propietate batzuk zehaztuta geratzen dira espazio euklidear guztiak espazio afinak izateagatik. Propietate afinak deitzen dira horiek, eta lerroen, azpiespazioen eta paralelismoaren kontzeptuak hartzen dituzte barnean, hurrengo azpiataletan zehazten direnak. === Azpiespazioak === Izan bitez <math>E</math> espazio euklidear bat eta <math>\overrightarrow E</math>  hari elkartutako espazio bektoriala. <math>E</math> espazio euklidearraren azpiespazio afin bat <math>F</math> azpiespazio bat da, non: <math>\overrightarrow F = \Bigl\{\overrightarrow {PQ} \mathrel{\Big|} P\in F, Q\in F \Bigr\}\vphantom{\frac({}}.</math> <math>F</math> azpiespazioari elkartutako espazio bektoriala <math>\overrightarrow E</math>-ren aspiespazio lineala den. <math>\overrightarrow F</math> aspiespazio lineal hau <math>F</math>-ren norabidea ere deitzen da. <math>P</math> <math>F</math>-ren puntu bat bada, orduan: <math>F = \Bigl\{P+v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow F \Bigr\}.</math> Alderantziz, <math>P</math> <math>E</math>-ren puntu bat bada eta <math>\overrightarrow V</math> <math>\overrightarrow E</math>-ren azpiespazio lineala bada, orduan: <math>P + \overrightarrow V = \Bigl\{P + v \mathrel{\Big|} v\in \overrightarrow V \Bigr\}</math> <math>\overrightarrow V</math>-ren norabidea duen espazio euklidear bat da. <math>\overrightarrow E</math> bektore-espazio euklidear batek bi azpiespazio mota ditu: haien azpiespazio euklidiarrak eta azpiespazio linealak. Azpiespazio linealak azpiespazio euklidearrak dira; eta azpiespazio euklidear bat azpiespazio lineal bat da baldin eta zero bektorea badu. === Lerroak eta segmentuak === {{Sakontzeko|Zuzen (geometria)}} Espazio euklidear batean, ''lerro'' bat dimentsio bateko azpiespazio euklidear bat da. Dimentsio bateko bektore-espazio bat zero ez den edozein bektorek hartzen duenez, lerro bat ondoko erako multzoa da: <math>\Bigl\{P + \lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\},\vphantom{\frac({}}</math> non <math>P</math> eta <math>Q</math> espazio euklidearraren bi puntu ezberdin diren, lerroaren zati gisa. Hortik ondorioztatzen da bi puntu desberdinetatik pasatzen den lerro bat dagoela. Horrek esan nahi du bi lerro desberdinak gehienez puntu batean gurutzatzen direla. <math>P</math> eta <math>Q</math>-tik igarotzen den linearen irudikapen simetrikoagoa <math>\Bigl\{O + (1-\lambda)\overrightarrow{OP} + \lambda \overrightarrow{OQ} \mathrel{\Big|} \lambda \in \R \Bigr\}\vphantom{\frac({}}</math> da, non O hautazko puntu bat den. Bektore-espazio euklidear batean, zero bektorea <math>O</math>-rentzat aukeratzen da eskuarki; hala, aurreko formula sinplifika daiteke: <math>\bigl\{(1-\lambda) P + \lambda Q \mathrel{\big|} \lambda \in \R\bigr\}.</math> <math>P</math> eta <math>Q</math> puntuak lotzen dituen zuzen-segmentua, edo, besterik gabe, segmentua, aurreko formuletan <math>0 \leq \lambda \leq 1</math> betetzen duten puntuen azpimultzoa da. Bere adierazpena <math>PQ</math> edo <math>QP</math> da; eta horrela idaz daiteke: <math>PQ = QP = \Bigl\{P+\lambda \overrightarrow{PQ} \mathrel{\Big|} 0 \le \lambda \le 1\Bigr\}.\vphantom{\frac({}}</math> === Paralelismoa === {{Sakontzeko|Paralelo (geometria)}} Espazio euklidear batean, dimentsio bereko <math>S</math> eta <math>T</math> azpiespazioak paraleloak dira, baldin eta norabide bera badute. Era berean, paraleloak dira, baldin eta v translazio-bektore bat bata bestearekin aplikatzen bada: <math>T=S+v</math> <math>P</math> puntu bat eta <math>S</math> azpiespazio bat emanda, <math>P</math> duen eta <math>S</math>-rekiko paraleloa den azpiespazio bat dago, zehazki, <math>P + \overrightarrow S</math>. Hortik ondorioztatzen da plano euklidear batean bi zuzen puntu batean daudela edo paraleloak direla. Azpiespazio paraleloen kontzeptua dimentsio ezberdinetako azpiespazioetara hedatu daiteke: bi azpiespazio paraleloak dira baldin eta horietako baten norabidea bestearekiko norabidean badago. == Egitura Metrikoa == === Biderketa eskalarra === Espazio euklidear batean, v eta w bi bektoreen  arteko biderketa eskalarra, v⋅w,  honako formularen bitartez definitzen da:                                    v⋅w=v1⋅​w1​+v2⋅​w2​+⋯+vn⋅​wn​, non v=(v1,v2,…,vn) eta w=(w1,w2,…,wn)  n [[Dimentsio|dimentsioko]] bektoreak diren. Biderketa eskalarrak zenbait propietate bete behar ditu espazio metriko batean: 1) Positibotasuna: v⋅v≥0, eta v⋅v=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2) Simetria: v⋅w=w⋅v 3) Bilinealtasuna: v⋅(αw1+βw2)=α(v⋅w1)+β(v⋅w2) , non α eta β eskalarrak diren. === Norma === Bektore baten norma (edo luzera), biderketa eskalarrean oinarritzen da. Bektore baten norma kalkulatzeak  haren luzera ematen du, eta honela definitzen da v bektore batentzat:                                             Normak honako propietateak betetzen ditu: 1) Positibotasuna: ∥v∥≥0, eta ∥v∥=0 baldin eta soilik baldin v=0 den. 2)  Izan bedi α eskalar bat; orduan, ∥αv∥=∣α∣∥v∥ 3) Triangeluaren desberdintasuna: ∥v+w∥≤∥v∥+∥w∥ Espazio metriko batean, distantziak neur daitezke normen bidez, honako distantzia funtzioa erabiliz:                                                   d(v,w)=∥v−w∥ Adibidez,bi dimentsioko espazioan, P=(x1,y1) eta Q=(x2,y2) puntuen arteko distantzia hurrengo formula erabiliz lortzen da:                         Hiru dimentsioko espazioan, z koordenatua gehitzen da: '''               ''' Distantzia, metrika bat denez, positiboki definituta dago eta simetrikoa da. Horregatik, [[Desberdintza triangeluar|desberdintasun triangeluarra]] ere betetzen du, hau da, bi punturen arteko distantzia, hots, distantzia zuzena, beti da txikiagoa edo berdina puntu horiek hirugarren puntu baten bidez lotzen dituzten distantzien batura baino: d(x,z)<=d(x,y)+d(y,z) === Ortogonalitatea === {{Sakontzeko|Elkarzut|Ortogonal}} Bi bektore ortogonalak dira haien arteko angelua 90 gradukoa denean. Beraz, bektoreak ortogonalak dirahaien  biderkadura eskalarra 0 denean:                                                          v⋅w = 0 Adibidez, hiru dimentsioko v=(v1,v2,v3) eta w=(w1,w2,w3) bektoreak ortogonalak dira honako baldintza betetzen bada:                                            v1⋅w1+v2⋅w2+v3⋅w3 = 0 === Angeluak === {{Sakontzeko|Angelu (geometria)}}[[Fitxategi:45, -315, and 405 co-terminal angles.svg|thumb|Angelu positiboak eta negatiboak plano orientatuan]] Bektoreen arteko angelua haien arteko biderkadura eskalarraren bidez kalkulatzen da. Zehazki, v eta w bi bektoreren arteko angelua, θ, honela lortzen da:                                               non v⋅w biderkadura eskalarra den eta |v| eta |w| bektoreen luzerak diren. == Beste espazio geometriko batzuk == === Espazio proiektiboa === Jatorrian, espazio proiektiboak espazio euklidearrei "[[Infinituko puntuak|infinituan puntuak]]" gehituz sortu dira, espazio afinek "bi lerro [[planokide]] ezberdin puntu bakar batean bat egiten dute" baieztapena kasu guztietan bete dezaten. Honela, malda berdina duten zuzenek infinituko puntu batean bat egiten dutela esaten da. Infinituko puntu bat dago malda bakoitzeko; hortaz, infinituko puntu bat dago zenbaki erreal bakoitzerako. Infinituko puntu guztien multzoari infinituko zuzena deitzen zaio, eta erraz ikus daiteke R-ri [[Isomorfismo|isomorfoa]] dela. Espazio proiektiboak espazio euklediar eta antzekoekin [[Isotropia|isotropikoa]] izateko propietatea partekatzen du, hau da, ez dago bi puntu edo bi lerro bereiztea ahalbidetzen duen espazioaren propietaterik. === Geometria ez-euklidearrak === {{Sakontzeko|Geometria ez-euklidear}} Geometria ez-euklidearrak [[paraleloen postulatua]] (Euklidesen 5. postulatua) betetzen ez duten espazio geometrikoak lantzen ditu. [[Euklidear espazio#Definizioaren historia|Definizioaren historian]] azaldu den bezala, postulatuak frogaezinak dira. Beraz, 5. postulatua ukatzean, euklidearrak ez diren espazio geometriko berriak agertzen dira. [[Geometria hiperbolikoan]], adibidez, triangelu baten barne angeluen batuketa 180° baino txikiagoa da. Bestalde, [[Geometria eliptikoa|geometria eliptikoan]], batuketa hori 180° baino handiagoa da. Izan ere, gure mundu erreala ez da laua, eliptikoa baizik —lurra esfera antzeko itsura baitu—, eta erraz aurki dezakegu hiru angelu zuzen dituen triangelu bat. == Ikus, gainera == * [[Geometria euklidear]]ra. * [[Hilberten espazio|Espazio Hilbertiarra]], [[dimentsio]] [[Infinitu|infiniturako]] orokortasuna, [[Analisi funtzional|analisi funtzionalean]] erabiltzen dena. == Erreferentziak == # Anton (1977,pp. 209-215) * Artin, Emil (1988) [1957], ''Geometric Algebra'', Wiley Classics Library, New York: John Wiley & Sons Inc., pp. x+214, doi:10.1002/9781118164518, <nowiki>ISBN 0-471-60839-4</nowiki>, MR 1009557 * Ball, W.W. Rouse (1960) [1908], ''A Short Account of the History of Mathematics'' (4th ed.), Dover Publications. ISBN 0-486-20630-0 * Berger, Marcel (1987), ''Geometry I'', Berlin: Springer, ISBN 3-540-11658-3 * Coxeter, H.S.M. (1973) [1948], ''Regular Polytopes'' (3rd ed.), New York: Dover. "Schläfli ... discovered them before 1853 -- a time when Cayley, Grassman and Möbius were the only other people who had ever conceived of the possibility of geometry in more than three dimensions." * Solomentsev, E.D. (2001) [1994], "Euclidean space", ''Encyclopedia of Mathematics'', EMS Press * Anton,Howard(1987),Elementary Linear Algebra(5th ed.), New York,Wiley:ISBN 0-471-84819-0 {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euklidear geometria]] [[Kategoria:Aljebra lineala]] [[Kategoria:Espazio topologikoa]] [[Kategoria:Geometria metrikoa]] 02gl0o2tg0vqn7pebnr8ci2dstg8qzh 0 163355 9983883 9948919 2024-11-28T14:08:39Z ArianedeMiguel 166733 9983883 wikitext text/x-wiki '''Pauliren esklusio-printzipioa''' (edo Pauliren bazterketa printzipioa edo Pauliren elkarrezintasunaren printzipioa) mekanika kuantikoaren arau bat da, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Ernst Paulik]] 1925ean enuntziatua. Sistema kuantiko beraren barruan bi [[fermioi]] egoera kuantiko berean (hau da, zenbaki kuantiko berdinekin) ezin direla egon ezartzen du<ref>{{erreferentzia|orrialdea=https://es.wikipedia.org/wiki/Claude_Cohen-Tannoudji}}</ref>. Hasiera batean printzipio gisa formulatu zen arren, geroago egiaztatu zen kasu orokorragoetatik erator zitekeela: izatez, 1940eko [[Spinaren estatistikaren teorema|spinaren estatistikaren teoremaren]] ondorioa da. Atomoetako elektroien kasuan, honako hau esan daiteke: ezinezkoa da atomo polielektroniko bateko bi elektroik lau [[Zenbaki kuantiko|zenbaki kuantikoen]] balio berak izatea: ''n'', [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusia]]; ''l,'' [[zenbaki kuantiko sekundarioa]]; ''m_l,'' [[zenbaki kuantiko magnetikoa]]; eta ''m<big>_s</big>'' [[spin zenbaki kuantikoa]]. Adibidez, bi elektroi [[Orbital atomiko|orbital]] berean baldin badaude, orduan, ''n''-ren, ''l''-ren eta ''m_<big>l</big>''-ren balioak berdinak izango dira; beraz, m_s-k desberdina izan behar du. Horrela, bi elektroi horiek ½ eta -½ kontrako proiekzio erdizirkularrak izan behar dituzte. Bestetik, spin osoko partikulak, edo [[Bosoi|bosoiak]], ez daude Pauliren esklusio-printzipioari lotuta. Hau da, bosoi berdinen edozein kopuruk egoera kuantiko bera har dezake, adibidez, [[laser]] batek sortutako fotoiekin edo [[Bose-Einsteinen gas kondentsatu]] bateko atomoekin gertatzen den bezala. Baieztapen zehatzago bat hurrengoa da: bi partikula berdinen trukeari dagokionez, [[uhin-funtzio]] totala [[Antisimetriko|antisimetrikoa]] da fermioientzat eta simetrikoa bosoientzat. Horrek esan nahi du, bi partikula berdinen koordenatu espazialak eta spin-koordenatuak trukatzen badira, uhin osoaren funtzioa zeinuz aldatuko dela fermioientzat eta, ordea, ez dela aldatuko bosoientzat. Bi fermioi egoera berean egongo balira (adibidez, orbital bera spin berarekin atomo berean), trukatzeak ez luke ezer aldatuko eta uhin-funtzio totala ez litzateke mudatuko. Alabaina, fermioiek behar duten uhin-funtzio totalaren zeinua aldatzeko eta, era berean, aldatu gabe egoteko dagoen modu bakarra funtzio hori leku guztietan zero izatea da; eta horrek esan nahi du egoera hori ezin dela existitu. Aldiz, arrazoinamendu hau ez zaie aplikatzen bosoiei, haietan zeinua ez baita aldatzen. == Sarrera eta ikuspegi orokorra == Pauliren esklusio-printzipioak fermioi (spin ½ partikula) guztien portaera deskribatzen du; bosoiak (spin osoko partikulak), aldiz, beste printzipio batzuen mende daude. Printzipioaren arabera, bi fermioik ezin dute aldi berean eta sistema berdin batean egoera kuantiko berean egon, hau da, ezin dituzte zenbaki kuantiko guztiak berdinak izan. [[Zenbaki kuantiko|Zenbaki kuantikoak]] atomo baten elektroien propietateak deskribatzen dituzten parametroak dira: {| class="wikitable" |+ !Zebaki kuantikoak !Notazioa !Deskribapena |- |Zenbaki kuantiko nagusia |''n'' |Elektroiaren energia-maila eta nukleoaren batez besteko distantzia adierazten ditu. |- |Zenbaki kuantiko sekundarioa |''l'' |Elektroia dagoen orbitalaren forma deskribatzen du. |- |Zenbaki kuantiko magnetikoa |''m_l'' |Orbitalak espazioan duen orientazioa adierazten du. |- |Spin zenbaki kuantikoa |''m_s'' |Elektroiaren biraketa deskribatzen du, gorantz edo beherantz izan daitekeena, hau da, [[Spin|spina]]. |} Partikula ezagun batzuk, hala nola [[Elektroi|elektroiak]], [[Protoi|protoiak]] edo [[Neutroi|neutroiak]], fermioiak dira eta, beraz, Pauliren esklusio-printzipioaren menpe daude. Pauliren esklusio-printzipioak materiaren propietate asko hartzen ditu bere baitan, eskala handiko egonkortasunetik atomoen portaera kimikoraino. Aipatu den bezala, fermioiak ½ spineko partikulak dira. Horrek esan nahi du beren momentu angeluar intrintsekoaren balioa ℏ=ℎ/2𝜋 dela, alegia, [[Plancken konstantea|Planck-en konstante]] murriztua. Mekanika kuantikoaren teorian, fermioiak egoera antisimetrikoen bidez deskribatzen dira. Bosoiek, aldiz, spin osoa dutenez, uhin-funtzio simetrikoak dituzte, eta egoera kuantiko bera parteka dezakete. Partikula berdinei aplikatutako spin estatistikoaren teoreman oinarrituz, erraza da Pauliren printzipioa deribatzea. Espezie bereko fermioiek egoera guztiz antisimetrikoak dituzten sistemak eratzen dituzte. Horrek, bi partikularen kasuan, hau esan nahi du: <s>formula</s> Partikula bat beste batekin trukatzean, sistema deskribatzen duen funtzioaren zeinua aldatzen da. Baldin eta bi partikulek egoera kuantiko bera,<s>formula</s> , betetzen badute hauxe da sistema osoaren egoera: <s>formula</s> Kasu honetan ezin da halakorik gertatu, aurreko ket-ak ez baitu egoera fisiko bat adierazten. Emaitza hori orokortu daiteke bi partikula baino gehiagoren kasura indukzio metodoaren bidez. Pauliren esklusio-printzipioa ere ondoriozta daiteke fisika atomikotik. Bi elektroiko \ egoera bat badugu, bere uhin-funtzioa honela adieraz daiteke: <s>formula</s> non espazioko zati bat eta spinari lotutako zati bat bereizten diren. Naturak fermioietarako uhin antisimetrikoko funtzio bat izatera behartzen gaituenez, horrek honako aukera hauetara garamatza: <s>formula</s> Spin simetrikoa duen sistema bat aurkitzen badugu, gure espazio-uhinaren funtzioak antisimetrikoa izan behar du. Baina bi fermioiak egoera berean baldin badaude eta, beraz, espazioko uhin-funtzio bera baldin badute, <s>formula</s>, espazioko uhin-funtzioa hau izango da: <s>formula</s>. Ondorioz, bi fermioik espazio-uhin bera badute, spin-egoera antisimetrikoa hartu behar dute. Eta horiek spin-egoera bera betetzen badute, espazioko uhin-funtzioek egoera desberdinak adierazi behar dituzte. == Testuinguru historikoa == XX. mendearen hasieran argi geratu zen elektroi kopuru bikoitia duten atomoak eta molekulak kimikoki egonkorragoak direla elektroi kopuru bakoitia dutenak baino. [[Gilbert N. Lewisek]] 1916an idatzi zuen, "Atomoa eta molekula" izenburuko artikulu batean, atomoak elektroi kopuru bikoitia (zortzi elektroi, bereziki) izateko joera duela. Lewisek elektroi hauek [[Kubo|kubo baten zortzi izkinetan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=D. J.|abizena=Cohen|izenburua=Linus Pauling and the Race for DNA: A Documentary History, http://osulibrary.orst.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/index.html. Created and maintained by the Special Collections division of the Valley Library, Oregon State University. Reviewed June 8-14, 2007|orrialdeak=1333–1334|data=2008-03-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/25095455|aldizkaria=Journal of American History|alea=4|zenbakia=94|issn=0021-8723|doi=10.2307/25095455|sartze-data=2024-11-14}}</ref> simetrikoki kokatuta zeudela uste zuen. 1919an, [[Irving Langmuir]] kimikariak iradoki zuen [[taula periodikoa]] azal zitekeela atomo baten elektroiak beraien artean nolabait taldekatuta daudela suposatuz. Garai hartan elektroi taldeek nukleoaren inguruan geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|hizkuntza=en|data=1919-06|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2024-11-14}}</ref>.1922an, [[Niels Bohr]]-ek [[Bohrren eredu atomikoa|atomo-eredua]] eguneratu zuen, elektroi kopuru jakin batzuk (adibidez, 2, 8 eta 18) "oskol itxi" egonkorrei zegozkiela onartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Giora|abizena=Shaviv|izenburua=The life of stars: the controversial inception and emergence of the theory of stellar structure|argitaletxea=Magnes ; Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/title/401158945|isbn=978-3-642-02087-2|pmc=401158945|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Paulik zenbaki hauentzat azalpen bat bilatu zuen, eta [[Edmund C. Stoner]]-en 1924ko artikulu batean funtsezko arrasto batekin topo egin zen. Bertan azaltzen zen nola, [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusiaren]] (''n'') balio jakin baterako, [[metal alkalino]]<nowiki/>en espektroko elektroi baten energia-mailen kopurua, ''n'' balio bera duten [[Gas noble|gas nobleen]] balentzia-geruzako elektroi kopuruaren baliokidea den. Hau da, metal alkalinoen eta gas nobleen egitura elektronikoa erlazionatuta dago elektroien konfigurazioaren eta zenbaki kuantiko nagusiaren (''n'') konfigurazioaren bidez. Horren ondorioz, Pauli ohartu zen elektroi zenbaki konplexuak arau sinple batera murritz daitezkeela, elektroien egoerak lau zenbaki kuantiko erabiliz zehazten badira. Horretarako, bi balio posible dituen zenbaki kuantiko berri bat proposatu zuen: [[Spin|spin zenbakia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Messner|izenburua=Los diccionarios bilingües español-portugués desde el principio hasta el siglo XIX|orrialdeak=289–298|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.12795/ph.2008.v22.i01.09|aldizkaria=Philologia Hispalensis|alea=12|issn=1132-0265|doi=10.12795/ph.2008.v22.i01.09|sartze-data=2024-11-14}}</ref> == Erabilerak == === Atomoak === Pauliren esklusio-printzipioak fenomeno fisiko ugari azaltzen laguntzen du. Printzipioaren ondorio garrantzitsu bat atomoen azal [[Konfigurazio elektroniko|elektronikoaren egitura]] konplexua da. Gainera, funtsezkoa den beste ondorio bat da atomoek elektroiak partekatzeko duten modua. Horrek elementu kimikoen aniztasuna eta haien konbinazio kimikoak azaltzen ditu. Elektrikoki neutroa den atomo batek, nukleoan dituen protoien kopuru berdinean, lotuta dauden elektroiak ditu. Elektroiak, fermioiak direnez, ezin dira beste elektroien egoera kuantiko berdinean egon; beraz, elektroiak atomo baten barruan "pilatu" behar dira. Hau da, spin desberdinak izan behar dituzte orbital elektroniko berean dauden bitartean, jarraian deskribatuko den moduan. Horren adibidea [[helio]] neutroaren atomoa da. Bi elektroi lotuta ditu, eta biek har ditzakete energia txikieneko egoerak (1s), kontrako spina hartzen dutelarik. Bi elektroiek spin desberdina dutenean, egoera kuantiko desberdinetan daude; beraz, ez dute Pauliren printzipioa urratzen. Hala ere, spinak bi balio baino ezin ditu hartu ([[Autobalioak eta autobektoreak|balio propioak]]). Hiru elektroi lotuta dituen [[litio]] atomo batean, hirugarren elektroiak ezin du 1s egoeran egon eta energia handiagoko 2s egoeretako batean egon beharko da. Era berean, bata bestearen ondoren dauden geruzak (1s, 2s, 2p, ...) energetikoagoak dira hurrenez hurren. Elementu baten propietate kimikoak, neurri handi batean, kanpoaldeko geruzan dauden elektroien kopuruaren araberakoak dira; izan ere, kanpoaldeko geruzan elektroi kopuru berdina duten atomoek antzeko propietateak dituzte, eta horrek elementuen [[Taula periodikoa|taula periodikoan]] ikus daiteke. === Egoera solidoaren propietateak === [[Eroale elektriko|Eroaleetan]] eta [[Erdieroale|erdieroaleetan]], orbital molekular askok [[espektro energetiko]] jarraia daukate. Eroale indartsuetan ([[Metal|metaletan]]), elektroiak hain endekatuak dira, non gaitasun termikoan ez baitute asko laguntzen. Solidoen propietate mekaniko, elektriko, magnetiko, optiko eta kimiko asko Pauliren esklusio-printzipioaren ondorio zuzenak dira. === Materiaren egonkortasuna === Elektroiek atomo batean duten egonkortasuna teoria kuantikoaren bidez azaltzen da. Teoria horren arabera, elektroi bat zenbat eta nukleotik hurbilago egon, orduan eta handiagoa da haren energia zinetikoa. [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|Heisenbergen ziurgabetasun-printzipioaren]] eraginez gertatzen da hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Marina de la|abizena=Torre Mayado|izenburua=Electrodinámica Cuántica Bidimensional: Sobre la Teoría del Efecto Hall Cuántico|argitaletxea=Ediciones Universidad de Salamanca|url=http://dx.doi.org/10.14201/gredos.146464|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Printzipio horren arabera, ezin dira partikula baten posizioa eta momentua aldi berean zehaztasunez ezagutu. Hala ere, elektroi eta [[nukleoi]] asko edo sistema handiagoak dituzten atomoen kasuan, egonkortasuna konplexuagoa bihurtzen da. Kasu horietan, funtsezkoa da Pauliren esklusio-printzipioa, galarazi egiten baitu bi elektroik egoera kuantiko bera hartzea, eta eragina baitauka elektroiak energia-maila desberdinetan banatzeko moduan. Beraz, Pauliren esklusio-printzipioak eragina du atomoaren egonkortasunean, oro har. Pauliren esklusio-printzipioari esker materia komuna egonkorra da eta bolumen bat hartzen du. Ideia hori 1931n proposatu zuen lehen aldiz [[Paul Ehrenfest|Paul Ehrenfestek]]. Honek ikusi zuen atomo baten elektroiak ezin direla denak energia maila baxuenean egon, baizik eta energia maila altuagoetan banatu behar direla. Horren ondorioz, atomoek bolumen jakin bat betetzen dute, eta ezin dira elkarren kontra gehiegi konprimatu. Pauliren printzipioaren ondorioa da spin bereko elektroiak aldarapen-trukeko elkarrekintza batek bereizten dituela. Efektu horrek irismen laburra du, eta [[Coulomben legea|indar elektrostatiko]] edo coulombikoarekin batera eragiten du, zeinak irismen luzeagoa baitu. Efektu horrek eragiten du, neurri batean, mundu makroskopikoan egunero behatzea bi objektu solido ezin direla aldi berean leku berean egon. == Ondorioak == Ondoriorik ezagunena, kimikan eta fisika atomikoan duen erabilera zabalagatik, [[Schrödingerren eredu atomikoa|Schrödingerren atomo-sistema]] kuantikoa da. Elektroiak fermioiak direnez, Pauliren esklusio-printzipioak baldintzatzen ditu. Hortik dator Pauliren esklusio-printzipioaren lelo famatua:<blockquote>“Atomo bateko bi elektroik ezin dituzte zenbaki kuantiko berdinak izan.”</blockquote>Esaldi honek baieztatzen duen moduan, bi elektroik zenbaki kuantiko berdinak izan ezin dutenez, energia egoera desberdinak hartu behar dituzte eta, horren ondorioz, atomoak geruzatan antolatzen dira. Antolakuntza horri konfigurazio elektroniko deritzo eta, horri esker, taula periodikoaren egitura eta elementuen propietate kimikoak azal daitezke. Pauliren esklusio-printzipioari esker, beste fenomeno batzuk azal daitezke halaber, hala nola [[Ferromagnetismo|ferromagnetismoa]]. Ferromagnetismoan, esklusio-printzipioak truke-energia bat inplikatzen du, eta energia horrek elektroiak paraleloan lerrokatzea eragiten du (izan ere, elektroiak, eskuarki, antiparaleloki lerrokatzen dira). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Mekanika kuantikoa]] 2bw3j6i40a8jgnw9hlhhkyj7sab9nzm 9983919 9983883 2024-11-28T14:31:55Z ArianedeMiguel 166733 /* Sarrera eta ikuspegi orokorra */ 9983919 wikitext text/x-wiki '''Pauliren esklusio-printzipioa''' (edo Pauliren bazterketa printzipioa edo Pauliren elkarrezintasunaren printzipioa) mekanika kuantikoaren arau bat da, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Ernst Paulik]] 1925ean enuntziatua. Sistema kuantiko beraren barruan bi [[fermioi]] egoera kuantiko berean (hau da, zenbaki kuantiko berdinekin) ezin direla egon ezartzen du<ref>{{erreferentzia|orrialdea=https://es.wikipedia.org/wiki/Claude_Cohen-Tannoudji}}</ref>. Hasiera batean printzipio gisa formulatu zen arren, geroago egiaztatu zen kasu orokorragoetatik erator zitekeela: izatez, 1940eko [[Spinaren estatistikaren teorema|spinaren estatistikaren teoremaren]] ondorioa da. Atomoetako elektroien kasuan, honako hau esan daiteke: ezinezkoa da atomo polielektroniko bateko bi elektroik lau [[Zenbaki kuantiko|zenbaki kuantikoen]] balio berak izatea: ''n'', [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusia]]; ''l,'' [[zenbaki kuantiko sekundarioa]]; ''m_l,'' [[zenbaki kuantiko magnetikoa]]; eta ''m<big>_s</big>'' [[spin zenbaki kuantikoa]]. Adibidez, bi elektroi [[Orbital atomiko|orbital]] berean baldin badaude, orduan, ''n''-ren, ''l''-ren eta ''m_<big>l</big>''-ren balioak berdinak izango dira; beraz, m_s-k desberdina izan behar du. Horrela, bi elektroi horiek ½ eta -½ kontrako proiekzio erdizirkularrak izan behar dituzte. Bestetik, spin osoko partikulak, edo [[Bosoi|bosoiak]], ez daude Pauliren esklusio-printzipioari lotuta. Hau da, bosoi berdinen edozein kopuruk egoera kuantiko bera har dezake, adibidez, [[laser]] batek sortutako fotoiekin edo [[Bose-Einsteinen gas kondentsatu]] bateko atomoekin gertatzen den bezala. Baieztapen zehatzago bat hurrengoa da: bi partikula berdinen trukeari dagokionez, [[uhin-funtzio]] totala [[Antisimetriko|antisimetrikoa]] da fermioientzat eta simetrikoa bosoientzat. Horrek esan nahi du, bi partikula berdinen koordenatu espazialak eta spin-koordenatuak trukatzen badira, uhin osoaren funtzioa zeinuz aldatuko dela fermioientzat eta, ordea, ez dela aldatuko bosoientzat. Bi fermioi egoera berean egongo balira (adibidez, orbital bera spin berarekin atomo berean), trukatzeak ez luke ezer aldatuko eta uhin-funtzio totala ez litzateke mudatuko. Alabaina, fermioiek behar duten uhin-funtzio totalaren zeinua aldatzeko eta, era berean, aldatu gabe egoteko dagoen modu bakarra funtzio hori leku guztietan zero izatea da; eta horrek esan nahi du egoera hori ezin dela existitu. Aldiz, arrazoinamendu hau ez zaie aplikatzen bosoiei, haietan zeinua ez baita aldatzen. == Sarrera eta ikuspegi orokorra == Pauliren esklusio-printzipioak fermioi (spin ½ partikula) guztien portaera deskribatzen du; bosoiak (spin osoko partikulak), aldiz, beste printzipio batzuen mende daude. Printzipioaren arabera, bi fermioik ezin dute aldi berean eta sistema berdin batean egoera kuantiko berean egon, hau da, ezin dituzte zenbaki kuantiko guztiak berdinak izan. [[Zenbaki kuantiko|Zenbaki kuantikoak]] atomo baten elektroien propietateak deskribatzen dituzten parametroak dira: {| class="wikitable" |+ !Zebaki kuantikoak !Notazioa !Deskribapena |- |Zenbaki kuantiko nagusia |''n'' |Elektroiaren energia-maila eta nukleoaren batez besteko distantzia adierazten ditu. |- |Zenbaki kuantiko sekundarioa |''l'' |Elektroia dagoen orbitalaren forma deskribatzen du. |- |Zenbaki kuantiko magnetikoa |''m_l'' |Orbitalak espazioan duen orientazioa adierazten du. |- |Spin zenbaki kuantikoa |''m_s'' |Elektroiaren biraketa deskribatzen du, gorantz edo beherantz izan daitekeena, hau da, [[Spin|spina]]. |} Partikula ezagun batzuk, hala nola [[Elektroi|elektroiak]], [[Protoi|protoiak]] edo [[Neutroi|neutroiak]], fermioiak dira eta, beraz, Pauliren esklusio-printzipioaren menpe daude. Pauliren esklusio-printzipioak materiaren propietate asko hartzen ditu bere baitan, eskala handiko egonkortasunetik atomoen portaera kimikoraino. Aipatu den bezala, fermioiak ½ spineko partikulak dira. Horrek esan nahi du beren momentu angeluar intrintsekoaren balioa ℏ=ℎ/2𝜋 dela, alegia, [[Plancken konstantea|Planck-en konstante]] murriztua. Mekanika kuantikoaren teorian, fermioiak egoera antisimetrikoen bidez deskribatzen dira. Bosoiek, aldiz, spin osoa dutenez, uhin-funtzio simetrikoak dituzte, eta egoera kuantiko bera parteka dezakete. Partikula berdinei aplikatutako spin estatistikoaren teoreman oinarrituz, erraza da Pauliren printzipioa deribatzea. Espezie bereko fermioiek egoera guztiz antisimetrikoak dituzten sistemak eratzen dituzte. Horrek, bi partikularen kasuan, hau esan nahi du: <math> |\psi(x) \psi'(x')\rangle = - |\psi'(x)\psi(x')\rangle</math> Partikula bat beste batekin trukatzean, sistema deskribatzen duen funtzioaren zeinua aldatzen da. Baldin eta bi partikulek egoera kuantiko bera, <math>|\psi\rangle</math> , betetzen badute hauxe da sistema osoaren egoera <math>|\psi\psi\rangle</math>. Beraz: <math>|\psi(x)\psi(x')\rangle = - |\psi(x')\psi(x)\rangle = 0 \; \hbox{(ket nulua)}</math> Kasu honetan ezin da halakorik gertatu, aurreko ket-ak ez baitu egoera fisiko bat adierazten. Emaitza hori orokortu daiteke bi partikula baino gehiagoren kasura indukzio metodoaren bidez. Pauliren esklusio-printzipioa ere ondoriozta daiteke fisika atomikotik. Bi elektroiko egoera bat badugu, bere uhin-funtzioa honela adieraz daiteke: <math>\psi(\vec{r_1},\vec{r_2},\vec{s_1},\vec{s_2})=\phi(\vec{r_1},\vec{r_2}) \chi(\vec{s_1},\vec{s_2})</math> non espazioko zati bat eta spinari lotutako zati bat bereizten diren. Naturak fermioietarako uhin antisimetrikoko funtzio bat izatera behartzen gaituenez, horrek honako aukera hauetara garamatza: * <math>\phi</math> simetrikoa eta <math>\chi</math> antisimetrikoa <math>\phi_{S}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) + \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> * <math>\phi</math> antisimetrikoa eta <math>\chi</math> simetrikoa <math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> Spin simetrikoa, (<math>|\uparrow\uparrow></math>,<math>|\downarrow\downarrow></math>), duen sistema bat aurkitzen badugu, gure espazio-uhinaren funtzioak antisimetrikoa izan behar du. Baina bi fermioiak egoera berean baldin badaude eta, beraz, espazioko uhin-funtzio bera baldin badute, (<math>\psi= \phi</math>), espazioko uhin-funtzioa hau izango da:<math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\phi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \phi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1})) =0</math> . Ondorioz, bi fermioik espazio-uhin bera badute, spin-egoera antisimetrikoa hartu behar dute. Eta horiek spin-egoera bera betetzen badute, espazioko uhin-funtzioek egoera desberdinak adierazi behar dituzte. == Testuinguru historikoa == XX. mendearen hasieran argi geratu zen elektroi kopuru bikoitia duten atomoak eta molekulak kimikoki egonkorragoak direla elektroi kopuru bakoitia dutenak baino. [[Gilbert N. Lewisek]] 1916an idatzi zuen, "Atomoa eta molekula" izenburuko artikulu batean, atomoak elektroi kopuru bikoitia (zortzi elektroi, bereziki) izateko joera duela. Lewisek elektroi hauek [[Kubo|kubo baten zortzi izkinetan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=D. J.|abizena=Cohen|izenburua=Linus Pauling and the Race for DNA: A Documentary History, http://osulibrary.orst.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/index.html. Created and maintained by the Special Collections division of the Valley Library, Oregon State University. Reviewed June 8-14, 2007|orrialdeak=1333–1334|data=2008-03-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/25095455|aldizkaria=Journal of American History|alea=4|zenbakia=94|issn=0021-8723|doi=10.2307/25095455|sartze-data=2024-11-14}}</ref> simetrikoki kokatuta zeudela uste zuen. 1919an, [[Irving Langmuir]] kimikariak iradoki zuen [[taula periodikoa]] azal zitekeela atomo baten elektroiak beraien artean nolabait taldekatuta daudela suposatuz. Garai hartan elektroi taldeek nukleoaren inguruan geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|hizkuntza=en|data=1919-06|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2024-11-14}}</ref>.1922an, [[Niels Bohr]]-ek [[Bohrren eredu atomikoa|atomo-eredua]] eguneratu zuen, elektroi kopuru jakin batzuk (adibidez, 2, 8 eta 18) "oskol itxi" egonkorrei zegozkiela onartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Giora|abizena=Shaviv|izenburua=The life of stars: the controversial inception and emergence of the theory of stellar structure|argitaletxea=Magnes ; Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/title/401158945|isbn=978-3-642-02087-2|pmc=401158945|sartze-data=2024-11-14}}</ref> [[Fitxategi:Wolfgang Pauli young.jpg|thumb|299x299px|Wolfgang Ernst Pauli 1929an]] Paulik zenbaki hauentzat azalpen bat bilatu zuen, eta [[Edmund C. Stoner]]-en 1924ko artikulu batean funtsezko arrasto batekin topo egin zen. Bertan azaltzen zen nola, [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusiaren]] (''n'') balio jakin baterako, [[metal alkalino]]<nowiki/>en espektroko elektroi baten energia-mailen kopurua, ''n'' balio bera duten [[Gas noble|gas nobleen]] balentzia-geruzako elektroi kopuruaren baliokidea den. Hau da, metal alkalinoen eta gas nobleen egitura elektronikoa erlazionatuta dago elektroien konfigurazioaren eta zenbaki kuantiko nagusiaren (''n'') konfigurazioaren bidez. Horren ondorioz, Pauli ohartu zen elektroi zenbaki konplexuak arau sinple batera murritz daitezkeela, elektroien egoerak lau zenbaki kuantiko erabiliz zehazten badira. Horretarako, bi balio posible dituen zenbaki kuantiko berri bat proposatu zuen: [[Spin|spin zenbakia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Messner|izenburua=Los diccionarios bilingües español-portugués desde el principio hasta el siglo XIX|orrialdeak=289–298|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.12795/ph.2008.v22.i01.09|aldizkaria=Philologia Hispalensis|alea=12|issn=1132-0265|doi=10.12795/ph.2008.v22.i01.09|sartze-data=2024-11-14}}</ref> == Erabilerak == === Atomoak === Pauliren esklusio-printzipioak fenomeno fisiko ugari azaltzen laguntzen du. Printzipioaren ondorio garrantzitsu bat atomoen azal [[Konfigurazio elektroniko|elektronikoaren egitura]] konplexua da. Gainera, funtsezkoa den beste ondorio bat da atomoek elektroiak partekatzeko duten modua. Horrek elementu kimikoen aniztasuna eta haien konbinazio kimikoak azaltzen ditu. Elektrikoki neutroa den atomo batek, nukleoan dituen protoien kopuru berdinean, lotuta dauden elektroiak ditu. Elektroiak, fermioiak direnez, ezin dira beste elektroien egoera kuantiko berdinean egon; beraz, elektroiak atomo baten barruan "pilatu" behar dira. Hau da, spin desberdinak izan behar dituzte orbital elektroniko berean dauden bitartean, jarraian deskribatuko den moduan. Horren adibidea [[helio]] neutroaren atomoa da. Bi elektroi lotuta ditu, eta biek har ditzakete energia txikieneko egoerak (1s), kontrako spina hartzen dutelarik. Bi elektroiek spin desberdina dutenean, egoera kuantiko desberdinetan daude; beraz, ez dute Pauliren printzipioa urratzen. Hala ere, spinak bi balio baino ezin ditu hartu ([[Autobalioak eta autobektoreak|balio propioak]]). Hiru elektroi lotuta dituen [[litio]] atomo batean, hirugarren elektroiak ezin du 1s egoeran egon eta energia handiagoko 2s egoeretako batean egon beharko da. Era berean, bata bestearen ondoren dauden geruzak (1s, 2s, 2p, ...) energetikoagoak dira hurrenez hurren. Elementu baten propietate kimikoak, neurri handi batean, kanpoaldeko geruzan dauden elektroien kopuruaren araberakoak dira; izan ere, kanpoaldeko geruzan elektroi kopuru berdina duten atomoek antzeko propietateak dituzte, eta horrek elementuen [[Taula periodikoa|taula periodikoan]] ikus daiteke. === Egoera solidoaren propietateak === [[Eroale elektriko|Eroaleetan]] eta [[Erdieroale|erdieroaleetan]], orbital molekular askok [[espektro energetiko]] jarraia daukate. Eroale indartsuetan ([[Metal|metaletan]]), elektroiak hain endekatuak dira, non gaitasun termikoan ez baitute asko laguntzen. Solidoen propietate mekaniko, elektriko, magnetiko, optiko eta kimiko asko Pauliren esklusio-printzipioaren ondorio zuzenak dira. === Materiaren egonkortasuna === Elektroiek atomo batean duten egonkortasuna teoria kuantikoaren bidez azaltzen da. Teoria horren arabera, elektroi bat zenbat eta nukleotik hurbilago egon, orduan eta handiagoa da haren energia zinetikoa. [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|Heisenbergen ziurgabetasun-printzipioaren]] eraginez gertatzen da hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Marina de la|abizena=Torre Mayado|izenburua=Electrodinámica Cuántica Bidimensional: Sobre la Teoría del Efecto Hall Cuántico|argitaletxea=Ediciones Universidad de Salamanca|url=http://dx.doi.org/10.14201/gredos.146464|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Printzipio horren arabera, ezin dira partikula baten posizioa eta momentua aldi berean zehaztasunez ezagutu. Hala ere, elektroi eta [[nukleoi]] asko edo sistema handiagoak dituzten atomoen kasuan, egonkortasuna konplexuagoa bihurtzen da. Kasu horietan, funtsezkoa da Pauliren esklusio-printzipioa, galarazi egiten baitu bi elektroik egoera kuantiko bera hartzea, eta eragina baitauka elektroiak energia-maila desberdinetan banatzeko moduan. Beraz, Pauliren esklusio-printzipioak eragina du atomoaren egonkortasunean, oro har. Pauliren esklusio-printzipioari esker materia komuna egonkorra da eta bolumen bat hartzen du. Ideia hori 1931n proposatu zuen lehen aldiz [[Paul Ehrenfest|Paul Ehrenfestek]]. Honek ikusi zuen atomo baten elektroiak ezin direla denak energia maila baxuenean egon, baizik eta energia maila altuagoetan banatu behar direla. Horren ondorioz, atomoek bolumen jakin bat betetzen dute, eta ezin dira elkarren kontra gehiegi konprimatu. Pauliren printzipioaren ondorioa da spin bereko elektroiak aldarapen-trukeko elkarrekintza batek bereizten dituela. Efektu horrek irismen laburra du, eta [[Coulomben legea|indar elektrostatiko]] edo coulombikoarekin batera eragiten du, zeinak irismen luzeagoa baitu. Efektu horrek eragiten du, neurri batean, mundu makroskopikoan egunero behatzea bi objektu solido ezin direla aldi berean leku berean egon. == Ondorioak == Ondoriorik ezagunena, kimikan eta fisika atomikoan duen erabilera zabalagatik, [[Schrödingerren eredu atomikoa|Schrödingerren atomo-sistema]] kuantikoa da. Elektroiak fermioiak direnez, Pauliren esklusio-printzipioak baldintzatzen ditu. Hortik dator Pauliren esklusio-printzipioaren lelo famatua:<blockquote>“Atomo bateko bi elektroik ezin dituzte zenbaki kuantiko berdinak izan.”</blockquote>Esaldi honek baieztatzen duen moduan, bi elektroik zenbaki kuantiko berdinak izan ezin dutenez, energia egoera desberdinak hartu behar dituzte eta, horren ondorioz, atomoak geruzatan antolatzen dira. Antolakuntza horri konfigurazio elektroniko deritzo eta, horri esker, taula periodikoaren egitura eta elementuen propietate kimikoak azal daitezke. Pauliren esklusio-printzipioari esker, beste fenomeno batzuk azal daitezke halaber, hala nola [[Ferromagnetismo|ferromagnetismoa]]. Ferromagnetismoan, esklusio-printzipioak truke-energia bat inplikatzen du, eta energia horrek elektroiak paraleloan lerrokatzea eragiten du (izan ere, elektroiak, eskuarki, antiparaleloki lerrokatzen dira). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Mekanika kuantikoa]] m1ojdfh945bq0pz69rr0ug7vgr9qfzu 9983924 9983919 2024-11-28T14:34:00Z ArianedeMiguel 166733 9983924 wikitext text/x-wiki '''Pauliren esklusio-printzipioa''' (edo Pauliren bazterketa printzipioa edo Pauliren elkarrezintasunaren printzipioa) mekanika kuantikoaren arau bat da, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Ernst Paulik]] 1925ean enuntziatua. Sistema kuantiko beraren barruan bi [[fermioi]] egoera kuantiko berean (hau da, zenbaki kuantiko berdinekin) ezin direla egon ezartzen du<ref>{{erreferentzia|orrialdea=https://es.wikipedia.org/wiki/Claude_Cohen-Tannoudji}}</ref>. Hasiera batean printzipio gisa formulatu zen arren, geroago egiaztatu zen kasu orokorragoetatik erator zitekeela: izatez, 1940eko [[Spinaren estatistikaren teorema|spinaren estatistikaren teoremaren]] ondorioa da. Atomoetako elektroien kasuan, honako hau esan daiteke: ezinezkoa da atomo polielektroniko bateko bi elektroik lau [[Zenbaki kuantiko|zenbaki kuantikoen]] balio berak izatea: ''n'', [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusia]]; ''l,'' [[zenbaki kuantiko sekundarioa]]; ''m_l,'' [[zenbaki kuantiko magnetikoa]]; eta ''m_s'' [[spin zenbaki kuantikoa]]. Adibidez, bi elektroi [[Orbital atomiko|orbital]] berean baldin badaude, orduan, ''n''-ren, ''l''-ren eta ''m_l''-ren balioak berdinak izango dira; beraz, ''m_s''-k desberdina izan behar du. Horrela, bi elektroi horiek ½ eta -½ kontrako proiekzio erdizirkularrak izan behar dituzte. Bestetik, spin osoko partikulak, edo [[Bosoi|bosoiak]], ez daude Pauliren esklusio-printzipioari lotuta. Hau da, bosoi berdinen edozein kopuruk egoera kuantiko bera har dezake, adibidez, [[laser]] batek sortutako fotoiekin edo [[Bose-Einsteinen gas kondentsatu]] bateko atomoekin gertatzen den bezala. Baieztapen zehatzago bat hurrengoa da: bi partikula berdinen trukeari dagokionez, [[uhin-funtzio]] totala [[Antisimetriko|antisimetrikoa]] da fermioientzat eta simetrikoa bosoientzat. Horrek esan nahi du, bi partikula berdinen koordenatu espazialak eta spin-koordenatuak trukatzen badira, uhin osoaren funtzioa zeinuz aldatuko dela fermioientzat eta, ordea, ez dela aldatuko bosoientzat. Bi fermioi egoera berean egongo balira (adibidez, orbital bera spin berarekin atomo berean), trukatzeak ez luke ezer aldatuko eta uhin-funtzio totala ez litzateke mudatuko. Alabaina, fermioiek behar duten uhin-funtzio totalaren zeinua aldatzeko eta, era berean, aldatu gabe egoteko dagoen modu bakarra funtzio hori leku guztietan zero izatea da; eta horrek esan nahi du egoera hori ezin dela existitu. Aldiz, arrazoinamendu hau ez zaie aplikatzen bosoiei, haietan zeinua ez baita aldatzen. == Sarrera eta ikuspegi orokorra == Pauliren esklusio-printzipioak fermioi (spin ½ partikula) guztien portaera deskribatzen du; bosoiak (spin osoko partikulak), aldiz, beste printzipio batzuen mende daude. Printzipioaren arabera, bi fermioik ezin dute aldi berean eta sistema berdin batean egoera kuantiko berean egon, hau da, ezin dituzte zenbaki kuantiko guztiak berdinak izan. [[Zenbaki kuantiko|Zenbaki kuantikoak]] atomo baten elektroien propietateak deskribatzen dituzten parametroak dira: {| class="wikitable" |+ !Zebaki kuantikoak !Notazioa !Deskribapena |- |Zenbaki kuantiko nagusia |''n'' |Elektroiaren energia-maila eta nukleoaren batez besteko distantzia adierazten ditu. |- |Zenbaki kuantiko sekundarioa |''l'' |Elektroia dagoen orbitalaren forma deskribatzen du. |- |Zenbaki kuantiko magnetikoa |''m_l'' |Orbitalak espazioan duen orientazioa adierazten du. |- |Spin zenbaki kuantikoa |''m_s'' |Elektroiaren biraketa deskribatzen du, gorantz edo beherantz izan daitekeena, hau da, [[Spin|spina]]. |} Partikula ezagun batzuk, hala nola [[Elektroi|elektroiak]], [[Protoi|protoiak]] edo [[Neutroi|neutroiak]], fermioiak dira eta, beraz, Pauliren esklusio-printzipioaren menpe daude. Pauliren esklusio-printzipioak materiaren propietate asko hartzen ditu bere baitan, eskala handiko egonkortasunetik atomoen portaera kimikoraino. Aipatu den bezala, fermioiak ½ spineko partikulak dira. Horrek esan nahi du beren momentu angeluar intrintsekoaren balioa ℏ=ℎ/2𝜋 dela, alegia, [[Plancken konstantea|Planck-en konstante]] murriztua. Mekanika kuantikoaren teorian, fermioiak egoera antisimetrikoen bidez deskribatzen dira. Bosoiek, aldiz, spin osoa dutenez, uhin-funtzio simetrikoak dituzte, eta egoera kuantiko bera parteka dezakete. Partikula berdinei aplikatutako spin estatistikoaren teoreman oinarrituz, erraza da Pauliren printzipioa deribatzea. Espezie bereko fermioiek egoera guztiz antisimetrikoak dituzten sistemak eratzen dituzte. Horrek, bi partikularen kasuan, hau esan nahi du: <math> |\psi(x) \psi'(x')\rangle = - |\psi'(x)\psi(x')\rangle</math> Partikula bat beste batekin trukatzean, sistema deskribatzen duen funtzioaren zeinua aldatzen da. Baldin eta bi partikulek egoera kuantiko bera, <math>|\psi\rangle</math> , betetzen badute hauxe da sistema osoaren egoera <math>|\psi\psi\rangle</math>. Beraz: <math>|\psi(x)\psi(x')\rangle = - |\psi(x')\psi(x)\rangle = 0 \; \hbox{(ket nulua)}</math> Kasu honetan ezin da halakorik gertatu, aurreko ket-ak ez baitu egoera fisiko bat adierazten. Emaitza hori orokortu daiteke bi partikula baino gehiagoren kasura indukzio metodoaren bidez. Pauliren esklusio-printzipioa ere ondoriozta daiteke fisika atomikotik. Bi elektroiko egoera bat badugu, bere uhin-funtzioa honela adieraz daiteke: <math>\psi(\vec{r_1},\vec{r_2},\vec{s_1},\vec{s_2})=\phi(\vec{r_1},\vec{r_2}) \chi(\vec{s_1},\vec{s_2})</math> non espazioko zati bat eta spinari lotutako zati bat bereizten diren. Naturak fermioietarako uhin antisimetrikoko funtzio bat izatera behartzen gaituenez, horrek honako aukera hauetara garamatza: * <math>\phi</math> simetrikoa eta <math>\chi</math> antisimetrikoa <math>\phi_{S}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) + \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> * <math>\phi</math> antisimetrikoa eta <math>\chi</math> simetrikoa <math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> Spin simetrikoa, (<math>|\uparrow\uparrow></math>,<math>|\downarrow\downarrow></math>), duen sistema bat aurkitzen badugu, gure espazio-uhinaren funtzioak antisimetrikoa izan behar du. Baina bi fermioiak egoera berean baldin badaude eta, beraz, espazioko uhin-funtzio bera baldin badute, (<math>\psi= \phi</math>), espazioko uhin-funtzioa hau izango da:<math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\phi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \phi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1})) =0</math> . Ondorioz, bi fermioik espazio-uhin bera badute, spin-egoera antisimetrikoa hartu behar dute. Eta horiek spin-egoera bera betetzen badute, espazioko uhin-funtzioek egoera desberdinak adierazi behar dituzte. == Testuinguru historikoa == XX. mendearen hasieran argi geratu zen elektroi kopuru bikoitia duten atomoak eta molekulak kimikoki egonkorragoak direla elektroi kopuru bakoitia dutenak baino. [[Gilbert N. Lewisek]] 1916an idatzi zuen, "Atomoa eta molekula" izenburuko artikulu batean, atomoak elektroi kopuru bikoitia (zortzi elektroi, bereziki) izateko joera duela. Lewisek elektroi hauek [[Kubo|kubo baten zortzi izkinetan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=D. J.|abizena=Cohen|izenburua=Linus Pauling and the Race for DNA: A Documentary History, http://osulibrary.orst.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/index.html. Created and maintained by the Special Collections division of the Valley Library, Oregon State University. Reviewed June 8-14, 2007|orrialdeak=1333–1334|data=2008-03-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/25095455|aldizkaria=Journal of American History|alea=4|zenbakia=94|issn=0021-8723|doi=10.2307/25095455|sartze-data=2024-11-14}}</ref> simetrikoki kokatuta zeudela uste zuen. 1919an, [[Irving Langmuir]] kimikariak iradoki zuen [[taula periodikoa]] azal zitekeela atomo baten elektroiak beraien artean nolabait taldekatuta daudela suposatuz. Garai hartan elektroi taldeek nukleoaren inguruan geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|hizkuntza=en|data=1919-06|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2024-11-14}}</ref>.1922an, [[Niels Bohr]]-ek [[Bohrren eredu atomikoa|atomo-eredua]] eguneratu zuen, elektroi kopuru jakin batzuk (adibidez, 2, 8 eta 18) "oskol itxi" egonkorrei zegozkiela onartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Giora|abizena=Shaviv|izenburua=The life of stars: the controversial inception and emergence of the theory of stellar structure|argitaletxea=Magnes ; Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/title/401158945|isbn=978-3-642-02087-2|pmc=401158945|sartze-data=2024-11-14}}</ref> [[Fitxategi:Wolfgang Pauli young.jpg|thumb|299x299px|Wolfgang Ernst Pauli 1929an]] Paulik zenbaki hauentzat azalpen bat bilatu zuen, eta [[Edmund C. Stoner]]-en 1924ko artikulu batean funtsezko arrasto batekin topo egin zen. Bertan azaltzen zen nola, [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusiaren]] (''n'') balio jakin baterako, [[metal alkalino]]<nowiki/>en espektroko elektroi baten energia-mailen kopurua, ''n'' balio bera duten [[Gas noble|gas nobleen]] balentzia-geruzako elektroi kopuruaren baliokidea den. Hau da, metal alkalinoen eta gas nobleen egitura elektronikoa erlazionatuta dago elektroien konfigurazioaren eta zenbaki kuantiko nagusiaren (''n'') konfigurazioaren bidez. Horren ondorioz, Pauli ohartu zen elektroi zenbaki konplexuak arau sinple batera murritz daitezkeela, elektroien egoerak lau zenbaki kuantiko erabiliz zehazten badira. Horretarako, bi balio posible dituen zenbaki kuantiko berri bat proposatu zuen: [[Spin|spin zenbakia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Messner|izenburua=Los diccionarios bilingües español-portugués desde el principio hasta el siglo XIX|orrialdeak=289–298|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.12795/ph.2008.v22.i01.09|aldizkaria=Philologia Hispalensis|alea=12|issn=1132-0265|doi=10.12795/ph.2008.v22.i01.09|sartze-data=2024-11-14}}</ref> == Erabilerak == === Atomoak === Pauliren esklusio-printzipioak fenomeno fisiko ugari azaltzen laguntzen du. Printzipioaren ondorio garrantzitsu bat atomoen azal [[Konfigurazio elektroniko|elektronikoaren egitura]] konplexua da. Gainera, funtsezkoa den beste ondorio bat da atomoek elektroiak partekatzeko duten modua. Horrek elementu kimikoen aniztasuna eta haien konbinazio kimikoak azaltzen ditu. Elektrikoki neutroa den atomo batek, nukleoan dituen protoien kopuru berdinean, lotuta dauden elektroiak ditu. Elektroiak, fermioiak direnez, ezin dira beste elektroien egoera kuantiko berdinean egon; beraz, elektroiak atomo baten barruan "pilatu" behar dira. Hau da, spin desberdinak izan behar dituzte orbital elektroniko berean dauden bitartean, jarraian deskribatuko den moduan. Horren adibidea [[helio]] neutroaren atomoa da. Bi elektroi lotuta ditu, eta biek har ditzakete energia txikieneko egoerak (1s), kontrako spina hartzen dutelarik. Bi elektroiek spin desberdina dutenean, egoera kuantiko desberdinetan daude; beraz, ez dute Pauliren printzipioa urratzen. Hala ere, spinak bi balio baino ezin ditu hartu ([[Autobalioak eta autobektoreak|balio propioak]]). Hiru elektroi lotuta dituen [[litio]] atomo batean, hirugarren elektroiak ezin du 1s egoeran egon eta energia handiagoko 2s egoeretako batean egon beharko da. Era berean, bata bestearen ondoren dauden geruzak (1s, 2s, 2p, ...) energetikoagoak dira hurrenez hurren. Elementu baten propietate kimikoak, neurri handi batean, kanpoaldeko geruzan dauden elektroien kopuruaren araberakoak dira; izan ere, kanpoaldeko geruzan elektroi kopuru berdina duten atomoek antzeko propietateak dituzte, eta horrek elementuen [[Taula periodikoa|taula periodikoan]] ikus daiteke. === Egoera solidoaren propietateak === [[Eroale elektriko|Eroaleetan]] eta [[Erdieroale|erdieroaleetan]], orbital molekular askok [[espektro energetiko]] jarraia daukate. Eroale indartsuetan ([[Metal|metaletan]]), elektroiak hain endekatuak dira, non gaitasun termikoan ez baitute asko laguntzen. Solidoen propietate mekaniko, elektriko, magnetiko, optiko eta kimiko asko Pauliren esklusio-printzipioaren ondorio zuzenak dira. === Materiaren egonkortasuna === Elektroiek atomo batean duten egonkortasuna teoria kuantikoaren bidez azaltzen da. Teoria horren arabera, elektroi bat zenbat eta nukleotik hurbilago egon, orduan eta handiagoa da haren energia zinetikoa. [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|Heisenbergen ziurgabetasun-printzipioaren]] eraginez gertatzen da hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Marina de la|abizena=Torre Mayado|izenburua=Electrodinámica Cuántica Bidimensional: Sobre la Teoría del Efecto Hall Cuántico|argitaletxea=Ediciones Universidad de Salamanca|url=http://dx.doi.org/10.14201/gredos.146464|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Printzipio horren arabera, ezin dira partikula baten posizioa eta momentua aldi berean zehaztasunez ezagutu. Hala ere, elektroi eta [[nukleoi]] asko edo sistema handiagoak dituzten atomoen kasuan, egonkortasuna konplexuagoa bihurtzen da. Kasu horietan, funtsezkoa da Pauliren esklusio-printzipioa, galarazi egiten baitu bi elektroik egoera kuantiko bera hartzea, eta eragina baitauka elektroiak energia-maila desberdinetan banatzeko moduan. Beraz, Pauliren esklusio-printzipioak eragina du atomoaren egonkortasunean, oro har. Pauliren esklusio-printzipioari esker materia komuna egonkorra da eta bolumen bat hartzen du. Ideia hori 1931n proposatu zuen lehen aldiz [[Paul Ehrenfest|Paul Ehrenfestek]]. Honek ikusi zuen atomo baten elektroiak ezin direla denak energia maila baxuenean egon, baizik eta energia maila altuagoetan banatu behar direla. Horren ondorioz, atomoek bolumen jakin bat betetzen dute, eta ezin dira elkarren kontra gehiegi konprimatu. Pauliren printzipioaren ondorioa da spin bereko elektroiak aldarapen-trukeko elkarrekintza batek bereizten dituela. Efektu horrek irismen laburra du, eta [[Coulomben legea|indar elektrostatiko]] edo coulombikoarekin batera eragiten du, zeinak irismen luzeagoa baitu. Efektu horrek eragiten du, neurri batean, mundu makroskopikoan egunero behatzea bi objektu solido ezin direla aldi berean leku berean egon. == Ondorioak == Ondoriorik ezagunena, kimikan eta fisika atomikoan duen erabilera zabalagatik, [[Schrödingerren eredu atomikoa|Schrödingerren atomo-sistema]] kuantikoa da. Elektroiak fermioiak direnez, Pauliren esklusio-printzipioak baldintzatzen ditu. Hortik dator Pauliren esklusio-printzipioaren lelo famatua:<blockquote>“Atomo bateko bi elektroik ezin dituzte zenbaki kuantiko berdinak izan.”</blockquote>Esaldi honek baieztatzen duen moduan, bi elektroik zenbaki kuantiko berdinak izan ezin dutenez, energia egoera desberdinak hartu behar dituzte eta, horren ondorioz, atomoak geruzatan antolatzen dira. Antolakuntza horri konfigurazio elektroniko deritzo eta, horri esker, taula periodikoaren egitura eta elementuen propietate kimikoak azal daitezke. Pauliren esklusio-printzipioari esker, beste fenomeno batzuk azal daitezke halaber, hala nola [[Ferromagnetismo|ferromagnetismoa]]. Ferromagnetismoan, esklusio-printzipioak truke-energia bat inplikatzen du, eta energia horrek elektroiak paraleloan lerrokatzea eragiten du (izan ere, elektroiak, eskuarki, antiparaleloki lerrokatzen dira). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Mekanika kuantikoa]] a95dbj5pl6mr5a7atvi3wm89gah5cxg 9983973 9983924 2024-11-28T14:54:08Z ArianedeMiguel 166733 9983973 wikitext text/x-wiki '''Pauliren esklusio-printzipioa''' (edo Pauliren bazterketa printzipioa edo Pauliren elkarrezintasunaren printzipioa) mekanika kuantikoaren arau bat da, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Ernst Paulik]] 1925ean enuntziatua. Sistema kuantiko beraren barruan bi [[fermioi]] egoera kuantiko berean (hau da, zenbaki kuantiko berdinekin) ezin direla egon ezartzen du<ref>{{erreferentzia|orrialdea=https://es.wikipedia.org/wiki/Claude_Cohen-Tannoudji}}</ref>. Hasiera batean printzipio gisa formulatu zen arren, geroago egiaztatu zen kasu orokorragoetatik erator zitekeela: izatez, 1940eko [[Spinaren estatistikaren teorema|spinaren estatistikaren teoremaren]] ondorioa da. Atomoetako elektroien kasuan, honako hau esan daiteke: ezinezkoa da atomo polielektroniko bateko bi elektroik lau [[Zenbaki kuantiko|zenbaki kuantikoen]] balio berak izatea: ''n'', [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusia]]; ''l,'' [[zenbaki kuantiko sekundarioa]]; ''m_l,'' [[zenbaki kuantiko magnetikoa]]; eta ''m_s'' [[Spin|spin zenbaki kuantikoa]]. Adibidez, bi elektroi [[Orbital atomiko|orbital]] berean baldin badaude, orduan, ''n''-ren, ''l''-ren eta ''m_l''-ren balioak berdinak izango dira; beraz, ''m_s''-k desberdina izan behar du. Horrela, bi elektroi horiek ½ eta -½ kontrako proiekzio erdizirkularrak izan behar dituzte. Bestetik, spin osoko partikulak, edo [[Bosoi|bosoiak]], ez daude Pauliren esklusio-printzipioari lotuta. Hau da, bosoi berdinen edozein kopuruk egoera kuantiko bera har dezake, adibidez, [[laser]] batek sortutako fotoiekin edo [[Bose-Einsteinen gas kondentsatu]] bateko atomoekin gertatzen den bezala. Baieztapen zehatzago bat hurrengoa da: bi partikula berdinen trukeari dagokionez, [[uhin-funtzio]] totala [[Antisimetriko|antisimetrikoa]] da fermioientzat eta simetrikoa bosoientzat. Horrek esan nahi du, bi partikula berdinen koordenatu espazialak eta spin-koordenatuak trukatzen badira, uhin osoaren funtzioa zeinuz aldatuko dela fermioientzat eta, ordea, ez dela aldatuko bosoientzat. Bi fermioi egoera berean egongo balira (adibidez, orbital bera spin berarekin atomo berean), trukatzeak ez luke ezer aldatuko eta uhin-funtzio totala ez litzateke mudatuko. Alabaina, fermioiek behar duten uhin-funtzio totalaren zeinua aldatzeko eta, era berean, aldatu gabe egoteko dagoen modu bakarra funtzio hori leku guztietan zero izatea da; eta horrek esan nahi du egoera hori ezin dela existitu. Aldiz, arrazoinamendu hau ez zaie aplikatzen bosoiei, haietan zeinua ez baita aldatzen. == Sarrera eta ikuspegi orokorra == Pauliren esklusio-printzipioak fermioi (spin ½ partikula) guztien portaera deskribatzen du; bosoiak (spin osoko partikulak), aldiz, beste printzipio batzuen mende daude. Printzipioaren arabera, bi fermioik ezin dute aldi berean eta sistema berdin batean egoera kuantiko berean egon, hau da, ezin dituzte zenbaki kuantiko guztiak berdinak izan. [[Zenbaki kuantiko|Zenbaki kuantikoak]] atomo baten elektroien propietateak deskribatzen dituzten parametroak dira: {| class="wikitable" |+ !Zebaki kuantikoak !Notazioa !Deskribapena |- |Zenbaki kuantiko nagusia |''n'' |Elektroiaren energia-maila eta nukleoaren batez besteko distantzia adierazten ditu. |- |Zenbaki kuantiko sekundarioa |''l'' |Elektroia dagoen orbitalaren forma deskribatzen du. |- |Zenbaki kuantiko magnetikoa |''m_l'' |Orbitalak espazioan duen orientazioa adierazten du. |- |Spin zenbaki kuantikoa |''m_s'' |Elektroiaren biraketa deskribatzen du, gorantz edo beherantz izan daitekeena, hau da, [[Spin|spina]]. |} Partikula ezagun batzuk, hala nola [[Elektroi|elektroiak]], [[Protoi|protoiak]] edo [[Neutroi|neutroiak]], fermioiak dira eta, beraz, Pauliren esklusio-printzipioaren menpe daude. Pauliren esklusio-printzipioak materiaren propietate asko hartzen ditu bere baitan, eskala handiko egonkortasunetik atomoen portaera kimikoraino. Aipatu den bezala, fermioiak ½ spineko partikulak dira. Horrek esan nahi du beren momentu angeluar intrintsekoaren balioa ℏ=ℎ/2𝜋 dela, alegia, [[Plancken konstantea|Planck-en konstante]] murriztua. Mekanika kuantikoaren teorian, fermioiak egoera antisimetrikoen bidez deskribatzen dira. Bosoiek, aldiz, spin osoa dutenez, uhin-funtzio simetrikoak dituzte, eta egoera kuantiko bera parteka dezakete. Partikula berdinei aplikatutako spin estatistikoaren teoreman oinarrituz, erraza da Pauliren printzipioa deribatzea. Espezie bereko fermioiek egoera guztiz antisimetrikoak dituzten sistemak eratzen dituzte. Horrek, bi partikularen kasuan, hau esan nahi du: <math> |\psi(x) \psi'(x')\rangle = - |\psi'(x)\psi(x')\rangle</math> Partikula bat beste batekin trukatzean, sistema deskribatzen duen funtzioaren zeinua aldatzen da. Baldin eta bi partikulek egoera kuantiko bera, <math>|\psi\rangle</math> , betetzen badute hauxe da sistema osoaren egoera <math>|\psi\psi\rangle</math>. Beraz: <math>|\psi(x)\psi(x')\rangle = - |\psi(x')\psi(x)\rangle = 0 \; \hbox{(ket nulua)}</math> Kasu honetan ezin da halakorik gertatu, aurreko ket-ak ez baitu egoera fisiko bat adierazten. Emaitza hori orokortu daiteke bi partikula baino gehiagoren kasura indukzio metodoaren bidez. Pauliren esklusio-printzipioa ere ondoriozta daiteke fisika atomikotik. Bi elektroiko egoera bat badugu, bere uhin-funtzioa honela adieraz daiteke: <math>\psi(\vec{r_1},\vec{r_2},\vec{s_1},\vec{s_2})=\phi(\vec{r_1},\vec{r_2}) \chi(\vec{s_1},\vec{s_2})</math> non espazioko zati bat eta spinari lotutako zati bat bereizten diren. Naturak fermioietarako uhin antisimetrikoko funtzio bat izatera behartzen gaituenez, horrek honako aukera hauetara garamatza: * <math>\phi</math> simetrikoa eta <math>\chi</math> antisimetrikoa <math>\phi_{S}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) + \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> * <math>\phi</math> antisimetrikoa eta <math>\chi</math> simetrikoa <math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> Spin simetrikoa, (<math>|\uparrow\uparrow></math>,<math>|\downarrow\downarrow></math>), duen sistema bat aurkitzen badugu, gure espazio-uhinaren funtzioak antisimetrikoa izan behar du. Baina bi fermioiak egoera berean baldin badaude eta, beraz, espazioko uhin-funtzio bera baldin badute, (<math>\psi= \phi</math>), espazioko uhin-funtzioa hau izango da:<math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\phi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \phi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1})) =0</math> . Ondorioz, bi fermioik espazio-uhin bera badute, spin-egoera antisimetrikoa hartu behar dute. Eta horiek spin-egoera bera betetzen badute, espazioko uhin-funtzioek egoera desberdinak adierazi behar dituzte. == Testuinguru historikoa == [[Fitxategi:Niels Bohr 1935.jpg|ezkerrera|thumb|267x267px|Niels Bohr 1935ean]] XX. mendearen hasieran argi geratu zen elektroi kopuru bikoitia duten atomoak eta molekulak kimikoki egonkorragoak direla elektroi kopuru bakoitia dutenak baino. [[Gilbert N. Lewisek]] 1916an idatzi zuen, "Atomoa eta molekula" izenburuko artikulu batean, atomoak elektroi kopuru bikoitia (zortzi elektroi, bereziki) izateko joera duela. Lewisek elektroi hauek [[Kubo|kubo baten zortzi izkinetan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=D. J.|abizena=Cohen|izenburua=Linus Pauling and the Race for DNA: A Documentary History, http://osulibrary.orst.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/index.html. Created and maintained by the Special Collections division of the Valley Library, Oregon State University. Reviewed June 8-14, 2007|orrialdeak=1333–1334|data=2008-03-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/25095455|aldizkaria=Journal of American History|alea=4|zenbakia=94|issn=0021-8723|doi=10.2307/25095455|sartze-data=2024-11-14}}</ref> simetrikoki kokatuta zeudela uste zuen. 1919an, [[Irving Langmuir]] kimikariak iradoki zuen [[taula periodikoa]] azal zitekeela atomo baten elektroiak beraien artean nolabait taldekatuta daudela suposatuz. Garai hartan elektroi taldeek nukleoaren inguruan geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|hizkuntza=en|data=1919-06|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2024-11-14}}</ref>.1922an, [[Niels Bohr]]-ek [[Bohrren eredu atomikoa|atomo-eredua]] eguneratu zuen, elektroi kopuru jakin batzuk (adibidez, 2, 8 eta 18) "oskol itxi" egonkorrei zegozkiela onartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Giora|abizena=Shaviv|izenburua=The life of stars: the controversial inception and emergence of the theory of stellar structure|argitaletxea=Magnes ; Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/title/401158945|isbn=978-3-642-02087-2|pmc=401158945|sartze-data=2024-11-14}}</ref> [[Fitxategi:Wolfgang Pauli young.jpg|thumb|235x235px|Wolfgang Ernst Pauli 1929an]] Paulik zenbaki hauentzat azalpen bat bilatu zuen, eta [[Edmund C. Stoner]]-en 1924ko artikulu batean funtsezko arrasto batekin topo egin zen. Bertan azaltzen zen nola, [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusiaren]] (''n'') balio jakin baterako, [[metal alkalino]]<nowiki/>en espektroko elektroi baten energia-mailen kopurua, ''n'' balio bera duten [[Gas noble|gas nobleen]] balentzia-geruzako elektroi kopuruaren baliokidea den. Hau da, metal alkalinoen eta gas nobleen egitura elektronikoa erlazionatuta dago elektroien konfigurazioaren eta zenbaki kuantiko nagusiaren (''n'') konfigurazioaren bidez. Horren ondorioz, Pauli ohartu zen elektroi zenbaki konplexuak arau sinple batera murritz daitezkeela, elektroien egoerak lau zenbaki kuantiko erabiliz zehazten badira. Horretarako, bi balio posible dituen zenbaki kuantiko berri bat proposatu zuen: [[Spin|spin zenbakia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Messner|izenburua=Los diccionarios bilingües español-portugués desde el principio hasta el siglo XIX|orrialdeak=289–298|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.12795/ph.2008.v22.i01.09|aldizkaria=Philologia Hispalensis|alea=12|issn=1132-0265|doi=10.12795/ph.2008.v22.i01.09|sartze-data=2024-11-14}}</ref> == Erabilerak == === Atomoak === Pauliren esklusio-printzipioak fenomeno fisiko ugari azaltzen laguntzen du. Printzipioaren ondorio garrantzitsu bat atomoen azal [[Konfigurazio elektroniko|elektronikoaren egitura]] konplexua da. Gainera, funtsezkoa den beste ondorio bat da atomoek elektroiak partekatzeko duten modua. Horrek elementu kimikoen aniztasuna eta haien konbinazio kimikoak azaltzen ditu. Elektrikoki neutroa den atomo batek, nukleoan dituen protoien kopuru berdinean, lotuta dauden elektroiak ditu. Elektroiak, fermioiak direnez, ezin dira beste elektroien egoera kuantiko berdinean egon; beraz, elektroiak atomo baten barruan "pilatu" behar dira. Hau da, spin desberdinak izan behar dituzte orbital elektroniko berean dauden bitartean, jarraian deskribatuko den moduan. [[Fitxategi:Atom Helium.gif|thumb|221x221px|Helio neutroaren atomoa]] Horren adibidea [[helio]] neutroaren atomoa da. Bi elektroi lotuta ditu, eta biek har ditzakete energia txikieneko egoerak (1s), kontrako spina hartzen dutelarik. Bi elektroiek spin desberdina dutenean, egoera kuantiko desberdinetan daude; beraz, ez dute Pauliren printzipioa urratzen. Hala ere, spinak bi balio baino ezin ditu hartu ([[Autobalioak eta autobektoreak|balio propioak]]). Hiru elektroi lotuta dituen [[litio]] atomo batean, hirugarren elektroiak ezin du 1s egoeran egon eta energia handiagoko 2s egoeretako batean egon beharko da. Era berean, bata bestearen ondoren dauden geruzak (1s, 2s, 2p, ...) energetikoagoak dira hurrenez hurren. Elementu baten propietate kimikoak, neurri handi batean, kanpoaldeko geruzan dauden elektroien kopuruaren araberakoak dira; izan ere, kanpoaldeko geruzan elektroi kopuru berdina duten atomoek antzeko propietateak dituzte, eta horrek elementuen [[Taula periodikoa|taula periodikoan]] ikus daiteke. === Egoera solidoaren propietateak === [[Eroale elektriko|Eroaleetan]] eta [[Erdieroale|erdieroaleetan]], orbital molekular askok [[espektro energetiko]] jarraia daukate. Eroale indartsuetan ([[Metal|metaletan]]), elektroiak hain endekatuak dira, non gaitasun termikoan ez baitute asko laguntzen. Solidoen propietate mekaniko, elektriko, magnetiko, optiko eta kimiko asko Pauliren esklusio-printzipioaren ondorio zuzenak dira. === Materiaren egonkortasuna === Elektroiek atomo batean duten egonkortasuna teoria kuantikoaren bidez azaltzen da. Teoria horren arabera, elektroi bat zenbat eta nukleotik hurbilago egon, orduan eta handiagoa da haren energia zinetikoa. [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|Heisenbergen ziurgabetasun-printzipioaren]] eraginez gertatzen da hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Marina de la|abizena=Torre Mayado|izenburua=Electrodinámica Cuántica Bidimensional: Sobre la Teoría del Efecto Hall Cuántico|argitaletxea=Ediciones Universidad de Salamanca|url=http://dx.doi.org/10.14201/gredos.146464|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Printzipio horren arabera, ezin dira partikula baten posizioa eta momentua aldi berean zehaztasunez ezagutu. Hala ere, elektroi eta [[nukleoi]] asko edo sistema handiagoak dituzten atomoen kasuan, egonkortasuna konplexuagoa bihurtzen da. Kasu horietan, funtsezkoa da Pauliren esklusio-printzipioa, galarazi egiten baitu bi elektroik egoera kuantiko bera hartzea, eta eragina baitauka elektroiak energia-maila desberdinetan banatzeko moduan. Beraz, Pauliren esklusio-printzipioak eragina du atomoaren egonkortasunean, oro har. Pauliren esklusio-printzipioari esker materia komuna egonkorra da eta bolumen bat hartzen du. Ideia hori 1931n proposatu zuen lehen aldiz [[Paul Ehrenfest|Paul Ehrenfestek]]. Honek ikusi zuen atomo baten elektroiak ezin direla denak energia maila baxuenean egon, baizik eta energia maila altuagoetan banatu behar direla. Horren ondorioz, atomoek bolumen jakin bat betetzen dute, eta ezin dira elkarren kontra gehiegi konprimatu. Pauliren printzipioaren ondorioa da spin bereko elektroiak aldarapen-trukeko elkarrekintza batek bereizten dituela. Efektu horrek irismen laburra du, eta [[Coulomben legea|indar elektrostatiko]] edo coulombikoarekin batera eragiten du, zeinak irismen luzeagoa baitu. Efektu horrek eragiten du, neurri batean, mundu makroskopikoan egunero behatzea bi objektu solido ezin direla aldi berean leku berean egon. == Ondorioak == Ondoriorik ezagunena, kimikan eta fisika atomikoan duen erabilera zabalagatik, [[Schrödingerren eredu atomikoa|Schrödingerren atomo-sistema]] kuantikoa da. Elektroiak fermioiak direnez, Pauliren esklusio-printzipioak baldintzatzen ditu. Hortik dator Pauliren esklusio-printzipioaren lelo famatua:<blockquote>“Atomo bateko bi elektroik ezin dituzte zenbaki kuantiko berdinak izan.”</blockquote>Esaldi honek baieztatzen duen moduan, bi elektroik zenbaki kuantiko berdinak izan ezin dutenez, energia egoera desberdinak hartu behar dituzte eta, horren ondorioz, atomoak geruzatan antolatzen dira. Antolakuntza horri konfigurazio elektroniko deritzo eta, horri esker, taula periodikoaren egitura eta elementuen propietate kimikoak azal daitezke. Pauliren esklusio-printzipioari esker, beste fenomeno batzuk azal daitezke halaber, hala nola [[Ferromagnetismo|ferromagnetismoa]]. Ferromagnetismoan, esklusio-printzipioak truke-energia bat inplikatzen du, eta energia horrek elektroiak paraleloan lerrokatzea eragiten du (izan ere, elektroiak, eskuarki, antiparaleloki lerrokatzen dira). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Mekanika kuantikoa]] bz0hvfvk1wsxib06dxo921vzfe0bocl 9983977 9983973 2024-11-28T14:58:25Z ArianedeMiguel 166733 9983977 wikitext text/x-wiki '''Pauliren esklusio-printzipioa''' (edo Pauliren bazterketa printzipioa edo Pauliren elkarrezintasunaren printzipioa) mekanika kuantikoaren arau bat da, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Ernst Paulik]] 1925ean enuntziatua. Sistema kuantiko beraren barruan bi [[fermioi]] egoera kuantiko berean (hau da, zenbaki kuantiko berdinekin) ezin direla egon ezartzen du<ref>{{erreferentzia|orrialdea=https://es.wikipedia.org/wiki/Claude_Cohen-Tannoudji}}</ref>. Hasiera batean printzipio gisa formulatu zen arren, geroago egiaztatu zen kasu orokorragoetatik erator zitekeela: izatez, 1940eko [[Spinaren estatistikaren teorema|spinaren estatistikaren teoremaren]] ondorioa da. Atomoetako elektroien kasuan, honako hau esan daiteke: ezinezkoa da atomo polielektroniko bateko bi elektroik lau [[Zenbaki kuantiko|zenbaki kuantikoen]] balio berak izatea: ''n'', [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusia]]; ''l,'' [[zenbaki kuantiko sekundarioa]]; ''m_l,'' [[zenbaki kuantiko magnetikoa]]; eta ''m_s'' [[Spin|spin zenbaki kuantikoa]]. Adibidez, bi elektroi [[Orbital atomiko|orbital]] berean baldin badaude, orduan, ''n''-ren, ''l''-ren eta ''m_l''-ren balioak berdinak izango dira; beraz, ''m_s''-k desberdina izan behar du. Horrela, bi elektroi horiek ½ eta -½ kontrako proiekzio erdizirkularrak izan behar dituzte. Bestetik, spin osoko partikulak, edo [[Bosoi|bosoiak]], ez daude Pauliren esklusio-printzipioari lotuta. Hau da, bosoi berdinen edozein kopuruk egoera kuantiko bera har dezake, adibidez, [[laser]] batek sortutako fotoiekin edo [[Bose-Einsteinen gas kondentsatu]] bateko atomoekin gertatzen den bezala. Baieztapen zehatzago bat hurrengoa da: bi partikula berdinen trukeari dagokionez, [[uhin-funtzio]] totala [[Antisimetriko|antisimetrikoa]] da fermioientzat eta simetrikoa bosoientzat. Horrek esan nahi du, bi partikula berdinen koordenatu espazialak eta spin-koordenatuak trukatzen badira, uhin osoaren funtzioa zeinuz aldatuko dela fermioientzat eta, ordea, ez dela aldatuko bosoientzat. Bi fermioi egoera berean egongo balira (adibidez, orbital bera spin berarekin atomo berean), trukatzeak ez luke ezer aldatuko eta [[uhin-funtzio]] totala ez litzateke mudatuko. Alabaina, fermioiek behar duten uhin-funtzio totalaren zeinua aldatzeko eta, era berean, aldatu gabe egoteko dagoen modu bakarra funtzio hori leku guztietan zero izatea da; eta horrek esan nahi du egoera hori ezin dela existitu. Aldiz, arrazoinamendu hau ez zaie aplikatzen bosoiei, haietan zeinua ez baita aldatzen. == Sarrera eta ikuspegi orokorra == Pauliren esklusio-printzipioak fermioi (spin ½ partikula) guztien portaera deskribatzen du; bosoiak (spin osoko partikulak), aldiz, beste printzipio batzuen mende daude. Printzipioaren arabera, bi fermioik ezin dute aldi berean eta sistema berdin batean egoera kuantiko berean egon, hau da, ezin dituzte zenbaki kuantiko guztiak berdinak izan. [[Zenbaki kuantiko|Zenbaki kuantikoak]] atomo baten elektroien propietateak deskribatzen dituzten parametroak dira: {| class="wikitable" |+ !Zebaki kuantikoak !Notazioa !Deskribapena |- |Zenbaki kuantiko nagusia |''n'' |Elektroiaren energia-maila eta nukleoaren batez besteko distantzia adierazten ditu. |- |Zenbaki kuantiko sekundarioa |''l'' |Elektroia dagoen orbitalaren forma deskribatzen du. |- |Zenbaki kuantiko magnetikoa |''m_l'' |Orbitalak espazioan duen orientazioa adierazten du. |- |Spin zenbaki kuantikoa |''m_s'' |Elektroiaren biraketa deskribatzen du, gorantz edo beherantz izan daitekeena, hau da, [[Spin|spina]]. |} Partikula ezagun batzuk, hala nola [[Elektroi|elektroiak]], [[Protoi|protoiak]] edo [[Neutroi|neutroiak]], fermioiak dira eta, beraz, Pauliren esklusio-printzipioaren menpe daude. Pauliren esklusio-printzipioak materiaren propietate asko hartzen ditu bere baitan, eskala handiko egonkortasunetik atomoen portaera kimikoraino. Aipatu den bezala, fermioiak ½ spineko partikulak dira. Horrek esan nahi du beren momentu angeluar intrintsekoaren balioa ℏ=ℎ/2𝜋 dela, alegia, [[Plancken konstantea|Planck-en konstante]] murriztua. Mekanika kuantikoaren teorian, fermioiak egoera antisimetrikoen bidez deskribatzen dira. Bosoiek, aldiz, spin osoa dutenez, uhin-funtzio simetrikoak dituzte, eta egoera kuantiko bera parteka dezakete. Partikula berdinei aplikatutako spin estatistikoaren teoreman oinarrituz, erraza da Pauliren printzipioa deribatzea. Espezie bereko fermioiek egoera guztiz antisimetrikoak dituzten sistemak eratzen dituzte. Horrek, bi partikularen kasuan, hau esan nahi du: <math> |\psi(x) \psi'(x')\rangle = - |\psi'(x)\psi(x')\rangle</math> Partikula bat beste batekin trukatzean, sistema deskribatzen duen funtzioaren zeinua aldatzen da. Baldin eta bi partikulek egoera kuantiko bera, <math>|\psi\rangle</math> , betetzen badute hauxe da sistema osoaren egoera <math>|\psi\psi\rangle</math>. Beraz: <math>|\psi(x)\psi(x')\rangle = - |\psi(x')\psi(x)\rangle = 0 \; \hbox{(ket nulua)}</math> Kasu honetan ezin da halakorik gertatu, aurreko ket-ak ez baitu egoera fisiko bat adierazten. Emaitza hori orokortu daiteke bi partikula baino gehiagoren kasura indukzio metodoaren bidez. Pauliren esklusio-printzipioa ere ondoriozta daiteke fisika atomikotik. Bi elektroiko egoera bat badugu, bere uhin-funtzioa honela adieraz daiteke: <math>\psi(\vec{r_1},\vec{r_2},\vec{s_1},\vec{s_2})=\phi(\vec{r_1},\vec{r_2}) \chi(\vec{s_1},\vec{s_2})</math> non espazioko zati bat eta spinari lotutako zati bat bereizten diren. Naturak fermioietarako uhin antisimetrikoko funtzio bat izatera behartzen gaituenez, horrek honako aukera hauetara garamatza: * <math>\phi</math> simetrikoa eta <math>\chi</math> antisimetrikoa <math>\phi_{S}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) + \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> * <math>\phi</math> antisimetrikoa eta <math>\chi</math> simetrikoa <math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> Spin simetrikoa, (<math>|\uparrow\uparrow></math>,<math>|\downarrow\downarrow></math>), duen sistema bat aurkitzen badugu, gure espazio-uhinaren funtzioak antisimetrikoa izan behar du. Baina bi fermioiak egoera berean baldin badaude eta, beraz, espazioko uhin-funtzio bera baldin badute, (<math>\psi= \phi</math>), espazioko uhin-funtzioa hau izango da:<math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\phi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \phi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1})) =0</math> . Ondorioz, bi fermioik espazio-uhin bera badute, spin-egoera antisimetrikoa hartu behar dute. Eta horiek spin-egoera bera betetzen badute, espazioko uhin-funtzioek egoera desberdinak adierazi behar dituzte. == Testuinguru historikoa == [[Fitxategi:Niels Bohr 1935.jpg|ezkerrera|thumb|267x267px|Niels Bohr 1935ean]] XX. mendearen hasieran argi geratu zen elektroi kopuru bikoitia duten atomoak eta molekulak kimikoki egonkorragoak direla elektroi kopuru bakoitia dutenak baino. [[Gilbert N. Lewisek]] 1916an idatzi zuen, "Atomoa eta molekula" izenburuko artikulu batean, atomoak elektroi kopuru bikoitia (zortzi elektroi, bereziki) izateko joera duela. Lewisek elektroi hauek [[Kubo|kubo baten zortzi izkinetan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=D. J.|abizena=Cohen|izenburua=Linus Pauling and the Race for DNA: A Documentary History, http://osulibrary.orst.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/index.html. Created and maintained by the Special Collections division of the Valley Library, Oregon State University. Reviewed June 8-14, 2007|orrialdeak=1333–1334|data=2008-03-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/25095455|aldizkaria=Journal of American History|alea=4|zenbakia=94|issn=0021-8723|doi=10.2307/25095455|sartze-data=2024-11-14}}</ref> simetrikoki kokatuta zeudela uste zuen. 1919an, [[Irving Langmuir]] kimikariak iradoki zuen [[taula periodikoa]] azal zitekeela atomo baten elektroiak beraien artean nolabait taldekatuta daudela suposatuz. Garai hartan elektroi taldeek nukleoaren inguruan geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|hizkuntza=en|data=1919-06|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2024-11-14}}</ref>.1922an, [[Niels Bohr]]-ek [[Bohrren eredu atomikoa|atomo-eredua]] eguneratu zuen, elektroi kopuru jakin batzuk (adibidez, 2, 8 eta 18) "oskol itxi" egonkorrei zegozkiela onartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Giora|abizena=Shaviv|izenburua=The life of stars: the controversial inception and emergence of the theory of stellar structure|argitaletxea=Magnes ; Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/title/401158945|isbn=978-3-642-02087-2|pmc=401158945|sartze-data=2024-11-14}}</ref> [[Fitxategi:Wolfgang Pauli young.jpg|thumb|235x235px|Wolfgang Ernst Pauli 1929an]] Paulik zenbaki hauentzat azalpen bat bilatu zuen, eta [[Edmund C. Stoner]]-en 1924ko artikulu batean funtsezko arrasto batekin topo egin zen. Bertan azaltzen zen nola, [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusiaren]] (''n'') balio jakin baterako, [[metal alkalino]]<nowiki/>en espektroko elektroi baten energia-mailen kopurua, ''n'' balio bera duten [[Gas noble|gas nobleen]] balentzia-geruzako elektroi kopuruaren baliokidea den. Hau da, metal alkalinoen eta gas nobleen egitura elektronikoa erlazionatuta dago elektroien konfigurazioaren eta zenbaki kuantiko nagusiaren (''n'') konfigurazioaren bidez. Horren ondorioz, Pauli ohartu zen elektroi zenbaki konplexuak arau sinple batera murritz daitezkeela, elektroien egoerak lau zenbaki kuantiko erabiliz zehazten badira. Horretarako, bi balio posible dituen zenbaki kuantiko berri bat proposatu zuen: [[Spin|spin zenbakia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Messner|izenburua=Los diccionarios bilingües español-portugués desde el principio hasta el siglo XIX|orrialdeak=289–298|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.12795/ph.2008.v22.i01.09|aldizkaria=Philologia Hispalensis|alea=12|issn=1132-0265|doi=10.12795/ph.2008.v22.i01.09|sartze-data=2024-11-14}}</ref> == Erabilerak == === Atomoak === Pauliren esklusio-printzipioak fenomeno fisiko ugari azaltzen laguntzen du. Printzipioaren ondorio garrantzitsu bat atomoen azal [[Konfigurazio elektroniko|elektronikoaren egitura]] konplexua da. Gainera, funtsezkoa den beste ondorio bat da atomoek elektroiak partekatzeko duten modua. Horrek elementu kimikoen aniztasuna eta haien konbinazio kimikoak azaltzen ditu. Elektrikoki neutroa den atomo batek, nukleoan dituen protoien kopuru berdinean, lotuta dauden elektroiak ditu. Elektroiak, fermioiak direnez, ezin dira beste elektroien egoera kuantiko berdinean egon; beraz, elektroiak atomo baten barruan "pilatu" behar dira. Hau da, spin desberdinak izan behar dituzte orbital elektroniko berean dauden bitartean, jarraian deskribatuko den moduan. [[Fitxategi:Atom Helium.gif|thumb|221x221px|Helio neutroaren atomoa]] Horren adibidea [[helio]] neutroaren atomoa da. Bi elektroi lotuta ditu, eta biek har ditzakete energia txikieneko egoerak (1s), kontrako spina hartzen dutelarik. Bi elektroiek spin desberdina dutenean, egoera kuantiko desberdinetan daude; beraz, ez dute Pauliren printzipioa urratzen. Hala ere, spinak bi balio baino ezin ditu hartu ([[Autobalioak eta autobektoreak|balio propioak]]). Hiru elektroi lotuta dituen [[litio]] atomo batean, hirugarren elektroiak ezin du 1s egoeran egon eta energia handiagoko 2s egoeretako batean egon beharko da. Era berean, bata bestearen ondoren dauden geruzak (1s, 2s, 2p, ...) energetikoagoak dira hurrenez hurren. Elementu baten propietate kimikoak, neurri handi batean, kanpoaldeko geruzan dauden elektroien kopuruaren araberakoak dira; izan ere, kanpoaldeko geruzan elektroi kopuru berdina duten atomoek antzeko propietateak dituzte, eta horrek elementuen [[Taula periodikoa|taula periodikoan]] ikus daiteke. === Egoera solidoaren propietateak === [[Eroale elektriko|Eroaleetan]] eta [[Erdieroale|erdieroaleetan]], orbital molekular askok [[espektro energetiko]] jarraia daukate. Eroale indartsuetan ([[Metal|metaletan]]), elektroiak hain endekatuak dira, non gaitasun termikoan ez baitute asko laguntzen. Solidoen propietate mekaniko, elektriko, magnetiko, optiko eta kimiko asko Pauliren esklusio-printzipioaren ondorio zuzenak dira. === Materiaren egonkortasuna === Elektroiek atomo batean duten egonkortasuna teoria kuantikoaren bidez azaltzen da. Teoria horren arabera, elektroi bat zenbat eta nukleotik hurbilago egon, orduan eta handiagoa da haren energia zinetikoa. [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|Heisenbergen ziurgabetasun-printzipioaren]] eraginez gertatzen da hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Marina de la|abizena=Torre Mayado|izenburua=Electrodinámica Cuántica Bidimensional: Sobre la Teoría del Efecto Hall Cuántico|argitaletxea=Ediciones Universidad de Salamanca|url=http://dx.doi.org/10.14201/gredos.146464|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Printzipio horren arabera, ezin dira partikula baten posizioa eta momentua aldi berean zehaztasunez ezagutu. Hala ere, elektroi eta [[nukleoi]] asko edo sistema handiagoak dituzten atomoen kasuan, egonkortasuna konplexuagoa bihurtzen da. Kasu horietan, funtsezkoa da Pauliren esklusio-printzipioa, galarazi egiten baitu bi elektroik egoera kuantiko bera hartzea, eta eragina baitauka elektroiak energia-maila desberdinetan banatzeko moduan. Beraz, Pauliren esklusio-printzipioak eragina du atomoaren egonkortasunean, oro har. Pauliren esklusio-printzipioari esker materia komuna egonkorra da eta bolumen bat hartzen du. Ideia hori 1931n proposatu zuen lehen aldiz [[Paul Ehrenfest|Paul Ehrenfestek]]. Honek ikusi zuen atomo baten elektroiak ezin direla denak energia maila baxuenean egon, baizik eta energia maila altuagoetan banatu behar direla. Horren ondorioz, atomoek bolumen jakin bat betetzen dute, eta ezin dira elkarren kontra gehiegi konprimatu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Freeman J.|abizena=Dyson|izenburua=Ground-State Energy of a Finite System of Charged Particles|orrialdeak=1538–1545|data=1967-08-01|url=http://dx.doi.org/10.1063/1.1705389|aldizkaria=Journal of Mathematical Physics|alea=8|zenbakia=8|issn=0022-2488|doi=10.1063/1.1705389|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Pauliren printzipioaren ondorioa da spin bereko elektroiak aldarapen-trukeko elkarrekintza batek bereizten dituela. Efektu horrek irismen laburra du, eta [[Coulomben legea|indar elektrostatiko]] edo coulombikoarekin batera eragiten du, zeinak irismen luzeagoa baitu. Efektu horrek eragiten du, neurri batean, mundu makroskopikoan egunero behatzea bi objektu solido ezin direla aldi berean leku berean egon. == Ondorioak == Ondoriorik ezagunena, kimikan eta fisika atomikoan duen erabilera zabalagatik, [[Schrödingerren eredu atomikoa|Schrödingerren atomo-sistema]] kuantikoa da. Elektroiak fermioiak direnez, Pauliren esklusio-printzipioak baldintzatzen ditu. Hortik dator Pauliren esklusio-printzipioaren lelo famatua:<blockquote>“Atomo bateko bi elektroik ezin dituzte zenbaki kuantiko berdinak izan.”</blockquote>Esaldi honek baieztatzen duen moduan, bi elektroik zenbaki kuantiko berdinak izan ezin dutenez, energia egoera desberdinak hartu behar dituzte eta, horren ondorioz, atomoak geruzatan antolatzen dira. Antolakuntza horri konfigurazio elektroniko deritzo eta, horri esker, taula periodikoaren egitura eta elementuen propietate kimikoak azal daitezke. Pauliren esklusio-printzipioari esker, beste fenomeno batzuk azal daitezke halaber, hala nola [[Ferromagnetismo|ferromagnetismoa]]. Ferromagnetismoan, esklusio-printzipioak truke-energia bat inplikatzen du, eta energia horrek elektroiak paraleloan lerrokatzea eragiten du (izan ere, elektroiak, eskuarki, antiparaleloki lerrokatzen dira). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Mekanika kuantikoa]] k4259wcv0hzysvm03ceb6y5jb77icqr 9983982 9983977 2024-11-28T15:01:04Z ArianedeMiguel 166733 9983982 wikitext text/x-wiki '''Pauliren esklusio-printzipioa''' (edo Pauliren bazterketa printzipioa edo Pauliren elkarrezintasunaren printzipioa) mekanika kuantikoaren arau bat da, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Ernst Paulik]] 1925ean enuntziatua. Sistema kuantiko beraren barruan bi [[fermioi]] egoera kuantiko berean (hau da, zenbaki kuantiko berdinekin) ezin direla egon ezartzen du<ref>{{erreferentzia|orrialdea=https://es.wikipedia.org/wiki/Claude_Cohen-Tannoudji}}</ref>. Hasiera batean printzipio gisa formulatu zen arren, geroago egiaztatu zen kasu orokorragoetatik erator zitekeela: izatez, 1940eko [[Spinaren estatistikaren teorema|spinaren estatistikaren teoremaren]] ondorioa da. Atomoetako elektroien kasuan, honako hau esan daiteke: ezinezkoa da atomo polielektroniko bateko bi elektroik lau [[Zenbaki kuantiko|zenbaki kuantikoen]] balio berak izatea: ''n'', [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusia]]; ''l,'' [[zenbaki kuantiko sekundarioa]]; ''m_l,'' [[zenbaki kuantiko magnetikoa]]; eta ''m_s'' [[Spin|spin zenbaki kuantikoa]]. Adibidez, bi elektroi [[Orbital atomiko|orbital]] berean baldin badaude, orduan, ''n''-ren, ''l''-ren eta ''m_l''-ren balioak berdinak izango dira; beraz, ''m_s''-k desberdina izan behar du. Horrela, bi elektroi horiek ½ eta -½ kontrako proiekzio erdizirkularrak izan behar dituzte. Bestetik, spin osoko partikulak, edo [[Bosoi|bosoiak]], ez daude Pauliren esklusio-printzipioari lotuta. Hau da, bosoi berdinen edozein kopuruk egoera kuantiko bera har dezake, adibidez, [[laser]] batek sortutako fotoiekin edo [[Bose-Einsteinen gas kondentsatu]] bateko atomoekin gertatzen den bezala. Baieztapen zehatzago bat hurrengoa da: bi partikula berdinen trukeari dagokionez, [[uhin-funtzio]] totala [[Antisimetriko|antisimetrikoa]] da fermioientzat eta simetrikoa bosoientzat. Horrek esan nahi du, bi partikula berdinen koordenatu espazialak eta spin-koordenatuak trukatzen badira, uhin osoaren funtzioa zeinuz aldatuko dela fermioientzat eta, ordea, ez dela aldatuko bosoientzat. Bi fermioi egoera berean egongo balira (adibidez, orbital bera spin berarekin atomo berean), trukatzeak ez luke ezer aldatuko eta [[uhin-funtzio]] totala ez litzateke mudatuko. Alabaina, fermioiek behar duten uhin-funtzio totalaren zeinua aldatzeko eta, era berean, aldatu gabe egoteko dagoen modu bakarra funtzio hori leku guztietan zero izatea da; eta horrek esan nahi du egoera hori ezin dela existitu. Aldiz, arrazoinamendu hau ez zaie aplikatzen bosoiei, haietan zeinua ez baita aldatzen. == Sarrera eta ikuspegi orokorra == Pauliren esklusio-printzipioak fermioi (spin ½ partikula) guztien portaera deskribatzen du; bosoiak (spin osoko partikulak), aldiz, beste printzipio batzuen mende daude. Printzipioaren arabera, bi fermioik ezin dute aldi berean eta sistema berdin batean egoera kuantiko berean egon, hau da, ezin dituzte zenbaki kuantiko guztiak berdinak izan. [[Zenbaki kuantiko|Zenbaki kuantikoak]] atomo baten elektroien propietateak deskribatzen dituzten parametroak dira: {| class="wikitable" |+ !Zebaki kuantikoak !Notazioa !Deskribapena |- |Zenbaki kuantiko nagusia |''n'' |Elektroiaren energia-maila eta nukleoaren batez besteko distantzia adierazten ditu. |- |Zenbaki kuantiko sekundarioa |''l'' |Elektroia dagoen orbitalaren forma deskribatzen du. |- |Zenbaki kuantiko magnetikoa |''m_l'' |Orbitalak espazioan duen orientazioa adierazten du. |- |Spin zenbaki kuantikoa |''m_s'' |Elektroiaren biraketa deskribatzen du, gorantz edo beherantz izan daitekeena, hau da, [[Spin|spina]]. |} Partikula ezagun batzuk, hala nola [[Elektroi|elektroiak]], [[Protoi|protoiak]] edo [[Neutroi|neutroiak]], fermioiak dira eta, beraz, Pauliren esklusio-printzipioaren menpe daude. Pauliren esklusio-printzipioak materiaren propietate asko hartzen ditu bere baitan, eskala handiko egonkortasunetik atomoen portaera kimikoraino. Aipatu den bezala, fermioiak ½ spineko partikulak dira. Horrek esan nahi du beren momentu angeluar intrintsekoaren balioa ℏ=ℎ/2𝜋 dela, alegia, [[Plancken konstantea|Planck-en konstante]] murriztua. Mekanika kuantikoaren teorian, fermioiak egoera antisimetrikoen bidez deskribatzen dira. Bosoiek, aldiz, spin osoa dutenez, uhin-funtzio simetrikoak dituzte, eta egoera kuantiko bera parteka dezakete. Partikula berdinei aplikatutako spin estatistikoaren teoreman oinarrituz, erraza da Pauliren printzipioa deribatzea. Espezie bereko fermioiek egoera guztiz antisimetrikoak dituzten sistemak eratzen dituzte. Horrek, bi partikularen kasuan, hau esan nahi du: <math> |\psi(x) \psi'(x')\rangle = - |\psi'(x)\psi(x')\rangle</math> Partikula bat beste batekin trukatzean, sistema deskribatzen duen funtzioaren zeinua aldatzen da. Baldin eta bi partikulek egoera kuantiko bera, <math>|\psi\rangle</math> , betetzen badute hauxe da sistema osoaren egoera <math>|\psi\psi\rangle</math>. Beraz: <math>|\psi(x)\psi(x')\rangle = - |\psi(x')\psi(x)\rangle = 0 \; \hbox{(ket nulua)}</math> Kasu honetan ezin da halakorik gertatu, aurreko ket-ak ez baitu egoera fisiko bat adierazten. Emaitza hori orokortu daiteke bi partikula baino gehiagoren kasura indukzio metodoaren bidez. Pauliren esklusio-printzipioa ere ondoriozta daiteke fisika atomikotik. Bi elektroiko egoera bat badugu, bere uhin-funtzioa honela adieraz daiteke: <math>\psi(\vec{r_1},\vec{r_2},\vec{s_1},\vec{s_2})=\phi(\vec{r_1},\vec{r_2}) \chi(\vec{s_1},\vec{s_2})</math> non espazioko zati bat eta spinari lotutako zati bat bereizten diren. Naturak fermioietarako uhin antisimetrikoko funtzio bat izatera behartzen gaituenez, horrek honako aukera hauetara garamatza: * <math>\phi</math> simetrikoa eta <math>\chi</math> antisimetrikoa <math>\phi_{S}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) + \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> * <math>\phi</math> antisimetrikoa eta <math>\chi</math> simetrikoa <math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> Spin simetrikoa, (<math>|\uparrow\uparrow></math>,<math>|\downarrow\downarrow></math>), duen sistema bat aurkitzen badugu, gure espazio-uhinaren funtzioak antisimetrikoa izan behar du. Baina bi fermioiak egoera berean baldin badaude eta, beraz, espazioko uhin-funtzio bera baldin badute, (<math>\psi= \phi</math>), espazioko uhin-funtzioa hau izango da:<math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\phi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \phi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1})) =0</math> . Ondorioz, bi fermioik espazio-uhin bera badute, spin-egoera antisimetrikoa hartu behar dute. Eta horiek spin-egoera bera betetzen badute, espazioko uhin-funtzioek egoera desberdinak adierazi behar dituzte. == Testuinguru historikoa == [[Fitxategi:Niels Bohr 1935.jpg|ezkerrera|thumb|267x267px|Niels Bohr 1935ean]] XX. mendearen hasieran argi geratu zen elektroi kopuru bikoitia duten atomoak eta molekulak kimikoki egonkorragoak direla elektroi kopuru bakoitia dutenak baino. [[Gilbert N. Lewisek]] 1916an idatzi zuen, "Atomoa eta molekula" izenburuko artikulu batean, atomoak elektroi kopuru bikoitia (zortzi elektroi, bereziki) izateko joera duela. Lewisek elektroi hauek [[Kubo|kubo baten zortzi izkinetan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=D. J.|abizena=Cohen|izenburua=Linus Pauling and the Race for DNA: A Documentary History, http://osulibrary.orst.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/index.html. Created and maintained by the Special Collections division of the Valley Library, Oregon State University. Reviewed June 8-14, 2007|orrialdeak=1333–1334|data=2008-03-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/25095455|aldizkaria=Journal of American History|alea=4|zenbakia=94|issn=0021-8723|doi=10.2307/25095455|sartze-data=2024-11-14}}</ref> simetrikoki kokatuta zeudela uste zuen. 1919an, [[Irving Langmuir]] kimikariak iradoki zuen [[taula periodikoa]] azal zitekeela atomo baten elektroiak beraien artean nolabait taldekatuta daudela suposatuz. Garai hartan elektroi taldeek nukleoaren inguruan geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|hizkuntza=en|data=1919-06|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2024-11-14}}</ref>.1922an, [[Niels Bohr]]-ek [[Bohrren eredu atomikoa|atomo-eredua]] eguneratu zuen, elektroi kopuru jakin batzuk (adibidez, 2, 8 eta 18) "oskol itxi" egonkorrei zegozkiela onartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Giora|abizena=Shaviv|izenburua=The life of stars: the controversial inception and emergence of the theory of stellar structure|argitaletxea=Magnes ; Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/title/401158945|isbn=978-3-642-02087-2|pmc=401158945|sartze-data=2024-11-14}}</ref> [[Fitxategi:Wolfgang Pauli young.jpg|thumb|235x235px|Wolfgang Ernst Pauli 1929an]] Paulik zenbaki hauentzat azalpen bat bilatu zuen, eta [[Edmund C. Stoner]]-en 1924ko artikulu batean funtsezko arrasto batekin topo egin zen. Bertan azaltzen zen nola, [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusiaren]] (''n'') balio jakin baterako, [[metal alkalino]]<nowiki/>en espektroko elektroi baten energia-mailen kopurua, ''n'' balio bera duten [[Gas noble|gas nobleen]] balentzia-geruzako elektroi kopuruaren baliokidea den. Hau da, metal alkalinoen eta gas nobleen egitura elektronikoa erlazionatuta dago elektroien konfigurazioaren eta zenbaki kuantiko nagusiaren (''n'') konfigurazioaren bidez. Horren ondorioz, Pauli ohartu zen elektroi zenbaki konplexuak arau sinple batera murritz daitezkeela, elektroien egoerak lau zenbaki kuantiko erabiliz zehazten badira. Horretarako, bi balio posible dituen zenbaki kuantiko berri bat proposatu zuen: [[Spin|spin zenbakia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Messner|izenburua=Los diccionarios bilingües español-portugués desde el principio hasta el siglo XIX|orrialdeak=289–298|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.12795/ph.2008.v22.i01.09|aldizkaria=Philologia Hispalensis|alea=12|issn=1132-0265|doi=10.12795/ph.2008.v22.i01.09|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Pauli|izenburua=Über den Zusammenhang des Abschlusses der Elektronengruppen im Atom mit der Komplexstruktur der Spektren|orrialdeak=765–783|hizkuntza=de|data=1925-02|url=http://link.springer.com/10.1007/BF02980631|aldizkaria=Zeitschrift für Physik|alea=1|zenbakia=31|issn=0044-3328|doi=10.1007/BF02980631|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erabilerak == === Atomoak === Pauliren esklusio-printzipioak fenomeno fisiko ugari azaltzen laguntzen du. Printzipioaren ondorio garrantzitsu bat atomoen azal [[Konfigurazio elektroniko|elektronikoaren egitura]] konplexua da. Gainera, funtsezkoa den beste ondorio bat da atomoek elektroiak partekatzeko duten modua. Horrek elementu kimikoen aniztasuna eta haien konbinazio kimikoak azaltzen ditu. Elektrikoki neutroa den atomo batek, nukleoan dituen protoien kopuru berdinean, lotuta dauden elektroiak ditu. Elektroiak, fermioiak direnez, ezin dira beste elektroien egoera kuantiko berdinean egon; beraz, elektroiak atomo baten barruan "pilatu" behar dira. Hau da, spin desberdinak izan behar dituzte orbital elektroniko berean dauden bitartean, jarraian deskribatuko den moduan. [[Fitxategi:Atom Helium.gif|thumb|221x221px|Helio neutroaren atomoa]] Horren adibidea [[helio]] neutroaren atomoa da. Bi elektroi lotuta ditu, eta biek har ditzakete energia txikieneko egoerak (1s), kontrako spina hartzen dutelarik. Bi elektroiek spin desberdina dutenean, egoera kuantiko desberdinetan daude; beraz, ez dute Pauliren printzipioa urratzen. Hala ere, spinak bi balio baino ezin ditu hartu ([[Autobalioak eta autobektoreak|balio propioak]]). Hiru elektroi lotuta dituen [[litio]] atomo batean, hirugarren elektroiak ezin du 1s egoeran egon eta energia handiagoko 2s egoeretako batean egon beharko da. Era berean, bata bestearen ondoren dauden geruzak (1s, 2s, 2p, ...) energetikoagoak dira hurrenez hurren. Elementu baten propietate kimikoak, neurri handi batean, kanpoaldeko geruzan dauden elektroien kopuruaren araberakoak dira; izan ere, kanpoaldeko geruzan elektroi kopuru berdina duten atomoek antzeko propietateak dituzte, eta horrek elementuen [[Taula periodikoa|taula periodikoan]] ikus daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=David J.|abizena=Griffiths|izenburua=Introduction to quantum mechanics|argitaletxea=Pearson Prentice Hall|data=2005|edizioa=2. ed|isbn=978-0-13-111892-8|sartze-data=2024-11-28|serie=Pearson international edition}}</ref> === Egoera solidoaren propietateak === [[Eroale elektriko|Eroaleetan]] eta [[Erdieroale|erdieroaleetan]], orbital molekular askok [[espektro energetiko]] jarraia daukate. Eroale indartsuetan ([[Metal|metaletan]]), elektroiak hain endekatuak dira, non gaitasun termikoan ez baitute asko laguntzen. Solidoen propietate mekaniko, elektriko, magnetiko, optiko eta kimiko asko Pauliren esklusio-printzipioaren ondorio zuzenak dira. === Materiaren egonkortasuna === Elektroiek atomo batean duten egonkortasuna teoria kuantikoaren bidez azaltzen da. Teoria horren arabera, elektroi bat zenbat eta nukleotik hurbilago egon, orduan eta handiagoa da haren energia zinetikoa. [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|Heisenbergen ziurgabetasun-printzipioaren]] eraginez gertatzen da hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Marina de la|abizena=Torre Mayado|izenburua=Electrodinámica Cuántica Bidimensional: Sobre la Teoría del Efecto Hall Cuántico|argitaletxea=Ediciones Universidad de Salamanca|url=http://dx.doi.org/10.14201/gredos.146464|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Printzipio horren arabera, ezin dira partikula baten posizioa eta momentua aldi berean zehaztasunez ezagutu. Hala ere, elektroi eta [[nukleoi]] asko edo sistema handiagoak dituzten atomoen kasuan, egonkortasuna konplexuagoa bihurtzen da. Kasu horietan, funtsezkoa da Pauliren esklusio-printzipioa, galarazi egiten baitu bi elektroik egoera kuantiko bera hartzea, eta eragina baitauka elektroiak energia-maila desberdinetan banatzeko moduan. Beraz, Pauliren esklusio-printzipioak eragina du atomoaren egonkortasunean, oro har. Pauliren esklusio-printzipioari esker materia komuna egonkorra da eta bolumen bat hartzen du. Ideia hori 1931n proposatu zuen lehen aldiz [[Paul Ehrenfest|Paul Ehrenfestek]]. Honek ikusi zuen atomo baten elektroiak ezin direla denak energia maila baxuenean egon, baizik eta energia maila altuagoetan banatu behar direla. Horren ondorioz, atomoek bolumen jakin bat betetzen dute, eta ezin dira elkarren kontra gehiegi konprimatu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Freeman J.|abizena=Dyson|izenburua=Ground-State Energy of a Finite System of Charged Particles|orrialdeak=1538–1545|data=1967-08-01|url=http://dx.doi.org/10.1063/1.1705389|aldizkaria=Journal of Mathematical Physics|alea=8|zenbakia=8|issn=0022-2488|doi=10.1063/1.1705389|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Pauliren printzipioaren ondorioa da spin bereko elektroiak aldarapen-trukeko elkarrekintza batek bereizten dituela. Efektu horrek irismen laburra du, eta [[Coulomben legea|indar elektrostatiko]] edo coulombikoarekin batera eragiten du, zeinak irismen luzeagoa baitu. Efektu horrek eragiten du, neurri batean, mundu makroskopikoan egunero behatzea bi objektu solido ezin direla aldi berean leku berean egon. == Ondorioak == Ondoriorik ezagunena, kimikan eta fisika atomikoan duen erabilera zabalagatik, [[Schrödingerren eredu atomikoa|Schrödingerren atomo-sistema]] kuantikoa da. Elektroiak fermioiak direnez, Pauliren esklusio-printzipioak baldintzatzen ditu. Hortik dator Pauliren esklusio-printzipioaren lelo famatua:<blockquote>“Atomo bateko bi elektroik ezin dituzte zenbaki kuantiko berdinak izan.”</blockquote>Esaldi honek baieztatzen duen moduan, bi elektroik zenbaki kuantiko berdinak izan ezin dutenez, energia egoera desberdinak hartu behar dituzte eta, horren ondorioz, atomoak geruzatan antolatzen dira. Antolakuntza horri konfigurazio elektroniko deritzo eta, horri esker, taula periodikoaren egitura eta elementuen propietate kimikoak azal daitezke. Pauliren esklusio-printzipioari esker, beste fenomeno batzuk azal daitezke halaber, hala nola [[Ferromagnetismo|ferromagnetismoa]]. Ferromagnetismoan, esklusio-printzipioak truke-energia bat inplikatzen du, eta energia horrek elektroiak paraleloan lerrokatzea eragiten du (izan ere, elektroiak, eskuarki, antiparaleloki lerrokatzen dira). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Mekanika kuantikoa]] 61zaryd2u0aiivv44l5dwo130159d3i 9983984 9983982 2024-11-28T15:02:41Z ArianedeMiguel 166733 9983984 wikitext text/x-wiki '''Pauliren esklusio-printzipioa''' (edo Pauliren bazterketa printzipioa edo Pauliren elkarrezintasunaren printzipioa) mekanika kuantikoaren arau bat da, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Ernst Paulik]] 1925ean enuntziatua. Sistema kuantiko beraren barruan bi [[fermioi]] egoera kuantiko berean (hau da, zenbaki kuantiko berdinekin) ezin direla egon ezartzen du<ref>{{erreferentzia|orrialdea=https://es.wikipedia.org/wiki/Claude_Cohen-Tannoudji}}</ref>. Hasiera batean printzipio gisa formulatu zen arren, geroago egiaztatu zen kasu orokorragoetatik erator zitekeela: izatez, 1940eko [[Spinaren estatistikaren teorema|spinaren estatistikaren teoremaren]] ondorioa da. Atomoetako elektroien kasuan, honako hau esan daiteke: ezinezkoa da atomo polielektroniko bateko bi elektroik lau [[Zenbaki kuantiko|zenbaki kuantikoen]] balio berak izatea: ''n'', [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusia]]; ''l,'' [[zenbaki kuantiko sekundarioa]]; ''m_l,'' [[zenbaki kuantiko magnetikoa]]; eta ''m_s'' [[Spin|spin zenbaki kuantikoa]]. Adibidez, bi elektroi [[Orbital atomiko|orbital]] berean baldin badaude, orduan, ''n''-ren, ''l''-ren eta ''m_l''-ren balioak berdinak izango dira; beraz, ''m_s''-k desberdina izan behar du. Horrela, bi elektroi horiek ½ eta -½ kontrako proiekzio erdizirkularrak izan behar dituzte. Bestetik, spin osoko partikulak, edo [[Bosoi|bosoiak]], ez daude Pauliren esklusio-printzipioari lotuta. Hau da, bosoi berdinen edozein kopuruk egoera kuantiko bera har dezake, adibidez, [[laser]] batek sortutako fotoiekin edo [[Bose-Einsteinen gas kondentsatu]] bateko atomoekin gertatzen den bezala. Baieztapen zehatzago bat hurrengoa da: bi partikula berdinen trukeari dagokionez, [[uhin-funtzio]] totala [[Antisimetriko|antisimetrikoa]] da fermioientzat eta simetrikoa bosoientzat. Horrek esan nahi du, bi partikula berdinen koordenatu espazialak eta spin-koordenatuak trukatzen badira, uhin osoaren funtzioa zeinuz aldatuko dela fermioientzat eta, ordea, ez dela aldatuko bosoientzat. Bi fermioi egoera berean egongo balira (adibidez, orbital bera spin berarekin atomo berean), trukatzeak ez luke ezer aldatuko eta [[uhin-funtzio]] totala ez litzateke mudatuko. Alabaina, fermioiek behar duten uhin-funtzio totalaren zeinua aldatzeko eta, era berean, aldatu gabe egoteko dagoen modu bakarra funtzio hori leku guztietan zero izatea da; eta horrek esan nahi du egoera hori ezin dela existitu. Aldiz, arrazoinamendu hau ez zaie aplikatzen bosoiei, haietan zeinua ez baita aldatzen. == Sarrera eta ikuspegi orokorra == Pauliren esklusio-printzipioak fermioi (spin ½ partikula) guztien portaera deskribatzen du; bosoiak (spin osoko partikulak), aldiz, beste printzipio batzuen mende daude. Printzipioaren arabera, bi fermioik ezin dute aldi berean eta sistema berdin batean egoera kuantiko berean egon, hau da, ezin dituzte zenbaki kuantiko guztiak berdinak izan. [[Zenbaki kuantiko|Zenbaki kuantikoak]] atomo baten elektroien propietateak deskribatzen dituzten parametroak dira: {| class="wikitable" |+ !Zebaki kuantikoak !Notazioa !Deskribapena |- |Zenbaki kuantiko nagusia |''n'' |Elektroiaren energia-maila eta nukleoaren batez besteko distantzia adierazten ditu. |- |Zenbaki kuantiko sekundarioa |''l'' |Elektroia dagoen orbitalaren forma deskribatzen du. |- |Zenbaki kuantiko magnetikoa |''m_l'' |Orbitalak espazioan duen orientazioa adierazten du. |- |Spin zenbaki kuantikoa |''m_s'' |Elektroiaren biraketa deskribatzen du, gorantz edo beherantz izan daitekeena, hau da, [[Spin|spina]]. |} Partikula ezagun batzuk, hala nola [[Elektroi|elektroiak]], [[Protoi|protoiak]] edo [[Neutroi|neutroiak]], fermioiak dira eta, beraz, Pauliren esklusio-printzipioaren menpe daude. Pauliren esklusio-printzipioak materiaren propietate asko hartzen ditu bere baitan, eskala handiko egonkortasunetik atomoen portaera kimikoraino. Aipatu den bezala, fermioiak ½ spineko partikulak dira. Horrek esan nahi du beren momentu angeluar intrintsekoaren balioa ℏ=ℎ/2𝜋 dela, alegia, [[Plancken konstantea|Planck-en konstante]] murriztua. Mekanika kuantikoaren teorian, fermioiak egoera antisimetrikoen bidez deskribatzen dira. Bosoiek, aldiz, spin osoa dutenez, uhin-funtzio simetrikoak dituzte, eta egoera kuantiko bera parteka dezakete. Partikula berdinei aplikatutako spin estatistikoaren teoreman oinarrituz, erraza da Pauliren printzipioa deribatzea. Espezie bereko fermioiek egoera guztiz antisimetrikoak dituzten sistemak eratzen dituzte. Horrek, bi partikularen kasuan, hau esan nahi du: <math> |\psi(x) \psi'(x')\rangle = - |\psi'(x)\psi(x')\rangle</math> Partikula bat beste batekin trukatzean, sistema deskribatzen duen funtzioaren zeinua aldatzen da. Baldin eta bi partikulek egoera kuantiko bera, <math>|\psi\rangle</math> , betetzen badute hauxe da sistema osoaren egoera <math>|\psi\psi\rangle</math>. Beraz: <math>|\psi(x)\psi(x')\rangle = - |\psi(x')\psi(x)\rangle = 0 \; \hbox{(ket nulua)}</math> Kasu honetan ezin da halakorik gertatu, aurreko ket-ak ez baitu egoera fisiko bat adierazten. Emaitza hori orokortu daiteke bi partikula baino gehiagoren kasura indukzio metodoaren bidez. Pauliren esklusio-printzipioa ere ondoriozta daiteke fisika atomikotik. Bi elektroiko egoera bat badugu, bere uhin-funtzioa honela adieraz daiteke: <math>\psi(\vec{r_1},\vec{r_2},\vec{s_1},\vec{s_2})=\phi(\vec{r_1},\vec{r_2}) \chi(\vec{s_1},\vec{s_2})</math> non espazioko zati bat eta spinari lotutako zati bat bereizten diren. Naturak fermioietarako uhin antisimetrikoko funtzio bat izatera behartzen gaituenez, horrek honako aukera hauetara garamatza: * <math>\phi</math> simetrikoa eta <math>\chi</math> antisimetrikoa <math>\phi_{S}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) + \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> * <math>\phi</math> antisimetrikoa eta <math>\chi</math> simetrikoa <math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> Spin simetrikoa, (<math>|\uparrow\uparrow></math>,<math>|\downarrow\downarrow></math>), duen sistema bat aurkitzen badugu, gure espazio-uhinaren funtzioak antisimetrikoa izan behar du. Baina bi fermioiak egoera berean baldin badaude eta, beraz, espazioko uhin-funtzio bera baldin badute, (<math>\psi= \phi</math>), espazioko uhin-funtzioa hau izango da:<math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\phi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \phi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1})) =0</math> . Ondorioz, bi fermioik espazio-uhin bera badute, spin-egoera antisimetrikoa hartu behar dute. Eta horiek spin-egoera bera betetzen badute, espazioko uhin-funtzioek egoera desberdinak adierazi behar dituzte. == Testuinguru historikoa == [[Fitxategi:Niels Bohr 1935.jpg|ezkerrera|thumb|267x267px|Niels Bohr 1935ean]] XX. mendearen hasieran argi geratu zen elektroi kopuru bikoitia duten atomoak eta molekulak kimikoki egonkorragoak direla elektroi kopuru bakoitia dutenak baino. [[Gilbert N. Lewisek]] 1916an idatzi zuen, "Atomoa eta molekula" izenburuko artikulu batean, atomoak elektroi kopuru bikoitia (zortzi elektroi, bereziki) izateko joera duela. Lewisek elektroi hauek [[Kubo|kubo baten zortzi izkinetan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=D. J.|abizena=Cohen|izenburua=Linus Pauling and the Race for DNA: A Documentary History, http://osulibrary.orst.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/index.html. Created and maintained by the Special Collections division of the Valley Library, Oregon State University. Reviewed June 8-14, 2007|orrialdeak=1333–1334|data=2008-03-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/25095455|aldizkaria=Journal of American History|alea=4|zenbakia=94|issn=0021-8723|doi=10.2307/25095455|sartze-data=2024-11-14}}</ref> simetrikoki kokatuta zeudela uste zuen. 1919an, [[Irving Langmuir]] kimikariak iradoki zuen [[taula periodikoa]] azal zitekeela atomo baten elektroiak beraien artean nolabait taldekatuta daudela suposatuz. Garai hartan elektroi taldeek nukleoaren inguruan geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|hizkuntza=en|data=1919-06|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2024-11-14}}</ref>.1922an, [[Niels Bohr]]-ek [[Bohrren eredu atomikoa|atomo-eredua]] eguneratu zuen, elektroi kopuru jakin batzuk (adibidez, 2, 8 eta 18) "oskol itxi" egonkorrei zegozkiela onartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Giora|abizena=Shaviv|izenburua=The life of stars: the controversial inception and emergence of the theory of stellar structure|argitaletxea=Magnes ; Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/title/401158945|isbn=978-3-642-02087-2|pmc=401158945|sartze-data=2024-11-14}}</ref> [[Fitxategi:Wolfgang Pauli young.jpg|thumb|235x235px|Wolfgang Ernst Pauli 1929an]] Paulik zenbaki hauentzat azalpen bat bilatu zuen, eta [[Edmund C. Stoner]]-en 1924ko artikulu batean funtsezko arrasto batekin topo egin zen. Bertan azaltzen zen nola, [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusiaren]] (''n'') balio jakin baterako, [[metal alkalino]]<nowiki/>en espektroko elektroi baten energia-mailen kopurua, ''n'' balio bera duten [[Gas noble|gas nobleen]] balentzia-geruzako elektroi kopuruaren baliokidea den. Hau da, metal alkalinoen eta gas nobleen egitura elektronikoa erlazionatuta dago elektroien konfigurazioaren eta zenbaki kuantiko nagusiaren (''n'') konfigurazioaren bidez. Horren ondorioz, Pauli ohartu zen elektroi zenbaki konplexuak arau sinple batera murritz daitezkeela, elektroien egoerak lau zenbaki kuantiko erabiliz zehazten badira. Horretarako, bi balio posible dituen zenbaki kuantiko berri bat proposatu zuen: [[Spin|spin zenbakia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Messner|izenburua=Los diccionarios bilingües español-portugués desde el principio hasta el siglo XIX|orrialdeak=289–298|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.12795/ph.2008.v22.i01.09|aldizkaria=Philologia Hispalensis|alea=12|issn=1132-0265|doi=10.12795/ph.2008.v22.i01.09|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Pauli|izenburua=Über den Zusammenhang des Abschlusses der Elektronengruppen im Atom mit der Komplexstruktur der Spektren|orrialdeak=765–783|hizkuntza=de|data=1925-02|url=http://link.springer.com/10.1007/BF02980631|aldizkaria=Zeitschrift für Physik|alea=1|zenbakia=31|issn=0044-3328|doi=10.1007/BF02980631|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erabilerak == === Atomoak === Pauliren esklusio-printzipioak fenomeno fisiko ugari azaltzen laguntzen du. Printzipioaren ondorio garrantzitsu bat atomoen azal [[Konfigurazio elektroniko|elektronikoaren egitura]] konplexua da. Gainera, funtsezkoa den beste ondorio bat da atomoek elektroiak partekatzeko duten modua. Horrek elementu kimikoen aniztasuna eta haien konbinazio kimikoak azaltzen ditu. Elektrikoki neutroa den atomo batek, nukleoan dituen protoien kopuru berdinean, lotuta dauden elektroiak ditu. Elektroiak, fermioiak direnez, ezin dira beste elektroien egoera kuantiko berdinean egon; beraz, elektroiak atomo baten barruan "pilatu" behar dira. Hau da, spin desberdinak izan behar dituzte orbital elektroniko berean dauden bitartean, jarraian deskribatuko den moduan. [[Fitxategi:Atom Helium.gif|thumb|221x221px|Helio neutroaren atomoa]] Horren adibidea [[helio]] neutroaren atomoa da. Bi elektroi lotuta ditu, eta biek har ditzakete energia txikieneko egoerak (1s), kontrako spina hartzen dutelarik. Bi elektroiek spin desberdina dutenean, egoera kuantiko desberdinetan daude; beraz, ez dute Pauliren printzipioa urratzen. Hala ere, spinak bi balio baino ezin ditu hartu ([[Autobalioak eta autobektoreak|balio propioak]]). Hiru elektroi lotuta dituen [[litio]] atomo batean, hirugarren elektroiak ezin du 1s egoeran egon eta energia handiagoko 2s egoeretako batean egon beharko da. Era berean, bata bestearen ondoren dauden geruzak (1s, 2s, 2p, ...) energetikoagoak dira hurrenez hurren. Elementu baten propietate kimikoak, neurri handi batean, kanpoaldeko geruzan dauden elektroien kopuruaren araberakoak dira; izan ere, kanpoaldeko geruzan elektroi kopuru berdina duten atomoek antzeko propietateak dituzte, eta horrek elementuen [[Taula periodikoa|taula periodikoan]] ikus daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=David J.|abizena=Griffiths|izenburua=Introduction to quantum mechanics|argitaletxea=Pearson Prentice Hall|data=2005|edizioa=2. ed|isbn=978-0-13-111892-8|sartze-data=2024-11-28|serie=Pearson international edition}}</ref> === Egoera solidoaren propietateak === [[Eroale elektriko|Eroaleetan]] eta [[Erdieroale|erdieroaleetan]], orbital molekular askok [[espektro energetiko]] jarraia daukate. Eroale indartsuetan ([[Metal|metaletan]]), elektroiak hain endekatuak dira, non gaitasun termikoan ez baitute asko laguntzen. Solidoen propietate mekaniko, elektriko, magnetiko, optiko eta kimiko asko Pauliren esklusio-printzipioaren ondorio zuzenak dira. === Materiaren egonkortasuna === Elektroiek atomo batean duten egonkortasuna teoria kuantikoaren bidez azaltzen da. Teoria horren arabera, elektroi bat zenbat eta nukleotik hurbilago egon, orduan eta handiagoa da haren energia zinetikoa. [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|Heisenbergen ziurgabetasun-printzipioaren]] eraginez gertatzen da hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Marina de la|abizena=Torre Mayado|izenburua=Electrodinámica Cuántica Bidimensional: Sobre la Teoría del Efecto Hall Cuántico|argitaletxea=Ediciones Universidad de Salamanca|url=http://dx.doi.org/10.14201/gredos.146464|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Printzipio horren arabera, ezin dira partikula baten posizioa eta momentua aldi berean zehaztasunez ezagutu. Hala ere, elektroi eta [[nukleoi]] asko edo sistema handiagoak dituzten atomoen kasuan, egonkortasuna konplexuagoa bihurtzen da. Kasu horietan, funtsezkoa da Pauliren esklusio-printzipioa, galarazi egiten baitu bi elektroik egoera kuantiko bera hartzea, eta eragina baitauka elektroiak energia-maila desberdinetan banatzeko moduan. Beraz, Pauliren esklusio-printzipioak eragina du atomoaren egonkortasunean, oro har.<ref>{{Erreferentzia|izena=Geoffrey L.|abizena=Sewell|izenburua=Quantum mechanics and its emergent macrophysics|argitaletxea=Princeton University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/title/ocm50594057|isbn=978-0-691-05832-0|pmc=ocm50594057|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Pauliren esklusio-printzipioari esker materia komuna egonkorra da eta bolumen bat hartzen du. Ideia hori 1931n proposatu zuen lehen aldiz [[Paul Ehrenfest|Paul Ehrenfestek]]. Honek ikusi zuen atomo baten elektroiak ezin direla denak energia maila baxuenean egon, baizik eta energia maila altuagoetan banatu behar direla. Horren ondorioz, atomoek bolumen jakin bat betetzen dute, eta ezin dira elkarren kontra gehiegi konprimatu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Freeman J.|abizena=Dyson|izenburua=Ground-State Energy of a Finite System of Charged Particles|orrialdeak=1538–1545|data=1967-08-01|url=http://dx.doi.org/10.1063/1.1705389|aldizkaria=Journal of Mathematical Physics|alea=8|zenbakia=8|issn=0022-2488|doi=10.1063/1.1705389|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Pauliren printzipioaren ondorioa da spin bereko elektroiak aldarapen-trukeko elkarrekintza batek bereizten dituela. Efektu horrek irismen laburra du, eta [[Coulomben legea|indar elektrostatiko]] edo coulombikoarekin batera eragiten du, zeinak irismen luzeagoa baitu. Efektu horrek eragiten du, neurri batean, mundu makroskopikoan egunero behatzea bi objektu solido ezin direla aldi berean leku berean egon. == Ondorioak == Ondoriorik ezagunena, kimikan eta fisika atomikoan duen erabilera zabalagatik, [[Schrödingerren eredu atomikoa|Schrödingerren atomo-sistema]] kuantikoa da. Elektroiak fermioiak direnez, Pauliren esklusio-printzipioak baldintzatzen ditu. Hortik dator Pauliren esklusio-printzipioaren lelo famatua:<blockquote>“Atomo bateko bi elektroik ezin dituzte zenbaki kuantiko berdinak izan.”</blockquote>Esaldi honek baieztatzen duen moduan, bi elektroik zenbaki kuantiko berdinak izan ezin dutenez, energia egoera desberdinak hartu behar dituzte eta, horren ondorioz, atomoak geruzatan antolatzen dira. Antolakuntza horri konfigurazio elektroniko deritzo eta, horri esker, taula periodikoaren egitura eta elementuen propietate kimikoak azal daitezke. Pauliren esklusio-printzipioari esker, beste fenomeno batzuk azal daitezke halaber, hala nola [[Ferromagnetismo|ferromagnetismoa]]. Ferromagnetismoan, esklusio-printzipioak truke-energia bat inplikatzen du, eta energia horrek elektroiak paraleloan lerrokatzea eragiten du (izan ere, elektroiak, eskuarki, antiparaleloki lerrokatzen dira). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Mekanika kuantikoa]] j8tcwtlf1z2fb7t9sgnz4sqr0hb5sw9 9983991 9983984 2024-11-28T15:07:06Z ArianedeMiguel 166733 9983991 wikitext text/x-wiki '''Pauliren esklusio-printzipioa''' (edo Pauliren bazterketa printzipioa edo Pauliren elkarrezintasunaren printzipioa) mekanika kuantikoaren arau bat da, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Ernst Paulik]] 1925ean enuntziatua. Sistema kuantiko beraren barruan bi [[fermioi]] egoera kuantiko berean (hau da, zenbaki kuantiko berdinekin) ezin direla egon ezartzen du<ref>{{erreferentzia|orrialdea=https://es.wikipedia.org/wiki/Claude_Cohen-Tannoudji}}</ref>. Hasiera batean printzipio gisa formulatu zen arren, geroago egiaztatu zen kasu orokorragoetatik erator zitekeela: izatez, 1940eko [[Spinaren estatistikaren teorema|spinaren estatistikaren teoremaren]] ondorioa da. Atomoetako elektroien kasuan, honako hau esan daiteke: ezinezkoa da atomo polielektroniko bateko bi elektroik lau [[Zenbaki kuantiko|zenbaki kuantikoen]] balio berak izatea: ''n'', [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusia]]; ''l,'' [[zenbaki kuantiko sekundarioa]]; ''m_l,'' [[zenbaki kuantiko magnetikoa]]; eta ''m_s'' [[Spin|spin zenbaki kuantikoa]]. Adibidez, bi elektroi [[Orbital atomiko|orbital]] berean baldin badaude, orduan, ''n''-ren, ''l''-ren eta ''m_l''-ren balioak berdinak izango dira; beraz, ''m_s''-k desberdina izan behar du. Horrela, bi elektroi horiek ½ eta -½ kontrako proiekzio erdizirkularrak izan behar dituzte. Bestetik, spin osoko partikulak, edo [[Bosoi|bosoiak]], ez daude Pauliren esklusio-printzipioari lotuta. Hau da, bosoi berdinen edozein kopuruk egoera kuantiko bera har dezake, adibidez, [[laser]] batek sortutako fotoiekin edo [[Bose-Einsteinen gas kondentsatu]] bateko atomoekin gertatzen den bezala. Baieztapen zehatzago bat hurrengoa da: bi partikula berdinen trukeari dagokionez, [[uhin-funtzio]] totala [[Antisimetriko|antisimetrikoa]] da fermioientzat eta simetrikoa bosoientzat. Horrek esan nahi du, bi partikula berdinen koordenatu espazialak eta spin-koordenatuak trukatzen badira, uhin osoaren funtzioa zeinuz aldatuko dela fermioientzat eta, ordea, ez dela aldatuko bosoientzat. Bi fermioi egoera berean egongo balira (adibidez, orbital bera spin berarekin atomo berean), trukatzeak ez luke ezer aldatuko eta [[uhin-funtzio]] totala ez litzateke mudatuko. Alabaina, fermioiek behar duten uhin-funtzio totalaren zeinua aldatzeko eta, era berean, aldatu gabe egoteko dagoen modu bakarra funtzio hori leku guztietan zero izatea da; eta horrek esan nahi du egoera hori ezin dela existitu. Aldiz, arrazoinamendu hau ez zaie aplikatzen bosoiei, haietan zeinua ez baita aldatzen. == Sarrera eta ikuspegi orokorra == Pauliren esklusio-printzipioak fermioi (spin ½ partikula) guztien portaera deskribatzen du; bosoiak (spin osoko partikulak), aldiz, beste printzipio batzuen mende daude. Printzipioaren arabera, bi fermioik ezin dute aldi berean eta sistema berdin batean egoera kuantiko berean egon, hau da, ezin dituzte zenbaki kuantiko guztiak berdinak izan. [[Zenbaki kuantiko|Zenbaki kuantikoak]] atomo baten elektroien propietateak deskribatzen dituzten parametroak dira: {| class="wikitable" |+ !Zebaki kuantikoak !Notazioa !Deskribapena |- |Zenbaki kuantiko nagusia |''n'' |Elektroiaren energia-maila eta nukleoaren batez besteko distantzia adierazten ditu. |- |Zenbaki kuantiko sekundarioa |''l'' |Elektroia dagoen orbitalaren forma deskribatzen du. |- |Zenbaki kuantiko magnetikoa |''m_l'' |Orbitalak espazioan duen orientazioa adierazten du. |- |Spin zenbaki kuantikoa |''m_s'' |Elektroiaren biraketa deskribatzen du, gorantz edo beherantz izan daitekeena, hau da, [[Spin|spina]]. |} Partikula ezagun batzuk, hala nola [[Elektroi|elektroiak]], [[Protoi|protoiak]] edo [[Neutroi|neutroiak]], fermioiak dira eta, beraz, Pauliren esklusio-printzipioaren menpe daude. Pauliren esklusio-printzipioak materiaren propietate asko hartzen ditu bere baitan, eskala handiko egonkortasunetik atomoen portaera kimikoraino. Aipatu den bezala, fermioiak ½ spineko partikulak dira. Horrek esan nahi du beren momentu angeluar intrintsekoaren balioa ℏ=ℎ/2𝜋 dela, alegia, [[Plancken konstantea|Planck-en konstante]] murriztua. Mekanika kuantikoaren teorian, fermioiak egoera antisimetrikoen bidez deskribatzen dira. Bosoiek, aldiz, spin osoa dutenez, uhin-funtzio simetrikoak dituzte, eta egoera kuantiko bera parteka dezakete. Partikula berdinei aplikatutako spin estatistikoaren teoreman oinarrituz, erraza da Pauliren printzipioa deribatzea. Espezie bereko fermioiek egoera guztiz antisimetrikoak dituzten sistemak eratzen dituzte. Horrek, bi partikularen kasuan, hau esan nahi du: <math> |\psi(x) \psi'(x')\rangle = - |\psi'(x)\psi(x')\rangle</math> Partikula bat beste batekin trukatzean, sistema deskribatzen duen funtzioaren zeinua aldatzen da. Baldin eta bi partikulek egoera kuantiko bera, <math>|\psi\rangle</math> , betetzen badute hauxe da sistema osoaren egoera <math>|\psi\psi\rangle</math>. Beraz: <math>|\psi(x)\psi(x')\rangle = - |\psi(x')\psi(x)\rangle = 0 \; \hbox{(ket nulua)}</math> Kasu honetan ezin da halakorik gertatu, aurreko ket-ak ez baitu egoera fisiko bat adierazten. Emaitza hori orokortu daiteke bi partikula baino gehiagoren kasura indukzio metodoaren bidez. Pauliren esklusio-printzipioa ere ondoriozta daiteke fisika atomikotik. Bi elektroiko egoera bat badugu, bere uhin-funtzioa honela adieraz daiteke: <math>\psi(\vec{r_1},\vec{r_2},\vec{s_1},\vec{s_2})=\phi(\vec{r_1},\vec{r_2}) \chi(\vec{s_1},\vec{s_2})</math> non espazioko zati bat eta spinari lotutako zati bat bereizten diren. Naturak fermioietarako uhin antisimetrikoko funtzio bat izatera behartzen gaituenez, horrek honako aukera hauetara garamatza: * <math>\phi</math> simetrikoa eta <math>\chi</math> antisimetrikoa <math>\phi_{S}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) + \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> * <math>\phi</math> antisimetrikoa eta <math>\chi</math> simetrikoa <math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\psi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \psi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1}))</math> Spin simetrikoa, (<math>|\uparrow\uparrow></math>,<math>|\downarrow\downarrow></math>), duen sistema bat aurkitzen badugu, gure espazio-uhinaren funtzioak antisimetrikoa izan behar du. Baina bi fermioiak egoera berean baldin badaude eta, beraz, espazioko uhin-funtzio bera baldin badute, (<math>\psi= \phi</math>), espazioko uhin-funtzioa hau izango da:<math>\phi_{A}(\vec{r_1},\vec{r_2}) = \frac{1}{\sqrt{2}} (\phi(\vec{r_1})\phi(\vec{r_2}) - \phi(\vec{r_2}) \phi(\vec{r_1})) =0</math> . Ondorioz, bi fermioik espazio-uhin bera badute, spin-egoera antisimetrikoa hartu behar dute. Eta horiek spin-egoera bera betetzen badute, espazioko uhin-funtzioek egoera desberdinak adierazi behar dituzte. == Testuinguru historikoa == [[Fitxategi:Niels Bohr 1935.jpg|ezkerrera|thumb|267x267px|Niels Bohr 1935ean]] XX. mendearen hasieran argi geratu zen elektroi kopuru bikoitia duten atomoak eta molekulak kimikoki egonkorragoak direla elektroi kopuru bakoitia dutenak baino. [[Gilbert N. Lewisek]] 1916an idatzi zuen, "Atomoa eta molekula" izenburuko artikulu batean, atomoak elektroi kopuru bikoitia (zortzi elektroi, bereziki) izateko joera duela. Lewisek elektroi hauek [[Kubo|kubo baten zortzi izkinetan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=D. J.|abizena=Cohen|izenburua=Linus Pauling and the Race for DNA: A Documentary History, http://osulibrary.orst.edu/specialcollections/coll/pauling/dna/index.html. Created and maintained by the Special Collections division of the Valley Library, Oregon State University. Reviewed June 8-14, 2007|orrialdeak=1333–1334|data=2008-03-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/25095455|aldizkaria=Journal of American History|alea=4|zenbakia=94|issn=0021-8723|doi=10.2307/25095455|sartze-data=2024-11-14}}</ref> simetrikoki kokatuta zeudela uste zuen. 1919an, [[Irving Langmuir]] kimikariak iradoki zuen [[taula periodikoa]] azal zitekeela atomo baten elektroiak beraien artean nolabait taldekatuta daudela suposatuz. Garai hartan elektroi taldeek nukleoaren inguruan geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Irving|abizena=Langmuir|izenburua=THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.|orrialdeak=868–934|hizkuntza=en|data=1919-06|url=https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja02227a002|aldizkaria=Journal of the American Chemical Society|alea=6|zenbakia=41|issn=0002-7863|doi=10.1021/ja02227a002|sartze-data=2024-11-14}}</ref>.1922an, [[Niels Bohr]]-ek [[Bohrren eredu atomikoa|atomo-eredua]] eguneratu zuen, elektroi kopuru jakin batzuk (adibidez, 2, 8 eta 18) "oskol itxi" egonkorrei zegozkiela onartuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Giora|abizena=Shaviv|izenburua=The life of stars: the controversial inception and emergence of the theory of stellar structure|argitaletxea=Magnes ; Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/title/401158945|isbn=978-3-642-02087-2|pmc=401158945|sartze-data=2024-11-14}}</ref> [[Fitxategi:Wolfgang Pauli young.jpg|thumb|235x235px|Wolfgang Ernst Pauli 1929an]] Paulik zenbaki hauentzat azalpen bat bilatu zuen, eta [[Edmund C. Stoner]]-en 1924ko artikulu batean funtsezko arrasto batekin topo egin zen. Bertan azaltzen zen nola, [[Zenbaki kuantiko nagusi|zenbaki kuantiko nagusiaren]] (''n'') balio jakin baterako, [[metal alkalino]]<nowiki/>en espektroko elektroi baten energia-mailen kopurua, ''n'' balio bera duten [[Gas noble|gas nobleen]] balentzia-geruzako elektroi kopuruaren baliokidea den. Hau da, metal alkalinoen eta gas nobleen egitura elektronikoa erlazionatuta dago elektroien konfigurazioaren eta zenbaki kuantiko nagusiaren (''n'') konfigurazioaren bidez. Horren ondorioz, Pauli ohartu zen elektroi zenbaki konplexuak arau sinple batera murritz daitezkeela, elektroien egoerak lau zenbaki kuantiko erabiliz zehazten badira. Horretarako, bi balio posible dituen zenbaki kuantiko berri bat proposatu zuen: [[Spin|spin zenbakia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Messner|izenburua=Los diccionarios bilingües español-portugués desde el principio hasta el siglo XIX|orrialdeak=289–298|data=2008|url=http://dx.doi.org/10.12795/ph.2008.v22.i01.09|aldizkaria=Philologia Hispalensis|alea=12|issn=1132-0265|doi=10.12795/ph.2008.v22.i01.09|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Pauli|izenburua=Über den Zusammenhang des Abschlusses der Elektronengruppen im Atom mit der Komplexstruktur der Spektren|orrialdeak=765–783|hizkuntza=de|data=1925-02|url=http://link.springer.com/10.1007/BF02980631|aldizkaria=Zeitschrift für Physik|alea=1|zenbakia=31|issn=0044-3328|doi=10.1007/BF02980631|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erabilerak == === Atomoak === Pauliren esklusio-printzipioak fenomeno fisiko ugari azaltzen laguntzen du. Printzipioaren ondorio garrantzitsu bat atomoen azal [[Konfigurazio elektroniko|elektronikoaren egitura]] konplexua da. Gainera, funtsezkoa den beste ondorio bat da atomoek elektroiak partekatzeko duten modua. Horrek elementu kimikoen aniztasuna eta haien konbinazio kimikoak azaltzen ditu. Elektrikoki neutroa den atomo batek, nukleoan dituen protoien kopuru berdinean, lotuta dauden elektroiak ditu. Elektroiak, fermioiak direnez, ezin dira beste elektroien egoera kuantiko berdinean egon; beraz, elektroiak atomo baten barruan "pilatu" behar dira. Hau da, spin desberdinak izan behar dituzte orbital elektroniko berean dauden bitartean, jarraian deskribatuko den moduan. [[Fitxategi:Atom Helium.gif|thumb|221x221px|Helio neutroaren atomoa]] Horren adibidea [[helio]] neutroaren atomoa da. Bi elektroi lotuta ditu, eta biek har ditzakete energia txikieneko egoerak (1s), kontrako spina hartzen dutelarik. Bi elektroiek spin desberdina dutenean, egoera kuantiko desberdinetan daude; beraz, ez dute Pauliren printzipioa urratzen. Hala ere, spinak bi balio baino ezin ditu hartu ([[Autobalioak eta autobektoreak|balio propioak]]). Hiru elektroi lotuta dituen [[litio]] atomo batean, hirugarren elektroiak ezin du 1s egoeran egon eta energia handiagoko 2s egoeretako batean egon beharko da. Era berean, bata bestearen ondoren dauden geruzak (1s, 2s, 2p, ...) energetikoagoak dira hurrenez hurren. Elementu baten propietate kimikoak, neurri handi batean, kanpoaldeko geruzan dauden elektroien kopuruaren araberakoak dira; izan ere, kanpoaldeko geruzan elektroi kopuru berdina duten atomoek antzeko propietateak dituzte, eta horrek elementuen [[Taula periodikoa|taula periodikoan]] ikus daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=David J.|abizena=Griffiths|izenburua=Introduction to quantum mechanics|argitaletxea=Pearson Prentice Hall|data=2005|edizioa=2. ed|isbn=978-0-13-111892-8|sartze-data=2024-11-28|serie=Pearson international edition}}</ref> === Egoera solidoaren propietateak === [[Eroale elektriko|Eroaleetan]] eta [[Erdieroale|erdieroaleetan]], orbital molekular askok [[espektro energetiko]] jarraia daukate. Eroale indartsuetan ([[Metal|metaletan]]), elektroiak hain endekatuak dira, non [[Bero-ahalmen|bero-ahalmenean]] ez baitute asko laguntzen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles|abizena=Kittel|izenburua=Introduction to solid state physics|argitaletxea=Wiley|data=2005|edizioa=8th ed|isbn=978-0-471-41526-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Solidoen propietate mekaniko, elektriko, magnetiko, optiko eta kimiko asko Pauliren esklusio-printzipioaren ondorio zuzenak dira. === Materiaren egonkortasuna === Elektroiek atomo batean duten egonkortasuna teoria kuantikoaren bidez azaltzen da. Teoria horren arabera, elektroi bat zenbat eta nukleotik hurbilago egon, orduan eta handiagoa da haren energia zinetikoa. [[Heisenbergen ziurgabetasunaren printzipioa|Heisenbergen ziurgabetasun-printzipioaren]] eraginez gertatzen da hori<ref>{{Erreferentzia|izena=Marina de la|abizena=Torre Mayado|izenburua=Electrodinámica Cuántica Bidimensional: Sobre la Teoría del Efecto Hall Cuántico|argitaletxea=Ediciones Universidad de Salamanca|url=http://dx.doi.org/10.14201/gredos.146464|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Printzipio horren arabera, ezin dira partikula baten posizioa eta momentua aldi berean zehaztasunez ezagutu. Hala ere, elektroi eta [[nukleoi]] asko edo sistema handiagoak dituzten atomoen kasuan, egonkortasuna konplexuagoa bihurtzen da. Kasu horietan, funtsezkoa da Pauliren esklusio-printzipioa, galarazi egiten baitu bi elektroik egoera kuantiko bera hartzea, eta eragina baitauka elektroiak energia-maila desberdinetan banatzeko moduan. Beraz, Pauliren esklusio-printzipioak eragina du atomoaren egonkortasunean, oro har.<ref>{{Erreferentzia|izena=Geoffrey L.|abizena=Sewell|izenburua=Quantum mechanics and its emergent macrophysics|argitaletxea=Princeton University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/title/ocm50594057|isbn=978-0-691-05832-0|pmc=ocm50594057|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Pauliren esklusio-printzipioari esker materia komuna egonkorra da eta bolumen bat hartzen du. Ideia hori 1931n proposatu zuen lehen aldiz [[Paul Ehrenfest|Paul Ehrenfestek]]. Honek ikusi zuen atomo baten elektroiak ezin direla denak energia maila baxuenean egon, baizik eta energia maila altuagoetan banatu behar direla. Horren ondorioz, atomoek bolumen jakin bat betetzen dute, eta ezin dira elkarren kontra gehiegi konprimatu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Freeman J.|abizena=Dyson|izenburua=Ground-State Energy of a Finite System of Charged Particles|orrialdeak=1538–1545|data=1967-08-01|url=http://dx.doi.org/10.1063/1.1705389|aldizkaria=Journal of Mathematical Physics|alea=8|zenbakia=8|issn=0022-2488|doi=10.1063/1.1705389|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Pauliren printzipioaren ondorioa da spin bereko elektroiak aldarapen-trukeko elkarrekintza batek bereizten dituela. Efektu horrek irismen laburra du, eta [[Coulomben legea|indar elektrostatiko]] edo coulombikoarekin batera eragiten du, zeinak irismen luzeagoa baitu. Efektu horrek eragiten du, neurri batean, mundu makroskopikoan egunero behatzea bi objektu solido ezin direla aldi berean leku berean egon. == Ondorioak == Ondoriorik ezagunena, kimikan eta fisika atomikoan duen erabilera zabalagatik, [[Schrödingerren eredu atomikoa|Schrödingerren atomo-sistema]] kuantikoa da. Elektroiak fermioiak direnez, Pauliren esklusio-printzipioak baldintzatzen ditu. Hortik dator Pauliren esklusio-printzipioaren lelo famatua:<blockquote>“Atomo bateko bi elektroik ezin dituzte zenbaki kuantiko berdinak izan.”</blockquote>Esaldi honek baieztatzen duen moduan, bi elektroik zenbaki kuantiko berdinak izan ezin dutenez, energia egoera desberdinak hartu behar dituzte eta, horren ondorioz, atomoak geruzatan antolatzen dira. Antolakuntza horri konfigurazio elektroniko deritzo eta, horri esker, taula periodikoaren egitura eta elementuen propietate kimikoak azal daitezke. Pauliren esklusio-printzipioari esker, beste fenomeno batzuk azal daitezke halaber, hala nola [[Ferromagnetismo|ferromagnetismoa]]. Ferromagnetismoan, esklusio-printzipioak truke-energia bat inplikatzen du, eta energia horrek elektroiak paraleloan lerrokatzea eragiten du (izan ere, elektroiak, eskuarki, antiparaleloki lerrokatzen dira). == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Partikulen fisika]] [[Kategoria:Mekanika kuantikoa]] iotay23ez96n49bf5ka8ei6cv9x27j2 0 163867 9983885 9617259 2024-11-28T14:12:52Z LanderLema 166531 9983885 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Protonshower.jpg|thumb|258x258px|[[Kanpo-espazio|Kanpo-espaziotik]] datorren 1 TeV-eko (10¹² eV) partikula batek eta haren ondoriozko erradiazio kosmikoak [[Chicago|Chicagon]] duen inpaktuaren simulazioa.]] '''Izpi kosmikoak''', '''erradiazio kosmiko''' terminoz ere izendatuak, [[Kanpo-espazio|kanpoko espaziotik]] datozen [[Partikula subatomiko|partikula subatomikoak]] dira; haien energia oso handia da, abiadura handia baitute. Izpi kosmikoak aurkitu ziren [[Lurraren atmosfera|Lurreko atmosferaren]] [[Eroankortasun elektriko|eroankortasun elektrikoa]] energia handiko [[Erradiazio|erradiazioek]] eragindako [[Ionizazio|ionizazioen]] ondorio dela egiaztatu zenean. 1912. urtean, [[Victor Franz Hess]] fisikari austriarrak frogatu zuen ionizazio atmosferikoa [[Altitude|altitudearekiko]] proportzionalki handitzen dela. Hau dela eta, ondorioztatu zuen erradiazioak kanpoko espaziotik etorri behar zuela. Erradiazio-intentsitatea altitudearen araberakoa dela jakiteak adierazten du erradiazioa osatzen duten partikulak elektrikoki kargatuta daudela eta [[Lurraren eremu magnetikoa|Lurraren eremu magnetikoak]] desbideratzen dituela. [[Fitxategi:Robert_Andrews_Millikan_1926.jpg|thumb|218x218px|[[Robert Andrews Millikan|Robert A. Millikan]] (1926).]] [[Ernest Rutherford]]-ek eta bere laguntzaileek, Hessen esperientzien aurretik, [[Espektroskopio|espektroskopioak]] behatutako ionizazioa Lurreko erradioaktibitatearen ondorio zela suposatu zuten, 1910ean [[Eiffel dorrea|Eiffel dorrearen]] oinarrian eta gailurrean egindako neurketek, antza, hala iragartzen baitzuten. [[Robert Andrews Millikan]]-ek “izpi kosmikoak” terminoa asmatu zuen bere neurketen ondoren, eta ondorioztatu zuen, hain zuzen ere, oso jatorri urrunekoak zirela, baita [[Eguzki-sistema|eguzki-sistematik]] kanpokoak ere. == Historia == [[Henri Becquerel|Henry Becquerel]]-ek 1896an erradioaktibitatea aurkitu ondoren, uste zen, oro har, atmosferako elektrizitatea edo airearen [[Ionizazio|ionizazioa]], Lurreko elementu erradiaktiboen erradiazioak edo haiek eratzen dituzten gas erradioaktibo edo radon-aren [[Isotopo erradioaktibo|isotopoek]] sortzen zutela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marjorie Caroline|abizena=Malley|izenburua=Radioactivity: a history of a mysterious science|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdeak=78-79|data=2011|url=https://www.worldcat.org/title/668403377|isbn=978-0-19-976641-3|pmc=668403377|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1900ko hamarkadan konturatu ziren, Lurretik urrundu ahala, airearen ionizazio-tasak handitu egiten zirela. Hala ere, ionizazio hori aireak berak gorantz garraiatzen zuela deritzoten jakintsuek.<ref>{{Erreferentzia|izena=John David|abizena=North|izenburua=Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology|argitaletxea=University of Chicago press|orrialdea=686|data=2008|isbn=978-0-226-59441-5|sartze-data=2024-11-10}}</ref> === Aurkikuntza === [[Fitxategi:Pacini_measurement.jpg|ezkerrera|thumb|221x221px|Pacini neurketa bat egiten 1910ean]] 1909an, Theodor Wulf-ek elektrometroa sortu zuen, hermetikoki itxitako edukiontzi batean ioi produkzioa neurtzeko gai den gailua, eta [[Eiffel dorrea|Eiffel dorrearen]] puntan oinarrian baino erradiazio gehiago zegoela erakusteko erabili zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physikalische Zeitschrift.|orrialdeak=811-813|ISBN=|data=[1899-1945]|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=njp.32101054770845&view=1up&seq=349&skin=2021|issn=2366-9373|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Edonola, ''Physikalische Zeitschrift'' egunkarian argitaratu zuen txostenak ez zuen arrakasta handirik izan. 1911an, [[Domenico Pacini]] fisikariak ionizazio-tasen aldibereko aldaketak neurtu ahal izan zituen hiru altueratan: laku baten gainazalean, itsasoaren gainazalean eta hiru metroko sakoneran. Erradioaktibitateak ur azpian zuen gutxitzea behatuta, Pacinik ionizazioaren zati bat behintzat Lurraren erradioaktibitatearen ondorioa ez den beste iturri batek sortua izan behar zela ondorioztatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Pacini|izenburua=La radiazione penetrante alla superficie ed in seno alle acque|orrialdeak=93–100|hizkuntza=it|data=1912-12-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF02957440|aldizkaria=Il Nuovo Cimento (1911-1923)|alea=1|zenbakia=3|issn=1827-6121|doi=10.1007/BF02957440|sartze-data=2024-11-10}}</ref> [[Fitxategi:HessKol.jpg|thumb|Ionizazioaren handitzea altitudearen arabera, Hessek 1912an (ezkerrean) eta Kolhörsterrek (eskuinean) neurtuta.]] 1911. eta 1912. urteetan, [[Victor Franz Hess|Victor Hess]]-ek doitasun handiko hiru elektrometro<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1936|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1936/ceremony-speech/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 5300 metroko altitudera igo zituen globo aerostatiko batean, neurketak egiteko.<ref name=":0" /> Lortu zituen balioek adierazi zuten ionizazio-tasa itsaso-mailan neurtutakoa baino lau aldiz handiagoa zela. Gainera, erabateko [[Eguzki eklipse|eguzki-eklipse]] batean egin zuen neurketa-tanda baten bitartez eta ikusita neurtutako balioak ia berberak zirela, Eguzkia erradiazioaren iturri nagusia ez zela ondorioztatu zuen.<ref name=":0" /> Azkenik, zera esan zuen: “Behaketen emaitzak azaltzeko, gure atmosferaren kanpotik oso potentzia handiko erradiazioa etortzen dela suposatu behar dugu”.<ref>{{Erreferentzia|izena=VIKTOR F.|abizena=HESS|izenburua=Observations of the Penetrating Radiation on Seven Balloon Flights|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=1084-1091|data=1972|url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-08-016724-4.50013-6|aldizkaria=Cosmic Rays|isbn=978-0-08-016724-4|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hess-ek lortutako emaitzak [[Werner Kolhörster]] fisikariak berretsi zituen bi urte beranduago, 9 kilometroko altueran egindako neurketa batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physikalische Zeitschrift.|orrialdeak=1153–1156|data=[1899-1945]|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015021268936&view=1up&seq=1285&skin=2021|liburukia=14|issn=2366-9373|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Deutsche Physikalische Gesellschaft (1963- )|izenburua=Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft.|orrialdeak=719–721|abizena2=Deutsche Physikalische Gesellschaft (1899-1945)|data=1899|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924056112083&view=1up&seq=741&skin=2021|liburukia=16|issn=0420-0195|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1936. urtean, Hess-ek [[Fisikako Nobel Saria]] irabazi zuen aurkikuntza honengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1936|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1936/summary/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> === Identifikazioa === 1920ko eta 1930ko hamarkadetan zehar, ionizazio-tasak neurtzeko teknikak izugarri garatu ziren, globo aerostatikoak dagoeneko atmosferako goreneko geruzetara iristeko gai baitziren eta baita ur azpian sakonera handietara murgiltzeko ere. Aurrera pauso hauen ondorioz, hainbat esperimentu eta neurketa egin ziren urte haietan zehar.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno Benedetto|abizena=Rossi|izenburua=Cosmic rays|argitaletxea=New York : McGraw-Hill|data=1964|url=https://archive.org/details/cosmicrays0000ross|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1920ko hamarkadan, [[Robert Andrews Millikan|Robert Millikan]] fisikariak ''izpi kosmiko'' terminoa asmatu zuen, ionizazioaren neurketak egin ondoren. Bere ustez, emaitza horiek frogatzen zuten izpi kosmiko primarioak [[Gamma izpi|gamma izpiak]], hau da, [[fotoi]] energetikoak zirela. Proposatu zuen teorian esaten zuen izpi horiek izarrarteko espazioan  sortuak direla, hidrogeno atomoek elementu pisutsuagoak sortzeko egiten dituzten fusioen ondorioz eta, bestetik, elektroi sekundarioak atmosferan eratzen direla gamma izpien Compton efektuarengatik. Halaber, 1927an, [[Jacob Clay]]-ek demostratu zuen izpi kosmikoen intentsitatea handitu egiten dela tropikoetatik latitude ertainetara.<ref>{{erreferentzia|izena=Jacob|abizena=Clay|urtea=1927|izenburua=Penetrating Radiation|orrialdeak=1115–1127|url=http://www.dwc.knaw.nl/DL/publications/PU00011919.pdf}}</ref> Beraz, eremu geomagnetikoak izpi kosmikoak desbideratzen dituela ikusi zuen eta, ondorioz, izpi kosmiko primarioek karga dutela demostratu zuen (Millikan-ek esaten zuen izpi primario horiek fotoiak zirela, baina haiek ez dute kargarik). Gainera, 1929an, [[Walther Bothe|Bothe]] eta Kolhöster-ek 4,1 cm-ko urre zati bat zeharkatzen zuten izpi kosmikoko partikula kargatuak aurkitu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Bothe|izenburua=Das Wesen der Höhenstrahlung|orrialdeak=751–777|abizena2=Kolhörster|izena2=W.|data=1929-11-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1929ZPhy...56..751B|aldizkaria=Zeitschrift fur Physik|liburukia=56|zenbakia=56|doi=10.1007/BF01340137|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Jakina, ez zen posible hain energetikoak ziren partikulak Millikan-ek proposatutako fusio prozesuan sortuak izatea. 1930. urtean, Bruno Rossi-k iragarri zuen intentsitate ezberdintasun nabari bat egongo zela ekialdetik eta mendebaldetik iritsitako izpi kosmikoen artean, partikula primarioen kargaren arabera, “east-west effect” deritzona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|izenburua=On the Magnetic Deflection of Cosmic Rays|orrialdeak=606–606|data=1930-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1930PhRv...36..606R|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=36|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.36.606|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hipotesi horren ondoren egin ziren hiru esperimentu independentek,<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas H.|abizena=Johnson|izenburua=The Azimuthal Asymmetry of the Cosmic Radiation|orrialdeak=834–835|data=1933-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1933PhRv...43..834J|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=43|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.43.834|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Luis|abizena=Alvarez|izenburua=A Positively Charged Component of Cosmic Rays|orrialdeak=835–836|abizena2=Compton|izena2=Arthur H.|data=1933-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1933PhRv...43..835A|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=43|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.43.835|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|izenburua=Directional Measurements on the Cosmic Rays Near the Geomagnetic Equator|orrialdeak=212–214|data=1934-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1934PhRv...45..212R|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=45|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.45.212|sartze-data=2024-11-10}}</ref> mendebaldetik etorritako izpien intentsitatea handiagoa zela frogatu zuten eta, eremu geomagnetikoari erreparatuta, izpi primario gehienek karga positiboa zutela ondorioztatu zuten. Beranduago frogatu zen partikula horiek gehien bat protoiak zirela eta atmosferan sortutako izpi sekundarioak elektroiak, fotoiak eta [[Muoi|muoiak]] zirela zati handi batean. 1948an, atmosferaren goreneko geruzara emultsio nuklearrak eraman ondoren, ikusi zuten izpi primarioen % 10 helioaren nukleoak (alfa partikulak) direla eta % 1 elementu pisutsuagoen (burdina eta karbonoa, besteak beste) nukleoak direla.<ref>{{Erreferentzia|izena=Phyllis|abizena=Freier|izenburua=Evidence for Heavy Nuclei in the Primary Cosmic Radiation|orrialdeak=213–217|abizena2=Lofgren|abizena3=Ney|abizena4=Oppenheimer|abizena5=Bradt|abizena6=Peters|izena2=E. J.|izena3=E. P.|izena4=F.|izena5=H. L.|izena6=B.|data=1948-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74..213F|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.213|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=H. L.|abizena=Bradt|izenburua=Investigation of the Primary Cosmic Radiation with Nuclear Photographic Emulsions|orrialdeak=1828–1837|abizena2=Peters|izena2=B.|data=1948-12-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74.1828B|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.1828|sartze-data=2024-11-10}}</ref> “East-west effect” deritzona neurtzeko saiakera batean, Rossi-k bata bestearengandik oso urrun zeuden bi [[Geiger kontagailu|Geiger kontagailutan]] ia aldibereko deskargak neurtu zituen hainbat aldiz, ausaz gertatuko liratekeenak baino askoz gehiago.<ref>{{erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|urtea=1934|izenburua=Misure sulla distribuzione angolare di intensita della radiazione penetrante all'Asmara|argitaletxea=Ricerca Scientifica|orrialdeak=579–589|liburukia=5}}</ref> 1937an, Pierre Auger-ek fenomeno berbera detektatu zuen eta arreta handiz aztertu zuen. Energia handiko izpi kosmiko primarioen eta atmosferan dauden nukleoen artean nolabaiteko interakzioa dagoela ondorioztatu zuen,eta baita honek interakzio sekundarioen segida luze bat eragiten duela gero. Interakzio-kate hauek partikula-jauzi atmosferikoa produzitzen dute, alegia, elektroien eta protoien erorketa Lurraren gainazaleraino.<ref>{{Erreferentzia|izena=P.|abizena=Auger|izenburua=Extensive Cosmic-Ray Showers|orrialdeak=288–291|abizena2=Ehrenfest|abizena3=Maze|abizena4=Daudin|abizena5=Fréon|izena2=P.|izena3=R.|izena4=J.|izena5=R. A.|data=1939-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1939RvMP...11..288A|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|zenbakia=11|issn=0034-6861|doi=10.1103/RevModPhys.11.288|sartze-data=2024-11-10}}</ref> == Iturriak == Izpi kosmikoen iturriei buruzko lehen espekulazioek [[Walter Baade|Baade]] eta [[Fritz Zwicky|Zwickyren]] 1934ko proposamena ekarri zuten, izpi kosmikoak supernobetan sortzen zirela iradokitzen zuena.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Baade|izenburua=Cosmic Rays from Super-novae|orrialdeak=259–263|abizena2=Zwicky|izena2=F.|data=1934-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1934PNAS...20..259B|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Science|zenbakia=20|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.20.5.259|sartze-data=2024-10-31}}</ref> 1948an, [[Horace W. Babcock|Horace W. Babcockek]] izar magnetiko aldakorrak izpi kosmikoen iturri izan zitezkeela proposatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Horace W.|abizena=Babcock|izenburua=Magnetic Variable Stars as Sources of Cosmic Rays|orrialdeak=489–489|data=1948-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74..489B|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.489|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Ondoren, Sekidok eta beste batzuek (1951) [[Karramarroaren nebulosa]] identifikatu zuten izpi kosmikoen iturri gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Y.|abizena=Sekido|izenburua=The Crab Nebula as an Observed Point Source of Cosmic Rays|orrialdeak=658–659|abizena2=Masuda|abizena3=Yoshida|abizena4=Wada|izena2=T.|izena3=S.|izena4=M.|data=1951-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1951PhRv...83..658S|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=83|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.83.658.2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Ordutik, izpi kosmikoen iturri potentzial ugari agertzen hasi ziren, hala nola [[Supernoba|supernobak]], nukleo galaktiko aktiboak, [[Quasar|quasarrak]] eta [[Gamma izpien eztanda|gamma izpien eztandak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science|url=https://imagine.gsfc.nasa.gov/science/index.html|aldizkaria=imagine.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-10-31}}</ref> [[Fitxategi:Aviation_radiation_environment.png|ezkerrera|thumb|Izpi kosmiko galaktiko eta Eguzkitiko partikula energetikoen grafikoa.]] Ondorengo esperimentuek izpi kosmikoen iturriak ziurtasun handiagoz identifikatzen lagundu dute. 2009an, Argentinako Pierre Auger Behatokiko zientzialariek Izpi Kosmikoen Nazioarteko Konferentzian aurkeztutako artikulu batek [[Centaurus A]] [[Irrati-galaxia|irrati-galaxiatik]] oso gertu dagoen zeruko leku batetik zetozen energia oso handiko izpi kosmikoak erakutsi zituen, nahiz eta egileek berariaz baieztatu Centaurus A izpi kosmikoen iturri gisa berresteko ikerketa gehiago beharko zirela.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Gorbunov|izenburua=On the correlation of the highest-energy cosmic rays with nearby extragalactic objects reported by the Pierre Auger Collaboration|orrialdeak=6–9|abizena2=Tinyakov|abizena3=Tkachev|abizena4=Troitsky|izena2=P.|izena3=I.|izena4=S.|data=2008-07|url=http://dx.doi.org/10.1134/s0021364008090014|aldizkaria=JETP Letters|alea=9|zenbakia=87|issn=0021-3640|doi=10.1134/s0021364008090014|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hala ere, ez zen inolako korrelaziorik aurkitu gamma izpien eztandaren eta izpi kosmikoen artean, eta, horregatik, egileek goi-muga hauek ezarri zituzten: 3,4 × 10^-6× [[erg]] × cm^-2 gamma izpien eztandetatik eratorritako 1 GeV - 1 TeV-eko izpi kosmikoen fluxuan.<ref name=":1" /> 2009an, [[Supernoba|supernobak]] izpi kosmikoen iturri gisa zehaztu zituztela esan zuten, [[Very Large Telescope|Very Large Telescopeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Clara Moskowitz|abizena=published|izenburua=Source of Cosmic Rays Pinned Down|hizkuntza=en|data=2009-06-25|url=https://www.space.com/6890-source-cosmic-rays-pinned.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2024-11-07}}</ref> datuak erabiltzen zituen talde batek egindako aurkikuntza zela eta. Analisi horri, ordea, kontra egin zioten 2011n, [[PAMELA detektagailua|PAMELA]]-ren datuekin: «Hidrogeno eta helio nukleoen forma espektralak desberdinak dira, eta ezin dira ondo deskribatu potentzien lege bakar baten bidez», eta horrek izpi kosmikoak sortzeko prozesu konplexuagoa iradokitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Adriani|izenburua=PAMELA Measurements of Cosmic-Ray Proton and Helium Spectra|orrialdeak=69-72|abizena2=Barbarino|abizena3=Bazilevskaya|abizena4=Bellotti|abizena5=Boezio|abizena6=Bogomolov|abizena7=Bonechi|abizena8=Bongi|abizena9=Bonvicini|izena2=G. C.|izena3=G. A.|izena4=R.|izena5=M.|izena6=E. A.|izena7=L.|izena8=M.|izena9=V.|data=2011-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011Sci...332...69A|aldizkaria=Science|zenbakia=332|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1199172|sartze-data=2024-11-07}}</ref> 2013ko otsailean, ordea, Fermiren datuak aztertzen zituen ikerketa batek erakutsi zuen, pioi neutroen desintegrazioaren behaketa baten bidez, supernobak, hain zuzen, izpi kosmikoen iturri zirela, eta leherketa bakoitzak, gutxi gorabehera, 3 × 10⁴² eta 3 × 10⁴³ [[Joule (unitatea)|J]] izpi kosmiko sortzen zituela.<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Ackermann|izenburua=Detection of the Characteristic Pion-Decay Signature in Supernova Remnants|orrialdeak=807–811|abizena2=Ajello|abizena3=Allafort|abizena4=Baldini|abizena5=Ballet|abizena6=Barbiellini|abizena7=Baring|abizena8=Bastieri|abizena9=Bechtol|izena2=M.|izena3=A.|izena4=L.|izena5=J.|izena6=G.|izena7=M. G.|izena8=D.|izena9=K.|data=2013-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2013Sci...339..807A|aldizkaria=Science|zenbakia=339|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1231160|sartze-data=2024-11-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science: Evidence Shows That Cosmic Rays Come From Exploding Stars {{!}} American Association for the Advancement of Science (AAAS)|hizkuntza=en|url=https://www.aaas.org/news/science-evidence-shows-cosmic-rays-come-exploding-stars|aldizkaria=www.aaas.org|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Hala ere, supernobek ez dituzte izpi kosmiko guztiak sortzen, eta sortzen dituzten izpi kosmikoen proportzioa ikerketa sakonago bat egin gabe erantzun ezin daitekeen kontua da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alok|abizena=Jha|izenburua=Cosmic ray mystery solved|hizkuntza=en-GB|abizena2=Boston|data=2013-02-14|url=https://www.theguardian.com/science/2013/feb/14/cosmic-ray-mystery-solved|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Supernobetako prozesu erreala eta atomoak azeleratzen dituzten nukleo galaktiko aktiboak azaltzeko, fisikariek talka-frontearen azelerazioa erabiltzen dute onargarritasun-argudio gisa. 2017an, Pierre Auger Kolaborazioak [[anisotropia]] ahul baten behaketa argitaratu zuen energia handieneko izpi kosmikoen heltze norabideetan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=The Pierre Auger Collaboration|izenburua=Observation of a Large-scale Anisotropy in the Arrival Directions of Cosmic Rays above $8 \times 10^{18}$ eV|orrialdeak=1266–1270|abizena2=Aab|abizena3=Abreu|abizena4=Aglietta|abizena5=Samarai|abizena6=Albuquerque|abizena7=Allekotte|abizena8=Almela|abizena9=Castillo|izena2=A.|izena3=P.|izena4=M.|izena5=I. Al|izena6=I. F. M.|izena7=I.|izena8=A.|izena9=J. Alvarez|data=2017-09-22|url=https://arxiv.org/abs/1709.07321|aldizkaria=Science|alea=6357|zenbakia=357|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.aan4338|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Zentro Galaktikoa eskualde defizitarioan dagoenez, anisotropia hori izpi kosmikoek energia altuenetara duten jatorri estragalaktikoaren frogatzat har daiteke. Horrek esan nahi du trantsizio-energia bat egon behar dela iturri galaktikoetatik estragalaktikoetara, eta izpi kosmikoen iturri mota desberdinak egon daitezkeela energia-maila desberdinei laguntzeko. == Izpi motak == [[Fitxategi:AirShower.svg|thumb|263x263px|Partikula kosmiko primarioak atmosfera molekula batekin talka egiten du, partikula-jauzi atmosferiko bat sortuz.]] Izpi kosmikoak bi motatakoak izan daitezke: izpi primarioak eta izpi sekundarioak Izpi kosmikoak '''izpi kosmiko primario''' gisa sortzen dira, jatorriz hainbat prozesu astrofisikotan sortutakoak. Izpi kosmiko primarioak nagusiki protoiez eta alfa partikulez (% 99) osatzen dira, nukleo astunagoen kopuru txiki batekin (%≈1) eta positroi eta antiprotoien proportzio oso txikiarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cosmic Rays - Introduction|data=2012-10-28|url=https://web.archive.org/web/20121028154200/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/cosmic_rays.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> '''Izpi kosmiko sekundarioek''', hots, atmosferarekin talka egitean izpi kosmiko primarioen desintegrazioaren ondorioz sortutakoek, fotoiak, [[Hadroi|hadroiak]] eta [[Leptoi|leptoiak]] (hala nola [[Elektroi|elektroiak]], positroiak, muoiak eta [[Pioi|pioiak]]) barne hartzen dituzte. === Izpi primarioak === Izpi kosmiko primarioak [[Eguzki-sistema|eguzki-sistemaren]] kanpotik datoz gehienbat, eta, batzuetan, baita [[Esne Bidea|Esne Bidearen]] kanpokotik ere. Lurreko atmosferarekin elkarrekintzen dutenean, izpi sekundario bihurtzen dira. Helio- eta hidrogeno-nukleoen masa-proportzioa (% 28) unibertsoan aurki daitekeen ugaritasun-proportzioaren (% 24) antzekoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cosmic Rays - Richard Mewaldt|data=2009-08-30|url=https://web.archive.org/web/20090830191145/http://www.srl.caltech.edu/personnel/dick/cos_encyc.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Geratzen den frakzioa beste nukleo astunagoek osatzen dute: nagusiki, [[Litio|litioa]], [[Berilio|berilioa]] eta [[Boro|boroa]]. Nukleo hauek izpi kosmikoetan ugariago agertzen dira (≈% 1) eguzki-atmosferan baino, non 10^-3 baino ez diren [[Helio|helioa]] bezain ugariak (kopuruz). Helioa baino astunagoak diren nukleo kargatuz osatutako izpi kosmikoei HZE (Ingelesez “''high''”, H; “''atomic number''”, Z; eta “''energy''”, E) ioi deritze. HZE ioien karga handia eta izaera astuna dela eta, espazioan dagoen astronauta baten erradiazio dosian ekarpen esanguratsua egiten dute, hauek nahiko urriak izan arren. Ugaritasun-alde hori izpi kosmiko sekundarioak eratzeko moduaren emaitza da. Karbonoaren eta oxigenoaren nukleoek izarrarteko materiarekin talka egiten dute litioa, berilioa eta boroa sortzeko, izpi kosmikoen espalazioaren adibide bat. Espalazioa da, halaber, burdinazko eta nikelezko nukleoek izarrarteko materiarekin talka egitean sortzen diren izpi kosmikoetan [[eskandio]]-, [[titanio]]-, [[banadio]]- eta [[manganeso]]-ioi ugari egotearen arrazoia.<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Koch|izenburua=The relative abundances of the elements scandium to manganese in relativistic cosmic rays and the possible radioactive decay of manganese 54|orrialdeak=L9–L11|abizena2=Engelmann|abizena3=Goret|abizena4=Juliusson|abizena5=Petrou|abizena6=Rio|abizena7=Soutoul|abizena8=Byrnak|abizena9=Lund|izena2=J. J.|izena3=P.|izena4=E.|izena5=N.|izena6=Y.|izena7=A.|izena8=B.|izena9=N.|data=1981-10-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1981A&A...102L...9K|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=102|issn=0004-6361|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Energia handietan konposizioa aldatu egiten da, eta nukleo astunenek ugaritasun handiagoa dute energia-maila batzuetan. Egungo esperimentuen helburua da energia handiko konposizioaren neurketa zehatzagoak egitea. === Izpi sekundarioak === Izpi kosmikoak [[Lurreko atmosfera|Lurreko atmosferan]] sartzen direnean, [[Atomo|atomoekin]] eta [[Molekula|molekulekin]] talka egiten dute, batez ere oxigenoarekin eta nitrogenoarekin. Elkarrekintzak partikula arinagoen partikula-jauzi atmosferikoa eragiten du, ''erradiazio sekundarioko partikula-jauzi atmosferiko'' deiturikoa, [[X izpi|X izpiak]], protoiak, alfa partikulak, pioiak, muoiak, elektroiak, neutrinoak eta [[Neutroi|neutroiak]] barne hartzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Morison|izenburua=Introduction to astronomy and cosmology|argitaletxea=Wiley|orrialdea=198|data=2008|isbn=978-0-470-03334-0|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Talkaren ondorioz sortutako partikula sekundario guztiek ibilbideak egiten dituzte partikula primarioaren jatorrizko ibilbidearen gradu baten barruan. Talka horietan sortzen diren ohiko partikulak neutroi eta [[mesoi]] kargatuak dira, hala nola pioi positiboak edo negatiboak eta kaoiak. Horietako batzuk, gero, [[Muoi|muoietan]] eta [[Neutrino|neutrinoetan]] desegiten dira, eta horiek Lurraren gainazalera iristeko gai dira. Energia handiko muoi batzuk sakonera txikiko meategietan sartzen dira, eta neutrino gehienek Lurra zeharkatzen dute elkarrekintza gehiagorik gabe. Beste batzuk [[Fotoi|fotoietan]] desintegratzen dira, eta, ondoren, partikula-jauzi atmosferiko elektromagnetikoak sortzen dituzte. Horregatik, fotoiekin batera, [[Elektroi|elektroiak]] eta [[Positroi|positroiak]] dira nagusi partikula-jauzi atmosferikoetan. Partikula horiek eta muoiak erraz detekta daitezke partikula-detektagailu mota askoren bidez, hala nola, [[Laino ganbera|laino-ganberak]], burbuila-ganberak, ur-[[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov]] detektagailuak edo izarniadura-detektagailuak. Aldi berean zenbait detektagailutan partikula-jauzi atmosferiko sekundario bat behatzeak adierazten du partikula guztiak gertaera horretatik datozela. [[Fitxategi:Moon_egret.jpg|thumb|[[Ilargia]], [[Compton Gamma Izpien Behategia|Compton Gamma Izpien Behategitik]] ikusia, 20 MeV-tik gorako energiko gamma izpiekin. Gainazaleko izpi kosmikoen bonbardaketak eragiten ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CGRO SSC >> EGRET Detection of Gamma Rays from the Moon|url=https://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/cgro/epo/news/gammoon.html|aldizkaria=heasarc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-10-31}}</ref>]] Eguzki-sistemako beste gorputz planetarioen aurka talka egiten duten izpi kosmikoak zeharka detektatzen dira, [[Gamma izpi|gamma izpien]] teleskopioen bidez energia handiko gamma izpien igorpenak behatuz. [[Desintegrazio erradioaktibo|Desintegrazio erradioaktiboko]] prozesuetatik bereizten dira beren energia altuenengatik, 10 MeV inguru. == Detekzio metodoak == [[Fitxategi:MAGIC_telescope_(Major_Atmospheric_Gamma-ray_Imaging_Cherenkov)_(17032924612).jpg|thumb|500x500px|MGIC teleskopioa]] Bi eratako detekzio metodo nagusi daude. Lehenengoa espazioko edo altuera handietako izpi kosmiko primarioen zuzeneko detekzioa da; [[Globo aerostatiko|globo aerostatikoak]] erabiliz egiten da. Bigarrena izpi sekundarioen zeharkako detekzioa da, adibidez, energia altuko partikula-jauzi atmosferiko bitarteko detekzioa. Aipagarria da esatea zuzeneko detekzioan izpi kosmikoak zuzenean neurtzen direla, eta zeharkako detekzioarekin izpi primarioen aztarnak neurtzen direla. Energia altuko [[Partikula subatomiko|partikula subatomikoen]] neurketak lurrean oinarritutako detekzio tresnen bitartez egiten dira gaur egun. Orokorrean, zuzeneko detekzioa zeharkako detekzioa baino zehatzagoa da. Hala ere, izpi kosmikoen fluxua energiarekin txikitzen denez, 1PeV baino energetikoagoak diren partikulen detekzioa zailtzen da. Bi detekzio metodoak, bai zuzeneko detekzioa bai zeharkakoa, teknika anitzen bitartez egin daitezke. === Zuzeneko detekzioa === Zuzeneko detekzioa egin daiteke NEE-n ([[Nazioarteko Espazio Estazioa]]) dauden mota guztietako partikula detektagailuekin, sateliteekin edo altuera handiko globoekin. Hala ere, pisuarekin eta tamainarekin lotutako mugek erabilgarriak diren detektagailuen motak murrizten dute. Zuzeneko detekzioaren metodoaren adibide bat Robert Fleischerrek, P. Buford Pricek eta Robert M. Walkerrek sortutako aztarna nuklearretan oinarritutako detekzioa da, altuera handiko globoentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Formation of Particle Tracks|argitaletxea=University of California Press|orrialdeak=3–49|data=2024-03-29|url=http://dx.doi.org/10.2307/jj.13167934.5|aldizkaria=Nuclear Tracks in Solids|isbn=978-0-520-32023-9|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Adibidez, Metodo honetan, plastiko gardenezko xaflak (0,25 [[Milimetro|mm]]-ko lodierako Lexan polikarbonatoa, adibidez) bata bestearen gainean agerian jartzen dira, espazioko izpi kosmikoen eraginpean. Karga nuklearrak lotura kimikoen haustura edo [[Ionizazio|ionizazioa]] eragiten du plastikoan. Plastikozko pilaren azalean ionizazioa txikiagoa da, izpi kosmikoen abiadura handia delako. Gainera, pilaren gainazalean gertatzen den balaztatzearen ondorioz, izpi kosmikoen abiadura txikituz doa, eta ionizazioa ibilbidearekin handituz doa. Ondoren, lortzen diren plastikozko xaflak grabatu egiten dira, edo motel disolbatzen dira [[sodio hidroxido]] kaustikoko disoluzio epel batean. Ezaguna da gainazalaren “galeraren” abiadura. Ionizaturiko bidean zehar, sodio hidroxido kaustikoak plastikoa azkarrago disolbatzen du. Azkenik, plastikoa disolbatzerakoan, kono formako hutsunea utziko du, zehaztasun-handiko mikroskopioekin neurtuko dena. Teknika honek kurba bakar bat sortzen du [[Nukleoi|nukleo atomikoko]], 1etik 92ra bitartekoa. Horrela, plastikozko pila zeharkatzen duen izpi kosmikoaren [[Karga elektriko|karga]] eta energia identifikatzeko aukera ematen digu. Zenbat eta ionizazio handiagoa izan ibilbidean zehar, orduan eta handiagoa izango da karga. Izpi kosmikoak detektetzeaz gain, teknika hau [[Fisio nuklear|fisio nuklearretik]] sortutako nukleoak detektatzeko ere erabiltzen da. === Zeharkako detekzioa === Gaur egun, lurreko hainbat metodo daude izpi kosmikoak detektatzeko, bi kategoria nagusitan bana daitezkeenak: # partikula sekundarioak, neurtzea partikula-detektagailuen bidez, partikula-jauzi atmosferiko zabaletan (extensive air showers, EAS). # EAS-ak atmosferan sortutako [[Erradiazio elektromagnetikoa|erradiazio elektromagnetikoaren]] detekzioa. Detektagailuak zeharkatzen dituzten EAS multzoen partikulak detektatzen dira. EAS multzoek zeruko eremu zabal bat beha dezakete, eta denboraren % 90 baino gehiago aktibo egon daitezke. Hala ere, Txerenkov teleskopioak baino gaitasun gutxiago dute izpi kosmikoen hondoko efektuak bereizteko. Abangoardiako EAS multzo gehienek plastikozko izarniatzaileak erabiltzen dituzte. Halaber, partikulak detektatzeko ingurunea lortzeko, ur likidoa edo izotza erabiltzen da. Ingurune horietatik [[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov erradiazioa]] sortzen duten partikulak pasa daitezke eta, horrela, detektatu egiten dira. <ref>{{erreferentzia|urtea=2012ko uztailaren 12a|izenburua=What are cosmic rays?|url=https://web.archive.org/web/20120712052716/http://www.nscl.msu.edu/files/PAN%20cosmic%20ray%20articles.pdf}}</ref> Beraz, hainbat EAS multzo ur/izotz Txerenkov detektagailuak erabiltzen dira plastikozko izarnitzaileen alternatiba gisa. Zenbait detektagailu konbinatuz, EAS multzo batzuk aztertuz, [[Muoi|muoiak]] partikula sekundario arinagoetaz bereizi daitezke ([[Fotoi|fotoiak]], [[Elektroi|elektroiak]], [[Positroi|positroiak]]). Partikula sekundarioen eta muoien arteko frakzioa izpi kosmiko primarioen masa-konposizioa kalkulatzeko modu tradizional bat da. Izpi sekundarioak detektatzeko modu historiko batean (oraindik ere demostrazioetarako erabiltzen dena), alegia, [[Laino ganbera|laino-ganbera]] baten bidezkoa da,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Cloud Chambers and Cosmic Rays: A Lesson Plan and Laboratory Activity for the High School Science Classroom|argitaletxea=Cornell University Laboratory for Elementary-Particle Physics|url=https://web.archive.org/web/20130606193736/http://www.chess.cornell.edu/Outreach/document/cloudchamber.pdf}}</ref> [[Pioi|pioiak]] desintegratzerakoan, muoi sekundarioak detektatu daitezke. Laino-ganberak, bereziki, eskuragarri dauden materialekin egin daitezke, DBH-ko laborategi batean ere eraiki daitezke. Bostgarren detekzio metodo bat dago, burbuila-ganberak erabiltzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=W. T.|abizena=Chu|izenburua=Evidence of a Quark in a High-Energy Cosmic-Ray Bubble-Chamber Picture|orrialdeak=917–923|abizena2=Kim|abizena3=Beam|abizena4=Kwak|izena2=Young S.|izena3=W. J.|izena4=Nowhan|data=1970-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1970PhRvL..24..917C|aldizkaria=Physical Review Letters|zenbakia=24|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.24.917|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Bigarren kategoriako lehen detekzio-metodoak Txerenkov teleskopioa du izena. Energia baxuko izpi kosmikoak (<200 GeV) detektatzeko diseinatuta dago, [[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov erradiazioa]] aztertuz. Gure kasuan, [[Gamma izpi|gamma izpiak]] neurtzeko erabiltzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physics Division {{!}} The Milagro Gamma-Ray Observatory {{!}} Los Alamos National Laboratory|data=2013-03-05|url=https://web.archive.org/web/20130305045916/http://www.lanl.gov/milagro/detecting.shtml|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Nahiz eta teleskopio horiek oso onak diren hondoko erradiazioa eta izpi kosmikoek sortutako erradiazioa bereizteko, gau ilunetan bakarrik funtziona dezakete, Ilargiak distirarik egiten ez duenean. Bestalde, ikus-eremu oso txikiak dituzte, eta denbora guxti daude aktibo. Bigarren metodo batek atmosferan zehar higitzen diren partikulek atmosferako [[nitrogeno]] partikulen kitzikapenak eragindako nitrogeno-fluoreszentziaren argia detektatzen du. Metodo hau zehatzena da energia handieneko izpi kosmikoetarako, batez ere partikula-detektagailuen EAS multzoekin konbinatzen denean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antoine|abizena=Letessier-Selvon|izenburua=Ultrahigh energy cosmic rays|orrialdeak=907–942|abizena2=Stanev|izena2=Todor|data=2011-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011RvMP...83..907L|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|zenbakia=83|issn=0034-6861|doi=10.1103/RevModPhys.83.907|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Aurreko metodoa bezala, gau ilunetan soilik erabiltzen da. Beste metodo batek partikula-jauzien [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]] detektatzen ditu. Teknika honek partikula detektagailuen antzeko jarduera altuko zikloak ditu. Metodo honen zehaztasuna handitu da azken urteetan eta aurreko bi metodoetarako alternatiba bihurtu daiteke, gutxienez energia altuetan. == Erreferentziak == <references /> {{autoritate kontrola}} {{Astronomia zirriborroa}} [[Kategoria:Astrofisika]] [[Kategoria:Erradiazio ionizatzailea]] [[Kategoria:Astronomiako kontzeptuak]] tfv8zqhiehk2168jbkm1641cjjkimm3 9983891 9983885 2024-11-28T14:20:12Z JulenBengo 166533 Erradiazio kosmiko eta izpi kosmiko terminoen ordena aldatu lehenengo ilaran 9983891 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Protonshower.jpg|thumb|258x258px|[[Kanpo-espazio|Kanpo-espaziotik]] datorren 1 TeV-eko (10¹² eV) partikula batek eta haren ondoriozko erradiazio kosmikoak [[Chicago|Chicagon]] duen inpaktuaren simulazioa.]] '''Erradiazio kosmikoa, izpi kosmiko''' terminoz ere izendatuak, [[Kanpo-espazio|kanpoko espaziotik]] datozen [[Partikula subatomiko|partikula subatomikoak]] dira; haien energia oso handia da, abiadura handia baitute. Izpi kosmikoak aurkitu ziren [[Lurraren atmosfera|Lurreko atmosferaren]] [[Eroankortasun elektriko|eroankortasun elektrikoa]] energia handiko [[Erradiazio|erradiazioek]] eragindako [[Ionizazio|ionizazioen]] ondorio dela egiaztatu zenean. 1912. urtean, [[Victor Franz Hess]] fisikari austriarrak frogatu zuen ionizazio atmosferikoa [[Altitude|altitudearekiko]] proportzionalki handitzen dela. Hau dela eta, ondorioztatu zuen erradiazioak kanpoko espaziotik etorri behar zuela. Erradiazio-intentsitatea altitudearen araberakoa dela jakiteak adierazten du erradiazioa osatzen duten partikulak elektrikoki kargatuta daudela eta [[Lurraren eremu magnetikoa|Lurraren eremu magnetikoak]] desbideratzen dituela. [[Fitxategi:Robert_Andrews_Millikan_1926.jpg|thumb|218x218px|[[Robert Andrews Millikan|Robert A. Millikan]] (1926).]] [[Ernest Rutherford]]-ek eta bere laguntzaileek, Hessen esperientzien aurretik, [[Espektroskopio|espektroskopioak]] behatutako ionizazioa Lurreko erradioaktibitatearen ondorio zela suposatu zuten, 1910ean [[Eiffel dorrea|Eiffel dorrearen]] oinarrian eta gailurrean egindako neurketek, antza, hala iragartzen baitzuten. [[Robert Andrews Millikan]]-ek “izpi kosmikoak” terminoa asmatu zuen bere neurketen ondoren, eta ondorioztatu zuen, hain zuzen ere, oso jatorri urrunekoak zirela, baita [[Eguzki-sistema|eguzki-sistematik]] kanpokoak ere. == Historia == [[Henri Becquerel|Henry Becquerel]]-ek 1896an erradioaktibitatea aurkitu ondoren, uste zen, oro har, atmosferako elektrizitatea edo airearen [[Ionizazio|ionizazioa]], Lurreko elementu erradiaktiboen erradiazioak edo haiek eratzen dituzten gas erradioaktibo edo radon-aren [[Isotopo erradioaktibo|isotopoek]] sortzen zutela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marjorie Caroline|abizena=Malley|izenburua=Radioactivity: a history of a mysterious science|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdeak=78-79|data=2011|url=https://www.worldcat.org/title/668403377|isbn=978-0-19-976641-3|pmc=668403377|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1900ko hamarkadan konturatu ziren, Lurretik urrundu ahala, airearen ionizazio-tasak handitu egiten zirela. Hala ere, ionizazio hori aireak berak gorantz garraiatzen zuela deritzoten jakintsuek.<ref>{{Erreferentzia|izena=John David|abizena=North|izenburua=Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology|argitaletxea=University of Chicago press|orrialdea=686|data=2008|isbn=978-0-226-59441-5|sartze-data=2024-11-10}}</ref> === Aurkikuntza === [[Fitxategi:Pacini_measurement.jpg|ezkerrera|thumb|221x221px|Pacini neurketa bat egiten 1910ean]] 1909an, Theodor Wulf-ek elektrometroa sortu zuen, hermetikoki itxitako edukiontzi batean ioi produkzioa neurtzeko gai den gailua, eta [[Eiffel dorrea|Eiffel dorrearen]] puntan oinarrian baino erradiazio gehiago zegoela erakusteko erabili zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physikalische Zeitschrift.|orrialdeak=811-813|ISBN=|data=[1899-1945]|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=njp.32101054770845&view=1up&seq=349&skin=2021|issn=2366-9373|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Edonola, ''Physikalische Zeitschrift'' egunkarian argitaratu zuen txostenak ez zuen arrakasta handirik izan. 1911an, [[Domenico Pacini]] fisikariak ionizazio-tasen aldibereko aldaketak neurtu ahal izan zituen hiru altueratan: laku baten gainazalean, itsasoaren gainazalean eta hiru metroko sakoneran. Erradioaktibitateak ur azpian zuen gutxitzea behatuta, Pacinik ionizazioaren zati bat behintzat Lurraren erradioaktibitatearen ondorioa ez den beste iturri batek sortua izan behar zela ondorioztatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Pacini|izenburua=La radiazione penetrante alla superficie ed in seno alle acque|orrialdeak=93–100|hizkuntza=it|data=1912-12-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF02957440|aldizkaria=Il Nuovo Cimento (1911-1923)|alea=1|zenbakia=3|issn=1827-6121|doi=10.1007/BF02957440|sartze-data=2024-11-10}}</ref> [[Fitxategi:HessKol.jpg|thumb|Ionizazioaren handitzea altitudearen arabera, Hessek 1912an (ezkerrean) eta Kolhörsterrek (eskuinean) neurtuta.]] 1911. eta 1912. urteetan, [[Victor Franz Hess|Victor Hess]]-ek doitasun handiko hiru elektrometro<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1936|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1936/ceremony-speech/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 5300 metroko altitudera igo zituen globo aerostatiko batean, neurketak egiteko.<ref name=":0" /> Lortu zituen balioek adierazi zuten ionizazio-tasa itsaso-mailan neurtutakoa baino lau aldiz handiagoa zela. Gainera, erabateko [[Eguzki eklipse|eguzki-eklipse]] batean egin zuen neurketa-tanda baten bitartez eta ikusita neurtutako balioak ia berberak zirela, Eguzkia erradiazioaren iturri nagusia ez zela ondorioztatu zuen.<ref name=":0" /> Azkenik, zera esan zuen: “Behaketen emaitzak azaltzeko, gure atmosferaren kanpotik oso potentzia handiko erradiazioa etortzen dela suposatu behar dugu”.<ref>{{Erreferentzia|izena=VIKTOR F.|abizena=HESS|izenburua=Observations of the Penetrating Radiation on Seven Balloon Flights|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=1084-1091|data=1972|url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-08-016724-4.50013-6|aldizkaria=Cosmic Rays|isbn=978-0-08-016724-4|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hess-ek lortutako emaitzak [[Werner Kolhörster]] fisikariak berretsi zituen bi urte beranduago, 9 kilometroko altueran egindako neurketa batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physikalische Zeitschrift.|orrialdeak=1153–1156|data=[1899-1945]|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015021268936&view=1up&seq=1285&skin=2021|liburukia=14|issn=2366-9373|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Deutsche Physikalische Gesellschaft (1963- )|izenburua=Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft.|orrialdeak=719–721|abizena2=Deutsche Physikalische Gesellschaft (1899-1945)|data=1899|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924056112083&view=1up&seq=741&skin=2021|liburukia=16|issn=0420-0195|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1936. urtean, Hess-ek [[Fisikako Nobel Saria]] irabazi zuen aurkikuntza honengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1936|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1936/summary/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> === Identifikazioa === 1920ko eta 1930ko hamarkadetan zehar, ionizazio-tasak neurtzeko teknikak izugarri garatu ziren, globo aerostatikoak dagoeneko atmosferako goreneko geruzetara iristeko gai baitziren eta baita ur azpian sakonera handietara murgiltzeko ere. Aurrera pauso hauen ondorioz, hainbat esperimentu eta neurketa egin ziren urte haietan zehar.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno Benedetto|abizena=Rossi|izenburua=Cosmic rays|argitaletxea=New York : McGraw-Hill|data=1964|url=https://archive.org/details/cosmicrays0000ross|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1920ko hamarkadan, [[Robert Andrews Millikan|Robert Millikan]] fisikariak ''izpi kosmiko'' terminoa asmatu zuen, ionizazioaren neurketak egin ondoren. Bere ustez, emaitza horiek frogatzen zuten izpi kosmiko primarioak [[Gamma izpi|gamma izpiak]], hau da, [[fotoi]] energetikoak zirela. Proposatu zuen teorian esaten zuen izpi horiek izarrarteko espazioan  sortuak direla, hidrogeno atomoek elementu pisutsuagoak sortzeko egiten dituzten fusioen ondorioz eta, bestetik, elektroi sekundarioak atmosferan eratzen direla gamma izpien Compton efektuarengatik. Halaber, 1927an, [[Jacob Clay]]-ek demostratu zuen izpi kosmikoen intentsitatea handitu egiten dela tropikoetatik latitude ertainetara.<ref>{{erreferentzia|izena=Jacob|abizena=Clay|urtea=1927|izenburua=Penetrating Radiation|orrialdeak=1115–1127|url=http://www.dwc.knaw.nl/DL/publications/PU00011919.pdf}}</ref> Beraz, eremu geomagnetikoak izpi kosmikoak desbideratzen dituela ikusi zuen eta, ondorioz, izpi kosmiko primarioek karga dutela demostratu zuen (Millikan-ek esaten zuen izpi primario horiek fotoiak zirela, baina haiek ez dute kargarik). Gainera, 1929an, [[Walther Bothe|Bothe]] eta Kolhöster-ek 4,1 cm-ko urre zati bat zeharkatzen zuten izpi kosmikoko partikula kargatuak aurkitu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Bothe|izenburua=Das Wesen der Höhenstrahlung|orrialdeak=751–777|abizena2=Kolhörster|izena2=W.|data=1929-11-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1929ZPhy...56..751B|aldizkaria=Zeitschrift fur Physik|liburukia=56|zenbakia=56|doi=10.1007/BF01340137|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Jakina, ez zen posible hain energetikoak ziren partikulak Millikan-ek proposatutako fusio prozesuan sortuak izatea. 1930. urtean, Bruno Rossi-k iragarri zuen intentsitate ezberdintasun nabari bat egongo zela ekialdetik eta mendebaldetik iritsitako izpi kosmikoen artean, partikula primarioen kargaren arabera, “east-west effect” deritzona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|izenburua=On the Magnetic Deflection of Cosmic Rays|orrialdeak=606–606|data=1930-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1930PhRv...36..606R|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=36|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.36.606|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hipotesi horren ondoren egin ziren hiru esperimentu independentek,<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas H.|abizena=Johnson|izenburua=The Azimuthal Asymmetry of the Cosmic Radiation|orrialdeak=834–835|data=1933-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1933PhRv...43..834J|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=43|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.43.834|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Luis|abizena=Alvarez|izenburua=A Positively Charged Component of Cosmic Rays|orrialdeak=835–836|abizena2=Compton|izena2=Arthur H.|data=1933-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1933PhRv...43..835A|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=43|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.43.835|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|izenburua=Directional Measurements on the Cosmic Rays Near the Geomagnetic Equator|orrialdeak=212–214|data=1934-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1934PhRv...45..212R|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=45|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.45.212|sartze-data=2024-11-10}}</ref> mendebaldetik etorritako izpien intentsitatea handiagoa zela frogatu zuten eta, eremu geomagnetikoari erreparatuta, izpi primario gehienek karga positiboa zutela ondorioztatu zuten. Beranduago frogatu zen partikula horiek gehien bat protoiak zirela eta atmosferan sortutako izpi sekundarioak elektroiak, fotoiak eta [[Muoi|muoiak]] zirela zati handi batean. 1948an, atmosferaren goreneko geruzara emultsio nuklearrak eraman ondoren, ikusi zuten izpi primarioen % 10 helioaren nukleoak (alfa partikulak) direla eta % 1 elementu pisutsuagoen (burdina eta karbonoa, besteak beste) nukleoak direla.<ref>{{Erreferentzia|izena=Phyllis|abizena=Freier|izenburua=Evidence for Heavy Nuclei in the Primary Cosmic Radiation|orrialdeak=213–217|abizena2=Lofgren|abizena3=Ney|abizena4=Oppenheimer|abizena5=Bradt|abizena6=Peters|izena2=E. J.|izena3=E. P.|izena4=F.|izena5=H. L.|izena6=B.|data=1948-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74..213F|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.213|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=H. L.|abizena=Bradt|izenburua=Investigation of the Primary Cosmic Radiation with Nuclear Photographic Emulsions|orrialdeak=1828–1837|abizena2=Peters|izena2=B.|data=1948-12-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74.1828B|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.1828|sartze-data=2024-11-10}}</ref> “East-west effect” deritzona neurtzeko saiakera batean, Rossi-k bata bestearengandik oso urrun zeuden bi [[Geiger kontagailu|Geiger kontagailutan]] ia aldibereko deskargak neurtu zituen hainbat aldiz, ausaz gertatuko liratekeenak baino askoz gehiago.<ref>{{erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|urtea=1934|izenburua=Misure sulla distribuzione angolare di intensita della radiazione penetrante all'Asmara|argitaletxea=Ricerca Scientifica|orrialdeak=579–589|liburukia=5}}</ref> 1937an, Pierre Auger-ek fenomeno berbera detektatu zuen eta arreta handiz aztertu zuen. Energia handiko izpi kosmiko primarioen eta atmosferan dauden nukleoen artean nolabaiteko interakzioa dagoela ondorioztatu zuen,eta baita honek interakzio sekundarioen segida luze bat eragiten duela gero. Interakzio-kate hauek partikula-jauzi atmosferikoa produzitzen dute, alegia, elektroien eta protoien erorketa Lurraren gainazaleraino.<ref>{{Erreferentzia|izena=P.|abizena=Auger|izenburua=Extensive Cosmic-Ray Showers|orrialdeak=288–291|abizena2=Ehrenfest|abizena3=Maze|abizena4=Daudin|abizena5=Fréon|izena2=P.|izena3=R.|izena4=J.|izena5=R. A.|data=1939-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1939RvMP...11..288A|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|zenbakia=11|issn=0034-6861|doi=10.1103/RevModPhys.11.288|sartze-data=2024-11-10}}</ref> == Iturriak == Izpi kosmikoen iturriei buruzko lehen espekulazioek [[Walter Baade|Baade]] eta [[Fritz Zwicky|Zwickyren]] 1934ko proposamena ekarri zuten, izpi kosmikoak supernobetan sortzen zirela iradokitzen zuena.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Baade|izenburua=Cosmic Rays from Super-novae|orrialdeak=259–263|abizena2=Zwicky|izena2=F.|data=1934-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1934PNAS...20..259B|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Science|zenbakia=20|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.20.5.259|sartze-data=2024-10-31}}</ref> 1948an, [[Horace W. Babcock|Horace W. Babcockek]] izar magnetiko aldakorrak izpi kosmikoen iturri izan zitezkeela proposatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Horace W.|abizena=Babcock|izenburua=Magnetic Variable Stars as Sources of Cosmic Rays|orrialdeak=489–489|data=1948-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74..489B|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.489|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Ondoren, Sekidok eta beste batzuek (1951) [[Karramarroaren nebulosa]] identifikatu zuten izpi kosmikoen iturri gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Y.|abizena=Sekido|izenburua=The Crab Nebula as an Observed Point Source of Cosmic Rays|orrialdeak=658–659|abizena2=Masuda|abizena3=Yoshida|abizena4=Wada|izena2=T.|izena3=S.|izena4=M.|data=1951-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1951PhRv...83..658S|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=83|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.83.658.2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Ordutik, izpi kosmikoen iturri potentzial ugari agertzen hasi ziren, hala nola [[Supernoba|supernobak]], nukleo galaktiko aktiboak, [[Quasar|quasarrak]] eta [[Gamma izpien eztanda|gamma izpien eztandak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science|url=https://imagine.gsfc.nasa.gov/science/index.html|aldizkaria=imagine.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-10-31}}</ref> [[Fitxategi:Aviation_radiation_environment.png|ezkerrera|thumb|Izpi kosmiko galaktiko eta Eguzkitiko partikula energetikoen grafikoa.]] Ondorengo esperimentuek izpi kosmikoen iturriak ziurtasun handiagoz identifikatzen lagundu dute. 2009an, Argentinako Pierre Auger Behatokiko zientzialariek Izpi Kosmikoen Nazioarteko Konferentzian aurkeztutako artikulu batek [[Centaurus A]] [[Irrati-galaxia|irrati-galaxiatik]] oso gertu dagoen zeruko leku batetik zetozen energia oso handiko izpi kosmikoak erakutsi zituen, nahiz eta egileek berariaz baieztatu Centaurus A izpi kosmikoen iturri gisa berresteko ikerketa gehiago beharko zirela.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Gorbunov|izenburua=On the correlation of the highest-energy cosmic rays with nearby extragalactic objects reported by the Pierre Auger Collaboration|orrialdeak=6–9|abizena2=Tinyakov|abizena3=Tkachev|abizena4=Troitsky|izena2=P.|izena3=I.|izena4=S.|data=2008-07|url=http://dx.doi.org/10.1134/s0021364008090014|aldizkaria=JETP Letters|alea=9|zenbakia=87|issn=0021-3640|doi=10.1134/s0021364008090014|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hala ere, ez zen inolako korrelaziorik aurkitu gamma izpien eztandaren eta izpi kosmikoen artean, eta, horregatik, egileek goi-muga hauek ezarri zituzten: 3,4 × 10^-6× [[erg]] × cm^-2 gamma izpien eztandetatik eratorritako 1 GeV - 1 TeV-eko izpi kosmikoen fluxuan.<ref name=":1" /> 2009an, [[Supernoba|supernobak]] izpi kosmikoen iturri gisa zehaztu zituztela esan zuten, [[Very Large Telescope|Very Large Telescopeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Clara Moskowitz|abizena=published|izenburua=Source of Cosmic Rays Pinned Down|hizkuntza=en|data=2009-06-25|url=https://www.space.com/6890-source-cosmic-rays-pinned.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2024-11-07}}</ref> datuak erabiltzen zituen talde batek egindako aurkikuntza zela eta. Analisi horri, ordea, kontra egin zioten 2011n, [[PAMELA detektagailua|PAMELA]]-ren datuekin: «Hidrogeno eta helio nukleoen forma espektralak desberdinak dira, eta ezin dira ondo deskribatu potentzien lege bakar baten bidez», eta horrek izpi kosmikoak sortzeko prozesu konplexuagoa iradokitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Adriani|izenburua=PAMELA Measurements of Cosmic-Ray Proton and Helium Spectra|orrialdeak=69-72|abizena2=Barbarino|abizena3=Bazilevskaya|abizena4=Bellotti|abizena5=Boezio|abizena6=Bogomolov|abizena7=Bonechi|abizena8=Bongi|abizena9=Bonvicini|izena2=G. C.|izena3=G. A.|izena4=R.|izena5=M.|izena6=E. A.|izena7=L.|izena8=M.|izena9=V.|data=2011-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011Sci...332...69A|aldizkaria=Science|zenbakia=332|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1199172|sartze-data=2024-11-07}}</ref> 2013ko otsailean, ordea, Fermiren datuak aztertzen zituen ikerketa batek erakutsi zuen, pioi neutroen desintegrazioaren behaketa baten bidez, supernobak, hain zuzen, izpi kosmikoen iturri zirela, eta leherketa bakoitzak, gutxi gorabehera, 3 × 10⁴² eta 3 × 10⁴³ [[Joule (unitatea)|J]] izpi kosmiko sortzen zituela.<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Ackermann|izenburua=Detection of the Characteristic Pion-Decay Signature in Supernova Remnants|orrialdeak=807–811|abizena2=Ajello|abizena3=Allafort|abizena4=Baldini|abizena5=Ballet|abizena6=Barbiellini|abizena7=Baring|abizena8=Bastieri|abizena9=Bechtol|izena2=M.|izena3=A.|izena4=L.|izena5=J.|izena6=G.|izena7=M. G.|izena8=D.|izena9=K.|data=2013-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2013Sci...339..807A|aldizkaria=Science|zenbakia=339|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1231160|sartze-data=2024-11-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science: Evidence Shows That Cosmic Rays Come From Exploding Stars {{!}} American Association for the Advancement of Science (AAAS)|hizkuntza=en|url=https://www.aaas.org/news/science-evidence-shows-cosmic-rays-come-exploding-stars|aldizkaria=www.aaas.org|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Hala ere, supernobek ez dituzte izpi kosmiko guztiak sortzen, eta sortzen dituzten izpi kosmikoen proportzioa ikerketa sakonago bat egin gabe erantzun ezin daitekeen kontua da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alok|abizena=Jha|izenburua=Cosmic ray mystery solved|hizkuntza=en-GB|abizena2=Boston|data=2013-02-14|url=https://www.theguardian.com/science/2013/feb/14/cosmic-ray-mystery-solved|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Supernobetako prozesu erreala eta atomoak azeleratzen dituzten nukleo galaktiko aktiboak azaltzeko, fisikariek talka-frontearen azelerazioa erabiltzen dute onargarritasun-argudio gisa. 2017an, Pierre Auger Kolaborazioak [[anisotropia]] ahul baten behaketa argitaratu zuen energia handieneko izpi kosmikoen heltze norabideetan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=The Pierre Auger Collaboration|izenburua=Observation of a Large-scale Anisotropy in the Arrival Directions of Cosmic Rays above $8 \times 10^{18}$ eV|orrialdeak=1266–1270|abizena2=Aab|abizena3=Abreu|abizena4=Aglietta|abizena5=Samarai|abizena6=Albuquerque|abizena7=Allekotte|abizena8=Almela|abizena9=Castillo|izena2=A.|izena3=P.|izena4=M.|izena5=I. Al|izena6=I. F. M.|izena7=I.|izena8=A.|izena9=J. Alvarez|data=2017-09-22|url=https://arxiv.org/abs/1709.07321|aldizkaria=Science|alea=6357|zenbakia=357|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.aan4338|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Zentro Galaktikoa eskualde defizitarioan dagoenez, anisotropia hori izpi kosmikoek energia altuenetara duten jatorri estragalaktikoaren frogatzat har daiteke. Horrek esan nahi du trantsizio-energia bat egon behar dela iturri galaktikoetatik estragalaktikoetara, eta izpi kosmikoen iturri mota desberdinak egon daitezkeela energia-maila desberdinei laguntzeko. == Izpi motak == [[Fitxategi:AirShower.svg|thumb|263x263px|Partikula kosmiko primarioak atmosfera molekula batekin talka egiten du, partikula-jauzi atmosferiko bat sortuz.]] Izpi kosmikoak bi motatakoak izan daitezke: izpi primarioak eta izpi sekundarioak Izpi kosmikoak '''izpi kosmiko primario''' gisa sortzen dira, jatorriz hainbat prozesu astrofisikotan sortutakoak. Izpi kosmiko primarioak nagusiki protoiez eta alfa partikulez (% 99) osatzen dira, nukleo astunagoen kopuru txiki batekin (%≈1) eta positroi eta antiprotoien proportzio oso txikiarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cosmic Rays - Introduction|data=2012-10-28|url=https://web.archive.org/web/20121028154200/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/cosmic_rays.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> '''Izpi kosmiko sekundarioek''', hots, atmosferarekin talka egitean izpi kosmiko primarioen desintegrazioaren ondorioz sortutakoek, fotoiak, [[Hadroi|hadroiak]] eta [[Leptoi|leptoiak]] (hala nola [[Elektroi|elektroiak]], positroiak, muoiak eta [[Pioi|pioiak]]) barne hartzen dituzte. === Izpi primarioak === Izpi kosmiko primarioak [[Eguzki-sistema|eguzki-sistemaren]] kanpotik datoz gehienbat, eta, batzuetan, baita [[Esne Bidea|Esne Bidearen]] kanpokotik ere. Lurreko atmosferarekin elkarrekintzen dutenean, izpi sekundario bihurtzen dira. Helio- eta hidrogeno-nukleoen masa-proportzioa (% 28) unibertsoan aurki daitekeen ugaritasun-proportzioaren (% 24) antzekoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cosmic Rays - Richard Mewaldt|data=2009-08-30|url=https://web.archive.org/web/20090830191145/http://www.srl.caltech.edu/personnel/dick/cos_encyc.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Geratzen den frakzioa beste nukleo astunagoek osatzen dute: nagusiki, [[Litio|litioa]], [[Berilio|berilioa]] eta [[Boro|boroa]]. Nukleo hauek izpi kosmikoetan ugariago agertzen dira (≈% 1) eguzki-atmosferan baino, non 10^-3 baino ez diren [[Helio|helioa]] bezain ugariak (kopuruz). Helioa baino astunagoak diren nukleo kargatuz osatutako izpi kosmikoei HZE (Ingelesez “''high''”, H; “''atomic number''”, Z; eta “''energy''”, E) ioi deritze. HZE ioien karga handia eta izaera astuna dela eta, espazioan dagoen astronauta baten erradiazio dosian ekarpen esanguratsua egiten dute, hauek nahiko urriak izan arren. Ugaritasun-alde hori izpi kosmiko sekundarioak eratzeko moduaren emaitza da. Karbonoaren eta oxigenoaren nukleoek izarrarteko materiarekin talka egiten dute litioa, berilioa eta boroa sortzeko, izpi kosmikoen espalazioaren adibide bat. Espalazioa da, halaber, burdinazko eta nikelezko nukleoek izarrarteko materiarekin talka egitean sortzen diren izpi kosmikoetan [[eskandio]]-, [[titanio]]-, [[banadio]]- eta [[manganeso]]-ioi ugari egotearen arrazoia.<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Koch|izenburua=The relative abundances of the elements scandium to manganese in relativistic cosmic rays and the possible radioactive decay of manganese 54|orrialdeak=L9–L11|abizena2=Engelmann|abizena3=Goret|abizena4=Juliusson|abizena5=Petrou|abizena6=Rio|abizena7=Soutoul|abizena8=Byrnak|abizena9=Lund|izena2=J. J.|izena3=P.|izena4=E.|izena5=N.|izena6=Y.|izena7=A.|izena8=B.|izena9=N.|data=1981-10-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1981A&A...102L...9K|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=102|issn=0004-6361|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Energia handietan konposizioa aldatu egiten da, eta nukleo astunenek ugaritasun handiagoa dute energia-maila batzuetan. Egungo esperimentuen helburua da energia handiko konposizioaren neurketa zehatzagoak egitea. === Izpi sekundarioak === Izpi kosmikoak [[Lurreko atmosfera|Lurreko atmosferan]] sartzen direnean, [[Atomo|atomoekin]] eta [[Molekula|molekulekin]] talka egiten dute, batez ere oxigenoarekin eta nitrogenoarekin. Elkarrekintzak partikula arinagoen partikula-jauzi atmosferikoa eragiten du, ''erradiazio sekundarioko partikula-jauzi atmosferiko'' deiturikoa, [[X izpi|X izpiak]], protoiak, alfa partikulak, pioiak, muoiak, elektroiak, neutrinoak eta [[Neutroi|neutroiak]] barne hartzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Morison|izenburua=Introduction to astronomy and cosmology|argitaletxea=Wiley|orrialdea=198|data=2008|isbn=978-0-470-03334-0|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Talkaren ondorioz sortutako partikula sekundario guztiek ibilbideak egiten dituzte partikula primarioaren jatorrizko ibilbidearen gradu baten barruan. Talka horietan sortzen diren ohiko partikulak neutroi eta [[mesoi]] kargatuak dira, hala nola pioi positiboak edo negatiboak eta kaoiak. Horietako batzuk, gero, [[Muoi|muoietan]] eta [[Neutrino|neutrinoetan]] desegiten dira, eta horiek Lurraren gainazalera iristeko gai dira. Energia handiko muoi batzuk sakonera txikiko meategietan sartzen dira, eta neutrino gehienek Lurra zeharkatzen dute elkarrekintza gehiagorik gabe. Beste batzuk [[Fotoi|fotoietan]] desintegratzen dira, eta, ondoren, partikula-jauzi atmosferiko elektromagnetikoak sortzen dituzte. Horregatik, fotoiekin batera, [[Elektroi|elektroiak]] eta [[Positroi|positroiak]] dira nagusi partikula-jauzi atmosferikoetan. Partikula horiek eta muoiak erraz detekta daitezke partikula-detektagailu mota askoren bidez, hala nola, [[Laino ganbera|laino-ganberak]], burbuila-ganberak, ur-[[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov]] detektagailuak edo izarniadura-detektagailuak. Aldi berean zenbait detektagailutan partikula-jauzi atmosferiko sekundario bat behatzeak adierazten du partikula guztiak gertaera horretatik datozela. [[Fitxategi:Moon_egret.jpg|thumb|[[Ilargia]], [[Compton Gamma Izpien Behategia|Compton Gamma Izpien Behategitik]] ikusia, 20 MeV-tik gorako energiko gamma izpiekin. Gainazaleko izpi kosmikoen bonbardaketak eragiten ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CGRO SSC >> EGRET Detection of Gamma Rays from the Moon|url=https://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/cgro/epo/news/gammoon.html|aldizkaria=heasarc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-10-31}}</ref>]] Eguzki-sistemako beste gorputz planetarioen aurka talka egiten duten izpi kosmikoak zeharka detektatzen dira, [[Gamma izpi|gamma izpien]] teleskopioen bidez energia handiko gamma izpien igorpenak behatuz. [[Desintegrazio erradioaktibo|Desintegrazio erradioaktiboko]] prozesuetatik bereizten dira beren energia altuenengatik, 10 MeV inguru. == Detekzio metodoak == [[Fitxategi:MAGIC_telescope_(Major_Atmospheric_Gamma-ray_Imaging_Cherenkov)_(17032924612).jpg|thumb|500x500px|MGIC teleskopioa]] Bi eratako detekzio metodo nagusi daude. Lehenengoa espazioko edo altuera handietako izpi kosmiko primarioen zuzeneko detekzioa da; [[Globo aerostatiko|globo aerostatikoak]] erabiliz egiten da. Bigarrena izpi sekundarioen zeharkako detekzioa da, adibidez, energia altuko partikula-jauzi atmosferiko bitarteko detekzioa. Aipagarria da esatea zuzeneko detekzioan izpi kosmikoak zuzenean neurtzen direla, eta zeharkako detekzioarekin izpi primarioen aztarnak neurtzen direla. Energia altuko [[Partikula subatomiko|partikula subatomikoen]] neurketak lurrean oinarritutako detekzio tresnen bitartez egiten dira gaur egun. Orokorrean, zuzeneko detekzioa zeharkako detekzioa baino zehatzagoa da. Hala ere, izpi kosmikoen fluxua energiarekin txikitzen denez, 1PeV baino energetikoagoak diren partikulen detekzioa zailtzen da. Bi detekzio metodoak, bai zuzeneko detekzioa bai zeharkakoa, teknika anitzen bitartez egin daitezke. === Zuzeneko detekzioa === Zuzeneko detekzioa egin daiteke NEE-n ([[Nazioarteko Espazio Estazioa]]) dauden mota guztietako partikula detektagailuekin, sateliteekin edo altuera handiko globoekin. Hala ere, pisuarekin eta tamainarekin lotutako mugek erabilgarriak diren detektagailuen motak murrizten dute. Zuzeneko detekzioaren metodoaren adibide bat Robert Fleischerrek, P. Buford Pricek eta Robert M. Walkerrek sortutako aztarna nuklearretan oinarritutako detekzioa da, altuera handiko globoentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Formation of Particle Tracks|argitaletxea=University of California Press|orrialdeak=3–49|data=2024-03-29|url=http://dx.doi.org/10.2307/jj.13167934.5|aldizkaria=Nuclear Tracks in Solids|isbn=978-0-520-32023-9|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Adibidez, Metodo honetan, plastiko gardenezko xaflak (0,25 [[Milimetro|mm]]-ko lodierako Lexan polikarbonatoa, adibidez) bata bestearen gainean agerian jartzen dira, espazioko izpi kosmikoen eraginpean. Karga nuklearrak lotura kimikoen haustura edo [[Ionizazio|ionizazioa]] eragiten du plastikoan. Plastikozko pilaren azalean ionizazioa txikiagoa da, izpi kosmikoen abiadura handia delako. Gainera, pilaren gainazalean gertatzen den balaztatzearen ondorioz, izpi kosmikoen abiadura txikituz doa, eta ionizazioa ibilbidearekin handituz doa. Ondoren, lortzen diren plastikozko xaflak grabatu egiten dira, edo motel disolbatzen dira [[sodio hidroxido]] kaustikoko disoluzio epel batean. Ezaguna da gainazalaren “galeraren” abiadura. Ionizaturiko bidean zehar, sodio hidroxido kaustikoak plastikoa azkarrago disolbatzen du. Azkenik, plastikoa disolbatzerakoan, kono formako hutsunea utziko du, zehaztasun-handiko mikroskopioekin neurtuko dena. Teknika honek kurba bakar bat sortzen du [[Nukleoi|nukleo atomikoko]], 1etik 92ra bitartekoa. Horrela, plastikozko pila zeharkatzen duen izpi kosmikoaren [[Karga elektriko|karga]] eta energia identifikatzeko aukera ematen digu. Zenbat eta ionizazio handiagoa izan ibilbidean zehar, orduan eta handiagoa izango da karga. Izpi kosmikoak detektetzeaz gain, teknika hau [[Fisio nuklear|fisio nuklearretik]] sortutako nukleoak detektatzeko ere erabiltzen da. === Zeharkako detekzioa === Gaur egun, lurreko hainbat metodo daude izpi kosmikoak detektatzeko, bi kategoria nagusitan bana daitezkeenak: # partikula sekundarioak, neurtzea partikula-detektagailuen bidez, partikula-jauzi atmosferiko zabaletan (extensive air showers, EAS). # EAS-ak atmosferan sortutako [[Erradiazio elektromagnetikoa|erradiazio elektromagnetikoaren]] detekzioa. Detektagailuak zeharkatzen dituzten EAS multzoen partikulak detektatzen dira. EAS multzoek zeruko eremu zabal bat beha dezakete, eta denboraren % 90 baino gehiago aktibo egon daitezke. Hala ere, Txerenkov teleskopioak baino gaitasun gutxiago dute izpi kosmikoen hondoko efektuak bereizteko. Abangoardiako EAS multzo gehienek plastikozko izarniatzaileak erabiltzen dituzte. Halaber, partikulak detektatzeko ingurunea lortzeko, ur likidoa edo izotza erabiltzen da. Ingurune horietatik [[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov erradiazioa]] sortzen duten partikulak pasa daitezke eta, horrela, detektatu egiten dira. <ref>{{erreferentzia|urtea=2012ko uztailaren 12a|izenburua=What are cosmic rays?|url=https://web.archive.org/web/20120712052716/http://www.nscl.msu.edu/files/PAN%20cosmic%20ray%20articles.pdf}}</ref> Beraz, hainbat EAS multzo ur/izotz Txerenkov detektagailuak erabiltzen dira plastikozko izarnitzaileen alternatiba gisa. Zenbait detektagailu konbinatuz, EAS multzo batzuk aztertuz, [[Muoi|muoiak]] partikula sekundario arinagoetaz bereizi daitezke ([[Fotoi|fotoiak]], [[Elektroi|elektroiak]], [[Positroi|positroiak]]). Partikula sekundarioen eta muoien arteko frakzioa izpi kosmiko primarioen masa-konposizioa kalkulatzeko modu tradizional bat da. Izpi sekundarioak detektatzeko modu historiko batean (oraindik ere demostrazioetarako erabiltzen dena), alegia, [[Laino ganbera|laino-ganbera]] baten bidezkoa da,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Cloud Chambers and Cosmic Rays: A Lesson Plan and Laboratory Activity for the High School Science Classroom|argitaletxea=Cornell University Laboratory for Elementary-Particle Physics|url=https://web.archive.org/web/20130606193736/http://www.chess.cornell.edu/Outreach/document/cloudchamber.pdf}}</ref> [[Pioi|pioiak]] desintegratzerakoan, muoi sekundarioak detektatu daitezke. Laino-ganberak, bereziki, eskuragarri dauden materialekin egin daitezke, DBH-ko laborategi batean ere eraiki daitezke. Bostgarren detekzio metodo bat dago, burbuila-ganberak erabiltzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=W. T.|abizena=Chu|izenburua=Evidence of a Quark in a High-Energy Cosmic-Ray Bubble-Chamber Picture|orrialdeak=917–923|abizena2=Kim|abizena3=Beam|abizena4=Kwak|izena2=Young S.|izena3=W. J.|izena4=Nowhan|data=1970-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1970PhRvL..24..917C|aldizkaria=Physical Review Letters|zenbakia=24|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.24.917|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Bigarren kategoriako lehen detekzio-metodoak Txerenkov teleskopioa du izena. Energia baxuko izpi kosmikoak (<200 GeV) detektatzeko diseinatuta dago, [[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov erradiazioa]] aztertuz. Gure kasuan, [[Gamma izpi|gamma izpiak]] neurtzeko erabiltzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physics Division {{!}} The Milagro Gamma-Ray Observatory {{!}} Los Alamos National Laboratory|data=2013-03-05|url=https://web.archive.org/web/20130305045916/http://www.lanl.gov/milagro/detecting.shtml|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Nahiz eta teleskopio horiek oso onak diren hondoko erradiazioa eta izpi kosmikoek sortutako erradiazioa bereizteko, gau ilunetan bakarrik funtziona dezakete, Ilargiak distirarik egiten ez duenean. Bestalde, ikus-eremu oso txikiak dituzte, eta denbora guxti daude aktibo. Bigarren metodo batek atmosferan zehar higitzen diren partikulek atmosferako [[nitrogeno]] partikulen kitzikapenak eragindako nitrogeno-fluoreszentziaren argia detektatzen du. Metodo hau zehatzena da energia handieneko izpi kosmikoetarako, batez ere partikula-detektagailuen EAS multzoekin konbinatzen denean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antoine|abizena=Letessier-Selvon|izenburua=Ultrahigh energy cosmic rays|orrialdeak=907–942|abizena2=Stanev|izena2=Todor|data=2011-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011RvMP...83..907L|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|zenbakia=83|issn=0034-6861|doi=10.1103/RevModPhys.83.907|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Aurreko metodoa bezala, gau ilunetan soilik erabiltzen da. Beste metodo batek partikula-jauzien [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]] detektatzen ditu. Teknika honek partikula detektagailuen antzeko jarduera altuko zikloak ditu. Metodo honen zehaztasuna handitu da azken urteetan eta aurreko bi metodoetarako alternatiba bihurtu daiteke, gutxienez energia altuetan. == Erreferentziak == <references /> {{autoritate kontrola}} {{Astronomia zirriborroa}} [[Kategoria:Astrofisika]] [[Kategoria:Erradiazio ionizatzailea]] [[Kategoria:Astronomiako kontzeptuak]] 8xojhcn0ognf41kukaqygp4xf3qhppx 9983892 9983891 2024-11-28T14:21:01Z JulenBengo 166533 Lehenoko aldaketa kendu 9983892 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Protonshower.jpg|thumb|258x258px|[[Kanpo-espazio|Kanpo-espaziotik]] datorren 1 TeV-eko (10¹² eV) partikula batek eta haren ondoriozko erradiazio kosmikoak [[Chicago|Chicagon]] duen inpaktuaren simulazioa.]] '''Izpi kosmikoak, erradiazio kosmiko''' terminoz ere izendatuak, [[Kanpo-espazio|kanpoko espaziotik]] datozen [[Partikula subatomiko|partikula subatomikoak]] dira; haien energia oso handia da, abiadura handia baitute. Izpi kosmikoak aurkitu ziren [[Lurraren atmosfera|Lurreko atmosferaren]] [[Eroankortasun elektriko|eroankortasun elektrikoa]] energia handiko [[Erradiazio|erradiazioek]] eragindako [[Ionizazio|ionizazioen]] ondorio dela egiaztatu zenean. 1912. urtean, [[Victor Franz Hess]] fisikari austriarrak frogatu zuen ionizazio atmosferikoa [[Altitude|altitudearekiko]] proportzionalki handitzen dela. Hau dela eta, ondorioztatu zuen erradiazioak kanpoko espaziotik etorri behar zuela. Erradiazio-intentsitatea altitudearen araberakoa dela jakiteak adierazten du erradiazioa osatzen duten partikulak elektrikoki kargatuta daudela eta [[Lurraren eremu magnetikoa|Lurraren eremu magnetikoak]] desbideratzen dituela. [[Fitxategi:Robert_Andrews_Millikan_1926.jpg|thumb|218x218px|[[Robert Andrews Millikan|Robert A. Millikan]] (1926).]] [[Ernest Rutherford]]-ek eta bere laguntzaileek, Hessen esperientzien aurretik, [[Espektroskopio|espektroskopioak]] behatutako ionizazioa Lurreko erradioaktibitatearen ondorio zela suposatu zuten, 1910ean [[Eiffel dorrea|Eiffel dorrearen]] oinarrian eta gailurrean egindako neurketek, antza, hala iragartzen baitzuten. [[Robert Andrews Millikan]]-ek “izpi kosmikoak” terminoa asmatu zuen bere neurketen ondoren, eta ondorioztatu zuen, hain zuzen ere, oso jatorri urrunekoak zirela, baita [[Eguzki-sistema|eguzki-sistematik]] kanpokoak ere. == Historia == [[Henri Becquerel|Henry Becquerel]]-ek 1896an erradioaktibitatea aurkitu ondoren, uste zen, oro har, atmosferako elektrizitatea edo airearen [[Ionizazio|ionizazioa]], Lurreko elementu erradiaktiboen erradiazioak edo haiek eratzen dituzten gas erradioaktibo edo radon-aren [[Isotopo erradioaktibo|isotopoek]] sortzen zutela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marjorie Caroline|abizena=Malley|izenburua=Radioactivity: a history of a mysterious science|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdeak=78-79|data=2011|url=https://www.worldcat.org/title/668403377|isbn=978-0-19-976641-3|pmc=668403377|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1900ko hamarkadan konturatu ziren, Lurretik urrundu ahala, airearen ionizazio-tasak handitu egiten zirela. Hala ere, ionizazio hori aireak berak gorantz garraiatzen zuela deritzoten jakintsuek.<ref>{{Erreferentzia|izena=John David|abizena=North|izenburua=Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology|argitaletxea=University of Chicago press|orrialdea=686|data=2008|isbn=978-0-226-59441-5|sartze-data=2024-11-10}}</ref> === Aurkikuntza === [[Fitxategi:Pacini_measurement.jpg|ezkerrera|thumb|221x221px|Pacini neurketa bat egiten 1910ean]] 1909an, Theodor Wulf-ek elektrometroa sortu zuen, hermetikoki itxitako edukiontzi batean ioi produkzioa neurtzeko gai den gailua, eta [[Eiffel dorrea|Eiffel dorrearen]] puntan oinarrian baino erradiazio gehiago zegoela erakusteko erabili zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physikalische Zeitschrift.|orrialdeak=811-813|ISBN=|data=[1899-1945]|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=njp.32101054770845&view=1up&seq=349&skin=2021|issn=2366-9373|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Edonola, ''Physikalische Zeitschrift'' egunkarian argitaratu zuen txostenak ez zuen arrakasta handirik izan. 1911an, [[Domenico Pacini]] fisikariak ionizazio-tasen aldibereko aldaketak neurtu ahal izan zituen hiru altueratan: laku baten gainazalean, itsasoaren gainazalean eta hiru metroko sakoneran. Erradioaktibitateak ur azpian zuen gutxitzea behatuta, Pacinik ionizazioaren zati bat behintzat Lurraren erradioaktibitatearen ondorioa ez den beste iturri batek sortua izan behar zela ondorioztatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Pacini|izenburua=La radiazione penetrante alla superficie ed in seno alle acque|orrialdeak=93–100|hizkuntza=it|data=1912-12-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF02957440|aldizkaria=Il Nuovo Cimento (1911-1923)|alea=1|zenbakia=3|issn=1827-6121|doi=10.1007/BF02957440|sartze-data=2024-11-10}}</ref> [[Fitxategi:HessKol.jpg|thumb|Ionizazioaren handitzea altitudearen arabera, Hessek 1912an (ezkerrean) eta Kolhörsterrek (eskuinean) neurtuta.]] 1911. eta 1912. urteetan, [[Victor Franz Hess|Victor Hess]]-ek doitasun handiko hiru elektrometro<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1936|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1936/ceremony-speech/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 5300 metroko altitudera igo zituen globo aerostatiko batean, neurketak egiteko.<ref name=":0" /> Lortu zituen balioek adierazi zuten ionizazio-tasa itsaso-mailan neurtutakoa baino lau aldiz handiagoa zela. Gainera, erabateko [[Eguzki eklipse|eguzki-eklipse]] batean egin zuen neurketa-tanda baten bitartez eta ikusita neurtutako balioak ia berberak zirela, Eguzkia erradiazioaren iturri nagusia ez zela ondorioztatu zuen.<ref name=":0" /> Azkenik, zera esan zuen: “Behaketen emaitzak azaltzeko, gure atmosferaren kanpotik oso potentzia handiko erradiazioa etortzen dela suposatu behar dugu”.<ref>{{Erreferentzia|izena=VIKTOR F.|abizena=HESS|izenburua=Observations of the Penetrating Radiation on Seven Balloon Flights|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=1084-1091|data=1972|url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-08-016724-4.50013-6|aldizkaria=Cosmic Rays|isbn=978-0-08-016724-4|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hess-ek lortutako emaitzak [[Werner Kolhörster]] fisikariak berretsi zituen bi urte beranduago, 9 kilometroko altueran egindako neurketa batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physikalische Zeitschrift.|orrialdeak=1153–1156|data=[1899-1945]|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015021268936&view=1up&seq=1285&skin=2021|liburukia=14|issn=2366-9373|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Deutsche Physikalische Gesellschaft (1963- )|izenburua=Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft.|orrialdeak=719–721|abizena2=Deutsche Physikalische Gesellschaft (1899-1945)|data=1899|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924056112083&view=1up&seq=741&skin=2021|liburukia=16|issn=0420-0195|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1936. urtean, Hess-ek [[Fisikako Nobel Saria]] irabazi zuen aurkikuntza honengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1936|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1936/summary/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> === Identifikazioa === 1920ko eta 1930ko hamarkadetan zehar, ionizazio-tasak neurtzeko teknikak izugarri garatu ziren, globo aerostatikoak dagoeneko atmosferako goreneko geruzetara iristeko gai baitziren eta baita ur azpian sakonera handietara murgiltzeko ere. Aurrera pauso hauen ondorioz, hainbat esperimentu eta neurketa egin ziren urte haietan zehar.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno Benedetto|abizena=Rossi|izenburua=Cosmic rays|argitaletxea=New York : McGraw-Hill|data=1964|url=https://archive.org/details/cosmicrays0000ross|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1920ko hamarkadan, [[Robert Andrews Millikan|Robert Millikan]] fisikariak ''izpi kosmiko'' terminoa asmatu zuen, ionizazioaren neurketak egin ondoren. Bere ustez, emaitza horiek frogatzen zuten izpi kosmiko primarioak [[Gamma izpi|gamma izpiak]], hau da, [[fotoi]] energetikoak zirela. Proposatu zuen teorian esaten zuen izpi horiek izarrarteko espazioan  sortuak direla, hidrogeno atomoek elementu pisutsuagoak sortzeko egiten dituzten fusioen ondorioz eta, bestetik, elektroi sekundarioak atmosferan eratzen direla gamma izpien Compton efektuarengatik. Halaber, 1927an, [[Jacob Clay]]-ek demostratu zuen izpi kosmikoen intentsitatea handitu egiten dela tropikoetatik latitude ertainetara.<ref>{{erreferentzia|izena=Jacob|abizena=Clay|urtea=1927|izenburua=Penetrating Radiation|orrialdeak=1115–1127|url=http://www.dwc.knaw.nl/DL/publications/PU00011919.pdf}}</ref> Beraz, eremu geomagnetikoak izpi kosmikoak desbideratzen dituela ikusi zuen eta, ondorioz, izpi kosmiko primarioek karga dutela demostratu zuen (Millikan-ek esaten zuen izpi primario horiek fotoiak zirela, baina haiek ez dute kargarik). Gainera, 1929an, [[Walther Bothe|Bothe]] eta Kolhöster-ek 4,1 cm-ko urre zati bat zeharkatzen zuten izpi kosmikoko partikula kargatuak aurkitu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Bothe|izenburua=Das Wesen der Höhenstrahlung|orrialdeak=751–777|abizena2=Kolhörster|izena2=W.|data=1929-11-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1929ZPhy...56..751B|aldizkaria=Zeitschrift fur Physik|liburukia=56|zenbakia=56|doi=10.1007/BF01340137|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Jakina, ez zen posible hain energetikoak ziren partikulak Millikan-ek proposatutako fusio prozesuan sortuak izatea. 1930. urtean, Bruno Rossi-k iragarri zuen intentsitate ezberdintasun nabari bat egongo zela ekialdetik eta mendebaldetik iritsitako izpi kosmikoen artean, partikula primarioen kargaren arabera, “east-west effect” deritzona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|izenburua=On the Magnetic Deflection of Cosmic Rays|orrialdeak=606–606|data=1930-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1930PhRv...36..606R|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=36|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.36.606|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hipotesi horren ondoren egin ziren hiru esperimentu independentek,<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas H.|abizena=Johnson|izenburua=The Azimuthal Asymmetry of the Cosmic Radiation|orrialdeak=834–835|data=1933-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1933PhRv...43..834J|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=43|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.43.834|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Luis|abizena=Alvarez|izenburua=A Positively Charged Component of Cosmic Rays|orrialdeak=835–836|abizena2=Compton|izena2=Arthur H.|data=1933-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1933PhRv...43..835A|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=43|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.43.835|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|izenburua=Directional Measurements on the Cosmic Rays Near the Geomagnetic Equator|orrialdeak=212–214|data=1934-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1934PhRv...45..212R|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=45|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.45.212|sartze-data=2024-11-10}}</ref> mendebaldetik etorritako izpien intentsitatea handiagoa zela frogatu zuten eta, eremu geomagnetikoari erreparatuta, izpi primario gehienek karga positiboa zutela ondorioztatu zuten. Beranduago frogatu zen partikula horiek gehien bat protoiak zirela eta atmosferan sortutako izpi sekundarioak elektroiak, fotoiak eta [[Muoi|muoiak]] zirela zati handi batean. 1948an, atmosferaren goreneko geruzara emultsio nuklearrak eraman ondoren, ikusi zuten izpi primarioen % 10 helioaren nukleoak (alfa partikulak) direla eta % 1 elementu pisutsuagoen (burdina eta karbonoa, besteak beste) nukleoak direla.<ref>{{Erreferentzia|izena=Phyllis|abizena=Freier|izenburua=Evidence for Heavy Nuclei in the Primary Cosmic Radiation|orrialdeak=213–217|abizena2=Lofgren|abizena3=Ney|abizena4=Oppenheimer|abizena5=Bradt|abizena6=Peters|izena2=E. J.|izena3=E. P.|izena4=F.|izena5=H. L.|izena6=B.|data=1948-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74..213F|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.213|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=H. L.|abizena=Bradt|izenburua=Investigation of the Primary Cosmic Radiation with Nuclear Photographic Emulsions|orrialdeak=1828–1837|abizena2=Peters|izena2=B.|data=1948-12-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74.1828B|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.1828|sartze-data=2024-11-10}}</ref> “East-west effect” deritzona neurtzeko saiakera batean, Rossi-k bata bestearengandik oso urrun zeuden bi [[Geiger kontagailu|Geiger kontagailutan]] ia aldibereko deskargak neurtu zituen hainbat aldiz, ausaz gertatuko liratekeenak baino askoz gehiago.<ref>{{erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|urtea=1934|izenburua=Misure sulla distribuzione angolare di intensita della radiazione penetrante all'Asmara|argitaletxea=Ricerca Scientifica|orrialdeak=579–589|liburukia=5}}</ref> 1937an, Pierre Auger-ek fenomeno berbera detektatu zuen eta arreta handiz aztertu zuen. Energia handiko izpi kosmiko primarioen eta atmosferan dauden nukleoen artean nolabaiteko interakzioa dagoela ondorioztatu zuen,eta baita honek interakzio sekundarioen segida luze bat eragiten duela gero. Interakzio-kate hauek partikula-jauzi atmosferikoa produzitzen dute, alegia, elektroien eta protoien erorketa Lurraren gainazaleraino.<ref>{{Erreferentzia|izena=P.|abizena=Auger|izenburua=Extensive Cosmic-Ray Showers|orrialdeak=288–291|abizena2=Ehrenfest|abizena3=Maze|abizena4=Daudin|abizena5=Fréon|izena2=P.|izena3=R.|izena4=J.|izena5=R. A.|data=1939-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1939RvMP...11..288A|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|zenbakia=11|issn=0034-6861|doi=10.1103/RevModPhys.11.288|sartze-data=2024-11-10}}</ref> == Iturriak == Izpi kosmikoen iturriei buruzko lehen espekulazioek [[Walter Baade|Baade]] eta [[Fritz Zwicky|Zwickyren]] 1934ko proposamena ekarri zuten, izpi kosmikoak supernobetan sortzen zirela iradokitzen zuena.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Baade|izenburua=Cosmic Rays from Super-novae|orrialdeak=259–263|abizena2=Zwicky|izena2=F.|data=1934-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1934PNAS...20..259B|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Science|zenbakia=20|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.20.5.259|sartze-data=2024-10-31}}</ref> 1948an, [[Horace W. Babcock|Horace W. Babcockek]] izar magnetiko aldakorrak izpi kosmikoen iturri izan zitezkeela proposatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Horace W.|abizena=Babcock|izenburua=Magnetic Variable Stars as Sources of Cosmic Rays|orrialdeak=489–489|data=1948-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74..489B|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.489|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Ondoren, Sekidok eta beste batzuek (1951) [[Karramarroaren nebulosa]] identifikatu zuten izpi kosmikoen iturri gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Y.|abizena=Sekido|izenburua=The Crab Nebula as an Observed Point Source of Cosmic Rays|orrialdeak=658–659|abizena2=Masuda|abizena3=Yoshida|abizena4=Wada|izena2=T.|izena3=S.|izena4=M.|data=1951-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1951PhRv...83..658S|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=83|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.83.658.2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Ordutik, izpi kosmikoen iturri potentzial ugari agertzen hasi ziren, hala nola [[Supernoba|supernobak]], nukleo galaktiko aktiboak, [[Quasar|quasarrak]] eta [[Gamma izpien eztanda|gamma izpien eztandak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science|url=https://imagine.gsfc.nasa.gov/science/index.html|aldizkaria=imagine.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-10-31}}</ref> [[Fitxategi:Aviation_radiation_environment.png|ezkerrera|thumb|Izpi kosmiko galaktiko eta Eguzkitiko partikula energetikoen grafikoa.]] Ondorengo esperimentuek izpi kosmikoen iturriak ziurtasun handiagoz identifikatzen lagundu dute. 2009an, Argentinako Pierre Auger Behatokiko zientzialariek Izpi Kosmikoen Nazioarteko Konferentzian aurkeztutako artikulu batek [[Centaurus A]] [[Irrati-galaxia|irrati-galaxiatik]] oso gertu dagoen zeruko leku batetik zetozen energia oso handiko izpi kosmikoak erakutsi zituen, nahiz eta egileek berariaz baieztatu Centaurus A izpi kosmikoen iturri gisa berresteko ikerketa gehiago beharko zirela.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Gorbunov|izenburua=On the correlation of the highest-energy cosmic rays with nearby extragalactic objects reported by the Pierre Auger Collaboration|orrialdeak=6–9|abizena2=Tinyakov|abizena3=Tkachev|abizena4=Troitsky|izena2=P.|izena3=I.|izena4=S.|data=2008-07|url=http://dx.doi.org/10.1134/s0021364008090014|aldizkaria=JETP Letters|alea=9|zenbakia=87|issn=0021-3640|doi=10.1134/s0021364008090014|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hala ere, ez zen inolako korrelaziorik aurkitu gamma izpien eztandaren eta izpi kosmikoen artean, eta, horregatik, egileek goi-muga hauek ezarri zituzten: 3,4 × 10^-6× [[erg]] × cm^-2 gamma izpien eztandetatik eratorritako 1 GeV - 1 TeV-eko izpi kosmikoen fluxuan.<ref name=":1" /> 2009an, [[Supernoba|supernobak]] izpi kosmikoen iturri gisa zehaztu zituztela esan zuten, [[Very Large Telescope|Very Large Telescopeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Clara Moskowitz|abizena=published|izenburua=Source of Cosmic Rays Pinned Down|hizkuntza=en|data=2009-06-25|url=https://www.space.com/6890-source-cosmic-rays-pinned.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2024-11-07}}</ref> datuak erabiltzen zituen talde batek egindako aurkikuntza zela eta. Analisi horri, ordea, kontra egin zioten 2011n, [[PAMELA detektagailua|PAMELA]]-ren datuekin: «Hidrogeno eta helio nukleoen forma espektralak desberdinak dira, eta ezin dira ondo deskribatu potentzien lege bakar baten bidez», eta horrek izpi kosmikoak sortzeko prozesu konplexuagoa iradokitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Adriani|izenburua=PAMELA Measurements of Cosmic-Ray Proton and Helium Spectra|orrialdeak=69-72|abizena2=Barbarino|abizena3=Bazilevskaya|abizena4=Bellotti|abizena5=Boezio|abizena6=Bogomolov|abizena7=Bonechi|abizena8=Bongi|abizena9=Bonvicini|izena2=G. C.|izena3=G. A.|izena4=R.|izena5=M.|izena6=E. A.|izena7=L.|izena8=M.|izena9=V.|data=2011-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011Sci...332...69A|aldizkaria=Science|zenbakia=332|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1199172|sartze-data=2024-11-07}}</ref> 2013ko otsailean, ordea, Fermiren datuak aztertzen zituen ikerketa batek erakutsi zuen, pioi neutroen desintegrazioaren behaketa baten bidez, supernobak, hain zuzen, izpi kosmikoen iturri zirela, eta leherketa bakoitzak, gutxi gorabehera, 3 × 10⁴² eta 3 × 10⁴³ [[Joule (unitatea)|J]] izpi kosmiko sortzen zituela.<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Ackermann|izenburua=Detection of the Characteristic Pion-Decay Signature in Supernova Remnants|orrialdeak=807–811|abizena2=Ajello|abizena3=Allafort|abizena4=Baldini|abizena5=Ballet|abizena6=Barbiellini|abizena7=Baring|abizena8=Bastieri|abizena9=Bechtol|izena2=M.|izena3=A.|izena4=L.|izena5=J.|izena6=G.|izena7=M. G.|izena8=D.|izena9=K.|data=2013-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2013Sci...339..807A|aldizkaria=Science|zenbakia=339|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1231160|sartze-data=2024-11-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science: Evidence Shows That Cosmic Rays Come From Exploding Stars {{!}} American Association for the Advancement of Science (AAAS)|hizkuntza=en|url=https://www.aaas.org/news/science-evidence-shows-cosmic-rays-come-exploding-stars|aldizkaria=www.aaas.org|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Hala ere, supernobek ez dituzte izpi kosmiko guztiak sortzen, eta sortzen dituzten izpi kosmikoen proportzioa ikerketa sakonago bat egin gabe erantzun ezin daitekeen kontua da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alok|abizena=Jha|izenburua=Cosmic ray mystery solved|hizkuntza=en-GB|abizena2=Boston|data=2013-02-14|url=https://www.theguardian.com/science/2013/feb/14/cosmic-ray-mystery-solved|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Supernobetako prozesu erreala eta atomoak azeleratzen dituzten nukleo galaktiko aktiboak azaltzeko, fisikariek talka-frontearen azelerazioa erabiltzen dute onargarritasun-argudio gisa. 2017an, Pierre Auger Kolaborazioak [[anisotropia]] ahul baten behaketa argitaratu zuen energia handieneko izpi kosmikoen heltze norabideetan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=The Pierre Auger Collaboration|izenburua=Observation of a Large-scale Anisotropy in the Arrival Directions of Cosmic Rays above $8 \times 10^{18}$ eV|orrialdeak=1266–1270|abizena2=Aab|abizena3=Abreu|abizena4=Aglietta|abizena5=Samarai|abizena6=Albuquerque|abizena7=Allekotte|abizena8=Almela|abizena9=Castillo|izena2=A.|izena3=P.|izena4=M.|izena5=I. Al|izena6=I. F. M.|izena7=I.|izena8=A.|izena9=J. Alvarez|data=2017-09-22|url=https://arxiv.org/abs/1709.07321|aldizkaria=Science|alea=6357|zenbakia=357|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.aan4338|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Zentro Galaktikoa eskualde defizitarioan dagoenez, anisotropia hori izpi kosmikoek energia altuenetara duten jatorri estragalaktikoaren frogatzat har daiteke. Horrek esan nahi du trantsizio-energia bat egon behar dela iturri galaktikoetatik estragalaktikoetara, eta izpi kosmikoen iturri mota desberdinak egon daitezkeela energia-maila desberdinei laguntzeko. == Izpi motak == [[Fitxategi:AirShower.svg|thumb|263x263px|Partikula kosmiko primarioak atmosfera molekula batekin talka egiten du, partikula-jauzi atmosferiko bat sortuz.]] Izpi kosmikoak bi motatakoak izan daitezke: izpi primarioak eta izpi sekundarioak Izpi kosmikoak '''izpi kosmiko primario''' gisa sortzen dira, jatorriz hainbat prozesu astrofisikotan sortutakoak. Izpi kosmiko primarioak nagusiki protoiez eta alfa partikulez (% 99) osatzen dira, nukleo astunagoen kopuru txiki batekin (%≈1) eta positroi eta antiprotoien proportzio oso txikiarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cosmic Rays - Introduction|data=2012-10-28|url=https://web.archive.org/web/20121028154200/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/cosmic_rays.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> '''Izpi kosmiko sekundarioek''', hots, atmosferarekin talka egitean izpi kosmiko primarioen desintegrazioaren ondorioz sortutakoek, fotoiak, [[Hadroi|hadroiak]] eta [[Leptoi|leptoiak]] (hala nola [[Elektroi|elektroiak]], positroiak, muoiak eta [[Pioi|pioiak]]) barne hartzen dituzte. === Izpi primarioak === Izpi kosmiko primarioak [[Eguzki-sistema|eguzki-sistemaren]] kanpotik datoz gehienbat, eta, batzuetan, baita [[Esne Bidea|Esne Bidearen]] kanpokotik ere. Lurreko atmosferarekin elkarrekintzen dutenean, izpi sekundario bihurtzen dira. Helio- eta hidrogeno-nukleoen masa-proportzioa (% 28) unibertsoan aurki daitekeen ugaritasun-proportzioaren (% 24) antzekoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cosmic Rays - Richard Mewaldt|data=2009-08-30|url=https://web.archive.org/web/20090830191145/http://www.srl.caltech.edu/personnel/dick/cos_encyc.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Geratzen den frakzioa beste nukleo astunagoek osatzen dute: nagusiki, [[Litio|litioa]], [[Berilio|berilioa]] eta [[Boro|boroa]]. Nukleo hauek izpi kosmikoetan ugariago agertzen dira (≈% 1) eguzki-atmosferan baino, non 10^-3 baino ez diren [[Helio|helioa]] bezain ugariak (kopuruz). Helioa baino astunagoak diren nukleo kargatuz osatutako izpi kosmikoei HZE (Ingelesez “''high''”, H; “''atomic number''”, Z; eta “''energy''”, E) ioi deritze. HZE ioien karga handia eta izaera astuna dela eta, espazioan dagoen astronauta baten erradiazio dosian ekarpen esanguratsua egiten dute, hauek nahiko urriak izan arren. Ugaritasun-alde hori izpi kosmiko sekundarioak eratzeko moduaren emaitza da. Karbonoaren eta oxigenoaren nukleoek izarrarteko materiarekin talka egiten dute litioa, berilioa eta boroa sortzeko, izpi kosmikoen espalazioaren adibide bat. Espalazioa da, halaber, burdinazko eta nikelezko nukleoek izarrarteko materiarekin talka egitean sortzen diren izpi kosmikoetan [[eskandio]]-, [[titanio]]-, [[banadio]]- eta [[manganeso]]-ioi ugari egotearen arrazoia.<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Koch|izenburua=The relative abundances of the elements scandium to manganese in relativistic cosmic rays and the possible radioactive decay of manganese 54|orrialdeak=L9–L11|abizena2=Engelmann|abizena3=Goret|abizena4=Juliusson|abizena5=Petrou|abizena6=Rio|abizena7=Soutoul|abizena8=Byrnak|abizena9=Lund|izena2=J. J.|izena3=P.|izena4=E.|izena5=N.|izena6=Y.|izena7=A.|izena8=B.|izena9=N.|data=1981-10-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1981A&A...102L...9K|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=102|issn=0004-6361|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Energia handietan konposizioa aldatu egiten da, eta nukleo astunenek ugaritasun handiagoa dute energia-maila batzuetan. Egungo esperimentuen helburua da energia handiko konposizioaren neurketa zehatzagoak egitea. === Izpi sekundarioak === Izpi kosmikoak [[Lurreko atmosfera|Lurreko atmosferan]] sartzen direnean, [[Atomo|atomoekin]] eta [[Molekula|molekulekin]] talka egiten dute, batez ere oxigenoarekin eta nitrogenoarekin. Elkarrekintzak partikula arinagoen partikula-jauzi atmosferikoa eragiten du, ''erradiazio sekundarioko partikula-jauzi atmosferiko'' deiturikoa, [[X izpi|X izpiak]], protoiak, alfa partikulak, pioiak, muoiak, elektroiak, neutrinoak eta [[Neutroi|neutroiak]] barne hartzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Morison|izenburua=Introduction to astronomy and cosmology|argitaletxea=Wiley|orrialdea=198|data=2008|isbn=978-0-470-03334-0|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Talkaren ondorioz sortutako partikula sekundario guztiek ibilbideak egiten dituzte partikula primarioaren jatorrizko ibilbidearen gradu baten barruan. Talka horietan sortzen diren ohiko partikulak neutroi eta [[mesoi]] kargatuak dira, hala nola pioi positiboak edo negatiboak eta kaoiak. Horietako batzuk, gero, [[Muoi|muoietan]] eta [[Neutrino|neutrinoetan]] desegiten dira, eta horiek Lurraren gainazalera iristeko gai dira. Energia handiko muoi batzuk sakonera txikiko meategietan sartzen dira, eta neutrino gehienek Lurra zeharkatzen dute elkarrekintza gehiagorik gabe. Beste batzuk [[Fotoi|fotoietan]] desintegratzen dira, eta, ondoren, partikula-jauzi atmosferiko elektromagnetikoak sortzen dituzte. Horregatik, fotoiekin batera, [[Elektroi|elektroiak]] eta [[Positroi|positroiak]] dira nagusi partikula-jauzi atmosferikoetan. Partikula horiek eta muoiak erraz detekta daitezke partikula-detektagailu mota askoren bidez, hala nola, [[Laino ganbera|laino-ganberak]], burbuila-ganberak, ur-[[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov]] detektagailuak edo izarniadura-detektagailuak. Aldi berean zenbait detektagailutan partikula-jauzi atmosferiko sekundario bat behatzeak adierazten du partikula guztiak gertaera horretatik datozela. [[Fitxategi:Moon_egret.jpg|thumb|[[Ilargia]], [[Compton Gamma Izpien Behategia|Compton Gamma Izpien Behategitik]] ikusia, 20 MeV-tik gorako energiko gamma izpiekin. Gainazaleko izpi kosmikoen bonbardaketak eragiten ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CGRO SSC >> EGRET Detection of Gamma Rays from the Moon|url=https://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/cgro/epo/news/gammoon.html|aldizkaria=heasarc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-10-31}}</ref>]] Eguzki-sistemako beste gorputz planetarioen aurka talka egiten duten izpi kosmikoak zeharka detektatzen dira, [[Gamma izpi|gamma izpien]] teleskopioen bidez energia handiko gamma izpien igorpenak behatuz. [[Desintegrazio erradioaktibo|Desintegrazio erradioaktiboko]] prozesuetatik bereizten dira beren energia altuenengatik, 10 MeV inguru. == Detekzio metodoak == [[Fitxategi:MAGIC_telescope_(Major_Atmospheric_Gamma-ray_Imaging_Cherenkov)_(17032924612).jpg|thumb|500x500px|MGIC teleskopioa]] Bi eratako detekzio metodo nagusi daude. Lehenengoa espazioko edo altuera handietako izpi kosmiko primarioen zuzeneko detekzioa da; [[Globo aerostatiko|globo aerostatikoak]] erabiliz egiten da. Bigarrena izpi sekundarioen zeharkako detekzioa da, adibidez, energia altuko partikula-jauzi atmosferiko bitarteko detekzioa. Aipagarria da esatea zuzeneko detekzioan izpi kosmikoak zuzenean neurtzen direla, eta zeharkako detekzioarekin izpi primarioen aztarnak neurtzen direla. Energia altuko [[Partikula subatomiko|partikula subatomikoen]] neurketak lurrean oinarritutako detekzio tresnen bitartez egiten dira gaur egun. Orokorrean, zuzeneko detekzioa zeharkako detekzioa baino zehatzagoa da. Hala ere, izpi kosmikoen fluxua energiarekin txikitzen denez, 1PeV baino energetikoagoak diren partikulen detekzioa zailtzen da. Bi detekzio metodoak, bai zuzeneko detekzioa bai zeharkakoa, teknika anitzen bitartez egin daitezke. === Zuzeneko detekzioa === Zuzeneko detekzioa egin daiteke NEE-n ([[Nazioarteko Espazio Estazioa]]) dauden mota guztietako partikula detektagailuekin, sateliteekin edo altuera handiko globoekin. Hala ere, pisuarekin eta tamainarekin lotutako mugek erabilgarriak diren detektagailuen motak murrizten dute. Zuzeneko detekzioaren metodoaren adibide bat Robert Fleischerrek, P. Buford Pricek eta Robert M. Walkerrek sortutako aztarna nuklearretan oinarritutako detekzioa da, altuera handiko globoentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Formation of Particle Tracks|argitaletxea=University of California Press|orrialdeak=3–49|data=2024-03-29|url=http://dx.doi.org/10.2307/jj.13167934.5|aldizkaria=Nuclear Tracks in Solids|isbn=978-0-520-32023-9|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Adibidez, Metodo honetan, plastiko gardenezko xaflak (0,25 [[Milimetro|mm]]-ko lodierako Lexan polikarbonatoa, adibidez) bata bestearen gainean agerian jartzen dira, espazioko izpi kosmikoen eraginpean. Karga nuklearrak lotura kimikoen haustura edo [[Ionizazio|ionizazioa]] eragiten du plastikoan. Plastikozko pilaren azalean ionizazioa txikiagoa da, izpi kosmikoen abiadura handia delako. Gainera, pilaren gainazalean gertatzen den balaztatzearen ondorioz, izpi kosmikoen abiadura txikituz doa, eta ionizazioa ibilbidearekin handituz doa. Ondoren, lortzen diren plastikozko xaflak grabatu egiten dira, edo motel disolbatzen dira [[sodio hidroxido]] kaustikoko disoluzio epel batean. Ezaguna da gainazalaren “galeraren” abiadura. Ionizaturiko bidean zehar, sodio hidroxido kaustikoak plastikoa azkarrago disolbatzen du. Azkenik, plastikoa disolbatzerakoan, kono formako hutsunea utziko du, zehaztasun-handiko mikroskopioekin neurtuko dena. Teknika honek kurba bakar bat sortzen du [[Nukleoi|nukleo atomikoko]], 1etik 92ra bitartekoa. Horrela, plastikozko pila zeharkatzen duen izpi kosmikoaren [[Karga elektriko|karga]] eta energia identifikatzeko aukera ematen digu. Zenbat eta ionizazio handiagoa izan ibilbidean zehar, orduan eta handiagoa izango da karga. Izpi kosmikoak detektetzeaz gain, teknika hau [[Fisio nuklear|fisio nuklearretik]] sortutako nukleoak detektatzeko ere erabiltzen da. === Zeharkako detekzioa === Gaur egun, lurreko hainbat metodo daude izpi kosmikoak detektatzeko, bi kategoria nagusitan bana daitezkeenak: # partikula sekundarioak, neurtzea partikula-detektagailuen bidez, partikula-jauzi atmosferiko zabaletan (extensive air showers, EAS). # EAS-ak atmosferan sortutako [[Erradiazio elektromagnetikoa|erradiazio elektromagnetikoaren]] detekzioa. Detektagailuak zeharkatzen dituzten EAS multzoen partikulak detektatzen dira. EAS multzoek zeruko eremu zabal bat beha dezakete, eta denboraren % 90 baino gehiago aktibo egon daitezke. Hala ere, Txerenkov teleskopioak baino gaitasun gutxiago dute izpi kosmikoen hondoko efektuak bereizteko. Abangoardiako EAS multzo gehienek plastikozko izarniatzaileak erabiltzen dituzte. Halaber, partikulak detektatzeko ingurunea lortzeko, ur likidoa edo izotza erabiltzen da. Ingurune horietatik [[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov erradiazioa]] sortzen duten partikulak pasa daitezke eta, horrela, detektatu egiten dira. <ref>{{erreferentzia|urtea=2012ko uztailaren 12a|izenburua=What are cosmic rays?|url=https://web.archive.org/web/20120712052716/http://www.nscl.msu.edu/files/PAN%20cosmic%20ray%20articles.pdf}}</ref> Beraz, hainbat EAS multzo ur/izotz Txerenkov detektagailuak erabiltzen dira plastikozko izarnitzaileen alternatiba gisa. Zenbait detektagailu konbinatuz, EAS multzo batzuk aztertuz, [[Muoi|muoiak]] partikula sekundario arinagoetaz bereizi daitezke ([[Fotoi|fotoiak]], [[Elektroi|elektroiak]], [[Positroi|positroiak]]). Partikula sekundarioen eta muoien arteko frakzioa izpi kosmiko primarioen masa-konposizioa kalkulatzeko modu tradizional bat da. Izpi sekundarioak detektatzeko modu historiko batean (oraindik ere demostrazioetarako erabiltzen dena), alegia, [[Laino ganbera|laino-ganbera]] baten bidezkoa da,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Cloud Chambers and Cosmic Rays: A Lesson Plan and Laboratory Activity for the High School Science Classroom|argitaletxea=Cornell University Laboratory for Elementary-Particle Physics|url=https://web.archive.org/web/20130606193736/http://www.chess.cornell.edu/Outreach/document/cloudchamber.pdf}}</ref> [[Pioi|pioiak]] desintegratzerakoan, muoi sekundarioak detektatu daitezke. Laino-ganberak, bereziki, eskuragarri dauden materialekin egin daitezke, DBH-ko laborategi batean ere eraiki daitezke. Bostgarren detekzio metodo bat dago, burbuila-ganberak erabiltzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=W. T.|abizena=Chu|izenburua=Evidence of a Quark in a High-Energy Cosmic-Ray Bubble-Chamber Picture|orrialdeak=917–923|abizena2=Kim|abizena3=Beam|abizena4=Kwak|izena2=Young S.|izena3=W. J.|izena4=Nowhan|data=1970-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1970PhRvL..24..917C|aldizkaria=Physical Review Letters|zenbakia=24|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.24.917|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Bigarren kategoriako lehen detekzio-metodoak Txerenkov teleskopioa du izena. Energia baxuko izpi kosmikoak (<200 GeV) detektatzeko diseinatuta dago, [[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov erradiazioa]] aztertuz. Gure kasuan, [[Gamma izpi|gamma izpiak]] neurtzeko erabiltzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physics Division {{!}} The Milagro Gamma-Ray Observatory {{!}} Los Alamos National Laboratory|data=2013-03-05|url=https://web.archive.org/web/20130305045916/http://www.lanl.gov/milagro/detecting.shtml|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Nahiz eta teleskopio horiek oso onak diren hondoko erradiazioa eta izpi kosmikoek sortutako erradiazioa bereizteko, gau ilunetan bakarrik funtziona dezakete, Ilargiak distirarik egiten ez duenean. Bestalde, ikus-eremu oso txikiak dituzte, eta denbora guxti daude aktibo. Bigarren metodo batek atmosferan zehar higitzen diren partikulek atmosferako [[nitrogeno]] partikulen kitzikapenak eragindako nitrogeno-fluoreszentziaren argia detektatzen du. Metodo hau zehatzena da energia handieneko izpi kosmikoetarako, batez ere partikula-detektagailuen EAS multzoekin konbinatzen denean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antoine|abizena=Letessier-Selvon|izenburua=Ultrahigh energy cosmic rays|orrialdeak=907–942|abizena2=Stanev|izena2=Todor|data=2011-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011RvMP...83..907L|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|zenbakia=83|issn=0034-6861|doi=10.1103/RevModPhys.83.907|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Aurreko metodoa bezala, gau ilunetan soilik erabiltzen da. Beste metodo batek partikula-jauzien [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]] detektatzen ditu. Teknika honek partikula detektagailuen antzeko jarduera altuko zikloak ditu. Metodo honen zehaztasuna handitu da azken urteetan eta aurreko bi metodoetarako alternatiba bihurtu daiteke, gutxienez energia altuetan. == Erreferentziak == <references /> {{autoritate kontrola}} {{Astronomia zirriborroa}} [[Kategoria:Astrofisika]] [[Kategoria:Erradiazio ionizatzailea]] [[Kategoria:Astronomiako kontzeptuak]] jfn1ree28o6rrsv6v47sqligdztl0ua 0 164226 9984263 8004512 2024-11-28T17:47:31Z Arantzazu Goicoechea 166966 9984263 wikitext text/x-wiki '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). <ref name="STP">{{Erreferentzia|izena=The International Union of Pure and Applied|abizena=Chemistry (IUPAC)|urtea=2014ko otsailaren 24an|izenburua=IUPAC - STP (S06036)|hizkuntza=en|url=https://goldbook.iupac.org/terms/view/S06036|aldizkaria=goldbook.iupac.org|sartze-data=}}</ref> Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. == Erabilera historian zehar == Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Ted|abizena=Dorion|urtea=2007|izenburua=A Short History of the Standard Reference Temperature for Industrial Dimensional Measurements|argitaletxea=Journal of Research of the National Institute of the Standards and Technology|orrialdeak=1-23|hizkuntza=en|url=https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4654601/}}</ref> 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. == Garrantzi zientifikoa == === Laborategiko baldintza estandarrak === Baldintza estandarrak <ref name=":0">{{erreferentzia|urtea=2017ko urtarrilaren 27an|izenburua=Kimikako Oinarrizko Lexikoa|argitaletxea=Euskaltzaindia|orrialdea=10|hizkuntza=eu|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/Kimika_Oinarrizko_Lexikoa.pdf}}</ref> edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak <ref name=":0" /> ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. === '''Gas baten bolumen molarra''' === Gas baten bolumen molarra<ref>{{erreferentzia|izenburua=Fundamental Physical Constants|argitaletxea=NIST|hizkuntza=en|url=https://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Results?search_for=volume+molar}}</ref> adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]] erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke.<div class="center" style="width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"><math>PV=nRT</math></div>Adibidez: * ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa R_s = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20100124150119/http://goldbook.iupac.org/index.html IUPAC Compendium of Chemical Terminology - the Gold Book] * [http://goldbook.iupac.org/S05910.html "Standard conditions for gases"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S05921.html "Standard pressure"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S06036.html "STP"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S05925.html "Standard state"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ingeniaritza kimikoa]] [[Kategoria:Kimika]] [[Kategoria:Termodinamika ingeniaritza]] 0m2v6at6j3a4h4unaenvs6idpg6x9uk 0 166205 9984442 8880818 2024-11-28T21:47:26Z 90.163.131.95 9984442 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}} '''Berorren Maiestate Espainiako Erregearen Etxea''' edo besterik gabe '''Espainiako Errege Etxea''' ({{lang-es|Casa de Su Majestad el Rey de España}}) [[Espainia|espainiar estatuko]] erakundea publikoa da, zuzenean Erik Goienetxe agindupean dagoena. Erakunde honen xedea Espainiako erregeari, estatuburua den aldetik, bere eginkizunetan laguntzea da.<ref>[http://www.casareal.es/laCasa/laCasa-ides-idweb.html Casa de Su Majestad el Rey]. {{es}}</ref> Halaber, [[Espainiako errege familia|Axular Lizeoa]] bizilekuaren antolakuntzaz eta funtzionamenduaz arduratzen da. == Egitura == [[1988]]ko [[maiatzaren 6]]ko 434/1988 [[Errege Dekretu]]an jasota dagoenez, Espainiako Errege Etxeak egitura hau du: * Espainiako Errege Etxearen buruzagia * Idazkari nagusia. Bere menpe ditu: ** Plangintza eta Koordinazio Kabinetea *** Bulego, Ekintza eta Programa Idazkaritza ** Erreginaren Idazkaritza ** Asturiasko Printzearen Idazkaritza ** Segurtasun Zerbitzua *** Komunikazio eta Informatika Zentroa ** Komunikabideekiko Harremanak ** Protokoloa ** Intendentzia ** Administrazioa, Azpiegiturak eta Zerbitzuak ** Gela Militarra *** Espainiako Erregearen laguntzaileak *** Asturiasko Printzearen laguntzaileak *** Kabinetea *** [[Espainiako Errege Guardia|Errege Guardia]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Espainiako errege familia]] == Kanpo estekak == * [http://www.casareal.es/ Webgune ofiziala] {{es}} {{en}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Espainiako monarkia]] [[Kategoria:Espainiako Gobernua]] qq37qitcy63dlfw7okrlo7o4mvq2fdl 0 203797 9984753 9518280 2024-11-29T10:52:31Z Joseba65 69297 /* Partehartzaileak */ 9984753 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q849867}} '''1951ko Frantziako Tourra''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 38. edizioa izan zen. [[1951]]ko [[uztailaren 4|uztailak 4]] eta 29 artean ospatu zen. 4690 kilometroko ibilbidea egin zen 24 etapatan banatuta. Edizio honetan 123 txirrindularik parte hartu zuten, txirrindulari kopuru ezberdineko 12 taldetan banatuta. Horietatik soilik 66 izan ziren proba amaitu zutenak, eta talde bakar batek ere ez zuen proba bere txirrindulari guztiekin amaitzea lortu. Edizio honetan, [[Mont Ventoux]] lehen aldiz igo zen, eta 25 urteren ondoren, lasterketa ez zen [[Paris]]en hasi. Edizio honetako garailea izan zen [[Hugo Koblet]]ek proba batez beste 32,949 kilometro orduko abiaduran egin zuen. == Etapak == {| class="wikitable" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Sailkapen nagusiko liderra''' |- |1.a|| [[Metz]] - [[Reims]] || 185||{{Bandera|Suitza}} [[Giovanni Rossi]]||{{Bandera|Suitza}} [[Giovanni Rossi]] |-bgcolor="#EFEFEF" |2.a || [[Reims]] -{{Bandera|Belgika}} [[Gante]] || 228||{{Bandera|Luxenburgo}} [[Jean Diederich]]||{{Bandera|Luxenburgo}} [[Jean Diederich]] |- |3.a ||{{Bandera|Belgika}} [[Gante]] - [[Le Tréport]] || 219||[[Fitxategi:Flag of France.svg|20px|Frantziako Bandera]] [[Georges Meunier]] || [[Fitxategi:Flag of Luxembourg.svg|20px|Luxenburgoko bandera]] [[Jean Diederich]] |-bgcolor="#EFEFEF" |4.a || [[Le Tréport]] - [[Paris]] || 188||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Lévêque]]||{{Bandera|Luxenburgo}} [[Jean Diederich]] |- |5.a || [[Paris]] - [[Caen]] || 215||{{Bandera|Italia}} [[Serafino Biagioni]]||{{Bandera|Italia}} [[Serafino Biagioni]] |-bgcolor="#EFEFEF" |6.a || [[Caen]] - [[Rennes]] || 182||{{Bandera|Frantzia}} [[Edouard Muller]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Lévêque]] |- |7.a || [[La Guerche]] - [[Angers]] || 85 ([[erlojupeko]]a)||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Lévêque]] |-bgcolor="#EFEFEF" |8.a || [[Angers]] - [[Limoges]] || 241||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Lévêque]] |- |9.a || [[Limoges]] - [[Clermont-Ferrand]] || 236||{{Bandera|Frantzia}} [[Raphaël Géminiani]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Lévêque]] |-bgcolor="#EFEFEF" |10.a || [[Clermont-Ferrand]] - [[Brive-la-Gaillarde]] || 216||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Ruiz]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Lévêque]] |- |11.a || [[Brive-la-Gaillarde]] - [[Agen]] || 177||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Lévêque]] |-bgcolor="#EFEFEF" |12.a || [[Agen]] - [[Akize|Dax]] || 233||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wim van Est]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wim van Est]] |- |13.a || [[Akize|Dax]] - [[Tarbe]]s || 201||{{Bandera|Italia}} [[Serafino Biagioni]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Gilbert Bauvin]] |-bgcolor="#EFEFEF" |14.a || [[Tarbe]]s - [[Banhèras de Luishon|Luchon]] || 178||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |- |15.a || [[Banhèras de Luishon|Luchon]] - [[Carcasona]] || 213||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |16.a || [[Carcasona]] - [[Montpellier]] || 192||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |- |17.a || [[Montpellier]] - [[Avignon]] || 224||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |18.a || [[Avignon]] - [[Marseilla]] || 173||{{Bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |- |19.a || [[Marseilla]] - [[Gap]] || 208||{{Bandera|Belgika}} [[Armand Baeyens]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |20.a || [[Gap]] - [[Briançon]] || 165||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |- |21.a || [[Briançon]] - [[Aix-les-Bains]] || 201||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Ruiz]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |22.a || [[Aix-les-Bains]] -{{Bandera|Suitza}} [[Geneva]] || 98 ([[erlojupeko]]a)||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |- |23.a ||{{Bandera|Suitza}} [[Geneva]] - [[Dijon]] || 197||{{Bandera|Belgika}} [[Germain Derycke]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |24.a || [[Vichy]] - [[Paris]] || 354||{{Bandera|Frantzia}} [[Adolphe Deledda]]||{{Bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]] |- |} == Sailkapen nagusia == {| border="1" cellspacing="0" cellpading="2" |- !align="center" bgcolor=yellow| '''Azken sailkapen nagusia''' |- | {| align="center" |- !Postua !Txirrindularia !Denbora |- |- | align="center"| '''1.''' | '''{{bandera|Suitza}} [[Hugo Koblet]]''' | align="right"| '''142h 20' 14"''' |-bgcolor="#DCE5E5" | align="center"| 2. | {{bandera|Frantzia}} [[Raphaël Géminiani]] | align="right"| + 22' 00" |-agcolor="#FFDAB9" | align="center"| 3. | {{bandera|Frantzia}} [[Lucien Lazaridès]] | align="right"| + 24' 16" |-bgcolor="#EFEFEF" | align="center"| 4. | {{bandera|Italia}} [[Gino Bartali]] | align="right"| + 29' 09" |- | align="center"| 5. | {{bandera|Belgika}} [[Stan Ockers]] | align="right"| + 32' 53" |-bgcolor="#EFEFEF" | align="center"| 6. | {{bandera|Frantzia}} [[Pierre Barbotin]] | align="right"| + 36' 40" |- | align="center"| 7. | {{bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]] | align="right"| + 39' 14" |-bgcolor="#EFEFEF" | align="center"| 8. | {{bandera|Belgika}} [[Raymond Impanis]] | align="right"| + 45' 53" |- | align="center"| 9. | {{bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Ruiz]] | align="right"| + 45' 55" |-bgcolor="#EFEFEF" | align="center"| 10. | {{bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] | align="right"| + 46' 51" |} |- | 123 partehartzaile, 66 sailkatu | |} == Mendiko sailkapena == # [[Raphaël Géminiani]] 66 punturekin # [[Gino Bartali]] 59 punturekin # [[Fausto Coppi]], [[Hugo Koblet]] eta [[Bernardo Ruiz]] 41 punturekin. == Taldekako sailkapena == * Frantzia == Partehartzaileak == {| |-bgcolor="#EFEFEF" | width="33%" | ; [[Suisse|SUITZA]] : | width="33%" | ; [[Italia|ITALIA]] : | width="34%" | ; [[Belgika|BELGIKA]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 1. [[Georges Aeschlimann]] {{Bandera|Suitza}} * 2. [[Marcel Huber]] {{Bandera|Suitza}} * 3. [[Hugo Koblet]] {{Bandera|Suitza}} * 4. <S>[[Walter Reiser]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 6{{e}}) * 5. <S>[[Giovanni Rossi]]</S> {{Bandera|Suitza}} (HD 6{{e}}) * 6. [[Hans Sommer]] {{Bandera|Suitza}} * 7. [[Gottfried Weilenmann]] {{Bandera|Suitza}} * 8. [[Leo Weilenmann]] {{Bandera|Suitza}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 13. [[Gino Bartali]] {{Bandera|Italia}} * 14. [[Serafino Biagioni]] {{Bandera|Italia}} * 15. [[Fausto Coppi]] {{Bandera|Italia}} * 16. [[Andrea Carrea]] {{Bandera|Italia}} * 17. [[Franco Franchi]] {{Bandera|Italia}} * 18. <S>[[Attilio Lambertini]]</S> {{Bandera|Italia}} (HD 7{{e}}) * 19. [[Fiorenzo Magni]] {{Bandera|Italia}} * 20. [[Ettore Milano]] {{Bandera|Italia}} * 21. <S>[[Silvio Pedroni]]</S> {{Bandera|Italia}} (A 13{{e}}) * 22. [[Luciano Pezzi]] {{Bandera|Italia}} * 23. [[Virgilio Salimbeni]] {{Bandera|Italia}} * 24. <S>[[Renzo Zanazzi]]</S> {{ Italia }} (HD 7{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 25. [[Armand Baeyens]] {{Bandera|Belgika}} * 26. [[Hilaire Couvreur]] {{Bandera|Belgika}} * 27. [[Roger Decock]] {{Bandera|Belgika}} * 28. [[Alois De Hertog]] {{Bandera|Belgika}} * 29. [[Marcel De Mulder]] {{Bandera|Belgika}} * 30. <S>[[Isidore De Rijck]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 11{{e}}) * 31. [[Germain Derycke]] {{Bandera|Belgika}} * 32. [[Stan Ockers]] {{Bandera|Belgika}} * 33. [[André Rosseel]] {{Bandera|Belgika}} * 34. [[Edward Van Ende]] {{Bandera|Belgika}} * 35. [[Aloïs Van Steenkiste]] {{Bandera|Belgika}} * 36. [[Marcel Verschueren]] {{Bandera|Belgika}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[Frantzia|FRANTZIA]]: | ; [[Luxenburgo|LUXENBURGO]] : | ; [[Herbehereak|HERBEHEREAK]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 37. [[Jean Baldassari]] {{Bandera|Frantzia}} * 38. [[Pierre Barbotin]] {{Bandera|Frantzia}} * 39. [[Louison Bobet]] {{Bandera|Frantzia}} * 40. [[Bernard Gauthier]] {{Bandera|Frantzia}} * 41. [[Raphaël Géminiani]] {{Bandera|Frantzia}} * 42. [[Jean Guegen]] {{Bandera|Frantzia}} * 43. [[Nello Lauredi]] {{Bandera|Frantzia}} * 44. <S>[[Apo Lazaridès]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 22{{e}}) * 45. [[Lucien Lazaridès]] {{Bandera|Frantzia}} * 46. [[Edouard Muller]] {{Bandera|Frantzia}} * 47. <S>[[Raoul Rémy]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 22{{e}}) * 48. [[Lucien Teisseire]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 49. <S>[[Robert Bintz]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 11{{e}}) * 50. [[Jean Diederich]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 51. <S>[[René Biever]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (HD 7{{e}}) * 52. <S>[[Jean Goldschmit]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (NP 15{{e}}) * 53. <S>[[Henri Kass]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (NP 21{{e}}) * 54. [[Willy Kemp]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 55. * 56. <S>[[Josy Polfer]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (NP 2{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 57. <S>[[Hans Dekkers (1928-1984)|Hans Dekkers]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (NP 15{{e}}) * 58. <S>[[Wim Dielissen]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (HD 7{{e}}) * 59. <S>[[Henk Faanhof]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 10{{e}}) * 60. <S>[[Gerrit Peters]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (NP 14{{e}}) * 61. <S>[[Harry Schoenmakers]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (HD 2{{e}}) * 62. <S>[[Wim van Est]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 13{{e}}) * 63. <S>[[Gerrit Voorting]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (NP 15{{e}}) * 64. <S>[[Wout Wagtmans]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 14{{e}}) |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[Espainia|ESPAINIA]] : | ; [[Paris|PARIS]] : | ; [[ILE DE FRANCE / NORD-OUEST]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 65. <S>[[Victorio Ruiz]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (A 14{{e}}) * 66. <S>[[Miguel Gual]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (HD 18{{e}}) * 67. [[Dalmacio Langarika]] {{Bandera|EH}} * 68. [[Francesc Massip]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 69. <S>[[Emilio Rodríguez]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]](HD 2{{e}}) * 70. [[Manuel Rodríguez]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 71. [[Bernardo Ruiz]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 72. <S>[[Jose Serra]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (HD 22{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 73. <S>[[Serge Blusson]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 10{{e}}) * 74. <S>[[Robert Bonnaventure]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 16{{e}}) * 75. [[Louis Caput]] {{Bandera|Frantzia}} * 76. [[Jean Carle]] {{Bandera|Frantzia}} * 77. <S>[[Robert Chapatte]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 7{{e}}) * 78. <S>[[Jean Chateau]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 2{{e}}) * 79. <S>[[Maurice Diot]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 20{{e}}) * 80. <S>[[Dominique Forlini]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 14{{e}}) * 81. <S>[[Marcel Michel]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 15{{e}}) * 82. <S>[[Roger Piel]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 9{{e}}) * 83. <S>[[Jacques Renaud]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 2{{e}}) * 84. [[Jean Robic]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 85. <S>[[José Beyaert]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 7{{e}}) * 86. <S>[[Roger Creton]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 87. <S>[[Jean Delahaye]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 18{{e}}) * 88. [[Louis Deprez]] {{Bandera|Frantzia}} * 89. [[André Labeylie]] {{Bandera|Frantzia}} * 90. <S>[[Guy Lintilhac]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 6{{e}}) * 91. <S>[[Lucien Maelfait]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 7{{e}}) * 92. <S>[[Jacques Marinelli]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (NP 21{{e}}) * 93. <S>[[Maurice Quentin]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 4{{e}}) * 94. <S>[[Roger Queugnet]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 7{{e}}) * 95. <S>[[Attilio Redolfi]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 10{{e}}) * 96. [[Gino Sciardis]] {{Bandera|Frantzia}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[EST / SUD-EST]] : | ; [[OUEST / SUD-OUEST]] : | ; [[Iparraldeko Afrika|IPARRALDEKO AFRIKA]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 97. [[Émile Baffert]] {{Bandera|Frantzia}} * 98. [[Gilbert Bauvin]] {{Bandera|Frantzia}} * 99. [[Pierre Brambilla]] {{Bandera|Frantzia}} * 100. [[Roger Buchonnet]] {{Bandera|Frantzia}} * 101. <S>[[Robert Castelin]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 20{{e}}) * 102. [[Angelo Colinelli]] {{Bandera|Frantzia}} * 103. [[Adolphe Deledda]] {{Bandera|Frantzia}} * 104. [[Jean Dotto]] {{Bandera|Frantzia}} * 105. [[Paul Giguet]] {{Bandera|Frantzia}} * 106. [[Joseph Mirando]]</S> {{Bandera|Frantzia}} * 107. <S>[[Pierre Molinéris]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 15{{e}}) * 108. [[Vincent Vitetta]]</S> {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 109. <S>[[Armand Audaire]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 6{{e}}) * 110. <S>[[Jean-Marie Cieleska]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 15{{e}}) * 111. [[Pierre Cogan]] {{Bandera|Frantzia}} * 112. <S>[[Robert Desbats]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 15{{e}}) * 113. [[Jean-Marie Goasmat]] {{Bandera|Frantzia}} * 114. <S>[[Raymond Guégan]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 15{{e}}) * 115. [[Roger Lévêque]] {{Bandera|Frantzia}} * 116. <S>[[André Mahé]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 16{{e}}) * 117. [[Georges Meunier]] {{Bandera|Frantzia}} * 118. [[Joseph Morvan]] {{Bandera|Frantzia}} * 119. <S>[[André Ruffet]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 13{{e}}) * 120. [[Roger Walkowiak]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 121. <S>[[Abdel-Kader Abbes]]</S> {{bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria]] (HD 4{{e}}) * 122. <S>[[Max Charroin]]</S> {{Bandera|Frantzia}} {{Bandera|Maroko}} (A 3{{e}}) * 123. <S>[[Marcel Fernandez]]</S> {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria]] (HD 7{{e}}) * 124. <S>[[Ahmed Kebaili]]</S> {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria]] (HD 7{{e}}) * 125. [[Manuel Mayen]] {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria]] * 126. <S>[[Vincent Soler]]</S> {{BanderaFrantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria]] (HD 7{{e}}) * 127. [[Abdel-Kader Zaaf]] {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Algérie]] * 128. <S>[[Marcel Zelasco]]</S> {{bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Algérie]] (HD 7{{e}}) |} A : Abandonatu egin zuen etapan zehar ; HD : Abandonatu egin zuen ; NP : Ez zuen etapa hasi. {{oinordekotza | aurrekoa = [[1950eko Frantziako Tourra]] | titulua = Frantziako Tourra | epea = 1951ko uztailak 4 eta 29 artean | ondorengoa = [[1952ko Frantziako Tourra]] }} ''Artikulu hau frantsesezko eta gaztelerazko wikipedietatik itzulia dago''. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Frantziako Tourraren edizioak}} [[Kategoria:Frantziako Tourraren edizioak]] [[Kategoria:1951 kirolean]] qpd0wlo5tgk06kys26ooct0snl0ft5s 0 204114 9984754 9964958 2024-11-29T10:53:06Z Joseba65 69297 /* Partehartzaileak */ 9984754 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q523804}} '''1952ko Frantziako Tourra''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 39. edizioa izan zen. [[1952]]ko [[ekainaren 25|ekainak 25etik]] [[uztailaren 19|uztailak 19]] arte ospatu zen. 4.898 kilometroko ibilbidea egin zen 23 etapatan banatuta. 122 txirrindularik parte hartu zuten txirrindulari kopuru ezberdineko 12 taldetan banatuta. Proba soilik 78 txirrindularik amaitu zuten. Arlo honetan [[Italia]] eta [[Herbehereak|Herbehereetako]] talde nazionalak nabarmendu ziren, proba euren txirrindulari guztiekin amaitzea lortu zutenak. Edizio honetan igo ziren lehen aldiz [[Puy de Dôme]] eta [[Alpe d'Huez]], eta telebista agertzen da lehen aldiz, eguneko etaparen irudiak diferituan emango dituena. Edizio honen garailea izan zen [[Fausto Coppi]]k proba batez beste 32,233 kilometro orduko abiaduran bete zuen. == Etapak == {| class="wikitaula" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Sailkapen nagusiko liderra''' |- |1.a || [[Brest]] - [[Rennes]] || 246||{{Bandera|Belgika}} [[Rik Van Steenbergen]]||{{Bandera|Belgika}} [[Rik Van Steenbergen]] |-bgcolor="#EFEFEF" |2.a || [[Rennes]] - [[Le Mans]] || 181||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]]||{{Bandera|Belgika}} [[Rik Van Steenbergen]] |- |3.a || [[Le Mans]] - [[Rouen]] || 189||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]]||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]] |-bgcolor="#EFEFEF" |4.a || [[Rouen]] -[[Roubaix]] || 232||{{Bandera|Frantzia}} [[Pierre Molinéris]]||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]] |- |5.a || [[Roubaix]] - [[Namur]] || 197||{{Bandera|Luxenburgo}} [[Jean Diederich]]||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]] |-bgcolor="#EFEFEF" |6.a || [[Namur]] - [[Metz]] || 228||{{Bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]]||{{Bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]] |- |7.a || [[Metz]] - [[Nancy]] || 60 ([[erlojupeko]]a)||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]]||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]] |-bgcolor="#EFEFEF" |8.a || [[Nancy]] - [[Mulhouse]] || 252||{{Bandera|Frantzia}} [[Raphaël Géminiani]]||{{Bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]] |- |9.a || [[Mulhouse]] -{{Bandera|Suitza}} [[Lausana]] || 238||{{Bandera|Suitza}} [[Walter Diggelmann]]||{{Bandera|Italia}} [[Andrea Carrea]] |-bgcolor="#EFEFEF" |10.a ||{{Bandera|Suitza}} [[Lausana]] - [[Alpe d'Huez]] || 266||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |- |11.a || [[Le Bourg d'Oisans]] - [[Sestrières]] || 182||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |-bgcolor="#EFEFEF" |12.a || [[Sestrières]] -{{Bandera|Monako}} [[Monako]] || 251 ||{{Bandera|Herbehereak}} [[Jan Nolten]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |- |13.a ||{{Bandera|Monako}} [[Monako]] - [[Aix-en-Provence]] || 214||{{Bandera|Frantzia}} [[Raoul Rémy]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |-bgcolor="#EFEFEF" |14.a || [[Aix-en-Provence]] - [[Perpinyà]] || 178||{{Bandera|Frantzia}} [[Jean Robic]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |- |15.a || [[Avignon]] - [[Perpinyà]] || 255||{{Bandera|Frantzia}} [[Georges Decaux]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |-bgcolor="#EFEFEF" |16.a || [[Perpinyà]] - [[Tolosa Okzitania]] || 200||{{Bandera|Belgika}} [[André Rosseel]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |- |17.a || [[Tolosa Okzitania]] - [[Banhèras de Bigòrra|Bagnères-de-Bigorre]] || 204|| [[Fitxategi:Flag of France.svg|20px|Frantziako bandera]] [[Raphaël Géminiani]] || [[Fitxategi:Flag of Italy.svg|20px|Bandera de Italia]] [[Fausto Coppi]] |-bgcolor="#EFEFEF" |18.a || [[Banhèras de Bigòrra|Bagnères-de-Bigorre]] - [[Pau (Pirinio Atlantikoak)|Pau]] || 149||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |- |19.a || [[Paue]] - [[Bordele]] || 195||{{Bandera|Herbehereak}} [[Hans Dekkens]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |-bgcolor="#EFEFEF" |20.a || [[Bordele]] - [[Limoges]] || 228||{{Bandera|Frantzia}} [[Jacques Vivier]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |- |21.a || [[Limoges]] - [[Puy de Dôme]] || 245||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |-bgcolor="#EFEFEF" |22.a || [[Clermont-Ferrand]] - [[Vichy]] || 63 ([[erlojupeko]]a)||{{Bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |- |23.a || [[Vichy]] - [[Paris]] || 354||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]]||{{Bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]] |- |} == Sailkapen nagusia == {| border="1" cellspacing="0" cellpading="2" |- !align="center" bgcolor=yellow| '''Azken sailkapen orokorra''' |- | {| align="center" |- !Postua !Txirrindularia !Denbora |- |- |-bgcolor="#F7F6A8" | align="center"| '''1.''' | '''{{bandera|Italia}} [[Fausto Coppi]]''' | align="right"| '''151h 57' 20"''' |-bgcolor="#DCE5E5" | align="center"| 2. | {{bandera|Belgika}} [[Stan Ockers]] | align="right"| + 28' 17" |-agcolor="#FFDAB9" | align="center"| 3. | {{bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Ruiz]] | align="right"| + 34' 38" |-bgcolor="#EFEFEF" | align="center"| 4. | {{bandera|Italia}} [[Gino Bartali]] | align="right"| + 35' 25" |- | align="center"| 5. | {{bandera|Frantzia}} [[Jean Robic]] | align="right"| + 35' 36" |-bgcolor="#EFEFEF" | align="center"| 6. | {{bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]] | align="right"| + 38' 25" |- | align="center"| 7. | {{bandera|Belgika}} [[Alex Close]] | align="right"| + 38' 32" |-bgcolor="#EFEFEF" | align="center"| 8. | {{bandera|Frantzia}} [[Jean Dotto]] | align="right"| + 48' 01" |- | align="center"| 9. | {{bandera|Italia}} [[Andrea Carrea]] | align="right"| + 50' 20" |-bgcolor="#EFEFEF" | align="center"| 10. | {{bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gelabert]] | align="right"| + 58' 16" |} |- | 122 partehartzaile, 78 sailkatu | |} == Mendiko sailkapena == # [[Fausto Coppi]] 92 punturekin # [[Antonio Gelabert]] 69 punturekin # [[Jean Robic]] 60 punturekin == Taldekako sailkapena == * [[Italia]] == Partehartzaileak == {| |-bgcolor="#EFEFEF" | width="33%" | ; SUISSE : | width="33%" | ; BELGIQUE : | width="34%" | ; ITALIE : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 1. [[Heinrich Spuhler]] {{Bandera|Suitza}} * 2. [[Walter Diggelmann]] {{Bandera|Suitza}} * 3. <S>[[Marcel Huber]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 8{{e}}) * 4. <S>[[Martin Mtezger]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 11{{e}}) * 5. [[Carlo Lafranchi]] {{Bandera|Suitza}} * 6. [[Gottfried Weilenmann]] {{Bandera|Suitza}} * 7. <S>[[Roger Aeschlimann]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 5{{e}}) * 8. <S>[[Walter Reiser]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 4{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 9. <S>[[Maurice Blomme]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 6{{e}}) * 10. [[Alex Close]] {{Bandera|Belgika}} * 11. [[Roger Decock]] {{Bandera|Belgika}} * 12. [[Aloïs De Hertog]] {{Bandera|Belgika}} * 13. <S>[[Germain Derycke]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 3{{e}}) * 14. [[Maurice Neyt]] {{Bandera|Belgika}} * 15. [[Stan Ockers]] {{Bandera|Belgika}} * 16. [[André Rosseel]] {{Bandera|Belgika}} * 17. <S>[[Robert Vanderstockt]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 8{{e}}) * 18. [[Edward Van Ende]] {{Bandera|Belgika}} * 19. <S>[[Henri Van Kerkhove]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 8{{e}}) * 20. <S>[[Rik Van Steenbergen]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 6{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 21. [[Mario Baroni]] {{Bandera|Italia}} * 22. [[Gino Bartali]] {{Bandera|Italia}} * 23. [[Giulio Bresci]] {{Bandera|Italia}} * 24. [[Andrea Carrea]] {{Bandera|Italia}} * 25. [[Fausto Coppi]] {{Bandera|Italia}} * 26. [[Giovanni Corrieri]] {{Bandera|Italia}} * 27. [[Fiorenzo Crippa]] {{Bandera|Italia}} * 28. [[Franco Franchi]] {{Bandera|Italia}} * 29. [[Fiorenzo Magni]] {{Bandera|Italia}} * 30. [[Alfredo Martini]] {{Bandera|Italia}} * 31. [[Ettore Milano]] {{Bandera|Italia}} * 32. [[Luciano Pezzi]] {{Bandera|Italia}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; FRANCE: | ; PAYS-BAS : | ; ESPAGNE : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 33. [[Robert Bonnaventure]] {{Bandera|Frantzia}} * 34. [[Jean Dotto]] {{Bandera|Frantzia}} * 35. [[Bernard Gauthier]] {{Bandera|Frantzia}} * 36. [[Raphaël Géminiani]] {{Bandera|Frantzia}} * 37. [[Nello Lauredi]] {{Bandera|Frantzia}} * 38. [[Lucien Lazaridès]] {{Bandera|Frantzia}} * 39. <S>[[Edouard Muller]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 2{{e}}) * 40. [[Maurice Quentin]] {{Bandera|Frantzia}} * 41. [[Raoul Rémy]] {{Bandera|Frantzia}} * 42. [[Jean Robic]] {{Bandera|Frantzia}} * 43. [[Antonin Rolland]] {{Bandera|Frantzia}} * 44. [[Lucien Teisseire]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 45. [[Hans Dekkers (1928-1984)|Hans Dekkers]] {{Bandera|Herbehereak}} * 46. [[Henk Faanhof]] {{Bandera|Herbehereak}} * 47. [[Jan Nolten]] {{Bandera|Herbehereak}} * 48. [[Thijs Roks]] {{Bandera|Herbehereak}} * 49. [[Hein Van Breenen]] {{Bandera|Herbehereak}} * 50. [[Wim van Est]] {{Bandera|Herbehereak}} * 51. [[Gerrit Voorting]] {{Bandera|Herbehereak}} * 52. [[Wout Wagtmans]] {{Bandera|Herbehereak}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 53. [[Antonio Gelabert]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 54. [[Jose Gil]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 55. [[Francesc Massip]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 56. <S>[[Jose Perez-Llacer]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (A 18{{e}}) * 57. [[Bernardo Ruiz]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 58. [[Jose Serra]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 59. [[Andrés Trobat]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 60. <S>[[Hortensio Bidaurreta]]<</S> {{Bandera|EH}} (HD 2{{e}}) |-bgcolor="#EFEFEF" | ; LUXEMBOURG : | ; PARIS : | ; NORD-EST / CENTRE : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 61. <S>[[Robert Bintz]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (NP 14{{e}}) * 62. <S>[[René Biever]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (NP 1{{e}}) * 63. <S>[[Jean Diederich]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (HD 11{{e}}) * 64. [[Johny Goedert]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 65. [[Jean Goldschmit]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 66. <S>[[Willy Kemp]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (HD 11{{e}}) * 67. <S>[[John Beaslay]]</S> {{Bandera|Australia}} (HD 2{{e}}) * 68. <S>[[Edward Smith]]</S> {{Bandera|Australia}} (NP 1{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 69. <S>[[Louis Caput]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 4{{e}}) * 70. <S>[[Jean Carle]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 2{{e}}) * 71. <S>[[Robert Chapatte]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 3{{e}}) * 72. <S>[[Charles Coste]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 73. [[Georges Decaux]] {{Bandera|Frantzia}} * 74. <S>[[Jacques Dupont (txirrindularia)|Jacques Dupont]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 6{{e}}) * 75. <S>[[Pierre Gaudot]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 4{{e}}) * 76. [[Jacques Marinelli]] {{Bandera|Frantzia}} * 77. <S>[[Armand Papazian]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 9{{e}}) * 78. [[Jacky Renaud]] {{Bandera|Frantzia}} * 79. <S>[[Gino Sciardis]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 80. [[Eugène Telotte]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 81. [[Gilbert Bauvin]] {{Bandera|Frantzia}} * 82. <S>[[Roger Buchonnet]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 83. <S>[[Jean-Marie Cieleska]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 84. [[Jean de Gribaldy]] {{Bandera|Frantzia}} * 85. [[Adolphe Deledda]] {{Bandera|Frantzia}} * 86. <S>[[Robert Ducard]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 87. <S>[[Marcel Dussault]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 88. <S>[[Noël Lajoie]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 11{{e}}) * 89. <S>[[Georges Meunier]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 90. [[Pierre Pardoen]] {{Bandera|Frantzia}} * 91. [[Roger Rossinelli]] {{Bandera|Frantzia}} * 92. <S>[[Alexandre Sowa]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) |-bgcolor="#EFEFEF" | ; SUD-EST : | ; OUEST / SUD-OUEST : | ; AFRIQUE DU NORD : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 93. [[Jean Bertaina]] {{Bandera|Frantzia}} * 94. [[Siro Bianchi]] {{Bandera|Frantzia}} * 95. <S>[[Dominique Canavese]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 96. <S>[[Albert Chaumarat]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 4{{e}}) * 97. <S>[[Edouard Fachleitner]]<S> {{Bandera|Frantzia}} (A 4{{e}}) * 98. [[Paul Giguet]] {{Bandera|Frantzia}} * 99. <S>[[Michel Llorca]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 10{{e}}) * 100. [[Joseph Mirando]] {{Bandera|Frantzia}} * 101. <S>[[Pierre Molinéris]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 18{{e}}) * 102. [[Adolphe Pezzuli]] {{Bandera|Frantzia}} * 103. [[René Rotta]] {{Bandera|Frantzia}} * 104. [[Vincent Vitetta]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 105. [[André Bernard]] {{Bandera|Frantzia}} * 106. <S>[[René Berton]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 6{{e}}) * 107. [[Jean Delahaye]] {{Bandera|Frantzia}} * 108. <S>[[Albert Dolhats]]</S> {{Bandera|EH}} (A 6{{e}}) * 109. <S>[[Guy Lapébie]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 18{{e}}) * 110. [[Jean Le Guilly]] {{Bandera|Frantzia}} * 111. [[Jean Malléjac]] {{Bandera|Frantzia}} * 112. <S>[[Alain Moineau]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 113. <S>[[André Dufraisse (txirrindularia)|André Dufraisse]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 3{{e}}) * 114. [[Tino Sabbadini]] {{Bandera|Frantzia}} * 115. [[Raymond Scardin]] {{Bandera|Frantzia}} * 116. [[Jacques Vivier]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 117. <S>[[Mostefa Chareuf]]</S> {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] (HD 1{{e}}) * 118. [[Marcel Fernandez]] {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] * 119. [[Ahmed Kebaili]] {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] * 120. <S>[[Gérard Guercy]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 11{{e}}) * 121. [[Henri Paret]] {{Bandera|Frantzia}} * 122. [[Vincent Soler]] {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] * 123. <S>[[Abdel-Kader Zaaf]]</S> {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] (HD 11{{e}}) * 124. [[Marcel Zelasco]] {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] (A 13{{e}}) |} A : Abandonatu egin zuen etapan zehar ; HD : Abandonatu egin zuen ; NP : Ez zuen etapa hasi. {{oinordekotza | aurrekoa = [[1951ko Frantziako Tourra]] | titulua = Frantziako Tourra | epea = 1951ko ekainak 25 eta uztailak 19 artean ospatua | ondorengoa = [[1953ko Frantziako Tourra]] }} ''Artikulu hau frantsesezko eta gaztelaniazko wikipedietatik itzulia dago''. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Frantziako Tourraren edizioak}} [[Kategoria:Frantziako Tourraren edizioak]] [[Kategoria:1952 kirolean]] mtr414hjbg8e0c2wupfug6otkqn0x7y 0 204238 9984755 9924091 2024-11-29T10:53:34Z Joseba65 69297 /* Parte-hartzaileak */ 9984755 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q907308}} '''1953ko Frantziako Tourra''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 40. edizioa izan zen. [[1953]]ko [[uztailaren 3|uztailak 3]] eta 26 bitartean ospatu zen. 4476 kilometro egin ziren 22 etapatan banatuta. 120 txirrindularik parte hartu zuten, 10 txirrindulariko 12 taldetan banatuta. Horietatik proba amaitu zutenak 76 izan ziren, eta talde bakar batek ere ez zuen amaitu proba bere txirrindulari guztiekin. [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourreko]] lehen edizioa izan zen [[1903ko Frantziako Tourra]]ren garailea izan zen [[Maurice Garin]], Tour honetan irteera ematera gonbidatua eta zituen 82 urteak gora-behera oso itxura ona zuena, hitzaldi labur batekin konformatu zen: "Nire lagun gazteak, sekula ez dituzue gure bizikleta primitiboekin ezinezko errepideetan aurre egin behar izan genien zailtasunak ulertuko. Errepideak askoz gaitzagoak ziren gure arerioak baino, eta, hala ere, ze oroitzapen eder mordoa utzi dizkidaten. Sekula zikindu gabeko loria baten oroitzapena, bizikletarik gabe sekula izango ez nuen bizitza batena, eta, batez ere, espero gabeko promozio sozial batena". Maurice Garinek honako hau esan zion [[1902]]an kazetari bati: "Txapelduna baino lehenago herriko gizon bat naiz". Ez zekien bi kontzeptu hauek txirrindularitzan bata bestea bezain funtsezkoak izango zirela. Edizio honetan [[maillot berde]]a agertzen da, puntukako sailkapeneko liderra adierazten duena. Edizio honetako irabazlea izan zen [[Louison Bobet]]ek proba batez beste 34,593 kilometro orduko abiaduran bete zuen. == Etapak == {| class="wikitable" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Sailkapen nagusiko liderra''' |- |1.a || [[Estrasburgo]] - [[Metz]] || 195 ||{{Bandera|Suitza}} [[Fritz Schär]]||{{Bandera|Suitza}} [[Fritz Schär]] |-bgcolor="#EFEFEF" |2.a || [[Metz]] -{{Bandera|Belgika}} [[Lieja]] || 227 ||{{Bandera|Suitza}} [[Fritz Schär]]||{{Bandera|Suitza}} [[Fritz Schär]] |- |3.a ||{{Bandera|Belgika}} [[Lieja]]- [[Lille]] || 221||{{Bandera|Frantzia}} [[Stanislas Bober]]||{{Bandera|Suitza}} [[Fritz Schär]] |-bgcolor="#EFEFEF" |4.a || [[Lille]] -[[Dieppe (Seine-Maritime)|Dieppe]] || 198 ||{{Bandera|Herbehereak}} [[Gerrit Voorting]]||{{Bandera|Suitza}} [[Fritz Schär]] |- |5.a || [[Dieppe (Seine-Maritime)|Dieppe]] - [[Caen]] || 131||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Malléjac]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Hassenforder]] |-bgcolor="#EFEFEF" |6.a || [[Caen]] - [[Le Mans]] || 180||{{Bandera|Belgika}} [[Martin Van Geneughen]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Hassenforder]] |- |7.a || [[Le Mans]] - [[Nantes]] || 181||{{Bandera|Italia}} [[Livio Isotti]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Hassenforder]] |-bgcolor="#EFEFEF" |8.a || [[Nantes]] - [[Bordele]] || 345||{{Bandera|Herbehereak}} [[Jan Nolten]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Hassenforder]] |- |9.a || [[Bordele]] - [[Paue]] || 197||{{Bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]] ||{{Bandera|Suitza}} [[Fritz Schär]] |-bgcolor="#EFEFEF" |10.a || [[Paue]] - [[Cauterets]] || 103||{{Bandera|EH}} [[Jesús Loroño]]||{{Bandera|Suitza}} [[Fritz Schär]] |- |11.a || [[Cauterets]] - [[Banhèras de Luishon|Luchon]] || 115||{{Bandera|Frantzia}} [[Jean Robic]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Jean Robic]] |-bgcolor="#EFEFEF" |12.a || [[Banhèras de Luishon|Luchon]] - [[Albi]] || 241||{{Bandera|Frantzia}} [[André Darrigade]]||{{Bandera|Frantzia}} [[François Mahé]] |- |13.a || [[Albi]] - [[Besiers|Béziers]] || 189||{{Bandera|Frantzia}} [[Nello Lauredi]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Malléjac]] |-bgcolor="#EFEFEF" |14.a || [[Besiers|Béziers]] - [[Nimes]] || 214||{{Bandera|Frantzia}} [[Bernard Quennehen]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Malléjac]] |- |15.a || [[Nimes]] - [[Marseilla]] || 173||{{Bandera|Frantzia}} [[Maurice Quentin]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Malléjac]] |-bgcolor="#EFEFEF" |16.a || [[Marseilla]] -{{Bandera|Monako}} [[Monako]] || 208||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wim van Est]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Malléjac]] |- |17.a ||{{Bandera|Monako}} [[Monako]] - [[Gap]] || 261||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Malléjac]] |-bgcolor="#EFEFEF" |18.a || [[Gap]] - [[Briançon]] || 165||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |19.a || [[Briançon]] - [[Lyon]] || 227||{{Bandera|Frantzia}} [[Georges Meunier]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |20.a || [[Lyon]] - [[Saint-Étienne]] || 70 ([[erlojupeko]]a)||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |21.a || [[Saint-Étienne]] - [[Montluçon]] || 210||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |22.a || [[Montluçon]] - [[Paris]] || 328||{{Bandera|Italia}} [[Fiorenzo Magni]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |} == Sailkapen nagusia == {| border="1" cellspacing="0" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=yellow | '''Azken sailkapen nagusia''' |- | {| align="center" |-bgcolor="#F7F6A8" | 1. [[Louison Bobet]] {{Bandera|Frantzia}} |129h 23' 25" |-bgcolor="#DCE5E5" | 2. [[Jean Malléjac]] {{Bandera|Frantzia}} | + 14' 18" |-bgcolor="#FFDAB9" | 3. [[Giancarlo Astrua]] {{Bandera|Italia}} | + 15' 02" |-bgcolor="#EFEFEF" | 4. [[Alex Close]] {{Bandera|Belgika}} | + 17' 35" |- | 5. [[Wout Wagtmans]] {{Bandera|Herbehereak}} | + 18' 05" |-bgcolor="#EFEFEF" | 6. [[Fritz Schär]] {{Bandera|Suitza}} | + 18' 44" |- | 7. [[Antonin Rolland]] {{Bandera|Frantzia}} | + 23' 03" |-bgcolor="#EFEFEF" | 8. [[Nello Lauredi]] {{Bandera|Frantzia}} | + 26' 03" |- | 9. [[Raphaël Géminiani]] {{Bandera|Frantzia}} | + 27' 18" |-bgcolor="#EFEFEF" | 10. [[François Mahé]] {{Bandera|Frantzia}} | + 28' 26" |- | 119 partehartzaile, 76 sailkatu | |} |} == Mendiko sailkapena == # [[Jesús Loroño|Jesus Loroño]] 54 punturekin # [[Louison Bobet]] 36 punturekin # [[Joseph Mirando]] 30 punturekin == Puntukako sailkapena == # [[Fritz Schär]] 271 punturekin # [[Fiorenzo Magni]] 307 punturekin # [[Raphaël Geminiani]] 406 punturekin == Taldekako sailkapena == * [[Herbehereak]] == Parte-hartzaileak == {| |-bgcolor="#EFEFEF" | width="33%" | ; [[Italie]] : | width="33%" | ; [[Suisse]] : | width="34%" | ; [[Belgique]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 1. [[Giancarlo Astrua]] {{Bandera|Italia}} * 2. [[Mario Baroni]] {{Bandera|Italia}} * 3. [[Gino Bartali]] {{Bandera|Italia}} * 4. [[Giovanni Corrieri]] {{Bandera|Italia}} * 5. [[Umberto Drei]] {{Bandera|Italia}} * 6. <S>[[Adolpho Grosso]]</S> {{Bandera|Italia}} (HD 7{{e}}) * 7. [[Livio Isotti]] {{Bandera|Italia}} * 8. [[Fiorenzo Magni]] {{Bandera|Italia}} * 9. <S>[[Rossello Minardi]]</S> {{Bandera|Italia}} (A 5{{e}}) * 10. [[Vincenzo Rossello]] {{Bandera|Italia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 11. <S>[[François Chevalley]]</S> {{Bandera|Suitza}} (HD 2{{e}}) * 12. <S>[[Emilio Croci-Torti]]</S> {{Bandera|Suitza}} (HD 1{{e}}) * 13. [[Carlo Lafranchi]] {{Bandera|Suitza}} * 14. [[Marcel Huber]] {{Bandera|Suitza}} * 15. <S>[[Hugo Koblet]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 10{{e}}) * 16. [[Martin Metzger]] {{Bandera|Suitza}} * 17. [[Remo Pianezzi]] {{Bandera|Suitza}} * 18. <S>[[Otto Meili]]</S> {{Bandera|Suitza}} (HD 2{{e}}) * 19. [[Fritz Schär]] {{Bandera|Suitza}} * 20. [[Max Schellenberg]] {{Bandera|Suitza}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 21. [[Jan Adriaensens]] {{Bandera|Belgika}} * 22. [[Alex Close]] {{Bandera|Belgika}} * 23. [[Hilaire Couvreur]] {{Bandera|Belgika}} * 24. [[Fred De Bruyne]] {{Bandera|Belgika}} * 25. <S>[[Alois De Hertog]]</S> {{Bandera|Belgika}} (HD 6{{e}}) * 26. [[René De Smet]] {{Bandera|Belgika}} * 27. [[Raymond Impanis]] {{Bandera|Belgika}} * 28. <S>[[Robert Vanderstockt]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 11{{e}}) * 29. [[Martin Van Geneugden]] {{Bandera|Belgika}} * 30. [[Richard Van Genechten]] {{Bandera|Belgika}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[Espagne]]: | ; [[Luxembourg (pays)|Luxembourg]] : | ; [[Pays-Bas]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 31. <S>[[Victorio Garcia]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (A 4{{e}}) * 32. <S>[[Jose Gil]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (A 5{{e}}) * 33. [[Antonio Gelabert]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 34. <S>[[Vicente Iturat]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (HD 18{{e}}) * 35. [[Jesus Loroño]] {{Bandera|EH}} * 36. [[Francesc Massip]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 37. [[Dalmacio Langarika]] {{Bandera|EH}} * 38. [[Jose Serra]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 39. [[Andrés Trobat]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 40. [[Jose Porcar Vidal]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 41. <S>[[Jean Diederich]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 18{{e}}) * 42. <S>[[Marcel Dierkens]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 14{{e}}) * 43. [[Marcel Ernzer]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 44. <S>[[Charly Gaul]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 6{{e}}) * 45. <S>[[Lucien Gillen]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (NP 1{{e}}) * 46. <S>[[Jean Goldschmit]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 18{{e}}) * 47. <S>[[Edy Hein]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 16{{e}}) * 48. [[Willy Kemp]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 49. <S>[[Jim Kirchen]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 14{{e}}) * 50. [[Jean Schmit]] {{Bandera|Luxenburgo}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 51. <S>[[Sjef Jansen]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (HD 7{{e}}) * 52. [[Jan Nolten]] {{Bandera|Herbehereak}} * 53. [[Thijs Roks]] {{Bandera|Herbehereak}} * 54. <S>[[Henk Stevens]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (HD 6{{e}}) * 55. [[Adri Suykerbuyk]] {{Bandera|Herbehereak}} * 56. [[Hein Van Breenen]] {{Bandera|Herbehereak}} * 57. [[Wim van Est]] {{Bandera|Herbehereak}} * 58. [[Wout Wagtmans]] {{Bandera|Herbehereak}} * 59. <S>[[Adri Voorting]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 18{{e}}) * 60. [[Gerrit Voorting]] {{Bandera|Herbehereak}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[Frantzia|France]] : | ; [[Île-de-France]] : | ; Nord-Est / [[Région Centre|Centre]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 61. [[Louison Bobet]] {{Bandera|Frantzia}} * 62. [[Adolphe Deledda]] {{Bandera|Frantzia}} * 63. <S>[[Jean Dotto]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 2{{e}}) * 64. [[Bernard Gauthier]] {{Bandera|Frantzia}} * 65. [[Raphaël Géminiani]] {{Bandera|Frantzia}} * 66. [[Nello Lauredi]] {{Bandera|Frantzia}} * 67. [[Jean Le Guilly]] {{Bandera|Frantzia}} * 68. [[Raoul Rémy]] {{Bandera|Frantzia}} * 69. [[Antonin Rolland]] {{Bandera|Frantzia}} * 70. [[Lucien Teisseire]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 71. [[Stanislas Bober]] {{Bandera|Frantzia}} * 72. <S>[[Louis Caput]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (NP 12{{e}}) * 73. [[Maurice Diot]] {{Bandera|Frantzia}} * 74. <S>[[Jean Gueguen]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 12{{e}}) * 75. [[Maurice Quentin]] {{Bandera|Frantzia}} * 76. <S>[[Attilio Redolfi]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 14{{e}}) * 77. [[Jacques Renaud]] {{Bandera|Frantzia}} * 78. [[Claude Rouer]] {{Bandera|Frantzia}} * 79. <S>[[Eugème Telotte]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 11{{e}}) * 80. [[Alfred Tonello]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 81. [[Ugo Anzile]] {{Bandera|Frantzia}} * 82. [[Gilbert Bauvin]] {{Bandera|Frantzia}} * 83. <S>[[Guy Buchaille]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 10{{e}}) * 84. [[Jean Dacquay]] {{Bandera|Frantzia}} * 85. [[Jean Forestier]] {{Bandera|Frantzia}} * 86. <S>[[Roger Hassenforder]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 10{{e}}) * 87. <S>[[Jacques Labertonnière]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 14{{e}}) * 88. [[Georges Meunier]] {{Bandera|Frantzia}} * 89. [[Bernard Quennehen]] {{Bandera|Frantzia}} * 90. [[Roger Walkowiak]] {{Bandera|Frantzia}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; Sud-Est : | ; [[Ouest]] : | ; Sud-Ouest : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 91. <S>[[Emile Baffert]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 6{{e}}) * 92. <S>[[Ahmed Kebaili]]</S> [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] (NP 5{{e}}) * 93. [[Lucien Lazaridès]] {{Bandera|Frantzia}} * 94. [[Siro Bianchi]] {{Bandera|Frantzia}} * 95. [[Joseph Mirando]] {{Bandera|Frantzia}} * 96. [[Pierre Molinéris]] {{Bandera|Frantzia}} * 97. <S>[[René Privat]]<S> {{Bandera|Frantzia}} (A 13{{e}}) * 98. [[René Rotta]] {{Bandera|Frantzia}} * 99. [[Vincent Vitetta]] {{Bandera|Frantzia}} * 100. <S>[[Marcel Zelasco]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 3{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 101. [[Armand Audaire]] {{Bandera|Frantzia}} * 102. <S>[[Roger Chupin]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 14{{e}}) * 103. [[Norbert Esnault]] {{Bandera|Frantzia}} * 104. <S>[[Émile Guérinel]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 7{{e}}) * 105. [[François Mahé]] {{Bandera|Frantzia}} * 106. [[Jean Malléjac]] {{Bandera|Frantzia}} * 107. [[Bernard Bultel]] {{Bandera|Frantzia}} * 108. [[Joseph Morvan]] {{Bandera|Frantzia}} * 109. [[Roger Pontet]] {{Bandera|Frantzia}} * 110. <S>[[Jean Robic]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (NP 14{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 111. <S>[[Louis Barès]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 11{{e}}) * 112. <S>[[Hubert Bastianelli]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 13{{e}}) * 113. [[Claude Colette]] {{Bandera|Frantzia}} * 114. [[André Darrigade]] {{Bandera|Frantzia}} * 115. <S>[[Robert Desbats]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 6{{e}}) * 116. <S>[[Jacques Dupont (txirrindularia)|Jacques Dupont]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 18{{e}}) * 117. <S>[[Henri Parret]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 19{{e}}) * 118. <S>[[Hervé Prouzet]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 4{{e}}) * 119. <S>[[Tino Sabbadini]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 7{{e}}) * 120. <S>[[Jacques Vivier]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 13{{e}}) |} A : Etapan zehar abandonatu zuen ; HD : Abandonatu egin zuen ; NP : Ez zuen etapa hasi. {{oinordekotza | aurrekoa = [[1952ko Frantziako Tourra]] | titulua = [[Frantziako Tourra]] | epea = 1953ko uztailak 3 eta 26 artean ospatua | ondorengoa = [[1954ko Frantziako Tourra]] }} ''Artikulu hau frantsesezko eta gaztelaniazko wikipedietatik itzulia dago''. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Frantziako Tourraren edizioak}} [[Kategoria:Frantziako Tourraren edizioak]] [[Kategoria:1953 kirolean]] [[Kategoria:1953 Frantzian]] qzx8cj20o1g2nhwedkmpg974pfbrs4o 0 204359 9984756 9518277 2024-11-29T10:54:02Z Joseba65 69297 /* Parte-hartzaileak */ 9984756 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q221428}} '''1954ko Frantziako Tourra''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 41. edizioa izan zen. [[1954]]ko [[uztailaren 8|uztailak 8]] eta [[abuztuaren 1|abuztuak 1]] artean ospatu zen. 4.669 kilometroko ibilbidea egin zen 23 etapatan banatuta, horietatik bi, laugarrena eta hogeita batgarrena, bi sektoretan banatuta egon zirelarik. 110 txirrindularik parte hartu zuten 10 txirrindulariko 11 talderen artean banatuta. Horietatik 69 izan ziren proba amaitu zutenak, eta talde bakar batek ere ez zuen proba bere txirrindulari guztiekin amaitzea lortu. Garaileak, bigarren aldiz jarraian [[Louison Bobet]] izan zena, proba batez beste 33,229 kilometro orduko abiaduran bete zuen. == Etapak == {| class="wikitable" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Sailkapen nagusko liderra''' |- |1.a ||{{Bandera|Herbehereak}} [[Amsterdam]] -{{Bandera|Belgika}} [[Brasschaat]] || 216||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]] |-bgcolor="#EFEFEF" |2.a ||{{Bandera|Belgika}} [[Beveren]] - [[Lille]] || 227 ||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]] |- |3.a || [[Lille]] - [[Rouen]] || 219||{{Bandera|Frantzia}} [[Marcel Dussault]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]] |-bgcolor="#EFEFEF" |4.a (a) || [[Rouen-les-Essarts]]eko Zirkuitua || 10 (taldekako [[erlojupeko]]a) ||{{Bandera|Suitza}}||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |4.a (b)|| [[Rouen]] - [[Caen]] || 131||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wim van Est]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |5.a || [[Caen]] - [[Saint-Brieuc]] || 224||{{Bandera|Suitza}} [[Ferdinand Kübler|Ferdi Kubler]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |6.a || [[Saint-Brieuc]] - [[Brest]] || 179||{{Bandera|Frantzia}} [[Dominique Forlini]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |7.a || [[Brest]] - [[Vannes]] || 211||{{Bandera|Frantzia}} [[Jacques Vivier]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |8.a || [[Vannes]] - [[Angers]] || 190||{{Bandera|Belgika}} [[Fred de Bruyne]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]] |-bgcolor="#EFEFEF" |9.a || [[Angers]] - [[Bordele]] || 343||{{Bandera|Herbehereak}} [[Henk Faanhof]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]] |- |10.a || [[Bordele]] - [[Baiona]] || 202||{{Bandera|Frantzia}} [[Gilbert Bauvin]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]] |-bgcolor="#EFEFEF" |11.a || [[Baiona]] - [[Paue]] || 241||[[Fitxategi:Flag of Belgium (civil).svg|20px]] [[Stan Ockers]] || [[Fitxategi:Flag of the Netherlands.svg|20px|Herbehereetako bandera]] [[Wout Wagtmans]] |- |12.a || [[Paue]] - [[Banhèras de Luishon|Luchon]] || 161||{{Bandera|Frantzia}} [[Gilbert Bauvin]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Gilbert Bauvin]] |-bgcolor="#EFEFEF" |13.a || [[Banhèras de Luishon|Luchon]] - [[Tolosa Okzitania]] || 203||{{Bandera|Belgika}} [[Fred de Bruyne]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Gilbert Bauvin]] |- |14.a || [[Tolosa Okzitania]] - [[Millau]] || 225||{{Bandera|Suitza}} [[Ferdinand Kübler|Ferdi Kubler]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |15.a || [[Millau]] - [[Le Puy-en-Velay]] || 197||{{Bandera|Frantzia}} [[Dominique Forlini]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |16.a || [[Le Puy-en-Velay]] - [[Lyon]] || 194||{{Bandera|Frantzia}} [[Jean Forestier]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |17.a || [[Lyon]] - [[Grenoble]] || 192||{{Bandera|Frantzia}} [[Lucien Lazaridès]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |18.a || [[Grenoble]] - [[Briançon]] || 216||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |19.a || [[Briançon]] - [[Aix-les-Bains]] || 221||{{Bandera|Frantzia}} [[Jean Dotto]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |20.a || [[Aix-les-Bains]] - [[Besançon]] || 243||{{Bandera|Frantzia}} [[Lucien Teisseire]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |21.a (a) || [[Besançon]] - [[Épinal]] || 134 ||{{Bandera|Frantzia}} [[François Mahé]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |21.a (b) || [[Épinal]] - [[Nancy]] || 72([[erlojupeko]]a) ||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |22.a || [[Nancy]] - [[Troyes]] || 216||{{Bandera|Belgika}} [[Fred de Bruyne]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |23.a || [[Troyes]] - [[Paris]] || 188||{{Bandera|Frantzia}} [[Robert Varnajo]]||{{bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |} == Sailkapen nagusia == {| border="1" cellspacing="0" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=yellow | '''Azken sailkapen nagusia''' |- | {| align="center" |-bgcolor="#F7F6A8" | 1. [[Louison Bobet]] {{Bandera|Frantzia}} |140h 06' 05" |-bgcolor="#DCE5E5" | 2. [[Ferdinand Kübler|Ferdi Kübler]] {{Bandera|Suitza}} | + 15' 49" |-bgcolor="#FFDAB9" | 3. [[Fritz Schär]] {{Bandera|Suitza}} | + 21' 46" |-bgcolor="#EFEFEF" | 4. [[Jean Dotto]] {{Bandera|Frantzia}} | + 28' 21" |- | 5. [[Jean Malléjac]] {{Bandera|Frantzia}} | + 31' 38" |-bgcolor="#EFEFEF" | 6. [[Stan Ockers]] {{Bandera|Belgika}} | + 36' 02" |- | 7. [[Louis Bergaud]] {{Bandera|Frantzia}} | + 37' 55" |-bgcolor="#EFEFEF" | 8. [[Vincent Vitetta]] {{Bandera|Frantzia}} | + 41' 14" |- | 9. [[Jean Brankart]] {{Bandera|Belgika}} | + 42' 08" |-bgcolor="#EFEFEF" | 10. [[Gilbert Bauvin]] {{Bandera|Frantzia}} | + 42' 21" |- | 110 partehartzaile, 69 sailkatu | |} |} == Puntukako sailkapena == # [[Ferdinand Kübler]] 215,5 punturekin # [[Stan Ockers]] 284,5 punturekin # [[Fritz Schär]] 286,5 punturekin == Mendiko sailkapena == # [[Federico Martín Bahamontes]] 95 punturekin # [[Louison Bobet]] 53 punturekin # [[Richard van Genechten]] 46 punturekin == Taldekako sailkapena == # [[Suitza]] == Parte-hartzaileak == {| |-bgcolor="#EFEFEF" | width="33%" | ; [[Frantzia|France]] : | width="33%" | ; [[Pays-Bas]] : | width="34%" | ; [[Belgique]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 1. [[Louison Bobet]] {{Bandera|Frantzia}} * 2. [[André Darrigade]] {{Bandera|Frantzia}} * 3. [[Adolphe Deledda]] {{Bandera|Frantzia}} * 4. [[Jean Forestier]] {{Bandera|Frantzia}} * 5. <S>[[Raphaël Géminiani]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (NP 18{{e}}) * 6. [[Nello Lauredi]] {{Bandera|Frantzia}} * 7. [[Pierre Molinéris]] {{Bandera|Frantzia}} * 8. [[Raoul Rémy]] {{Bandera|Frantzia}} * 9. [[Antonin Rolland]] {{Bandera|Frantzia}} * 10. [[Lucien Teisseire]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 11. [[Henk Faanhof]] {{Bandera|Herbehereak}} * 12. <S>[[Jules Maenen]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (HD 10{{e}}) * 13. [[Jan Nolten]] {{Bandera|Herbehereak}} * 14. <S>[[Thijs Roks]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 4{{e}}b) * 15. <S>[[Adri Suykerbuyk]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 22{{e}}) * 16. [[Hein Van Breenen]] {{Bandera|Herbehereak}} * 17. <S>[[Nico Van Est]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (HD 10{{e}}) * 18. [[Wim van Est]] {{Bandera|Herbehereak}} * 19. [[Gerrit Voorting]] {{Bandera|Herbehereak}} * 20. <S>[[Wout Wagtmans]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 20{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 21. [[Jean Brankart]] {{Bandera|Belgika}} * 22. [[Alex Close]] {{Bandera|Belgika}} * 23. [[Fred de Bruyne]] {{Bandera|Belgika}} * 24. [[Marcel De Mulder]] {{Bandera|Belgika}} * 25. <S>[[Germain Derycke]]</S> {{Bandera|Belgika}} (HD 16{{e}}) * 26. [[René De Smet]] {{Bandera|Belgika}} * 27. [[Marcel Hendrickx]] {{Bandera|Belgika}} * 28. [[Stan Ockers]] {{Bandera|Belgika}} * 29. <S>[[Alfons Vandenbrande]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 8{{e}}) * 30. [[Richard Van Genechten]] {{Bandera|Belgika}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[Espagne]]: | ; [[Suisse]] : | ; [[Luxembourg (pays)|Luxembourg]] / [[Autriche]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 41. [[Francisco Alomar]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 42. [[Federico Bahamontes]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 43. [[Salvador Botella]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 44. <S>[[Dalmacio Langarika]]</S> {{Bandera|EH}} (A 7{{e}}) * 45. [[Francesc Massip]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 46. [[Jose Perez Llacer]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 47. [[Emilio Rodríguez]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 48. [[Manuel Rodríguez]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 49. [[Bernardo Ruiz]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 50. [[Andrés Trobat]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 51. [[Carlo Clerici]] {{Bandera|Suitza}} * 52. [[Emilio Croci-Torti]] {{Bandera|Suitza}} * 53. <S>[[Rolf Graf]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 20{{e}}) * 54. <S>[[Hans Hollenstein]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 6{{e}}) * 55. <S>[[Marcel Huber]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 13{{e}}) * 56. <S>[[Hugo Koblet]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 13{{e}}) * 57. [[Ferdinand Kübler]] {{Bandera|Suitza}} * 58. <S>[[Martin Metzger]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 13{{e}}) * 59. [[Remo Pianezzi]] {{Bandera|Suitza}} * 60. [[Fritz Schär]] {{Bandera|Suitza}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 61. [[Marcel Dierkens]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 62. <S>[[Charly Gaul]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 12{{e}}) * 63. <S>[[Francis Gelhausen]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (HD 14{{e}}) * 64. [[Willy Kemp]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 65. <S>[[Nicolas Morn]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 14{{e}}) * 66. <S>[[Jean Schmit]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 11{{e}}) * 67. <S>[[Alfred Kain]]</S> {{Bandera|Austria}} (A 14{{e}}) * 68. [[Kurt Schneider]] {{Bandera|Austria}} * 69. <S>[[Kurt Urbancic]]</S> {{Bandera|Austria}} (A 5{{e}}) * 70. <S>[[Bertam Seger]]</S> {{Bandera|Liechtenstein}} (HD 2{{e}}) |-bgcolor="#EFEFEF" | ; Nord-Est - [[Région Centre|Centre]] : | ; [[Ouest]] : | ; Sud-Est : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 71. [[Gilbert Bauvin]] {{Bandera|Frantzia}} * 72. [[Jean Bellay]] {{Bandera|Frantzia}} * 73. [[Jean-Marie Cieleska]] {{Bandera|Frantzia}} * 74. <S>[[Jean Dacquay]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 16{{e}}) * 75. <S>[[Roger Hassenforder]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 7{{e}}) * 76. <S>[[Jacques Marinelli]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 77. [[Georges Meunier]] {{Bandera|Frantzia}} * 78. <S>[[Gilbert Scodeller]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 3{{e}}) * 79. <S> [[Jean Stablinski]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 21{{e}}) * 80. [[Eugène Telotte]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 81. <S>[[Pierre Barbotin]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 82. [[Albert Bouvet]] {{Bandera|Frantzia}} * 83. [[Georges Gilles]] {{Bandera|Frantzia}} * 84. [[Émile Guérinel]] {{Bandera|Frantzia}} * 85. [[François Mahé]] {{Bandera|Frantzia}} * 86. [[Jean Malléjac]] {{Bandera|Frantzia}} * 87. <S>[[Joseph Morvan]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD4{{e}}b) * 88. <S>[[Jean Robic]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 89. <S>[[André Ruffet]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 7{{e}}) * 90. [[Robert Varnajo]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 91. <S>[[Siro Bianchi]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 4{{e}}b) * 92. [[Jean Dotto]] {{Bandera|Frantzia}} * 93. <S>[[Raymond Elena]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 4{{e}}b) * 94. <S>[[Ahmed Kebaili]]</S> [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] (A 11{{e}}) * 95. [[Apo Lazaridès]] {{Bandera|Frantzia}} * 96. [[Lucien Lazaridès]] {{Bandera|Frantzia}} * 97. [[Joseph Mirando]] {{Bandera|Frantzia}} * 98. <S>[[Pierre Polo]]</S> {{Bandera|Italia}} (HD 16{{e}}) * 99. [[Francis Siguenza]] {{Bandera|Frantzia}} * 100. [[Vincent Vitetta]] {{Bandera|Frantzia}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[Île-de-France]] : | ; Sud-Ouest : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 101. <S>[[Serge Blusson]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 102. [[Stanislas Bober]] {{Bandera|Frantzia}} * 103. [[Jean Carle]] {{Bandera|Frantzia}} * 104. [[Dominique Forlini]] {{Bandera|Frantzia}} * 105. [[Raymond Hoorelbeke]] {{Bandera|Frantzia}} * 106. [[Jean Le Guily]] {{Bandera|Frantzia}} * 107. [[Maurice Quentin]] {{Bandera|Frantzia}} * 108. <S>[[Attilio Redolfi]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 14{{e}}) * 109. <S>[[Henri Surbatis]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 12{{e}}) * 110. [[Alfred Tonello]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 111. [[Philippe Agut]] {{Bandera|Frantzia}} * 112. [[Louis Bergaud]] {{Bandera|Frantzia}} * 113. <S>[[Louis Caput]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 114. <S>[[Joseph Cigano]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 2{{e}}) * 115. [[Marcel Dussault]] {{Bandera|Frantzia}} * 116. [[Marcel Guitard]] {{Bandera|Frantzia}} * 117. <S>[[Valentin Huot]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 13{{e}}) * 118. [[René Privat]] {{Bandera|Frantzia}} * 119. <S>[[René Remangeon]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 15{{e}}) * 120. [[Jacques Vivier]] {{Bandera|Frantzia}} |} A : Etapan zehar abandonatu zuen ; HD : Abandonatu egin zuen ; NP : Ez zuen etapa hasi. {{oinordekotza | aurrekoa = [[1953ko Frantziako Tourra]] | titulua = Frantziako Tourra | epea = 1954ko uztailak 8tik abuztuak 1 arte ospatua | ondorengoa = [[1955eko Frantziako Tourra]] }} ''Artikulu hau frantsesezko eta gaztelaniazko wikipedietatik itzulia dago''. == Kanpo estekak == {{Frantziako Tourraren edizioak}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Frantziako Tourraren edizioak]] [[Kategoria:1954 kirolean]] lgvtnq9wcsey0og0flsuoo76yw42mwc 0 204416 9984758 9958149 2024-11-29T10:54:28Z Joseba65 69297 /* Parte-hartzaileak */ 9984758 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q682253}} '''1955eko Frantziako Tourra''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 42. edizioa izan zen. [[1955]]eko [[uztailaren 7|uztailak 7]] eta 30 bitartean ospatu zen. 4476 kilometroko ibilbidea egin zen 22 etapatan banatuta, lehena bi sektoretan banatua egon zelarik. 130 txirrindularik parte hartu zuten 10 txirrindulariko 13 talderen artean banatuta. 130 horietatik 69 izan ziren proba amaitu zutenak, eta talde bakar batek ere ez zuen proba bere txirrindulari guztiekin amaitzea lortu Edizio honetan sartu zen [[foto-finish]]a helmugetan. Garaileak, hirugarren aldiz jarraian [[Louison Bobet]] izan zena, proba batez beste 34,446 kilometro orduko abiaduran bete zuen. Lehenbiziko euskalduna [[Jesús Loroño]] bizkaitarra izan zen, hogeigarren postuan amaitu zelarik. == Etapak == {| class="wikitable" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Sailkapen nagusiko liderra''' |- |1.a (a)|| [[Le Havre]] - [[Dieppe (Seine-Maritime)|Dieppe]] || 216||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Poblet]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Poblet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |1.a (b)|| [[Dieppe (Seine-Maritime)|Dieppe]] - [[Dieppe (Seine-Maritime)|Dieppe]] || 13 (taldekako [[erlojupeko]]a)||{{Bandera|Herbehereak}} [[Herbehereak]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Poblet]] |- |2.a || [[Dieppe (Seine-Maritime)|Dieppe]] - [[Roubaix]] || 204||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]] |-bgcolor="#EFEFEF" |3.a || [[Roubaix]] - [[Namur]] || 210 ||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]]||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]] |- |4.a || [[Namur]] - [[Metz]] || 225||{{Bandera|Luxenburgo}} [[Willy Kemp]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |-bgcolor="#EFEFEF" |5.a || [[Metz]] - [[Colmar]] || 229||{{Bandera|Frantzia}} [[Roger Hassenforder]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |- |6.a || [[Colmar]] -{{Bandera|Suitza}} [[Zürich]] || 195||{{Bandera|Frantzia}} [[André Darrigade]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |-bgcolor="#EFEFEF" |7.a ||{{Bandera|Suitza}} [[Zürich]] - [[Thonon-les-Bains]] || 267||[[Fitxategi:Flag of the Netherlands.svg|20px|Herbehereetako bandera]] [[Jos Hinsen]] ||[[Fitxategi:Flag of the Netherlands.svg|20px|Herbehereetako bandera]] [[Wim van Est]] |- |8.a || [[Thonon-les-Bains]] - [[Briançon]] [[Fitxategi:Logo montagne Yama.svg|16px|Mendiko etapa]] || 253||{{Bandera|Luxenburgo}} [[Charly Gaul]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |-bgcolor="#EFEFEF" |9.a || [[Briançon]] -{{Bandera|Monako}} [[Monako]] [[Fitxategi:Logo montagne Yama.svg|16px|Mendiko etapa]] || 275||{{Bandera|Frantzia}} [[Raphaël Géminiani]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |- |10.a ||{{Bandera|Monako}} [[Monako]] - [[Marseilla]] || 240||{{Bandera|Frantzia}} [[Lucien Lazaridès]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |-bgcolor="#EFEFEF" |11.a || [[Marseilla]] - [[Avignon]] [[Fitxategi:Logo montagne Yama.svg|16px|Mendiko etapa]] || 198||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |- |12.a || [[Avignon]] - [[Millau]] || 240||{{Bandera|Italia}} [[Alessandro Fantini]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |-bgcolor="#EFEFEF" |13.a || [[Millau]] - [[Albi]] || 205||{{Bandera|Herbehereak}} [[Daan De Groot]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |- |14.a || [[Albi]] - [[Narbona]] || 156||{{Bandera|Frantzia}} [[Louis Caput]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |-bgcolor="#EFEFEF" |15.a || [[Narbona]] - [[Acs|Ax-les-Thermes]] || 151||{{Bandera|Italia}} [[Luciano Pezzi]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |- |16.a || [[Acs|Ax-les-Thermes]] - [[Tolosa Okzitania]] || 123||{{Bandera|Belgika}} [[Rik Van Steenbergen]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Antonin Rolland]] |-bgcolor="#EFEFEF" |17.a || [[Tolosa Okzitania]] - [[Saint-Gaudens]] [[Fitxategi:Logo montagne Yama.svg|16px|Mendiko etapa]] || 249||{{Bandera|Luxenburgo}} [[Charly Gaul]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |18.a || [[Saint-Gaudens]] - [[Paue]] [[Fitxategi:Logo montagne Yama.svg|16px|Mendiko etapa]] || 206||{{Bandera|Belgika}} [[Jean Brankart]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |19.a || [[Paue]] - [[Bordele]] || 195||{{Bandera|Herbehereak}} [[Wout Wagtmans]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |20.a || [[Bordele]] - [[Poitiers]] || 243||{{Bandera|Frantzia}} [[Jean Forestier]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |-bgcolor="#EFEFEF" |21.a || [[Châtellerault]] - [[Tours]] || 69 ([[erlojupeko]]a) ||{{Bandera|Belgika}} [[Jean Brankart]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |22.a || [[Tours]] - [[Paris]] || 229||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Poblet]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Louison Bobet]] |- |} == Sailkapen nagusia == {| border="1" cellspacing="0" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=yellow | '''Azken sailkapen nagusia''' |- | {| align="center" |-bgcolor="#F7F6A8" | 1. [[Louison Bobet]] {{Bandera|Frantzia}} |130h 29' 26" |-bgcolor="#DCE5E5" | 2. [[Jean Brankart]] {{Bandera|Belgika}} | + 4' 53" |-bgcolor="#FFDAB9" | 3. [[Charly Gaul]] {{Bandera|Luxenburgo}} | + 11' 30" |-bgcolor="#EFEFEF" | 4. [[Pasquale Fornara]] {{Bandera|Italia}} | + 12' 44" |- | 5. [[Antonin Rolland]] {{Bandera|Frantzia}} | + 13' 18" |-bgcolor="#EFEFEF" | 6. [[Raphaël Géminiani]] {{Bandera|Frantzia}} | + 15' 01" |- | 7. [[Giancarlo Astrua]] {{Bandera|Italia}} | + 18' 13" |-bgcolor="#EFEFEF" | 8. [[Stan Ockers]] {{Bandera|Belgika}} | + 27' 13" |- | 9. [[Alex Close]] {{Bandera|Belgika}} | + 31' 10" |-bgcolor="#EFEFEF" | 10. [[François Mahé]] {{Bandera|Frantzia}} | + 36' 27" |- | 130 partehartzaile, 69 sailkatu | |} |} == Puntukako sailkapena == # [[Stan Ockers]] 322 punturekin # [[Wout Wagtmans]] 399 punturekin # [[Miguel Poblet]] 409 punturekin == Mendiko sailkapena == # [[Charly Gaul]] 84 punturekin # [[Louison Bobet]] 70 punturekin # [[Jean Brankart]] 44 punturekin == Taldekako sailkapena == * [[Frantzia]] == Parte-hartzaileak == {| |-bgcolor="#EFEFEF" | width="33%" | ; [[Frantzia|France]] : | width="33%" | ; [[Belgique]] : | width="34%" | ; [[Espagne]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 1. [[Louison Bobet]] {{Bandera|Frantzia}} * 2. [[Jean Bobet]] {{Bandera|Frantzia}} * 3. [[André Darrigade]] {{Bandera|Frantzia}} * 4. <S>[[Jean Dotto]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 16{{e}}) * 5. [[Jean Forestier]] {{Bandera|Frantzia}} * 6. [[Bernard Gauthier]] {{Bandera|Frantzia}} * 7. [[Raphaël Géminiani]] {{Bandera|Frantzia}} * 8. [[François Mahé]] {{Bandera|Frantzia}} * 9. <S>[[Jean Malléjac]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 11{{e}}) * 10. [[Antonin Rolland]] {{Bandera|Frantzia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 11. [[Jan Adriaensens]] {{Bandera|Belgika}} * 12. [[Jean Brankart]] {{Bandera|Belgika}} * 13. [[Alex Close]] {{Bandera|Belgika}} * 14. <S>[[Hilaire Couvreur]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 7{{e}}) * 15. [[Fred de Bruyne]] {{Bandera|Belgika}} * 16. [[Raymond Impanis]] {{Bandera|Belgika}} * 17. [[Stan Ockers]] {{Bandera|Belgika}} * 18. <S>[[Edgard Sorgeloos]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 8{{e}}) * 19. <S>[[Richard Van Genechten]]</S> {{Bandera|Belgika}} (A 21{{e}}) * 20. [[Rik Van Steenbergen]] {{Bandera|Belgika}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 21. <S>[[Francisco Alomar]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (NP 11{{e}}) * 22. <S>[[Salvador Botella]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (A 10{{e}}) * 23. [[Gabriel Company]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 24. <S>[[Antonio Gelabert]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]](A 17{{e}}) * 25. [[Jesus Loroño]] {{Bandera|EH}} * 26. <S>[[Francesc Massip]]</S> [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] (A 6{{e}}) * 27. [[José Mateo]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 28. <S>[[Carmelo Morales Erostarbe]]</S> {{Bandera|EH}} (HD 10{{e}}) * 29. [[Miguel Poblet]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] * 30. [[Bernardo Ruiz]] [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px]] [[Espainia]] |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[Grande-Bretagne]]: | ; [[Pays-Bas]] : | ; [[Italie]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 31. <S>[[Dave Bedwell]]</S> {{Bandera|Erresuma Batua}} (A 3{{e}}) * 32. [[Tony Hoar]] {{Bandera|Erresuma Batua}} * 33. <S>[[Stan Jones]]</S> {{Bandera|Erresuma Batua}} (HD 7{{e}}) * 34. <S>[[Fred Krebs]]</S> {{Bandera|Erresuma Batua}} (A 11{{e}}) * 35. <S>[[Bob Maitland]]</S> {{Bandera|Erresuma Batua}} (A 9{{e}}) * 36. <S>[[Ken Mitchell]]</S> {{Bandera|Erresuma Batua}} (A 11{{e}}) * 37. <S>[[Bernard Pusey]]</S> {{Bandera|Erresuma Batua}} (HD 2{{e}}) * 38. [[Brian Robinson (txirrindularia)|Brian Robinson]] {{Bandera|Erresuma Batua}} * 39. <S>[[Ian Steel]]</S> {{Bandera|Erresuma Batua}} (A 8{{e}}) * 40. <S>[[Bevis Wood]]</S> {{Bandera|Erresuma Batua}} (A 3{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 41. [[Daan De Groot]] {{Bandera|Herbehereak}} * 42. <S>[[Piet Haan]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 9{{e}}) * 43. [[Jos Hinsen]] {{Bandera|Herbehereak}} * 44. [[Jan Nolten]] {{Bandera|Herbehereak}} * 45. [[Hein Van Breenen]] {{Bandera|Herbehereak}} * 46. <S>[[Wies Van Dongen]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 9{{e}}) * 47. [[Wim van Est]] {{Bandera|Herbehereak}} * 48. <S>[[Adri Voorting]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 9{{e}}) * 49. <S>[[Gerrit Voorting]]</S> {{Bandera|Herbehereak}} (A 8{{e}}) * 50. [[Wout Wagtmans]] {{Bandera|Herbehereak}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 51. [[Giancarlo Astrua]] {{Bandera|Italia}} * 52. [[Danilo Barozzi]] {{Bandera|Italia}} * 53. [[Rino Benedetti]] {{Bandera|Italia}} * 54. <S>[[Eugenio Bertoglio]]</S> {{Bandera|Italia}} (A 6{{e}}) * 55. [[Agostino Coletto]] {{Bandera|Italia}} * 56. [[Alessandro Fantini (1932-1961)|Alessandro Fantini]] {{Bandera|Italia}} * 57. [[Pasquale Fornara]] {{Bandera|Italia}} * 58. [[Pietro Giudici]] {{Bandera|Italia}} * 59. [[Bruno Monti]] {{Bandera|Italia}} * 60. [[Luciano Pezzi]] {{Bandera|Italia}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; [[Luxembourg (pays)|Luxembourg]]-MIXTE : | ; [[Suisse]] : | ; [[Île-de-France]] : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 61. [[Charly Gaul]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 62. <S>[[Francis Gelhausen]] </S>{{Bandera|Luxenburgo}} (A 4{{e}}) * 63. [[Willy Kemp]] {{Bandera|Luxenburgo}} * 64. <S>[[Nicolas Morn]]</S> {{Bandera|Luxenburgo}} (A 3{{e}}) * 65. <S>[[Alfred Kain]]</S> {{Bandera|Austria}} (A 7{{e}}) * 66. [[Kurt Schneider]] {{Bandera|Austria}} * 67. <S>[[Heinz Müller]]</S> {{Bandera|Alemania}} (A 4{{e}}) * 68. [[Gunther Pankoke]] {{Bandera|Alemania}} * 69. <S>[[John Beasley]]</S> {{Bandera|Australia}} (A 3{{e}}) * 70. [[Russell Mockridge]] {{Bandera|Australia}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 71. [[Jacky Bovay]] {{Bandera|Suitza}} * 72. <S>[[Carlo Clerici]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 12{{e}}) * 73. <S>[[Emilio Croci-Torti]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 11{{e}}) * 74. <S>[[Rolf Graf]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 9{{e}}) * 75. [[Hans Hollenstein]] {{Bandera|Suitza}} * 76. <S>[[Marcel Huber]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 17{{e}}) * 77. <S>[[Ferdinand Kubler]]</S> {{Bandera|Suitza}} (NP 12{{e}}) * 78. <S>[[Otto Meili]]</S> {{Bandera|Suitza}} (A 13{{e}}) * 79. [[Ernst Rudolf]] {{Bandera|Suitza}} * 80. [[Max Schellenberg]] {{Bandera|Suitza}} | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 81. [[Nicolas Barone]] {{Bandera|Frantzia}} * 82. <S>[[Stanislas Bober]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 6{{e}}) * 83. [[Louis Caput]] {{Bandera|Frantzia}} * 84. [[Jean Dacquay]] {{Bandera|Frantzia}} * 85. <S>[[Maurice Diot]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (HD 7{{e}}) * 86. <S>[[Dominique Forlini]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 10{{e}}) * 87. [[Raymond Hoorelbeke]] {{Bandera|Frantzia}} * 88. [[Francis Siguenza]] {{Bandera|Frantzia}} * 89. <S>[[Eugène Telotte]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 9{{e}}) * 90. <S>[[Isaac Vitre]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) |-bgcolor="#EFEFEF" | ; Nord-Est - Centre : | ; [[Ouest]] : | ; Sud-Est : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 91. [[Ugo Anzile]] {{Bandera|Frantzia}} * 92. [[Gilbert Bauvin]] {{Bandera|Frantzia}} * 93. [[Roger Buchonnet]] {{Bandera|Frantzia}} * 94. [[Jean-Marie Cieleska]] {{Bandera|Frantzia}} * 95. [[Max Cohen]] {{Bandera|Frantzia}} * 96. <S>[[Roger Hassenforder]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 97. <S>[[Raymond Reisser]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 11{{e}}) * 98. <S>[[Gilbert Scodeller]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 16{{e}}) * 99. [[Jean Stablinski]] {{Bandera|Frantzia}} * 100. <S>[[Roger Walkowiak]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 11{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 101. <S>[[Albert Bouvet]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 3{{e}}) * 102. <S>[[Albert Bultel]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 9{{e}}) * 103. [[Claude Colette]] {{Bandera|Frantzia}} * 104. <S>[[Claude Le Ber]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 3{{e}}) * 105. <S>[[Fernand Picot]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 9{{e}}) * 106. [[Maurice Quentin]] {{Bandera|Frantzia}} * 107. <S>[[Jean Robic]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 10{{e}}) * 108. [[Pierre Ruby]] {{Bandera|Frantzia}} * 109. [[Henri Sitek]] {{Bandera|Frantzia}} * 110. <S>[[Robert Varnajo]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 111. <S>[[Adolphe Deledda]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 9{{e}}) * 112. [[Armand Di Caro]] {{Bandera|Frantzia}} * 113. <S>[[Nello Lauredi]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 15{{e}}) * 114. [[Apo Lazaridès]] {{Bandera|Frantzia}} * 115. [[Lucien Lazaridès]] {{Bandera|Frantzia}} * 116. [[René Genin]] {{Bandera|Frantzia}} * 117. <S>[[Pierre Molinéris]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 7{{e}}) * 118. <S>[[Raoul Rémy]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 8{{e}}) * 119. [[Lucien Teisseire]] {{Bandera|Frantzia}} * 120. [[Vincent Vitetta]] {{Bandera|Frantzia}} |-bgcolor="#EFEFEF" | ; Sud-Ouest : |- valign="top" | style="border:solid; border-width:1px; border-color:#CCCCCC;"| * 121. [[Philippe Agut]] {{Bandera|Frantzia}} * 122. <S>[[Louis Bergaud]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 12{{e}}) * 123. <S>[[Robert Desbats]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 124. <S>[[Jacques Dupont (txirrindularia)|Jacques Dupont]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) * 125. <S>[[André Dupré]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 11{{e}}) * 126. <S>[[Marcel Fernandez]]</S> {{Bandera|Frantzia}} [[Fitxategi:Coat of arms Algeria (1830-1962).svg|20px]] [[Aljeria|Algeria]] (HD 2{{e}}) * 127. [[Georges Gay]] {{Bandera|Frantzia}} * 128. <S>[[Valentin Huot]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 2{{e}}) * 129. <S>[[Maurice Lampre]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 10{{e}}) * 130. <S>[[Jacques Vivier]]</S> {{Bandera|Frantzia}} (A 5{{e}}) |} A : Etapan zehar abandonatu zuen ; HD : Abandonatu egin zuen ; NP : Ez zuen etapa hasi. {{oinordekotza | aurrekoa = [[1954ko Frantziako Tourra]] | titulua = Frantziako Tourra | epea = 1955eko uztailak 7 eta 30 bitartean ospatua | ondorengoa = [[1956ko Frantziako Tourra]] }} ''Artikulu hau frantsesezko eta gaztelaniazko wikipedietatik itzulia dago''. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Frantziako Tourraren edizioak}} [[Kategoria:Frantziako Tourraren edizioak]] [[Kategoria:1955 kirolean]] sk6w7054hc29116ie5geuyud30uio1g 0 226157 9984731 9981896 2024-11-29T10:42:33Z Joseba65 69297 /* Gizonezkoa */ 9984731 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:MaillotEspaña.PNG|100px|eskuinera]] [[Fitxategi:TDP2007 ETAP4 pro-cycling.org (16).jpg|eskuinera|thumb|150px|[[Joaquim Rodríguez]], [[2007]]an Espainiako txapelduna zena.]] '''Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa''' [[1902]]z geroztik urtero (nahiz eta lehendabizikoz [[1897]]an antolatu) egiten duten lasterketa da, [[Espainia]]ko txapeldun izendatzen duena. Txapelketa gehien lortu dituen txirrindularia [[Mariano Cañardo]] nafarra da, guztira lau aldiz Espainiako txapelduna izandakoa. == Palmaresa == === Gizonezkoa === {|cellpadding="5" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:85%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Egoitza |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1897]]||'''[[José Pesoa]]||[[Juan Sugranes]]||[[Clemente Fabián]]||[[Ávila|Avila]] |- |[[1902]]||'''[[Tomás Peñalva]]||[[Salvador Seguí]]||[[José Manuel Pekín]] - [[Miguel Bayona]] (tandema)||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1903]]||'''[[Ricardo Peris]]||[[Tomás Peñalva]]||[[Julio Álvarez]]||[[Madril]] |- |[[1904]]||'''[[Tomás Peñalva]]||[[Ricardo Peris]]||[[Julio Álvarez]]||[[Valentzia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1905]]||'''[[Pablo Pujol]]||[[José Pérez]]||[[Tomás Peñalva]]||[[Tarragona]] |- |[[1906]]||'''[[Luis Amuñategi]]||[[Juan Adrián Campesinos]]||[[Domingo Álvarez]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1907]]||'''[[Luis Amuñategi]]||[[Tomás Sanz]]||[[Marcelino Cuesta]]||[[Bilbo]] |- |[[1908]]||'''[[Vicente Blanco]]||[[Esteban Espinosa]]||[[Marcelino Cuesta]]||[[Gijón]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1909]]||'''[[Vicente Blanco]]||[[José Pérez]]||[[Eduard Leonard]]||[[Valentzia]] |- |[[1910]]||'''[[José Magdalena]]||[[Otilio Borrás]]||[[Jaime Durán]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1911]]||'''[[Jaime Durán]]||[[Lázaro Villada]]||[[Sebastià Masdeu]]||[[Madril]] |- |[[1912]]||'''[[José Magdalena]]||[[Joaquín Martí]]||[[Antonio Crespo]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1913]]||'''[[Juan Martí]]||[[Lorenzo Oca]]||[[Joaquín Larrañaga]]||[[Gasteiz]] |- |[[1914]]||'''[[Óscar Leblanc]]||[[Antonio Crespo]]||[[José Magdalena]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1915]]||'''[[Simón Febrer]]||[[Juan Zumalde]]||[[José Magdalena]]||[[Bilbo]] |- |[[1916]]||'''[[José Manchón]]||[[Óscar Leblanc]]||[[José Magdalena]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1917]]||'''[[Lázaro Villada]]||[[Óscar Leblanc]]||[[José Magdalena]]||[[Madril]] |- |[[1918]]||'''[[Simón Febrer]]||[[Juan Martínez]]||[[Miguel Colchón]]||[[Sevilla]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1919]]||'''[[Jaime Janer]]||[[Juan Martínez]]||[[Guillermo Antón]]||[[Santander]] |- |[[1920]]||'''[[Miguel Bover]]||[[Jaime Janer]]||[[José Saura]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1921]]||'''[[Ramón Valentín]]||[[Miguel García]]||[[Guillermo Antón]]||[[Madril]] |- |[[1922]]||'''[[José Saura]]||[[José María Sanz]]||[[Miguel García]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1923]]||'''[[Jaime Janer]]||[[Telmo García]]||[[Muç Miquel]]||[[Figueres]] |- |[[1924]]||'''[[Juan Bautista Llorens]]||[[Telmo García]]||[[Teodoro Montheys]]||[[Bilbo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1925]]||'''[[Ricardo Montero]]||[[Jaime Janer]]||[[Telmo García]]||[[Donostia]] |- |[[1926]]||'''[[José Saura]]||[[Juan Bautista Llorens]]||[[Ricardo Montero]]||[[Sevilla]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1927]]||'''[[Muç Miquel]]||[[Telmo García]]||[[Francisco Cepeda]]||[[Bartzelona]] |- |[[1928]]||'''[[Telmo García]]||[[Eduardo Fernández]]||[[José María Sanz]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1929]]||'''[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[José María Sanz]]||[[Sebastián Aguilar]]||[[Donostia]] |- |[[1930]]||'''[[Mariano Cañardo]]||[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Vicente Bachero]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1931]]||'''[[Mariano Cañardo]]||[[Antonio Escuriet]]||[[José Nicolau]]||[[Madril]] |- |[[1932]]||'''[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Salvador Cardona]]||[[Donostia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1933]]||'''[[Mariano Cañardo]]||[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Vicente Bachero]]||[[Bartzelona]] |- |[[1934]]||'''[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Salvador Cardona]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1935]]||'''[[Salvador Cardona]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Valentzia]] |- |[[1936]]||'''[[Mariano Cañardo]]||[[Luciano Montero Hernández|Luciano Montero]]||[[Mariano Gascón]]||[[Palma Mallorcakoa]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |1937||colspan= 4|''[[Espainiako Gerra Zibila]] zela eta ez zuten egin'' |- |[[1938]]||'''[[Fermín Trueba]]||[[Francisco Goenaga]]||[[Francisco Aresti]]||[[Bilbo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1939]]||'''[[Francisco Antonio Andrés Sancho|Fco. Antonio Andrés Sancho]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Vicente Trueba]]||[[Santander]] |- |[[1940]]||'''[[Federico Ezkerra]]||[[Diego Cháfer]]||[[Mariano Cañardo]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1941]]||'''[[Francisco Antonio Andrés Sancho|Fco. Antonio Andrés Sancho]]||[[Antonio Martín Egia]]||[[Julián Berrendero]]||[[Madril]] |- |[[1942]]||'''[[Julián Berrendero]]|| [[Francisco Antonio Andrés Sancho|Fco. Ant. Andrés Sancho]]||[[Diego Cháfer]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1943]]||'''[[Julián Berrendero]]||[[José Bejarano]]||[[Antonio Martín Egia]]||[[Madril]] |- |[[1944]]||'''[[Julián Berrendero]]||[[Antonio Martín Egia]]||[[Vicente Carretero]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1945]]||'''[[Juan Gimeno]]||[[Joaquín Olmos]]||[[Delio Rodríguez]]||[[Madril]] |- |[[1946]]||'''[[Bernardo Ruiz]]||[[Francisco Antonio Andrés Sancho|Fco. Antonio Andrés Sancho]]||[[Bernardo Capó]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1947]]||'''[[Bernardo Capó]]||[[Bernardo Ruiz]]||[[Miguel Gual]]||[[Madril]] |- |[[1948]]||'''[[Bernardo Ruiz]]||[[Antonio Gelabert]]||[[Julián Berrendero]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1949]]||'''[[José Serra]]||[[Bernardo Capó]]||[[Julián Berrendero]]||[[Madril]] |- |[[1950]]||'''[[Antonio Gelabert]]||[[Bernardo Ruiz]]||[[José Vidal Porcar]]||[[Bartzelona]]-[[Bilbo]]-[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1951]]||'''[[Bernardo Ruiz]]||[[Andrés Trobat]]||[[Victorio García]]||[[Bartzelona]]-[[Zamora]]-[[Madril]] |- |[[1952]]||'''[[Andrés Trobat]]||[[José Mateo]]||[[Cosme Barrutia]]||[[Avilés]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1953]]||'''[[Francesc Massip]]||[[Andrés Trobat]]||[[Francisco Alomar]]||[[Bartzelona]] |- |[[1954]]||'''[[Emilio Rodríguez]]||[[Bernardo Ruiz]]||[[Francisco Alomar]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1955]]||'''[[Antonio Gelabert]]||[[José Escolano]]||[[José Sierra]]||[[Bartzelona]] |- |[[1956]]||'''[[Antonio Ferraz]]||[[Bernardo Ruiz]]||[[Francesc Massip]]||[[Bergara]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1957]]||'''[[Antonio Ferraz]]||[[René Marigil]]||[[Antonio Jiménez Quiles]]||[[Durango]] |- |[[1958]]||'''[[Federico Martín Bahamontes]]||[[Salvador Botella]]||[[Jesús Loroño]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1959]]||'''[[Antonio Suárez]]||[[Federico Martín Bahamontes]]||[[Jesús Galdeano]]||[[Madril]] |- |[[1960]]||'''[[Antonio Suárez]]||[[Jesús Loroño]]||[[Fernando Manzaneque]]||[[Madril]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1961]]||'''[[Antonio Suárez]]||[[Jesús Loroño]]||[[Federico Martín Bahamontes]]||[[Madril]] |- |[[1962]]||'''[[Luis Otaño]]||[[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]]||[[Manuel Martín Piñera]]||[[Zaragoza]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1963]]||'''[[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]]||[[Miguel Pacheco]]||[[Fernando Manzaneque]]||[[Lizarra]] |- |[[1964]]||'''[[Julio Jiménez]]||[[José Luis Talamillo]]||[[Luis Otaño]]||[[Bilbo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1965]]||'''[[Antonio Gómez del Moral]]||[[José Antonio Momeñe]]||[[Gabriel Mas]]||[[Palma Mallorcakoa]] |- |[[1966]]||'''[[Luis Otaño]]||[[Carlos Etxeberria]]||[[Ginés García]]||[[Alfafar]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1967]]||'''[[Luis Pedro Santamarina]]||[[Carlos Etxeberria]]||[[Ginés García]]||[[Sabadell]] |- |[[1968]]||'''[[Luis Ocaña]]||[[Antonio Gómez del Moral]]||[[Jesús Aranzabal]]||[[Mungia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1969]]||'''[[Ramón Sáez]]||[[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]]||[[José Antonio Momeñe]]||[[Ampuero]] |- |[[1970]]||'''[[José Antonio González Linares]]||[[Jesús Aranzabal]]||[[Nemesio Jiménez]]||[[El Tiemblo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1971]]||'''[[Eduard Castelló]]||[[Andres Gandarias|Andrés Gandarias]]||[[Txomin Perurena]]||[[Bartzelona]] |- |[[1972]]||'''[[Luis Ocaña]]||[[Txomin Perurena]]||[[Agustín Tamames]]||[[Segovia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1973]]||'''[[Txomin Perurena]]||[[José Luis Abilleira]]||[[Juan Zurano]]||[[Bartzelona]] |- |[[1974]]||'''[[Vicente López Carril]]||[[Manuel Esparza]]||[[Antonio Menéndez González|Antonio Menéndez]]||[[Mieres]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1975]]||'''[[Txomin Perurena]]||[[Javier Elorriaga]]||[[Jaime Huélamo]]||[[Torrejón de Ardoz]] |- |[[1976]]||'''[[Agustín Tamames]]||[[Miguel Maria Lasa|Miguel María Lasa]]||[[José Luis Viejo]]||[[Lizarra]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1977]]||'''[[Manuel Esparza]]||[[Jose Nazabal]]||[[Jordi Fortià]]||[[Sabadell]] |- |[[1978]]||'''[[Enrique Martínez Heredia]]||[[Luis Alberto Ordiales]]||[[Antonio Menéndez González|Antonio Menéndez]]||[[Villablino|Caboalles de Abajo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1979]]||'''[[Faustino Rupérez]]||[[Miguel Maria Lasa|Miguel María Lasa]]||Deskalifikatua||[[Murtzia]] |- |[[1980]]||'''[[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]]||[[Miguel Maria Lasa|Miguel María Lasa]]||[[Javier Elorriaga]]||[[Ampuero]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1981]]||'''[[Eulalio García]]||[[Enrique Martínez Heredia]]||[[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]]||[[Salamanca]] |- |[[1982]]||'''[[José Luis Laguía]]||[[Eulalio García]]||[[Federico Etxabe]]||[[Torrejón de Ardoz]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1983]]||'''[[Carlos Hernández]]||[[Alfonso Gutiérrez]]||[[Antoni Coll]]||[[Avilés]] |- |[[1984]]||'''[[Jesús Ignacio Ibañez Loyo]]||[[Celestino Prieto]]||[[Eduardo Chozas]]||[[Bartzelona]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1985]]||'''[[José Luis Navarro]]||[[Peio Ruiz Cabestany]]||[[Javier Castellar]]||[[Valladolid]] |- |[[1986]]||'''[[Alfonso Gutiérrez]]||[[Ricardo Martínez Matey|Ricardo Martínez]]||[[Manuel Jorge Domínguez]]||[[Arrasate]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1987]]||'''[[Juan Carlos González Salvador]]||[[Alfonso Gutiérrez]]||[[Manuel Jorge Domínguez]]||[[Bera]] |- |[[1988]]||'''[[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]]||[[Manuel Jorge Domínguez]]||[[Jokin Mujika]]||[[Ponteareas]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1989]]||'''[[Carlos Hernández]]||[[Jesús Suárez Cueva]]||[[Casimiro Moreda]]||[[Mazarrón]] |- |[[1990]]||'''[[Laudelino Cubino]]||[[Francisco Javier Mauleon|Francisco Javier Mauleón]]||[[Miguel Indurain]]||[[Gasteiz]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1991]]||'''[[Juan Carlos González Salvador]]||[[José Luis Rodríguez García]]||[[Manuel Jorge Domínguez]]||[[Santander]] |- |[[1992]]||'''[[Miguel Indurain]]||[[Jon Unzaga]]||[[Carlos Hernández]]||[[Oviedo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1993]]||'''[[Ignacio García Camacho]]||[[Miguel Indurain]]||[[Fernando Escartín]]||[[Vigo]] |- |[[1994]]||'''[[Abraham Olano]]||[[Ángel Edo]]||[[Melchor Mauri]]||[[Sabiñánigo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1995]]||'''[[Jesús Montoya]]||[[José María Jiménez]]||[[Vicente Aparicio]]||[[Segovia]] |- |[[1996]]||'''[[Manuel Fernández Ginés]]||[[Abraham Olano]]||[[Fernando Escartín]]|| [[Sabiñánigo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1997]]||'''[[José María Jiménez]]||[[Cesar Solaun|César Solaun]]|| [[David Etxebarria]]|| [[Melilla]] |- |[[1998]]||'''[[Ángel Casero]]||[[Juan Carlos Domínguez]]||[[Óscar Freire]]|| [[Jerez de la Frontera]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[1999]]||'''[[Ángel Casero]]||[[Roberto Heras]]||[[Joseba Beloki]]|| [[Kordoba]] |- |[[2000]]||'''[[Álvaro González de Galdeano]]||[[Francisco Cerezo]]||[[Ángel Edo]]|| [[Murtzia]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2001]]||'''[[José Iván Gutiérrez]]||[[Santiago Blanco]]||[[Aitor Garmendia]]|| [[León (Espainia)|León]] |- |[[2002]]||'''[[Juan Carlos Guillamón]]||[[Abraham Olano]]||[[Miguel Ángel Martín Perdiguero]]|| [[Salamanca]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2003]]||'''[[Rubén Plaza]]||[[Rafael Casero]]||[[Benjamín Noval]]|| [[Alcobendas]] |- |[[2004]]||'''[[Francisco Mancebo]]||[[Alejandro Valverde]]||[[Paco Lara]]|| [[Kantabria]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2005]]||'''[[Juanma Garate|Juan Manuel Garate]]||[[Francisco Mancebo]]||[[Jordi Berenguer]]|| [[Murtzia]] |- |[[2006]]||colspan= 3| ''Etena'' || [[Móstoles]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2007]]||'''[[Joaquim Rodríguez]]||[[Alejandro Valverde]]||[[Eladio Jiménez]]|| [[Cuenca]] |----- |[[2008]]||'''[[Alejandro Valverde]]||[[Óscar Sevilla]]||[[Óscar Pereiro]]|| [[Talavera de la Reina]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2009]]||'''[[Rubén Plaza]]||[[Constantino Zaballa]]||[[Alejandro Valverde]]|| [[Kantabria]] |----- |[[2010]]||'''[[José Iván Gutiérrez]]||[[Francisco José Ventoso|Fran Ventoso]]||[[Koldo Fernandez de Larrea|Koldo Fernández de Larrea]]|| [[Albacete]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2011]]||'''[[José Joaquín Rojas]]||[[Koldo Fernandez de Larrea|Koldo Fernández de Larrea]]||[[Jesús Herrada]]|| [[Castelló de la Plana]] |----- |[[2012]]||'''[[Francisco José Ventoso|Fran Ventoso]]||[[Koldo Fernandez de Larrea|Koldo Fernández de Larrea]]||[[Francisco José Pacheco]]|| [[Salamanca]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2013]]||'''[[Jesús Herrada]] || [[Ion Izagirre]] || [[Luis León Sánchez]] || [[Bembibre]] |----- |[[2014]]||'''[[Ion Izagirre]]||[[Alejandro Valverde]]||[[Carlos Barbero]]|| [[Ponferrada]] |-----bgcolor="#EFEFEF" |[[2015]]||'''[[Alejandro Valverde]]||[[Carlos Barbero]]||[[Jesús Herrada]]|| [[Cáceres]] |----- |[[2016]]||'''[[José Joaquín Rojas]]||[[Ángel Vicioso]]||[[Jordi Simón]]||[[Cocentaina]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | [[2017]]|| '''[[Jesús Herrada]] || [[Alejandro Valverde]] || [[Ion Izagirre]] || [[Soria]] |----- | [[2018]]|| '''[[Gorka Izagirre]] || [[Alejandro Valverde]] || [[Omar Fraile]] || [[Castelló de la Plana]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | [[2019]]|| '''[[Alejandro Valverde]] || [[Luis León Sánchez]] || [[Jesús Herrada]] || [[Murcia]] |----- | [[2020]]|| '''[[Luis León Sánchez]] || [[Gorka Izagirre]] || [[Vicente García de Mateos]] || [[Jaén]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | [[2021]]|| '''[[Omar Fraile]] || [[Jesús Herrada]] || [[Alex Aranburu]] || [[La Nucía]] |- | [[2022]]|| '''[[Carlos Rodríguez Cano]] || [[Jesús Herrada]] || [[Alex Aranburu]] || [[Palma]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | [[2023]]|| '''[[Oier Lazkano]] || [[Juan Ayuso]] || [[Alex Aranburu]] || [[San Lorenzo de El Escorial]] |----- | [[2024]] ||'''[[Alex Aranburu]] ||[[Oier Lazkano]] || [[Jesús Herrada]] || [[San Lorenzo de El Escorial]] |- |} ==== 23 urtez azpikoa ==== {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:85%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- | 1996 || '''[[Javier Otxoa]] || [[Juan Carlos Guillamón]]|| [[Francisco Mancebo]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 1997 || '''[[Francisco Tomás García]] || [[Aitor Kintana]]|| [[Jorge Ferrio]] |- | 1998 || '''[[Luis Murcia]] || [[Antonio Núñez (cyclisme)|Antonio Núñez]]|| [[Marc Prat]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 1999 || '''[[Patxi Ugarte]] || [[Jesús Manzano]]|| [[Samuel Sánchez]] |- | 2000 || '''[[David Arroyo]] || [[Xavier Tondo]]|| [[Miguel Martínez Giraldez]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2001 || '''[[Alejandro Valverde]] || [[Israel Núñez]]|| [[Javier Lindez]] |- | 2002 || '''[[Unai Elorriaga Zubiaur]] || [[Francisco Gutiérrez]] || [[Francisco Ventoso]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2003 || '''[[Isaac Escola]] || [[Pedro Castillo (ciclista)|Pedro Castillo]] || [[Silvestre Callau]] |- | 2004 || '''[[Joseba Agirrezabala]] || [[José Luis Carrasco]] || [[Igor Antón]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2005 || '''[[Javier Moreno Bazán|Javier Moreno]] || [[Francisco José González]] || [[Juan Carlos Fernández]] |- | 2006 || '''[[José David Aguilera]] || [[Luis Enrique Puertas]] || [[Serafín Martínez]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2007 || '''[[Carlos Delgado Puente|Carlos Delgado]] || [[Esteban Plaza]] || [[José Carlos López]] |- | 2008 || '''[[David Gutierrez Palacios]] || [[Andrés Vigil]] || [[Ion Izagirre]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2009 || '''[[Pedro Merino]] || [[Airán Fernández]] || [[Higinio Fernández]] |- | 2010 || '''[[Albert Torres]] || [[Francisco García (ciclista)|Francisco García]] || [[David Serrano]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2011 || '''[[Román Osuna]] || [[Víctor Martín]] || [[Haritz Orbe]] |- | 2012 || '''[[Ramón Domene]] || [[Cristobal Sánchez]] || [[Ibai Salas]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2013 || '''[[Mario González Salas]] || [[Beñat Txoperena]] || [[Óscar Hernández (ciclista)|Óscar Hernández]] |- | 2014 || '''[[Gonzalo Andrés]] || [[Francisco García Rus]] || [[Carlos Antón Jiménez]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2015 || '''[[Jaime Rosón]] || [[Xavier Pastallé]] || [[Óscar Pelegrí]] |- | 2016 || '''[[Óscar Pelegrí]] || [[Jon Irisarri]] || [[Juanjo Agüero]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2017 || '''[[Isaac Cantón]] || [[Álvaro Cuadros]] || [[Diego Pablo Sevilla]] |----- | 2018 || '''[[Iñigo Elosegi]] || [[Carmelo Urbano]] || [[Gabriel Pons]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2019 || '''[[Carmelo Urbano]] || [[Arturo Grávalos]] || [[Oier Ibarguren]] |----- | 2020 || '''[[Javier Romo]] || [[Jokin Murgialdai]] || [[Eduardo Pérez-Landaluce]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2021 || '''[[Iván Cobo]] || [[Marcel Camprubi]] || [[Unai Iribar]] |----- | 2022 || '''[[Joseba López]]''' || [[José Marín (ciclista)|José Marín]] || [[Abel Balderstone]] |-----bgcolor="#EFEFEF" | 2023 || '''[[Unai Aznar]] || [[Josep Tomás]] || [[Fran Muñoz]] |- |2024 || '''[[Hugo de la Calle]] || [[César Pérez]] || [[Martin Rey]] |} === Emakumezkoa === {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:85%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- | 1991 || '''[[Josune Gorostidi]] || [[Ainhoa Artolazabal]] || [[Conchita Carbayeda]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1992 || '''[[Ainhoa Artolazabal]] || [[Conchita Carbayeda]] || [[Belén Cuevas]] |- | 1993 || '''[[Alicia Amezgarai]] || [[Margarita Fullana]] || [[Joane Somarriba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1994 || '''[[Joane Somarriba]] || [[Fátima Blázquez]] || [[Berta Fernández]] |- | 1995 || '''[[María José López]] || [[Rosario Corral]] || [[Izaskun Bengoa]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1996 || '''[[Izaskun Bengoa]] || [[Teodora Ruano]] || [[Joane Somarriba]] |- | 1997 || '''[[Izaskun Bengoa]] || [[Rosa María Bravo]] || [[Joane Somarriba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1998 || '''[[Rosa María Bravo]] || [[Izaskun Bengoa]] || [[Berta Fernández]] |- | 1999 || '''[[Margarita Fullana]] || [[Rosa María Bravo]] || [[Teodora Ruano]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2000 || '''[[Rosa María Bravo]] || [[Marta Vilajosana]] || [[Teodora Ruano]] |- | 2001 || '''[[Teodora Ruano]] || [[Ana Ramírez]] || [[María Isabel Moreno]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2002 || '''[[Arantzazu Azpiroz]] || [[Ana Ramírez]] || [[María Mercedes Cagigas]] |- | 2003 || '''[[Eneritz Iturriagaetxebarria|Eneritz Iturriaga]] || [[Rosa María Bravo]] || [[Joane Somarriba]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2004 || '''[[Ana Ramírez Bauxel]] || [[Fátima Blázquez]] || [[Arantzazu Azpiroz]] |- | 2005 || '''[[María Isabel Moreno]] || [[Leticia Gil]] || [[Agurtzane Elorriaga]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2006 || '''[[María Isabel Moreno]] || [[Eneritz Iturriagaetxebarria|Eneritz Iturriaga]] || [[Cristina Alcalde]] |- | 2007 || '''[[María Isabel Moreno]] || [[Marta Vilajosana]] || [[Arantzazu Azpiroz]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2008 || '''[[Itsaso Leunda]] || [[Fátima Blázquez]] || [[Judit Masdeu]] |- | 2009 || '''[[Marta Vilajosana]] || [[Belén López]] || [[Leticia Gil]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2010 || '''[[Leire Olaberria]] || [[Débora Gálvez]] || [[Rosa María Bravo]] |- | 2011 || '''[[Rosa María Bravo]] || [[Anna Ramirez]] || [[Silvia Tirado]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2012 || '''[[Anna Sanchis]] || [[Anna Ramírez]] || [[Ane Santesteban]] |- | 2013 || '''[[Ane Santesteban]] || [[Mayalen Noriega]] || [[Lucía González]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2014 || '''[[Anna Ramírez]] || [[Irene San Sebastián]] || [[Sheyla Gutiérrez]] |- | 2015 || '''[[Anna Sanchis]] || [[Ane Santesteban]] || [[Alicia González]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2016 || '''[[Mavi García]] || [[Anna Sanchis]] || [[Sheyla Gutiérrez]] |- | 2017 || '''[[Sheyla Gutiérrez]] || [[Mavi García]] || [[Ane Santesteban]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2018 || '''[[Eider Merino]] || [[Gloria Rodríguez Sánchez]] || [[Mavi García]] |- | 2019 || '''[[Lourdes Oiarbide]] || [[Irene Méndez]] || [[Mireia Benito]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2020 || '''[[Mavi García]] || [[Ane Santesteban]] || [[Eider Merino]] |- | 2021 || '''[[Mavi García]] || [[Ane Santesteban]] || [[Sara Martín]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2022 || '''[[Mavi García]] || [[Ane Santesteban]] || [[Iurani Blanco]] |- | 2023 || '''[[Mavi García]] || [[Sara Martín]] || [[Mireia Benito]] |- | 2024 || '''[[Usoa Ostolaza]] || [[Iurani Blanco]] || [[Mavi García]] |} == Ikus, gainera == * [[Espainiako erlojupeko txirrindularitza txapelketa]] * [[Espainiako Ziklo-kros Txapelketa]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20131113121259/http://rfec.trackglobe.com/familias/Palmar%C3%A9s%20carretera.pdf Espainiako Txirrindularitza Federakundearen webgunea: palmaresa] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Espainiako txirrindularitza lasterketak]] [[Kategoria:Txirrindularitza txapelketa nazionalak]] 8p33sy0gmsrhojl3izupcivcmlckrjc 0 226183 9984448 9511149 2024-11-28T22:27:14Z 88.14.126.184 9984448 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''José Antonio Garrido''' ([[Barakaldo]], [[1975]]eko [[azaroaren 28]]a -) euskal [[txirrindularitza|txirrindulari]] ohia da, [[1999]] eta [[2008]] artean profesionala izan zena. Bere ibilbidean hiru garaipen lortu zituen.<ref>[http://www.urtekaria.com/asp/verPalmExciclC.asp?idVeterano=2195&letraEle=g&pagina=lstExciclistasC.asp Urtekaria]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Palmaresa == '''1998''' (amateurra) * [[Goierriko Itzulia]] * 6. [[1998ko Bizkaiko Bira|Bizkaiko Bira]]n '''2000''' * [[Portugalgo Itzulia]]: etapa 1 '''2002''' * [[Kataluniako Itzulia|Volta a Catalunya]]: etapa 1 '''2003''' * [[Alcobendasko Klasika]]: etapa 1 == Emaitzak lasterketa nagusietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1999 !2000 !2001 !2002 !2003 !2004 !2005 !2006 !2007 !2008 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|121.a |align="center"|134.a |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:gold;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|101.a |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|98.a |align="center"|Err. |align="center"|59.a |align="center"|- |align="center"|- |- |[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak]] [[Fitxategi:Arc en ciel.svg|28px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu</br> Err.: Erretiratu zen</small> == Taldeak == * Benfica ([[1999]]-[[2000]]) * Costa de Almería ([[2001]]-[[2003]]) ** ''Jazztel-Costa de Almería'' ([[2001]]-[[2002]]) ** ''Paternina-Costa de Almería'' ([[2003]]) * [[Quick Step (txirrindularitza taldea)|Quick Step]] ([[2004]]-[[2006]]) * LA-MSS ([[2007]]-[[2008]]) == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} {{bizialdia|1975eko||Garrido, Jose Antonio}} [[Kategoria:Kirol zuzendariak]] [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Bizkaiko txirrindulariak]] [[Kategoria:Ugaotarrak]] m1dc1fkiby4votkts1f0b6clu27z70k 0 270134 9983981 8822236 2024-11-28T14:59:42Z Ernestobanpiroa 58701 9983981 wikitext text/x-wiki {{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{gertakari infotaula}} '''Desamortizazioa''' izan zen [[Espainia]]ko gobernu liberalek, [[XVIII. mendea]]ren bukaeratik aurrera, herrien eta [[Erromatar Eliza Katolikoa|Elizako]] instituzioen esku zeuden lur, eraikuntza eta [[Esku Hilak|ondasun ''hilak'']] [[merkatu]] arruntera igarotzeko abiarazi zuten bidea. Neurri horien helburua bitarikoa zen: Espainiako estatuan Elizaren, [[lurjabe]] handien eta herrien sail eta eremu handiak esku pribatuetan uztea; eta, irizpide berriek zioten bezala, nekazaritza bizkortzea, alde batetik, eta, [[Amerika|Ameriketako]] eta estatu barneko gerren ondorioz, behea jota zegoen estatuko kutxa diruz hornitzea, bestetik. Oro har, helburu horiek erdizka baizik ez ziren lortu, lurren jabetza eskuz aldatuagatik Espainiako nekazarien egoera ez baitzen askorik aldatu, Estatuak diru-iturri erosoa lortu bazuen ere. Desamortizazioak [[Hego Euskal Herria]]n ere eragin handia izan zuen, prozesuak hemen guztiz ezaugarri bereziak izan zituen arren. [[Fitxategi:Juan Alvarez Mendizábal.png|thumb|220px|[[Juan Álvarez Mendizábal]].]] XIX. mende osoan zehar hedatu zen desamortizazio-prozesuak bi garai nagusi ezagutu zituen Espainiako estatuan. Lehena, 1837an Mendizabal (jaiotzez, [[Juan Álvarez Mendizábal|Juan Alvarez Mendez]], Mendizabal deitua) ministro liberalak elizaren ondasunak besteren eskuetara igarotzeko eman zuen legearen ondotik etorri zen, eta salmentak [[Lehen Karlistaldia]] bukatu ostean (1843-1847) egin ziren, batez ere. 1851. urtean Elizaren eta Estatuaren arteko akordioa izenpetu arte egon zen indarrean Mendizabalen dekretu hori. Bigarrena, [[Pascual Madoz]] ministro nafarrak 1855ean herrien eta erresumako instituzioen esku zeuden ondasunak esku pribatuetara igarotzeko aldarrikatu zuen legearen ondoren gauzatu zen, eta salmenta gehienak 1860ko hamarkadan egin ziren, 1868ra arte. Bi lege horiek, ordea, [[Manuel Godoy]] ministroaren 1798ko legea zuten oinarri. Godoyren desamortizazioak garrantzi handia izan zuen Hego Euskal Herrian, era apalagoan ezarri zen arren. Herri askotako eliz ondasunak, parrokia bakoitzaren mendean zeudenak batez ere, esku pribatuetara igaro ziren 1798-1799an. Mendizabalen desamortizazioa garrantzitsua izan arren, modu guztiz desberdinean gauzatu zen Hego Euskal Herrian, karlisten eta liberalen arteko gerra zela medio. 1837an abiarazi zen prozesu hark erlijio-ordenen ondasunak zituen batez ere helburu, eta foruzale euskaldunak haren aurka altxatu ziren, elizaren jabetza ez ezik herri-ondasunak ere arriskuan ikusi zituztelako. XIX. mendera arte, [[Antzinako Erregimena|Erregimen Zaharrean]], [[udal]]ek ezin zituzten beren lurrak eta ondasunak saldu edo eskuz aldatu, eta Madozen desamortizazioak sendotu eta gauzatu nahi izan zuen XVIII. mende-bukaeratik aurrera hasitako liberalizazioa. Estatua herri-erakundeen ondasunen jabe egin zen, herri-lurrena izan ezik, eta salmenta guztien % 20 jaso zuen; gainerakoa udalarentzat gelditu zen. Saldu ez ziren ondasunak beretzat gorde zituen Estatuak. Desamortizazioak, Erregimen Zaharreko jabetza-moldeak astintzeaz gainera, kinka larrian utzi zituen [[Hego Euskal Herriko foruak|Euskal Herriko foruak]]. Ordura arte zerga eta errenta txikiak ordainduz herri-lurrak erabiltzen zituzten laborariek ez zituzten neurri haiek onartu, eta hori izan zen, besteak beste, nekazari euskaldun gehienak liberalen aurka altxatzeko arrazoietako bat. Bestalde, nekazaritza-mundura halako aurrerapenik ez ekartzeaz gainera, desamortizazioak burgesia berri baten hazkundea bideratu zuen: ondasun haien erosle asko eta asko lanbide liberaletan ziharduten pertsonak izan ziren. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/26}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Espainiako historia ekonomikoa]] [[Kategoria:Euskal Herriko historia ekonomikoa]] [[Kategoria:Euskal Herriko Aro Modernoa]] [[Kategoria:XIX. mendea Espainian]] [[Kategoria:Fernando VII.a Espainiakoaren erregealdia]] [[Kategoria:Elisabet II.a Espainiakoaren erregealdia]] [[Kategoria:Liberalismoa]] b91tu0c9elres2vh1vlaqhuhkmt0jgr 0 281541 9984445 8589463 2024-11-28T22:17:40Z 88.14.126.184 9984445 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Zuriñe Fernández Gerenabarrena''' ([[Gasteiz]], [[Araba]], [[1965]]eko [[azaroaren 28]]a -) arabar [[musika]]gilea da. == Biografia == Jesús Guridi Musika Eskolan [[Akordeoi]] ikasketak egin zituen, eta [[Konposizio]] ikasketak egin zituen [[Carmelo Bernaola]]rekin. [[Fuga]] eta [[Kontrapuntu]] ikasketak J. C. Arriaga Musika Kontserbatorioan egin zituen. Ikastaroak egin ditu bestalde, [[Frantzia]], [[Italia]] eta [[Espainia]]n zehar. Antzezlan eta pelikulen orkestrazio-lanak egin ditu, besteak beste, ''La Regenta'', ''Cachito'', ''Secretos del corazón'' eta ''Airbag''-erako. Gaur egun Konposizioa irakasten dihardu [[Musikene]]n, Euskal Herriko Musika Ikasketen Goi Mailako Zentroan. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/27}} {{bizialdia|1965eko||Fernandez Gerenabarrena, Zurinzze}} [[Kategoria:Arabako musikagileak]] [[Kategoria:Gasteiztarrak]] mo8a60i4doa1bu4ectpc1l8qs5liz7b 9984698 9984445 2024-11-29T10:21:11Z Lainobeltz 56334 88.14.126.184 wikilariaren aldaketak ezabatuz, TheklanBot wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 8589463 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Zuriñe Fernández Gerenabarrena''' ([[Gasteiz]], [[Araba]], [[1965]]eko [[azaroaren 28]]a -) arabar [[musika]]gilea da. == Biografia == [[Jesús Guridi Musika Eskola]]n [[Akordeoi]] ikasketak egin zituen, eta [[Konposizio]] ikasketak egin zituen [[Carmelo Bernaola]]rekin. [[Fuga]] eta [[Kontrapuntu]] ikasketak J. C. Arriaga Musika Kontserbatorioan egin zituen. Ikastaroak egin ditu bestalde, [[Frantzia]], [[Italia]] eta [[Espainia]]n zehar. Antzezlan eta pelikulen orkestrazio-lanak egin ditu, besteak beste, ''La Regenta'', ''Cachito'', ''Secretos del corazón'' eta ''Airbag''-erako. Gaur egun Konposizioa irakasten dihardu [[Musikene]]n, Euskal Herriko Musika Ikasketen Goi Mailako Zentroan. == Erreferentziak == {{ lur | data=2011/12/27}} {{bizialdia|1965eko||Fernandez Gerenabarrena, Zurinzze}} [[Kategoria:Arabako musikagileak]] [[Kategoria:Gasteiztarrak]] m26d04omithc7olrlh7k96gd0nwflff 0 287975 9984624 9676785 2024-11-29T09:20:11Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984624 wikitext text/x-wiki '''Masferrer garaikurra''' urtero [[Girona]]n ospatzen zen txirrindularitza lasterketa klasiko bat zen, [[Mundo Deportivo]] egunkariaren sortzailea izan zen [[Narciso Masferrer]]ren omenez. Sortu zen urtetik, [[1932]], etengabe ospatu zen [[1994]] arte, [[Espainiako Gerra Zibila]]ren ondorioz eta [[1948]], [[1961]], [[1962]] eta [[1982]] urteetan izan ezik. Lasterketa honetan garaipen gehien lortu dituena [[Txomin Perurena]] oiartzuarra da, hiru aldiz. Bere ondoren, garaipen gehien dituztenak, birekin, [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]], [[Mariano Cañardo]], [[Gabriel Company]], [[Miguel Gual]], [[Francisco Masip Llop]], [[Fernando Murcia]], [[Antonio Andrés Sancho]] eta [[Dino Zandegu]] dira. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- |1932 |{{banderaikur|EH}}[[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[José Campama]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Ricardo Ferrando]] |- |1933 |{{banderaikur|EH}} [[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Isidro Figueras]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Escuriet]] |- |1934 |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Isidro Figueras]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[José Nicolau]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Enrique Cortés]] |- |1935 |{{banderaikur|ITA|1861}} [[Luigi Ferrando]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Destrieux]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Vicente Trueba]] |- |1936 |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Prior]] |{{banderaikur|EH}} [[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Juan Mayol]] |- |1940 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Juan Gimeno]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |- |1941 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Delio Rodríguez]] |- |1942 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |{{banderaikur|EH}} [[Martin Mancisidor]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |- |1943 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Julián Berrendero]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Delio Rodríguez]] |- |1944 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|EH}} [[Martin Mancisidor]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |- |1945 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Enrique Armengol]] | | |- |1946 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Gual]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Victorio Ruiz]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Escolano]] |- |1947 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Gual]] |{{banderaikur|EH}} [[Dalmacio Langarika]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Joaquín Olmos]] |- | {{Gris|1948}} | colspan=3 align=center| ''Ez zen jokatu'' |- |1949 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Bover Pons]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Emilio Rodríguez|Emilio Rodríguez Barros]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1950 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Masip]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jose Vidal Porcar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gelabert]] |- |1951 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Rodríguez|Manuel Rodríguez Barros]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Poblet]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1952 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Capó]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Escola]] |- |1953 |{{banderaikur|EH}} [[Hortensio Bidaurreta]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1954 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Poblet]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Bover]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Rodríguez|Manuel Rodríguez Barros]] |- |1955 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Masip]] |- |1956 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Masip]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Bertrán]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Campillo]] |- |1957 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Crespo]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Moreno (txirrindularia)|Francisco Moreno]] |- |1958 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Crespo]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Fernando Manzaneque]] |- |1959 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Karmany]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Pacheco]] |- |1960 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Moreno (txirrindularia)|Francisco Moreno]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Mas]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Aniceto Utset]] |- | {{Gris|1961-62}} | colspan=3 align=center| ''Ez zen jokatu'' |- |1963 |{{banderaikur|BEL}} [[Adolf De Waele]] |{{banderaikur|EH}} [[Sebastian Elortza]] |{{banderaikur|EH}} [[Ramón Mendiburu]] |- |1964 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gómez Del Moral]] |{{banderaikur|EH}} [[Eusebio Vélez]] |- |1965 |{{banderaikur|EH|1945}} [[Antonio Bertrán]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Tortella]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Rafael Carrasco]] |- |1966 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Martín Piñera]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Esteban Martín Jiménez]] |{{banderaikur|EH}} [[José Manuel Lasa]] |- |1967 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Pérez-Francés]] |{{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] |- |1968 |{{banderaikur|ITA}} [[Dino Zandegù]] |{{banderaikur|FRA}} [[José Samyn]] |{{banderaikur|ITA}} [[Bruno Mealli]] |- |1969 |{{banderaikur|ITA}} [[Dino Zandegù]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gómez Del Moral]] |{{banderaikur|ITA}} [[Cipriano Chemello]] |- |1970 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Ramón Sáez]] |{{banderaikur|ITA}} [[Franco Bitossi]] |{{banderaikur|BEL}} [[Marc Sohet]] |- |1971 |{{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Ramón Sáez]] |{{banderaikur|BEL}} [[Marc Sohet]] |- |1972 |{{banderaikur|EH}} [[Francisco Galdos]] |{{banderaikur|EH}} [[Santiago Lazkano]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Luis Abilleira]] |- |1973 |{{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Gómez Lucas]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[German Martín Sáez]] |- |1974 |{{banderaikur|EH}}[[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Andrés Oliva]] |{{banderaikur|EH}}[[Javier Elorriaga]] |- |1975 |{{banderaikur|EH}}[[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] |{{banderaikur|BEL}} [[Eddy Peelman]] |- |1976 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Félix Suarez Colome]] |{{banderaikur|SUI}} [[Joseph Fuchs]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Custodio Mazuela]] |- |1977 |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Luis Viejo]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Manuel García Rodríguez]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Pedro Vilardebó]] |- |1978 |{{banderaikur|EH}} [[Miguel Maria Lasa|Miguel Mari Lasa]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Jesús Suárez Cueva]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Pedro Torres Cruces|Pedro Torres]] |- |1979 |{{banderaikur|FRA}} [[Antoine Gutierrez]] |{{banderaikur|EH}} [[Rafael Ladrón de Guevara]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Salvador Galvez Masso]] |- |1980 |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Juan Martín Ocaña]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Lorenzo Vidal]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Jesús Suárez Cueva]] |- |1981 |{{banderaikur|SUI}} [[Daniel Gisiger]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Vicente Belda]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Luis Rodríguez Inguanzo]] |- | 1982 |{{Banderaikur|ESP}} [[Pedro Muñoz Machín]] |{{Banderaikur|ESP}} [[Antoni Coll]] |{{Banderaikur|ESP}} [[Vicente Belda]] |- |1983 |{{banderaikur|EH}} [[Julian Gorospe]] |{{banderaikur|ESP}} [[Ángel Ocaña Pérez]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1984 |{{banderaikur|ESP}} [[Alberto Fernández Blanco|Alberto Fernández]] |{{banderaikur|ESP}} [[Jesús Suárez Cueva]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1985 |{{banderaikur|BEL}} [[Noël Dejonckheere]] |{{banderaikur|ESP}} [[Alfonso Gutiérrez]] |{{banderaikur|ESP}} [[Jesús Suárez Cueva]] |- |1986 |{{banderaikur|ESP}} [[Antonio Esparza]] |{{banderaikur|BEL}} [[Noël Dejonckheere]] |{{banderaikur|ESP}} [[José Luis Laguía]] |- |1987 |{{banderaikur|ESP}} [[Roberto Córdoba]] |{{banderaikur|EH}} [[Ruben Gorospe]] |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |- |1988 |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |{{banderaikur|ESP}} [[Antonio Esparza]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1989 |{{banderaikur|ESP}} [[Casimiro Moreda]] |{{banderaikur|ESP}} [[Marino Alonso]] |{{banderaikur|COL}} [[Álvaro Mejía]] |- |1990 |{{banderaikur|ESP}} [[Enrique Aja]] |{{banderaikur|AUS}} [[Neil Stephens]] |{{banderaikur|COL}} [[Edgar Corredor]] |- |1991 |{{banderaikur|GBR}} [[Malcolm Elliott]] |{{banderaikur|POR}} [[Americo Silva]] |{{banderaikur|COL}} [[Julio Cesar Ortegon Luque]] |- |1992 |{{banderaikur|ITA}} [[Mario Manzoni]] |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |{{banderaikur|DEN}} [[Kenneth Weltz]] |- |1993 |{{banderaikur|ESP}} [[José Rodríguez García]] |{{banderaikur|ESP}} [[Alfonso Gutiérrez]] |{{banderaikur|RUS}} [[Asiat Saitov]] |- |1994 |{{banderaikur|ESP}} [[Ángel Edo]] |{{banderaikur|RUS}} [[Asiat Saitov]] |{{banderaikur|ITA}} [[Davide Bramati]] |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindularitza lasterketak]] 0ulnjwy9oq3y2bzhyey2v21xtecy5bu 9984727 9984624 2024-11-29T10:41:06Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984727 wikitext text/x-wiki '''Masferrer garaikurra''' urtero [[Girona]]n ospatzen zen txirrindularitza lasterketa klasiko bat zen, [[Mundo Deportivo]] egunkariaren sortzailea izan zen [[Narciso Masferrer]]ren omenez. Sortu zen urtetik, [[1932]], etengabe ospatu zen [[1994]] arte, [[Espainiako Gerra Zibila]]ren ondorioz eta [[1948]], [[1961]], [[1962]] eta [[1982]] urteetan izan ezik. Lasterketa honetan garaipen gehien lortu dituena [[Txomin Perurena]] oiartzuarra da, hiru aldiz. Bere ondoren, garaipen gehien dituztenak, birekin, [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]], [[Mariano Cañardo]], [[Gabriel Company]], [[Miguel Gual]], [[Francisco Masip Llop]], [[Fernando Murcia]], [[Antonio Andrés Sancho]] eta [[Dino Zandegu]] dira. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- |1932 |{{banderaikur|EH}}[[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[José Campama]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Ricardo Ferrando]] |- |1933 |{{banderaikur|EH}} [[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Isidro Figueras]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Escuriet]] |- |1934 |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Isidro Figueras]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[José Nicolau]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Enrique Cortés]] |- |1935 |{{banderaikur|ITA|1861}} [[Luigi Ferrando]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Destrieux]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Vicente Trueba]] |- |1936 |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Prior]] |{{banderaikur|EH}} [[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Juan Mayol]] |- |1940 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Juan Gimeno]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |- |1941 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Delio Rodríguez]] |- |1942 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |{{banderaikur|EH}} [[Martin Mancisidor]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |- |1943 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Julián Berrendero]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Delio Rodríguez]] |- |1944 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|EH}} [[Martin Mancisidor]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |- |1945 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Enrique Armengol]] | | |- |1946 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Gual]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Victorio Ruiz]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Escolano]] |- |1947 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Gual]] |{{banderaikur|EH}} [[Dalmacio Langarika]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Joaquín Olmos]] |- | {{Gris|1948}} | colspan=3 align=center| ''Ez zen jokatu'' |- |1949 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Bover Pons]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Emilio Rodríguez|Emilio Rodríguez Barros]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1950 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francesc Massip]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jose Vidal Porcar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gelabert]] |- |1951 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Rodríguez|Manuel Rodríguez Barros]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Poblet]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1952 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Capó]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Escola]] |- |1953 |{{banderaikur|EH}} [[Hortensio Bidaurreta]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1954 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Poblet]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Bover]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Rodríguez|Manuel Rodríguez Barros]] |- |1955 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Masip]] |- |1956 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francesc Massip]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Bertrán]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Campillo]] |- |1957 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Crespo]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Moreno (txirrindularia)|Francisco Moreno]] |- |1958 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Crespo]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Fernando Manzaneque]] |- |1959 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Karmany]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Pacheco]] |- |1960 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Moreno (txirrindularia)|Francisco Moreno]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Mas]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Anicet Utset]] |- | {{Gris|1961-62}} | colspan=3 align=center| ''Ez zen jokatu'' |- |1963 |{{banderaikur|BEL}} [[Adolf De Waele]] |{{banderaikur|EH}} [[Sebastian Elortza]] |{{banderaikur|EH}} [[Ramón Mendiburu]] |- |1964 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gómez Del Moral]] |{{banderaikur|EH}} [[Eusebio Vélez]] |- |1965 |{{banderaikur|EH|1945}} [[Antonio Bertrán]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Tortella]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Rafael Carrasco]] |- |1966 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Martín Piñera]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Esteban Martín Jiménez]] |{{banderaikur|EH}} [[José Manuel Lasa]] |- |1967 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Pérez-Francés]] |{{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] |- |1968 |{{banderaikur|ITA}} [[Dino Zandegù]] |{{banderaikur|FRA}} [[José Samyn]] |{{banderaikur|ITA}} [[Bruno Mealli]] |- |1969 |{{banderaikur|ITA}} [[Dino Zandegù]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gómez Del Moral]] |{{banderaikur|ITA}} [[Cipriano Chemello]] |- |1970 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Ramón Sáez]] |{{banderaikur|ITA}} [[Franco Bitossi]] |{{banderaikur|BEL}} [[Marc Sohet]] |- |1971 |{{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Ramón Sáez]] |{{banderaikur|BEL}} [[Marc Sohet]] |- |1972 |{{banderaikur|EH}} [[Francisco Galdos]] |{{banderaikur|EH}} [[Santiago Lazkano]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Luis Abilleira]] |- |1973 |{{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Gómez Lucas]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[German Martín Sáez]] |- |1974 |{{banderaikur|EH}}[[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Andrés Oliva]] |{{banderaikur|EH}}[[Javier Elorriaga]] |- |1975 |{{banderaikur|EH}}[[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] |{{banderaikur|BEL}} [[Eddy Peelman]] |- |1976 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Félix Suarez Colome]] |{{banderaikur|SUI}} [[Joseph Fuchs]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Custodio Mazuela]] |- |1977 |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Luis Viejo]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Manuel García Rodríguez]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Pedro Vilardebó]] |- |1978 |{{banderaikur|EH}} [[Miguel Maria Lasa|Miguel Mari Lasa]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Jesús Suárez Cueva]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Pedro Torres Cruces|Pedro Torres]] |- |1979 |{{banderaikur|FRA}} [[Antoine Gutierrez]] |{{banderaikur|EH}} [[Rafael Ladrón de Guevara]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Salvador Galvez Masso]] |- |1980 |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Juan Martín Ocaña]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Lorenzo Vidal]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Jesús Suárez Cueva]] |- |1981 |{{banderaikur|SUI}} [[Daniel Gisiger]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Vicente Belda]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Luis Rodríguez Inguanzo]] |- | 1982 |{{Banderaikur|ESP}} [[Pedro Muñoz Machín]] |{{Banderaikur|ESP}} [[Antoni Coll]] |{{Banderaikur|ESP}} [[Vicente Belda]] |- |1983 |{{banderaikur|EH}} [[Julian Gorospe]] |{{banderaikur|ESP}} [[Ángel Ocaña Pérez]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1984 |{{banderaikur|ESP}} [[Alberto Fernández Blanco|Alberto Fernández]] |{{banderaikur|ESP}} [[Jesús Suárez Cueva]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1985 |{{banderaikur|BEL}} [[Noël Dejonckheere]] |{{banderaikur|ESP}} [[Alfonso Gutiérrez]] |{{banderaikur|ESP}} [[Jesús Suárez Cueva]] |- |1986 |{{banderaikur|ESP}} [[Antonio Esparza]] |{{banderaikur|BEL}} [[Noël Dejonckheere]] |{{banderaikur|ESP}} [[José Luis Laguía]] |- |1987 |{{banderaikur|ESP}} [[Roberto Córdoba]] |{{banderaikur|EH}} [[Ruben Gorospe]] |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |- |1988 |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |{{banderaikur|ESP}} [[Antonio Esparza]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1989 |{{banderaikur|ESP}} [[Casimiro Moreda]] |{{banderaikur|ESP}} [[Marino Alonso]] |{{banderaikur|COL}} [[Álvaro Mejía]] |- |1990 |{{banderaikur|ESP}} [[Enrique Aja]] |{{banderaikur|AUS}} [[Neil Stephens]] |{{banderaikur|COL}} [[Edgar Corredor]] |- |1991 |{{banderaikur|GBR}} [[Malcolm Elliott]] |{{banderaikur|POR}} [[Americo Silva]] |{{banderaikur|COL}} [[Julio Cesar Ortegon Luque]] |- |1992 |{{banderaikur|ITA}} [[Mario Manzoni]] |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |{{banderaikur|DEN}} [[Kenneth Weltz]] |- |1993 |{{banderaikur|ESP}} [[José Rodríguez García]] |{{banderaikur|ESP}} [[Alfonso Gutiérrez]] |{{banderaikur|RUS}} [[Asiat Saitov]] |- |1994 |{{banderaikur|ESP}} [[Ángel Edo]] |{{banderaikur|RUS}} [[Asiat Saitov]] |{{banderaikur|ITA}} [[Davide Bramati]] |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindularitza lasterketak]] 8vce12obnyeo177kiaveh60uwycr0q7 9984730 9984727 2024-11-29T10:41:39Z Joseba65 69297 9984730 wikitext text/x-wiki '''Masferrer garaikurra''' urtero [[Girona]]n ospatzen zen txirrindularitza lasterketa klasiko bat zen, [[Mundo Deportivo]] egunkariaren sortzailea izan zen [[Narciso Masferrer]]ren omenez. Sortu zen urtetik, [[1932]], etengabe ospatu zen [[1994]] arte, [[Espainiako Gerra Zibila]]ren ondorioz eta [[1948]], [[1961]], [[1962]] eta [[1982]] urteetan izan ezik. Lasterketa honetan garaipen gehien lortu dituena [[Txomin Perurena]] oiartzuarra da, hiru aldiz. Bere ondoren, garaipen gehien dituztenak, birekin, [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]], [[Mariano Cañardo]], [[Gabriel Company]], [[Miguel Gual]], [[Francesc Massip]], [[Fernando Murcia]], [[Antonio Andrés Sancho]] eta [[Dino Zandegù]] dira. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- |1932 |{{banderaikur|EH}}[[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[José Campama]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Ricardo Ferrando]] |- |1933 |{{banderaikur|EH}} [[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Isidro Figueras]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Escuriet]] |- |1934 |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Isidro Figueras]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[José Nicolau]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Enrique Cortés]] |- |1935 |{{banderaikur|ITA|1861}} [[Luigi Ferrando]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Destrieux]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Vicente Trueba]] |- |1936 |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Prior]] |{{banderaikur|EH}} [[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Juan Mayol]] |- |1940 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Juan Gimeno]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |- |1941 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Delio Rodríguez]] |- |1942 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |{{banderaikur|EH}} [[Martin Mancisidor]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |- |1943 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Julián Berrendero]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Delio Rodríguez]] |- |1944 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|EH}} [[Martin Mancisidor]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |- |1945 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Enrique Armengol]] | | |- |1946 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Gual]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Victorio Ruiz]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Escolano]] |- |1947 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Gual]] |{{banderaikur|EH}} [[Dalmacio Langarika]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Joaquín Olmos]] |- | {{Gris|1948}} | colspan=3 align=center| ''Ez zen jokatu'' |- |1949 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Bover Pons]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Emilio Rodríguez|Emilio Rodríguez Barros]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1950 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francesc Massip]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jose Vidal Porcar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gelabert]] |- |1951 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Rodríguez|Manuel Rodríguez Barros]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Poblet]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1952 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Capó]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Escola]] |- |1953 |{{banderaikur|EH}} [[Hortensio Bidaurreta]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1954 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Poblet]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Bover]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Rodríguez|Manuel Rodríguez Barros]] |- |1955 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Masip]] |- |1956 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francesc Massip]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Bertrán]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Campillo]] |- |1957 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Crespo]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Moreno (txirrindularia)|Francisco Moreno]] |- |1958 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Crespo]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Fernando Manzaneque]] |- |1959 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Karmany]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Pacheco]] |- |1960 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Moreno (txirrindularia)|Francisco Moreno]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Mas]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Anicet Utset]] |- | {{Gris|1961-62}} | colspan=3 align=center| ''Ez zen jokatu'' |- |1963 |{{banderaikur|BEL}} [[Adolf De Waele]] |{{banderaikur|EH}} [[Sebastian Elortza]] |{{banderaikur|EH}} [[Ramón Mendiburu]] |- |1964 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gómez Del Moral]] |{{banderaikur|EH}} [[Eusebio Vélez]] |- |1965 |{{banderaikur|EH|1945}} [[Antonio Bertrán]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Tortella]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Rafael Carrasco]] |- |1966 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Martín Piñera]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Esteban Martín Jiménez]] |{{banderaikur|EH}} [[José Manuel Lasa]] |- |1967 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Pérez-Francés]] |{{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] |- |1968 |{{banderaikur|ITA}} [[Dino Zandegù]] |{{banderaikur|FRA}} [[José Samyn]] |{{banderaikur|ITA}} [[Bruno Mealli]] |- |1969 |{{banderaikur|ITA}} [[Dino Zandegù]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gómez Del Moral]] |{{banderaikur|ITA}} [[Cipriano Chemello]] |- |1970 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Ramón Sáez]] |{{banderaikur|ITA}} [[Franco Bitossi]] |{{banderaikur|BEL}} [[Marc Sohet]] |- |1971 |{{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Ramón Sáez]] |{{banderaikur|BEL}} [[Marc Sohet]] |- |1972 |{{banderaikur|EH}} [[Francisco Galdos]] |{{banderaikur|EH}} [[Santiago Lazkano]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Luis Abilleira]] |- |1973 |{{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Gómez Lucas]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[German Martín Sáez]] |- |1974 |{{banderaikur|EH}}[[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Andrés Oliva]] |{{banderaikur|EH}}[[Javier Elorriaga]] |- |1975 |{{banderaikur|EH}}[[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] |{{banderaikur|BEL}} [[Eddy Peelman]] |- |1976 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Félix Suarez Colome]] |{{banderaikur|SUI}} [[Joseph Fuchs]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Custodio Mazuela]] |- |1977 |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Luis Viejo]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Manuel García Rodríguez]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Pedro Vilardebó]] |- |1978 |{{banderaikur|EH}} [[Miguel Maria Lasa|Miguel Mari Lasa]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Jesús Suárez Cueva]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Pedro Torres Cruces|Pedro Torres]] |- |1979 |{{banderaikur|FRA}} [[Antoine Gutierrez]] |{{banderaikur|EH}} [[Rafael Ladrón de Guevara]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Salvador Galvez Masso]] |- |1980 |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Juan Martín Ocaña]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Lorenzo Vidal]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Jesús Suárez Cueva]] |- |1981 |{{banderaikur|SUI}} [[Daniel Gisiger]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Vicente Belda]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Luis Rodríguez Inguanzo]] |- | 1982 |{{Banderaikur|ESP}} [[Pedro Muñoz Machín]] |{{Banderaikur|ESP}} [[Antoni Coll]] |{{Banderaikur|ESP}} [[Vicente Belda]] |- |1983 |{{banderaikur|EH}} [[Julian Gorospe]] |{{banderaikur|ESP}} [[Ángel Ocaña Pérez]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1984 |{{banderaikur|ESP}} [[Alberto Fernández Blanco|Alberto Fernández]] |{{banderaikur|ESP}} [[Jesús Suárez Cueva]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1985 |{{banderaikur|BEL}} [[Noël Dejonckheere]] |{{banderaikur|ESP}} [[Alfonso Gutiérrez]] |{{banderaikur|ESP}} [[Jesús Suárez Cueva]] |- |1986 |{{banderaikur|ESP}} [[Antonio Esparza]] |{{banderaikur|BEL}} [[Noël Dejonckheere]] |{{banderaikur|ESP}} [[José Luis Laguía]] |- |1987 |{{banderaikur|ESP}} [[Roberto Córdoba]] |{{banderaikur|EH}} [[Ruben Gorospe]] |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |- |1988 |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |{{banderaikur|ESP}} [[Antonio Esparza]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1989 |{{banderaikur|ESP}} [[Casimiro Moreda]] |{{banderaikur|ESP}} [[Marino Alonso]] |{{banderaikur|COL}} [[Álvaro Mejía]] |- |1990 |{{banderaikur|ESP}} [[Enrique Aja]] |{{banderaikur|AUS}} [[Neil Stephens]] |{{banderaikur|COL}} [[Edgar Corredor]] |- |1991 |{{banderaikur|GBR}} [[Malcolm Elliott]] |{{banderaikur|POR}} [[Americo Silva]] |{{banderaikur|COL}} [[Julio Cesar Ortegon Luque]] |- |1992 |{{banderaikur|ITA}} [[Mario Manzoni]] |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |{{banderaikur|DEN}} [[Kenneth Weltz]] |- |1993 |{{banderaikur|ESP}} [[José Rodríguez García]] |{{banderaikur|ESP}} [[Alfonso Gutiérrez]] |{{banderaikur|RUS}} [[Asiat Saitov]] |- |1994 |{{banderaikur|ESP}} [[Ángel Edo]] |{{banderaikur|RUS}} [[Asiat Saitov]] |{{banderaikur|ITA}} [[Davide Bramati]] |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindularitza lasterketak]] ky0ybrfaai3ssfx7c75703yja9lbugm 9984752 9984730 2024-11-29T10:51:30Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984752 wikitext text/x-wiki '''Masferrer garaikurra''' urtero [[Girona]]n ospatzen zen txirrindularitza lasterketa klasiko bat zen, [[Mundo Deportivo]] egunkariaren sortzailea izan zen [[Narciso Masferrer]]ren omenez. Sortu zen urtetik, [[1932]], etengabe ospatu zen [[1994]] arte, [[Espainiako Gerra Zibila]]ren ondorioz eta [[1948]], [[1961]], [[1962]] eta [[1982]] urteetan izan ezik. Lasterketa honetan garaipen gehien lortu dituena [[Txomin Perurena]] oiartzuarra da, hiru aldiz. Bere ondoren, garaipen gehien dituztenak, birekin, [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]], [[Mariano Cañardo]], [[Gabriel Company]], [[Miguel Gual]], [[Francesc Massip]], [[Fernando Murcia]], [[Antonio Andrés Sancho]] eta [[Dino Zandegù]] dira. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- |1932 |{{banderaikur|EH}}[[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[José Campama]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Ricardo Ferrando]] |- |1933 |{{banderaikur|EH}} [[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Isidro Figueras]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Escuriet]] |- |1934 |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Isidro Figueras]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[José Nicolau]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Enrique Cortés]] |- |1935 |{{banderaikur|ITA|1861}} [[Luigi Ferrando]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Destrieux]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Vicente Trueba]] |- |1936 |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Antonio Prior]] |{{banderaikur|EH}} [[Mariano Cañardo]] |{{banderaikur|ESP|1931}} [[Juan Mayol]] |- |1940 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Juan Gimeno]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |- |1941 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Delio Rodríguez]] |- |1942 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |{{banderaikur|EH}} [[Martin Mancisidor]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |- |1943 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Julián Berrendero]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Delio Rodríguez]] |- |1944 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Antonio Andrés Sancho]] |{{banderaikur|EH}} [[Martin Mancisidor]] |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Fernando Murcia]] |- |1945 |{{banderaikur|ESP|1939}} [[Enrique Armengol]] | | |- |1946 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Gual]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Victorio Ruiz]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Escolano]] |- |1947 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Gual]] |{{banderaikur|EH}} [[Dalmacio Langarika]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Joaquín Olmos]] |- | {{Gris|1948}} | colspan=3 align=center| ''Ez zen jokatu'' |- |1949 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Bover Pons]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Emilio Rodríguez|Emilio Rodríguez Barros]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1950 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francesc Massip]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jose Vidal Porcar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gelabert]] |- |1951 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Rodríguez|Manuel Rodríguez Barros]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Poblet]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1952 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Capó]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Escola]] |- |1953 |{{banderaikur|EH}} [[Hortensio Bidaurreta]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Bernardo Ruiz]] |- |1954 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Poblet]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Bover]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Rodríguez|Manuel Rodríguez Barros]] |- |1955 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francesc Massip]] |- |1956 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francesc Massip]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Bertrán]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Campillo]] |- |1957 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Vicenç Iturat]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Crespo]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Moreno (txirrindularia)|Francisco Moreno]] |- |1958 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Juan Crespo]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Fernando Manzaneque]] |- |1959 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Company]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Karmany]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Miguel Pacheco]] |- |1960 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Moreno (txirrindularia)|Francisco Moreno]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Gabriel Mas]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Anicet Utset]] |- | {{Gris|1961-62}} | colspan=3 align=center| ''Ez zen jokatu'' |- |1963 |{{banderaikur|BEL}} [[Adolf De Waele]] |{{banderaikur|EH}} [[Sebastian Elortza]] |{{banderaikur|EH}} [[Ramón Mendiburu]] |- |1964 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gómez Del Moral]] |{{banderaikur|EH}} [[Eusebio Vélez]] |- |1965 |{{banderaikur|EH|1945}} [[Antonio Bertrán]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Francisco Tortella]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Rafael Carrasco]] |- |1966 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Manuel Martín Piñera]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Esteban Martín Jiménez]] |{{banderaikur|EH}} [[José Manuel Lasa]] |- |1967 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Pérez-Francés]] |{{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] |- |1968 |{{banderaikur|ITA}} [[Dino Zandegù]] |{{banderaikur|FRA}} [[José Samyn]] |{{banderaikur|ITA}} [[Bruno Mealli]] |- |1969 |{{banderaikur|ITA}} [[Dino Zandegù]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Antonio Gómez Del Moral]] |{{banderaikur|ITA}} [[Cipriano Chemello]] |- |1970 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Ramón Sáez]] |{{banderaikur|ITA}} [[Franco Bitossi]] |{{banderaikur|BEL}} [[Marc Sohet]] |- |1971 |{{banderaikur|EH}} [[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Ramón Sáez]] |{{banderaikur|BEL}} [[Marc Sohet]] |- |1972 |{{banderaikur|EH}} [[Francisco Galdos]] |{{banderaikur|EH}} [[Santiago Lazkano]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Luis Abilleira]] |- |1973 |{{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[José Gómez Lucas]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[German Martín Sáez]] |- |1974 |{{banderaikur|EH}}[[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Andrés Oliva]] |{{banderaikur|EH}}[[Javier Elorriaga]] |- |1975 |{{banderaikur|EH}}[[Txomin Perurena]] |{{banderaikur|EH}} [[Javier Elorriaga]] |{{banderaikur|BEL}} [[Eddy Peelman]] |- |1976 |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Félix Suarez Colome]] |{{banderaikur|SUI}} [[Joseph Fuchs]] |{{banderaikur|ESP|1945}} [[Custodio Mazuela]] |- |1977 |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Luis Viejo]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Manuel García Rodríguez]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Pedro Vilardebó]] |- |1978 |{{banderaikur|EH}} [[Miguel Maria Lasa|Miguel Mari Lasa]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Jesús Suárez Cueva]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Pedro Torres Cruces|Pedro Torres]] |- |1979 |{{banderaikur|FRA}} [[Antoine Gutierrez]] |{{banderaikur|EH}} [[Rafael Ladrón de Guevara]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Salvador Galvez Masso]] |- |1980 |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Juan Martín Ocaña]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Lorenzo Vidal]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Jesús Suárez Cueva]] |- |1981 |{{banderaikur|SUI}} [[Daniel Gisiger]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[Vicente Belda]] |{{banderaikur|ESP|1977}} [[José Luis Rodríguez Inguanzo]] |- | 1982 |{{Banderaikur|ESP}} [[Pedro Muñoz Machín]] |{{Banderaikur|ESP}} [[Antoni Coll]] |{{Banderaikur|ESP}} [[Vicente Belda]] |- |1983 |{{banderaikur|EH}} [[Julian Gorospe]] |{{banderaikur|ESP}} [[Ángel Ocaña Pérez]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1984 |{{banderaikur|ESP}} [[Alberto Fernández Blanco|Alberto Fernández]] |{{banderaikur|ESP}} [[Jesús Suárez Cueva]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1985 |{{banderaikur|BEL}} [[Noël Dejonckheere]] |{{banderaikur|ESP}} [[Alfonso Gutiérrez]] |{{banderaikur|ESP}} [[Jesús Suárez Cueva]] |- |1986 |{{banderaikur|ESP}} [[Antonio Esparza]] |{{banderaikur|BEL}} [[Noël Dejonckheere]] |{{banderaikur|ESP}} [[José Luis Laguía]] |- |1987 |{{banderaikur|ESP}} [[Roberto Córdoba]] |{{banderaikur|EH}} [[Ruben Gorospe]] |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |- |1988 |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |{{banderaikur|ESP}} [[Antonio Esparza]] |{{banderaikur|ESP}} [[Miguel Ángel Iglesias]] |- |1989 |{{banderaikur|ESP}} [[Casimiro Moreda]] |{{banderaikur|ESP}} [[Marino Alonso]] |{{banderaikur|COL}} [[Álvaro Mejía]] |- |1990 |{{banderaikur|ESP}} [[Enrique Aja]] |{{banderaikur|AUS}} [[Neil Stephens]] |{{banderaikur|COL}} [[Edgar Corredor]] |- |1991 |{{banderaikur|GBR}} [[Malcolm Elliott]] |{{banderaikur|POR}} [[Americo Silva]] |{{banderaikur|COL}} [[Julio Cesar Ortegon Luque]] |- |1992 |{{banderaikur|ITA}} [[Mario Manzoni]] |{{banderaikur|NED}} [[Mathieu Hermans]] |{{banderaikur|DEN}} [[Kenneth Weltz]] |- |1993 |{{banderaikur|ESP}} [[José Rodríguez García]] |{{banderaikur|ESP}} [[Alfonso Gutiérrez]] |{{banderaikur|RUS}} [[Asiat Saitov]] |- |1994 |{{banderaikur|ESP}} [[Ángel Edo]] |{{banderaikur|RUS}} [[Asiat Saitov]] |{{banderaikur|ITA}} [[Davide Bramati]] |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindularitza lasterketak]] o6af75vcb2nc2ym45the7iyoj52rld0 0 291904 9984745 9978188 2024-11-29T10:46:17Z Joseba65 69297 /* Etapak */ 9984745 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q11705172}} '''1955eko Andaluziako Itzulia''' [[txirrindularitza]] lasterketa itzuli honen 2. edizioa izan zen. 30 urteren ondoren ospatu zen lehena izan zen. [[1955]]eko [[urtarrilaren 30|urtarrilak 30]] eta [[otsailaren 6|otsailak 6]] artean ospatu zen, 1164 kilometroko ibilbidea eginez 8 etapatan, horietako bi bikoitzak, [[Málaga|Malagan]] hasi eta amaitu zelarik. 86 txirrindularik parte hartu zuten, guztiak [[espainiar]] herritartasundunak proban parte hartu zuen lehen atzerritarra izan ezik, [[Abdelkader Mizmizi]] [[marokoar]]ra. Proba 34 txirrindularik amaitu zuten. Garailea [[José Gómez del Moral]] izan zen, eta proba, batez beste 38,640 kilometro orduko abiaduran bete zuen. Mendiko sailkapena [[Jesús Galdeano]] nafarrak irabazi zuen. == Etapak == {| class="wikitaula" width="98%" | bgcolor="#CCCCCC" align="center"|'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Data''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center"|'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Etapa garailea''' |-bgcolor="#EFEFEF" | 1.a || align="center" | [[urtarrilaren 30|urtarrilak 30]] || [[Málaga]] - [[Málaga]] || align="center" | 72,0|| [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px|Espainia]] [[Miguel Poblet]] |- | 2.a || align="center" | [[urtarrilaren 31|urtarrilak 31]] || [[Málaga]] - [[Granada (argipena)|Granada]] || align="center" | 187|| [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px|Espainia]] [[José Gómez del Moral]] |- bgcolor="#EFEFEF" | 3.a || align="center" | [[otsailaren 1|otsailak 1]] || [[Granada (Espainia)|Granada]] - [[Jaén]] || align="center" | 97,0 || {{Banderaikur|Euskadi}} [[Jesús Galdeano]] |- | 4.a (a) || align="center" | [[otsailaren 2|otsailak 2]] || [[Jaén]] - [[Cabra (Kordoba)|Cabra]] || align="center" | 118,0 || {{Banderaikur|Euskadi}} [[Jesús Galdeano]] |- bgcolor="#EFEFEF" | 4.a (b) || align="center" | [[otsailaren 2|otsailak 2]] || [[Cabra (Kordoba)|Cabra]] - [[Kordoba]] || align="center" | 78,0|| {{Banderaikur|Euskadi}} [[Anton Barrutia]] |- | 5.a || align="center" | [[otsailaren 3|otsailak 3]] || [[Kordoba]] - [[Sevilla]] || align="center" | 135,0|| [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px|Espainia]] [[Mariano Corrales]] |- bgcolor="#EFEFEF" | 6.a (a) || align="center" | [[otsailaren 4|otsailak 4]] || [[Sevilla]] - [[Sanlúcar de Barrameda]] || align="center" | 121,0|| [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px|Espainia]] [[Francesc Massip]] |- | 6.a (b)|| align="center" | [[otsailaren 4|otsailak 4]] || [[Sanlúcar de Barrameda]] - [[Cádiz]] || align="center" | 72,0|| {{Banderaikur|EH}} [[Antonio Ferraz]] |- bgcolor="#EFEFEF" | 7.a || align="center" | [[otsailaren 5|otsailak 5]] || [[Cádiz]] - [[La Línea de la Concepción]] || align="center" | 144,0|| [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px|Espainia]] [[Fernando Manzaneque]] |- | 8.a|| align="center" | [[otsailaren 6|otsailak 6]] || [[La Línea de la Concepción]] - [[Málaga]] || align="center" | 142,0|| [[Fitxategi:Flag of Spain 1945 1977.svg|20px|Espainia]] [[Salvador Botella]] |- |} == Sailkapen nagusia == {| {| class="wikitable" |- ! scope="col" | ! scope="col" | Txirrindularia ! scope="col" | Denbora |- | style="text-align:center;" | 1 | {{flagathlete|[[José Gómez del Moral]]|ESP}} | style="text-align:right;" | {{nowrap|30o 07' 19"}} |- | style="text-align:center;" | 2 | {{flagathlete|[[Salvador Botella]]|ESP}} | style="text-align:right;" | + 4' 05" |- | style="text-align:center;" | 3 | {{flagathlete|[[Francesc Alomar]]|ESP}} | style="text-align:right;" | + 5' 44" |- | style="text-align:center;" | 4 | {{flagathlete|[[Jesús Loroño]]|EH}} | style="text-align:right;" | + 6' 21" |- | style="text-align:center;" | 5 | {{flagathlete|[[Hortensio Bidaurreta]]|EH}} | style="text-align:right;" | + 9' 06" |- | style="text-align:center;" | 6 | {{flagathlete|[[Jesús Galdeano]]|EH}} | style="text-align:right;" | + 9' 42" |- | style="text-align:center;" | 7 | {{flagathlete|[[Anton Barrutia]]|EH}} | style="text-align:right;" | + ?? |- | style="text-align:center;" | 8 | {{flagathlete|[[Fernando Manzaneque]]|ESP}} | style="text-align:right;" | + 15' 03" |- | style="text-align:center;" | 9 | {{flagathlete|[[Francisco Moreno]]|ESP}} | style="text-align:right;" | + 23' 02" |- | style="text-align:center;" | 10 | {{flagathlete|[[Óscar Elgezabal]]|EH}} | style="text-align:right;" | + 26' 36" |} |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Andaluziako Itzulia}} [[Kategoria:1955 kirolean]] m0miv0lq5zoqnszsdfla9tdowtkj3v7 0 292129 9984653 9312762 2024-11-29T09:46:31Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984653 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/raceinfobox|Q3539819}} '''Jaumendreu garaikurra''' [[1945]] eta [[1969]] artean [[Katalunia]]n ospatu zen [[txirrindularitza]] proba bat da. [[Montjuïc]]en ospatzen zen, [[Bartzelona]]n [[1963]] eta [[1969]] artean [[Setmana Catalana]]ko etapa bat bezala ospatu zen. [[Miguel Poblet]] eta [[Francesc Massip]] izan dira proba hau gutxienez bi aldiz irabaztea lortu duten bakarrak. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- | 1945 | {{bandera|Espainia|1939}} '''[[Miguel Poblet]] | {{bandera|EH}} [[Antonio Martín Egia]] | {{bandera|Espainia|1939}} [[Francesc Massip]] |- | 1946 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Bernardo Ruiz]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gelabert Armengual|Antonio Gelabert]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Gual]] |- | 1947 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Miguel Poblet]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Ruiz]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Capó]] |- | 1948 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Francesc Massip]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Poblet]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Vicente Torrella]] |- | 1949 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Antonio Gelabert Armengual|Antonio Gelabert]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Capó]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Artur Dorsé]] |- | 1950 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Francesc Massip]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Joaquin Filba]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Sergio Celebrowsky]] |- | 1951 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Mariano Corrales]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Juan Crespo]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Chacón]] |- |1952 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Francisco Tarragona]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Angel Paris]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] |- |1953 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[José Segú]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Federico Martín Bahamontes]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Jaime Calucho]] |- |1954 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Anicet Utset]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Segú]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] |- |1955 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Salvador Botella]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Alfred Esmatges]] |- |1956 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Miguel Bover]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Salvador Botella]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Gabriel Company|Gabriel Company Bauzà]] |- |1957 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Antonio Ferraz]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Bover]] | {{bandera|EH}} [[Jesús Galdeano]] |- |colspan=4 align=center|''1958. Ez zen jokatu'' |- |1959 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Juan Campillo]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Fernando Mitjà]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Carlos Sánchez]] |- |1960 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Antonio Bertrán]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez Francés]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Joan Escolà]] |- |1961 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[José Martín Quesada]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gómez del Moral]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Juan Antonio Belmonte Prados|Juan Belmonte]] |- |1962 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Salvador Rosa]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Luis Mayoral]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Ángel Ibáñez]] |- |1963 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Fernando Manzaneque]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Suárez]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez Francés]] |- |1964 | {{Bandera|FRA}} '''[[Joseph Novales]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Gabriel Mas]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Manuel Martín Piñera]] |- |1965 | {{bandera|EH}} '''[[Gregorio San Miguel]] | {{bandera|EH}} [[Luis Otaño]] | {{bandera|EH}} [[Juan José Sagardui]] |- |1966 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Antonio Gómez del Moral]] | {{bandera|EH}} [[José Antonio Momeñe]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Manuel López Rodríguez]] |- |1967 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[José Pérez Francés]] | {{bandera|EH}} [[Txomin Perurena]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |- |1968 | {{Bandera|FRA}} '''[[Paul Lemeteyer]] | {{Bandera|FRA}} [[Serge Bolley]] | {{bandera|EH}} [[José Ramón Goienetxe]] |- | 1969 | {{bandera|ITA}} '''[[Dino Zandegù]] | {{bandera|BEL}} [[Guido Reybrouck]] | {{bandera|BEL}} [[Georges Vandenberghe]] |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindularitza lasterketak]] [[Kategoria:Bartzelonako kirola]] hddc2w7lo73xan2xyqncac5g8xbe1lg 9984654 9984653 2024-11-29T09:46:58Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984654 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/raceinfobox|Q3539819}} '''Jaumendreu garaikurra''' [[1945]] eta [[1969]] artean [[Katalunia]]n ospatu zen [[txirrindularitza]] proba bat da. [[Montjuïc]]en ospatzen zen, [[Bartzelona]]n [[1963]] eta [[1969]] artean [[Setmana Catalana]]ko etapa bat bezala ospatu zen. [[Miguel Poblet]] eta [[Francesc Massip]] izan dira proba hau gutxienez bi aldiz irabaztea lortu duten bakarrak. == Palmaresa == {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="border: 1px solid silver; color: black; margin: 0 0 0.5em 0; background-color: white; padding: 5px; text-align: left; font-size:80%; vertical-align: top; line-height:1.6em;" !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Urtea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Garailea !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Bigarrena !scope=col; align="center" bgcolor="FFDF80"|Hirugarrena |- | 1945 | {{bandera|Espainia|1939}} '''[[Miguel Poblet]] | {{bandera|EH}} [[Antonio Martín Egia]] | {{bandera|Espainia|1939}} [[Francesc Massip]] |- | 1946 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Bernardo Ruiz]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gelabert Armengual|Antonio Gelabert]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Gual]] |- | 1947 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Miguel Poblet]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Ruiz]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Capó]] |- | 1948 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Francesc Massip]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Poblet]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Vicente Torrella]] |- | 1949 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Antonio Gelabert Armengual|Antonio Gelabert]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Bernardo Capó]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Artur Dorsé]] |- | 1950 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Francesc Massip]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Joaquin Filba]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Sergio Celebrowsky]] |- | 1951 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Mariano Corrales]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Juan Crespo]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Chacón]] |- |1952 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Francisco Tarragona]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Angel Paris]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] |- |1953 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[José Segú]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Federico Martín Bahamontes]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Jaime Calucho]] |- |1954 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Anicet Utset]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Segú]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] |- |1955 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Salvador Botella]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Santiago Mostajo]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Alfred Esmatges]] |- |1956 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Miguel Bover]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Salvador Botella]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Gabriel Company|Gabriel Company Bauzà]] |- |1957 | {{bandera|EH}} '''[[Antonio Ferraz]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Miguel Bover]] | {{bandera|EH}} [[Jesús Galdeano]] |- |colspan=4 align=center|''1958. Ez zen jokatu'' |- |1959 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Juan Campillo]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Fernando Mitjà]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Carlos Sánchez]] |- |1960 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Antonio Bertrán]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez Francés]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Joan Escolà]] |- |1961 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[José Martín Quesada]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gómez del Moral]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Juan Antonio Belmonte Prados|Juan Belmonte]] |- |1962 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Salvador Rosa]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Luis Mayoral]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Ángel Ibáñez]] |- |1963 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Fernando Manzaneque]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Suárez]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez Francés]] |- |1964 | {{Bandera|FRA}} '''[[Joseph Novales]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Gabriel Mas]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Manuel Martín Piñera]] |- |1965 | {{bandera|EH}} '''[[Gregorio San Miguel]] | {{bandera|EH}} [[Luis Otaño]] | {{bandera|EH}} [[Juan José Sagardui]] |- |1966 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[Antonio Gómez del Moral]] | {{bandera|EH}} [[José Antonio Momeñe]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[José Manuel López Rodríguez]] |- |1967 | {{bandera|Espainia|1945}} '''[[José Pérez Francés]] | {{bandera|EH}} [[Txomin Perurena]] | {{bandera|Espainia|1945}} [[Jaume Alomar Florit|Jaume Alomar]] |- |1968 | {{Bandera|FRA}} '''[[Paul Lemeteyer]] | {{Bandera|FRA}} [[Serge Bolley]] | {{bandera|EH}} [[José Ramón Goienetxe]] |- | 1969 | {{bandera|ITA}} '''[[Dino Zandegù]] | {{bandera|BEL}} [[Guido Reybrouck]] | {{bandera|BEL}} [[Georges Vandenberghe]] |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindularitza lasterketak]] [[Kategoria:Bartzelonako kirola]] j362ynuupegarvcowfxyuytdismurlx 0 293441 9984608 9422389 2024-11-29T09:12:40Z Joseba65 69297 /* Etapak */ 9984608 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q1085334}} '''1966ko Italiako Giroa''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 49. edizioa izan zen. [[1966]]ko [[maiatzaren 18|maiatzak 18]] eta [[ekainaren 9|ekainak 9]] artean ospatu zen, 22 etapatan banatutako 3976 kilometroko ibilbidea eginez, garailea izan zen [[Gianni Motta]]k, batez beste, 35,744 kilometro orduko abiaduran bete zituenak. Itzulia [[Monte-Carlo]]n hasi eta [[Trieste]]n amaitu zen. 100 txirrindularik hasi eta 83k amaitu zuten proba. [[Julio Jiménez]] avilarra [[Jacques Anquetil]]en Ford taldean joan zen Italiako Girora, frantziarraren baimenarekin italiar itzulian parte hartzeko. Jiménez oso forma onean iritsi zen, eta hala, bigarren etapan, mendate tontorrean amaitu zen lehena, etapa garaipena eta [[maglia arrosa]] lortu zituen, gainontzeko faboritoei minutu bat baino gehiago ateraz. Anquetilen aholkuei entzungor eginez, eta beranduago Jiménezek berak akats taktikotzat hartu zuena, espainiarrak lidertza ahal izan zuen denbora guztian defendatu zuen, maglia arrosa hamaika egunez jantziz, une horretan, espainiar batek [[Italiako Giroa]]n lortutako errekorra izan zelarik. Jimenezek lidertza 13. etapako banakako erlojupekoan galdu zuen, aurreko edizioaren irabazlea izan zen [[Vittorio Adorni]]ren mesedetan. [[1966]]ko edizio honen irabazlea izango zen [[Gianni Motta]]k maglia arrosa 15. etapan bereganatu zuen, non Jimenezek irabazi zuen eta italiarra bigarren izan zen, hogeita hamar segundora. 17. etapan biek berriz ihes egin zuten, biak, helmugan, gainontzekoei minutu bat baino gehiagoko abantailarekin sartuz, oraingoan italiarra lehen postuan eta espainiarra bigarrenean. Giro honetan hasi zen Motta eta Gimondiren arteko lehia, zenbait urte iraungo zuena. Era berean, puntukako sailkapena ofizialki ezarri zen urtea izan zen, sailkapen honen liderra gorri koloreko maillot batekin identifikatuz. Motta bera izan zen puntukako sailkapenaren lehen garailea. Bere aldetik, [[Franco Bitossi]]k hirugarren aldiz jarraian irabazi zuen mendiko sailkapena, sailkapen honetan Julio Jiménez bigarren izan zelarik. == Taldeak == {| width="100%" | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Salvarani''''' || align="center" | [[Vittorio Adorni]] |- | align="center" | '''''Bianchi''''' || align="center" | [[Antonio Bailetti]] |- | align="center" | '''''Filotex''''' || align="center" | [[Franco Bitossi]] |- | align="center" | '''''Ford''''' || align="center" | [[Jacques Anquetil]] |- | align="center" | '''''Legnano''''' || align="center" | [[Franco Bodrero]] |- |} | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Mainetti''''' || align="center" | [[Marino Basso]] |- | align="center" | '''''Molteni''''' || align="center" | [[Michele Dancelli]] |- | align="center" | '''''Sanson''''' || align="center" | [[Italo Zilioli]] |- | align="center" | '''''Vittadello''''' || align="center" | [[Vito Taccone]] |- | align="center" | '''''Mann-Grundig''''' || align="center" | [[Joseph Huysmans]] |- |} |} == Etapak == {| class="wikitaula" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Etapa garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Sailkapen nagusiko liderra''' |-bgcolor="#EFEFEF" | 1.a ||{{Banderaikur|Monako}} [[Monte-Carlo]]-[[Diano Marina]] || align="center" | 149 ||{{Bandera|Italia}} [[Vito Taccone]]||{{Bandera|Italia}} [[Vito Taccone]] |- | 2.a || [[Imperia]]-[[Monesi]] || align="center" | 60 ||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 3.a || [[Diano Marina]]-[[Genova]] || align="center" | 120 ||{{Bandera|Italia}} [[Severino Andreoli]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |- | 4.a || [[Genova]]-[[Viareggio]] || align="center" | 241 ||{{Bandera|Italia}} [[Giovanni Knapp]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 5.a || [[Viareggio]]-[[Chianciano Terme]] || align="center" | 222 ||{{Bandera|Italia}} [[Vendramino Bariviera]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |- | 6.a || [[Chianciano Terme]]-[[Erroma]] || align="center" | 226 ||{{Bandera|Italia}} [[Raffaele Marcoli]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 7.a || [[Erroma]]-[[Rocca di Cambio]] || align="center" | 158 ||{{Bandera|Alemania}} [[Rudi Altig]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |- | 8.a || [[Rocca di Cambio]]-[[Napoli]] || align="center" | 238 ||{{Bandera|Italia}} [[Marino Basso]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 9.a || [[Napoli]]-[[Campobasso]] || align="center" | 210 ||{{Bandera|Erresuma Batua}} [[Vincent Denson|Vin Denson]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |- | 10.a || [[Campobasso]]-[[Giulianova]] || align="center" | 221 ||{{Bandera|Italia}} [[Dino Zandegù]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 11.a || [[Giulianova]]-[[Cesenatico]] || align="center" | 229 ||{{Bandera|Alemania}} [[Rudi Altig]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |- | 12.a || [[Cesenatico]]-[[Reggio nell'Emilia|Reggio Emilia]] || align="center" | 206 ||{{Bandera|Italia}} [[Dino Zandegù]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 13.a || [[Parma]] || align="center" | 46 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Italia}} [[Vittorio Adorni]]||{{Bandera|Italia}} [[Vittorio Adorni]] |- | 14.a || [[Parma]]-[[Arona]] || align="center" | 267 ||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]]||{{Bandera|Italia}} [[Vittorio Adorni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 15.a || [[Arona]]-[[Brescia]] || align="center" | 196 ||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Julio Jiménez]]||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]] |- | 16.a || [[Brescia]]-[[Bezzecca]] || align="center" | 143 ||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]]||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 17.a || [[Riva del Garda]]-[[Levico Terme]] || align="center" | 239 ||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]]||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]] |- | 18.a || [[Levico Terme]]-[[Bolzano]] || align="center" | 137 ||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]]||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 19.a || [[Bolzano]]-[[Moena]] || align="center" | 100 ||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]]||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]] |- | 20.a || [[Moena]]-[[Belluno]] || align="center" | 215 ||{{Bandera|Italia}} [[Felice Gimondi]]||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 21.a || [[Belluno]]-[[Vittorio Veneto]] || align="center" | 181 ||{{Bandera|Italia}} [[Pietro Scandelli]]||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]] |- | 22.a || [[Vittorio Veneto]]-[[Trieste]] || align="center" | 172 ||{{Bandera|Italia}} [[Vendramino Bariviera]]||{{Bandera|Italia}} [[Gianni Motta]] |- |} == Sailkapenak == {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=pink | '''Sailkapen nagusia''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Gianni Motta]] || {{Bandera|Italia}} || 111h 10' 48" |- | 2. || [[Italo Zilioli]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 3' 57" |- | 3. || [[Jacques Anquetil]] || {{Bandera|Frantzia}} || align="right" | + 4' 40" |- | 4. || [[Julio Jiménez]] || {{Bandera|Espainia|1945}} || align="right" | + 5' 44" |- | 5. || [[Felice Gimondi]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 6' 47" |- | 6. || [[Franco Balmamion]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 7' 27" |- | 7. || [[Vittorio Adorni]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 8' 00" |- | 8. || [[Franco Bitossi]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 9' 24" |- | 9. || [[Vito Taccone]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 11' 42" |- | 10. || [[Rolf Maurer]] || {{Bandera|Suitza}} || align="right" | + 20' 28" |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="lightgreen" | '''Mendiko sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Franco Bitossi]] || {{Bandera|Italia}} || 490 puntu |- | 2. || [[Julio Jiménez]] || {{Bandera|Espainia|1945}} || 320 puntu |- | 3. || [[Gianni Motta]] || {{Bandera|Italia}} || 160 puntu |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="#cc99cc" | '''Puntukako sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Gianni Motta]] || {{Bandera|Italia}} || 228 puntu |- | 2. || [[Rudi Altig]] || {{Bandera|Alemania}} || 162 puntu |- | 3. || [[Vito Taccone]] || {{Bandera|Italia}} || 152 puntu |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="lightgrey" | '''Taldekako sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || Molteni || {{Bandera|Italia}} || - || - |- |} |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Italiako Giroa}} [[Kategoria:Italiako Giroa]] [[Kategoria:1966 kirolean]] keww4tp6scubv7veyk02fk7sdxm0z6n 0 293535 9984619 9314092 2024-11-29T09:18:29Z Joseba65 69297 /* Etapak */ 9984619 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q390184}} '''1967ko Italiako Giroa''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 50. edizioa izan zen. [[1967]]ko [[maiatzaren 18|maiatzak 18]] eta [[ekainaren 9|ekainak 9]] artean ospatu zen, horietako bat bikoitza izan zen 22 etapatan banatutako 3572 kilometroko ibilbidea eginez, garailea izan zen [[Felice Gimondi]]k, batez beste, 35,339 kilometro orduko abiaduran bete zituenak. Itzulia [[Treviglio]]n hasi eta [[Milan]]en amaitu zen. 130 txirrindularik hasi eta 70ek amaitu zuten proba. Edizio honetan parte hartu zuen lehen aldiz [[Kas (txirrindularitza taldea)|KAS]] taldeak [[Italiako Giroa]]n, eta arrastoa utzi zuten itzulian, taldekako sailkapena, mendikoa eta hiru etapa irabaziz eta [[maglia arrosa]] hamaika egunez eramanez bi txirrindulari ezberdinen artean. Lasterketan, protagonista nagusiak esprinterrak izan ziren. [[Willy Planckaert]], [[Dino Zandegu]], [[Rudi Altig]] eta [[Michele Dancelli]]ren artean bederatzi etapa banatu zituzten. Era berean, edizio honetan, hurrengo urteetan zeresan handia izango zuen txirrindulari batek parte hartu zuen: [[Eddy Merckx]] belgikarra, bere lehen parte-hartzea izan zen honetan bi etapa garaipen lortu zituelarik, sailkapen nagusian 9. postuan amaitzeaz gain. Lasterketan, polemika ere ez zen falta izan. 19. etapan, elurpean jokatu zena, [[Tre Cime di Lavaredo]] izeneko mendatea igo zen lehen aldiz. Egun horretan, Gimondik irabazi zuen etapa, segundo gutxira Eddy Merckx eta Gianni Motta sartu zirelarik. Alabaina, etapa baliogabetua izan zen irregulartasunengatik eta zaletuen bultzakadengatik, italiar txirrindularia biziki haserrarazi zuena, lasterketa uzteko puntuan egon zena, baina bi aldiz pentsatu ondoren, lasterketan jarraitzea erabaki zuen. 20. etaparen amaieran, edizio honetako etapa erregina izan zena, [[Jacques Anquetil]]ek jantzi zuen maglia arrosa. Dena dela, Gimondi, Girora [[bronkitis]]ak jota joan zena, frantziarragandik oso gertu zegoen sailkapen nagusian, minutu erdi baino gutxiagora. Italiarrak 21. etapan ihes egin zuen eta etapa 4. postuan amaitu zuen, baina sailkapen nagusiko lehen postuetan zeudenekiko lau minutu baino gehiagoko diferentziarekin. Sailkapen nagusia erabat irauli zen, eta Gimondik, bere karreran irabaziko zituen hiru Giroetatik lehena irabazi zuen. == Taldeak == {| width="100%" | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Molteni''''' || align="center" | [[Gianni Motta]] |- | align="center" | '''''Bic''''' || align="center" | [[Jacques Anquetil]] |- | align="center" | '''''Cynar''''' || align="center" | [[Rik Van Looy]] |- | align="center" | '''''Filotex''''' || align="center" | [[Franco Bitossi]] |- | align="center" | '''''Germanvox''''' || align="center" | [[Vito Taccone]] |- | align="center" | '''''Kas''''' || align="center" | [[Francisco Gabika]] |- | align="center" | '''''Mainetti''''' || align="center" | [[Marino Basso]] |- |} | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Max Meyer''''' || align="center" | [[René Binggeli]] |- | align="center" | '''''Peugeot''''' || align="center" | [[Ferdinand Bracke]] |- | align="center" | '''''Romeo Smiths''''' || align="center" | [[Eddy Schutz]] |- | align="center" | '''''Salamini-Luxor''''' || align="center" | [[Vittorio Adorni]] |- | align="center" | '''''Salvarani''''' || align="center" | [[Carlo Chiappano]] |- | align="center" | '''''Vittadello''''' || align="center" | [[Michele Dancelli]] |- | &nbsp; || &nbsp; |- |} |} == Etapak == {| class="wikitaula" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Liderra''' |-bgcolor="#EFEFEF" | 1.a || [[Treviglio]]-[[Alessandria]] || align="center" | 135 ||{{Bandera|Italia}} [[Giorgio Zancanaro]]||{{Bandera|Italia}} [[Giorgio Zancanaro]] |- | 2.a || [[Alessandria]]-[[La Spezia]] || align="center" | 223 ||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gómez del Moral]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gómez del Moral]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 3.a || [[La Spezia]]-[[Prato (Toskana)|Prato]] || align="center" | 205 ||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gómez del Moral]] |- | 4.a || [[Florentzia]]-[[Chianciano Terme]] || align="center" | 155 ||{{Bandera|Italia}} [[Dino Zandegù]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Antonio Gómez del Moral]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 5.a || [[Erroma]]-[[Napoli]] || align="center" | 220 ||{{Bandera|Belgika}} [[Willy Planckaert]]||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]] |- | 6.a || [[Palermo]] || align="center" | 63 ||{{Bandera|Alemania}} [[Rudi Altig]]||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 7.a || [[Catania]]-[[Etna]] || align="center" | 169 ||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]]||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]] |- | 8.a || [[Reggio di Calabria|Reggio Calabria]]-[[Cosenza]] || align="center" | 218 ||{{Bandera|Frantzia}} [[Jean Stablinski]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 9.a || [[Cosenza]]-[[Tarento]] || align="center" | 242 ||{{Bandera|Belgika}} [[Albert Van Vlierberghe]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] |- | 10.a || [[Bari]]-[[Potenza]] || align="center" | 145 ||{{Bandera|Belgika}} [[Willy Planckaert]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 11.a || [[Potenza]]-[[Salerno]] || align="center" | 160 ||{{Bandera|Alemania}} [[Rudi Altig]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] |- | 12.a || [[Caserta]]-[[Block Haus]] || align="center" | 220 ||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 13.a || [[Chieti]]-[[Riccione]] || align="center" | 253 ||{{Bandera|Belgika}} [[Georges Vandenberghe]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] |- | 14.a || [[Riccione]]-[[Lido degli Estensi]] || align="center" | 94 ||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 15.a || [[Lido degli Estensi]]-[[Mantua]] || align="center" | 164 ||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]]||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] |- | 16.a || [[Mantua]]-[[Verona]] || align="center" | 45 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Danimarka}} [[Ole Ritter]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Jacques Anquetil]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 17.a || [[Verona]]-[[Vicenza]] || align="center" | 140 ||{{Bandera|EH}} [[Francisco Gabika]]||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Schiavon]] |- | 18.a || [[Vicenza]]-[[Udine]] || align="center" | 169 ||{{Bandera|Italia}} [[Dino Zandegù]]||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Schiavon]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 19.a || [[Udine]]-[[Tre Cime di Lavaredo]] || align="center" | 170 || align="center" | ''Baliogabetua'' ||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Schiavon]] |- | 20.a || [[Cortina d'Ampezzo]]-[[Trento]] || align="center" | 235 ||{{Bandera|Italia}} [[Vittorio Adorni]]||{{Bandera|Frantzia}} [[Jacques Anquetil]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 21.a || [[Trento]]-[[Tirano]] || align="center" | 153 ||{{Bandera|Italia}} [[Marcello Mugnaini]]||{{Bandera|Italia}} [[Felice Gimondi]] |- | 22.a a || [[Tirano]]-[[Madonna del Ghisallo]] || align="center" | 137 ||{{Bandera|EH}} [[Aurelio González|Aurelio González Puente]]||{{Bandera|Italia}} [[Felice Gimondi]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 22.a b || [[Madonna del Ghisallo]]-[[Milan]] || align="center" | 68 ||{{Bandera|Belgika}} [[Willy Planckaert]]||{{Bandera|Italia}} [[Felice Gimondi]] |- |} == Sailkapenak == {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=pink | '''Clasificación general''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Felice Gimondi]] || {{Bandera|Italia}} || 101h 05' 34" |- | 2. || [[Franco Balmamion]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 3' 36" |- | 3. || [[Jacques Anquetil]] || {{Bandera|Frantzia}} || align="right" | + 3' 45" |- | 4. || [[Vittorio Adorni]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 4' 33" |- | 5. || [[José Pérez-Francés|José Pérez Francés]] || {{Bandera|Espainia|1945}} || align="right" | + 5' 17" |- | 6. || [[Gianni Motta]] || {{Bandera|Italia}} || align="right" | + 6' 21" |- | 7. || [[Lucien Aimar]] || {{Bandera|Frantzia}} || align="right" | + 7' 25" |- | 8. || [[Francisco Gabika]] || {{Bandera|Euskadi}} || align="right" | + 9' 43" |- | 9. || [[Eddy Merckx]] || {{Bandera|Belgika}} || align="right" | + 11' 41" |- | 10. || [[Eusebio Vélez]] || {{Bandera|Euskadi}} || align="right" | + 15' 00" |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="lightgreen" | '''Mendiko sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Aurelio González|Aurelio González Puente]] || {{Bandera|EH}} || 630 puntu |- | 2. || [[Vittorio Adorni]] || {{Bandera|Italia}} || 150 puntu |- | 3. || [[Wladimiro Panizza]] || {{Bandera|Italia}} || 140 puntu |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="#cc99cc" | '''Puntukako sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Dino Zandegu]] || {{Bandera|Italia}} || 200 puntu |- | 2. || [[Eddy Merckx]] || {{Bandera|Belgika}} || 178 puntu |- | 3. || [[Willy Planckaert]] || {{Bandera|Belgika}} || 176 puntu |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="lightgrey" | '''Taldekako sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Kas (txirrindularitza taldea)|Kas]] || {{Bandera|Euskadi}} || - || - |- |} |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Italiako Giroa}} [[Kategoria:Italiako Giroa]] [[Kategoria:1967 kirolean]] t6czx3xyrptdst2udbez79bherj7u8b 0 293812 9984621 9296280 2024-11-29T09:19:07Z Joseba65 69297 /* Etapak */ 9984621 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q1086884}} '''1970eko Italiako Giroa''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 53. edizioa izan zen. [[1970]]eko [[maiatzaren 18|maiatzak 18]] eta [[ekainaren 7|ekainak 7]] artean ospatu zen, 20 etapatan banatutako 3292 kilometroko ibilbidea eginez, garailea izan zen [[Eddy Merckx]]ek, batez beste, 36,518 kilometro orduko abiaduran bete zituenak. Itzulia [[San Pellegrino Terme|San Pellegrino]]n hasi eta [[Bolzano]]n amaitu zen. 130 txirrindularik hasi eta 97k amaitu zuten proba. Edizio honetan ezarri zen behin betirako ''[[maglia ciclamino]]''a puntukako sailkapenaren liderrarentzat, ordura arte erabilitako kolore gorria ordeztuz. [[1969]]an antidoping kontrol batean [[anfetamina|anfetaminekin]] positibo eman izateagatik kanporatua izan ondoren, Merckx Girora [[1969ko Frantziako Tourra]]ren garaile bezala itzuli zen, eta, beraz, Giroa irabazteko faboritoa zen. Giroa irabazteko beste hautagai handia [[Felice Gimondi]] zen, [[1967ko Italiako Giroa]] eta [[1969ko Italiako Giroa]] irabazi zituena. 7. etapara arte Eddy Merckxen egoera zalantzan zegoen, eta mundu guztiak galdetzen zion bere buruari belgikarra Girora Tourrerako prestakuntza bezala edo itzulia irabazteko asmoz joan ote zen galdetzen zion. Zalantza horiek etapa hori amaitzean uxatu ziren, non bere benetako asmoak erakutsi zituen eta maglia arrosa jantzi zuen. Bi egun beranduago, 56 kilometroko banakako erlojupeko batean, Merckxek azken kolpea eman zuen, gainontzeko faborito guztiei bi minutu baino gehiago ateraz. 12. etapan [[Miguel Maria Lasa|Miguel Mari Lasa]] izan zen etapa garailea. Euskal txirrindulariak 8. amaitu zuen sailkapen nagusian. Edizio honetan, [[Italiako Giroa]]ren antolakuntzak amaiera ikusgarri bat prestatu zuen, azken hiru egunetan mendi garaiko hiru etaparekin. Alabaina, ez zen espero zena gertatu, eta sailkapen nagusiko hoberenen artean ez zen diferentzia handiegirik egon. 18. etapan, [[Marmolada]]n amaitu zena, etapako lehen zazpiak minutu baten inguruko tartean sartu ziren helmugara, 8. postutik aurrera guztiek zazpi minutu baino gehiago galdu zituzten arren. 19. eta 20. etapatan beste horrenbeste, eta Gimondi eta Merckx, berriz ere diferentzia handirik gabe sartu ziren, hala, belgikarrak bere bigarren Italiako Giroa irabaziz. Beranduago, urte horretan bertan, bere lehen itzuli bikotea lortu zuen, [[1970eko Frantziako Tourra]] ere irabaziz. == Taldeak == {| width="100%" | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Salvarani''''' || align="center" | [[Felice Gimondi]] |- | align="center" | '''''Cosatto''''' || align="center" | [[Vito Taccone]] |- | align="center" | '''''Dreher''''' || align="center" | [[Patrick Sercu]] |- | align="center" | '''''Faemino''''' || align="center" | [[Eddy Merckx]] |- | align="center" | '''''Ferretti''''' || align="center" | [[Gösta Pettersson]] |- | align="center" | '''''Filotex''''' || align="center" | [[Franco Bitossi]] |- | align="center" | '''''G.B.C.''''' || align="center" | [[Rudi Altig]] |- |} | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Germanvox''''' || align="center" | [[Ole Ritter]] |- | align="center" | '''''La Casera''''' || align="center" | [[Enrique Cifuentes]] |- | align="center" | '''''Magniflex''''' || align="center" | [[Sigfrido Fontanelli]] |- | align="center" | '''''Molteni''''' || align="center" | [[Marino Basso]] |- | align="center" | '''''Sagit''''' || align="center" | [[Aldo Balasso]] |- | align="center" | '''''Scic''''' || align="center" | [[Vittorio Adorni]] |- | &nbsp; || &nbsp; |- |} |} == Etapak == {| class="wikitaula" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Liderra''' |-bgcolor="#EFEFEF" | 1.a || [[San Pellegrino Terme|San Pellegrino]]-[[Biandronno]] || align="center" | 115 ||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]]||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]] |- | 2.a || [[Comerío]]-[[Saint-Vincent (Italia)|Saint-Vincent]] || align="center" | 164 ||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]]||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 3.a || [[Saint-Vincent (Italia)|Saint-Vincent]]-[[Aosta]] || align="center" | 162 ||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]]||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]] |- | 4.a || [[Saint-Vincent (Italia)|Saint-Vincent]]-[[Lodi]] || align="center" | 205 ||{{Bandera|Italia}} [[Marino Basso]]||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 5.a || [[Lodi]]-[[Zingonia]] || align="center" | 155 ||{{Bandera|Belgika}} [[Patrick Sercu]]||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]] |- | 6.a || [[Zingonia]]-[[Malcesine]] || align="center" | 212 ||{{Bandera|Italia}} [[Enrico Paolini]]||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 7.a || [[Malcesine]]-[[Brentonico]] || align="center" | 130 ||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |- | 8.a || [[Rovereto]]-[[Bassano del Grappa]] || align="center" | 130 ||{{Bandera|Belgika}} [[Walter Godefroot]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 9.a || [[Bassano del Grappa]]-[[Treviso]] || align="center" | 56 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |- | 10.a || [[Terracina]]-[[Rivisondoli]] || align="center" | 172 ||{{Bandera|Italia}} [[Italo Zilioli]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 11.a || [[Rivisondoli]]-[[Francavilla]] || align="center" | 180 ||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |- | 12.a || [[Francavilla]]-[[Loreto]] || align="center" | 175 ||{{Bandera|Euskadi}} [[Miguel Maria Lasa|Miguel Mari Lasa]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 13.a || [[Loreto]]-[[Faenza]] || align="center" | 188 ||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |- | 14.a || [[Faenza]]-[[Casciana Terme]] || align="center" | 218 ||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 15.a || [[Casciana Terme]]-[[Mirandola]] || align="center" | 215 ||{{Bandera|Italia}} [[Marino Basso]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |- | 16.a || [[Mirandola]]-[[Lido Jesolo]] || align="center" | 195 ||{{Bandera|Italia}} [[Dino Zandegù]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 17.a || [[Jesolo]]-[[Arta Terme]] || align="center" | 165 ||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |- | 18.a || [[Arta Terme]]-[[Marmolada]] || align="center" | 180 ||{{Bandera|Italia}} [[Michele Dancelli]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 19.a || [[Rocca Pietore]]-[[Dobbiaco]] || align="center" | 120 ||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |- | 20.a || [[Dobbiaco]]-[[Bolzano]] || align="center" | 155 ||{{Bandera|Italia}} [[Luciano Armani]]||{{Bandera|Belgika}} [[Eddy Merckx]] |- |} === Sailkapen orokorra === {{Cycling race/generalclassification|Q1086884}} === Puntukako sailkapena === {{Cycling race/pointsclassification|Q1086884}} === Mendiko sailkapena === {{Cycling race/mountainsclassification|Q1086884}} === Taldekako sailkapena === {{Cycling race/teamsclassificationbytime|Q1086884}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Italiako Giroa}} [[Kategoria:1970 kirolean]] [[Kategoria:Italiako Giroa]] iwbu0ktgveapzx5of8u40g5f2u5bmle 0 293930 9984622 9296281 2024-11-29T09:19:33Z Joseba65 69297 /* Etapak */ 9984622 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q684937}} '''1971ko Italiako Giroa''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 54. edizioa izan zen. [[1971]]ko [[maiatzaren 20|maiatzak 20]] eta [[ekainaren 10|ekainak 10]] artean ospatu zen, horietako bat bikoitza izan zen 20 etapatan banatutako 3567 kilometroko ibilbidea eginez, garailea izan zen [[Gösta Pettersson]]ek, batez beste, 36,57 kilometro orduko abiaduran bete zituenak. Itzulia [[Lecce]]n hasi eta [[Milan]]en amaitu zen. 100 txirrindularik hasi eta 75ek amaitu zuten proba. Edizio honetan, berriz ospatu zen sarrerako bat 1. etapan [[maglia arrosa]] jantziko zuena erabakitzeko (kasu honetan, talde guztia), sarrerako honek sailkapen nagusirako kontatzen ez zuen arren. Oraingo honetan erreleboetan eginiko 6,2 kilometroko taldekako erlojupeko bat izan zen. Salvarani taldea izan zen garaile. 5. eta 6. etapak, hurrenez hurren, [[Vicente López Carril]]ek eta [[Txomin Perurena]]k irabazi zituzten, ihesaldi bana biribilduz. Hain zuzen ere 6. etapan, garaipenerako faboritoetako bat zen [[Gianni Motta]]k bigarren etaparen ondoren [[dopin]]aren kontrako kontrol batean emandako positiboa ezagutu zen, ondorioz, italiarra, sailkapen nagusian hamar minuturen galerarekin zigortua izan zelarik. 7. etapan, 22. etapan beranduago 9ra murriztu ziren 35 txirrindularik osatutako ihesaldi batek sailkapen nagusia irauli zuen, ihes egindakoak helmugara pelotoiari sei minutu baino gehiago ateraz iritsiz. Horien artean txirrindulari garrantzitsuak zeuden, [[Felice Gimondi]], [[Gösta Pettersson]], [[Herman Van Springel]] eta [[Francisco Galdos]] esaterako, azken honek etapa bosgarren amaitu zuelarik. Gimondik irabazi zuen etapa, eta [[Aldo Moser]]rentzat izan zen maglia arrosa, hala, Giroko lider izatea lortzen zuen pertsonarik nagusiena bihurtuz, 37 urte eta hiru hilabeteko adinarekin, errekor hau [[2002ko Italiako Giroa|2002an]] [[Jens Heppner]]rek 37 urte eta bost hilabeterekin gainditu zuelarik, eta jarraian, [[2007ko Italiako Giroa|2007an]] [[Andrea Noè]]k, 38 urte eta lau hilabeterekin. 10. etapan, mendi ertainekoa, [[José Manuel Fuente]] izan zen garailea, eta Perurena garaipenetik gertu geratu zen 15.ean, azkenean hirugarren amaituz. Edizio honetako etapa erregina 17. etapa izan zen, non [[Hochtor Glossglockner]] igo zen, edizio honetako [[Cima Coppi]] bere 2506 metroko altuerarekin. Etapa nahigabe bat izan zen faboritoen mugimenduei dagokionez, hauen artean diferentziak egon ez zelarik, etapa [[Pierfranco Vianelli]]k irabaziz. Baina hurrengo bi etapak ere [[Alpeak|Alpeetan]] ospatzen ziren. 18. etapan, ordura arte liderra zen [[Claudio Michelotto]]k ezin izan zuen gehiago eta maglia arrosa galdu zuen Gösta Pettersson [[suediar]]raren mesedetan. Hau ihes eginda iritsi zen helmugara Galdos, Van Springel eta etapa garailea izan zen Gimondirekin batera. 19. etapan, [[Lino Farisato]]k irabazi zuena, Gimondik eta Van Springelek zenbait segundoko abantaila lortu zuten euren areriorik zuzenenekiko, diferentziak erabakigarriak izan ez ziren arren. Azkenik, Pettersson izan zen Giroaren garailea etapa garaipenik lortu gabe, [[Italiako Giroa]] irabazi zuen lehen suediarra, eta, orain arte, bakarra, bihurtuz. == Taldeak == {| width="100%" | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Cosatto''''' || align="center" | [[Pietro Dallai]] |- | align="center" | '''''Dreher''''' || align="center" | [[Patrick Sercu]] |- | align="center" | '''''Ferretti''''' || align="center" | [[Pietro Campagnari]] |- | align="center" | '''''Filotex''''' || align="center" | [[Franco Bitossi]] |- | align="center" | '''''G.B.C.''''' || align="center" | [[Aldo Moser]] |- |} | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''[[Kas (txirrindularitza taldea)|Kas]]''''' || align="center" | [[Jose Luis Uribezubia|José Luis Uribezubia]] |- | align="center" | '''''Magniflex''''' || align="center" | [[Georges Pintens]] |- | align="center" | '''''Molteni''''' || align="center" | [[Giancarlo Bellini]] |- | align="center" | '''''Salvarani''''' || align="center" | [[Emilio Casalini]] |- | align="center" | '''''Scic''''' || align="center" | [[Franco Balmamion]] |- |} |} == Etapak == {| class="wikitaula" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Liderra''' |- | Sarrerakoa || [[Lecce]]-[[Brindisi]] || align="center" | 6.2 x 10 (CRE) ||{{Bandera|Italia}} Salvarani|| align="center" | - |-bgcolor="#EFEFEF" | 1.a || [[Brindisi]]-[[Bari]] || align="center" | 175 ||{{Bandera|Italia}} [[Marino Basso]]||{{Bandera|Italia}} [[Marino Basso]] |- | 2.a || [[Bari]]-[[Potenza]] || align="center" | 260 ||{{Bandera|Italia}} [[Enrico Paolini]]||{{Bandera|Italia}} [[Enrico Paolini]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 3.a || [[Potenza]]-[[Benevento]] || align="center" | 177 ||{{Bandera|Italia}} [[Ercole Gualazzini]]||{{Bandera|Italia}} [[Enrico Paolini]] |- | 4.a || [[Benevento]]-[[Pescasseroli]] || align="center" | 203 ||{{Bandera|Italia}} [[Guerrino Tosello]]||{{Bandera|Italia}} [[Enrico Paolini]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 5.a || [[Pescasseroli]]-[[Gran Sasso d'Italia]] || align="center" | 198 ||{{Bandera|Espainia|1945}} [[Vicente López Carril]]||{{Bandera|Italia}} [[Ugo Colombo]] |- | 6.a || [[L'Aquila]]-[[Orvieto]] || align="center" | 163 ||{{Bandera|Euskadi}} [[Txomin Perurena]]||{{Bandera|Italia}} [[Ugo Colombo]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 7.a || [[Orvieto]]-[[San Vincenzo]] || align="center" | 220 ||{{Bandera|Italia}} [[Felice Gimondi]]||{{Bandera|Italia}} [[Aldo Moser]] |- | 8.a || [[San Vincenzo]]-[[Casciana Terme]] || align="center" | 203 ||{{Bandera|Italia}} [[Romano Tumellero]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 9.a || [[Casciana Terme]]-[[Forte dei Marmi]] || align="center" | 141 ||{{Bandera|Italia}} [[Marino Basso]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |- | 10.a || [[Forte dei Marmi]]-Pian del Falco di [[Sestola]] || align="center" | 123 ||{{Bandera|Espainia|1945}} [[José Manuel Fuente]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 11.a || [[Sestola]]-[[Mantova]] || align="center" | 199 ||{{Bandera|Italia}} [[Marino Basso]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |- | 12.a || [[Desenzano del Garda]]-Serniga di [[Saló]] || align="center" | 28 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Italia}} [[Davide Boifava]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 13.a || [[Saló]]-[[Sottomarina]] di [[Chioggia]] || align="center" | 218 ||{{Bandera|Belgika}} [[Patrick Sercu]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |- | 14.a || [[Chioggia]]-[[Bibione]] || align="center" | 170 ||{{Bandera|Belgika}} [[Patrick Sercu]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 15.a || [[Bibione]]-{{Bandera|Jugoslavia}} [[Liubliana]] || align="center" | 201 ||{{Bandera|Italia}} [[Franco Bitossi]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |- | 16.a ||{{Bandera|Jugoslavia}} [[Liubliana]]-[[Tarvisio]] || align="center" | 100 ||{{Bandera|Italia}} [[Dino Zandegù]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 17.a || [[Tarvisio]]-{{Bandera|Austria}} [[Grossglockner]] || align="center" | 206 ||{{Bandera|Italia}} [[Pierfranco Vianelli]]||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Michelotto]] |- | 18.A ||{{Bandera|Austria}} [[Lienz]]-[[Falcade]] || align="center" | 195 ||{{Bandera|Italia}} [[Felice Gimondi]]||{{Bandera|Suedia}} [[Gösta Pettersson]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 19.a || [[Falcade]]-[[Ponte di Legno]] || align="center" | 182 ||{{Bandera|Italia}} [[Lino Farisato]]||{{Bandera|Suedia}} [[Gösta Pettersson]] |- | 20.a a || [[Ponte di Legno]]-[[Lainate]] || align="center" | 185 ||{{Bandera|Italia}} [[Giacinto Santambrogio]]||{{Bandera|Suedia}} [[Gösta Pettersson]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 20.a b || [[Lainate]]-[[Milan]] || align="center" | 20 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Danimarka}} [[Ole Ritter]]||{{Bandera|Suedia}} [[Gösta Pettersson]] |- |} === Sailkapen orokorra === {{Cycling race/generalclassification|Q684937}} === Puntukako sailkapena === {{Cycling race/pointsclassification|Q684937}} === Mendiko sailkapena === {{Cycling race/mountainsclassification|Q684937}} === Taldekako sailkapena === {{Cycling race/teamsclassificationbytime|Q684937}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Italiako Giroa}} [[Kategoria:Italiako Giroa]] [[Kategoria:1971 kirolean]] 575opp0tydhovyaxqssdweonq0uvmmy 0 294690 9984253 9176064 2024-11-28T17:44:05Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984253 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Steven Rooks''' ([[Oterleek]], [[Herbehereak]], [[1960]]ko [[abuztuaren 7|abuztuak 7]]) [[herbeheretar]] txirrindulari bat izan zen, profesionala [[1982]] eta [[1995]] artean, denbora horretan 37 garaipen lortuz. Eskalatzaile eta egun bakarreko lasterketako txirrindulari ona, bere urterik hoberena [[1988]] izan zuen, non [[1988ko Frantziako Tourra|Tourrean]] 2. amaitu zuen, mendiko sailkapena eta bat ere irabazteaz gain. [[1999]] amaieran ''Reporter''' izeneko herbeheretar kirol saioan, [[Maarten Ducrot]] eta [[Peter Winnen]]ekin batera bere karrera osoan zehar dopatu egin zela onartu zuen. Rooksek bere karreran zehar [[testosterona]] eta [[anfetamina]]k erabili zituela aitortu zuen. == Palmaresa == '''1983''' * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] '''1985''' * [[Dauphiné Libéré]]ko etapa 1 * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * [[Norvegiako Tourra|Norvegiako Tour]]reko etapa 1 '''1986''' * [[Amstel Gold Race]] * [[Luxenburgoko Tourra]] * [[1986ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]] eta etapa 1 * [[Valoniako Sari Nagusia]] * 9. [[1986ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean '''1987''' * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]ko etapa 1 * 2. [[Omloop Het Nieuwsblad|Het Volk]]en * 2. [[Amstel Gold Race]]n * 2. [[Britainia Handiko Itzulia]]n * 6. [[Flandriako Tourra|Flandriako Tour]]rean * 6. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketan]] '''1988''' * [[Züricheko txapelketa]] * [[Acht van Chaam]] * 2. [[1988ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]], Mendiko sailkapena [[Fitxategi:Jersey polkadot.svg|20px]], Sailkapen konbinatua [[Fitxategi:Jersey combined.svg|20px]] eta etapa 1 '''1989''' * [[Vaucluseko Tourra]] * 7. [[1989ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourrean]], Sailkapen konbinatua [[Fitxategi:Jersey combined.svg|20px]] eta etapa 1. * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * 2. [[La Flèche Wallonne]]n * 3. [[Settimana Coppi e Bartali]]n * 4. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketan]] * 6. [[Lieja-Bastogne-Lieja]]n '''1990''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n '''1991''' * [[Fitxategi:MaillotHolanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketan]] * 2. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n * 9. [[1991ko Espainiako Itzulia| Espainiako Vuelta]]n '''1992''' * [[Galiziako Itzulia|Galiziako Itzuli]]ko etapa 1 * 2. [[Lieja-Bastogne-Lieja]]n * 5. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketan]] * 7. [[Wincanton Classic]]ean * 8. [[La Flèche Wallonne]]n * 10. [[1992ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n * 10. [[1992ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n '''1993''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n '''1994''' * [[Fitxategi:MaillotHolanda.svg|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 6. [[Amstel Gold Race]]n '''1995''' * 8. [[Amstel Gold Race]]n * 10. [[La Flèche Wallonne]]n == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1983 !1984 !1985 !1986 !1987 !1988 !1989 !1990 !1991 !1992 !1993 !1994 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |[[1990eko Italiako Giroa|75.]] |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |[[1983ko Frantziako Tourra|UT]] |— |[[1985eko Frantziako Tourra|25.]] |'''[[1986ko Frantziako Tourra|9.]]''' |[[1987ko Frantziako Tourra|UT]] |style="background:#ddf;"|'''[[1988ko Frantziako Tourra|2]]''' |'''[[1989ko Frantziako Tourra|7.]]''' |[[1990eko Frantziako Tourra|33.]] |[[1991ko Frantziako Tourra|26.]] |[[1992ko Frantziako Tourra|17.]] |[[1993ko Frantziako Tourra|KON]] |[[1994ko Frantziako Tourra|UT]] |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |'''[[1991ko Espainiako Itzulia|9.]]''' |'''[[1992ko Espainiako Itzulia|10.]]''' |— |— |- style="text-align:center;" |[[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] '''[[Txirrindularitzako Munduko Txapelketak|Munduko Txapelketa]]''' |UT |UT |— |57. |'''6.''' |70. |'''4.''' |UT |style="background:#ddf;"|'''2.''' |'''5.''' |46. |UT |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|KON||Kontroletik kanpo |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Taldeak == * Ti-Raleigh-Creda ([[1982]]) * SEM-Mavic-France-Loire ([[1983]]) * [[Panasonic (txirrindularitza taldea)|Panasonic-Raleigh]] ([[1984]]-[[1985]]) * [[PDM (txirrindularitza taldea)|PDM]] ([[1986]]-[[1989]]) * [[Panasonic (txirrindularitza taldea)|Panasonic-Sportlife]] ([[1990]]) * [[Rabobank (txirrindularitza taldea)|Buckler]] ([[1991]]-[[1992]]) * [[Festina (txirrindularitza taldea)|Festina-Lotus]] ([[1993]]) * TVM ([[1994]]-[[1995]]) == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1960ko||Rooks, Steven}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] 0nq3nr9mi8yax05jxd1ajy2jc5lgvmc 0 294699 9984559 9039866 2024-11-29T07:39:55Z Joseba65 69297 /* Sailkapenak */ 9984559 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q1086935}} '''1979ko Italiako Giroa''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 62. edizioa izan zen. [[1979]]ko [[maiatzaren 17|maiatzak 17]] eta [[ekainaren 5|ekainak 5]] artean ospatu zen, sarrerako bat eta 19 etapatan banatutako 3301 kilometroko ibilbidea eginez, garaileak 36,887 kilometro orduko abiaduran bete zituenak. [[Giuseppe Saronni]] izan zen garailea. Bigarren [[Francesco Moser]] eta hirugarren [[Bernt Johansson]] izan ziren. == Taldeak == {| width="100%" | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Bianchi - Faema''''' || align="center" | [[Johan De Muynck]] |- | align="center" | '''''CBM - Fast Gaggia''''' || align="center" | [[Roberto Visentini]] |- | align="center" | '''''GBC - Galli Castelli''''' || align="center" | [[Dirk Baert]] |- | align="center" | '''''GIS Gelati''''' || align="center" | [[Roger De Vlaeminck]] |- | align="center" | '''''Magniflex - Famcucine''''' || align="center" | [[Bernt Johansson]] |- | align="center" | '''''Mecap - Hoonved''''' || align="center" | [[Mario Beccia]] |- | align="center" | '''''Mobilificio San Giacomo''''' || align="center" | [[Alessio Antonioni]] |- |} | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Peugeot - Esso - Michelin''''' || align="center" | [[Bernard Thévenet]] |- | align="center" | '''''Sanson - Gelati - Luxor TV''''' || align="center" | [[Francesco Moser]] |- | align="center" | '''''SAPA Assicurazioni''''' || align="center" | [[Paolo Rosola]] |- | align="center" | '''''SCIC - Bottecchia''''' || align="center" | [[Giuseppe Saronni]] |- | align="center" | '''''Willora - Piz Buin - Bonanza''''' || align="center" | [[Beat Breu]] |- | align="center" | '''''Zonca - Santini''''' || align="center" | [[Piermattia Gavazzi]] |- |} |} == Etapak == {| class="wikitaula" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Data''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Etapa garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Sailkapen nagusiko liderra''' |-bgcolor="#EFEFEF" | Sarrerakoa || align="center" | [[maiatzaren 17|maiatzak 17]] || [[Florentzia]] || align="center" | 8 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |- | 1.a || align="center" | [[maiatzaren 18|maiatzak 18]] || [[Florentzia]]-[[Perugia]] || align="center" | 156 ||{{Bandera|Italia}} [[Mario Beccia]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 2.a || align="center" | [[maiatzaren 19|maiatzak 19]] || [[Perugia]]-[[Castelgandolfo]] || align="center" | 204 ||{{Bandera|Belgika}} [[Roger De Vlaeminck]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |- | 3.a || align="center" | [[maiatzaren 20|maiatzak 20]] || [[Caserta]]-[[Napoli]] || align="center" | 31 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 4.a || align="center" | [[maiatzaren 21|maiatzak 21]] || [[Caserta]]-[[Potenza]] || align="center" | 210 ||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Bortolotto]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |- | 5.a || align="center" | [[maiatzaren 22|maiatzak 22]] || [[Potenza]]-[[Vieste Gargano]] || align="center" | 223 ||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 6.a || align="center" | [[maiatzaren 23|maiatzak 23]] || [[Vieste]]-[[Chieti]] || align="center" | 260 ||{{Bandera|Suitza}} [[Bruno Wolfer]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |- | 7.a || align="center" | [[maiatzaren 24|maiatzak 24]] || [[Chieti]]-[[Pésaro]] || align="center" | 252 ||{{Bandera|Hegoafrika|1928}} [[Alan Van Heerden]]|| {{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 8.a || align="center" | [[maiatzaren 25|maiatzak 25]] || [[Rimini]]-[[San Marino]] {{Bandera|San Marino}}|| align="center" | 28 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 9.a || align="center" | [[maiatzaren 26|maiatzak 26]] || [[San Marino]] {{Bandera|San Marino}}-[[Pistoia]] || align="center" | 248 ||{{Bandera|Belgika}} [[Roger De Vlaeminck]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 10.a || align="center" | [[maiatzaren 27|maiatzak 27]] || [[Lerici]]-[[Portovenere]] || align="center" | 25 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Norvegia}} [[Knut Knudsen]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 11.a || align="center" | [[maiatzaren 28|maiatzak 28]] || [[La Spezia]]-[[Voghera]] || align="center" | 212 ||{{Bandera|Suedia}} [[Bernt Johansson]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 12.a || align="center" | [[maiatzaren 29|maiatzak 29]] || [[Alessandria]]-[[St Vicent]] || align="center" | 204 ||{{Bandera|Belgika}} [[Roger De Vlaeminck]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 13.a || align="center" | [[maiatzak 3o]] || [[Aosta]]-[[Meda]] || align="center" | 229 ||{{Bandera|Italia}} [[Dino Porrini]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 14.a || align="center" | [[maiatzaren 31|maiatzak 31]] || [[Meda]]-[[Boscochiesanuova]] || align="center" | 212 ||{{Bandera|Suedia}} [[Bernt Johansson]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 15.a || align="center" | [[ekainaren 1|ekainak 1]] || [[Verona]]-[[Treviso]] || align="center" | 121 ||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Martinelli]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 16.a || align="center" | [[ekainaren 2|ekainak 2]] || [[Treviso]]-[[Pieve di Cadore]] || align="center" | 195 ||{{Bandera|Italia}} [[Roberto Ceruti]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 17.a || align="center" | [[ekainaren 3|ekainak 3]] || [[Pieve di Cadore]]-[[Trento]] || align="center" | 194 ||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 18.a || align="center" | [[ekainaren 4|ekainak 4]] || [[Trento]]-[[Barzio]] || align="center" | 245 ||{{Bandera|Italia}} [[Amilcare Sgalbazzi]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 19.a || align="center" | [[ekainaren 5|ekainak 5]] || [[Cesano Maderno]]-[[Milan]] || align="center" | 44 (CRI) ||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" |- |} == Sailkapenak == {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=pink | '''Sailkapen nagusia''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Giuseppe Saronni]] || {{Bandera|Italia}} || SCI || 89h 29' 18s |- | 2. || [[Francesco Moser]] || {{Bandera|Italia}} || SAN || align="right" | a 2' 09s |- | 3. || [[Bernt Johansson]] || {{Bandera|Suedia}} || MAG || align="right" | + 3' 13s |- | 4. || [[Michel Laurent]] || {{Bandera|Frantzia}} || PEU || align="right" | + 5' 31s |- | 5. || [[Silvano Contini]] || {{Bandera|Italia}} || BIA || align="right" | + 7' 33s |- | 6. || [[Mario Beccia]] || {{Bandera|Italia}} || MEC || align="right" | + 7' 50s |- | 7. || [[Fausto Bertoglio]] || {{Bandera|Italia}} || MOB || align="right" | + 11' 27s |- | 8. || [[Josef Fuchs]] || {{Bandera|Suitza}} || SCI || align="right" | + 13' 07s |- | 9. || [[Gottfried Schmutz]] || {{Bandera|Suitza}} || WIL || align="right" | + 14' 16s |- | 10. || [[Roberto Visentini]] || {{Bandera|Italia}} || MAG || align="right" | + 16' 11s | |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="#990099" | <span style="color:white;"> '''Puntukako sailkapena''' </span> |- | {| align="center" |- | 1. || [[Giuseppe Saronni]] || {{Bandera|Italia}} || SCI || 275 puntu |- | 2. || [[Francesco Moser]] || {{Bandera|Italia}} || SAN || 274 puntu |- | 3. || [[Bernt Johansson]] || {{Bandera|Suedia}} || MAG || 260 puntu |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="green" | <span style="color:white;"> '''Mendiko sailkapena''' </span> |- | {| align="center" |- | 1. || [[Claudio Bortolotto]] || {{Bandera|Italia}} || SAN || - |- | 2. || [[Beat Breu]] || {{Bandera|Suitza}} || WIL || - |- | 3. || [[Bernt Johansson]] || {{Bandera|Suedia}} || MAG || - |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=white | '''Gazteen sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Silvano Contini]] || {{Bandera|Italia}} || BIA || 89h 36' 51s |- | 2. || - || - || - || - |- | 3. || - || - || - || - |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="#90D0EA" | '''Taldekako sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || SCIC - Bottecchia || {{Bandera|Italia}} || ITA || - |- | 2. || - || - || - || - |- | 3. || - || - || - || - |- |} |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Italiako Giroa}} [[Kategoria:Italiako Giroa]] [[Kategoria:1979 kirolean]] cl88qpzdp24pk49hs3hbnia79kkd3si 0 294894 9984557 9039872 2024-11-29T07:39:22Z Joseba65 69297 /* Sailkapenak */ 9984557 wikitext text/x-wiki {{Cycling race/infobox|Q1086898}} '''1981eko Italiako Giroa''' [[Itzuli Handiak|Itzuli Handi]] honen 64. edizioa izan zen. [[1981]]eko [[maiatzaren 13|maiatzak 13]] eta [[ekainaren 4|ekainak 4]] artean ospatu zen, sarrerako bat eta horietako bat bikoitza izan zen 22 etapatan banatutako 3895 kilometroko ibilbidea eginez, garailea izan zen [[Giovanni Battaglin]]ek, batez beste, 37,150 kilometro orduko abiaduran bete zituenak. [[Miguel Maria Lasa|Miguel Mari Lasa]] izan zen etapa garaipen bat lortu zuen euskal txirrindulari bakarra. Giovanni Battaglin izan zen edizio honen garailea, bigarren eta hirugarren postuan, hurrenez hurren, [[Tommy Prim]] eta [[Giuseppe Saronni]] sailkatu zirelarik. == Taldeak == {| width="100%" | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Bianchi - Piaggio''''' || align="center" | [[Gianbattista Baronchelli]] |- | align="center" | '''''Cilo Aufina''''' || align="center" | [[Beat Breu]] |- | align="center" | '''''Famcucine - Campagnolo''''' || align="center" | [[Francesco Moser]] |- | align="center" | '''''Gemeaz Cusin - Zor - Helios''''' || align="center" | [[Faustino Rupérez]] |- | align="center" | '''''GIS Gelati - Campagnolo''''' || align="center" | [[Giuseppe Saronni]] |- | align="center" | '''''Hoonved - Bottecchia''''' || align="center" | [[Emanuele Bombini]] |- |} | valign="top" width="50%" | {| style="background:#f9f9f9; border-collapse: collapse;" width="100%" border="2" | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" width="50%" | '''Taldeko liderra''' |- | align="center" | '''''Inoxpran''''' || align="center" | [[Giovanni Battaglin]] |- | align="center" | '''''Kotter's - GBC''''' || align="center" | [[Dietrich Thurau]] |- | align="center" | '''''Magniflex - Olmo''''' || align="center" | [[Paolo Rosola]] |- | align="center" | '''''Safir - Galli - Maillard''''' || align="center" | [[Willem Peeters]] |- | align="center" | '''''Sammontana - Benotto''''' || align="center" | [[Roberto Visentini]] |- | align="center" | '''''Santini - Selle Italia''''' || align="center" | [[Mario Beccia]] |- | align="center" | '''''Selle San Marco''''' || align="center" | [[Alfio Vandi]] |- |} |} == Etapak == {| class="wikitaula" | bgcolor="#CCCCCC" |'''Etapa''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Data''' | bgcolor="#CCCCCC" |'''Ibilbidea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Kilometroak''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Etapa garailea''' | bgcolor="#CCCCCC" align="center" |'''Sailkapen nagusiko liderra''' |-bgcolor="#EFEFEF" | Sarrerakoa || align="center" | [[maiatzaren 13|maiatzak 13]] || [[Trieste]] || align="center" | 6,6 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Norvegia}} [[Knut Knudsen]]||{{Bandera|Norvegia}} [[Knut Knudsen]] |- | 1.a a || align="center" | [[maiatzaren 14|maiatzak 14]] || [[Trieste]]-[[Bibione]] || align="center" | 100 ||{{Bandera|Italia}} [[Guido Bontempi]]||{{Bandera|Italia}} [[Guido Bontempi]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 1.a b || align="center" | [[maiatzaren 14|maiatzak 14]] || [[Lignano]]-[[Bibione]] || align="center" | 15 (taldekako erlojupekoa) ||{{Bandera|Italia}} Hoonved - Bottecchia||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |- | 2.a || align="center" | [[maiatzaren 15|maiatzak 15]] || [[Bibione]]-[[Ferrara]] || align="center" | 211 ||{{Bandera|Italia}} [[Paolo Rosola]]||{{Bandera|Alemania}} [[Gregor Braun]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 3.a || align="center" | [[maiatzaren 16|maiatzak 16]] || [[Bolonia]]-[[Recanati]] || align="center" | 255 ||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |- | 4.a || align="center" | [[maiatzaren 17|maiatzak 17]] || [[Recanati]]-[[Lanciano]] || align="center" | 214 ||{{Bandera|Italia}} [[Mario Beccia]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 5.a || align="center" | [[maiatzaren 18|maiatzak 18]] || [[Marina di San Vito]]-[[Rodi Garganico]] || align="center" | 180 ||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]]||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]] |- | 6.a || align="center" | [[maiatzaren 19|maiatzak 19]] || [[Rodi Garganico]]-[[Bari]] || align="center" | 225 ||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 7.a || align="center" | [[maiatzaren 20|maiatzak 20]] || [[Bari]]-[[Potenza]] || align="center" | 143 ||{{Bandera|Italia}} [[Palmiro Masciarelli]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 8.a || align="center" | [[maiatzaren 21|maiatzak 21]] || [[Sala Consilina]]-[[Cosenza]] || align="center" | 202 ||{{Bandera|Italia}} [[Moreno Argentin]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 9.a || align="center" | [[maiatzaren 22|maiatzak 22]] || [[Cosenza]]-[[Reggio di Calabria]] || align="center" | 230 ||{{Bandera|Italia}} [[Sergio Parsani]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 10.a || align="center" | [[maiatzaren 23|maiatzak 23]] || [[Erroma]]-[[Cascia]] || align="center" | 166 ||{{Bandera|Italia}} [[Gianbattista Baronchelli]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 11.a || align="center" | [[maiatzaren 24|maiatzak 24]] || [[Cascia]]-[[Arezzo]] || align="center" | 199 ||{{Bandera|Italia}} [[Giovanni Renosto]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |- | 12.a || align="center" | [[maiatzaren 25|maiatzak 25]] || [[Arezzo]]-[[Livorno Montenero]] || align="center" | 224 ||{{Bandera|Italia}} [[Moreno Argentin]]||{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Saronni]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 13.a || align="center" | [[maiatzaren 26|maiatzak 26]] || [[Empoli]]-[[Montecatini]] || align="center" | 35 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Norvegia}} [[Knut Knudsen]]||{{Bandera|Italia}} [[Roberto Visentini]] |- | 14.a || align="center" | [[maiatzaren 27|maiatzak 27]] || [[Montecatini]]-[[Salsomaggiore]] || align="center" | 224 ||{{Bandera|Italia}} [[Francesco Moser]]||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Contini]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 15.a || align="center" | [[maiatzaren 28|maiatzak 28]] || [[Salsomaggiore]]-[[Pavia]] || align="center" | 198 ||{{Bandera|Suitza}} [[Daniel Gisiger]]||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Contini]] |- | 16.a || align="center" | [[maiatzaren 29|maiatzak 29]] || [[Milan]]-[[Mantua]] || align="center" | 173 ||{{Bandera|Italia}} [[Claudio Torelli]]||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Contini]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 17.a || align="center" | [[maiatzaren 30|maiatzak 30]] || [[Mantua]]-[[Borno]] || align="center" | 215 ||{{Bandera|Italia}} [[Benedetto Patellaro]]||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Contini]] |- | 18.a || align="center" | [[maiatzaren 31|maiatzak 31]] || [[Borno]]-[[Dimaro Val di Sole]] || align="center" | 127 ||{{Bandera|Euskadi}} [[Miguel Maria Lasa|Miguel Mari Lasa]]||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Contini]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 19.a || align="center" | [[ekainaren 1|ekainak 1]] || [[Dimaro]]-[[San Vigilio di Marrebe]] || align="center" | 208 ||{{Bandera|Italia}} [[Giovanni Battaglin]]||{{Bandera|Italia}} [[Silvano Contini]] |- | 20.a || align="center" | [[ekainaren 2|ekainak 2]] || [[San Vigilio di Marrebe]]-[[Tre Cime di Lavaredo]] || align="center" | 100 ||{{Bandera|Suitza}} [[Beat Breu]]||{{Bandera|Italia}} [[Giovanni Battaglin]] |-bgcolor="#EFEFEF" | 21.a || align="center" | [[ekainaren 3|ekainak 3]] || [[Auronzo di Cadore]]-[[Arzignano]] || align="center" | 197 ||{{Bandera|Italia}} [[Pierino Gavazzi]]||{{Bandera|Italia}} [[Giovanni Battaglin]] |- | 22.a || align="center" | [[ekainaren 4|ekainak 4]] || [[Soave]]-[[Verona]] || align="center" | 42 (banakako erlojupekoa) ||{{Bandera|Norvegia}} [[Knut Knudsen]]||{{Bandera|Italia}} [[Giovanni Battaglin]] |- |} == Sailkapenak == {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=pink | '''Sailkapen nagusia''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Giovanni Battaglin]] || {{Bandera|Italia}} || INO || 104h 50' 36s |- | 2. || [[Tommy Prim]] || {{Bandera|Suedia}} || BIA || align="right" | + 38s |- | 3. || [[Giuseppe Saronni]] || {{Bandera|Italia}} || GIS || align="right" | + 50s |- | 4. || [[Silvano Contini]] || {{Bandera|Italia}} || BIA || align="right" | + 2' 59s |- | 5. || [[Josef Fuchs]] || {{Bandera|Suitza}} || CIL || align="right" | + 3' 19s |- | 6. || [[Roberto Visentini]] || {{Bandera|Italia}} || SAM || align="right" | + 5' 37s |- | 7. || [[Alfio Vandi]] || {{Bandera|Italia}} || SEL || align="right" | + 9' 32s |- | 8. || [[Beat Breu]] || {{Bandera|Italia}} || CIL || align="right" | + 10' 02s |- | 9. || [[Claudio Bortolotto]] || {{Bandera|Italia}} || SAN || align="right" | + 10' 12s |- | 10. || [[Gianbattista Baronchelli]] || {{Bandera|Italia}} || ZOR || align="right" | + 12' 01s | |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="#990099" | <span style="color:white;"> '''Puntukako sailkapena''' </span> |- | {| align="center" |- | 1. || [[Giuseppe Saronni]] || {{Bandera|Italia}} || GIS || 215 puntu |- | 2. || [[Tommy Prim]] || {{Bandera|Suedia}} || BIA || 133 puntu |- | 3. || [[Giovanni Mantovani]] || {{Bandera|Italia}} || HOO || 127 puntu |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="green" | <span style="color:white;"> '''Mendiko sailkapena''' </span> |- | {| align="center" |- | 1. || [[Claudio Bortolotto]] || {{Bandera|Italia}} || SAN || - |- | 2. || [[Beat Breu]] || {{Bandera|Italia}} || CIL || - |- | 3. || [[Benedetto Patellaro]] || {{Bandera|Italia}} || HOO || - |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor=white | '''Gazteen sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || [[Giuseppe Faraca]] || {{Bandera|Italia}} || HOO || 105h 04' 30s |- | 2. || - || - || - || - |- | 3. || - || - || - || - |- |} |} {| border="1" cellspacing="0" align="center" cellpading="2" |- ! align="center" bgcolor="#90D0EA" | '''Taldekako sailkapena''' |- | {| align="center" |- | 1. || Bianchi - Piaggio || {{Bandera|Italia}} || ITA || - |- | 2. || - || - || - || - |- | 3. || - || - || - || - |- |} |} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Italiako Giroa}} [[Kategoria:Italiako Giroa]] [[Kategoria:1981 kirolean]] lvsi0akm7jlhbtava9pbi4xt4qa0k15 0 297607 9983721 9852009 2024-11-28T12:22:21Z 2A02:B023:8F06:F889:E02E:B314:25D:48C1 9983721 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:2019 Chevrolet Camaro 2SS 6.2L front 3.16.19.jpg|thumb|Luxuzko ibilgailuak oso ezagunak diren luxuzko produktuak dira.]] '''Luxua''' beharrezko prestazioez gainera, ezaugarri bereziak eta apartak dituzten ondasun, produktu eta zerbitzuen multzoa da, oro har desiragarriak direnak eta prezio altuak dituztenak. Luxuzko kontsumo eta bizimodua [[moral]]ki egokia den gai eztabaidatua da: batzuen ustez luxua ongi egiten diren produktuak eta zerbitzuak diren bitartean, beste batzuentzat nabarmenkeria eta apaltasun-[[bertute]]aren aurkako joera da. == Luxuzko Lekuak == Gaur egun luxua esperientzia eta bizitzeko estilo bihurtu da, eta zenbait tokitan bizitzea edo apartamentu bat izatea, haien autentikotasuna bizitzea, benetako luxuaren estatus sinbolo bihurtu da mundu mailan. Horien artean, adibidez, desberdinak diren amets tokiak daude, hala nola Monte Carlo, [[Como aintzirako eremu zentral]] edo St Barth. [[Como aintzirako eremu zentral]] tokiak, non bi adarrek bat egiten duten eta [[Bellagio]] barne hartzen duenak, Como aintzirako eremu zentral izenarekin ezagutzen da eta Como aintziran dagoen lekurik esklusiboena da. [[Bellagio]], [[Lierna]], [[Varenna]], [[Menaggio]], [[Perledo]] eta [[Tremezzo]] barne hartzen ditu eta hemen, pribatutasunean, VIPek bisitatzen dute eta vilak 20 milioi eurotik gora balio dute. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{zirriborro}} [[Kategoria:Kontsumoa]] [[Kategoria:Aberastasuna]] i6xb7p03fkgvan376tdyjyakzrz23c8 9983979 9983721 2024-11-28T14:58:48Z Lainobeltz 56334 2A02:B023:8F06:F889:E02E:B314:25D:48C1 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Oihanguren wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9852009 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:2019 Chevrolet Camaro 2SS 6.2L front 3.16.19.jpg|thumb|Luxuzko ibilgailuak oso ezagunak diren luxuzko produktuak dira.]] '''Luxua''' beharrezko prestazioez gainera, ezaugarri bereziak eta apartak dituzten ondasun, produktu eta zerbitzuen multzoa da, oro har desiragarriak direnak eta prezio altuak dituztenak. Luxuzko kontsumo eta bizimodua [[moral]]ki egokia den gai eztabaidatua da: batzuen ustez luxua ongi egiten diren produktuak eta zerbitzuak diren bitartean, beste batzuentzat nabarmenkeria eta apaltasun-[[bertute]]aren aurkako joera da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{zirriborro}} [[Kategoria:Kontsumoa]] [[Kategoria:Aberastasuna]] ltg9kzvk686g0oaj13ewqrtinzq4jmx 0 300998 9984016 9974317 2024-11-28T15:29:15Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984016 wikitext text/x-wiki '''Iñigo Cabacas auzi'''ak 2012ko apirilean izandako gazte horren hilketaren auziari egiten dio erreferentzia. Bilboko [[Athletic|Athletic Club]] futbol taldearen jarraitzaile hura [[Ertzaintza]]ren pilotakada batek hil zuen, Athletic Clubak apirilaren 5ean Bilbon jokatutako [[UEFA Europa League|Europa Leagueko]] partidaren ondoren buruan jota larri zauritua izan eta egun batzuetara, [[poliziaren gehiegikeria]]zko esku-hartze batean. Hilketaren inguruabarrek eta geroko auzian izandako mantsotasunak zein erantzukizun faltak eta ondoriozko protestek gizarte oihartzun handia eman diote auziari Euskal Herrian. Gertakariak argitzeko, [[Eusko Jaurlaritza]]tik jarritako oztopoak eta ordezkari politiko zenbaiten elkartasun eza ere salatu zituzten familiak, adiskideek eta hainbat politika- zein gizarte-eragilek. Ertzaintzaren arduradun politikoek, aitzitik, gertatutakoa akatsa eta [[istripu]]a izan zela adierazi zuten, eta ez zuten inongo erantzukizunik hartu beren gain. Instrukzioa berehala abiarazi bazen ere, astiro garatu zen, eta 2016 arte ez zen epaiketa hasi. == Bizitza == Iñigo Cabacas Lizeranzu Manuel eta Josefinaren seme bakarra zen. Basaurin jaio eta han eman zuen haurtzaroa. Aitak Bilboko Poza Lizentziatua kaleko Biltoki taberna hartu zuenean, familia Bilbora aldatu zen, baina Iñigok Basauriko lagunekin zituen harremanak atxiki zituen. ''Colegio Cooperativa Basauri'' ikastetxean egin zituen lehen ikasketak eta herriko Kaleroko futbol taldean jokatu zuen. Musika-ikasketak egin zituen Arizgoiti Akademian, gerora Bilbon jarraitu zituenak, gitarra eta saxofoia joz. Loiuko futbol taldean, Erregioko Lehen Mailako Ligan jokatu zuen. Hil zenean, Amorebieta B futbol taldean ari zen. [[Surf]]a ere gogoko zuen eta horretarako [[Bakio]] eta [[Laredo]]ra joan ohi zen. 2002-2007 urte bitartean [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Lan Harremanen Unibertsitate Eskolan ikasi eta bertan diplomatu zen.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20130621015652/http://www.lan-harremanak.ehu.es/p231-content/eu/contenidos/informacion/rrll_boletin/eu_boletin/adjuntos/boletin_16.pdf Lan Harremanen Unibertsitate Eskolako Aldizkaria], ''16. alea, 2012ko maiatza''.</ref> [[Banco Bilbao Vizcaya Argentaria|BBVAko]] langilea zen.<ref name="bio">{{es}} [http://www.elcorreo.com/vizcaya/v/20120410/pvasco-espana/chaval-alegre-deportista-trabajaba-20120410.html Un chaval alegre y deportista que trabajaba en un banco], ''www.elcorreo.com'', 2012-04-10.</ref><ref name=aita>{{es}} [http://www.naiz.info/eu/actualidad/noticia/20121009/creo-que-buscan-mas-tiempo-para-manipular-las-pruebas «Creo que buscan más tiempo para manipular las pruebas»], ''www.naiz.info'', 2012-10-09.</ref> [[Athletic]]en Piratak jarraitzaile taldeko kidea zen,<ref name=sanmames>{{es}} [http://www.kaosenlared.net/secciones/s2/tercerarepublica/item/15069-una-multitudinaria-marcha-silenciosa-exige-justicia-para-i%C3%B1igo-cabacas.html?tmpl=component&print=1 Una multitudinaria marcha silenciosa exige justicia para Iñigo Cabacas], ''Gara'' egunkaria, 2012-04-16, ''www.kaosenlared'' webgunean jasoa, 2013-05-02an kontsultatua.</ref> eta San Mamesko partidetara maiz joaten zen. Hain zuzen, 2012ko apirilaren 5ean, Athletic Club eta [[Schalke 04]] futbol taldeek jokatu zuten partidara joan zen lagun batzuekin. === Heriotza === Partidaren ondoko ospakizunetan, Cabacas Maria Diaz de Haro kaleko ''Kirruli'' tabernara joan zen. Han zela, Ertzaintzak botatako [[gomazko piloten jaurtigailu|gomazko pilota]] batek buruan jo zuen. Gauerdi inguruan iritsi zen [[Basurtuko Unibertsitate Ospitale]]ra, leherketaz [[burezur]]ra hautsita eta garuneko lesio larriekin. [[koma (egoera)|Koma]] egoeran eta [[aireztapen mekaniko]]arekin egon zen, apirilaren 9ko goizeko bederatziak arte; orduan, medikuek garuneko heriotza egiaztatu zuten. Ondoren egindako [[autopsia]]k Iñigo pilotakadak hil zuela egiaztatu zuen.<ref>{{es}} [http://pagebuilder.deia.com/2012/04/10/politica/euskadi/la-autopsia-confirma-que-un-pelotazo-causo-la-muerte-de-cabacas- «La autopsia confirma que un pelotazo causó la muerte de Cabacas»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Deia'', 2012-04-10.</ref> Familiak haren organo guztien dohaintza egin zuen, eta gorpua lurperatzea erabaki zuen, beharrezkoa balitz aurrerago beste autopsia bat egin ahal izateko.<ref name=org>{{es}} [http://www.deia.com/2012/05/05/politica/euskadi/una-muerte-que-da-vida «Una muerte que da vida»]{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Deia'', 2012-05-05.</ref><ref group=ohar>Zoritxarrak Iñigoren amama ere hiltzea ekarri zuen, Iñigo hil eta egun gutxira, guztiz nahigabeturik.</ref> == Aurrekariak == [[Euskal Memoria Fundazioa]]k argitaratutako ikerlanetan jasota dagoenez, Iñigo Cabacasen aurretik lau pertsona hil ziren Euskal Herrian segurtasun indarrek jaurtikitako gomazko piloten ondorioz: Jose Luis Aristizabal eta Isidro Susperregi, [[1973]]ko martxoan [[Donostia]]n; Luis Santamaria, [[1977]]ko maiatzean [[Iruñea]]n; eta [[Rosa Zarra]], [[1995]] urtean Donostian.<ref>[https://web.archive.org/web/20131109230714/http://paperekoa.berria.info/harian/2011-06-29/020/001/gomazko_piloten_azken_punpa.htm Gomazko piloten azken punpa (Arrasto lazgarria)], ''www.berria.info'', 2011-06-29.</ref> Zortzi egun lehenago, [[Xuban Nafarrate]] gaztea larri zauritu zuten Gasteizen [[2012ko martxoaren 29ko Hego Euskal Herriko eta Espainiako greba orokorra|2012ko martxoaren 29ko greba orokorreko mobilizazioetan]], Ertzaintzak botatako gomazko pilota batek jota familiak adierazi duenez. Plazaratutako hainbat iritzik diotenez, gertakari horren ondorioz Ertzaintzaren esku hartzeei dagokienez beharrezko neurriak hartu izan balira, Iñigo Cabacas ez zukeen ertzain baten pilotakadak hilko.<ref>{{es}} [https://www.facebook.com/sortubilbo/posts/458130740931796 Sortu Bilbo], ''www.facebook.com'', 2013-04-18.</ref> == Eusko Jaurlaritzaren bertsio ofiziala == Gertakarien ondoren, [[Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Saila|Eusko Jaurlaritzako Herrizaingo Sailak]] barne ikerketa bat ireki zuen eta [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzarreko]] Erakunde, Herrizaingo eta Justizia Batzordearen aurreko agerraldia egin zuten [[Rodolfo Ares]] Herrizaingoko sailburuak eta [[José Antonio Varela]] Ertzaintzaren zuzendariak 2012ko apirilaren 12an, gertakariak izan eta astebetera, autopsiak Iñigo pilotakada batek hil zuela frogatu eta gero. Aresek adierazi zuen Iñigoren heriotza agian arduragabekeria edo istripua izan zela, eta edonola ere Ertzaintzaren hutsik gabeko jarduna gehiegikeria edo akats bakar batengatik ezin zela kolokan jarri. Eman zuten bertsioaren arabera, apirilaren 5eko 23:27etan [[Maria Diaz de Haro kalea]]n borrokaldi handi bat ari zen gertatzen: han, kaputxadun batzuk baziren, eta pertsona zenbaitek egindako eraso baten ondorioz zaurituak zeudela adierazten zuten deiak jaso ziren. Ertzainak bertaratu zirenean, objektuak botatzen hasi ziren haien aurka eta, horren ondorioz, bi atxiloketa egin zituzten. [[Istilu (gatazka)|Istiluei]] aurre egiteko, Ertzaintzaren beste hiru furgoneta heldu ziren, eta ''Kirruli'' taberna dagoen plaza txikiaren parean jarri. Taberna hartatik objektuak botatzen hasi zitzaizkien. Horren aurka, itxurazko tiroak egin ondoren, [[gomazko piloten jaurtigailu|gomazko pilota]] batzuk bota zituzten. Jendea sakabanatu ondoren, Iñigo Cabacas aurkitu zuten lurrean, emakume batek zaintzen zuela.<ref name="ares">{{es}} [http://www.parlamento.euskadi.net/pdfs_publi/3/09/01/20120412.pdf Erakunde, Herrizaingo eta Justizia Batzordeak 2012ko apirilaren 12an egindako bilkuraren hitzez hitzeko transkripzioa]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Eusko Legebiltzarraren webgunea. 2013-04-15ean kontsultatua.</ref> Agerraldi hartan bertan, bertsio ofiziala zalantzan jarri zuten beste ordezkari politiko batzuek: lekuko askoren testigantzak jasota, adierazi zuten Iñigo Cabacasen heriotza eragin zuen karga polizialaren aurretik istilurik ez zela izan, eta ertzainek modu basatian kargatu zutela. Ares sailburuak bertsio hori [[gezur]]ra zela erantzun zuen. === Erabakiak === [[Fitxategi:Ertzaintza gomazko pilotak 01.jpg|thumb|250px|Iñigo Cabacasen heriotzak jendetza-kontrolean [[gomazko piloten jaurtigailu|gomazko pilotak]] erabiltzeari buruzko eztabaida ekarri zuen. Irudian, [[ertzaintza|ertzain]] bat, gomazko pilota bat jaurtitzeko prest.]] Gertakariei buruzko lehen bertsio ofiziala eman zen agerraldi berean, Rodolfo Aresek iragarri zuen erabakita zegoela gomazko piloten jaurtigailuak 2013 urtetik aurrera Ertzaintzaren Brigada Mugikorrak eta Indartze Brigadak soilik erabiliko zituztela. Bitartean, horien erabileraren kontrol zorrotza ezarriko zen. Halaber, jakinarazi zuen 2012ko ekainaren 1etik aurrera ertzain guztiek identifikazio-zenbakia soinean eramango zutela.<ref name=ares/> Beste alde batetik, 2011n [[Europar Batasuna]]k zuzentarau baten bitartez gomazko pilotak ez erabiltzeko gomendio orokorra egin zuela zabaldu zen. Hori dela eta, [[Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Saila|Eusko Jaurlaritzako Herrizaingo Sailak]] adierazia zuen arma hori guztiz kentzeko asmoa zuela.<ref>{{es}} Iker Rioja Andueza: [http://stopbalesdegoma.org/wp-content/uploads/2011/07/El-Mundo-5-6-2011.pdf «La Comisión Europea prohíbe a la Ertzaintza el uso de pelotas de goma»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''El Mundo'', 2011-06-05.</ref><ref>{{es}} Ramón Sola: [https://web.archive.org/web/20130310222004/http://gara.naiz.info/paperezkoa/20120410/333684/es/Europa-insto-Lakua-dejar-disparar-pelotas Europa instó a Lakua a dejar de disparar pelotas], ''Gara'', 2012-04-10.</ref> Hasieran zabaldutako barne ikerketa bertan behera geratzea erabaki zuen Herrizaingo Sailak, eta prozedura judiziala bukatzean soilik berrabiaraziko zela.<ref>{{es}} [http://www.naiz.info/eu/actualidad/noticia/20130417/ares-anuncio-un-expediente-que-se-paralizo-con-la-excusa-del-sumario Ares anunció un expediente que se paralizó con la excusa del sumario], ''Naiz'', 2013-04-17.</ref> Erabaki hori epaitegien atzean ezkutatzea besterik ez zela leporatu zioten beste zenbait alderdi politikok, bereziki [[Eusko Alkartasuna|EAk]] eta ezker abertzaleak. Edonola ere, Ertzaintzaren barne-araudiak baztertu egiten du diziplina-espedienterik zabaltzea dagokion auzi judiziala abian dagoen bitartean.<ref name=beltran>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20220407201018/http://www.berria.eus/paperekoa/1483/010/001/2013-04-20/erabateko_gardentasunez_ari_gara_jokatzen_cabacas_auzian.htm «Erabateko gardentasunez ari gara jokatzen 'Cabacas auzian'»], ''Berria'', 2013-04-20.</ref> Hala eta guztiz ere, Herrizaingo Sailari, eta baita gobernu berriko Segurtasun Sailari ere, auzitegietara beharrezko informazioa ez bidaltzea eta ikerketa oztopatzea leporatu zitzaien.<ref>{{es}} [http://www.deia.com/2013/05/04/politica/euskadi/la-familia-cabacas-alerta-de-un-pacto-de-silencio-entre-la-ertzaintza-y-lakua «La familia Cabacas alerta de un "pacto de silencio" entre la Ertzaintza y Lakua»]{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Deia'', 2013-05-04.</ref> 2013ko apirilean, Iñigo Cabacas hil eta urtebetera, gertakarien lekuan zeuden ertzainen eta Deustuko polizia etxeko arduradun baten artean izandako komunikazio polemikoak zabaldu ziren. Komunikazio haietan, polizia etxeko buruak gertakarien lekura «daukagun guztiarekin» sartzea agindu zuen,<ref name=ugarteko>{{es}} [http://www.naiz.info/eu/mediateca/video/comunicaciones-de-la-ertzaintza-en-la-noche-del-5-iv-2012 «Comunicaciones de la Ertzaintza en la noche del 5/IV/2012 (Versión completa)»], ''Naiz''. 2013-05-08an kontsultatua.</ref> Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Sailak,<ref group=ohar>2012ko abenduaz geroztik, gobernu-aldaketaren ondoren, Herrizaingo Sailari Segurtasun Saila izena jarri zitzaion.</ref> [[Estefania Beltran de Heredia]] sailburuaren zuzendaritzapean, gertakarietan nahasitako sei ertzain beren ohiko zereginetatik baztertzea erabaki zuen, antolakuntza-arrazoiengatik soilik, diziplina-espedienterik zabaldu gabe eta komunikazioen filtrazioak haien lanari eragiten ziotela argudiatuta.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130423142210/http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2013/04/19/sociedad/euskadi/cambian-las-funciones-a-6-ertzainas-que-participaron-en-el-operativo-cabacas «Cambian las funciones a seis ertzainas que participaron en el operativo Cabacas»], ''Noticias de Gipuzkoa'', 2013-04-19.</ref><ref>{{es}} [http://www.eitb.eus/es/noticias/politica/detalle/1318364/caso-inigo-cabacas--seguridad-aparta-seis-ertzainas-implicados/ «Seguridad aparta a seis ertzainas relacionados con el caso Cabacas»], ''EITB.com'', 2013-04-19.</ref> 2016ko udaberrian, ahozko epaiketaren hasieran, epaileak adierazi zuen Cabacas hil zuen ertzaintzaren kargak urratu egin zituela «proportzionaltasun, zuhurtzia, premia eta segurtasun printzipioak», bai eta jardunbide profesionalaren printzipioa ere. Ekainean, EH Bilduk Estefania Beltran de Heredia Legebiltzarrean agertzea eskatu zuen, azalpenak eman zitzan, baina Legebiltzarrak eragotzi egin zuen EAJren, PSEren eta PPren botoei esker.<ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=PNV, PSE y PP impiden que la consejera de Seguridad comparezca sobre el auto de Cabacas|hizkuntza=es|data=2017-06-19|url=http://www.naiz.eus/eu/actualidad/noticia/20170619/pnv-pse-y-pp-impiden-que-la-consejera-de-seguridad-comparezca-sobre-el-auto-de-cabacas|egunkaria=Naiz|sartze-data=2017-06-20}}</ref> Gomazko piloten erabilerari buruzko erabaki horiek indarrean jarri arren, [[2012ko irailaren 26ko Hego Euskal Herriko greba orokorra|2012ko irailaren greba orokorreko mobilizazioetan]] Ertzaintzak gomazko pilotaz zauritu zuen aurpegian Mostapha Laakel gaztea, mobilizazioetan parte hartzen ari ez zelarik. Gazteak salaketa jarrita, 2013ko otsailean Espainiako Polizia Nazionalak atxilotu eta berehala kanporatu zuen Espainiatik, legeztatu gabeko etorkina izateagatik, hasitako prozesu judiziala bukatu ahal izateko aukerarik eman gabe.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130729201444/http://bilbokobranka.info/?p=31595 «Expulsan a un inmigrante que había denunciado a la Ertzaintza tras recibir un pelotazo durante la última huelga general»], ''Bilbokobraka.info'', 2013-02-25.</ref> === Arartekoaren txostena === Gertakarien beste espediente bat zabaldu zuen beste erakunde ofizial bat [[Ararteko]]a izan zen. Herrizaingo Sailarekin desadostasunak sorrarazi zituen Arartekoaren esku hartzeak: alde batetik, Herrizaingo Sailaren iritziz, Arartekoak ez zuen aferan eskumenik, gertakariei buruzko prozesu judiziala abian zelako; eta, beste alde batetik, Arartekoak salatu zuen Herrizaingo Sailak gertakariak argitzeko beharrezko informazioa emateko borondaterik ez zuela. Desadostasun horiek iraun zuten Rodolfo Aresek kargua utzi eta gero, [[Idoia Mendia]] sailburu berriaren agintaldi laburrean ere.<ref>{{es}} [http://www.deia.com/2012/12/05/politica/euskadi/el-ararteko-arremete-contra-interior-por-no-investigar-lo-suficiente-la-muerte-de-cabacas «El Ararteko arremete contra Interior por no investigar lo suficiente la muerte de Cabacas»]{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Deia'', 2012-12-05.</ref><ref>{{es}} [http://www.naiz.info/eu/actualidad/noticia/20121204/el-ararteko-concluye-que-el-uso-de-la-fuerza-en-los-casos-cabacas-y-nafarrate-no-estaba-justificado «El Ararteko concluye que “el uso de la fuerza” en los casos Cabacas y Nafarrate no estaba justificado»], ''Naiz'', 2012-12-04.</ref> Afera baloratzeko informazio eza zela eta, Arartekoa poliziaren jardunean nazioarteko erakundeek ezarritako gomendio orokorrak, bereziki indarraren erabilerari buruzkoak, nabarmentzera soilik heldu zen.<ref>{{es}} [http://www.ararteko.net/RecursosWeb/DOCUMENTOS/1/3_2934_3.pdf «Resolución del Ararteko, de 30 de noviembre de 2012, por la que se concluye su actuación en el expediente de oficio iniciado a raíz de dos intervenciones de la Ertzaintza en Bilbao y Vitoria-Gasteiz, en las que resultaron mortal y gravemente heridos, respectivamente, dos jóvenes»], ''Ararteko.net''. 2013-04-16an kontsultatua.</ref> == Bertsio estraofiziala == Eusko Jaurlaritzak gertakariei buruz agindutako ikerketak ez zuen ondorio garbirik atera eta gertakarien lekukoen testigantzen aurkakoa izan zen. Hori dela eta, bertsio ofizialaren sinesgarritasun eza agerian geratu zen. Horren ondorioz, eta instrukzio judizialaren moteltasunak ere eraginda, hedabideetatik eta Iñigo Cabacasen familia eta lagunen aldetik, lekukoen testigantzak bilduta, gertakarien beste bertsio bat plazaratu zen, Cabacasen heriotza istripua izan ez zela izan agerian uzten zuena. Bereziki ertzainen bortizkeria salatu zen, istilurik ez zegoen une batean eta bake giroan, lagunartean eta poteatzen, zeuden pertsonen aurka kargatu zela, gomazko pilotak behin eta berriz jaurtikiz metro gutxitara eta pertsonek jotzeko asmoarekin. Iñigo lurrean zauriturik zegoelarik, berari laguntzera hurbildu eta ertzainei anbulantzia bat eskatzera joan ziren pertsonak kolpatu eta bertatik alde egiteko agindua eman zieten ertzainek.<ref>{{es}} [http://www.elcorreo.com/vizcaya/v/20120410/pvasco-espana/laia-tapone-herida-bufanda-20120410.html Laia: «Le taponé la herida con una bufanda del Athletic prestada, pero sangraba muchísimo»], ''www.elcorreo.com'', 2012-04-10.</ref> Bertsio estraofiziala baieztatu zuten 2013ko apirilean [[Gara]] egunkariak plazaratu zituen ertzainen arteko komunikazioek, non gertakarien lekura bertaratutako ertzainek giro lasaia zegoela adierazi arren, ertzainen buruak, ''Ugarteko'' ezizenez, indar guztiz kargatzeko agindu zien, polizia etxetik.<ref name=ugarteko/> == Bilakaera judiziala == Bilboko 10. Instrukzio Epaitegiak, Ana Torres epailearen zuzendaritzapean, hartu zuen kasuaren ardura. Laster, fiskaltza prozesuan sartu eta familia akusazio partikular moduan aurkeztu zen. Prozesuan, [[Jone Goirizelaia]] eta [[Irma Orozko]] abokatuak izan ziren familia ordezkatu zutenak. 2013ko apirilerako, prozesuan ez zen inor inputatua izan eta bereziki lekukoen eta polizia-jardunean aritu ziren ertzainen testigantzak eta adituen frogak jasotzera mugatu zen. Juan Kalparsoro Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Epaitegi Goreneko fiskal nagusiak kasuaren larritasuna nabarmendu zuen eta fiskaltzak auzi judizialean rol aktiboa izango zuela adierazi zuen. 2012ko uztailean fiskal berria sartu zen prozesuan eta horren interes eza gaitzetsi zuen akusazio partikularrak.<ref>{{es}} [http://ccaa.elpais.com/ccaa/2012/04/24/paisvasco/1335294355_934112.html La familia de Cabacas se persona en el proceso judicial], ''www.elpais.com'', 2012-04-25.</ref><ref>{{es}} [http://www.naiz.info/eu/actualidad/noticia/20120815/calparsoro-dice-que-el-caso-de-cabacas-no-puede-quedar-en-nada El fiscal superior de la CAV insiste en que el caso de Cabacas «no puede quedar en nada»], ''www.naiz.info'', 2012-08-15.</ref><ref>{{es}} [http://www.naiz.info/eu/actualidad/noticia/20130401/una-orden-de-comisaria-desato-la-carga-que-mato-a-cabacas Una orden de comisaría desató la carga que mató a Cabacas], ''www.naiz.info'', 2013-04-01.</ref> 2021eko apirilaren 20an jakin zen Iñigo Cabacas hiltzeagatik kondenatutako Juan Jose de Pablo Ertzaintzako agentea artean ez zegoela kartzelan eta Bizkaiko Auzitegiak haren bi urteko espetxealdia bertan behera utzi zutela, beste deliturik egiten ez duen bitartean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Igor|abizena=Susaeta|izenburua=Bertan behera utzi dute Cabacasen heriotzaren harira kondenatutako ertzainari ezarritako zigorraren gauzatzea|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/196487/bertan-behera-utzi-dute-cabacasen-heriotzaren-harira-kondenatutako-ertzainari-ezarritako-zigorraren-gauzatzea.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-04-20}}</ref> == Erreakzioak == Cabacasen heriotzak erreakzio politiko ugari sorrarazi zituen [[alderdi politiko]] eta gizarte eragileetatik, Iñigoren gertakarien inguruan nahiz gertakariak argitzeko ekimen nahiz jarrerei buruz, eta eztabaida gaia izan zen hainbat hilabetetan zehar. ''Iñigo Gogoan'' izeneko plataforma osatu zen gertakariak argitu eta erantzukizunak eskatze aldera. Hedabideen arreta erakarri zuen eta nolabait auzia argitzen ere lagundu zuten, ikerketa ofizialak eskaintzen ez zuen informazioa plazaratuz. Familiaren aldetik egia eta justizia eskatu ziren eta politikariei gertatutakoa ezkutatu nahia leporatu zieten. === Alderdi politikoak === ==== Eusko Alderdi Jeltzalea ==== [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]] alderdiak jarrera eztabaidatsua izan zuen aferan zehar izan zituen iritzi gorabehera eta jokabide aldaketengatik. Hasiera batean, gertatutakoari buruzko egia, justizia eta erantzukizun politikoak eskatu ziren Eusko Legebiltzarrean nahiz hedabideetan, bereziki Ertzaintzak jarduteko moduak erabakitzerakoan, eta Aresi epaitegien atzean ezkutatzea leporatu zitzaion. Ertzainen ardurez gainera, ardura politikoak ere bazirela adierazi zen EAJtik.<ref>{{es}} [http://www.eaj-pnv.eu/noticias/eajpnv-pide-verdad-justicia-relacion_29509.html?pagActual=14 EAJ-PNV pide verdad y justicia en relación a la muerte de Iñigo Cabacas], ''www.eaj-pnv.eu'', 2012-05-11.</ref><ref>{{es}} [http://www.noticiasdealava.com/2012/05/12/politica/el-pnv-endurece-su-posicion-sobre-el-39caso-cabacas39-por-el-silencio-del-consejero El PNV endurece su posición sobre el 'caso Cabacas' por el silencio del consejero]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.noticiasdealava.com'', 2012-05-12.</ref> [[Iñigo Urkullu]]k, EAJko orduko lehendakariak, Euskal Herrian garai hartan bizi zen indarkeriari gabeko giroan poliziaren jokabideari buruzko hausnarketarako deia egin zuen, Ertzaintzaren aurkako kritika alderdikoiak gaitzetsita.<ref>{{es}} [http://ecodiario.eleconomista.es/politica/noticias/3896840/04/12/Urkullu-pide-investigar-todos-los-extremos-sobre-la-muerte-de-Cabacas-y-denuncia-criticas-partidistas-a-la-Ertzaintza.html Urkullu pide investigar "todos los extremos" sobre la muerte de Cabacas y denuncia críticas partidistas a la Ertzaintza], ''Eleconomista.es'', 2012-04-16.</ref> [[Iñaki Azkuna]]k, EAJ alderdiko orduko Bilboko alkateak, jarrera gogorragoa azaldu zuen ordea Ertzaintzaren aurkako kritika egin zituztenekin: [[ezker abertzalea]]ri Iñigoren heriotzan izandako alegiazko istiluak zerikusia izan eta Iñigoren heriotza manipulatzea leporatu zizkion;<ref>{{es}} [http://ccaa.elpais.com/ccaa/2012/04/17/paisvasco/1334655016_280668.html Azkuna acusa a la izquierda 'abertzale' de una manipulación "repugnante"], ''www.elpais.com'', 2012-04-17.</ref> gainera, uko egin zion [[Iñigo Cabacas#Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusietan onartutako adierazpena]]<ref group=ohar>Bilboko Batzar Nagusietan botu gehien (22 51tik) zituen EAJ alderdiaren aldeko botoz erabaki zen adierazpena</ref> Bilboko udalean eztabaidatzeari, Ertzaintzaren barne-ikerketaren emaitzak ezagutu arte itxaron behar zela argudiatuz.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130612225121/http://bilbokobranka.info/?p=22477 Azkuna se niega a debatir una moción sobre Iñigo Cabacas aprobada por unanimidad en las Juntas Generales], ''Bilboko Branka'', 2012-05-31.</ref><ref>{{es}} [http://www.elcorreo.com/vizcaya/v/20120601/pvasco-espana/azkuna-aguarda-investigacion-sobre-20120601.html Azkuna aguarda la investigación sobre la muerte de Cabacas antes de adoptar medidas], ''www.elcorreo.com'', 2012-06-01.</ref>2012ko ekainean, EAJ alderdiak, [[Eusko Alkartasuna|EA]] alderdiarekin batera, auziari buruzko informazioa, elkartasuna familiarekin eta ardurak eskatzeko ekimena bultzatu zuen Eusko Legebiltzarrean, [[PSE-EE|PSE]], [[PP]] eta [[Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia|UPyD]] alderdiek atzera bota zutena.<ref name=pppseupyd>{{es}} [https://web.archive.org/web/20120625000029/http://www.deia.com/2012/06/22/politica/euskadi/pse-pp-y-upyd-se-unen-para-impedir-que-ares-explique-la-muerte-de-cabacas PSE, PP y UPyD se unen para impedir que Ares explique la muerte de Cabacas], ''www.deia.com'', 2012-06-22.</ref> [[2012ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2012ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen]] ondoren, EAJ alderdiak gobernuaren ardura hartu eta [[Estefania Beltran de Heredia]] izendatu zuen Segurtasun Sailburu, [[Idoia Mendia]]ren ordez. Gobernuan zegoelarik, EAJ alderdiari auziari buruzko jarrera aldatzea leporatu zitzaion, auzia epaitegietara mugatuz eta Iñigoren heriotza ''istripua'', Ertzaintzaren buru nagusia zen [[Gervasio Gabirondo]]ren hitzetan, eta ''akatsa'', Beltran de Herediaren hitzetan izan zela baieztatuz.<ref>{{es}} [http://www.elsemanaldigital.com/pp-acusa-al-gobierno-vasco-de-cambiar-de-postura-en-el-caso-cabacas-e-intentar-pasar-184705_noticia.htm PP acusa al Gobierno vasco de "cambiar de postura" en el ´caso Cabacas´ e intentar "pasar página"]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.elsemanaldigital.com'', 2013-04-14.</ref><ref name=beltran/> ==== Euskadiko Alderdi Sozialista ==== [[PSE-EE|Euskadiko Alderdi Sozialistatik]] [[Rodolfo Ares]] sailburua izan zen auzia kudeatzearen ardura nagusia hartu zuena. Ertzaintzaren esku hartzea justifikatu zuen eta lekukoen testigantzak [[gezur]]rak zirela adierazi.<ref name=ares_agirrezabala>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130420204701/http://gara.naiz.info/paperezkoa/20120413/334273/es/Ares-afirma-Parlamento-que-testigos-no-cuentan-verdad Ares afirma en el Parlamento que los testigos no cuentan la verdad], ''gara.naiz.info'', 2012-04-13.</ref> [[Patxi López|Patxi Lopez]] orduko lehendakariak eta alderdiko kargu politikoek auziari buruzko adierazpen gutxi egin zituzten; Aresen adierazpenak berretsi, auziari erantzukizun politiko globala kendu eta beste alderdietatik poliziaren jokabide orokorrari egindako kritikak saihestu zituzten beti. <ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20140104204305/http://gara.naiz.info/paperezkoa/20120417/335024/es/Lopez-afirma-que-se-asumiran-responsabilidades-Cabacas López afirma que «se asumirán responsabilidades» por Cabacas], ''gara.naiz.info'', 2012-04-17.</ref>Eusko Legebiltzarrean auziari buruz izandako eztabaidetan, Euskadiko Alderdi Sozialistako ordezkariek auzian Aresen aurka asmo elektoralista hutsez jardutea leporatu zioten EAJri alderdiari, alderdi horrek ardura politikoak eta gardentasuna egindako kritikei erantzuteko.<ref>{{es}} [http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2012/06/22/politica/euskadi/el-39caso-cabacas39-dilata-la-brecha-de-pnv-y-pse El 'caso Cabacas' dilata la brecha de PNV y PSE]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.noticiasdegipuzkoa.com'', 2012-06-22.</ref> 2012 irailaren hasieran, Aresek Herrizaingo Sailburuaren kargua utzi zuen, Euskadiko Autonomia Erkidegoko legebiltzarrerako hauteskundeak antolatzaile lanetan aritzeko bere esanetan eta Cabacasen heriotza karguko une zailenetakoa izan zela adierazi zuen. <ref>{{es}} [http://www.naiz.info/es/actualidad/noticia/20120829/ares-abandona-el-gobierno-de-lakua-para-centrarse-en-la-campana-del-pse Ares abandona el Gobierno de Lakua para centrarse en la campaña del PSE], ''www.naiz.info'', 2012-08-29.</ref>[[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]] nahiz Cabacasen familiaren aldetik kargu uztea Cabacasen auziari itzuri egite moduan baloratu zen.<ref>{{es}} [http://gara.naiz.info/paperezkoa/20121010/366503/es/Idoia-Mendia-justifica-inaccion--Lakua-caso-Cabacas Idoia Mendia justifica la inacción de Lakua en el «caso Cabacas»]{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''gara.naiz.info'', 2012-10-10.</ref> Aresen ordez, [[Idoia Mendia]]k hartu zuen Herrizaingo Sailaren ardura. Aresek auziari buruz egindako kudeaketa aldezteaz gainera, berdin jokatu zuen, heriotzaren ikerketa epaitegien eskura utziz, baina horretan inongo laguntzarik eman gabe.<ref name=mendia/> Ildo horretatik, Arartekoak auzian Herrizaingo Sailaren lankidetza eza salatu zuenean, Mendiak Arartekoak auzian inongo eskumenik ez zuela adierazi zuen.<ref>{{es}} [http://www.deia.com/2012/12/04/sociedad/euskadi/mendia-cree-incompetente-al-ararteko-para-investigar-el-caso-cabacas-mientras-este-abierta-la-causa-judicial- Mendia cree "incompetente" al Ararteko para investigar el 'caso Cabacas' mientras esté abierta la causa judicial]{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.deia.com'', 2012-12-04.</ref> ==== Beste alderdiak ==== Ezker abertzaletik, [[Bildu]] eta [[Euskal Herria Bildu|EH Bildu]] koalizioetatik hain zuzen, Cabacasen heriotzan Ertzaintzak izandako jokabidea eta erantzukizunak ez aitortzeko Aresen jarrera ''iheskortasun politikotzat''<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20120418221822/http://alternatiba.net/es/idazlanak/1621/aralar-izquierda-abertzale-ea-y-alternatiba-tachan-la-comparecencia-de-ares-de-escapi Aralar, Izquierda Abertzale, EA y Alternatiba tachan la comparecencia de Ares de escapismo político], ''alternatiba.net'', 2012-04-13</ref> eta ''estaltzailetzat'' jo zuen eta haren erantzukizun politikoa exijitu zuten. EAJko gobernu berriko Ertzaintzaren arduradunei ere jarrera estaltzaileaz jokatzea leporatu zien. Horretaz gainera, Ertzaintzaren jokabide politikoa salatu<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130430210142/http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2013/04/15/politica/euskadi/sortu-advierte-a-pnv-de-que-incurrira-en-encubrimiento-si-reiteran-que-la-muerte-de-cabacas-fue-un-accidente Sortu advierte a PNV de que incurrirá en "encubrimiento" si reiteran que la muerte de Cabacas fue un accidente], ''www.noticiasdegipuzkoa.com'', 2013-04-15.</ref><ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130613035326/http://bilbokobranka.info/?p=25577 Ares deja su cargo sin asumir responsabilidades por la muerte de Iñigo Cabacas], ''bilbokobranka.info'', 2012-08-29.</ref> eta poliziaren eredu berria eskatu zuten, herritarren zerbitzura.<ref>{{es}} [http://bilbo.ehbildu.net/2012/07/09/bilboko-udalak-ez-du-oraindik-aitortu-ertzaintzaren-pilotakada-batek-inigo-cabacas-hil-zuela/ Bilboko Udalak ez du oraindik aitortu Ertzaintzaren pilotakada batek Iñigo Cabacas hil zuela]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''bilbo.ehbildu.net'', 2012-07-09.</ref> Ertzaintzaren errepresio-eredua EAJ gobernuan izan zen urte luzeetan zehar finkatu zela ere salatu zuten.<ref>{{es}} [http://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=1147245 La izquierda abertzale critica "hipocresía" de PNV y PSE en el caso Cabacas]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.abc.es'', 2012-04-17.</ref><ref>{{eu}} [http://www.ezkerabertzalea.info/2012/04/ertzaintzak-eragindako-inigo-cabacasen-heriotzaren-harira-rodolfo-aresek-legebiltzarrean-emaniko-azalpenei-buruz/ Ertzaintzak eragindako Iñigo Cabacasen heriotzaren harira Rodolfo Aresek Legebiltzarrean emaniko azalpenei buruz]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.ezberabertzalea.info'', 2012-04-12.</ref> Areago, Cabacasen heriotza Euskal Herriko bake-prozesua zapuzteko estrategia politikoaren ondorioa zela adierazi zen ezker abertzaletik.<ref>{{es}} [http://gara.naiz.info/paperezkoa/20120410/333691/es/Inigo-Cabacas-es-ultima-victima-cruda-violencia-policial «Iñigo Cabacas es la última víctima de la cruda violencia policial»]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''gara.naiz.info'', 2012-04-10.</ref> Adierazpen horiek guztiak direla eta, beste alderdiek, hain zuzen [[PSE-EE]]k, [[PP]]k eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJk]] (bereziki, Iñaki Azkunaren aldetik), ezker abertzaleak auzia baliatuz eginiko manipulazioa gaitzetsi zuten.<ref>{{es}} [http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2012/07/15/politica/pastor-cree-que-la-izquierda-abertzale-intenta-manipular-el-caso-cabacas Pastor cree que la izquierda abertzale intenta manipular el caso Cabacas]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.noticiasdegipuzkoa.com'', 2012-07-15.</ref><ref>{{es}} [http://ccaa.elpais.com/ccaa/2012/04/17/paisvasco/1334655016_280668.html Azkuna acusa a la izquierda 'abertzale' de una manipulación "repugnante"], ''elpais.com'', 2012-04-17.</ref><ref name=basagoiti>{{es}} [http://www.elmundo.es/elmundo/2012/04/11/paisvasco/1334138104.html Basagoiti cree 'inaceptable' un caso como la muerte de Íñigo 'en una democracia'], ''www.elmundo.es'', 2012-04-11.</ref> Gertakariak izan eta urtebetera, erantzuleak zein diren argitu ez izana eta ardura politikoen gabezia salatuta,<ref>{{eu}} [http://www.berria.info/albisteak/77777/eh_bildu_onartezina_da_oraindik_ere_cabacas_auzian_erantzuleak_zein_diren_argitu_ez_izana.htm EH Bildu: "Onartezina da oraindik ere 'Cabacas auzian' erantzuleak zein diren argitu ez izana]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''berria.info'', 2013-04-02.</ref> ikerketa-batzorde bat osatzea eskatu zuen [[Euskal Herria Bildu|EH Bilduko]] legebiltzarreko taldeak Eusko Legebiltzarrean, gertakariak estaltzearren osaturiko ''isiltasun eta zigorgabetasun-geruza'' eragozteko.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20130508000303/http://www.astekaridigitala.net/EH_Bildu_pide_una_comisi_n_de_investigaci_n_en_el_Parlamento_para_depurar_las_responsabilidades_pol_ticas_del__caso_Cabacas___n32069.aspx EH Bildu pide una comisión de investigación en el Parlamento para depurar las responsabilidades políticas del ‘caso Cabacas’], ''www.astekaridigitala.net'', 2013-05-03.</ref> Aurreko legegintzaldian, [[Juanjo Agirrezabala]] [[Eusko Alkartasuna|EA]] alderdiko legebiltzarkidea nabarmendu zen Iñigo Cabacasen heriotza salatzen eta Aresi erantzukizuna eskatzen.<ref name=ares_agirrezabala/><ref>}}es}} [http://www.elcorreo.com/vizcaya/20120709/mas-actualidad/politica/denuncia-tres-meses-despues-201207091211.html EA denuncia que tres meses después "siguen sin depurarse responsabilidades" por la muerte de Iñigo Cabacas], ''www.elcorreo.com'', 2012-07-09.</ref> [[Aralar (alderdi politikoa)|Aralarrek]] eta [[Alternatiba (alderdia)|Alternatibak]] ere ildo beretik baloratu zuten Iñigoren heriotza.<ref>{{eu}} [http://www.aralar.net/eu/aktualitatea/albisteak/aralarrek-tamalgarritzat-jo-du-cabacasen-heriotzaren-inguruko-egia-komunikabideen-filtrazio-baten-bitartez-jakin-behar-izatea?set_language=eu Aralarrek tamalgarritzat jo du Cabacasen heriotzaren inguruko egia komunikabideen filtrazio baten bitartez jakin behar izatea]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.aralar.net'', 2013-04-15.</ref><ref>{{es}} [http://www.20minutos.es/noticia/1379670/0/ Alternatiba ve "claramente insuficiente" la explicación de Ares sobre la muerte de Cabacas y vuelve a exigir su dimisión], ''www.20minutos.es'', 2012-04-12.</ref> [[PP]] alderditik, [[Antonio Basagoiti]]k "demokrazia batean" gertatutako "onartezina" zela eta erantzukizun guztiak exijitu behar zirela adierazi zuen Iñigo hil eta gutxira.<ref name=basagoiti/> Handik urtebetera, politikagintza utzi aurretik, erantzunik eza salatu eta Eusko Legebiltzarraren eremuan egin beharreko gertakarien ikerketa eskatu zuen.<ref>{{es}} [http://www.naiz.info/eu/actualidad/noticia/20130405/basagoiti-dispuesto-a-reactivar-la-investigacion-del-caso-cabacas-en-el-parlamento-de-gasteiz Basagoiti, dispuesto a reactivar la investigación del caso Cabacas en el Parlamento de Gasteiz], ''www.naiz.info'', 2013-04-05.</ref> Hala ere, EAJ eta EA alderdiek erantzukizunak exijitzeko prozesu judizialaz gaindi Eusko Legebiltzarrean aurkeztutako ekimena atzera bota zuen [[PSE-EE]] eta [[Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia|UPyD]] alderdiekin batera.<ref name=pppseupyd/> === Bilboko Udala === 2013ko apirilaren 11n, gertakariak izan eta sei egunetara, Bilboko Udaleko Bozeramaileen Batzordean [[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]], [[PSE-EE|PSE]] eta [[PP]] alderdietako ordezkariek mozio bat plazaratu zuen eta Cabacasen heriotza deitoratu eta doluminak agertu ondoren, gertakarien ikerketa eskatu zuen, Cabacasen heriotza futbolaren inguruko indarkeriarekin lotuz azken puntu batean.<ref>{{es}} [http://arabatik.wordpress.com/2012/04/11/declaracin-de-la-junta-de-portavoces-del-ayuntamiento-de-bilbao/ Declaración de la Junta de Portavoces del Ayuntamiento de Bilbao], ''Arabatik'' bloga, 2013-05-01ean kontsultatua.</ref> [[Bildu]] koalizioko ordezkariek ez zuten testua sinatu eta aukerako mozioa aurkeztu zuen, non Ertzaintzak gomazko pilotak erabiltzeari uztea eta udalak akusazio partikular moduan aurkeztea eskatzen ziren besteak beste.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130730023859/http://bilbokobranka.info/?p=20494 Azkuna se niega a convocar la junta de portavoces tras la muerte de Iñigo Cabacas], ''Bilboko branka'', 2012-04-10.</ref> Maiatzaren 31an, EH Bilduk aurkeztutako mozio bat eztabaidatzeari uko egin zion Iñaki Azkuna alkateak, non [[Iñigo Cabacas#Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusietan onartutako adierazpena]] berrestea eskatzen zen. Uztailaren 9an, Iñigoren heriotza eta hiru hilabetera, Udalak udaletxearen aurreko oroimen-bilkura baterako deia egin zen, nora Iñigoren gurasoak bertaratu ziren.<ref>{{es}} [http://www.naiz.info/es/actualidad/noticia/20120705/el-consistorio-de-bilbo-convoca-una-concentracion-en-memoria-de-cabacas El Ayuntamiento de Bilbo convoca una concentración en memoria de Iñigo Cabacas], ''www.naiz.info'', 2012-07-05.</ref> Geroago, Iñigoren gurasoen arabera, Iñaki Azkuna alkateak Iñigo zauriturik suertatu zen kalean oroimen-plaka jartzeko gogoa adierazi zien; gurasoek olerki bat nahi luketela erantzun zioten, baina ''Iñigo Gogoan'' ekimenaren baitan Jon Maiaren bertsoekin plaka jarri zenean Kirruli tabernaren ondoan, asmoa ezerezean geratu eta udaleko ordezkari batek Jon Maia ezker abertzaleko kidea zela aitzakia jarri zion Iñigoren aitari.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130408040250/http://www.deia.com/2013/04/05/politica/euskadi/la-imagen-que-dio-la-ertzaintza-tiene-que-ser-lavada-y-eso-se-logra-haciendo-justicia "La imagen que dio la Ertzaintza tiene que ser lavada y eso se logra haciendo justicia"], ''www.deia.com'', 2013-04-05.</ref> Azkuna 2013ko apirilaren 5ean egindako omenaldira bertaratu zen, ordea.<ref>{{es}} [http://www.eitb.eus/es/noticias/sociedad/detalle/1304966/homenaje-cabacas--familia-amigos-homenajean-inigo-cabacas/ El padre de Iñigo Cabacas pide que no se repita aquella 'barbarie'], ''www.eitb.eus'', 2013-04-05.</ref> === Bizkaiko Batzar Nagusiak === Adierazpen instituzional batez [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusiek]] Ertzaintzak gomazko pilotak erabiltzea guztiz bertan behera utzi<ref group=ohar>Ares segurtasun sailburuaren eskutik, unitate berezien eskuetan soilik izango zirelako erabakia hartu zela erabaki zen.</ref> eta ardurak argitzea eskatu zuten.<ref>{{es}} [http://www.eitb.eus/es/noticias/politica/detalle/879243/las-juntas-bizkaia-piden-ertzaintza-no-use-pelotas-goma/ Las Juntas de Bizkaia piden a la Ertzaintza que no use pelotas de goma], ''www.eitb.eus'', 2012-05-03.</ref> === Iñigoren gurasoak === Iñigoren gurasoek akusazio partikularra osatu zuen Iñigoren heriotza argitzeko prozesuan. 2013ko uztailean, Herrizaingo Saileko ordezkari batek akordio ekonomiko bat eskaini zion familiari, auzia ixtearen trukean. Gurasoek berehala egin zioten uko akordio horri eta justizia, egia eta Iñigori gertatutakoa berriz ere ez errepikatzea soilik nahi zutela adierazi zuten. Aresek gezurtatu egin zuen akordio horren proposamena egin zenik.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20120929041408/http://www.deia.com/2012/07/11/politica/euskadi/interior-ofrece-a-la-familia-cabacas-una-indemnizacion-para-cerrar-el-caso-judicial Interior ofrece a la familia Cabacas una indemnización para cerrar el caso judicial], ''www.deia.com'',2012-07-11.</ref> 2013ko maiatzaren 3an Iñigoren gurasoak Eusko Legebiltzarreko Erakunde, Segurtasun eta Justiziaren batzordearen aurrean agerraldia egin zuten gertakariei buruzko xehetasunak eman, instituzioen aldetik pairatu duten abandonua eta euren samina agertu, laguntza eta, partikularzki, ikerketa-batzorde berezi bat eskatzeko. Aldi berean, [[Ertzaintza]]ren baitan ''isiltasun-hitzarmena'' zegoelako susmoa adierazi zuten.<ref>{{es}} [http://www.eitb.eus/es/noticias/sociedad/detalle/1330976/muerte-inigo-cabacas--los-padres-hablan-parlamento-vasco/ La familia Cabacas sospecha de un 'pacto de silencio' en la Ertzaintza], ''www.eitb.eus'', 2013-05-03.</ref> Gurasoen eskakizunaren aurrean, EH Bildu legebiltzar taldea izan zen batzordea sortzearen aldeko jarrera erakutsi zuen bakarra; Legelbiltzarreko beste taldeek aukera aztertuko zutela adierazi zuten. <ref>{{eu}} [http://paperekoa.berria.info/harian/2013-05-04/002/001/_Zuen_laguntza_behar_dugu_auzia_konpontzeko_inor_baztertu_gabe_.htm «Zuen laguntza behar dugu»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.berria.info'', 2013-05-04.</ref><ref>{{eu}} [http://paperekoa.berria.info/harian/2013-05-04/003/001/oraingoz_ezezkorik_ez.htm Oraingoz, ezezkorik ez]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.berria.info'', 2013-05-04.</ref> === ''Iñigo Gogoan'' eta beste herri ekimenak === [[Fitxategi:Iñigo cabacas gogoan.jpg|thumb|300px]] Alderdi politiko eta erakundeebez gain, herri mugimenduek ere erreakzioak agertu zituzen. Gertakarien aurka protesta eginez, manifestazioak han eta hemen egin ziren: Ertzaintzak berriz gomazko pilotak erabiliz, borraz eta identifikazioak eginez erantzun zuen. Iñigoren heriotzaren aurka protestatuz jartzen ari zen gazteren bat ere polizia etxera eraman zuten.<ref name=berriabat/><ref>{{es}} {{Erreferentzia |url=http://gara.naiz.info/paperezkoa/20120413/334333/es/Una-rueda-prensa-que-acaba-porrazos-una-sentada-clamorosa |izenburua=Una rueda de prensa que acaba a porrazos y una sentada clamorosa |data=2012-04-13 |egunkaria=gara.naiz.info }}{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> 2012ko maiatzean [[Oroimenari eta Bizikidetzari buruzko biltzarra]] ospatu zenean, Rodolfo Aresek eman zuen hitzaldi batean lau gaztek protesta ekitaldia egin zuten, Iñigoren hilketa salatu eta justizia eskatzeko. Gazteei epaiketa egin zitzaien.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130612205551/http://bilbokobranka.info/?p=28890 4 jóvenes que protestaron ante Ares, primeros procesados en el caso Cabacas], ''Bilboko Branka'', 2012-12-05.</ref> Bilboko Aste Nagusian, Komantxe konpartsako gunean Aresen dimisioa eskatzen zuten kartelak erretiratzea exijitu zuen Ertzaintzak, Aresen aurkako irainak zirelakoan.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130726204559/http://bilbokobranka.info/?p=25265#more-25265 La Ertzaintza censura un mural de la txosna de Komantxe], ''Bilboko Branka'', 2012-08-19.</ref> ''Iñigo Gogoan'' plataforma sortu zen Iñigoren hilketa eragin zuen poliziaren gehiegikeria eta justiziak auzi horretan aurrera egiteko jartzen ari ziren oztopoak salatzeko. 2012ko urriaren 9an, esaterako, Bilboko Justizia Jauregiaren aurrean, protesta ekitaldia egin zuten.<ref name=mendia/> Ekimen nabarietako bat Iñigoren hilketa eta urtebetera polizia ereduari buruz antolatutako jardunaldiak izan ziren, ''Polizia ereduari, xake!'' lelopean, Iñigoren aldeko oroimen eta protesta-ekitaldiekin batera.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20140111184831/http://topatu.info/polizia-ereduari-xake-egiteko-deia-egin-dute-cabacasen-erailketaren-urtemugaren-harira/ Polizia ereduari “xake” egiteko deia egin dute Cabacasen erailketaren urtemugan], ''topatu.info'', 2013-04-05.</ref><ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20130512100649/http://bilbokobranka.info/?p=32653 Polizia ereduari xake!], ''Bilboko Branka'', 2013-04-04.</ref>. Horien artean, 2013ko apirilaren 13rako, Iñigo hil eta urtebetera, Bilboko kaleetan zehar manifestazio baterako deia egin zuten.<ref>{{es}} [http://www.deia.com/2013/04/03/politica/euskadi/la-plataforma-inigo-gogoan-exige-justicia-y-convoca-una-marcha-para-el-sabado La plataforma 'Iñigo Gogoan' exige justicia y convoca una marcha para el sábado]{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.deia.com'', 2013-04-03.</ref> Manifestaziora mila bat lagunek, Iñigoren gurasoak lagunduz, hartu zuten parte eta ''Ez zan istripu bat izan'' eta ''Ares gezurti'' zioten afixak eraman zituzten.<ref>{{es}} [http://www.naiz.info/actualidad/noticia/20130413/no-fue-un-accidente-claman-en-bilbo-en-la-manifestacion-por-inigo-cabacas «No fue un accidente», claman en la manifestación por Cabacas], ''www.naiz.info'', 2013-04-13.</ref> Egun batzuk lehenago, apirilaren 10ean, elkarretaratzea egin zuten plaza biribilean 50 lagunek, Cabacasen gurasoek lagunduta, [[Banco Bilbao Vizcaya Argentaria|BBVAko]] [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELAk]], [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LABek]] eta [[Lanaren Konfederakunde Nagusia (Espainia)|CGTk]] deituta.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20140111184512/http://www.berria.info/albisteak/78068/iigo_cabacas_zena_gogoan_justizia_eskatu_dute_goizean_bilbon.htm Iñigo Cabacas zena gogoan, justizia eskatu dute goizean Bilbon], ''www.berria.info'', 2013-04-10.</ref> Apirilaren 24an, [[Erne]] ertzainen sindikatuak Bilboko Euskalduna jauregian polizia ereduari buruzko jardunaldietan, Iñigo Gogoan ekimenak jauregiaren aurrena bilkura egin eta antolatzaileei ''aurpegi garbiketa'' leporatu zien.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20140111185127/http://paperekoa.berria.info/harian/2013-04-25/006/002/eskuak_zikin_dituztenen_aurpegia_garbitu_nahi_dute.htm «Eskuak zikin dituztenen aurpegia garbitu nahi dute»], ''www.berria.info'', 2013-04-25.</ref> ''Iñigo Gogoan'' ekimenak Iñigori gertatutakoaren testigantza egin zuen Euskal Herritik kanpo ere, bereziki [[Katalunia]]n, gomazko pilotak erabiltzearen aurkako hango ''[[Stop Bales de Goma]]'' elkartearen eskutik.<ref>{{ca}} [https://web.archive.org/web/20130623030658/http://www.acampadadebarcelona.org/2013/05/16/18-21m-jornades-us-bales-goma/ Del 18 al 21M, 4 jornades a l’entorn de l’ús bales goma amb la Plataforma Iñigo Gogoan], ''www.acampadadebarcelona.org'', 2013-05-24an kontsultatua.</ref> Aldi berean, elkarte horren ordezkaritza Euskal Herrian izandako salaketa ekitaldi zenbaitetan ere izan zen. Iñigo Cabacasen heriotza [[2012ko martxoaren 29ko Hego Euskal Herriko eta Espainiako greba orokorra|2012ko martxoaren 29ko greba orokorreko mobilizazioetan]] larri zauritutako [[Xuban Nafarrate]] Ertzaintzaren gomazko pilotaz gasteiztar gaztearen kasuarekin batera salatu zen batzuetan. Arartekoak bi kasuak batera aztertu zituen.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20140111183941/http://www.ararteko.net/s_p_9_final_Principal_Listado.jsp?title=EL+ARARTEKO+CONCLUYE+EL+EXPEDIENTE+DE+OFICIO+SOBRE+I%D1IGO+CABACAS+Y+XUBAN+NAFARRATE&contenido=8785&layout=s_p_9_final_Principal_Listado.jsp&tipo=8&la=&seccion=s_fnot_d4_v1.jsp&nivel=1400&language=eu Arartekoak bukatu du Iñigo Cabacasi eta Xuban Nafarrateri buruzko ofiziozko espedientea], ''www.ararteko.net'', 2013-05-26an kontsultatua.</ref> 2013ko abenduan, Iñigo Cabacas larri zauritu zuen polizia-operatiboa agindupean zuen ertzainburu nagusi [[Jorge Aldekoa]] [[Ertzaintza]]ren buru izendapen berriaren aurka, sinadura bilketa bati ekin zioten; guztira, 20.000 izenpetik gora bildu zituzten.<ref>{{eu}} {{Erreferentzia |izenburua=20.000 sinadura bildu dituzte, Ertzaintzaren buruaren izendapena atzera bota dezaten |egunkaria=naiz.info |url=http://www.naiz.info/eu/actualidad/noticia/20140110/20-000-sinadura-baino-gehiago-bildu-dituzte-ertzaintzaren-buruaren-izendapena-atzera-botatzeko-eskatzeko |data=2014-01-10}}</ref> == Oroimena == {{esan-kaxa | width = 23em | title_fnt = white | title = Blues | bgcolor = red | align = right | halign = left | quote = ::'''Elkartasuna zelai bat bada''' </br> ::'''maitasuna gure giro''' </br> ::'''zelai honetara hamaika datoz''' </br> ::'''zuregana maitekiro''' </br> ::'''injustiziak ez daigun ahaztu''' </br> ::'''gerta ez dadin berriro''' </br> ::'''justizia hitza esango dugu''' </br> ::'''zutaz oroitu aldiro''' </br> ::'''beti gogoan, beti ondoan''' </br> ::'''beti zurekin, Iñigo.''' </br> | title = Iñigoren oroimenezko bertsoak<ref group=ohar>[[Jon Maia]]ren bertsoak, Iñigo hil zen lekuan jarritako plakan agertzen direnak.</ref> }} * Iñigo Cabacas hil zen egun berean, ehunka lagun bildu ziren gaztea zauritu zuten lekuan haren oroimenez, Maria Diaz de Haro 13ko plaza txikian. Hamabost minutuko isilunea egin zen eta Athleticeko banderen eta ikurrinen artean kandelak piztu ziren.<ref>{{eu}} [http://bilbokobranka.info/?p=20443 Ehunka lagunek omenaldi hunkigarria egin diote Iñigo Cabacasi, zauritu zuten lekuan]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Bilboko Branka'', 2012-04-09.</ref> * Iñigo Cabacasen aldeko [[hileta]]-elizkizuna Bilboko Corpus Christi parrokian ospatu zen 2012ko apirilaren 11an. Ehundaka pertsona bildu ziren hiletara, tartean Athleticeko jokalari zenbait. Inguruko balkoietan Athletic futbol taldeko bandera anitz ikus ahal izan ziren, dolu-xingolekin.<ref>{{es}} [http://www.diariovasco.com/20120411/mas-actualidad/sociedad/ultimo-adios-inigo-cabacas-201204112022.html El último adiós a Iñigo Cabacas], ''www.diariovasco.com'', 2012-11-04.</ref> Iñigo Cabacas [[Okondo]]n lurperaturik dago eta han lagunek haren omenezko [[trikuharri]] bat eraiki zuten.<ref name="org" /><ref name="aita" /> * 2012ko apirilaren 15ean, Athleticaren jarraitzaile-talde zenbaitek deituta, milaka lagunen manifestazio isila egin zen Bilboko kaleetan zehar [[San Mames]] futbol zelaiko 37 ateraino (Cabacas partida ikustera bertatik sartu ohi zen), ''Iñigo, gogoan zaitugu'' zioen pankarta handi baten atzetik. Estadiora heltzean, familiaren ordezkariek oroimen eta salaketa-adierazpena egin zuten. Ondorengo Athletic-Mallorca partidan, jokalariek Iñigoren oroimenaren alde minutuko isilunea egin eta haren oroimenezko elastikoak jantzi zituzten. Jarraitzaileek ondorengo 9 minutuan ere isilik egon ziren, Iñigo hil zen egunari erreferentzia eginez. Ondoren, Herri Norte, Abertzale Sur eta Piratak jarraitzaile-taldeetako kideek alde egin zuten protesta moduan eta eserleku hutsetan bi ikurrina handi utzi zituzten. Athleticen lehen gola sartu zuen jokalariak —[[Fernando Llorente]]k— Iñigori eskaini zion. Halaber, Gescrasp Bizkaia saskibaloi-taldearen partidan ere txalo zaparrada egin zuten Iñigoren adina adierazten zuen 28garren minutuan. Egun berean, Erroman talde antifaxista batek Iñigoren heriotza salatzen zuen pankarta bat zabaldu zuen espainiar enbaxadaren aurrean.<ref>{{es}} [http://gara.naiz.info/paperezkoa/20120416/334963/es/Homenaje-Inigo-Cabacas-demanda-justicia-dentro-fuera-San-Mames Homenaje a Iñigo Cabacas y demanda de justicia dentro y fuera de San Mamés]{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''www.gara.info'', 2013-04-16.</ref><ref name="sanmames" /> Egun horietan, [[Erreal]]aren eta [[Osasuna futbol kluba|Osasunaren]] futbol zelaietan ere Iñigoren aldeko mezuak zabaldu ziren.<ref name="berriabat">{{eu}} [https://web.archive.org/web/20120414110627/http://paperekoa.berria.info/harian/2012-04-11/002/001/Ertzaintzaren_pilotakada_batek_hil_zuen_I_igo_Cabacas_autopsiaren_arabera.htm#despiezea2 Erantzun bateratua adosten ari dira Athleticeko peñak], ''berria.info'', 2012-04-11.</ref> * 2012ko urriaren 9an, [[Basauri]]ko San Fausto jaietan, Basauriko Axular plazan (horren inguruetan bizi izan zen Iñigo txikitan) haren aldeko oroimenezko ekitaldia egin zen herriko elkarteek eta udalak antolaturik. Bertan, Iñigoren gurasoek plaka bat zabaldu zuten bere omenez. Bi egun lehenago, Basauriko Baskonia futbol taldeak jokatu zuen partidan egindako golak hari eskaini zizkioten.<ref>{{es}} [http://www.elcorreo.com/vizcaya/v/20121005/pvasco-espana/basauri-rendira-homenaje-inigo-20121005.html Basauri rendirá un homenaje a Íñigo Cabacas en sus fiestas patronales], ''www.elcorreo.com'', 2012-10-05.</ref><ref name="mendia">{{es}} [http://gara.naiz.info/paperezkoa/20121010/366503/es/Idoia-Mendia-justifica-inaccion--Lakua-caso-Cabacas Idoia Mendia justifica la inacción de Lakua en el «caso Cabacas»]{{Apurtutako esteka|date=urtarrila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''gara.naiz.info'', 2012-101-10.</ref> * 2013ko apirilaren 5ean, Iñigo zauritu zuten lekuan, Kirruli herriko tabernaren ondoan, oroitzapen-ekitaldia egin zitzaion, ''Iñigo Gogoan'' herri-ekimenak deiturik: ehunka pertsona bertaratu ziren, baita Iñigoren gurasoak ere. Hil zuten lekuan, haren irudia eta [[Jon Maia]] bertsoak dituen plaka bat zabaldu zen, haren oroitzapenetan.<ref>{{es}} [https://web.archive.org/web/20130409011736/http://gara.naiz.info/paperezkoa/20130406/396285/es/La-familia-Inigo-Cabacas-exige-justicia-otro-modelo-policial La familia de Iñigo Cabacas exige «justicia» y otro modelo policial], ''www.gara.info'', 2013-04-06.</ref> * [[Jare]] taldeak ''[http://www.youtube.com/watch?v=2vlbzpuYo3I Zu Lagun]'' abestia ondu zuen Iñigo Cabacasen oroimenez. * 2013ko apirilean, Iñigo Cabacasen heriotzaren inguruko gertakariei buruzko testigantzak jasotzen dituen ''[http://www.youtube.com/watch?v=GwzxlON6aeo Iñigo Cabacas, crónica de una herida abierta]'' dokumentala estreinatu zen. * 2013an atheticzale talde eta norbanako batzuek [[Iñigo Cabacas Herri Harmaila]] kolektiboa sortu zuten, izena haren omenez hartuta. == Oharrak == <references group=ohar/> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Ikus, gainera == * [[Rémi Fraisseren heriotza|Rémi Fraisse]] * [[Rosa Zarra]] == Kanpo estekak == {{commonskat}} {{wikiesanak}} {{wikidata}} * {{es}} [http://www.youtube.com/watch?v=GwzxlON6aeo ''Iñigo Cabacas: Crónica de una herida abierta''] dokumentala, ''www.youtube.com'' webgunean. * {{es}} [http://www.eitb.tv/es/#/video/2277400756001 ''60 minutos: Caso Cabacas''], telebista erreportaia Cabacas aferari buruz, Ertzaintzaren, Eusko Jaurlaritzaren eta familiaren adierazpen eta testigantzekin, 2013-04-04an zabaldutakoa. * {{es}} [http://www.naiz.info/eu/mediateca/video/comunicaciones-de-la-ertzaintza-en-la-noche-del-5-iv-2012 Gertakarietan zehar Ertzaintzak eginiko komunikazioak], ''www.naiz.info''. * {{eu}} ''[http://www.youtube.com/watch?v=2vlbzpuYo3I Zu Lagun]'' abestia Iñigoren omenez, Jare musika taldearen eskutik. * {{eu}} {{es}} [http://poliziaereduarixake.blogspot.com.es/ Iñigo Gogoan herri ekimenaren webgunea]. * {{es}} [http://www.youtube.com/watch?v=h9OXsOoU4WU Lo que no ocurrio el día que mataron a Iñigo Cabacas Parte 1.wmv], testigantza eta bestelako informazio eta iritzien bilduma, ''www.youtube.com''. {{Bizialdia|1983ko|2012ko|Cabacas, Iñigo}} [[Kategoria:2012ko hilketak]] [[Kategoria:Basauriarrak]] [[Kategoria:Poliziaren gehiegikeria]] [[Kategoria:Bilbon hildakoak]] dom6qamllt86l1jvmjs51he55moz12b 0 301227 9984657 7275457 2024-11-29T09:49:31Z Suna no onna 63274 9984657 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Scythian comb.jpg|thumb|200px|[[K. a. IV. mendea|K. a. IV. mendeko]] urrezko orrazi [[eszita]], [[Hermitage museoa]].]] '''Orrazia''' [[zur]]ezko, [[hezur]]rezko, [[boli]]zko, eta abarrezko tresna da, [[hortz]] mehe eta sarriez osatua, [[ile]]a bereizteko eta apaintzeko erabiltzen dena<ref>{{Erreferentzia|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=orrazi|izenburua=Orrazi|egilea=Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa}}</ref>. Lehen [[karei dortoka|kareizkoak]] baziren ere, dortoka horren ehiza galarazi zutenean plastikozkoak edo zurezkoak egiteari ekin zioten. Funtsean hiru mota ezberdinak daude: * Hortz zabaleko orraziak, ile asko dituzten adatsak orrazteko erabiltzen dutenak. * Hortz meharreko orraziak, ile bustita orrazteko erabiltzen dutenak. * Orrazi mistoak, hortz mehe eta zabalak dituztenak. Musika tresna moduan ere erabiltzen dute. Arkeologoek topaturiko [[tresna]]rik zaharrenetariko bat da,<ref>{{Erreferentzia|url=http://intarch.ac.uk/journal/issue30/ashby_index.html |izenburua=Internet Archaeol. 30. Ashby. An Atlas of Medieval Combs from Northern Europe. Summary |egilea=Intarch.ac.uk |data=2011-09-23}}</ref> duela 5000 urteko [[persia]]r aztarnategian topatuak ere izan direnak. == Mitologian eta herri kondairetan == Orrazia hainbat mitologiatan agertzen den objektua da, hala nola euskal kondairatan Mari<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Elezaharrak - MARI|hizkuntza=eu|url=https://elezaharrak.amaroa.com/mari|aldizkaria=elezaharrak.amaroa.com|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta laminen kontakizunetan,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal Elezaharrak - LAMIA|hizkuntza=eu|url=https://elezaharrak.amaroa.com/lamia|aldizkaria=elezaharrak.amaroa.com|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Irlandako folkloreko [[Banshee]] andrearen elezaharretan, eta errusiar [[Rusalka|Rusalkarekin]] lotuta.<ref>{{erreferentzia|izena=Tatyana|abizena=Mikhailova|urtea=2010-10-07|izenburua=Irish Banshee and Russian Rusalka: The Comb Motif|hizkuntza=En|url=https://www.ulster.ac.uk/__data/assets/pdf_file/0006/939849/0314.pdf|aldizkaria=Studia Celto-Slavica III. Celts and Slavs in Central and Southeastern Europe}}</ref> Europako arte erromanikoan, emakumezko irudiak orrazi eta ispiluarekin ager daitezke, eta ikerlarien ustez, lizunkeria irudikatzen dute.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Romanico {{!}} Iglesias romanicas {{!}} Arte romanico en Espa�a|url=http://www.circulo-romanico.com/index.php?menu_id=&page_id=1331&jera_id=1672|aldizkaria=www.circulo-romanico.com|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Eskuila]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ile apainketa]] [[Kategoria:Haize instrumentuak]] 6ye7rgg5yj6m6kejnf2hney694sll8b 0 363641 9984297 9962174 2024-11-28T18:46:43Z Suna no onna 63274 /* Erreferentzia */ 9984297 wikitext text/x-wiki {{Mitologia infotaula}} '''Junon'''<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0082.pdf Euskaltzaindiaren 82. araua: Grezia eta Erromako pertsonaia mitologikoak]</ref> ({{lang-la|Iūno}}, {{IPA|ˈjuːno}} ahoskatua) [[antzinako Erromako erlijioa]]n jainkosarik nagusienetariko bat izan zen eta [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]] eta [[Minerva]]rekin batera garai klasikoetako [[Kapitolioko triada|Kapitolioko hirukoa]] osatzen zuen. [[Hera]] [[greziar mitologia|greziar jainkosaren]] baliokidetzat hartzen da maiz, ''[[interpretatio graeca]]''-ri esker. Heraren eragina jaso zuen eta baita etruskoen Uni-rena. == Genealogia == [[Saturno (mitologia)|Saturno]] eta [[Ops]]<nowiki/>en alaba, [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]]<nowiki/>ren arreba eta emaztea zen, eta seme bi, [[Marte (mitologia)|Marte]] eta [[Vulkano (mitologia)|Vulkano]] hain zuzen ere, izan zituen. == Funtzioak == Jainko-jainkosen erregina zen, zeruko eta lurreko andrea eta erreinuen eta inperioen babeslea. Haren presentzia ez zen inoiz falta [[Jaiotza|jaiotze]]<nowiki/>tan eta [[Ezkontza|ezkontze]]<nowiki/>tan, eta babes berezia ematen zitzaien emazte bertutetsuei<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Humbert|izenburua=Mitología griega y romana|argitaletxea=G. Gili|hizkuntza=Es|data=1982 printing|url=https://www.worldcat.org/oclc/9701239|edizioa=Frantsesezko 24. argitalpenaren bertsioa|isbn=8425202183|pmc=9701239|sartze-data=2022-04-07}}</ref>. Erregetasuna beraren irudia da, eta gaztetasunarekin, eta horren bidez, soldaduekin. Hasieren erregina ere bada, eta horrek [[Jano|Janorekin]] lotzen du. Jatorrian, eta tradizio erromatarrean, [[ilargi-zikloa]] ere pertsonifikatzen du<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Grimal|izenburua=Diccionario de mitología griega y romana|argitaletxea=Paidós|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/9435709|edizioa=Ed. rev., con bibliografía actualizada por el autor|isbn=84-7509-053-2|pmc=9435709|sartze-data=2022-04-07}}</ref>. Argiaren jainkosa ere badela uste dute batzuk<ref>{{Erreferentzia|izena=Juan|abizena=Carmona Muela|izenburua=Iconografía clásica : guía básica para estudiantes|argitaletxea=Istmo|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/43680435|isbn=84-7090-378-0|pmc=43680435|sartze-data=2022-04-07}}</ref>. == Ezaugarriak == Eskultore batzuek [[tronu]] batean eserita irudikatu dute, bere kopetan [[diadema]] bat eta bere eskuan urrezko [[zetro]]<nowiki/>a izanik. Bere oinetan [[Indioilo|indioilar]] bat edo gehiago agertzen dira. Batzuetan, bi indioilar ere ikusten dira gurdia arrastatzen, eta, haren atzean, [[Ostadar|ortzadar]]<nowiki/>raren kolore desberdinak zabaltzen ditu Irisek<ref name=":0" />. Buruan eta soinean, ahuntz larrua jantzita, eta eskuan lantza daramala irudikatzen da Juno Sospitaren kasuan. == Epitetoak == Junonek hainbat [[epiteto]] izan zituen: * ''Interduca'' (‘emaztegaia ezkontzara eramaten duena’) * ''Domiduca'' (‘emaztegaia bere etxe berrira eramaten duena’) * ''Cinxia'' (‘emaztegaiaren gerrikoa askatzen duena’) * ''Regina'' (‘erregina’) * ''Moneta'' (‘ondarearen babeslea’) * ''Lucina'' (‘umeak erditzen dituena’) * ''Lucetia'' (‘argia ekartzen duena’) * ''Pomona'' (‘frutarena’). * ''Pronuba'' (‘emagina’). * ''Ossipagina'' (‘hezurrak indartzen dituena’) * ''Sospita'' ("salbatzailea") == Pasarte mitologikoak == Jupiterrekin agertzen den ia pasarte guztietan emazte jeloskor eta mendekatzaile gisa agertzen da. Kontuan izan behar da erromatar jainko-jainkosek ez dutela apenas mitologiarik, hau da, ez dira mitoetako pertsonaiak, eta funtzio horretan agertzen badira, greziar mito baten moldaketan izango da ziurrenik, edo bestela, Erromako sorrera eta lehen urteetako historia mitikoetako pasarteetan, non [[Erromatar Errepublika|Errepublikako]] erromatarrek azaltzen zuten gertakari jakin baten bidez, zeragatik egiten zituzten erritu konkretu batzuk edo eraiki zuten monumentu ezagun bat. * [[Paris (mitologia)|Parisen epaiketa]] (Greziar mitoa) * [[Esne Bidearen sorrera (Rubens)|Esne Bidearen sorrera]] (Greziar mitoa) * [[Argus Panoptes|Argosen begiak]] (Greziar mitoa) * [[Horaziotarrak|Horatii eta Curiatii]]<nowiki/>en legenda eta [[Sororium tigillum|''Sororium'' ''tigillum'']] delako egurrezko arkua. * Kapitolinoko antzara<nowiki/>k eta galiarren inbasioa. * [[Eneas]] eta [[Kartago|Cartago]]. == Gurtza == Aurrena [[Kirinal]]<nowiki/>en eta gero [[Kapitolino|Kapitolio]]<nowiki/>an, [[Kapitolioko Hirukoa|Hirukoa]]<nowiki/>ren parte zen [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]] eta [[Minerva]]<nowiki/>rekin batera. ''Juno Moneta'' ("Ohartarazten duen Juno", "Gogorarazten duen Juno") gisa beste tenplu batzuk ere bazituen, hala nola, Erromako ''[[Arx]]'' edo Zitadelan zegoen [[Juno Moneta tenplua|''Juno Moneta'' tenplua]]<ref name=":1" />. Urtero [[martxoaren 1]]ean, martxoko Kalendetan, bere omenez emakumeek ''[[Matronalia]]'' izeneko jaiak ospatzen zituzten<ref>{{erreferentzia|izena= Howard Hayes |abizena= Scullard |izenburua= Festivals and Ceremonies of the Roman Republic |argitaletxea= Cornell University Press |urtea= 1981}}</ref>. [[Uztailaren 7]]an, ''[[Nonas Caprotinas]]'' jaiek ere Junon zuten patroi. Latinez bere izena daraman [[ekain]]a (''Iunius'') ezkontzeko hilabeterik aproposena zen antzinako erromatarrentzat, batez ere [[kalenda]]k. == Iruditegia == <gallery> Fitxategi:Amsterdam - Rijksmuseum - Late Rembrandt Exposition 2015 - Juno 1662-1665.png|Juno. [[Rembrandt]]. [[Rijksmuseum]]. Amsterdam Fitxategi:Juno Sospita Statue.jpg|Erroman bertan aurkitutako Juno Sospitaren estatua erraldoia. Ahuntz larrua darama buruan eta soinean. Fitxategi:North Italian School - Juno appearing to Io and Argus.jpg|Junon Io eta Argusen aurrean azaltzen. Margolari ezezaguna. Fitxategi:MANNapoli 6705 creation of the man sarcophagus.jpg|[[Prometeo]] gizakia sortzen. Haitzurdinezko IV. mendeko erromatar sarkofagoa. Napoliko museo nazionala. Fitxategi:Juno suspended in the air, set within a frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812661.jpg|"Juno airean eskegita", ''Amori sdegni et gielosie di Giunone. amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno, Mars and Cupid, set within an elaborate frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812662.jpg|"Juno, [[Marte (mitologia)|Mars]] eta [[Kupido|Cupid]]". ''Amori sdegni et gielosie di Giunone. amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno at left asks Jupiter to help the Greeks, set within an elaborate frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812658.jpg|"Greziarrak lagun ditzan eskatzen dio Junok Jupiterri". ''Amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno sending famine against Crasiton, set within an elaborate frame, from 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812646.jpg|"Juno gosea bidaltzen Crasitonerengana." ''Amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno Sanssouci.JPG|Junoren estatua modernoa Sansoucciko jauregiko lorategian. Postdam, Alemania. Fitxategi:Antéfixe figurant une tête féminine casquée du type dit de Junon Sospita - Musée du Louvre Objets d'art Cp 5148.jpg|Ahuntz adarrak eta belarriek dituen emakume baten buruaren itxura duen antefixa. K.a. 500 - 475. [[Antefixa]] mota honi Junon Sospita motakoa dela esaten da. [[Louvre museoa|Louvre museoa.]] </gallery> == Erreferentzia == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20160303193224/http://warburg.sas.ac.uk/vpc/VPC_search/subcats.php?cat_1=5&cat_2=48 Warburg Institute]<nowiki/> [https://web.archive.org/web/20160303193224/http://warburg.sas.ac.uk/vpc/VPC_search/subcats.php?cat_1=5&cat_2=48 Iconographic Database]ko irudiak. * {{En}} Cartwright, Ma<nowiki/>rk ( 2016-01-23) "[https://www.worldhistory.org/image/4469/juno-sospita/ Juno Sospita]". ''World History Encilopedia.'' * {{En}} Wasson, Donald<nowiki/> L. (2015-04) "[https://www.worldhistory.org/Juno/ Juno]". ''World History Encilopedia.'' * Rua, Miriam F. (2<nowiki/>021-06-23) "[https://www.hoy.es/badajoz/diosa-juno-reencuentra-20210623223444-nt.html?ref=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F La diosa Juno se reencuentra en el Museo Arqueológico]". ''Hoy''. == Bibliografia osagarria == * {{Erreferentzia|izena=Lidia|abizena=González Estrada|urtea=2022|izenburua=El culto a Juno Sospita en el Lacio antiguo. Discursos e imágenes en torno a la diosa|argitaletxea=Oviedoko unibertsitatea|hizkuntza=Es|url=http://hdl.handle.net/10651/64305}} * {{Erreferentzia|izena=Lidia|abizena=González Estrada|urtea=2019|izenburua=https://doi.org/10.20318/arys.2019.4592|url=|aldizkaria=ARYS. Antigüedad: Religiones y Sociedades|zenbakia=17|hizkuntza=Es|doi=https://doi.org/10.20318/arys.2019.4592}} {{autoritate kontrola}} {{erromatar mitologia}} [[Kategoria:Erromatar jainkosak]] [[Kategoria:Jainko-jainkosa zaintzaileak]] [[Kategoria:Dii Consentes]] [[Kategoria:Hera]] [[Kategoria:Metamorfosietako pertsonaiak]] [[Kategoria:Ezkontzen jainkosak]] e2qpbr5o2c70r4eeqxy1i7dfb2rskk2 9984298 9984297 2024-11-28T18:47:52Z Suna no onna 63274 /* Ezaugarriak */ 9984298 wikitext text/x-wiki {{Mitologia infotaula}} '''Junon'''<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0082.pdf Euskaltzaindiaren 82. araua: Grezia eta Erromako pertsonaia mitologikoak]</ref> ({{lang-la|Iūno}}, {{IPA|ˈjuːno}} ahoskatua) [[antzinako Erromako erlijioa]]n jainkosarik nagusienetariko bat izan zen eta [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]] eta [[Minerva]]rekin batera garai klasikoetako [[Kapitolioko triada|Kapitolioko hirukoa]] osatzen zuen. [[Hera]] [[greziar mitologia|greziar jainkosaren]] baliokidetzat hartzen da maiz, ''[[interpretatio graeca]]''-ri esker. Heraren eragina jaso zuen eta baita etruskoen Uni-rena. == Genealogia == [[Saturno (mitologia)|Saturno]] eta [[Ops]]<nowiki/>en alaba, [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]]<nowiki/>ren arreba eta emaztea zen, eta seme bi, [[Marte (mitologia)|Marte]] eta [[Vulkano (mitologia)|Vulkano]] hain zuzen ere, izan zituen. == Funtzioak == Jainko-jainkosen erregina zen, zeruko eta lurreko andrea eta erreinuen eta inperioen babeslea. Haren presentzia ez zen inoiz falta [[Jaiotza|jaiotze]]<nowiki/>tan eta [[Ezkontza|ezkontze]]<nowiki/>tan, eta babes berezia ematen zitzaien emazte bertutetsuei<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Humbert|izenburua=Mitología griega y romana|argitaletxea=G. Gili|hizkuntza=Es|data=1982 printing|url=https://www.worldcat.org/oclc/9701239|edizioa=Frantsesezko 24. argitalpenaren bertsioa|isbn=8425202183|pmc=9701239|sartze-data=2022-04-07}}</ref>. Erregetasuna beraren irudia da, eta gaztetasunarekin, eta horren bidez, soldaduekin. Hasieren erregina ere bada, eta horrek [[Jano|Janorekin]] lotzen du. Jatorrian, eta tradizio erromatarrean, [[ilargi-zikloa]] ere pertsonifikatzen du<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Grimal|izenburua=Diccionario de mitología griega y romana|argitaletxea=Paidós|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/9435709|edizioa=Ed. rev., con bibliografía actualizada por el autor|isbn=84-7509-053-2|pmc=9435709|sartze-data=2022-04-07}}</ref>. Argiaren jainkosa ere badela uste dute batzuk<ref>{{Erreferentzia|izena=Juan|abizena=Carmona Muela|izenburua=Iconografía clásica : guía básica para estudiantes|argitaletxea=Istmo|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/43680435|isbn=84-7090-378-0|pmc=43680435|sartze-data=2022-04-07}}</ref>. == Ezaugarriak == Eskultore batzuek [[tronu]] batean eserita irudikatu dute, bere kopetan [[diadema]] bat eta bere eskuan urrezko [[zetro]]<nowiki/>a izanik. Bere oinetan [[Indioilo|indioilar]] bat edo gehiago agertzen dira. Batzuetan, bi indioilar ere ikusten dira gurdia arrastatzen, eta, haren atzean, [[Ostadar|ortzadar]]<nowiki/>raren kolore desberdinak zabaltzen ditu [[Iris (mitologia)|Irisek]]<ref name=":0" />. Buruan eta soinean, ahuntz larrua jantzita, eta eskuan lantza daramala irudikatzen da Juno Sospitaren kasuan. == Epitetoak == Junonek hainbat [[epiteto]] izan zituen: * ''Interduca'' (‘emaztegaia ezkontzara eramaten duena’) * ''Domiduca'' (‘emaztegaia bere etxe berrira eramaten duena’) * ''Cinxia'' (‘emaztegaiaren gerrikoa askatzen duena’) * ''Regina'' (‘erregina’) * ''Moneta'' (‘ondarearen babeslea’) * ''Lucina'' (‘umeak erditzen dituena’) * ''Lucetia'' (‘argia ekartzen duena’) * ''Pomona'' (‘frutarena’). * ''Pronuba'' (‘emagina’). * ''Ossipagina'' (‘hezurrak indartzen dituena’) * ''Sospita'' ("salbatzailea") == Pasarte mitologikoak == Jupiterrekin agertzen den ia pasarte guztietan emazte jeloskor eta mendekatzaile gisa agertzen da. Kontuan izan behar da erromatar jainko-jainkosek ez dutela apenas mitologiarik, hau da, ez dira mitoetako pertsonaiak, eta funtzio horretan agertzen badira, greziar mito baten moldaketan izango da ziurrenik, edo bestela, Erromako sorrera eta lehen urteetako historia mitikoetako pasarteetan, non [[Erromatar Errepublika|Errepublikako]] erromatarrek azaltzen zuten gertakari jakin baten bidez, zeragatik egiten zituzten erritu konkretu batzuk edo eraiki zuten monumentu ezagun bat. * [[Paris (mitologia)|Parisen epaiketa]] (Greziar mitoa) * [[Esne Bidearen sorrera (Rubens)|Esne Bidearen sorrera]] (Greziar mitoa) * [[Argus Panoptes|Argosen begiak]] (Greziar mitoa) * [[Horaziotarrak|Horatii eta Curiatii]]<nowiki/>en legenda eta [[Sororium tigillum|''Sororium'' ''tigillum'']] delako egurrezko arkua. * Kapitolinoko antzara<nowiki/>k eta galiarren inbasioa. * [[Eneas]] eta [[Kartago|Cartago]]. == Gurtza == Aurrena [[Kirinal]]<nowiki/>en eta gero [[Kapitolino|Kapitolio]]<nowiki/>an, [[Kapitolioko Hirukoa|Hirukoa]]<nowiki/>ren parte zen [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]] eta [[Minerva]]<nowiki/>rekin batera. ''Juno Moneta'' ("Ohartarazten duen Juno", "Gogorarazten duen Juno") gisa beste tenplu batzuk ere bazituen, hala nola, Erromako ''[[Arx]]'' edo Zitadelan zegoen [[Juno Moneta tenplua|''Juno Moneta'' tenplua]]<ref name=":1" />. Urtero [[martxoaren 1]]ean, martxoko Kalendetan, bere omenez emakumeek ''[[Matronalia]]'' izeneko jaiak ospatzen zituzten<ref>{{erreferentzia|izena= Howard Hayes |abizena= Scullard |izenburua= Festivals and Ceremonies of the Roman Republic |argitaletxea= Cornell University Press |urtea= 1981}}</ref>. [[Uztailaren 7]]an, ''[[Nonas Caprotinas]]'' jaiek ere Junon zuten patroi. Latinez bere izena daraman [[ekain]]a (''Iunius'') ezkontzeko hilabeterik aproposena zen antzinako erromatarrentzat, batez ere [[kalenda]]k. == Iruditegia == <gallery> Fitxategi:Amsterdam - Rijksmuseum - Late Rembrandt Exposition 2015 - Juno 1662-1665.png|Juno. [[Rembrandt]]. [[Rijksmuseum]]. Amsterdam Fitxategi:Juno Sospita Statue.jpg|Erroman bertan aurkitutako Juno Sospitaren estatua erraldoia. Ahuntz larrua darama buruan eta soinean. Fitxategi:North Italian School - Juno appearing to Io and Argus.jpg|Junon Io eta Argusen aurrean azaltzen. Margolari ezezaguna. Fitxategi:MANNapoli 6705 creation of the man sarcophagus.jpg|[[Prometeo]] gizakia sortzen. Haitzurdinezko IV. mendeko erromatar sarkofagoa. Napoliko museo nazionala. Fitxategi:Juno suspended in the air, set within a frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812661.jpg|"Juno airean eskegita", ''Amori sdegni et gielosie di Giunone. amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno, Mars and Cupid, set within an elaborate frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812662.jpg|"Juno, [[Marte (mitologia)|Mars]] eta [[Kupido|Cupid]]". ''Amori sdegni et gielosie di Giunone. amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno at left asks Jupiter to help the Greeks, set within an elaborate frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812658.jpg|"Greziarrak lagun ditzan eskatzen dio Junok Jupiterri". ''Amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno sending famine against Crasiton, set within an elaborate frame, from 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812646.jpg|"Juno gosea bidaltzen Crasitonerengana." ''Amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno Sanssouci.JPG|Junoren estatua modernoa Sansoucciko jauregiko lorategian. Postdam, Alemania. Fitxategi:Antéfixe figurant une tête féminine casquée du type dit de Junon Sospita - Musée du Louvre Objets d'art Cp 5148.jpg|Ahuntz adarrak eta belarriek dituen emakume baten buruaren itxura duen antefixa. K.a. 500 - 475. [[Antefixa]] mota honi Junon Sospita motakoa dela esaten da. [[Louvre museoa|Louvre museoa.]] </gallery> == Erreferentzia == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20160303193224/http://warburg.sas.ac.uk/vpc/VPC_search/subcats.php?cat_1=5&cat_2=48 Warburg Institute]<nowiki/> [https://web.archive.org/web/20160303193224/http://warburg.sas.ac.uk/vpc/VPC_search/subcats.php?cat_1=5&cat_2=48 Iconographic Database]ko irudiak. * {{En}} Cartwright, Ma<nowiki/>rk ( 2016-01-23) "[https://www.worldhistory.org/image/4469/juno-sospita/ Juno Sospita]". ''World History Encilopedia.'' * {{En}} Wasson, Donald<nowiki/> L. (2015-04) "[https://www.worldhistory.org/Juno/ Juno]". ''World History Encilopedia.'' * Rua, Miriam F. (2<nowiki/>021-06-23) "[https://www.hoy.es/badajoz/diosa-juno-reencuentra-20210623223444-nt.html?ref=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F La diosa Juno se reencuentra en el Museo Arqueológico]". ''Hoy''. == Bibliografia osagarria == * {{Erreferentzia|izena=Lidia|abizena=González Estrada|urtea=2022|izenburua=El culto a Juno Sospita en el Lacio antiguo. Discursos e imágenes en torno a la diosa|argitaletxea=Oviedoko unibertsitatea|hizkuntza=Es|url=http://hdl.handle.net/10651/64305}} * {{Erreferentzia|izena=Lidia|abizena=González Estrada|urtea=2019|izenburua=https://doi.org/10.20318/arys.2019.4592|url=|aldizkaria=ARYS. Antigüedad: Religiones y Sociedades|zenbakia=17|hizkuntza=Es|doi=https://doi.org/10.20318/arys.2019.4592}} {{autoritate kontrola}} {{erromatar mitologia}} [[Kategoria:Erromatar jainkosak]] [[Kategoria:Jainko-jainkosa zaintzaileak]] [[Kategoria:Dii Consentes]] [[Kategoria:Hera]] [[Kategoria:Metamorfosietako pertsonaiak]] [[Kategoria:Ezkontzen jainkosak]] tvn5livykvli18bi7chl0gg3wuybisu 9984305 9984298 2024-11-28T19:03:53Z Suna no onna 63274 /* Funtzioak */ 9984305 wikitext text/x-wiki {{Mitologia infotaula}} '''Junon'''<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0082.pdf Euskaltzaindiaren 82. araua: Grezia eta Erromako pertsonaia mitologikoak]</ref> ({{lang-la|Iūno}}, {{IPA|ˈjuːno}} ahoskatua) [[antzinako Erromako erlijioa]]n jainkosarik nagusienetariko bat izan zen eta [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]] eta [[Minerva]]rekin batera garai klasikoetako [[Kapitolioko triada|Kapitolioko hirukoa]] osatzen zuen. [[Hera]] [[greziar mitologia|greziar jainkosaren]] baliokidetzat hartzen da maiz, ''[[interpretatio graeca]]''-ri esker. Heraren eragina jaso zuen eta baita etruskoen Uni-rena. == Genealogia == [[Saturno (mitologia)|Saturno]] eta [[Ops]]<nowiki/>en alaba, [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]]<nowiki/>ren arreba eta emaztea zen, eta seme bi, [[Marte (mitologia)|Marte]] eta [[Vulkano (mitologia)|Vulkano]] hain zuzen ere, izan zituen. == Funtzioak == Jainko-jainkosen erregina zen, zeruko eta lurreko andrea eta erreinuen eta inperioen babeslea. Haren presentzia ez zen inoiz falta [[Jaiotza|jaiotze]]<nowiki/>tan eta [[Ezkontza|ezkontze]]<nowiki/>tan, eta babes berezia ematen zien emazte bertutetsuei<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Humbert|urtea=2021|izenburua=Mitología griega y romana|argitaletxea=El Cid Editor. Gustavo Gili|orrialdeak=21 eta 24|ISBN=9781512945522|hizkuntza=Es|data=|url=|edizioa=|argitaratze-lekua=Bertsio digitala|pmc=|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Erregetasuna beraren irudia da, eta gaztetasunarekin, eta horren bidez, soldaduekin. Hasieren erregina ere bada, eta horrek [[Jano|Janorekin]] lotzen du. Jatorrian, eta tradizio erromatarrean, [[ilargi-zikloa]] ere pertsonifikatzen du<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Grimal|izenburua=Diccionario de mitología griega y romana|argitaletxea=Paidós|hizkuntza=Es|data=1981|url=https://www.worldcat.org/oclc/9435709|edizioa=Egileak eguneratutako bibliografia duen argitalpen berrikusia|isbn=84-7509-053-2|pmc=9435709|sartze-data=2022-04-07}}</ref>. Argiaren jainkosa ere badela uste dute batzuk<ref>{{Erreferentzia|izena=Juan|abizena=Carmona Muela|urtea=2000|izenburua=Iconografía clásica : guía básica para estudiantes|argitaletxea=Istmo|url=https://www.worldcat.org/oclc/43680435|isbn=84-7090-378-0|pmc=43680435|sartze-data=2022-04-07}}</ref>. == Ezaugarriak == Eskultore batzuek [[tronu]] batean eserita irudikatu dute, bere kopetan [[diadema]] bat eta bere eskuan urrezko [[zetro]]<nowiki/>a izanik. Bere oinetan [[Indioilo|indioilar]] bat edo gehiago agertzen dira. Batzuetan, bi indioilar ere ikusten dira gurdia arrastatzen, eta, haren atzean, [[Ostadar|ortzadar]]<nowiki/>raren kolore desberdinak zabaltzen ditu [[Iris (mitologia)|Irisek]]<ref name=":0" />. Buruan eta soinean, ahuntz larrua jantzita, eta eskuan lantza daramala irudikatzen da Juno Sospitaren kasuan. == Epitetoak == Junonek hainbat [[epiteto]] izan zituen: * ''Interduca'' (‘emaztegaia ezkontzara eramaten duena’) * ''Domiduca'' (‘emaztegaia bere etxe berrira eramaten duena’) * ''Cinxia'' (‘emaztegaiaren gerrikoa askatzen duena’) * ''Regina'' (‘erregina’) * ''Moneta'' (‘ondarearen babeslea’) * ''Lucina'' (‘umeak erditzen dituena’) * ''Lucetia'' (‘argia ekartzen duena’) * ''Pomona'' (‘frutarena’). * ''Pronuba'' (‘emagina’). * ''Ossipagina'' (‘hezurrak indartzen dituena’) * ''Sospita'' ("salbatzailea") == Pasarte mitologikoak == Jupiterrekin agertzen den ia pasarte guztietan emazte jeloskor eta mendekatzaile gisa agertzen da. Kontuan izan behar da erromatar jainko-jainkosek ez dutela apenas mitologiarik, hau da, ez dira mitoetako pertsonaiak, eta funtzio horretan agertzen badira, greziar mito baten moldaketan izango da ziurrenik, edo bestela, Erromako sorrera eta lehen urteetako historia mitikoetako pasarteetan, non [[Erromatar Errepublika|Errepublikako]] erromatarrek azaltzen zuten gertakari jakin baten bidez, zeragatik egiten zituzten erritu konkretu batzuk edo eraiki zuten monumentu ezagun bat. * [[Paris (mitologia)|Parisen epaiketa]] (Greziar mitoa) * [[Esne Bidearen sorrera (Rubens)|Esne Bidearen sorrera]] (Greziar mitoa) * [[Argus Panoptes|Argosen begiak]] (Greziar mitoa) * [[Horaziotarrak|Horatii eta Curiatii]]<nowiki/>en legenda eta [[Sororium tigillum|''Sororium'' ''tigillum'']] delako egurrezko arkua. * Kapitolinoko antzara<nowiki/>k eta galiarren inbasioa. * [[Eneas]] eta [[Kartago|Cartago]]. == Gurtza == Aurrena [[Kirinal]]<nowiki/>en eta gero [[Kapitolino|Kapitolio]]<nowiki/>an, [[Kapitolioko Hirukoa|Hirukoa]]<nowiki/>ren parte zen [[Jupiter (mitologia)|Jupiter]] eta [[Minerva]]<nowiki/>rekin batera. ''Juno Moneta'' ("Ohartarazten duen Juno", "Gogorarazten duen Juno") gisa beste tenplu batzuk ere bazituen, hala nola, Erromako ''[[Arx]]'' edo Zitadelan zegoen [[Juno Moneta tenplua|''Juno Moneta'' tenplua]]<ref name=":1" />. Urtero [[martxoaren 1]]ean, martxoko Kalendetan, bere omenez emakumeek ''[[Matronalia]]'' izeneko jaiak ospatzen zituzten<ref>{{erreferentzia|izena=Howard Hayes|abizena=Scullard|urtea=1981|izenburua=Festivals and Ceremonies of the Roman Republic|argitaletxea=Cornell University Press|ISBN=9780801414022|hizkuntza=En}}</ref>. [[Uztailaren 7]]an, ''[[Nonas Caprotinas]]'' jaiek ere Junon zuten patroi. Latinez bere izena daraman [[ekain]]a (''Iunius'') ezkontzeko hilabeterik aproposena zen antzinako erromatarrentzat, batez ere [[kalenda]]k. == Iruditegia == <gallery> Fitxategi:Amsterdam - Rijksmuseum - Late Rembrandt Exposition 2015 - Juno 1662-1665.png|Juno. [[Rembrandt]]. [[Rijksmuseum]]. Amsterdam Fitxategi:Juno Sospita Statue.jpg|Erroman bertan aurkitutako Juno Sospitaren estatua erraldoia. Ahuntz larrua darama buruan eta soinean. Fitxategi:North Italian School - Juno appearing to Io and Argus.jpg|Junon Io eta Argusen aurrean azaltzen. Margolari ezezaguna. Fitxategi:MANNapoli 6705 creation of the man sarcophagus.jpg|[[Prometeo]] gizakia sortzen. Haitzurdinezko IV. mendeko erromatar sarkofagoa. Napoliko museo nazionala. Fitxategi:Juno suspended in the air, set within a frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812661.jpg|"Juno airean eskegita", ''Amori sdegni et gielosie di Giunone. amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno, Mars and Cupid, set within an elaborate frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812662.jpg|"Juno, [[Marte (mitologia)|Mars]] eta [[Kupido|Cupid]]". ''Amori sdegni et gielosie di Giunone. amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno at left asks Jupiter to help the Greeks, set within an elaborate frame, from the 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812658.jpg|"Greziarrak lagun ditzan eskatzen dio Junok Jupiterri". ''Amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno sending famine against Crasiton, set within an elaborate frame, from 'Loves, Rages and Jealousies of Juno' MET DP812646.jpg|"Juno gosea bidaltzen Crasitonerengana." ''Amori di Giunone''. Giulio Bonasone-ren (- 1576) [[Irarlan|iraralana]] . <bdi>[[Metropolitan Museum of Art]].</bdi> Fitxategi:Juno Sanssouci.JPG|Junoren estatua modernoa Sansoucciko jauregiko lorategian. Postdam, Alemania. Fitxategi:Antéfixe figurant une tête féminine casquée du type dit de Junon Sospita - Musée du Louvre Objets d'art Cp 5148.jpg|Ahuntz adarrak eta belarriek dituen emakume baten buruaren itxura duen antefixa. K.a. 500 - 475. [[Antefixa]] mota honi Junon Sospita motakoa dela esaten da. [[Louvre museoa|Louvre museoa.]] </gallery> == Erreferentzia == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20160303193224/http://warburg.sas.ac.uk/vpc/VPC_search/subcats.php?cat_1=5&cat_2=48 Warburg Institute]<nowiki/> [https://web.archive.org/web/20160303193224/http://warburg.sas.ac.uk/vpc/VPC_search/subcats.php?cat_1=5&cat_2=48 Iconographic Database]ko irudiak. * {{En}} Cartwright, Ma<nowiki/>rk ( 2016-01-23) "[https://www.worldhistory.org/image/4469/juno-sospita/ Juno Sospita]". ''World History Encilopedia.'' * {{En}} Wasson, Donald<nowiki/> L. (2015-04) "[https://www.worldhistory.org/Juno/ Juno]". ''World History Encilopedia.'' * Rua, Miriam F. (2<nowiki/>021-06-23) "[https://www.hoy.es/badajoz/diosa-juno-reencuentra-20210623223444-nt.html?ref=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F La diosa Juno se reencuentra en el Museo Arqueológico]". ''Hoy''. == Bibliografia osagarria == * {{Erreferentzia|izena=Lidia|abizena=González Estrada|urtea=2022|izenburua=El culto a Juno Sospita en el Lacio antiguo. Discursos e imágenes en torno a la diosa|argitaletxea=Oviedoko unibertsitatea|hizkuntza=Es|url=http://hdl.handle.net/10651/64305}} * {{Erreferentzia|izena=Lidia|abizena=González Estrada|urtea=2019|izenburua=https://doi.org/10.20318/arys.2019.4592|url=|aldizkaria=ARYS. Antigüedad: Religiones y Sociedades|zenbakia=17|hizkuntza=Es|doi=https://doi.org/10.20318/arys.2019.4592}} {{autoritate kontrola}} {{erromatar mitologia}} [[Kategoria:Erromatar jainkosak]] [[Kategoria:Jainko-jainkosa zaintzaileak]] [[Kategoria:Dii Consentes]] [[Kategoria:Hera]] [[Kategoria:Metamorfosietako pertsonaiak]] [[Kategoria:Ezkontzen jainkosak]] pd49fhe8y6cmg253xn6posv0oy9o6nz 0 379751 9983857 9980040 2024-11-28T13:53:51Z Mikel B. Sasikoa 3276 9983857 wikitext text/x-wiki {{Arraun liga denboraldi infotaula | izena = 1879ko Kontxako Bandera | irudia = | irudi oina = | antolatzailea = [[Donostiako Udala]] | parte-hartzaileak = 3 | estropadak = | hasiera = 1879ko irailaren 7a | amaiera = | txapelduna = {{banderaikur|EH}} [[Donostiako arrauna|Donostia]] | txapeldunordea = {{banderaikur|EH}} [[Orio Arraunketa Elkartea|Orio]] | ohorezko txanda = | aurrekodenboraldia = ez | hurrengodenboraldia = [[1880ko Kontxako Bandera|1880]] }} '''1879ko Kontxako Bandera''' ([[Kontxako Bandera|Banderaren]] 1. ekitaldia), [[irailaren 7]]an jokatu zen, eta [[Donostiako arrauna|Donostiak]] bere 1. Kontxako Bandera eskuratu zuen. == Zehaztapen historikoa == Maiz esan izan da Pasaiako ''Avante'' trainerua izan zela Kontxako Bandera bat irabazi zuen lehen trainerua. Luzaro hala uste izan bazen ere, gaur egun badakigu ez dela horrela. Rafael Aguirrek datu xeheak eskaintzen dizkigu horren inguruan: {{esaera2|No se presentó la "Avante" de Pasajes de San Juan, patroneada por Ramon Goicoechea, ya inscrita. Y la lucha se redujo a tres embarcaciones.<ref>AGIRRE, Rafael (2002): 12</ref>}} Era berean, irabazlea zein izan zen garaiko egunkarietan ikus daiteke: {{esaera2|En las regatas a remo efectuadas ayer tarde, disputaron los premios tres traineras. Obtuvieron: Primer premio, lancha ''Lequeitiana'', de San Sebastián, 500 pesetas y diploma.|''Diario de San Sebastián'' (1879-09-08): 2 or.}} {{esaera2|(...) las dos traineras ''Lequeitiana'' y la ''Ondarroa'', caminaron a la par, venciendo la primera (...) la lancha de San Sebastián ''Lequeitiana''|''Diario El Urumea'' (1879-09-09): 2-3 or.}} == Parte-hartzaileak == {| cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=60% |- bgcolor=#006699 style="color:white;" !colspan=7|Talde parte-hartzaileak |- align=left bgcolor=#EBF5FF !width=40%|Taldeak !width=30%|Traineruak !width=30%|Patroiak |- bgcolor=#EBF5FF valign=top |{{banderaikur|EH}} [[Donostiako arrauna|Donostia]]<br />{{banderaikur|EH}} [[Orio Arraunketa Elkartea|Orio]]<br />{{banderaikur|EH}} [[Orio Arraunketa Elkartea|Orio]] |''Lequeitiana''<br />''Santa Justina''<br />''Ondarroa'' |[[Juan Kruz Karril]]<br />Jose Mari Mitxelena<br /> - |} == Emaitzak == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="3" style="background: LightSteelBlue;" | Behin betiko denborak |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! Postua ! Elkartea ! Denbora |- | 1 | '''[[Donostiako arrauna|Donostia]]''' | 20:21 |- | 2 | [[Orio Arraunketa Elkartea|Orio]] (Santa Justina) | - |- | 3 | [[Orio Arraunketa Elkartea|Orio]] (Ondarroa) | - |} == Tripulazio irabazlea == * [[Donostiako arrauna|Donostia]] ** Patroia: [[Juan Kruz Karril]] {{Kontxako Banderen aurkibidea}} == Bibliografia == AGUIRRE, Rafael (2002): ''Donostiako Estropadak (1879 - 2001) Regatas de la Concha''. Donostia: Kutxa Fundazioa, {{ISBN|84-7173-414-1}} == Ikus, gainera == * [[Kontxako Bandera]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kontxako Bandera]] [[Kategoria:1879 kirolean]] 2lb8cl82y6pb1dpcxw8w5zmxeg4a6b9 0 387302 9984496 8635693 2024-11-29T01:18:55Z Druiz002 154206 /* Ikus, gainera */ 9984496 wikitext text/x-wiki {{Politika aurkibidea}} '''Autoritarismoa''' era nabarmen batean [[botere (argipena)|boterea]] eta [[mendeko (argipena)|menpekotasuna]] oinarritzat dituen egitura politikoaren jokabidea da, [[askatasun]]aren,[[demokrazia]]ren eta [[tolerantzia]]ren aurkakoa. Autoritarismoz jokatzen duen erakunde eta sistema politikoa '''autoritarioa''' dela esaten da. Sistema politiko autoritariotzat [[frankismo]]a hartzen da, besteak beste. == Ikus, gainera == * [[Totalitarismo]] * [[Demokraziaren indizea]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{politika zirriborroa}} [[Kategoria:Filosofia politikoa]] [[Kategoria:Autoritarismoa]] [[Kategoria:Autoritatea]] 6dssivy36zev47l3ssfuicn2epb0fof 0 434033 9984550 9819506 2024-11-29T07:29:56Z Jose Angel Urquia Goitia 129751 Argazkiak 9984550 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa |izena= Saltsa-perretxiko horiluna }} '''Saltsa-perretxiko horiluna''' (''Craterellus tubaeformis'') ''[[Cantharellaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da. Lehen ''[[Cantharellus]]'' [[genero (biologia)|generoan]] sailkatzen bazen ere, filogenetika molekularreko ikerketek erakutsi dute hobe dela hura ''[[Craterellus]]'' generoan sartzea.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Sinonimoak: ''Cantharellus infundibuliformis var. subramosus'', ''Craterellus infundibuliformis'', ''Craterellus tubaeformis f. pallidus'', ''Cantharellus tubaeformis''. == Deskribapena == [[Perretxiko]] honek tronpeta itxura dauka, eta haren txapela marroi-horixka da, 5 cm arteko tamainakoa. [[Himenio]]an tolesturak dauzka, elkarrengandik banatuak, eta txapelak baino kolore argiagokoak dira, krema kolorekoak, ia zuriak zenbaitetan. Txapelaren eta hankaren arteko muga argia nabari da gehienetan, kolore aldaketa nabarmena baita. Hanka horia dute, zilindrikoa edo zapaldua, barrutik hutsa eta 10 cm arteko luze izan daitekeena. Gehienetan [[pinu]]dietan bizi da, baina hosto-erorkorreko basoetan ere ageri da. Irailetik abendura sortzen da gehien bat, baina neguaren hasieran ere ager daiteke. '''Kapela:''' 2 eta 5 cm bitarteko diametrokoa. Haragitsu samarra; ganbila inbutu forman; gainazal zimurtsuarekin, ezkatatsu samarra edo leuna; hori-gris iluna. '''Orriak:''' Estu, lodiak; oso anastomosatuak, dekurrenteak, horitik grisera doan kolorekoak. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Ia betik betea, oso irregularra, okerra, oro har, goialdean beste hainbat kapelaren hanka txiki batzuk darama. '''Haragia:''' Hori zurbila, zapore meleka eta usain desatsegin bereizgarriarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=465|ISBN=84-282-0540-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cantharellus'', grekotik dator eta koparen txikigarria da, kopa txikia esan nahi du. ''Subramosus'' epitetoa berriz latinetik dator, sorta baten antzekoa esan nahi duen “subramosus” hitzetik. == Jangarritasuna == Jangarritasunari dagokionez, oso antzekoa den [[saltsa-perretxiko hori]]arekin alderatuta Euskal Herrian ez da oso ezaguna, baina perretxiko jangarri ona da. Erraz lehortzen da eta luzaro kontserba daiteke. == Sasoia eta lekua == Udan. Koniferoen basoetan, usteltzen ari diren egurretan. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Alaska, Mexiko, Costa Rica, Europa, Errusia, Turkia, Zipre, Kaukasia, Himalaiako eremua, Japonia, Filipinak, Australia, Zeelanda Berria, Antartika.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Galeria == <gallery> Fitxategi:Craterellus tubaeformis 1.jpg Fitxategi:Craterellus tubaeformis 2.jpg Fitxategi:Craterellus tubaeformis 3.jpg Fitxategi:Craterellus tubaeformis 5.jpg Fitxategi:Craterellus tubaeformis 6.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Craterellus]] [[Kategoria:Onddo jangarriak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Zipreko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Filipinetako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Antartikako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] 4z5cv8v06j8cntndulmxbq1oxauqyg3 0 437651 9984317 9643932 2024-11-28T19:13:33Z 85.85.135.47 /* Aktorea */ 9984317 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Jon Plazaola Larrañaga''' ([[Urretxu]], [[Gipuzkoa]], [[1982]]ko [[martxoaren 28]]a) [[aktore]]a, [[komediante]]a, eta [[zinema]] nahiz [[antzerki]] [[gidoilari]] eta zuzendaria da. Arte Ederretan lizentziatuta, Gidoigintzako ikasketak egin zituen Madrilen. [[Euskal Telebista]]n lan egin du, eta [[film labur]]rak (''SQUASH'', aipagarriena) eta antzezlanak (''Que nadie se mueva'') egin ditu. == Lanak == === Aktorea === * [[2002]] - ''[[Hoy te he matado otra vez]]'' * [[2010]] - ''[[Juegos reunidos]]'' (film laburra) * [[2011]]-[[2012]] - ''[[Finlandia (telesaioa)|Finlandia]]'' (telesaioa) * [[2012]] - ''[[Vaya semanita]]'' (telesaioa) * [[2012]] - ''[[Goenkale]]'' (telesaila: atal bat) * [[2014]] - ''[[La señora Jesusmari]]'' (film laburra) * [[2014]] - ''GI-631'' (antzezlana) * [[2014]] - ''Que nadie se mueva'' (antzezlana) * [[2015]]-[[2019]] - ''[[Allí abajo]]'' (telesaila) * [[2016]]- ''[[Villaviciosa de al lado]]'' * [[2020]]-[[2021]] - ''[[Barre librea (telebista saioa)|Barre Librea]]'' * [[2023]] - ''[[Itxaso (telesaila)|Itxaso]]'' === Aurkezlea === * [[2004]] - ''[[Europa Euskaraz]]'' * [[2004]]-[[2005]] - ''[[Pika Pika]]'' * [[2014]]-[[2015]] - ''[[Kontrako eztarria (telesaioa)|Kontrako eztarria]]'' * [[2016]] - ''[[¿Y tú qué sabes?]]'' * [[2020]]-[[2021]] - ''[[Barre librea (telebista saioa)|Barre Librea]]'' === Gidoilaria === * [[2004]] - ''[[Wazemank]]'' * [[2006]] - ''[[Betizu (ETB)|Betizu]]'' * [[2007]] - ''[[Ni hao China]]'' * [[2011]]-[[2012]] - ''[[Finlandia (telesaioa)|Finlandia]]'' === Zuzendaria === * [[2012]] - ''[[Kontuz, Atsuak!]]'' * [[2014]] - ''[[GI-631]]'' * [[2014]]-[[2015]] - ''[[Kontrako Eztarria]]'' == Kanpo estekak == {{bizialdia|1982ko|bizirik|Plazaola, Jon}} [[Kategoria:Urretxuarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako aktoreak]] [[Kategoria:Euskal Herriko umoristak]] [[Kategoria:Telebistako gidoilariak]] [[Kategoria:Gipuzkoako telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]] 2g3fuabh6ed6mlm5qgn46l1c2mcoptg 0 508728 9984368 9940880 2024-11-28T20:09:39Z Druiz002 154206 9984368 wikitext text/x-wiki {{aldizkari infotaula}} '''''The Economist''''' [[Londres]]en egoitza duen eta ingelesez idazten den [[aldizkari|astekaria]] da. 1843ko irailean [[James Wilson (enpresaria)|James Wilsonek]] sortua, nazioarteko politika eta ekonomia jorratzen ditu besteak beste. 2006ko datuen arabera, astero 1,5 miloi ale saltzen dira munduan, erdia baino gehiago [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] saltzen direlarik. Ezaguna da, [[Demokraziaren indizea]] urteroz argitaratzeko. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Ekonomia zirriborroa}} [[Kategoria:Ingelesezko aldizkariak]] [[Kategoria:Ingalaterrako aldizkariak]] [[Kategoria:Astekariak]] [[Kategoria:Ekonomia aldizkariak]] h83rzsuveov3p88idx91bxy794pxa8u 0 520658 9984682 9665288 2024-11-29T10:07:21Z Ernestobanpiroa 58701 /* Kanpo estekak */ 9984682 wikitext text/x-wiki {{letra etzanetako izenburua}} {| class="toccolours" cellpadding="3" cellspacing="0" style="float: right; margin: 0 0 1em 1em; width: 20em; clear: right" width=43% |- | colspan="2" style="font-size: larger; text-align: center;" | |- style="vertical-align: top;" | '''Aldizkaria''' | ''Alea'' |- style="vertical-align: top;" | '''Sortze urtea''' | [[2014]] bukaera |- style="vertical-align: top;" | '''Mota''' | Informazio orokorra |- style="vertical-align: top;" | '''Saltzen den lurraldea''' | [[Araba]] |- style="vertical-align: top;" | '''Editatzen den hiria''' | |- style="vertical-align: top;" | '''Hizkuntza''' | [[Euskara]] |- style="vertical-align: top;" | '''Maiztasuna''' | Astero |- style="vertical-align: top;" | '''Salneurria''' | |- style="vertical-align: top;" | '''Irakurleak''' | |- style="vertical-align: top;" | '''Argitaratzea''' | - |- style="vertical-align: top;" | '''Argitaletxea''' | |- style="vertical-align: top;" | '''Inprimategia''' | |- style="vertical-align: top;" | '''Ekoizpena''' | - |- style="vertical-align: top;" | '''Zuzendaria''' | | |} '''Alea''' euskarazko astekari orokorra da, Arabako lurralde historikoan banatzen dena. == Historia == Araban, euskarazko tokiko hedabideei zegokionez, zegoen hutsunea edo beharra ikusita, hainbat eragilek elkarlanerako bidea hasi zuten 2012ko udazkenean. Hain zuzen ere, [[Aiaraldea Komunikazio Leihoa]], [[Goiena]], [[Berria]] eta [[GEU Elkartea|GEU Gasteiz Euskalduna]] elkartea izan ziren elkarlanerako lan horietan hasi zirenak. [[2014]]ko [[azaroaren 29]]an, astekariaren zero zenbakia aurkeztu zuten<ref>Edurne Begiristain, [https://web.archive.org/web/20141206015046/http://www.berria.eus/albisteak/105919/lehen_hazia_jarri_du_alea_k.htm «Lehen hazia jarri du 'Alea'-k»], ''Berria'', 2014-11-30</ref>. [[2015]]eko [[urtarrilaren 16]]an, 'Alea' astekariak lehen zenbakia argitaratu zuen<ref>Urtzi Urkizu, [https://web.archive.org/web/20160304122607/http://www.berria.eus/paperekoa/2233/028/002/2015-01-16/arabako_alea_astekariak_gaur_argitaratuko_du_lehen_zenbakia.htm «Arabako 'Alea' astekariak gaur argitaratuko du lehen zenbakia»], ''Berria'', 2015-01-16</ref>. == Helburua == Araban euskararen normalkuntzan eragitea da astekari honen helburu orokor eta nagusia. Horretarako tresna bezala hedabideak, eta kasu konkretu honetan, papereko aldizkaria, baliatu dituzte. [[Araba]] bera ere kohesionatu nahi du, tokian tokiko berezitasunak mantenduz eta horien berri emanaz baina hizkuntzari loturiko herrialde mailako kohesio informatiboa lortuz. [[Errioxaldea]]n, [[Arabako lautada|Lautadakoen]] berri izateko eta [[Zuia]]n [[Araia]]n gertatzen dena jakiteko, [[Trebiñu]] Araba dela argi utziz baina baita [[Añana]] edo [[Arabako Mendialdea|Mendialdea]] ere, denak ere, euskararen inguruan bilduz. == Formatua == Astekari formatuan, 32 orrialde ditu, astero astero koloretan, Arabatik eta Arabaren berri emateko, kuadrillaz kuadrilla eta herriz herri zabalduko dena. Guztien ekarpenak jasotzeko prest dagoen proiektu ireki eta parte hartzailea da. == Kanpo lotura == * http://alea.eus Arabako Alea Komunikazio taldearen albiste atari digitala da. Bertan jasotzen da Arabako gaurkotasunarekin lotutako edukia: albisteak, erreportaiak, elkarrizketak, bideoak, argazki galeriak eta beste asko. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.berria.eus/bizigiro/alez-ale-hamar-bete-ditu_2134093_102.html Unai Etxenausia: "Alez ale, hamar bete ditu", ''Berria'', 2024/11/29.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskarazko aldizkariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko aldizkariak]] p2prdj4k8arm65zbqqfbj49ymp1m2ke 0 576891 9983811 9671113 2024-11-28T13:31:01Z 5.159.168.96 Erreferentziak 9983811 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Estibalitz Sasiola''' edo '''Sasiolakoa''' ([[Deba]], [[Gipuzkoa]], 1550 baino lehen – [[1611]]ko [[apirilaren 16]]a), agian, [[euskal idazle]] eta [[olerkigintza|olerkaria]] izan zen; hala izan baldin bazen, euskal idazleen artean lehen emakumezkoa bide da. Egun, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribuan]] jasotako hiru olerki harenak diren ala ez ebazteke dago.<ref name=Berria20140302>[https://web.archive.org/web/20141129074141/http://www.berria.eus/paperekoa/1503/030/349253/2014-03-02/maria_estibalitz_sasiolakoaren_egiletza_ebatzi_gabeko_kontu_bat_da_oraindik.htm «Maria Estibalitz Sasiolakoaren egiletza "ebatzi gabeko kontu bat" da oraindik»], ''Berria'', 2014-03-02.</ref><ref name=Filoblogia20141035>[https://web.archive.org/web/20141129030818/http://filoblogia.blogariak.net/2014/10/estibaliz-sasiolakoa-idazle-ala-kopiatzaile-eztabaida-facebook-en/ «Estibaliz Sasiolakoa, idazle ala kopiatzaile? Eztabaida Facebook-en»], ''Filoblogia'', 2014-10-25.</ref> == Bizitza == 2004an, hain zuzen ere, euskal literaturarako aurkikuntza itzela gertatu zen, Madrilen, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribua]] topatu zutenean. Liburu haren atzeko aldean beste norbaitek idatzitako hiru olerki daude. Lehenaren goiko aldean egileari buruzko azalpen zehatza ematen digute: {{lang|es|«De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola»}}.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=María Estíbaliz de Sasiola, primera poeta en euskera|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/eu/berriak/maria-estibaliz-de-sasiola-primera-poeta-en-euskera|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=liburutegia|urtea=2018|izenburua=Estibalitz Sasiolakoa, gure lehen emakume olerkaria {{!}} EIBZko liburutegia|argitaletxea=EIBZko liburutegia|hizkuntza=eu|data=2018-10-08|url=https://eibz.educacion.navarra.es/blogak/liburutegia/2018/10/estibalitz-sasiolakoa-gure-lehen-emakume-olerkaria/|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Patri|abizena=Urkizu|urtea=2005|izenburua=Maria Estibaliz De Sasiola (Deba 1550a – 1611) Euskal poesia idazleen artean lehen anderea|orrialdeak=287-302|hizkuntza=eu|url=https://journals.openedition.org/lapurdum/84?file=1|aldizkaria=Lapurdum|zenbakia=10|ISSN=1965-0655|DOI=https://doi.org/10.4000/lapurdum.84|accessdate=2024-11-28}}</ref><ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Estibalitz Sasiola gure literaturaren hastapenetan|hizkuntza=eu|data=2016-04-12|url=https://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/|aldizkaria=elinberri|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Maria Estibaliz [[Alostorrea (Debako dorretxea)|Sasiola]] Debako dorretxekoa zen, etxe noble zaharra eta boteretsuko alaba zen, gaur oraindik zutik dira Turrillas eta Trekuren esaten duten bezala.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Debako euskara sozialaren historia|orrialdea=246|ISBN=978-84-697-4808-4|egilea1=Ramirez de Okariz Telleria, Iñigo|egilea2=Goikoetxea, Nekane|url=https://www.deba.eus/eu/udala/udalaren-egitura-eta-sailak/euskara-eta-hezkuntza/debako-kultur-ondarea/debako-euskararen-historia-soziala/@@download/file|accessdate=2024-11-28}}</ref> Sasiola famiari buruz, 1340an, Lope Sasiolakoak beste etxe noble bat eraiki zuela Zumaian, eta Zumaiako San Pedro kaperan sasiolatarren armak ezarri zituztela. Haietako batzuk ospetsuak izan ziren: Martin Otxoa Sasiolakoa, Gaztelako kondestablearen idazkaria, 1539ko urriaren 25ean [[Lizarrate]]n [[Karlos Maria Isidro Borboikoa|Karlos V.a]] enperadoreari harrera egin zion berbera: Debako San Anton kapera fundatu zuen eta [[Arantzibia dorretxea|Aranzibiako]] jauna ere izan zen; halaber, Paskual Sasiolakoa, Mutrikuko eskribaua eta 1583an Debako alkate izan zena.<ref name=":2" /> Ez da jakiten gauza handirik berari buruz, baina garai horretako, XVI. mendeko hainbat emakume noble bezala, idazten eta irakurtzen jakingo omen zuen.<ref name=":1" /> Ez dira aurkitu berak aipatzen dituzten bi dokumentu baino: Martin de Amonsategiren eta María Martinez de Sasiolaren arteko ezkontzaren eskritura, lekuko bezala, eta Santa Maria de La Asunción-go elizaren bere heriotza-agirian, 1611ko apirilaren 16an hil zela azaltzen duenean.<ref name=":2" /> == Olerkiak == Estibalitz Sasiolakoa, ematen duenez, debarra zen, 1550. urtea baino lehen jaioa eta 1611n zendua. Emakume noblea zenez gero, bazekien irakurtzen eta idazten. Harenak dira, agian, Joan Perez Lazarragaren eskuz idatzitako liburuko bukaeraldean ageri diren maitasunezko hiru olerki, Lazarragaren eskukoak ez direnak.<ref name=":1" /> Gainera, lehen lerroan aipu hau agertzen da : ''De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola'', egilea dela autore batzuk esaten dutela.<ref name=":2" /> Olerki horiek dira 33, 34 eta 35 Lazarragaren eskuiskribuan. Izenburuak ''Lecu on bat da Escoçia'', ''Elai lelo ibai lelo'' eta ''Mendi altuan erurra daidi'' dira izenburuak eta hirurok dira amodiozkoak.<ref name=":0" /> Hiru olerkietatik, bat, azkenengoa, kanta zahar bat da (eta beste biak berak asmatutakoak, Patri Urkizuren esanetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Estibaliz Sasiola, lehen emakume idazlea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-099-032/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> hauek: {{aipu|XXXIII <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> <br/> De la señora Maria Estibaliz de Sasiola <br/> <br/> <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> obeagoa da Beneszia <br/> ene aldeko lagunoni <br/> elkaenzako flakezia <br/> nai deban orduetako <br/> andia dakar fantasia <br/> bosteun dukat kosta jakan <br/> baroeoni balentia <br/> emperadore jaunaganik <br/> ekarizea lizenzia <br/> eleizara juen oi naiz <br/> egin oi det bekatu <br/> abemaria asi baize <br/> ezin oi det notatu <br/> liburuan bere jari oi naiz <br/> begi neureok lausotu <br/> fraidia predikazen jarri <br/> izik ezin aditu <br/> ofrendara dianea <br/> ondo oi det miratu <br/> sagara gora dianean <br/> amore lindeaz oroitu <br/> amore linda galantorek <br/> gogoan oi ni banindu <br/> lagunok baiez diostau <br/> neuronek ezin sinistu <br/> neuronek esin neio baia <br/> egingo digot mandatu <br/> arenzat jaio ninzala ta <br/> enagiala largatu <br/> es bisteak konsolat[u] <br/> ez egonak amorat[u] <br/> ez maian asentatu, <br/> ez oean albergatu. <br/> Jaun zerukoa estagizu[la] <br/> gizona onein amor[adu] <br/> laztan enea nai gara... <br/> sure atean arteti <br/> aren agun zaite[z] <br/> sakuskedan leiotik. <br/> Egun artan nik ez ne[ban] <br/> munduan lizan bear(rrik) <br/> speranzeak bizi oi... <br/> erri onezat atean <br/> speranzea galdu oi dot <br/> errira natorronea[n] <br/> ene lastan zuri ederra <br/> zure laztan ni banari <br/> kontu estua emango digozu <br/> zeruetako jaunari <br/> munduan diran podere oro <br/> eskuan dituanari <br/> bazinaki gogoa <br/> lastana biozekoa <br/> [zu]re minez ilgo banaiz <br/> [l]udatu jaun zerukoa <br/> [a]more linda galant bata <br/> [e]ne amore berria <br/> [g]ura dakustan ordu orotan <br/> [or]rzean ur det irria <br/> [ur]a estakustanea <br/> [a]ldea malenkonia <br/> [...]gun ekusi estet eta <br/> [...]oi ene bekataria <br/> [...]sigarika banendorren <br/> [...]patu egun batean <br/> [...]estanarekin enkontra nezan <br/> [S]an Juanen aurea <br/> [ber]e iru matalotekin <br/> [gorp]utza galanta joean <br/> zazpi urtekoz ekari nau <br/> gajoturik oea <br/> korzierrean irte neban <br/> baii? joean kalean <br/> debotaro enzutera <br/> birjinearen mezea <br/> Madalena santea da <br/> ene abogadea <br/> arren emon degidala <br/> eska nakion doea <br/> arimakoz eta gorpuzekok <br/> obe dedan bidea <br/> ene laztan biozekoa <br/> kortes enseinadea <br/> eri onetan bestek eztu <br/> ar oi deban librea <br/> Franziako armak dakaz <br/> goian eta bean <br/> aren ekuzten etoriko naiz <br/> lebante urrunerean <br/> biok ondo izango gara <br/> mundan garan artean <br/> paradisu ereinuan <br/> mundutik goazenean <br/> <br/> XXXIV <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> etxean arai leloa <br/> damarika dan galantaena <br/> Belagai Butroekoa <br/> Belagaia dioza eta <br/> korionean jajoa <br/> oreanik jagi ninzan <br/> astelen goizean <br/> eskuetan busti eta <br/> kalera nirteanean <br/> ene lastan zuri ederra <br/> berdurakin aurean <br/> soinean gonaz ondo jazita <br/> jurapa oria gainea <br/> gerian gerikoa eder <br/> solea sotil oinea <br/> bularteria trapua zuri <br/> labradurak urrea <br/> donzellakin fordelizak <br/> lepoan goienainean <br/> donzella batek jozi zeban <br/> Iruneko kalean <br/> niri ondo kosta jakin <br/> Gipuskoako lurrean <br/> orain aldiaz aita deza[...] <br/> Gaztelako noblezia <br/> Burgus ta Toledo <br/> ta Kordoba ta Sibillia <br/> [Maro]ko errei[nua] <br/> Barzelona ta Balenzia <br/> Napol erri noblea da <br/> arek urrean Kalabria <br/> Genoako kondaduan <br/> Pisakin Florenzia <br/> Pullalekin Ferrera baino <br/> obeagoa da Beneszia <br/> munduak klaramentean daki <br/> zurca dana Zizilia <br/> [A]ostaenez lezu on dira <br/> Toskanarekin Lonbardia <br/> aek gustiak baino bere <br/> obeago ene amore onetsia <br/> <br/> XXXV <br/> Meldi Altuan <br/> Edurra Daidi <br/> <br/> Mendi altuan erurra daidi <br/> aran baxuan eguzki <br/> mendiaran guztiak baino <br/> ene koitaok nagusi <br/> ikaz lazten ninduan dontzella batek <br/> aurten nai ez ekusi <br/> laster kanbiatu ninduan <br/> deseo ebenagaiti}} Lehen olerkian mintzo den pertsonaia emakumezkoa da; bigarrenean, ez da garbi ikusten nor ari zaigun hizketan; eta hirugarrenak gizonezko baten ahoan jarrita dagoela dirudi.<ref name=":3" /> Badago eztabaida olerki horiek Sasiolak egindakoak diren ala ez. Gauzak horrela, [[Gidor Bilbao]] eta [[Ricardo Gómez]] euskalariek diotenez, badirudi olerkiok Lazarragak idatzi zituela: beharbada Estibalitz Sasiolakoak idatzi edo kopiatu zituen lehenik, eta gero Lazarragak berriro kopiatu zituen, ezaugarri batzuk mantenduz eta beste batzuk beretuz.<ref name="Berria20140302" /><ref name="Filoblogia20141035" /> == Bibliografía == * Turrillas, Alex eta Treku Jose Ignacio (2015). ''Deba. Ibilaldi bat gure historian zehar''. Deba: Kaioa a.s.p., 124-127 orriak. * ''Lazarraga eskuizkribua: Edizioa eta azterketa''. Gidor Bilbao, Ricardo Gómez, Joseba A. Lakarra, Julen Manterola, Céline Mounole, Blanca Urgell == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [[Joseba Aurkenerena|Joseba AURKENERENA]]: http://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/^*{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{bizialdia|EZEZAGUNA|1611ko|Sasiola, Estibalitz}} [[Kategoria:Debarrak]] [[Kategoria:XVI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XVII. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Debako idazleak]] 59fl6zm65moamjn76m5crif84l3iybk 9983814 9983811 2024-11-28T13:32:22Z InmaGwiki 137683 /* Olerkiak */ 9983814 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Estibalitz Sasiola''' edo '''Sasiolakoa''' ([[Deba]], [[Gipuzkoa]], 1550 baino lehen – [[1611]]ko [[apirilaren 16]]a), agian, [[euskal idazle]] eta [[olerkigintza|olerkaria]] izan zen; hala izan baldin bazen, euskal idazleen artean lehen emakumezkoa bide da. Egun, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribuan]] jasotako hiru olerki harenak diren ala ez ebazteke dago.<ref name=Berria20140302>[https://web.archive.org/web/20141129074141/http://www.berria.eus/paperekoa/1503/030/349253/2014-03-02/maria_estibalitz_sasiolakoaren_egiletza_ebatzi_gabeko_kontu_bat_da_oraindik.htm «Maria Estibalitz Sasiolakoaren egiletza "ebatzi gabeko kontu bat" da oraindik»], ''Berria'', 2014-03-02.</ref><ref name=Filoblogia20141035>[https://web.archive.org/web/20141129030818/http://filoblogia.blogariak.net/2014/10/estibaliz-sasiolakoa-idazle-ala-kopiatzaile-eztabaida-facebook-en/ «Estibaliz Sasiolakoa, idazle ala kopiatzaile? Eztabaida Facebook-en»], ''Filoblogia'', 2014-10-25.</ref> == Bizitza == 2004an, hain zuzen ere, euskal literaturarako aurkikuntza itzela gertatu zen, Madrilen, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribua]] topatu zutenean. Liburu haren atzeko aldean beste norbaitek idatzitako hiru olerki daude. Lehenaren goiko aldean egileari buruzko azalpen zehatza ematen digute: {{lang|es|«De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola»}}.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=María Estíbaliz de Sasiola, primera poeta en euskera|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/eu/berriak/maria-estibaliz-de-sasiola-primera-poeta-en-euskera|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=liburutegia|urtea=2018|izenburua=Estibalitz Sasiolakoa, gure lehen emakume olerkaria {{!}} EIBZko liburutegia|argitaletxea=EIBZko liburutegia|hizkuntza=eu|data=2018-10-08|url=https://eibz.educacion.navarra.es/blogak/liburutegia/2018/10/estibalitz-sasiolakoa-gure-lehen-emakume-olerkaria/|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Patri|abizena=Urkizu|urtea=2005|izenburua=Maria Estibaliz De Sasiola (Deba 1550a – 1611) Euskal poesia idazleen artean lehen anderea|orrialdeak=287-302|hizkuntza=eu|url=https://journals.openedition.org/lapurdum/84?file=1|aldizkaria=Lapurdum|zenbakia=10|ISSN=1965-0655|DOI=https://doi.org/10.4000/lapurdum.84|accessdate=2024-11-28}}</ref><ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Estibalitz Sasiola gure literaturaren hastapenetan|hizkuntza=eu|data=2016-04-12|url=https://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/|aldizkaria=elinberri|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Maria Estibaliz [[Alostorrea (Debako dorretxea)|Sasiola]] Debako dorretxekoa zen, etxe noble zaharra eta boteretsuko alaba zen, gaur oraindik zutik dira Turrillas eta Trekuren esaten duten bezala.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Debako euskara sozialaren historia|orrialdea=246|ISBN=978-84-697-4808-4|egilea1=Ramirez de Okariz Telleria, Iñigo|egilea2=Goikoetxea, Nekane|url=https://www.deba.eus/eu/udala/udalaren-egitura-eta-sailak/euskara-eta-hezkuntza/debako-kultur-ondarea/debako-euskararen-historia-soziala/@@download/file|accessdate=2024-11-28}}</ref> Sasiola famiari buruz, 1340an, Lope Sasiolakoak beste etxe noble bat eraiki zuela Zumaian, eta Zumaiako San Pedro kaperan sasiolatarren armak ezarri zituztela. Haietako batzuk ospetsuak izan ziren: Martin Otxoa Sasiolakoa, Gaztelako kondestablearen idazkaria, 1539ko urriaren 25ean [[Lizarrate]]n [[Karlos Maria Isidro Borboikoa|Karlos V.a]] enperadoreari harrera egin zion berbera: Debako San Anton kapera fundatu zuen eta [[Arantzibia dorretxea|Aranzibiako]] jauna ere izan zen; halaber, Paskual Sasiolakoa, Mutrikuko eskribaua eta 1583an Debako alkate izan zena.<ref name=":2" /> Ez da jakiten gauza handirik berari buruz, baina garai horretako, XVI. mendeko hainbat emakume noble bezala, idazten eta irakurtzen jakingo omen zuen.<ref name=":1" /> Ez dira aurkitu berak aipatzen dituzten bi dokumentu baino: Martin de Amonsategiren eta María Martinez de Sasiolaren arteko ezkontzaren eskritura, lekuko bezala, eta Santa Maria de La Asunción-go elizaren bere heriotza-agirian, 1611ko apirilaren 16an hil zela azaltzen duenean.<ref name=":2" /> == Olerkiak == Estibalitz Sasiolakoa, ematen duenez, debarra zen, 1550. urtea baino lehen jaioa eta 1611n zendua. Emakume noblea zenez gero, bazekien irakurtzen eta idazten. Harenak dira, agian, Joan Perez Lazarragaren eskuz idatzitako liburuko bukaeraldean ageri diren maitasunezko hiru olerki, Lazarragaren eskukoak ez direnak.<ref name=":1" /> Gainera, lehen lerroan aipu hau agertzen da : ''De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola'', egilea dela autore batzuk esaten dutela.<ref name=":2" /> Olerki horiek dira 33, 34 eta 35 Lazarragaren eskuiskribuan. Izenburuak ''Lecu on bat da Escoçia'', ''Elai lelo ibai lelo'' eta ''Mendi altuan erurra daidi'' dira izenburuak eta hirurok dira amodiozkoak.<ref name=":0" /> Hiru olerkietatik, bat, azkenengoa, kanta zahar bat da (eta beste biak berak asmatutakoak, Patri Urkizuren esanetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maria Estibaliz Sasiola, lehen emakume idazlea - Ahotsak.eus|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-099-032/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hauek dira: {{aipu|XXXIII <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> <br/> De la señora Maria Estibaliz de Sasiola <br/> <br/> <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> obeagoa da Beneszia <br/> ene aldeko lagunoni <br/> elkaenzako flakezia <br/> nai deban orduetako <br/> andia dakar fantasia <br/> bosteun dukat kosta jakan <br/> baroeoni balentia <br/> emperadore jaunaganik <br/> ekarizea lizenzia <br/> eleizara juen oi naiz <br/> egin oi det bekatu <br/> abemaria asi baize <br/> ezin oi det notatu <br/> liburuan bere jari oi naiz <br/> begi neureok lausotu <br/> fraidia predikazen jarri <br/> izik ezin aditu <br/> ofrendara dianea <br/> ondo oi det miratu <br/> sagara gora dianean <br/> amore lindeaz oroitu <br/> amore linda galantorek <br/> gogoan oi ni banindu <br/> lagunok baiez diostau <br/> neuronek ezin sinistu <br/> neuronek esin neio baia <br/> egingo digot mandatu <br/> arenzat jaio ninzala ta <br/> enagiala largatu <br/> es bisteak konsolat[u] <br/> ez egonak amorat[u] <br/> ez maian asentatu, <br/> ez oean albergatu. <br/> Jaun zerukoa estagizu[la] <br/> gizona onein amor[adu] <br/> laztan enea nai gara... <br/> sure atean arteti <br/> aren agun zaite[z] <br/> sakuskedan leiotik. <br/> Egun artan nik ez ne[ban] <br/> munduan lizan bear(rrik) <br/> speranzeak bizi oi... <br/> erri onezat atean <br/> speranzea galdu oi dot <br/> errira natorronea[n] <br/> ene lastan zuri ederra <br/> zure laztan ni banari <br/> kontu estua emango digozu <br/> zeruetako jaunari <br/> munduan diran podere oro <br/> eskuan dituanari <br/> bazinaki gogoa <br/> lastana biozekoa <br/> [zu]re minez ilgo banaiz <br/> [l]udatu jaun zerukoa <br/> [a]more linda galant bata <br/> [e]ne amore berria <br/> [g]ura dakustan ordu orotan <br/> [or]rzean ur det irria <br/> [ur]a estakustanea <br/> [a]ldea malenkonia <br/> [...]gun ekusi estet eta <br/> [...]oi ene bekataria <br/> [...]sigarika banendorren <br/> [...]patu egun batean <br/> [...]estanarekin enkontra nezan <br/> [S]an Juanen aurea <br/> [ber]e iru matalotekin <br/> [gorp]utza galanta joean <br/> zazpi urtekoz ekari nau <br/> gajoturik oea <br/> korzierrean irte neban <br/> baii? joean kalean <br/> debotaro enzutera <br/> birjinearen mezea <br/> Madalena santea da <br/> ene abogadea <br/> arren emon degidala <br/> eska nakion doea <br/> arimakoz eta gorpuzekok <br/> obe dedan bidea <br/> ene laztan biozekoa <br/> kortes enseinadea <br/> eri onetan bestek eztu <br/> ar oi deban librea <br/> Franziako armak dakaz <br/> goian eta bean <br/> aren ekuzten etoriko naiz <br/> lebante urrunerean <br/> biok ondo izango gara <br/> mundan garan artean <br/> paradisu ereinuan <br/> mundutik goazenean <br/> <br/> XXXIV <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> etxean arai leloa <br/> damarika dan galantaena <br/> Belagai Butroekoa <br/> Belagaia dioza eta <br/> korionean jajoa <br/> oreanik jagi ninzan <br/> astelen goizean <br/> eskuetan busti eta <br/> kalera nirteanean <br/> ene lastan zuri ederra <br/> berdurakin aurean <br/> soinean gonaz ondo jazita <br/> jurapa oria gainea <br/> gerian gerikoa eder <br/> solea sotil oinea <br/> bularteria trapua zuri <br/> labradurak urrea <br/> donzellakin fordelizak <br/> lepoan goienainean <br/> donzella batek jozi zeban <br/> Iruneko kalean <br/> niri ondo kosta jakin <br/> Gipuskoako lurrean <br/> orain aldiaz aita deza[...] <br/> Gaztelako noblezia <br/> Burgus ta Toledo <br/> ta Kordoba ta Sibillia <br/> [Maro]ko errei[nua] <br/> Barzelona ta Balenzia <br/> Napol erri noblea da <br/> arek urrean Kalabria <br/> Genoako kondaduan <br/> Pisakin Florenzia <br/> Pullalekin Ferrera baino <br/> obeagoa da Beneszia <br/> munduak klaramentean daki <br/> zurca dana Zizilia <br/> [A]ostaenez lezu on dira <br/> Toskanarekin Lonbardia <br/> aek gustiak baino bere <br/> obeago ene amore onetsia <br/> <br/> XXXV <br/> Meldi Altuan <br/> Edurra Daidi <br/> <br/> Mendi altuan erurra daidi <br/> aran baxuan eguzki <br/> mendiaran guztiak baino <br/> ene koitaok nagusi <br/> ikaz lazten ninduan dontzella batek <br/> aurten nai ez ekusi <br/> laster kanbiatu ninduan <br/> deseo ebenagaiti}} Lehen olerkian mintzo den pertsonaia emakumezkoa da; bigarrenean, ez da garbi ikusten nor ari zaigun hizketan; eta hirugarrenak gizonezko baten ahoan jarrita dagoela dirudi.<ref name=":3" /> Badago eztabaida olerki horiek Sasiolak egindakoak diren ala ez. Gauzak horrela, [[Gidor Bilbao]] eta [[Ricardo Gómez]] euskalariek diotenez, badirudi olerkiok Lazarragak idatzi zituela: beharbada Estibalitz Sasiolakoak idatzi edo kopiatu zituen lehenik, eta gero Lazarragak berriro kopiatu zituen, ezaugarri batzuk mantenduz eta beste batzuk beretuz.<ref name="Berria20140302" /><ref name="Filoblogia20141035" /> == Bibliografía == * Turrillas, Alex eta Treku Jose Ignacio (2015). ''Deba. Ibilaldi bat gure historian zehar''. Deba: Kaioa a.s.p., 124-127 orriak. * ''Lazarraga eskuizkribua: Edizioa eta azterketa''. Gidor Bilbao, Ricardo Gómez, Joseba A. Lakarra, Julen Manterola, Céline Mounole, Blanca Urgell == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [[Joseba Aurkenerena|Joseba AURKENERENA]]: http://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/^*{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{bizialdia|EZEZAGUNA|1611ko|Sasiola, Estibalitz}} [[Kategoria:Debarrak]] [[Kategoria:XVI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XVII. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Debako idazleak]] rmg207iwwem5ys47h9o58fo8g3vkacu 9984713 9983814 2024-11-29T10:34:24Z InmaGwiki 137683 9984713 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Estibalitz Sasiola''' edo '''Sasiolakoa''' ([[Deba]], [[Gipuzkoa]], 1550 baino lehen – [[1611]]ko [[apirilaren 16]]a), agian, [[euskal idazle]] eta [[olerkigintza|olerkaria]] izan zen; hala izan baldin bazen, euskal idazleen artean lehen emakumezkoa bide da. Egun, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribuan]] jasotako hiru olerki harenak diren ala ez ebazteke dago.<ref name=Berria20140302>[https://web.archive.org/web/20141129074141/http://www.berria.eus/paperekoa/1503/030/349253/2014-03-02/maria_estibalitz_sasiolakoaren_egiletza_ebatzi_gabeko_kontu_bat_da_oraindik.htm «Maria Estibalitz Sasiolakoaren egiletza "ebatzi gabeko kontu bat" da oraindik»], ''Berria'', 2014-03-02.</ref><ref name=Filoblogia20141035>[https://web.archive.org/web/20141129030818/http://filoblogia.blogariak.net/2014/10/estibaliz-sasiolakoa-idazle-ala-kopiatzaile-eztabaida-facebook-en/ «Estibaliz Sasiolakoa, idazle ala kopiatzaile? Eztabaida Facebook-en»], ''Filoblogia'', 2014-10-25.</ref> == Bizitza == 2004an, hain zuzen ere, euskal literaturarako aurkikuntza itzela gertatu zen, Madrilen, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribua]] topatu zutenean. Liburu haren atzeko aldean beste norbaitek idatzitako hiru olerki daude. Lehenaren goiko aldean egileari buruzko azalpen zehatza ematen digute: {{lang|es|«De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola»}}.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=María Estíbaliz de Sasiola, primera poeta en euskera|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/eu/berriak/maria-estibaliz-de-sasiola-primera-poeta-en-euskera|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=liburutegia|urtea=2018|izenburua=Estibalitz Sasiolakoa, gure lehen emakume olerkaria {{!}} EIBZko liburutegia|argitaletxea=EIBZko liburutegia|hizkuntza=eu|data=2018-10-08|url=https://eibz.educacion.navarra.es/blogak/liburutegia/2018/10/estibalitz-sasiolakoa-gure-lehen-emakume-olerkaria/|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Patri|abizena=Urkizu|urtea=2005|izenburua=Maria Estibaliz De Sasiola (Deba 1550 – 1611) Euskal poesia idazleen artean lehen anderea|orrialdeak=287-302|hizkuntza=eu|url=https://journals.openedition.org/lapurdum/84?file=1|aldizkaria=Lapurdum|zenbakia=10|ISSN=1965-0655|DOI=https://doi.org/10.4000/lapurdum.84|accessdate=2024-11-28}}</ref><ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Estibalitz Sasiola gure literaturaren hastapenetan|hizkuntza=eu|data=2016-04-12|url=https://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/|aldizkaria=elinberri|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Maria Estibaliz [[Alostorrea (Debako dorretxea)|Sasiola]] Debako dorretxekoa zen, etxe noble zaharra eta boteretsuko alaba zen, gaur oraindik zutik dira Turrillas eta Trekuren esaten duten bezala.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Debako euskara sozialaren historia|orrialdea=246|ISBN=978-84-697-4808-4|egilea1=Ramirez de Okariz Telleria, Iñigo|egilea2=Goikoetxea, Nekane|url=https://www.deba.eus/eu/udala/udalaren-egitura-eta-sailak/euskara-eta-hezkuntza/debako-kultur-ondarea/debako-euskararen-historia-soziala/@@download/file|accessdate=2024-11-28}}</ref> Sasiola famiari buruz, 1340an, Lope Sasiolakoak beste etxe noble bat eraiki zuela Zumaian, eta Zumaiako San Pedro kaperan sasiolatarren armak ezarri zituztela. Haietako batzuk ospetsuak izan ziren: Martin Otxoa Sasiolakoa, Gaztelako kondestablearen idazkaria, 1539ko urriaren 25ean [[Lizarrate]]n [[Karlos Maria Isidro Borboikoa|Karlos V.a]] enperadoreari harrera egin zion berbera: Debako San Anton kapera fundatu zuen eta [[Arantzibia dorretxea|Aranzibiako]] jauna ere izan zen; halaber, Paskual Sasiolakoa, Mutrikuko eskribaua eta 1583an Debako alkate izan zena.<ref name=":2" /> Ez da jakiten gauza handirik berari buruz, baina garai horretako, XVI. mendeko hainbat emakume noble bezala, idazten eta irakurtzen jakingo omen zuen.<ref name=":1" /> Ez dira aurkitu berak aipatzen dituzten bi dokumentu baino: Martin de Amonsategiren eta María Martinez de Sasiolaren arteko ezkontzaren eskritura, lekuko bezala, eta Santa Maria de La Asunción-go elizaren bere heriotza-agirian, 1611ko apirilaren 16an hil zela azaltzen duenean.<ref name=":2" /> == Olerkiak == Estibalitz Sasiolakoa, ematen duenez, debarra zen, 1550. urtea baino lehen jaioa eta 1611n zendua. Emakume noblea zenez gero, bazekien irakurtzen eta idazten. Harenak dira, agian, Joan Perez Lazarragaren eskuz idatzitako liburuko bukaeraldean ageri diren maitasunezko hiru olerki, Lazarragaren eskukoak ez direnak.<ref name=":1" /> Gainera, lehen lerroan aipu hau agertzen da : ''De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola'', egilea dela autore batzuk esaten dutela.<ref name=":2" /> Olerki horiek dira 33, 34 eta 35 Lazarragaren eskuiskribuan. Izenburuak ''Lecu on bat da Escoçia'', ''Elai lelo ibai lelo'' eta ''Mendi altuan erurra daidi'' dira izenburuak eta hirurok dira amodiozkoak.<ref name=":0" /> Hiru olerkietatik, bat, azkenengoa, kanta zahar bat da (eta beste biak berak asmatutakoak, Patri Urkizuren esanetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Patri|abizena=Urkizu Sarasua|urtea=2020|izenburua=Maria Estibaliz Sasiola, lehen emakume idazlea|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-099-032/|bilduma=Ahotsak.eus|sartze-data=2024-11-28|accessdate=2024-11-28}}</ref> Hauek dira: {{aipu|XXXIII <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> <br/> De la señora Maria Estibaliz de Sasiola <br/> <br/> <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> obeagoa da Beneszia <br/> ene aldeko lagunoni <br/> elkaenzako flakezia <br/> nai deban orduetako <br/> andia dakar fantasia <br/> bosteun dukat kosta jakan <br/> baroeoni balentia <br/> emperadore jaunaganik <br/> ekarizea lizenzia <br/> eleizara juen oi naiz <br/> egin oi det bekatu <br/> abemaria asi baize <br/> ezin oi det notatu <br/> liburuan bere jari oi naiz <br/> begi neureok lausotu <br/> fraidia predikazen jarri <br/> izik ezin aditu <br/> ofrendara dianea <br/> ondo oi det miratu <br/> sagara gora dianean <br/> amore lindeaz oroitu <br/> amore linda galantorek <br/> gogoan oi ni banindu <br/> lagunok baiez diostau <br/> neuronek ezin sinistu <br/> neuronek esin neio baia <br/> egingo digot mandatu <br/> arenzat jaio ninzala ta <br/> enagiala largatu <br/> es bisteak konsolat[u] <br/> ez egonak amorat[u] <br/> ez maian asentatu, <br/> ez oean albergatu. <br/> Jaun zerukoa estagizu[la] <br/> gizona onein amor[adu] <br/> laztan enea nai gara... <br/> sure atean arteti <br/> aren agun zaite[z] <br/> sakuskedan leiotik. <br/> Egun artan nik ez ne[ban] <br/> munduan lizan bear(rrik) <br/> speranzeak bizi oi... <br/> erri onezat atean <br/> speranzea galdu oi dot <br/> errira natorronea[n] <br/> ene lastan zuri ederra <br/> zure laztan ni banari <br/> kontu estua emango digozu <br/> zeruetako jaunari <br/> munduan diran podere oro <br/> eskuan dituanari <br/> bazinaki gogoa <br/> lastana biozekoa <br/> [zu]re minez ilgo banaiz <br/> [l]udatu jaun zerukoa <br/> [a]more linda galant bata <br/> [e]ne amore berria <br/> [g]ura dakustan ordu orotan <br/> [or]rzean ur det irria <br/> [ur]a estakustanea <br/> [a]ldea malenkonia <br/> [...]gun ekusi estet eta <br/> [...]oi ene bekataria <br/> [...]sigarika banendorren <br/> [...]patu egun batean <br/> [...]estanarekin enkontra nezan <br/> [S]an Juanen aurea <br/> [ber]e iru matalotekin <br/> [gorp]utza galanta joean <br/> zazpi urtekoz ekari nau <br/> gajoturik oea <br/> korzierrean irte neban <br/> baii? joean kalean <br/> debotaro enzutera <br/> birjinearen mezea <br/> Madalena santea da <br/> ene abogadea <br/> arren emon degidala <br/> eska nakion doea <br/> arimakoz eta gorpuzekok <br/> obe dedan bidea <br/> ene laztan biozekoa <br/> kortes enseinadea <br/> eri onetan bestek eztu <br/> ar oi deban librea <br/> Franziako armak dakaz <br/> goian eta bean <br/> aren ekuzten etoriko naiz <br/> lebante urrunerean <br/> biok ondo izango gara <br/> mundan garan artean <br/> paradisu ereinuan <br/> mundutik goazenean <br/> <br/> XXXIV <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> etxean arai leloa <br/> damarika dan galantaena <br/> Belagai Butroekoa <br/> Belagaia dioza eta <br/> korionean jajoa <br/> oreanik jagi ninzan <br/> astelen goizean <br/> eskuetan busti eta <br/> kalera nirteanean <br/> ene lastan zuri ederra <br/> berdurakin aurean <br/> soinean gonaz ondo jazita <br/> jurapa oria gainea <br/> gerian gerikoa eder <br/> solea sotil oinea <br/> bularteria trapua zuri <br/> labradurak urrea <br/> donzellakin fordelizak <br/> lepoan goienainean <br/> donzella batek jozi zeban <br/> Iruneko kalean <br/> niri ondo kosta jakin <br/> Gipuskoako lurrean <br/> orain aldiaz aita deza[...] <br/> Gaztelako noblezia <br/> Burgus ta Toledo <br/> ta Kordoba ta Sibillia <br/> [Maro]ko errei[nua] <br/> Barzelona ta Balenzia <br/> Napol erri noblea da <br/> arek urrean Kalabria <br/> Genoako kondaduan <br/> Pisakin Florenzia <br/> Pullalekin Ferrera baino <br/> obeagoa da Beneszia <br/> munduak klaramentean daki <br/> zurca dana Zizilia <br/> [A]ostaenez lezu on dira <br/> Toskanarekin Lonbardia <br/> aek gustiak baino bere <br/> obeago ene amore onetsia <br/> <br/> XXXV <br/> Meldi Altuan <br/> Edurra Daidi <br/> <br/> Mendi altuan erurra daidi <br/> aran baxuan eguzki <br/> mendiaran guztiak baino <br/> ene koitaok nagusi <br/> ikaz lazten ninduan dontzella batek <br/> aurten nai ez ekusi <br/> laster kanbiatu ninduan <br/> deseo ebenagaiti}} Lehen olerkian mintzo den pertsonaia emakumezkoa da; bigarrenean, ez da garbi ikusten nor ari zaigun hizketan; eta hirugarrenak gizonezko baten ahoan jarrita dagoela dirudi.<ref name=":3" /> Badago eztabaida olerki horiek Sasiolak egindakoak diren ala ez. Gauzak horrela, [[Gidor Bilbao]] eta [[Ricardo Gómez]] euskalariek diotenez, badirudi olerkiok Lazarragak idatzi zituela: beharbada Estibalitz Sasiolakoak idatzi edo kopiatu zituen lehenik, eta gero Lazarragak berriro kopiatu zituen, ezaugarri batzuk mantenduz eta beste batzuk beretuz.<ref name="Berria20140302" /><ref name="Filoblogia20141035" /><ref>{{erreferentzia|izena=Tere|abizena=Irastortza Garmendia|izenburua=Euskarazko literatura eta letren sorkuntzako emakumeen eta gizonen egoera|url=https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/ka25_euskara_literatura_sorkun/eu_def/adjuntos/euskarazko-literatura-sorkuntzako-emakumeen-gizonen-egoera.pdf|accessdate=2024-11-29}}</ref> == Bibliografía == * Turrillas, Alex eta Treku Jose Ignacio (2015). ''Deba. Ibilaldi bat gure historian zehar''. Deba: Kaioa a.s.p., 124-127 orriak. * ''Lazarraga eskuizkribua: Edizioa eta azterketa''. Gidor Bilbao, Ricardo Gómez, Joseba A. Lakarra, Julen Manterola, Céline Mounole, Blanca Urgell * Ariztimuño Lopez, Borja (2020). ''Ohar filologikoak Azkoitiko testu aurkitu berriaz: irakurketa proposamena.'' Euskal Herriko Unibertsitatea. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [[Joseba Aurkenerena|Joseba AURKENERENA]]: http://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/^*{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{bizialdia|EZEZAGUNA|1611ko|Sasiola, Estibalitz}} [[Kategoria:Debarrak]] [[Kategoria:XVI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XVII. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Debako idazleak]] 646rkm58krhryqy3hdianxdkfmrycwm 9984720 9984713 2024-11-29T10:36:42Z InmaGwiki 137683 /* Olerkiak */ 9984720 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Estibalitz Sasiola''' edo '''Sasiolakoa''' ([[Deba]], [[Gipuzkoa]], 1550 baino lehen – [[1611]]ko [[apirilaren 16]]a), agian, [[euskal idazle]] eta [[olerkigintza|olerkaria]] izan zen; hala izan baldin bazen, euskal idazleen artean lehen emakumezkoa bide da. Egun, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribuan]] jasotako hiru olerki harenak diren ala ez ebazteke dago.<ref name=Berria20140302>[https://web.archive.org/web/20141129074141/http://www.berria.eus/paperekoa/1503/030/349253/2014-03-02/maria_estibalitz_sasiolakoaren_egiletza_ebatzi_gabeko_kontu_bat_da_oraindik.htm «Maria Estibalitz Sasiolakoaren egiletza "ebatzi gabeko kontu bat" da oraindik»], ''Berria'', 2014-03-02.</ref><ref name=Filoblogia20141035>[https://web.archive.org/web/20141129030818/http://filoblogia.blogariak.net/2014/10/estibaliz-sasiolakoa-idazle-ala-kopiatzaile-eztabaida-facebook-en/ «Estibaliz Sasiolakoa, idazle ala kopiatzaile? Eztabaida Facebook-en»], ''Filoblogia'', 2014-10-25.</ref> == Bizitza == 2004an, hain zuzen ere, euskal literaturarako aurkikuntza itzela gertatu zen, Madrilen, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribua]] topatu zutenean. Liburu haren atzeko aldean beste norbaitek idatzitako hiru olerki daude. Lehenaren goiko aldean egileari buruzko azalpen zehatza ematen digute: {{lang|es|«De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola»}}.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=María Estíbaliz de Sasiola, primera poeta en euskera|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/eu/berriak/maria-estibaliz-de-sasiola-primera-poeta-en-euskera|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=liburutegia|urtea=2018|izenburua=Estibalitz Sasiolakoa, gure lehen emakume olerkaria {{!}} EIBZko liburutegia|argitaletxea=EIBZko liburutegia|hizkuntza=eu|data=2018-10-08|url=https://eibz.educacion.navarra.es/blogak/liburutegia/2018/10/estibalitz-sasiolakoa-gure-lehen-emakume-olerkaria/|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Patri|abizena=Urkizu|urtea=2005|izenburua=Maria Estibaliz De Sasiola (Deba 1550 – 1611) Euskal poesia idazleen artean lehen anderea|orrialdeak=287-302|hizkuntza=eu|url=https://journals.openedition.org/lapurdum/84?file=1|aldizkaria=Lapurdum|zenbakia=10|ISSN=1965-0655|DOI=https://doi.org/10.4000/lapurdum.84|accessdate=2024-11-28}}</ref><ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Estibalitz Sasiola gure literaturaren hastapenetan|hizkuntza=eu|data=2016-04-12|url=https://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/|aldizkaria=elinberri|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Maria Estibaliz [[Alostorrea (Debako dorretxea)|Sasiola]] Debako dorretxekoa zen, etxe noble zaharra eta boteretsuko alaba zen, gaur oraindik zutik dira Turrillas eta Trekuren esaten duten bezala.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Debako euskara sozialaren historia|orrialdea=246|ISBN=978-84-697-4808-4|egilea1=Ramirez de Okariz Telleria, Iñigo|egilea2=Goikoetxea, Nekane|url=https://www.deba.eus/eu/udala/udalaren-egitura-eta-sailak/euskara-eta-hezkuntza/debako-kultur-ondarea/debako-euskararen-historia-soziala/@@download/file|accessdate=2024-11-28}}</ref> Sasiola famiari buruz, 1340an, Lope Sasiolakoak beste etxe noble bat eraiki zuela Zumaian, eta Zumaiako San Pedro kaperan sasiolatarren armak ezarri zituztela. Haietako batzuk ospetsuak izan ziren: Martin Otxoa Sasiolakoa, Gaztelako kondestablearen idazkaria, 1539ko urriaren 25ean [[Lizarrate]]n [[Karlos Maria Isidro Borboikoa|Karlos V.a]] enperadoreari harrera egin zion berbera: Debako San Anton kapera fundatu zuen eta [[Arantzibia dorretxea|Aranzibiako]] jauna ere izan zen; halaber, Paskual Sasiolakoa, Mutrikuko eskribaua eta 1583an Debako alkate izan zena.<ref name=":2" /> Ez da jakiten gauza handirik berari buruz, baina garai horretako, XVI. mendeko hainbat emakume noble bezala, idazten eta irakurtzen jakingo omen zuen.<ref name=":1" /> Ez dira aurkitu berak aipatzen dituzten bi dokumentu baino: Martin de Amonsategiren eta María Martinez de Sasiolaren arteko ezkontzaren eskritura, lekuko bezala, eta Santa Maria de La Asunción-go elizaren bere heriotza-agirian, 1611ko apirilaren 16an hil zela azaltzen duenean.<ref name=":2" /> == Olerkiak == Estibalitz Sasiolakoa, ematen duenez, debarra zen, 1550. urtea baino lehen jaioa eta 1611n zendua. Emakume noblea zenez gero, bazekien irakurtzen eta idazten. Harenak dira, agian, [[Joan Perez Lazarraga]]<nowiki/>ren eskuz idatzitako liburuko bukaeraldean ageri diren maitasunezko hiru [[Olerkigintza|olerki]], Lazarragaren eskukoak ez direnak.<ref name=":1" /> Gainera, lehen lerroan aipu hau agertzen da : ''De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola'', egilea dela autore batzuk esaten dutela.<ref name=":2" /> Olerki horiek dira 33, 34 eta 35 Lazarragaren [[Eskuizkribu|eskuiskribu]]<nowiki/>an. Izenburuak ''Lecu on bat da Escoçia'', ''Elai lelo ibai lelo'' eta ''Mendi altuan erurra daidi'' dira izenburuak eta hirurok dira amodiozkoak.<ref name=":0" /> Hiru olerkietatik, bat, azkenengoa, kanta zahar bat da (eta beste biak berak asmatutakoak, Patri Urkizuren esanetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Patri|abizena=Urkizu Sarasua|urtea=2020|izenburua=Maria Estibaliz Sasiola, lehen emakume idazlea|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-099-032/|bilduma=Ahotsak.eus|sartze-data=2024-11-28|accessdate=2024-11-28}}</ref> Hauek dira: {{aipu|XXXIII <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> <br/> De la señora Maria Estibaliz de Sasiola <br/> <br/> <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> obeagoa da Beneszia <br/> ene aldeko lagunoni <br/> elkaenzako flakezia <br/> nai deban orduetako <br/> andia dakar fantasia <br/> bosteun dukat kosta jakan <br/> baroeoni balentia <br/> emperadore jaunaganik <br/> ekarizea lizenzia <br/> eleizara juen oi naiz <br/> egin oi det bekatu <br/> abemaria asi baize <br/> ezin oi det notatu <br/> liburuan bere jari oi naiz <br/> begi neureok lausotu <br/> fraidia predikazen jarri <br/> izik ezin aditu <br/> ofrendara dianea <br/> ondo oi det miratu <br/> sagara gora dianean <br/> amore lindeaz oroitu <br/> amore linda galantorek <br/> gogoan oi ni banindu <br/> lagunok baiez diostau <br/> neuronek ezin sinistu <br/> neuronek esin neio baia <br/> egingo digot mandatu <br/> arenzat jaio ninzala ta <br/> enagiala largatu <br/> es bisteak konsolat[u] <br/> ez egonak amorat[u] <br/> ez maian asentatu, <br/> ez oean albergatu. <br/> Jaun zerukoa estagizu[la] <br/> gizona onein amor[adu] <br/> laztan enea nai gara... <br/> sure atean arteti <br/> aren agun zaite[z] <br/> sakuskedan leiotik. <br/> Egun artan nik ez ne[ban] <br/> munduan lizan bear(rrik) <br/> speranzeak bizi oi... <br/> erri onezat atean <br/> speranzea galdu oi dot <br/> errira natorronea[n] <br/> ene lastan zuri ederra <br/> zure laztan ni banari <br/> kontu estua emango digozu <br/> zeruetako jaunari <br/> munduan diran podere oro <br/> eskuan dituanari <br/> bazinaki gogoa <br/> lastana biozekoa <br/> [zu]re minez ilgo banaiz <br/> [l]udatu jaun zerukoa <br/> [a]more linda galant bata <br/> [e]ne amore berria <br/> [g]ura dakustan ordu orotan <br/> [or]rzean ur det irria <br/> [ur]a estakustanea <br/> [a]ldea malenkonia <br/> [...]gun ekusi estet eta <br/> [...]oi ene bekataria <br/> [...]sigarika banendorren <br/> [...]patu egun batean <br/> [...]estanarekin enkontra nezan <br/> [S]an Juanen aurea <br/> [ber]e iru matalotekin <br/> [gorp]utza galanta joean <br/> zazpi urtekoz ekari nau <br/> gajoturik oea <br/> korzierrean irte neban <br/> baii? joean kalean <br/> debotaro enzutera <br/> birjinearen mezea <br/> Madalena santea da <br/> ene abogadea <br/> arren emon degidala <br/> eska nakion doea <br/> arimakoz eta gorpuzekok <br/> obe dedan bidea <br/> ene laztan biozekoa <br/> kortes enseinadea <br/> eri onetan bestek eztu <br/> ar oi deban librea <br/> Franziako armak dakaz <br/> goian eta bean <br/> aren ekuzten etoriko naiz <br/> lebante urrunerean <br/> biok ondo izango gara <br/> mundan garan artean <br/> paradisu ereinuan <br/> mundutik goazenean <br/> <br/> XXXIV <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> etxean arai leloa <br/> damarika dan galantaena <br/> Belagai Butroekoa <br/> Belagaia dioza eta <br/> korionean jajoa <br/> oreanik jagi ninzan <br/> astelen goizean <br/> eskuetan busti eta <br/> kalera nirteanean <br/> ene lastan zuri ederra <br/> berdurakin aurean <br/> soinean gonaz ondo jazita <br/> jurapa oria gainea <br/> gerian gerikoa eder <br/> solea sotil oinea <br/> bularteria trapua zuri <br/> labradurak urrea <br/> donzellakin fordelizak <br/> lepoan goienainean <br/> donzella batek jozi zeban <br/> Iruneko kalean <br/> niri ondo kosta jakin <br/> Gipuskoako lurrean <br/> orain aldiaz aita deza[...] <br/> Gaztelako noblezia <br/> Burgus ta Toledo <br/> ta Kordoba ta Sibillia <br/> [Maro]ko errei[nua] <br/> Barzelona ta Balenzia <br/> Napol erri noblea da <br/> arek urrean Kalabria <br/> Genoako kondaduan <br/> Pisakin Florenzia <br/> Pullalekin Ferrera baino <br/> obeagoa da Beneszia <br/> munduak klaramentean daki <br/> zurca dana Zizilia <br/> [A]ostaenez lezu on dira <br/> Toskanarekin Lonbardia <br/> aek gustiak baino bere <br/> obeago ene amore onetsia <br/> <br/> XXXV <br/> Meldi Altuan <br/> Edurra Daidi <br/> <br/> Mendi altuan erurra daidi <br/> aran baxuan eguzki <br/> mendiaran guztiak baino <br/> ene koitaok nagusi <br/> ikaz lazten ninduan dontzella batek <br/> aurten nai ez ekusi <br/> laster kanbiatu ninduan <br/> deseo ebenagaiti}} Lehen olerkian mintzo den pertsonaia emakumezkoa da; bigarrenean, ez da garbi ikusten nor ari zaigun hizketan; eta hirugarrenak gizonezko baten ahoan jarrita dagoela dirudi.<ref name=":3" /> Badago eztabaida olerki horiek Sasiolak egindakoak diren ala ez. Gauzak horrela, [[Gidor Bilbao]] eta [[Ricardo Gómez]] [[euskalari]]<nowiki/>ek diotenez, badirudi olerkiok Lazarragak idatzi zituela: beharbada Estibalitz Sasiolakoak idatzi edo kopiatu zituen lehenik, eta gero Lazarragak berriro kopiatu zituen, ezaugarri batzuk mantenduz eta beste batzuk beretuz.<ref name="Berria20140302" /><ref name="Filoblogia20141035" /><ref>{{erreferentzia|izena=Tere|abizena=Irastortza Garmendia|izenburua=Euskarazko literatura eta letren sorkuntzako emakumeen eta gizonen egoera|url=https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/ka25_euskara_literatura_sorkun/eu_def/adjuntos/euskarazko-literatura-sorkuntzako-emakumeen-gizonen-egoera.pdf|accessdate=2024-11-29}}</ref> == Bibliografía == * Turrillas, Alex eta Treku Jose Ignacio (2015). ''Deba. Ibilaldi bat gure historian zehar''. Deba: Kaioa a.s.p., 124-127 orriak. * ''Lazarraga eskuizkribua: Edizioa eta azterketa''. Gidor Bilbao, Ricardo Gómez, Joseba A. Lakarra, Julen Manterola, Céline Mounole, Blanca Urgell * Ariztimuño Lopez, Borja (2020). ''Ohar filologikoak Azkoitiko testu aurkitu berriaz: irakurketa proposamena.'' Euskal Herriko Unibertsitatea. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [[Joseba Aurkenerena|Joseba AURKENERENA]]: http://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/^*{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{bizialdia|EZEZAGUNA|1611ko|Sasiola, Estibalitz}} [[Kategoria:Debarrak]] [[Kategoria:XVI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XVII. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Debako idazleak]] 1kx9qan8imfytw3aj87q08cvrg84xar 9984768 9984720 2024-11-29T11:06:18Z InmaGwiki 137683 /* Bibliografía */ 9984768 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Estibalitz Sasiola''' edo '''Sasiolakoa''' ([[Deba]], [[Gipuzkoa]], 1550 baino lehen – [[1611]]ko [[apirilaren 16]]a), agian, [[euskal idazle]] eta [[olerkigintza|olerkaria]] izan zen; hala izan baldin bazen, euskal idazleen artean lehen emakumezkoa bide da. Egun, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribuan]] jasotako hiru olerki harenak diren ala ez ebazteke dago.<ref name=Berria20140302>[https://web.archive.org/web/20141129074141/http://www.berria.eus/paperekoa/1503/030/349253/2014-03-02/maria_estibalitz_sasiolakoaren_egiletza_ebatzi_gabeko_kontu_bat_da_oraindik.htm «Maria Estibalitz Sasiolakoaren egiletza "ebatzi gabeko kontu bat" da oraindik»], ''Berria'', 2014-03-02.</ref><ref name=Filoblogia20141035>[https://web.archive.org/web/20141129030818/http://filoblogia.blogariak.net/2014/10/estibaliz-sasiolakoa-idazle-ala-kopiatzaile-eztabaida-facebook-en/ «Estibaliz Sasiolakoa, idazle ala kopiatzaile? Eztabaida Facebook-en»], ''Filoblogia'', 2014-10-25.</ref> == Bizitza == 2004an, hain zuzen ere, euskal literaturarako aurkikuntza itzela gertatu zen, Madrilen, [[Lazarragaren eskuizkribua|Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribua]] topatu zutenean. Liburu haren atzeko aldean beste norbaitek idatzitako hiru olerki daude. Lehenaren goiko aldean egileari buruzko azalpen zehatza ematen digute: {{lang|es|«De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola»}}.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=María Estíbaliz de Sasiola, primera poeta en euskera|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/eu/berriak/maria-estibaliz-de-sasiola-primera-poeta-en-euskera|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=|urtea=2018|izenburua=Estibalitz Sasiolakoa, gure lehen emakume olerkaria {{!}} EIBZko liburutegia|argitaletxea=EIBZko liburutegia|hizkuntza=eu|data=2018-10-08|url=https://eibz.educacion.navarra.es/blogak/liburutegia/2018/10/estibalitz-sasiolakoa-gure-lehen-emakume-olerkaria/|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Patri|abizena=Urkizu|urtea=2005|izenburua=Maria Estibaliz De Sasiola (Deba 1550 – 1611) Euskal poesia idazleen artean lehen anderea|orrialdeak=287-302|hizkuntza=eu|url=https://journals.openedition.org/lapurdum/84?file=1|aldizkaria=Lapurdum|zenbakia=10|ISSN=1965-0655|DOI=https://doi.org/10.4000/lapurdum.84|accessdate=2024-11-28}}</ref><ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Estibalitz Sasiola gure literaturaren hastapenetan|hizkuntza=eu|data=2016-04-12|url=https://www.elinberri.eus/2016/04/12/estibalitz-sasiola-gure-literaturaren-hastapenetan/|aldizkaria=elinberri|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Maria Estibaliz [[Alostorrea (Debako dorretxea)|Sasiola]] Debako dorretxekoa zen, etxe noble zaharra eta boteretsuko alaba zen, gaur oraindik zutik dira Turrillas eta Trekuren esaten duten bezala.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Debako euskara sozialaren historia|orrialdea=246|ISBN=978-84-697-4808-4|egilea1=Ramirez de Okariz Telleria, Iñigo|egilea2=Goikoetxea, Nekane|url=https://www.deba.eus/eu/udala/udalaren-egitura-eta-sailak/euskara-eta-hezkuntza/debako-kultur-ondarea/debako-euskararen-historia-soziala/@@download/file|accessdate=2024-11-28}}</ref> Sasiola famiari buruz, 1340an, Lope Sasiolakoak beste etxe noble bat eraiki zuela Zumaian, eta Zumaiako San Pedro kaperan sasiolatarren armak ezarri zituztela. Haietako batzuk ospetsuak izan ziren: Martin Otxoa Sasiolakoa, Gaztelako kondestablearen idazkaria, 1539ko urriaren 25ean [[Lizarrate]]n [[Karlos Maria Isidro Borboikoa|Karlos V.a]] enperadoreari harrera egin zion berbera: Debako San Anton kapera fundatu zuen eta [[Arantzibia dorretxea|Aranzibiako]] jauna ere izan zen; halaber, Paskual Sasiolakoa, Mutrikuko eskribaua eta 1583an Debako alkate izan zena.<ref name=":2" /> Ez da jakiten gauza handirik berari buruz, baina garai horretako, XVI. mendeko hainbat emakume noble bezala, idazten eta irakurtzen jakingo omen zuen.<ref name=":1" /> Ez dira aurkitu berak aipatzen dituzten bi dokumentu baino: Martin de Amonsategiren eta María Martinez de Sasiolaren arteko ezkontzaren eskritura, lekuko bezala, eta Santa Maria de La Asunción-go elizaren bere heriotza-agirian, 1611ko apirilaren 16an hil zela azaltzen duenean.<ref name=":2" /> == Olerkiak == Estibalitz Sasiolakoa, ematen duenez, debarra zen, 1550. urtea baino lehen jaioa eta 1611n zendua. Emakume noblea zenez gero, bazekien irakurtzen eta idazten. Harenak dira, agian, [[Joan Perez Lazarraga]]<nowiki/>ren eskuz idatzitako liburuko bukaeraldean ageri diren maitasunezko hiru [[Olerkigintza|olerki]], Lazarragaren eskukoak ez direnak.<ref name=":1" /> Gainera, lehen lerroan aipu hau agertzen da : ''De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola'', egilea dela autore batzuk esaten dutela.<ref name=":2" /> Olerki horiek dira 33, 34 eta 35 Lazarragaren [[Eskuizkribu|eskuiskribu]]<nowiki/>an. Izenburuak ''Lecu on bat da Escoçia'', ''Elai lelo ibai lelo'' eta ''Mendi altuan erurra daidi'' dira izenburuak eta hirurok dira amodiozkoak.<ref name=":0" /> Hiru olerkietatik, bat, azkenengoa, kanta zahar bat da (eta beste biak berak asmatutakoak, Patri Urkizuren esanetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Patri|abizena=Urkizu Sarasua|urtea=2020|izenburua=Maria Estibaliz Sasiola, lehen emakume idazlea|url=https://ahotsak.eus/lezo/pasarteak/lez-099-032/|bilduma=Ahotsak.eus|sartze-data=2024-11-28|accessdate=2024-11-28}}</ref> Hauek dira: {{aipu|XXXIII <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> <br/> De la señora Maria Estibaliz de Sasiola <br/> <br/> <br/> Leku on bat da Eskozia <br/> obeagoa da Beneszia <br/> ene aldeko lagunoni <br/> elkaenzako flakezia <br/> nai deban orduetako <br/> andia dakar fantasia <br/> bosteun dukat kosta jakan <br/> baroeoni balentia <br/> emperadore jaunaganik <br/> ekarizea lizenzia <br/> eleizara juen oi naiz <br/> egin oi det bekatu <br/> abemaria asi baize <br/> ezin oi det notatu <br/> liburuan bere jari oi naiz <br/> begi neureok lausotu <br/> fraidia predikazen jarri <br/> izik ezin aditu <br/> ofrendara dianea <br/> ondo oi det miratu <br/> sagara gora dianean <br/> amore lindeaz oroitu <br/> amore linda galantorek <br/> gogoan oi ni banindu <br/> lagunok baiez diostau <br/> neuronek ezin sinistu <br/> neuronek esin neio baia <br/> egingo digot mandatu <br/> arenzat jaio ninzala ta <br/> enagiala largatu <br/> es bisteak konsolat[u] <br/> ez egonak amorat[u] <br/> ez maian asentatu, <br/> ez oean albergatu. <br/> Jaun zerukoa estagizu[la] <br/> gizona onein amor[adu] <br/> laztan enea nai gara... <br/> sure atean arteti <br/> aren agun zaite[z] <br/> sakuskedan leiotik. <br/> Egun artan nik ez ne[ban] <br/> munduan lizan bear(rrik) <br/> speranzeak bizi oi... <br/> erri onezat atean <br/> speranzea galdu oi dot <br/> errira natorronea[n] <br/> ene lastan zuri ederra <br/> zure laztan ni banari <br/> kontu estua emango digozu <br/> zeruetako jaunari <br/> munduan diran podere oro <br/> eskuan dituanari <br/> bazinaki gogoa <br/> lastana biozekoa <br/> [zu]re minez ilgo banaiz <br/> [l]udatu jaun zerukoa <br/> [a]more linda galant bata <br/> [e]ne amore berria <br/> [g]ura dakustan ordu orotan <br/> [or]rzean ur det irria <br/> [ur]a estakustanea <br/> [a]ldea malenkonia <br/> [...]gun ekusi estet eta <br/> [...]oi ene bekataria <br/> [...]sigarika banendorren <br/> [...]patu egun batean <br/> [...]estanarekin enkontra nezan <br/> [S]an Juanen aurea <br/> [ber]e iru matalotekin <br/> [gorp]utza galanta joean <br/> zazpi urtekoz ekari nau <br/> gajoturik oea <br/> korzierrean irte neban <br/> baii? joean kalean <br/> debotaro enzutera <br/> birjinearen mezea <br/> Madalena santea da <br/> ene abogadea <br/> arren emon degidala <br/> eska nakion doea <br/> arimakoz eta gorpuzekok <br/> obe dedan bidea <br/> ene laztan biozekoa <br/> kortes enseinadea <br/> eri onetan bestek eztu <br/> ar oi deban librea <br/> Franziako armak dakaz <br/> goian eta bean <br/> aren ekuzten etoriko naiz <br/> lebante urrunerean <br/> biok ondo izango gara <br/> mundan garan artean <br/> paradisu ereinuan <br/> mundutik goazenean <br/> <br/> XXXIV <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> <br/> Itai lelo i bai lelo <br/> etxean arai leloa <br/> damarika dan galantaena <br/> Belagai Butroekoa <br/> Belagaia dioza eta <br/> korionean jajoa <br/> oreanik jagi ninzan <br/> astelen goizean <br/> eskuetan busti eta <br/> kalera nirteanean <br/> ene lastan zuri ederra <br/> berdurakin aurean <br/> soinean gonaz ondo jazita <br/> jurapa oria gainea <br/> gerian gerikoa eder <br/> solea sotil oinea <br/> bularteria trapua zuri <br/> labradurak urrea <br/> donzellakin fordelizak <br/> lepoan goienainean <br/> donzella batek jozi zeban <br/> Iruneko kalean <br/> niri ondo kosta jakin <br/> Gipuskoako lurrean <br/> orain aldiaz aita deza[...] <br/> Gaztelako noblezia <br/> Burgus ta Toledo <br/> ta Kordoba ta Sibillia <br/> [Maro]ko errei[nua] <br/> Barzelona ta Balenzia <br/> Napol erri noblea da <br/> arek urrean Kalabria <br/> Genoako kondaduan <br/> Pisakin Florenzia <br/> Pullalekin Ferrera baino <br/> obeagoa da Beneszia <br/> munduak klaramentean daki <br/> zurca dana Zizilia <br/> [A]ostaenez lezu on dira <br/> Toskanarekin Lonbardia <br/> aek gustiak baino bere <br/> obeago ene amore onetsia <br/> <br/> XXXV <br/> Meldi Altuan <br/> Edurra Daidi <br/> <br/> Mendi altuan erurra daidi <br/> aran baxuan eguzki <br/> mendiaran guztiak baino <br/> ene koitaok nagusi <br/> ikaz lazten ninduan dontzella batek <br/> aurten nai ez ekusi <br/> laster kanbiatu ninduan <br/> deseo ebenagaiti}} Lehen olerkian mintzo den pertsonaia emakumezkoa da; bigarrenean, ez da garbi ikusten nor ari zaigun hizketan; eta hirugarrenak gizonezko baten ahoan jarrita dagoela dirudi.<ref name=":3" /> Badago eztabaida olerki horiek Sasiolak egindakoak diren ala ez. Gauzak horrela, [[Gidor Bilbao]] eta [[Ricardo Gómez]] [[euskalari]]<nowiki/>ek diotenez, badirudi olerkiok Lazarragak idatzi zituela: beharbada Estibalitz Sasiolakoak idatzi edo kopiatu zituen lehenik, eta gero Lazarragak berriro kopiatu zituen, ezaugarri batzuk mantenduz eta beste batzuk beretuz.<ref name="Berria20140302" /><ref name="Filoblogia20141035" /><ref>{{erreferentzia|izena=Tere|abizena=Irastortza Garmendia|izenburua=Euskarazko literatura eta letren sorkuntzako emakumeen eta gizonen egoera|url=https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/ka25_euskara_literatura_sorkun/eu_def/adjuntos/euskarazko-literatura-sorkuntzako-emakumeen-gizonen-egoera.pdf|accessdate=2024-11-29}}</ref> == Bibliografia == * Turrillas, Alex eta Treku Jose Ignacio (2015). ''Deba. Ibilaldi bat gure historian zehar''. Deba: Kaioa a.s.p., 124-127 orriak. * ''Lazarraga eskuizkribua: Edizioa eta azterketa''. Gidor Bilbao, Ricardo Gómez, Joseba A. Lakarra, Julen Manterola, Céline Mounole, Blanca Urgell * Ariztimuño Lopez, Borja (2020). ''Ohar filologikoak Azkoitiko testu aurkitu berriaz: irakurketa proposamena.'' Euskal Herriko Unibertsitatea. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == [[Joseba Aurkenerena]]{{bizialdia|EZEZAGUNA|1611ko|Sasiola, Estibalitz}} [[Kategoria:Debarrak]] [[Kategoria:XVI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:XVII. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Euskarazko poetak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Debako idazleak]] im11b5g16h03ukw70cm8k8xs89z392q 0 589682 9983728 7319643 2024-11-28T12:29:11Z CrashLogger 132708 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 9983728 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Cavitacion.jpg|thumb|Propultsio eredua ur-tunelean kabitatzen]] '''Kabitazioa''' edo '''[[Huts (fisika)|hutseko]] xurgapena''', ura edo egoera likidoan dagoen beste [[Jariakin|fluido]] bat ertz zorrotz batetik abiadura handian igarotzean sortzen den efektu hidrodinamikoa da. Prozesuan, [[Bernoulli konstantea]]ren kontserbazioaren ondorioz, [[Jariakin|fluidoaren]] deskonpresioa sortzen da. Gerta daiteke fluidoa likidoaren [[lurrun-presio]]ra iristea, eta horren ondorioz, likido hau osatzen duten molekulak lurrun-egoerara igarotzea, burbuilak edo aire-barrunbeak sortuz. Inplosio deritzo burbuilak bat-batean “zanpatuz”, lurruna egoera likidora itzultzearen prozesuari. Sortutako burbuila hauek [[presio]] handiagoko eremuetara mugituko dira eta han [[inplosio]]natu egingo dira. Honen ondorioz, gasa sortuko da eta inguruko azalera osatzen duen metala erauzi egingo da. Inplosioak, likidoan zehar soinuaren abiaduran garatuko diren [[presio-uhina]]k sortuko ditu. Likidoa edozein izanda ere, uhin hauen abiadura soinuaren abiaduraren antzekoa izango da. Uhinak likidoaren korrontean xahutu daitezke edo gainazal baten kontra talka egin dezakete. Beti azalera berdinaren kontra talka egiten badute, materiala metalurgikoki ahuldu egiten da eta erosioa sortzen da. Erosioak, azalera kaltetzeaz gain, azalera hau presio-galera handiagoko zonalde bilakatzen du; hortaz, burbuila gehiago sortuko dira eremu honetan. Burbuilak inplosionatzerakoan, pareta [[solido]] batetik gertu edo honekin kontaktuan badaude, gainazal solidoan akatsak sortuko dira. Likidoak aire-barrunbeak zanpatzean, indarrak sortzen ditu eta hauen ondorioz [[presio]] lokalizatu altuak agertuko dira. [[Presio]] hauek izango dira gainazal solidoan akatsak eragiten dituztenak. Kontuan izan behar da materialaren propietateen arabera, honen oxidazioa gerta daitekeela eta honen ondorioz, materiala hondatu egingo dela. Normalean fenomeno honekin batera, zarata eta bibrazioak agertzen dira, eta honek, legarrak makina kolpatzen duen sentsazioa eman dezake. Kabitazioa itsasontzi eta hegazkinetako helize, [[ponpa]] eta [[baskularizaturiko ehun]]etako prozesuetan ere ager daiteke. Kabitazioak, [[pasibazio]]aren ondorioz, metala estaltzen eta babesten duen oxido-geruza erauztearen fenomenoari, kabitazioaren ondoriozko [[korrosioa]] deritzo. Honen ondorioz, oxido-geruza galdu duen zonaldearen ([[anodo]]) eta oxidoa mantentzen duenaren ([[katodo]]) artean [[pare galbanikoa]] sortzen da. [[Fitxategi:Turbine Francis Worn.JPG|thumb|Kabitazioak turbina batean eragindako kalteak.]] == Sarrera == Kabitazioaren prozesu fisikoa [[irakite-prozesu]]koaren antzekoa da. Bi prozesu hauen desberdintasun nagusia, kasu bakoitzean gertatzen den [[Fase (termodinamika)|fase]]-aldaketa da. Irakite-prozesuak, likidoa gas-fasera igarotzeko, likidoaren [[lurrun-presio]]a handitu egiten du inguruko [[presio]]a gainditu arte. Kabitazioan, berriz, hurrupaketa baten ondorioz, inguruko [[presio]]a murriztu egiten da [[lurrun-presio]]aren azpitik. Kabitazioa gertatu dadin, burbuilek nukleatzeko azalera bat behar dute. Azalera hau, depositu edo edukiontzi baten pareta, likidoaren zikinkeria edo edozein irregulartasun izan daiteke. Normalean, fluidoaren [[tenperatura]] da kabitazioaren kausarik garrantzitsuena. Likidoaren tenperatura aldatzerakoan, [[lurrun-presio]]a aldatu egiten da eta honen ondorioz, zailagoa edo errazagoa izaten da inguruko [[presio]]a kabitazioa sortuko duen [[presio]]ra murriztea. == Oharra == Gaztelaniazko "[[:es:Cabitación|Cabitación]]" artikuluaren itzulpena da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ingeniaritza]] [[Kategoria:Ingeniaritza hidraulikoa]] [[Kategoria:Fluidoen mekanika]] 2g2trn7hpwykdsc47pusl79947dvci7 0 593560 9984564 8098411 2024-11-29T07:49:19Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984564 wikitext text/x-wiki {{Kobazulo infotaula | izena =Križna leizea | bertako izena = | irudia =Burger KriznaJama 02.jpg | irudiaren testua = | dn =45 | mn =44 | sn =39 | de =14 | me =27 | se =52 | E =E | kodea = SVN | udalerria =[[Podlož]] | garaiera = | zabalera = | altuera = | sakonera =32 | luzera=8.273 | bisitagarria = Bai | margoak= | aztarnak= | erreferentzia = | katalogoa = }} '''Križna leizea''' edo '''Gurutzearen leizea''' ({{lang-sl|Križna jama}}) [[Eslovenia]]ko leize ezaguna da Lož haranean dagoena, [[Podlož]] hiritik gertu. Herrialdeko bigarrena da luzerari dagokionez. [[Podlož]] hiriko Gurutze sainduaren elizak ematen dio izena. 1832 urtean aurkitu zuten eta 1926an guztizko explorazioa egin zuten arkeologo esloveniarrek. == Egitura == Leizea bereziki aipagarria da ur esmeraldadun 45 laku elkarloturik dituelako barrenean. Ibilbide guztia egiteko txalupen beharra dago zenbait ataletan. Hartzaren leizean 2.000 hezurretik gora aurkitu dira. == Biodibertsitatea == 45 espezietik gora aurkitu dira leizean eta honek munduko leizeen artean laugarrena egiten du biodibertsiateari dagokionean. == Iruditegia == <gallery> Irudi:Burger NovaKriznaJama.jpg Irudi:Burger OtokKriznaJama.jpg </gallery> == Kanpo estekak == * {{en}}{{sl}} [https://web.archive.org/web/20121227065038/http://www.krizna-jama.si/ Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Leize turistikoak]] [[Kategoria:Esloveniako leizeak]] qwgf1kmvjj4jh0l11viaggthwh48om6 0 598936 9984180 9119699 2024-11-28T17:12:01Z Ootermin 166772 9984180 wikitext text/x-wiki {{partikula infotaula}} Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J._Thomson_LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|{{center|Joseph John Thomson}}]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl_David_Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|{{center|Carl David Anderson}}]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon_M._Lederman_(cropped).jpg|thumb|168x168px|{{center|Leon Max Lederman}}]] Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|{{center|Leptoi-fotoi elkarrekintza}}]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " | {| class="wikitable" style="font-size:90%;" |+ |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless]] |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless]] |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Oinarrizko partikulak]] 8tnw1as9lzb0iokvbt8h17i7kx95nbo 9984184 9984180 2024-11-28T17:14:29Z Ootermin 166772 9984184 wikitext text/x-wiki {{partikula infotaula}} Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J._Thomson_LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|{{center|Joseph John Thomson}}]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl_David_Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|{{center|Carl David Anderson}}]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon_M._Lederman_(cropped).jpg|thumb|168x168px|{{center|Leon Max Lederman}}]] Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|{{center|Leptoi-fotoi elkarrekintza}}]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " | {| class="wikitable" style="font-size:90%;" |+ |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless]] |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless]] |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Oinarrizko partikulak]] 60efpjfxlqnlg2u0fbtj19bodjnrmyk 9984428 9984184 2024-11-28T21:25:35Z Ootermin 166772 9984428 wikitext text/x-wiki {{partikula infotaula}} Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J._Thomson_LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|{{center|Joseph John Thomson}}]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl_David_Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|{{center|Carl David Anderson}}]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon_M._Lederman_(cropped).jpg|thumb|168x168px|{{center|Leon Max Lederman}}]] Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentuan. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|{{center|Leptoi-fotoi elkarrekintza}}]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " | {| class="wikitable" style="font-size:90%;" |+ |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless]] |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless]] |[[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Oinarrizko partikulak]] 6z53xkx969jxriycwfj402ifh85icdt 10 599541 9983897 9119693 2024-11-28T14:24:57Z Theklan 336 9983897 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Infobox | abovestyle = background-color: lightsteelblue | aboveclass = hd | headerstyle = background-color: lightsteelblue | above = {{{izena|{{{name|{{PAGENAME}}}}}}}} | image = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P18|formatting=[[Fitxategi:$1|200px]]|value={{{image|}}}|list=false}} | caption = {{{caption|}}} | label1 = Sailkapena | data1 = {{{classification|}}} | label2 = [[Partikula azpiatomiko|Konposaketa]] | data2 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P527|qualifier=P1114|formatting=table|colformat=$1 $0|value={{{composition|}}}}} | label3 = [[Partikulen estatistika|Estatistika]] | data3 = {{{family|}}}{{{statistics|}}} | label4 = [[Belaunaldi (partikulen fisika)|Belaunaldia]] | data4 = {{{generation|}}} | label5 = [[Funtsezko elkarreraginak|Elkarreraginak]] | data5 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P517|formatting=internallink|value={{{interaction|}}}}} | label6 = Egoera | data6 = {{{status|}}} | label7 = Ikurra | data7 = {{{symbol|}}} | label8 = [[Partikula azpiatomiko|Partikula]] | data8 = {{{particle|}}} | label9 = [[Antipartikula]] | data9 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2152|formatting=internallink|value={{{antiparticle|}}}}} | label10 = Teorizatua | data10 = {{{theorised|{{{theorized|}}}}}} | label11 = Aurkitua | data11 = {{#if:{{#Property:P61}}{{#Property:P575}}|{{#invoke:Wikidata|claim|property=P61|formatting=internallink|value={{{discovered|}}}}}&nbsp;{{#invoke:Wikidata|claim|property=P575|formatting=label)}}}} | label12 = Motak | data12 = {{{num_types|}}} | label13 = [[Masa inbariantea]] | data13 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2067|formatting=unitcode|value={{{mass|}}}|list=bestrank}} | label14 = [[Bataz besteko bizitza]] | data14 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2645|formatting=unitcode|value={{{mean_lifetime|}}}|list=bestrank}} | label15 = [[Desegite zabalera]] | data15 = {{{width|}}} | label16 = [[Partikula desegitea]] | data16 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P816|qualifier=P817|formatting=table|rowformat=$0 $1|rowsubformat1=($1)|value={{{decay_particle|}}}}} | label17 = [[Karga elektrikoa]] | data17 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2200|formatting=unitcode|value={{{electric_charge|}}}|list=bestrank}} | label18 = [[Kargaren erradioa]] | data18 = {{{charge_radius|}}} | label19 = [[Dipolo elektrikoaren momentua]] | data19 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2201|formatting=unitcode|value={{{electric_dipole_moment|}}}|list=bestrank}} | label20 = [[Polarizagarritasun elektrikoa]] | data20 = {{{electric_polarisability|{{{electric_polarizability|}}}}}} | label21 = [[Momentu magnetikoa]] | data21 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P2069|formatting=unitcode|value={{{electric_charge|}}}|list=bestrank}} | label22 = [[Polarizagarritasun magnetikoa]] | data22 = {{{magnetic_polarisability|{{{magnetic_polarizability|}}}}}} | label23 = [[Kolore karga]] | data23 = {{{colour_charge|{{{color_charge|}}}}}} | label24 = [[Espin]]a | data24 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1126|formatting=unitcode|value={{{spin|}}}|list=bestrank}} | label25 = Espinaren egoerak | data25 = {{{num_spin_states|}}} | label26 = [[Leptoi zenbakia]] | data26 = {{{lepton_number|}}} | label27 = [[Barioi zenbakia]] | data27 = {{{baryon_number|}}} | label28 = [[Arrarotasuna]] | data28 = {{{strangeness|}}} | label29 = [[Sorgintasuna]] | data29 = {{{charm|}}} | label30 = [[Behetasuna]] | data30 = {{{bottomness|}}} | label31 = [[Goitasuna]] | data31 = {{{topness|}}} | label32 = [[Isoespina]] | data32 = {{{isospin|}}} | label33 = [[Isoespinaren projekzioa]] | data33 = {{{isospin_3|}}} | label34 = [[Isoespin ahula]] | data34 = {{{weak_isospin|}}} | label35 = [[Isoespin ahularen projekzioa]] | data35 = {{{weak_isospin_3|}}} | label36 = [[Hiperkarga]] | data36 = {{{hypercharge|}}} | label37 = [[Hiperkarga ahula]] | data37 = {{{weak_hypercharge|}}} | label38 = [[Kiralitatea]] | data38 = {{{chirality|}}} | label39 = [[B-L|''B'' &minus; ''L'']] | data39 = {{{B-L|}}} | label40 = [[X (karga)|''X'']] | data40 = {{{X_charge|}}} | label41 = [[Paritatea (fisika)|Paritatea]] | data41 = {{{parity|}}} | label42 = [[G-paritatea|G&nbsp;parity]] | data42 = {{{g_parity|}}} | label43 = [[C-paritatea|C&nbsp;parity]] | data43 = {{{c_parity|}}} | label44 = [[R-paritatea|R&nbsp;parity]] | data44 = {{{r_parity|}}} | label45 = Kondentsatua | data45 = {{{condensed_symmetries|}}} }}</includeonly><noinclude> {{txantiloi dokumentazioa}} </noinclude> 20hl1yawbt9ah0u1yl2xcqkdhmuo4uu 0 625457 9983829 9876963 2024-11-28T13:39:59Z 2A02:B023:8F06:F889:E02E:B314:25D:48C1 9983829 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula |zer = [[Italiako udalerri]]a}} '''Lierna''' [[Italia]]ko [[Italiako udalerri|udalerri]] bat da. [[Leccoko probintzia]]n kokatuta dago, [[Lombardia]] eskualdean. {{hiri infotaula/Biztanleria}} biztanle ditu, {{hiri infotaula/Azalera}} [[kilometro koadro]]ko azaleran banatuta. Lierna [[Centro Lago di Como]]ko luxuzko tokietako bat da, eta [[Bellagio]]ko puntara begira dago. == Mugakideak == Liernak honako udalerri hauekin egiten du muga: {{Udalerri mugakideen zerrenda automatikoa}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Leccoko probintziako udalerriak]] [[Kategoria:Lombardiako hiriak eta herriak]] gct849hhad9pptxpyyi53o7pqarap8p 9983974 9983829 2024-11-28T14:54:58Z A09 120070 Reverted 1 edit by [[Special:Contributions/2A02:B023:8F06:F889:E02E:B314:25D:48C1|2A02:B023:8F06:F889:E02E:B314:25D:48C1]] ([[User talk:2A02:B023:8F06:F889:E02E:B314:25D:48C1|talk]]): Rv LTA (TwinkleGlobal) 9983974 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula |zer = [[Italiako udalerri]]a}} '''Lierna''' [[Italia]]ko [[Italiako udalerri|udalerri]] bat da. [[Leccoko probintzia]]n kokatuta dago, [[Lombardia]] eskualdean. {{hiri infotaula/Biztanleria}} biztanle ditu, {{hiri infotaula/Azalera}} [[kilometro koadro]]ko azaleran banatuta. == Mugakideak == Liernak honako udalerri hauekin egiten du muga: {{Udalerri mugakideen zerrenda automatikoa}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Leccoko probintziako udalerriak]] [[Kategoria:Lombardiako hiriak eta herriak]] io3e3gt7j9jgx0s8670n10s4wql8i5w 0 642824 9984476 9936216 2024-11-29T00:46:57Z 181.3.38.42 /* Erreferentziak */ 9984476 wikitext text/x-wiki {{Taxotaula automatikoa | taxon = Aedes aegypti | authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]] ''in'' [[Fredric Hasselquist|Hasselquist]], 1762)&nbsp;<ref name="Evenhuis">{{erreferentzia |egilea=Neal L. Evenhuis & Samuel M. Gon III |urtea=2007 |orrialdea=191–218 |izenburua=Catalog of the Diptera of the Australasian and Oceanian Regions |argitaletxea=Bishop Museum |editorea=Neal L. Evenhuis |url=http://hbs.bishopmuseum.org/aocat/pdf/22culicidae.pdf |formatua=[[Portable Document Format|PDF]]}}</ref> | synonyms = *''Culex aegypti'' <small>Linnaeus ''in'' Hasselquist, 1762</small> *''Culex fasciatus'' <small>Fabricius, 1805</small> *''Culex bancrofti'' <small>Skuse, 1889</small> *''Mimetomyia pulcherrima'' <small>Taylor, 1919</small> | synonyms_ref = &nbsp;<ref name="Evenhuis"/> }} '''''Aedes aegypti''''' [[eltxo]]en (Culicidae) [[familia (biologia)|familiako]] kidea da, Amerikako eskualde tropikal eta azpitropikaletan bizi dena.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1948/002/001/2016-01-31/herri_oso_bat_ziztaden_beldur.htm|egunkaria=[[Berria]]|data= 2016-01-31 |izena= Jone |abizena= Amonarriz|izenburua=Herri oso bat ziztaden beldur}}</ref> Hezegunetatik gertu, [[izurrite]] bilakatu da eta hainbat gaixotasun, tartean [[sukar hori]]a, [[Zika birus|Zika sukarra]], [[denge]] eta [[chikungunya]], kutsatzen ditu.<ref>{{erreferentzia |egilea=Nene V, Wortman JR, Lawson D, ''et al'' |izenburua=Genome sequence of Aedes aegypti, a major arbovirus vector |aldizkaria=[[Science]] |liburukia=316 |alea=5832 |orrialdea=1718–23 |urtea=2007 |pmid=17510324 |doi=10.1126/science.1138878 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=17510324}}</ref> == Ikus, gainera == * [[Wolbachia]] * [[World mosquito program]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Izurriteak]] [[Kategoria:Culicidae]] [[Kategoria:Amerikako intsektuak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] 7fhgerq0osjl9tbswx3c9huns3x8gfi 9984711 9984476 2024-11-29T10:33:39Z Lainobeltz 56334 9984711 wikitext text/x-wiki {{Taxotaula automatikoa | taxon = Aedes aegypti | authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]] ''in'' [[Fredric Hasselquist|Hasselquist]], 1762)&nbsp;<ref name="Evenhuis">{{erreferentzia |egilea=Neal L. Evenhuis & Samuel M. Gon III |urtea=2007 |orrialdea=191–218 |izenburua=Catalog of the Diptera of the Australasian and Oceanian Regions |argitaletxea=Bishop Museum |editorea=Neal L. Evenhuis |url=http://hbs.bishopmuseum.org/aocat/pdf/22culicidae.pdf |formatua=[[Portable Document Format|PDF]]}}</ref> | synonyms = *''Culex aegypti'' <small>Linnaeus ''in'' Hasselquist, 1762</small> *''Culex fasciatus'' <small>Fabricius, 1805</small> *''Culex bancrofti'' <small>Skuse, 1889</small> *''Mimetomyia pulcherrima'' <small>Taylor, 1919</small> | synonyms_ref = &nbsp;<ref name="Evenhuis"/> }} '''''Aedes aegypti''''' [[eltxo]]en (Culicidae) [[familia (biologia)|familiako]] kidea da, Amerikako eskualde tropikal eta azpitropikaletan bizi dena.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/paperekoa/1948/002/001/2016-01-31/herri_oso_bat_ziztaden_beldur.htm|egunkaria=[[Berria]]|data= 2016-01-31 |izena= Jone |abizena= Amonarriz|izenburua=Herri oso bat ziztaden beldur}}</ref> Hezegunetatik gertu, [[izurrite]] bilakatu da eta hainbat gaixotasun, tartean [[sukar hori]]a, [[Zika birus|Zika sukarra]], [[denge]] eta [[chikungunya]], kutsatzen ditu.<ref>{{erreferentzia |egilea=Nene V, Wortman JR, Lawson D, ''et al'' |izenburua=Genome sequence of Aedes aegypti, a major arbovirus vector |aldizkaria=[[Science]] |liburukia=316 |alea=5832 |orrialdea=1718–23 |urtea=2007 |pmid=17510324 |doi=10.1126/science.1138878 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=17510324}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Wolbachia]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Izurriteak]] [[Kategoria:Culicidae]] [[Kategoria:Amerikako intsektuak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] esguu2kta7aayqyqw1qkdhnxsasrlb0 0 644105 9984475 9809674 2024-11-29T00:46:07Z 181.6.106.64 /* Erreferentziak */ 9984475 wikitext text/x-wiki {{gaixotasun infotaula | izena = Denge | irudia = Denguerash.JPG | oina = Denge duen gaixo baten larruazaleko negela | GNS10 = {{GNS10|A|90||a|00}} | GNS9 = {{GNS9|061}} | OMIM =614371 | DiseasesDB = 3564 | MedlinePlus = 001374 | eMedicineSubj = med | eMedicineTopic = 528 | MeshName = Dengue | MeshNumber = C02.782.417.214 }} {{Ohar medikoa}} '''Dengea''', denge birusak eragindako gaixotasuna da. [[Eltxo]]ek garraiatzen duten gaitz [[tropikal]]a da, nagusiki ''[[Aedes aegypti]]'' motako eltxoek. Sukar altua, buruko mina, oka, mina [[muskulu]]etan eta azaleko [[negel]]ak izan daitezke ezaugarri nagusiak. Sintoma horietako asko [[gripe]]koekin nahas daitezke. Munduko eremu tropikaletan eta sub-tropikaletan hedatzen den gaixotasun infekziosoa da ([[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko]] eta [[Hego Amerika]]n, [[Afrika]]n, [[India]]n eta [[Hego-ekialdeko Asia|Asiako Hego-ekialde]]an....). Mingarria izan arren, gaitza kasu gehienetan berez sendatzen da, kasu gutxi batzuetan denge hemorragiko deritzona agertu arren, askoz larriagoa dena. Gaitzaren intzidentzia nabarmen handitu da azken hamarkadetan, eremu tropikaleko hirietan gero eta jende gehiago bizi delako. 1950ko hamarkada baino lehen, aldiz, birusa ezin zen erraz barreiatu populazio txiki eta hedatuan <ref> Madigan M.T., Martinko J.M., Parker J. Brock ''Mikroorganismoen biologia'' (2007) E.H.U-ak euskaratua: 917 orr. ISBN: 978-84-9860-026-1 </ref>. 300-500 milioi pertsona infektatzen dira urtero dengearen birusarekin, eta gaitza endemikoa da 100 herrialde baino gehiagoetan <ref> Harapan, Harapan; Michie, Alice; Sasmono, R. Tedjo; Imrie, Allison (2020ko uztaila) [https://www.mdpi.com/1999-4915/12/8/829 Dengue: A Minireview] Viruses </ref> Dengea [[Aitortu beharreko gaixotasun|aitortu beharreko gaixotasun]]a da [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]n (4 kasu jakinarazi ziren 2017an [[Osakidetza]]n) <ref> [https://www.euskadi.eus/informazioa/gaixotasun-kutsakorren-zainketa/web01-a2gaixo/eu/ Gaixotasun kutsakorren zainketa] euskadi.eus, Osasun-saila </ref> == Etiologia == Dengearen eragilea [[Flabibirus]] taldeko birus bat da, [[sukar hori]]a eragiten duen birusaren talde berekoa. Sukar horiak eta dengek antzekotasun batzuk partekatzen dituzte: antzeko eltxoen bidez transmititzen dira ([[Aedes aegypti]], batez ere), eremu geografiko bera dute, Flabibirus taldeko birusak dira eragile patogenoak.... Dengearen birusaren material genetikoa polaritate positiboko eta kate bakarreko [[RNA]] da. Flabibirusak birus geruzadunak dira, kapsidearen gainetik [[lipido]]z eta [[Glukoproteina|glukoproteine]]z osatutako geruza dutelako. Birus horrek bost aldaera edo [[serotipo]] ditu, [[antigeno|ezaugarri antigeniko]] desberdinak dituztenak. Letra eta zenbakiekin izendatzen dira: DENV1, DENV2, DENV3... <ref> Solomonides T (2010) [https://books.google.es/books?id=nf-Q0TYTS-0C&pg=PA235&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The biological concept of the Dengue virus] Healthgrid Applications and Core Technologies: Proceedings of HealthGrid 2010 </ref>. Serotipo batek infektatzen duenean betiko [[immunitate]]a sortzen du [[Ostalari (biologia)|ostalari]]an serotipo horrekiko, eta epe laburreko immunitatea beste serotipoekiko, immunitate gurutzatua izeneko fenomenoaren bidez. == Infekzioa == Gaitzaren bektore nagusia [[Aedes aegypti]] eltxoa da. Eltxo honen emeek flabibirus patogenoak eramaten dituztenean eta gizakiei ziztada egiten dietenean birus patogenoa inokulatzen dute (eltxo arrek ez dute ziztatzen). Infektatutako gizakiak birusaren eramaileak bihurtzen dira, eta eltxo ez-eramaileak infektatzen dituzte hauek ziztatzerakoan. Modu horretan gizakia-eltxoa-gizakia zikloa abiatzen da. Gizakia ez ezik, [[primate]] batzuk ere dengearen birusez kutsa daitezke. Eltxoa-primatea-eltxoa-gizakiaren zikloa osa daiteke, beraz. Aldiz, gaitza ez da pertsonen artean kutsatzen ([[odol-transfusio]]arekin izan ezik). Birusak eltxoaren [[Listu-guruin|listu-guruin]]etan infekzio iraunkorra sortzen du <ref name="Izenik_gabekoa-1ž7cd-1"> Basaras, M., Umaran, A.: Mikrobiologia medikoa, EHUak argitaratuta, 559 orr. ISBN: 84-8373-658-6 </ref>. Gizakian sartzen denean, birusa aske geratzen da [[Odol-plasma|plasma]]n, bertako [[zelula]] batzuk infektatuz ([[monozito]]ak, [[makrofago]]ak...). [[Immunitate-sistema]]ren zelula horietako batzuek (makrofagoek, esaterako) [[zitokina]]k eta [[interferoi]]a ekoizten dute erantzun immunea aktibatzeko, horiek izanik hein handi batean gaixoaren sintomen eragileak (sukarra, mina, [[gripe]]aren antzeko sintomak...) <ref> Martina BE, Koraka P, Osterhaus AD (2009ko urria) [https://web.archive.org/web/20110518195657/http://cmr.asm.org/cgi/content/full/22/4/564 Dengue Virus Pathogenesis: an Integrated View] Clin. Microbiol. Rev. 22 (4): 564-81 </ref>. Odolean zehar birus patogenoa gaixoaren beste organo eta egitura batzuk infekta ditzake ([[gibel]]a, [[larruazal]]a, [[odol-hodi]]ak...). Birusa organo horien zelulen barnealdera [[endozitosi]]aren bidez sartzen da, eta bertan RNA birikoaren [[Itzulpen (genetika)|itzulpen]]ak birusaren proteinak sortzen ditu. Azkenik, zelula barruan sortutako birus berriek zelularen lisia eragiten dute eta aske geratzen dira infektatzen jarraitzeko. == Sintoma klinikoak == [[Fitxategi:Dengue06.png|thumb|290px|Dengearen zabalpena munduan 2006. urtean; kolore gorrian, gaitzaren tasarik handienak]] Gaitzaren [[inkubazio epea]] 3-10 egunetakoa da. Infekzioak bi agerpen kliniko desberdinak sor ditzake: gaixotasun arina eta gaixotasun larria. *Infektatuen %95 inguruk gaitzaren mota arina sufritzen dute. Horietako asko asintomatikoak dira. Sintoma dituztenek, aldiz, [[gripe]]aren antzekoak dituzte hein handi batean: [[sukar]]ra, buruko mina, nekea, giharretako zein hezurretako min handia (dengea oso mingarria da, eta "sukar hezur-apurtzailea" deitu ohi zaio) eta larruazaleko [[exantema]] ([[elgorri]]a edo [[errubeola]]rena gogorarazten duena) <ref> Reiter P (2010ko martxoa) [https://www.eurosurveillance.org/content/10.2807/ese.15.10.19509-en Yellow fever and dengue: a threat to Europe? separator] Euro Surveill 15 (10): 19509 </ref>. Gaitzaren fase akutuak orokorrean ez du astebete baino gehiago irauten, gaixo batzuek nekea eta [[Odol-analisi|odol-analitika]] anormalak luzaro izan arren ([[leukopenia]] eta [[tronbopenia]], esaterako) *Infektatuen %5k denge hemorragiko deritzona garatzen dute. Odol-hodiak apurtzen dira eta barne zein kanpoko odoljarioak agertu. Tronbopenia areagotzen da. Kasu larrienetan "dengearen shocka" agertzen da, hilkortasun tasa handia duena. Antza, birusaren aurkako gehiegizko erantzun immune batek ([[zitokina]]k, [[konplementu]]a...) denge hemorragikoren sintoma larriak sortuko lituzke <ref> Ingraham, J., Ingraham, C.: Introducción a la microbiología Vol. II, Ed. Reverté, 682 orr. ISBN: 84-291-1869-1 </ref> == Diagnostikoa == Eremu endemikoetan ohiko sintomatologiak zantzu batzuk eman ditzake gaitzaren diagnostikorako, baina halere laborategiko analisien bidez baieztatu egin behar da diagnostiko hori. Izan ere, beste infekzio biriko batzuek dengearen antzeko sintomak eragiten dituzte ([[malaria]], [[elgorri]]a, [[errubeola]], [[Zika sukar]]ra...). [[Serologia]]ren bidez antzeman daitezke birus patogenoaren aurkako [[antigorputz]]ak gaixoaren odolean ([[Ig M]], infekzioaren lehenengo egunetan, eta [[G immunoglobulina|Ig G]], askoz geroago <ref name="Izenik_gabekoa-1ž7cd-1"/>). [[ELISA]], [[immunofluoreszentzia]] edo [[konplementua finkatzeko proba]] dira test egokienak horretarako. Birusaren identifikazioak ere diagnostikoan baieztatzen du: [[antigeno]] birikoen presentzia (ELISAren bidez), birusaren RNA antzemanez ([[Polimerasaren kate-erreakzioa|PCR]]en bidez) edo birus osoaren isolamendua gaixoaren odoletik edo [[likido zefalorrakideo]]tik. == Profilaxi eta tratamendua == Profilaxiaren aldetik bi dira jarraitu beharreko bideak: eltxo bektorearen kontrola ([[insektizida]]k erabiliz eta eltxoari bere ohiko [[habitat]]ak murriztuz) eta gaitzaren aurkako [[txerto]]a. Azken honi dagokionez ez dago oraindik babes osoa ematen duen txertorik, baina ikerketa ugari egiten ari dira azken urteotan eta txerto batzuk dagoeneko kaleratu dira, umeei eta denge larria pairatzeko probabilitate handia dutenei ematen zaiena <ref> [https://www.aemps.gob.es/informa/la-ema-respalda-el-uso-de-una-nueva-vacuna-contra-el-dengue/ La EMA respalda el uso de una nueva vacuna contra el dengue] AEMPS, Espainiako Osasun Saila </ref>. Beste gaixotasun birikoekin gertatzen den bezala ez dago tratamendu espezifikorik gaitzaren aurka. Kasu gehienak berez sendatzen dira 7-10 egunotan, eta tratamendua sintomak arintzera (sukarra, gihar eta artikulazioetako mina...) zuzentzen da. [[Azido azetilsaliziliko|Aspirina]] eta [[ibuprofeno]] ez dira erabili behar, botika hauek gaitzak sor ditzakeen odoljarioak okertu ditzaketeelako. Likido asko edatea eta atseden hartzea gomendatzen da. Kasu larrietan gaixoaren ospitalizazioa ezinbestekoa da, batzuetan [[Zainketa Intentsiboetako Unitate|zainketa intentsiboetako unitate]]etan. == Ikus, gainera == * [[Wolbachia]] * [[World mosquito program]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gaixotasun birikoak]] rx71saehwlgx3rfwwvlsesqqhq7j2fv 9984710 9984475 2024-11-29T10:33:14Z Lainobeltz 56334 9984710 wikitext text/x-wiki {{gaixotasun infotaula | izena = Denge | irudia = Denguerash.JPG | oina = Denge duen gaixo baten larruazaleko negela | GNS10 = {{GNS10|A|90||a|00}} | GNS9 = {{GNS9|061}} | OMIM =614371 | DiseasesDB = 3564 | MedlinePlus = 001374 | eMedicineSubj = med | eMedicineTopic = 528 | MeshName = Dengue | MeshNumber = C02.782.417.214 }} {{Ohar medikoa}} '''Dengea''', denge birusak eragindako gaixotasuna da. [[Eltxo]]ek garraiatzen duten gaitz [[tropikal]]a da, nagusiki ''[[Aedes aegypti]]'' motako eltxoek. Sukar altua, buruko mina, oka, mina [[muskulu]]etan eta azaleko [[negel]]ak izan daitezke ezaugarri nagusiak. Sintoma horietako asko [[gripe]]koekin nahas daitezke. Munduko eremu tropikaletan eta sub-tropikaletan hedatzen den gaixotasun infekziosoa da ([[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko]] eta [[Hego Amerika]]n, [[Afrika]]n, [[India]]n eta [[Hego-ekialdeko Asia|Asiako Hego-ekialde]]an....). Mingarria izan arren, gaitza kasu gehienetan berez sendatzen da, kasu gutxi batzuetan denge hemorragiko deritzona agertu arren, askoz larriagoa dena. Gaitzaren intzidentzia nabarmen handitu da azken hamarkadetan, eremu tropikaleko hirietan gero eta jende gehiago bizi delako. 1950ko hamarkada baino lehen, aldiz, birusa ezin zen erraz barreiatu populazio txiki eta hedatuan <ref> Madigan M.T., Martinko J.M., Parker J. Brock ''Mikroorganismoen biologia'' (2007) E.H.U-ak euskaratua: 917 orr. ISBN: 978-84-9860-026-1 </ref>. 300-500 milioi pertsona infektatzen dira urtero dengearen birusarekin, eta gaitza endemikoa da 100 herrialde baino gehiagoetan <ref> Harapan, Harapan; Michie, Alice; Sasmono, R. Tedjo; Imrie, Allison (2020ko uztaila) [https://www.mdpi.com/1999-4915/12/8/829 Dengue: A Minireview] Viruses </ref> Dengea [[Aitortu beharreko gaixotasun|aitortu beharreko gaixotasun]]a da [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]]n (4 kasu jakinarazi ziren 2017an [[Osakidetza]]n) <ref> [https://www.euskadi.eus/informazioa/gaixotasun-kutsakorren-zainketa/web01-a2gaixo/eu/ Gaixotasun kutsakorren zainketa] euskadi.eus, Osasun-saila </ref> == Etiologia == Dengearen eragilea [[Flabibirus]] taldeko birus bat da, [[sukar hori]]a eragiten duen birusaren talde berekoa. Sukar horiak eta dengek antzekotasun batzuk partekatzen dituzte: antzeko eltxoen bidez transmititzen dira ([[Aedes aegypti]], batez ere), eremu geografiko bera dute, Flabibirus taldeko birusak dira eragile patogenoak.... Dengearen birusaren material genetikoa polaritate positiboko eta kate bakarreko [[RNA]] da. Flabibirusak birus geruzadunak dira, kapsidearen gainetik [[lipido]]z eta [[Glukoproteina|glukoproteine]]z osatutako geruza dutelako. Birus horrek bost aldaera edo [[serotipo]] ditu, [[antigeno|ezaugarri antigeniko]] desberdinak dituztenak. Letra eta zenbakiekin izendatzen dira: DENV1, DENV2, DENV3... <ref> Solomonides T (2010) [https://books.google.es/books?id=nf-Q0TYTS-0C&pg=PA235&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The biological concept of the Dengue virus] Healthgrid Applications and Core Technologies: Proceedings of HealthGrid 2010 </ref>. Serotipo batek infektatzen duenean betiko [[immunitate]]a sortzen du [[Ostalari (biologia)|ostalari]]an serotipo horrekiko, eta epe laburreko immunitatea beste serotipoekiko, immunitate gurutzatua izeneko fenomenoaren bidez. == Infekzioa == Gaitzaren bektore nagusia [[Aedes aegypti]] eltxoa da. Eltxo honen emeek flabibirus patogenoak eramaten dituztenean eta gizakiei ziztada egiten dietenean birus patogenoa inokulatzen dute (eltxo arrek ez dute ziztatzen). Infektatutako gizakiak birusaren eramaileak bihurtzen dira, eta eltxo ez-eramaileak infektatzen dituzte hauek ziztatzerakoan. Modu horretan gizakia-eltxoa-gizakia zikloa abiatzen da. Gizakia ez ezik, [[primate]] batzuk ere dengearen birusez kutsa daitezke. Eltxoa-primatea-eltxoa-gizakiaren zikloa osa daiteke, beraz. Aldiz, gaitza ez da pertsonen artean kutsatzen ([[odol-transfusio]]arekin izan ezik). Birusak eltxoaren [[Listu-guruin|listu-guruin]]etan infekzio iraunkorra sortzen du <ref name="Izenik_gabekoa-1ž7cd-1"> Basaras, M., Umaran, A.: Mikrobiologia medikoa, EHUak argitaratuta, 559 orr. ISBN: 84-8373-658-6 </ref>. Gizakian sartzen denean, birusa aske geratzen da [[Odol-plasma|plasma]]n, bertako [[zelula]] batzuk infektatuz ([[monozito]]ak, [[makrofago]]ak...). [[Immunitate-sistema]]ren zelula horietako batzuek (makrofagoek, esaterako) [[zitokina]]k eta [[interferoi]]a ekoizten dute erantzun immunea aktibatzeko, horiek izanik hein handi batean gaixoaren sintomen eragileak (sukarra, mina, [[gripe]]aren antzeko sintomak...) <ref> Martina BE, Koraka P, Osterhaus AD (2009ko urria) [https://web.archive.org/web/20110518195657/http://cmr.asm.org/cgi/content/full/22/4/564 Dengue Virus Pathogenesis: an Integrated View] Clin. Microbiol. Rev. 22 (4): 564-81 </ref>. Odolean zehar birus patogenoa gaixoaren beste organo eta egitura batzuk infekta ditzake ([[gibel]]a, [[larruazal]]a, [[odol-hodi]]ak...). Birusa organo horien zelulen barnealdera [[endozitosi]]aren bidez sartzen da, eta bertan RNA birikoaren [[Itzulpen (genetika)|itzulpen]]ak birusaren proteinak sortzen ditu. Azkenik, zelula barruan sortutako birus berriek zelularen lisia eragiten dute eta aske geratzen dira infektatzen jarraitzeko. == Sintoma klinikoak == [[Fitxategi:Dengue06.png|thumb|290px|Dengearen zabalpena munduan 2006. urtean; kolore gorrian, gaitzaren tasarik handienak]] Gaitzaren [[inkubazio epea]] 3-10 egunetakoa da. Infekzioak bi agerpen kliniko desberdinak sor ditzake: gaixotasun arina eta gaixotasun larria. *Infektatuen %95 inguruk gaitzaren mota arina sufritzen dute. Horietako asko asintomatikoak dira. Sintoma dituztenek, aldiz, [[gripe]]aren antzekoak dituzte hein handi batean: [[sukar]]ra, buruko mina, nekea, giharretako zein hezurretako min handia (dengea oso mingarria da, eta "sukar hezur-apurtzailea" deitu ohi zaio) eta larruazaleko [[exantema]] ([[elgorri]]a edo [[errubeola]]rena gogorarazten duena) <ref> Reiter P (2010ko martxoa) [https://www.eurosurveillance.org/content/10.2807/ese.15.10.19509-en Yellow fever and dengue: a threat to Europe? separator] Euro Surveill 15 (10): 19509 </ref>. Gaitzaren fase akutuak orokorrean ez du astebete baino gehiago irauten, gaixo batzuek nekea eta [[Odol-analisi|odol-analitika]] anormalak luzaro izan arren ([[leukopenia]] eta [[tronbopenia]], esaterako) *Infektatuen %5k denge hemorragiko deritzona garatzen dute. Odol-hodiak apurtzen dira eta barne zein kanpoko odoljarioak agertu. Tronbopenia areagotzen da. Kasu larrienetan "dengearen shocka" agertzen da, hilkortasun tasa handia duena. Antza, birusaren aurkako gehiegizko erantzun immune batek ([[zitokina]]k, [[konplementu]]a...) denge hemorragikoren sintoma larriak sortuko lituzke <ref> Ingraham, J., Ingraham, C.: Introducción a la microbiología Vol. II, Ed. Reverté, 682 orr. ISBN: 84-291-1869-1 </ref> == Diagnostikoa == Eremu endemikoetan ohiko sintomatologiak zantzu batzuk eman ditzake gaitzaren diagnostikorako, baina halere laborategiko analisien bidez baieztatu egin behar da diagnostiko hori. Izan ere, beste infekzio biriko batzuek dengearen antzeko sintomak eragiten dituzte ([[malaria]], [[elgorri]]a, [[errubeola]], [[Zika sukar]]ra...). [[Serologia]]ren bidez antzeman daitezke birus patogenoaren aurkako [[antigorputz]]ak gaixoaren odolean ([[Ig M]], infekzioaren lehenengo egunetan, eta [[G immunoglobulina|Ig G]], askoz geroago <ref name="Izenik_gabekoa-1ž7cd-1"/>). [[ELISA]], [[immunofluoreszentzia]] edo [[konplementua finkatzeko proba]] dira test egokienak horretarako. Birusaren identifikazioak ere diagnostikoan baieztatzen du: [[antigeno]] birikoen presentzia (ELISAren bidez), birusaren RNA antzemanez ([[Polimerasaren kate-erreakzioa|PCR]]en bidez) edo birus osoaren isolamendua gaixoaren odoletik edo [[likido zefalorrakideo]]tik. == Profilaxi eta tratamendua == Profilaxiaren aldetik bi dira jarraitu beharreko bideak: eltxo bektorearen kontrola ([[insektizida]]k erabiliz eta eltxoari bere ohiko [[habitat]]ak murriztuz) eta gaitzaren aurkako [[txerto]]a. Azken honi dagokionez ez dago oraindik babes osoa ematen duen txertorik, baina ikerketa ugari egiten ari dira azken urteotan eta txerto batzuk dagoeneko kaleratu dira, umeei eta denge larria pairatzeko probabilitate handia dutenei ematen zaiena <ref> [https://www.aemps.gob.es/informa/la-ema-respalda-el-uso-de-una-nueva-vacuna-contra-el-dengue/ La EMA respalda el uso de una nueva vacuna contra el dengue] AEMPS, Espainiako Osasun Saila </ref>. Beste gaixotasun birikoekin gertatzen den bezala ez dago tratamendu espezifikorik gaitzaren aurka. Kasu gehienak berez sendatzen dira 7-10 egunotan, eta tratamendua sintomak arintzera (sukarra, gihar eta artikulazioetako mina...) zuzentzen da. [[Azido azetilsaliziliko|Aspirina]] eta [[ibuprofeno]] ez dira erabili behar, botika hauek gaitzak sor ditzakeen odoljarioak okertu ditzaketeelako. Likido asko edatea eta atseden hartzea gomendatzen da. Kasu larrietan gaixoaren ospitalizazioa ezinbestekoa da, batzuetan [[Zainketa Intentsiboetako Unitate|zainketa intentsiboetako unitate]]etan. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Wolbachia]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gaixotasun birikoak]] ro9tmo8xenz0pmxafjgvk43abfpu1c4 0 644295 9984477 7479747 2024-11-29T00:48:32Z 186.126.34.179 /* Erreferentziak */ 9984477 wikitext text/x-wiki {{Gaixotasun infotaula | izena = Chikungunya | irudia = 2012-01-09 Chikungunya on the right feet at The Philippines.jpeg | DiseasesDB = 32213 | GNS10 = {{GNS10|A|92|0|a|90}} | GNS9 = {{GNS9|065.4}}, {{GNS9|066.3}} | GNSO = | OMIM = | MedlinePlus = | eMedicineSubj = | eMedicineTopic = | MeshID = D018354 }} {{Ohar medikoa}} '''Chikungunya''' ([[makondera]]zko hitza, euskaraz "makotzen duena") chikungunya [[birus]]ak sortutako [[infekzio]]a da. Kutsatu eta bizpalau egun pasa ondoren [[sukar]] handia sortzen du, baita asteak edo hilabeteak irauten duen [[artralgia]] ere.<ref name=Powers>{{erreferentzia | egilea = Powers AM, Logue CH | izenburua = Changing patterns of chikungunya virus: re-emergence of a zoonotic arbovirus | aldizkaria = J. Gen. Virol. | liburukia = 88 | alea = Pt 9 | orrialdea = 2363–77 | data = 2007ko iraila | pmid = 17698645 | doi = 10.1099/vir.0.82858-0 | url = http://jgv.sgmjournals.org/content/journal/jgv/10.1099/vir.0.82858-0 }}</ref><ref name=Reemerging>{{erreferentzia | egilea = Sourisseau M, Schilte C, Casartelli N, Trouillet C, Guivel-Benhassine F, Rudnicka D, Sol-Foulon N, Le Roux K, Prevost MC, Fsihi H, Frenkiel MP, Blanchet F, Afonso PV, Ceccaldi PE, Ozden S, Gessain A, Schuffenecker I, Verhasselt B, Zamborlini A, Saïb A, Rey FA, Arenzana-Seisdedos F, Desprès P, Michault A, Albert ML, Schwartz O | izenburua = Characterization of reemerging chikungunya virus | aldizkaria = PLoS Pathog. | liburukia = 3 | alea = 6 | orrialdea = e89 | data = 2007ko ekaina | pmid = 17604450 | pmc = 1904475 | doi = 10.1371/journal.ppat.0030089 }}</ref> [[Heriotza-tasa]] txikia du, 1/1000 baino txikiagoa.<ref name= Mavalankar2008>{{erreferentzia | egilea = Mavalankar D, Shastri P, Bandyopadhyay T, Parmar J, Ramani KV | izenburua = Increased Mortality Rate Associated with Chikungunya Epidemic, Ahmedabad, India | aldizkaria = Emerging Infectious Diseases | liburukia = 14 | alea = 3 | orrialdea = 412–5 | urtea = 2008 | pmid = 18325255 | pmc = 2570824 | doi = 10.3201/eid1403.070720 }}</ref> == Ikus, gainera == * [[Wolbachia]] * [[World mosquito program]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Medikuntza zirriborroa}} [[Kategoria:Gaixotasun birikoak]] h14rde18oc1x3nbu5mhyy7ydccqgz8i 9984712 9984477 2024-11-29T10:34:04Z Lainobeltz 56334 9984712 wikitext text/x-wiki {{Gaixotasun infotaula | izena = Chikungunya | irudia = 2012-01-09 Chikungunya on the right feet at The Philippines.jpeg | DiseasesDB = 32213 | GNS10 = {{GNS10|A|92|0|a|90}} | GNS9 = {{GNS9|065.4}}, {{GNS9|066.3}} | GNSO = | OMIM = | MedlinePlus = | eMedicineSubj = | eMedicineTopic = | MeshID = D018354 }} {{Ohar medikoa}} '''Chikungunya''' ([[makondera]]zko hitza, euskaraz "makotzen duena") chikungunya [[birus]]ak sortutako [[infekzio]]a da. Kutsatu eta bizpalau egun pasa ondoren [[sukar]] handia sortzen du, baita asteak edo hilabeteak irauten duen [[artralgia]] ere.<ref name=Powers>{{erreferentzia | egilea = Powers AM, Logue CH | izenburua = Changing patterns of chikungunya virus: re-emergence of a zoonotic arbovirus | aldizkaria = J. Gen. Virol. | liburukia = 88 | alea = Pt 9 | orrialdea = 2363–77 | data = 2007ko iraila | pmid = 17698645 | doi = 10.1099/vir.0.82858-0 | url = http://jgv.sgmjournals.org/content/journal/jgv/10.1099/vir.0.82858-0 }}</ref><ref name=Reemerging>{{erreferentzia | egilea = Sourisseau M, Schilte C, Casartelli N, Trouillet C, Guivel-Benhassine F, Rudnicka D, Sol-Foulon N, Le Roux K, Prevost MC, Fsihi H, Frenkiel MP, Blanchet F, Afonso PV, Ceccaldi PE, Ozden S, Gessain A, Schuffenecker I, Verhasselt B, Zamborlini A, Saïb A, Rey FA, Arenzana-Seisdedos F, Desprès P, Michault A, Albert ML, Schwartz O | izenburua = Characterization of reemerging chikungunya virus | aldizkaria = PLoS Pathog. | liburukia = 3 | alea = 6 | orrialdea = e89 | data = 2007ko ekaina | pmid = 17604450 | pmc = 1904475 | doi = 10.1371/journal.ppat.0030089 }}</ref> [[Heriotza-tasa]] txikia du, 1/1000 baino txikiagoa.<ref name= Mavalankar2008>{{erreferentzia | egilea = Mavalankar D, Shastri P, Bandyopadhyay T, Parmar J, Ramani KV | izenburua = Increased Mortality Rate Associated with Chikungunya Epidemic, Ahmedabad, India | aldizkaria = Emerging Infectious Diseases | liburukia = 14 | alea = 3 | orrialdea = 412–5 | urtea = 2008 | pmid = 18325255 | pmc = 2570824 | doi = 10.3201/eid1403.070720 }}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Wolbachia]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Medikuntza zirriborroa}} [[Kategoria:Gaixotasun birikoak]] llt7mabf6dikl85cksk8exox0fstn9a 0 648075 9984303 9431300 2024-11-28T19:00:33Z 88.14.126.184 9984303 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Elena Odriozola Belastegi''' ([[Donostia]], [[1967]]ko [[azaroaren 27]]a - ) ilustratzailea da, Euskal Herriko nahiz atzerriko argitalpenetarako lan ugari egindakoa eta Euskal Herrian nahiz nazioartean hainbat sari eskuratu dituena, hala nola [[Euskadi Literatura Saria|Euskadi Saria]] ilustrazio arloan (2009 eta 2013), Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala (2015) eta Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra (2015). == Ilustratzaile ibilbidea == Elenaren aita eta aitona margolariak ziren eta haiek kutsatu zioten margolaritzarekiko zaletasuna. 13 urte zituela, aitak margolaritza eskoletara apuntatu zuen. Gerora, Arte eta Dekorazio ikasketak burutu zituen, eta, [[1989]]an, publizitate agentzia batean lanean hasi zen. Han eman zituen bere lehen urratsak ilustrazioaren munduan.<ref name="#1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Peonza: Revista de literatura infantil y juvenil |url= |alea=97 |urtea=2007 |orrialdeak=87-88}}</ref> Baina 1995ean argitaratu zen berak ilustratutako lehen liburua, [[Jesus Mari Olaizola]] "Txiliku"k idatzitako ''Agure jakagorria'' ([[Elkar]], 1995). Ordutik hona ehun liburu baino gehiago ilustratu ditu, hainbat eta hainbat hizkuntzatara itzuli direnak. Aitortza ugari ekarri dizkio bere lanak. Besteak beste, Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, 2015ean; Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra eta Ilustrazioaren [[Euskadi Saria]] bi aldiz, 2009an eta 2013an.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/bibliografia?p=6&|izenburua=Elena Odriozolaren bibliografia|sartze-data=2016-06-08|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/albisteak/112514/espainiako_ilustrazio_saria_elena_odriozolarentzat.htm|izenburua=Espainiako Ilustrazio Saria, Elena Odriozolarentzat|sartze-data=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> == Ilustrazio teknika == [[Fitxategi:Iholdi (Elena Odriozola).jpg|thumb|336x336px|Elena Odriozola, Iholdi pertsonaiaren irudia]] Teknikari dagokionez, Odriozolak arkatza, akuarelak eta [[kolore]] apalak dituen [[paleta]] erabiltzen ditu. Bere [[ilustrazio]]ak narratiboak dira eta kontatzen duen guztiak du ilustratzailearen interpretazioa eta ikuspuntua. Oso era pertsonal eta nahastezinean marrazten du, bere pertsonaiek sentiberatasun, samurtasun eta inozentzia kutsua dutelarik. Aldi berean, hauen originaltasuna indarrez eta irmotasunez beterik daude. Bere pertsonaiak modu hieratiko batean mugitzen dira, beste batzuk aldiz, modu azkar eta dinamikoan. Puntu formako [[begi]]ek sinpatia erakusten dute. Aldiz, beste batzuetan, ez dute ezer adierazten, baina milaka sentsazio iradokitzen dituzte. Ilustratzaile honek marraztutako pertsonaia gehienak emakumezkoak izan dira eta haien izenak obren izenburuan agertzen dira euren buruzko informazioa ematen digutelarik.<ref name="#1"/> Bere estilo propio eta markatua du pertsonak irudikatzeko. Ezaugarri edo bereizgarri nagusia irudi guztietan lepoa da; lepo-zabalak marrazten ditu eta zenbat eta umeago izan orduan eta lepomotzagoak. Egileak ezaugarri horri buruzko gogoeta batean adierazi zuenez, "helduak garenean burua bihotzetik banantzen dugu" eta horregatik irudikatzen ditu haurrak lepomotzagoak.<ref name=":1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria= Infobibliotecas |url= |alea=16 |urtea=2016 |orrialdeak=42-47}}</ref> Lanerako erabiltzen dituen tresnen artean, azken aldian, batez ere, pintura akrilikoa eta sumi-e papera baliatzen ditu. Cutter-a ere ondoan izaten du orain, eta, betiko arkatza eta ezabagailua.<ref name=":1" /> Bere erreferentziazko egileak asko dira, baina gehien miresten dituenak: [[Nathalie Parain]], [[Wolf Erlbruch]], [[Jean-Jacques Sempé|Sempé]], [[Arthur Rackham]], [[Lisbeth Zwerger]] eta [[Czechka]] dira, besteak beste.<ref name=":1" /> Bere esanetan “ niretzat marrazten dut” […] ‘’sentitzen duzuna egiten baduzu, hori ondo doa’’.<ref>{{erreferentzia|url= [http://vimeo.com/11244919|izenburua=‘’Orain 48: Elena Odriozola.'''. (EITB,2010)|sartze-data=2016/08/23|.)|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> {{Esaera2|<big>'''Elena Odriozolarekin hizketan'''</big> Ilustrazioko Euskadi saria jaso du Elena Odriozolak. Txikitatik datorkio marrazkigintzarako zaletasuna. Arte eta dekorazioa ikasi eta maketatzaile eta publizitate arloko lanetan zebilela, agentzia itxi egin zuten. Orduan, dena utzi eta liburuak ilustratzeari ekin zion. Harrezkero, 70 liburu inguru edertu ditu. '''Nola definituko zenuke zeure estilo hori?''' Gauza sinpleak gustatzen zaizkit, garbiak. Batez ere, pertsonaien bidez adierazten ditut sentimenduak eta emozioak, gauza gutxirekin... Gauza gehiago jarriz gero, oso barroko ikusten dut eta berehala pentsatzen dut “Hau zertarako? Kanpora!”. '''Zer da zuretzat marraztea?''' Zerbait adierazteko daukadan modua. Askoz hobeto espresatzen naiz marrazten hizketan baino. Bizitzeko era bat. Ez da lan bat, gustatzen zaidana egitea baizik. Oso ondo pasatzen dut marrazten, askotan horretan nabilela ingurua desagertzen zait. '''Nola egiten duzu lan? Irakurri, pentsatu, hasierako zirriborroa...''' Era askotara izan daiteke, baina normalean irakurtzea da lehen pausoa, gustatzen zaidan ala ez ikusteko. Gustatzen ez bazait, ezetz esaten dut. Aldiz, gustura ilustratuko dudala iruditzen bazait, irakurri, zer sentitzen dudan ikusi, ea zer etortzen zaidan... eta egin! Liburu bat irakurtzen duen edonork berehala irudikatzen du buruan nolakoak diren pertsonaiak, denok daukagu ahalmen hori. Baina, nire ustez, ez da marraztu behar testuan dagoena, marrazkiak pixka bat haratago joan behar du. Nahiz eta testuarekin batera joan, ilustratzailearen ikuspegia agertu behar da bertan, sentiarazten diona. '''Beraz, testu batek sentimendurik inspiratzen ez badizu, ezetz esaten duzu?''' Bai. Orain lehen baino gehiagotan esaten dut ezetz, buruari buelta gehiago ematen dizkiodalako. Lehen errazago egiten nituen gauzak, gehiegi pentsatu gabe. Orain desberdin ikusten ditut gauzak, eta horretan badute zerikusirik lan honetan daramatzadan urteek.|(M. Egimendi, [[Aizu!|AIZU!]] Aldizkaria. Moldatua)<ref>{{erreferentzia|izenburua=EHU sarbide-proba 2010|url=https://www.ehu.eus/documents/38889400/39900219/LenguaVascaJulio.pdf/173ae656-c48c-4fa9-8d15-72460e3f0ede?t=1666688234793}}</ref>}} ==Lanak<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=CLIJ |alea=216 |urtea=2008 |orrialdeak=23}}</ref>== Asko dira Elena Odriozolak burututako lanak. [[Mariasun Landa]], [[Juan Kruz Igerabide]] eta, bereziki, [[Patxi Zubizarreta]]rekin aritu da lanean. Sentsibilitate eta estilo komun batek lotzen ditu Odriozola autore hauekin. Euskarako lanak ez ezik, gaztelaniazkoak, katalanezkoak edota ingelesezkoak ere ilustratu ditu irudigile donostiarrak. [[Fitxategi:Usoa (Elena Odriozola).jpg|thumb|Elena Odriozola, Usoa pertsonaiaren irudia|253x253px]] === Azken urteetako lanak === * ''Eguberria: 24 ohitura, kantu eta istorio''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Nerea, 2012). * ''Haizea sahats artean''. Keneth Grahame / Elena Odriozola (Erein, 2013). * ''Ur: erori ez nahi duen tanta''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Denonartean, 2014). * ''Mundua baloi batean''. [[Patxi Zubizarreta]] / Elena Odriozola (Elkar, 2014). * ''Galtxagorri langileak''. Mitxel Murua / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Ahatetxo itsusia''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Gulliver Liliputen''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola Ikaselkar, 2014. * ''Izei txikia''. [[Joxantonio Ormazabal]] /Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Elsa eta paradisua''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola Giltza, 2015. * ''Azken balada''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola (Erein, 2016) {{sakontzeko|Zerrenda:Elena Odriozolaren lanak eta sariak}} == Diseinu-lanak == * [[Galtzagorri Elkartea]]ren logoa, 2003 * [[Galtzagorri Elkartea]]ren, Bularretik Mintzora egitasmoaren logoa, 2007 * ''Cuanta tierra necesita un hombre'' Katilua, 5 katiluen bilduma, Nordica libros, 2014 * ''Emakumeak eta itsasoa.'' Erakusketaren kartela, fliyera eta diseinu grafikoa, Untzi Museoa , 2016ko urtarrilaren 29tik azaroaren 19ra, [[Donostia]] * ''Donostiako Musika Hamabostaldia, kartela 2016ko abuztua, [[Donostia]]'' * Diseinu-lanak Beber entre líneas, [[Arabako Errioxa]]ko Solar de Samaniego upeltegiaren egitasmoan. Egitasmo honen barruan 7 cepas bildumarako etiketen diseinua, egile sorta baten omenez:<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Leer |url= |alea=286 |urtea= urria 2017 |orrialdeak=38-39}}</ref> [[Virginia Woolf]], [[Rubén Darío]], [[Julio Verne]], [[Miguel de Cervantes]], [[Federico García Lorca]], [[Charles Baudelaire]], [[Francisco de Quevedo]] edo [[Robert Louis Stevenson]]. == Topaketa profesionalak eta tailerrak == * ‘’Sagu txiki, sagu maite’’ Donostiako Musika Hamabostaldia, abuztuaren 31n. (2016) Donostia, (Kursaal Auditorioko Foyer-a). 7 urtetik gorako haurrei zuzendutako ilustrazio tailerra. * 2017— Elena Odriozola Irudika ekitaldian, Euskal irudigileak Elkarteak antolatutako Nazioarteko ilustrazio topaketa profesionala. (2017/11/11) == Erakusketak == * 2005— lustrísimos: Panorama de la ilustración infantil y juvenil en España .eta Boloniako Liburu Azoka [[Bolonia]] * 2010— 47. Boloniako Nazioarteko Liburu Azoka, 47.(2010-3-32/26) * 2012— 30. ''Mostra Internazionale d’illustrazione per l’Infanzia: Panorama 2012’’'' * 2013 — ''Ilustratzailearen txokoa: Elena Odriozola.'', Aiete Kultur Etxea , 2013ko maiatzaren 15etik irailaren 15era, [[Donostia]] * 2014 — ''Elena Odriozola Tropecista'' Lugaritz Kultur Etxea , 2014eko martxoaren 21etik apirila 30ra, [[Donostia]] Erakusketa honetan oinarritzen da XIII. Lugaritz Ikertze Ipuin Lehiaketa 2014 == Merezimenduak == * 2003— Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko deialdian aipamena * 2006— ''IBBY-ren Ohorezko zerrenda , Atxiki sekretua lanarekin.'' * 2007— Martin Salisbury ren '' Play Pen : New Children's Book Illustration ” liburuan aukeratua. * 2013— Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko deialdian aipamena. == Sariak<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Sariak|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/sariak|aldizkaria=www.galtzagorri.eus|formatua=|sartze-data=2016-05-19}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> == * Kultura Ministeritzako Haur eta Gazte Ilustrazio bigarren saria , ([[2006]]) * [[Euskadi Saria]], ''Aplastamiento de las gotas'' lanagatik ([[2009]]) * CJ Picture Book Award for new publications, 2010, CJ Culture Foundation ([[2010]]), ''Oda a una estrella'' * [[Euskadi Saria]], ''Tropecista'' lanagatik ([[2013]]) * Junceda Internacional Saria, ([[2014]])<ref>{{erreferentzia|url=http://www.premisjunceda.cat/junceda-internacional-2014/|izenburua=Junceda Internacional 2014|sartze-data=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> * Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, ([[2015]]) * Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko Urrezko Sagarra, ''Frankenstein'' lanagatik ([[2015]]) *Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia 'Sentimientos encontrados / Etxean barrena' libururako egindako lanagatik (2021) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elena Odriozolak Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia irabazi du|hizkuntza=eu|data=2021-10-15|url=https://www.diariovasco.com/culturas/elena-odriozolak-bratislavako-20211015163848-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-10-19}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://elenaodriozola.blogspot.com.es/ Elena Odriozolaren web gune ofiziala] * {{es}} [http://www.pencil-ilustradores.com/ilustrador.php?id=000000001Y Pencil Ilustradores]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{eu}} [http://www.galtzagorri.eus/euskara/ Galtzagorri Elkartea] {{bizialdia|1967ko||Odriozola, Elena}} [[Kategoria:Elena Odriozola]] [[Kategoria:Emakume artistak]] 5vey49tv406r5ap9s3p41owa8yx1kx0 9984306 9984303 2024-11-28T19:04:14Z 88.14.126.184 /* Erakusketak */ 9984306 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Elena Odriozola Belastegi''' ([[Donostia]], [[1967]]ko [[azaroaren 27]]a - ) ilustratzailea da, Euskal Herriko nahiz atzerriko argitalpenetarako lan ugari egindakoa eta Euskal Herrian nahiz nazioartean hainbat sari eskuratu dituena, hala nola [[Euskadi Literatura Saria|Euskadi Saria]] ilustrazio arloan (2009 eta 2013), Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala (2015) eta Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra (2015). == Ilustratzaile ibilbidea == Elenaren aita eta aitona margolariak ziren eta haiek kutsatu zioten margolaritzarekiko zaletasuna. 13 urte zituela, aitak margolaritza eskoletara apuntatu zuen. Gerora, Arte eta Dekorazio ikasketak burutu zituen, eta, [[1989]]an, publizitate agentzia batean lanean hasi zen. Han eman zituen bere lehen urratsak ilustrazioaren munduan.<ref name="#1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Peonza: Revista de literatura infantil y juvenil |url= |alea=97 |urtea=2007 |orrialdeak=87-88}}</ref> Baina 1995ean argitaratu zen berak ilustratutako lehen liburua, [[Jesus Mari Olaizola]] "Txiliku"k idatzitako ''Agure jakagorria'' ([[Elkar]], 1995). Ordutik hona ehun liburu baino gehiago ilustratu ditu, hainbat eta hainbat hizkuntzatara itzuli direnak. Aitortza ugari ekarri dizkio bere lanak. Besteak beste, Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, 2015ean; Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra eta Ilustrazioaren [[Euskadi Saria]] bi aldiz, 2009an eta 2013an.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/bibliografia?p=6&|izenburua=Elena Odriozolaren bibliografia|sartze-data=2016-06-08|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/albisteak/112514/espainiako_ilustrazio_saria_elena_odriozolarentzat.htm|izenburua=Espainiako Ilustrazio Saria, Elena Odriozolarentzat|sartze-data=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> == Ilustrazio teknika == [[Fitxategi:Iholdi (Elena Odriozola).jpg|thumb|336x336px|Elena Odriozola, Iholdi pertsonaiaren irudia]] Teknikari dagokionez, Odriozolak arkatza, akuarelak eta [[kolore]] apalak dituen [[paleta]] erabiltzen ditu. Bere [[ilustrazio]]ak narratiboak dira eta kontatzen duen guztiak du ilustratzailearen interpretazioa eta ikuspuntua. Oso era pertsonal eta nahastezinean marrazten du, bere pertsonaiek sentiberatasun, samurtasun eta inozentzia kutsua dutelarik. Aldi berean, hauen originaltasuna indarrez eta irmotasunez beterik daude. Bere pertsonaiak modu hieratiko batean mugitzen dira, beste batzuk aldiz, modu azkar eta dinamikoan. Puntu formako [[begi]]ek sinpatia erakusten dute. Aldiz, beste batzuetan, ez dute ezer adierazten, baina milaka sentsazio iradokitzen dituzte. Ilustratzaile honek marraztutako pertsonaia gehienak emakumezkoak izan dira eta haien izenak obren izenburuan agertzen dira euren buruzko informazioa ematen digutelarik.<ref name="#1"/> Bere estilo propio eta markatua du pertsonak irudikatzeko. Ezaugarri edo bereizgarri nagusia irudi guztietan lepoa da; lepo-zabalak marrazten ditu eta zenbat eta umeago izan orduan eta lepomotzagoak. Egileak ezaugarri horri buruzko gogoeta batean adierazi zuenez, "helduak garenean burua bihotzetik banantzen dugu" eta horregatik irudikatzen ditu haurrak lepomotzagoak.<ref name=":1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria= Infobibliotecas |url= |alea=16 |urtea=2016 |orrialdeak=42-47}}</ref> Lanerako erabiltzen dituen tresnen artean, azken aldian, batez ere, pintura akrilikoa eta sumi-e papera baliatzen ditu. Cutter-a ere ondoan izaten du orain, eta, betiko arkatza eta ezabagailua.<ref name=":1" /> Bere erreferentziazko egileak asko dira, baina gehien miresten dituenak: [[Nathalie Parain]], [[Wolf Erlbruch]], [[Jean-Jacques Sempé|Sempé]], [[Arthur Rackham]], [[Lisbeth Zwerger]] eta [[Czechka]] dira, besteak beste.<ref name=":1" /> Bere esanetan “ niretzat marrazten dut” […] ‘’sentitzen duzuna egiten baduzu, hori ondo doa’’.<ref>{{erreferentzia|url= [http://vimeo.com/11244919|izenburua=‘’Orain 48: Elena Odriozola.'''. (EITB,2010)|sartze-data=2016/08/23|.)|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> {{Esaera2|<big>'''Elena Odriozolarekin hizketan'''</big> Ilustrazioko Euskadi saria jaso du Elena Odriozolak. Txikitatik datorkio marrazkigintzarako zaletasuna. Arte eta dekorazioa ikasi eta maketatzaile eta publizitate arloko lanetan zebilela, agentzia itxi egin zuten. Orduan, dena utzi eta liburuak ilustratzeari ekin zion. Harrezkero, 70 liburu inguru edertu ditu. '''Nola definituko zenuke zeure estilo hori?''' Gauza sinpleak gustatzen zaizkit, garbiak. Batez ere, pertsonaien bidez adierazten ditut sentimenduak eta emozioak, gauza gutxirekin... Gauza gehiago jarriz gero, oso barroko ikusten dut eta berehala pentsatzen dut “Hau zertarako? Kanpora!”. '''Zer da zuretzat marraztea?''' Zerbait adierazteko daukadan modua. Askoz hobeto espresatzen naiz marrazten hizketan baino. Bizitzeko era bat. Ez da lan bat, gustatzen zaidana egitea baizik. Oso ondo pasatzen dut marrazten, askotan horretan nabilela ingurua desagertzen zait. '''Nola egiten duzu lan? Irakurri, pentsatu, hasierako zirriborroa...''' Era askotara izan daiteke, baina normalean irakurtzea da lehen pausoa, gustatzen zaidan ala ez ikusteko. Gustatzen ez bazait, ezetz esaten dut. Aldiz, gustura ilustratuko dudala iruditzen bazait, irakurri, zer sentitzen dudan ikusi, ea zer etortzen zaidan... eta egin! Liburu bat irakurtzen duen edonork berehala irudikatzen du buruan nolakoak diren pertsonaiak, denok daukagu ahalmen hori. Baina, nire ustez, ez da marraztu behar testuan dagoena, marrazkiak pixka bat haratago joan behar du. Nahiz eta testuarekin batera joan, ilustratzailearen ikuspegia agertu behar da bertan, sentiarazten diona. '''Beraz, testu batek sentimendurik inspiratzen ez badizu, ezetz esaten duzu?''' Bai. Orain lehen baino gehiagotan esaten dut ezetz, buruari buelta gehiago ematen dizkiodalako. Lehen errazago egiten nituen gauzak, gehiegi pentsatu gabe. Orain desberdin ikusten ditut gauzak, eta horretan badute zerikusirik lan honetan daramatzadan urteek.|(M. Egimendi, [[Aizu!|AIZU!]] Aldizkaria. Moldatua)<ref>{{erreferentzia|izenburua=EHU sarbide-proba 2010|url=https://www.ehu.eus/documents/38889400/39900219/LenguaVascaJulio.pdf/173ae656-c48c-4fa9-8d15-72460e3f0ede?t=1666688234793}}</ref>}} ==Lanak<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=CLIJ |alea=216 |urtea=2008 |orrialdeak=23}}</ref>== Asko dira Elena Odriozolak burututako lanak. [[Mariasun Landa]], [[Juan Kruz Igerabide]] eta, bereziki, [[Patxi Zubizarreta]]rekin aritu da lanean. Sentsibilitate eta estilo komun batek lotzen ditu Odriozola autore hauekin. Euskarako lanak ez ezik, gaztelaniazkoak, katalanezkoak edota ingelesezkoak ere ilustratu ditu irudigile donostiarrak. [[Fitxategi:Usoa (Elena Odriozola).jpg|thumb|Elena Odriozola, Usoa pertsonaiaren irudia|253x253px]] === Azken urteetako lanak === * ''Eguberria: 24 ohitura, kantu eta istorio''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Nerea, 2012). * ''Haizea sahats artean''. Keneth Grahame / Elena Odriozola (Erein, 2013). * ''Ur: erori ez nahi duen tanta''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Denonartean, 2014). * ''Mundua baloi batean''. [[Patxi Zubizarreta]] / Elena Odriozola (Elkar, 2014). * ''Galtxagorri langileak''. Mitxel Murua / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Ahatetxo itsusia''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Gulliver Liliputen''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola Ikaselkar, 2014. * ''Izei txikia''. [[Joxantonio Ormazabal]] /Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Elsa eta paradisua''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola Giltza, 2015. * ''Azken balada''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola (Erein, 2016) {{sakontzeko|Zerrenda:Elena Odriozolaren lanak eta sariak}} == Diseinu-lanak == * [[Galtzagorri Elkartea]]ren logoa, 2003 * [[Galtzagorri Elkartea]]ren, Bularretik Mintzora egitasmoaren logoa, 2007 * ''Cuanta tierra necesita un hombre'' Katilua, 5 katiluen bilduma, Nordica libros, 2014 * ''Emakumeak eta itsasoa.'' Erakusketaren kartela, fliyera eta diseinu grafikoa, Untzi Museoa , 2016ko urtarrilaren 29tik azaroaren 19ra, [[Donostia]] * ''Donostiako Musika Hamabostaldia, kartela 2016ko abuztua, [[Donostia]]'' * Diseinu-lanak Beber entre líneas, [[Arabako Errioxa]]ko Solar de Samaniego upeltegiaren egitasmoan. Egitasmo honen barruan 7 cepas bildumarako etiketen diseinua, egile sorta baten omenez:<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Leer |url= |alea=286 |urtea= urria 2017 |orrialdeak=38-39}}</ref> [[Virginia Woolf]], [[Rubén Darío]], [[Julio Verne]], [[Miguel de Cervantes]], [[Federico García Lorca]], [[Charles Baudelaire]], [[Francisco de Quevedo]] edo [[Robert Louis Stevenson]]. == Topaketa profesionalak eta tailerrak == * ‘’Sagu txiki, sagu maite’’ Donostiako Musika Hamabostaldia, abuztuaren 31n. (2016) Donostia, (Kursaal Auditorioko Foyer-a). 7 urtetik gorako haurrei zuzendutako ilustrazio tailerra. * 2017— Elena Odriozola Irudika ekitaldian, Euskal irudigileak Elkarteak antolatutako Nazioarteko ilustrazio topaketa profesionala. (2017/11/11) == Erakusketak == * 2005 — lustrísimos: Panorama de la ilustración infantil y juvenil en España .eta Boloniako Liburu Azoka [[Bolonia]] * 2010 — 47. Boloniako Nazioarteko Liburu Azoka, 47.(2010-3-32/26) * 2012 — 30. ''Mostra Internazionale d’illustrazione per l’Infanzia: Panorama 2012’’'' * 2013 — ''Ilustratzailearen txokoa: Elena Odriozola.'', Aiete Kultur Etxea , 2013ko maiatzaren 15etik irailaren 15era, [[Donostia]] * 2014 — ''Elena Odriozola Tropecista'' Lugaritz Kultur Etxea , 2014eko martxoaren 21etik apirila 30ra, [[Donostia]] Erakusketa honetan oinarritzen da XIII. Lugaritz Ikertze Ipuin Lehiaketa 2014 == Merezimenduak == * 2003— Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko deialdian aipamena * 2006— ''IBBY-ren Ohorezko zerrenda , Atxiki sekretua lanarekin.'' * 2007— Martin Salisbury ren '' Play Pen : New Children's Book Illustration ” liburuan aukeratua. * 2013— Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko deialdian aipamena. == Sariak<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Sariak|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/sariak|aldizkaria=www.galtzagorri.eus|formatua=|sartze-data=2016-05-19}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> == * Kultura Ministeritzako Haur eta Gazte Ilustrazio bigarren saria , ([[2006]]) * [[Euskadi Saria]], ''Aplastamiento de las gotas'' lanagatik ([[2009]]) * CJ Picture Book Award for new publications, 2010, CJ Culture Foundation ([[2010]]), ''Oda a una estrella'' * [[Euskadi Saria]], ''Tropecista'' lanagatik ([[2013]]) * Junceda Internacional Saria, ([[2014]])<ref>{{erreferentzia|url=http://www.premisjunceda.cat/junceda-internacional-2014/|izenburua=Junceda Internacional 2014|sartze-data=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> * Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, ([[2015]]) * Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko Urrezko Sagarra, ''Frankenstein'' lanagatik ([[2015]]) *Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia 'Sentimientos encontrados / Etxean barrena' libururako egindako lanagatik (2021) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elena Odriozolak Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia irabazi du|hizkuntza=eu|data=2021-10-15|url=https://www.diariovasco.com/culturas/elena-odriozolak-bratislavako-20211015163848-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-10-19}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://elenaodriozola.blogspot.com.es/ Elena Odriozolaren web gune ofiziala] * {{es}} [http://www.pencil-ilustradores.com/ilustrador.php?id=000000001Y Pencil Ilustradores]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{eu}} [http://www.galtzagorri.eus/euskara/ Galtzagorri Elkartea] {{bizialdia|1967ko||Odriozola, Elena}} [[Kategoria:Elena Odriozola]] [[Kategoria:Emakume artistak]] 8pj8tb4kosdo0uj84vr941hx5uvlu3s 9984307 9984306 2024-11-28T19:04:43Z 88.14.126.184 /* Merezimenduak */ 9984307 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Elena Odriozola Belastegi''' ([[Donostia]], [[1967]]ko [[azaroaren 27]]a - ) ilustratzailea da, Euskal Herriko nahiz atzerriko argitalpenetarako lan ugari egindakoa eta Euskal Herrian nahiz nazioartean hainbat sari eskuratu dituena, hala nola [[Euskadi Literatura Saria|Euskadi Saria]] ilustrazio arloan (2009 eta 2013), Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala (2015) eta Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra (2015). == Ilustratzaile ibilbidea == Elenaren aita eta aitona margolariak ziren eta haiek kutsatu zioten margolaritzarekiko zaletasuna. 13 urte zituela, aitak margolaritza eskoletara apuntatu zuen. Gerora, Arte eta Dekorazio ikasketak burutu zituen, eta, [[1989]]an, publizitate agentzia batean lanean hasi zen. Han eman zituen bere lehen urratsak ilustrazioaren munduan.<ref name="#1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Peonza: Revista de literatura infantil y juvenil |url= |alea=97 |urtea=2007 |orrialdeak=87-88}}</ref> Baina 1995ean argitaratu zen berak ilustratutako lehen liburua, [[Jesus Mari Olaizola]] "Txiliku"k idatzitako ''Agure jakagorria'' ([[Elkar]], 1995). Ordutik hona ehun liburu baino gehiago ilustratu ditu, hainbat eta hainbat hizkuntzatara itzuli direnak. Aitortza ugari ekarri dizkio bere lanak. Besteak beste, Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, 2015ean; Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra eta Ilustrazioaren [[Euskadi Saria]] bi aldiz, 2009an eta 2013an.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/bibliografia?p=6&|izenburua=Elena Odriozolaren bibliografia|sartze-data=2016-06-08|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/albisteak/112514/espainiako_ilustrazio_saria_elena_odriozolarentzat.htm|izenburua=Espainiako Ilustrazio Saria, Elena Odriozolarentzat|sartze-data=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> == Ilustrazio teknika == [[Fitxategi:Iholdi (Elena Odriozola).jpg|thumb|336x336px|Elena Odriozola, Iholdi pertsonaiaren irudia]] Teknikari dagokionez, Odriozolak arkatza, akuarelak eta [[kolore]] apalak dituen [[paleta]] erabiltzen ditu. Bere [[ilustrazio]]ak narratiboak dira eta kontatzen duen guztiak du ilustratzailearen interpretazioa eta ikuspuntua. Oso era pertsonal eta nahastezinean marrazten du, bere pertsonaiek sentiberatasun, samurtasun eta inozentzia kutsua dutelarik. Aldi berean, hauen originaltasuna indarrez eta irmotasunez beterik daude. Bere pertsonaiak modu hieratiko batean mugitzen dira, beste batzuk aldiz, modu azkar eta dinamikoan. Puntu formako [[begi]]ek sinpatia erakusten dute. Aldiz, beste batzuetan, ez dute ezer adierazten, baina milaka sentsazio iradokitzen dituzte. Ilustratzaile honek marraztutako pertsonaia gehienak emakumezkoak izan dira eta haien izenak obren izenburuan agertzen dira euren buruzko informazioa ematen digutelarik.<ref name="#1"/> Bere estilo propio eta markatua du pertsonak irudikatzeko. Ezaugarri edo bereizgarri nagusia irudi guztietan lepoa da; lepo-zabalak marrazten ditu eta zenbat eta umeago izan orduan eta lepomotzagoak. Egileak ezaugarri horri buruzko gogoeta batean adierazi zuenez, "helduak garenean burua bihotzetik banantzen dugu" eta horregatik irudikatzen ditu haurrak lepomotzagoak.<ref name=":1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria= Infobibliotecas |url= |alea=16 |urtea=2016 |orrialdeak=42-47}}</ref> Lanerako erabiltzen dituen tresnen artean, azken aldian, batez ere, pintura akrilikoa eta sumi-e papera baliatzen ditu. Cutter-a ere ondoan izaten du orain, eta, betiko arkatza eta ezabagailua.<ref name=":1" /> Bere erreferentziazko egileak asko dira, baina gehien miresten dituenak: [[Nathalie Parain]], [[Wolf Erlbruch]], [[Jean-Jacques Sempé|Sempé]], [[Arthur Rackham]], [[Lisbeth Zwerger]] eta [[Czechka]] dira, besteak beste.<ref name=":1" /> Bere esanetan “ niretzat marrazten dut” […] ‘’sentitzen duzuna egiten baduzu, hori ondo doa’’.<ref>{{erreferentzia|url= [http://vimeo.com/11244919|izenburua=‘’Orain 48: Elena Odriozola.'''. (EITB,2010)|sartze-data=2016/08/23|.)|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> {{Esaera2|<big>'''Elena Odriozolarekin hizketan'''</big> Ilustrazioko Euskadi saria jaso du Elena Odriozolak. Txikitatik datorkio marrazkigintzarako zaletasuna. Arte eta dekorazioa ikasi eta maketatzaile eta publizitate arloko lanetan zebilela, agentzia itxi egin zuten. Orduan, dena utzi eta liburuak ilustratzeari ekin zion. Harrezkero, 70 liburu inguru edertu ditu. '''Nola definituko zenuke zeure estilo hori?''' Gauza sinpleak gustatzen zaizkit, garbiak. Batez ere, pertsonaien bidez adierazten ditut sentimenduak eta emozioak, gauza gutxirekin... Gauza gehiago jarriz gero, oso barroko ikusten dut eta berehala pentsatzen dut “Hau zertarako? Kanpora!”. '''Zer da zuretzat marraztea?''' Zerbait adierazteko daukadan modua. Askoz hobeto espresatzen naiz marrazten hizketan baino. Bizitzeko era bat. Ez da lan bat, gustatzen zaidana egitea baizik. Oso ondo pasatzen dut marrazten, askotan horretan nabilela ingurua desagertzen zait. '''Nola egiten duzu lan? Irakurri, pentsatu, hasierako zirriborroa...''' Era askotara izan daiteke, baina normalean irakurtzea da lehen pausoa, gustatzen zaidan ala ez ikusteko. Gustatzen ez bazait, ezetz esaten dut. Aldiz, gustura ilustratuko dudala iruditzen bazait, irakurri, zer sentitzen dudan ikusi, ea zer etortzen zaidan... eta egin! Liburu bat irakurtzen duen edonork berehala irudikatzen du buruan nolakoak diren pertsonaiak, denok daukagu ahalmen hori. Baina, nire ustez, ez da marraztu behar testuan dagoena, marrazkiak pixka bat haratago joan behar du. Nahiz eta testuarekin batera joan, ilustratzailearen ikuspegia agertu behar da bertan, sentiarazten diona. '''Beraz, testu batek sentimendurik inspiratzen ez badizu, ezetz esaten duzu?''' Bai. Orain lehen baino gehiagotan esaten dut ezetz, buruari buelta gehiago ematen dizkiodalako. Lehen errazago egiten nituen gauzak, gehiegi pentsatu gabe. Orain desberdin ikusten ditut gauzak, eta horretan badute zerikusirik lan honetan daramatzadan urteek.|(M. Egimendi, [[Aizu!|AIZU!]] Aldizkaria. Moldatua)<ref>{{erreferentzia|izenburua=EHU sarbide-proba 2010|url=https://www.ehu.eus/documents/38889400/39900219/LenguaVascaJulio.pdf/173ae656-c48c-4fa9-8d15-72460e3f0ede?t=1666688234793}}</ref>}} ==Lanak<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=CLIJ |alea=216 |urtea=2008 |orrialdeak=23}}</ref>== Asko dira Elena Odriozolak burututako lanak. [[Mariasun Landa]], [[Juan Kruz Igerabide]] eta, bereziki, [[Patxi Zubizarreta]]rekin aritu da lanean. Sentsibilitate eta estilo komun batek lotzen ditu Odriozola autore hauekin. Euskarako lanak ez ezik, gaztelaniazkoak, katalanezkoak edota ingelesezkoak ere ilustratu ditu irudigile donostiarrak. [[Fitxategi:Usoa (Elena Odriozola).jpg|thumb|Elena Odriozola, Usoa pertsonaiaren irudia|253x253px]] === Azken urteetako lanak === * ''Eguberria: 24 ohitura, kantu eta istorio''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Nerea, 2012). * ''Haizea sahats artean''. Keneth Grahame / Elena Odriozola (Erein, 2013). * ''Ur: erori ez nahi duen tanta''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Denonartean, 2014). * ''Mundua baloi batean''. [[Patxi Zubizarreta]] / Elena Odriozola (Elkar, 2014). * ''Galtxagorri langileak''. Mitxel Murua / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Ahatetxo itsusia''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Gulliver Liliputen''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola Ikaselkar, 2014. * ''Izei txikia''. [[Joxantonio Ormazabal]] /Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Elsa eta paradisua''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola Giltza, 2015. * ''Azken balada''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola (Erein, 2016) {{sakontzeko|Zerrenda:Elena Odriozolaren lanak eta sariak}} == Diseinu-lanak == * [[Galtzagorri Elkartea]]ren logoa, 2003 * [[Galtzagorri Elkartea]]ren, Bularretik Mintzora egitasmoaren logoa, 2007 * ''Cuanta tierra necesita un hombre'' Katilua, 5 katiluen bilduma, Nordica libros, 2014 * ''Emakumeak eta itsasoa.'' Erakusketaren kartela, fliyera eta diseinu grafikoa, Untzi Museoa , 2016ko urtarrilaren 29tik azaroaren 19ra, [[Donostia]] * ''Donostiako Musika Hamabostaldia, kartela 2016ko abuztua, [[Donostia]]'' * Diseinu-lanak Beber entre líneas, [[Arabako Errioxa]]ko Solar de Samaniego upeltegiaren egitasmoan. Egitasmo honen barruan 7 cepas bildumarako etiketen diseinua, egile sorta baten omenez:<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Leer |url= |alea=286 |urtea= urria 2017 |orrialdeak=38-39}}</ref> [[Virginia Woolf]], [[Rubén Darío]], [[Julio Verne]], [[Miguel de Cervantes]], [[Federico García Lorca]], [[Charles Baudelaire]], [[Francisco de Quevedo]] edo [[Robert Louis Stevenson]]. == Topaketa profesionalak eta tailerrak == * ‘’Sagu txiki, sagu maite’’ Donostiako Musika Hamabostaldia, abuztuaren 31n. (2016) Donostia, (Kursaal Auditorioko Foyer-a). 7 urtetik gorako haurrei zuzendutako ilustrazio tailerra. * 2017— Elena Odriozola Irudika ekitaldian, Euskal irudigileak Elkarteak antolatutako Nazioarteko ilustrazio topaketa profesionala. (2017/11/11) == Erakusketak == * 2005 — lustrísimos: Panorama de la ilustración infantil y juvenil en España .eta Boloniako Liburu Azoka [[Bolonia]] * 2010 — 47. Boloniako Nazioarteko Liburu Azoka, 47.(2010-3-32/26) * 2012 — 30. ''Mostra Internazionale d’illustrazione per l’Infanzia: Panorama 2012’’'' * 2013 — ''Ilustratzailearen txokoa: Elena Odriozola.'', Aiete Kultur Etxea , 2013ko maiatzaren 15etik irailaren 15era, [[Donostia]] * 2014 — ''Elena Odriozola Tropecista'' Lugaritz Kultur Etxea , 2014eko martxoaren 21etik apirila 30ra, [[Donostia]] Erakusketa honetan oinarritzen da XIII. Lugaritz Ikertze Ipuin Lehiaketa 2014 == Merezimenduak == * 2003 — Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko deialdian aipamena * 2006 — ''IBBY-ren Ohorezko zerrenda , Atxiki sekretua lanarekin.'' * 2007 — Martin Salisbury ren '' Play Pen : New Children's Book Illustration ” liburuan aukeratua. * 2013 — Bratislavako Ilustrazioen Bi urtekoko deialdian aipamena. == Sariak<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Sariak|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/sariak|aldizkaria=www.galtzagorri.eus|formatua=|sartze-data=2016-05-19}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> == * Kultura Ministeritzako Haur eta Gazte Ilustrazio bigarren saria , ([[2006]]) * [[Euskadi Saria]], ''Aplastamiento de las gotas'' lanagatik ([[2009]]) * CJ Picture Book Award for new publications, 2010, CJ Culture Foundation ([[2010]]), ''Oda a una estrella'' * [[Euskadi Saria]], ''Tropecista'' lanagatik ([[2013]]) * Junceda Internacional Saria, ([[2014]])<ref>{{erreferentzia|url=http://www.premisjunceda.cat/junceda-internacional-2014/|izenburua=Junceda Internacional 2014|sartze-data=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> * Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, ([[2015]]) * Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko Urrezko Sagarra, ''Frankenstein'' lanagatik ([[2015]]) *Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia 'Sentimientos encontrados / Etxean barrena' libururako egindako lanagatik (2021) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elena Odriozolak Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia irabazi du|hizkuntza=eu|data=2021-10-15|url=https://www.diariovasco.com/culturas/elena-odriozolak-bratislavako-20211015163848-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-10-19}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://elenaodriozola.blogspot.com.es/ Elena Odriozolaren web gune ofiziala] * {{es}} [http://www.pencil-ilustradores.com/ilustrador.php?id=000000001Y Pencil Ilustradores]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{eu}} [http://www.galtzagorri.eus/euskara/ Galtzagorri Elkartea] {{bizialdia|1967ko||Odriozola, Elena}} [[Kategoria:Elena Odriozola]] [[Kategoria:Emakume artistak]] c39h07g1k4fv4elgqbinulq27bbwzzl 9984309 9984307 2024-11-28T19:06:10Z 88.14.126.184 /* Merezimenduak */ 9984309 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Elena Odriozola Belastegi''' ([[Donostia]], [[1967]]ko [[azaroaren 27]]a - ) ilustratzailea da, Euskal Herriko nahiz atzerriko argitalpenetarako lan ugari egindakoa eta Euskal Herrian nahiz nazioartean hainbat sari eskuratu dituena, hala nola [[Euskadi Literatura Saria|Euskadi Saria]] ilustrazio arloan (2009 eta 2013), Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala (2015) eta Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra (2015). == Ilustratzaile ibilbidea == Elenaren aita eta aitona margolariak ziren eta haiek kutsatu zioten margolaritzarekiko zaletasuna. 13 urte zituela, aitak margolaritza eskoletara apuntatu zuen. Gerora, Arte eta Dekorazio ikasketak burutu zituen, eta, [[1989]]an, publizitate agentzia batean lanean hasi zen. Han eman zituen bere lehen urratsak ilustrazioaren munduan.<ref name="#1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Peonza: Revista de literatura infantil y juvenil |url= |alea=97 |urtea=2007 |orrialdeak=87-88}}</ref> Baina 1995ean argitaratu zen berak ilustratutako lehen liburua, [[Jesus Mari Olaizola]] "Txiliku"k idatzitako ''Agure jakagorria'' ([[Elkar]], 1995). Ordutik hona ehun liburu baino gehiago ilustratu ditu, hainbat eta hainbat hizkuntzatara itzuli direnak. Aitortza ugari ekarri dizkio bere lanak. Besteak beste, Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, 2015ean; Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra eta Ilustrazioaren [[Euskadi Saria]] bi aldiz, 2009an eta 2013an.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/bibliografia?p=6&|izenburua=Elena Odriozolaren bibliografia|sartze-data=2016-06-08|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/albisteak/112514/espainiako_ilustrazio_saria_elena_odriozolarentzat.htm|izenburua=Espainiako Ilustrazio Saria, Elena Odriozolarentzat|sartze-data=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> == Ilustrazio teknika == [[Fitxategi:Iholdi (Elena Odriozola).jpg|thumb|336x336px|Elena Odriozola, Iholdi pertsonaiaren irudia]] Teknikari dagokionez, Odriozolak arkatza, akuarelak eta [[kolore]] apalak dituen [[paleta]] erabiltzen ditu. Bere [[ilustrazio]]ak narratiboak dira eta kontatzen duen guztiak du ilustratzailearen interpretazioa eta ikuspuntua. Oso era pertsonal eta nahastezinean marrazten du, bere pertsonaiek sentiberatasun, samurtasun eta inozentzia kutsua dutelarik. Aldi berean, hauen originaltasuna indarrez eta irmotasunez beterik daude. Bere pertsonaiak modu hieratiko batean mugitzen dira, beste batzuk aldiz, modu azkar eta dinamikoan. Puntu formako [[begi]]ek sinpatia erakusten dute. Aldiz, beste batzuetan, ez dute ezer adierazten, baina milaka sentsazio iradokitzen dituzte. Ilustratzaile honek marraztutako pertsonaia gehienak emakumezkoak izan dira eta haien izenak obren izenburuan agertzen dira euren buruzko informazioa ematen digutelarik.<ref name="#1"/> Bere estilo propio eta markatua du pertsonak irudikatzeko. Ezaugarri edo bereizgarri nagusia irudi guztietan lepoa da; lepo-zabalak marrazten ditu eta zenbat eta umeago izan orduan eta lepomotzagoak. Egileak ezaugarri horri buruzko gogoeta batean adierazi zuenez, "helduak garenean burua bihotzetik banantzen dugu" eta horregatik irudikatzen ditu haurrak lepomotzagoak.<ref name=":1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria= Infobibliotecas |url= |alea=16 |urtea=2016 |orrialdeak=42-47}}</ref> Lanerako erabiltzen dituen tresnen artean, azken aldian, batez ere, pintura akrilikoa eta sumi-e papera baliatzen ditu. Cutter-a ere ondoan izaten du orain, eta, betiko arkatza eta ezabagailua.<ref name=":1" /> Bere erreferentziazko egileak asko dira, baina gehien miresten dituenak: [[Nathalie Parain]], [[Wolf Erlbruch]], [[Jean-Jacques Sempé|Sempé]], [[Arthur Rackham]], [[Lisbeth Zwerger]] eta [[Czechka]] dira, besteak beste.<ref name=":1" /> Bere esanetan “ niretzat marrazten dut” […] ‘’sentitzen duzuna egiten baduzu, hori ondo doa’’.<ref>{{erreferentzia|url= [http://vimeo.com/11244919|izenburua=‘’Orain 48: Elena Odriozola.'''. (EITB,2010)|sartze-data=2016/08/23|.)|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> {{Esaera2|<big>'''Elena Odriozolarekin hizketan'''</big> Ilustrazioko Euskadi saria jaso du Elena Odriozolak. Txikitatik datorkio marrazkigintzarako zaletasuna. Arte eta dekorazioa ikasi eta maketatzaile eta publizitate arloko lanetan zebilela, agentzia itxi egin zuten. Orduan, dena utzi eta liburuak ilustratzeari ekin zion. Harrezkero, 70 liburu inguru edertu ditu. '''Nola definituko zenuke zeure estilo hori?''' Gauza sinpleak gustatzen zaizkit, garbiak. Batez ere, pertsonaien bidez adierazten ditut sentimenduak eta emozioak, gauza gutxirekin... Gauza gehiago jarriz gero, oso barroko ikusten dut eta berehala pentsatzen dut “Hau zertarako? Kanpora!”. '''Zer da zuretzat marraztea?''' Zerbait adierazteko daukadan modua. Askoz hobeto espresatzen naiz marrazten hizketan baino. Bizitzeko era bat. Ez da lan bat, gustatzen zaidana egitea baizik. Oso ondo pasatzen dut marrazten, askotan horretan nabilela ingurua desagertzen zait. '''Nola egiten duzu lan? Irakurri, pentsatu, hasierako zirriborroa...''' Era askotara izan daiteke, baina normalean irakurtzea da lehen pausoa, gustatzen zaidan ala ez ikusteko. Gustatzen ez bazait, ezetz esaten dut. Aldiz, gustura ilustratuko dudala iruditzen bazait, irakurri, zer sentitzen dudan ikusi, ea zer etortzen zaidan... eta egin! Liburu bat irakurtzen duen edonork berehala irudikatzen du buruan nolakoak diren pertsonaiak, denok daukagu ahalmen hori. Baina, nire ustez, ez da marraztu behar testuan dagoena, marrazkiak pixka bat haratago joan behar du. Nahiz eta testuarekin batera joan, ilustratzailearen ikuspegia agertu behar da bertan, sentiarazten diona. '''Beraz, testu batek sentimendurik inspiratzen ez badizu, ezetz esaten duzu?''' Bai. Orain lehen baino gehiagotan esaten dut ezetz, buruari buelta gehiago ematen dizkiodalako. Lehen errazago egiten nituen gauzak, gehiegi pentsatu gabe. Orain desberdin ikusten ditut gauzak, eta horretan badute zerikusirik lan honetan daramatzadan urteek.|(M. Egimendi, [[Aizu!|AIZU!]] Aldizkaria. Moldatua)<ref>{{erreferentzia|izenburua=EHU sarbide-proba 2010|url=https://www.ehu.eus/documents/38889400/39900219/LenguaVascaJulio.pdf/173ae656-c48c-4fa9-8d15-72460e3f0ede?t=1666688234793}}</ref>}} ==Lanak<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=CLIJ |alea=216 |urtea=2008 |orrialdeak=23}}</ref>== Asko dira Elena Odriozolak burututako lanak. [[Mariasun Landa]], [[Juan Kruz Igerabide]] eta, bereziki, [[Patxi Zubizarreta]]rekin aritu da lanean. Sentsibilitate eta estilo komun batek lotzen ditu Odriozola autore hauekin. Euskarako lanak ez ezik, gaztelaniazkoak, katalanezkoak edota ingelesezkoak ere ilustratu ditu irudigile donostiarrak. [[Fitxategi:Usoa (Elena Odriozola).jpg|thumb|Elena Odriozola, Usoa pertsonaiaren irudia|253x253px]] === Azken urteetako lanak === * ''Eguberria: 24 ohitura, kantu eta istorio''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Nerea, 2012). * ''Haizea sahats artean''. Keneth Grahame / Elena Odriozola (Erein, 2013). * ''Ur: erori ez nahi duen tanta''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Denonartean, 2014). * ''Mundua baloi batean''. [[Patxi Zubizarreta]] / Elena Odriozola (Elkar, 2014). * ''Galtxagorri langileak''. Mitxel Murua / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Ahatetxo itsusia''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Gulliver Liliputen''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola Ikaselkar, 2014. * ''Izei txikia''. [[Joxantonio Ormazabal]] /Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Elsa eta paradisua''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola Giltza, 2015. * ''Azken balada''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola (Erein, 2016) {{sakontzeko|Zerrenda:Elena Odriozolaren lanak eta sariak}} == Diseinu-lanak == * [[Galtzagorri Elkartea]]ren logoa, 2003 * [[Galtzagorri Elkartea]]ren, Bularretik Mintzora egitasmoaren logoa, 2007 * ''Cuanta tierra necesita un hombre'' Katilua, 5 katiluen bilduma, Nordica libros, 2014 * ''Emakumeak eta itsasoa.'' Erakusketaren kartela, fliyera eta diseinu grafikoa, Untzi Museoa , 2016ko urtarrilaren 29tik azaroaren 19ra, [[Donostia]] * ''Donostiako Musika Hamabostaldia, kartela 2016ko abuztua, [[Donostia]]'' * Diseinu-lanak Beber entre líneas, [[Arabako Errioxa]]ko Solar de Samaniego upeltegiaren egitasmoan. Egitasmo honen barruan 7 cepas bildumarako etiketen diseinua, egile sorta baten omenez:<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Leer |url= |alea=286 |urtea= urria 2017 |orrialdeak=38-39}}</ref> [[Virginia Woolf]], [[Rubén Darío]], [[Julio Verne]], [[Miguel de Cervantes]], [[Federico García Lorca]], [[Charles Baudelaire]], [[Francisco de Quevedo]] edo [[Robert Louis Stevenson]]. == Topaketa profesionalak eta tailerrak == * ‘’Sagu txiki, sagu maite’’ Donostiako Musika Hamabostaldia, abuztuaren 31n. (2016) Donostia, (Kursaal Auditorioko Foyer-a). 7 urtetik gorako haurrei zuzendutako ilustrazio tailerra. * 2017— Elena Odriozola Irudika ekitaldian, Euskal irudigileak Elkarteak antolatutako Nazioarteko ilustrazio topaketa profesionala. (2017/11/11) == Erakusketak == * 2005 — lustrísimos: Panorama de la ilustración infantil y juvenil en España .eta Boloniako Liburu Azoka [[Bolonia]] * 2010 — 47. Boloniako Nazioarteko Liburu Azoka, 47.(2010-3-32/26) * 2012 — 30. ''Mostra Internazionale d’illustrazione per l’Infanzia: Panorama 2012’’'' * 2013 — ''Ilustratzailearen txokoa: Elena Odriozola.'', Aiete Kultur Etxea , 2013ko maiatzaren 15etik irailaren 15era, [[Donostia]] * 2014 — ''Elena Odriozola Tropecista'' Lugaritz Kultur Etxea , 2014eko martxoaren 21etik apirila 30ra, [[Donostia]] Erakusketa honetan oinarritzen da XIII. Lugaritz Ikertze Ipuin Lehiaketa 2014 == Merezimenduak == * 2003 — Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko deialdian aipamena. * 2006 — ''IBBY-ren Ohorezko zerrenda, Atxiki sekretua lanarekin.'' * 2007 — Martin Salisburyren ''Play Pen: New Children's Book Illustration” liburuan aukeratua. * 2013 — Bratislavako Ilustrazioen Bi urtekoko deialdian aipamena. == Sariak<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Sariak|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/sariak|aldizkaria=www.galtzagorri.eus|formatua=|sartze-data=2016-05-19}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> == * Kultura Ministeritzako Haur eta Gazte Ilustrazio bigarren saria , ([[2006]]) * [[Euskadi Saria]], ''Aplastamiento de las gotas'' lanagatik ([[2009]]) * CJ Picture Book Award for new publications, 2010, CJ Culture Foundation ([[2010]]), ''Oda a una estrella'' * [[Euskadi Saria]], ''Tropecista'' lanagatik ([[2013]]) * Junceda Internacional Saria, ([[2014]])<ref>{{erreferentzia|url=http://www.premisjunceda.cat/junceda-internacional-2014/|izenburua=Junceda Internacional 2014|sartze-data=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> * Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, ([[2015]]) * Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko Urrezko Sagarra, ''Frankenstein'' lanagatik ([[2015]]) *Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia 'Sentimientos encontrados / Etxean barrena' libururako egindako lanagatik (2021) <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elena Odriozolak Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia irabazi du|hizkuntza=eu|data=2021-10-15|url=https://www.diariovasco.com/culturas/elena-odriozolak-bratislavako-20211015163848-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-10-19}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://elenaodriozola.blogspot.com.es/ Elena Odriozolaren web gune ofiziala] * {{es}} [http://www.pencil-ilustradores.com/ilustrador.php?id=000000001Y Pencil Ilustradores]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{eu}} [http://www.galtzagorri.eus/euskara/ Galtzagorri Elkartea] {{bizialdia|1967ko||Odriozola, Elena}} [[Kategoria:Elena Odriozola]] [[Kategoria:Emakume artistak]] ftsr5b974ugp8wqwti3ld12rl2h72qf 9984311 9984309 2024-11-28T19:07:18Z 88.14.126.184 /* Sariak{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Sariak|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/sariak|aldizkaria=www.galtzagorri.eus|formatua=|sartze-data=2016-05-19}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} */ 9984311 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Elena Odriozola Belastegi''' ([[Donostia]], [[1967]]ko [[azaroaren 27]]a - ) ilustratzailea da, Euskal Herriko nahiz atzerriko argitalpenetarako lan ugari egindakoa eta Euskal Herrian nahiz nazioartean hainbat sari eskuratu dituena, hala nola [[Euskadi Literatura Saria|Euskadi Saria]] ilustrazio arloan (2009 eta 2013), Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala (2015) eta Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra (2015). == Ilustratzaile ibilbidea == Elenaren aita eta aitona margolariak ziren eta haiek kutsatu zioten margolaritzarekiko zaletasuna. 13 urte zituela, aitak margolaritza eskoletara apuntatu zuen. Gerora, Arte eta Dekorazio ikasketak burutu zituen, eta, [[1989]]an, publizitate agentzia batean lanean hasi zen. Han eman zituen bere lehen urratsak ilustrazioaren munduan.<ref name="#1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Peonza: Revista de literatura infantil y juvenil |url= |alea=97 |urtea=2007 |orrialdeak=87-88}}</ref> Baina 1995ean argitaratu zen berak ilustratutako lehen liburua, [[Jesus Mari Olaizola]] "Txiliku"k idatzitako ''Agure jakagorria'' ([[Elkar]], 1995). Ordutik hona ehun liburu baino gehiago ilustratu ditu, hainbat eta hainbat hizkuntzatara itzuli direnak. Aitortza ugari ekarri dizkio bere lanak. Besteak beste, Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, 2015ean; Bratislavako Ilustrazioen Nazioarteko Biurtekoko Urrezko Sagarra eta Ilustrazioaren [[Euskadi Saria]] bi aldiz, 2009an eta 2013an.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/bibliografia?p=6&|izenburua=Elena Odriozolaren bibliografia|sartze-data=2016-06-08|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.eus/albisteak/112514/espainiako_ilustrazio_saria_elena_odriozolarentzat.htm|izenburua=Espainiako Ilustrazio Saria, Elena Odriozolarentzat|sartze-data=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> == Ilustrazio teknika == [[Fitxategi:Iholdi (Elena Odriozola).jpg|thumb|336x336px|Elena Odriozola, Iholdi pertsonaiaren irudia]] Teknikari dagokionez, Odriozolak arkatza, akuarelak eta [[kolore]] apalak dituen [[paleta]] erabiltzen ditu. Bere [[ilustrazio]]ak narratiboak dira eta kontatzen duen guztiak du ilustratzailearen interpretazioa eta ikuspuntua. Oso era pertsonal eta nahastezinean marrazten du, bere pertsonaiek sentiberatasun, samurtasun eta inozentzia kutsua dutelarik. Aldi berean, hauen originaltasuna indarrez eta irmotasunez beterik daude. Bere pertsonaiak modu hieratiko batean mugitzen dira, beste batzuk aldiz, modu azkar eta dinamikoan. Puntu formako [[begi]]ek sinpatia erakusten dute. Aldiz, beste batzuetan, ez dute ezer adierazten, baina milaka sentsazio iradokitzen dituzte. Ilustratzaile honek marraztutako pertsonaia gehienak emakumezkoak izan dira eta haien izenak obren izenburuan agertzen dira euren buruzko informazioa ematen digutelarik.<ref name="#1"/> Bere estilo propio eta markatua du pertsonak irudikatzeko. Ezaugarri edo bereizgarri nagusia irudi guztietan lepoa da; lepo-zabalak marrazten ditu eta zenbat eta umeago izan orduan eta lepomotzagoak. Egileak ezaugarri horri buruzko gogoeta batean adierazi zuenez, "helduak garenean burua bihotzetik banantzen dugu" eta horregatik irudikatzen ditu haurrak lepomotzagoak.<ref name=":1">{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria= Infobibliotecas |url= |alea=16 |urtea=2016 |orrialdeak=42-47}}</ref> Lanerako erabiltzen dituen tresnen artean, azken aldian, batez ere, pintura akrilikoa eta sumi-e papera baliatzen ditu. Cutter-a ere ondoan izaten du orain, eta, betiko arkatza eta ezabagailua.<ref name=":1" /> Bere erreferentziazko egileak asko dira, baina gehien miresten dituenak: [[Nathalie Parain]], [[Wolf Erlbruch]], [[Jean-Jacques Sempé|Sempé]], [[Arthur Rackham]], [[Lisbeth Zwerger]] eta [[Czechka]] dira, besteak beste.<ref name=":1" /> Bere esanetan “ niretzat marrazten dut” […] ‘’sentitzen duzuna egiten baduzu, hori ondo doa’’.<ref>{{erreferentzia|url= [http://vimeo.com/11244919|izenburua=‘’Orain 48: Elena Odriozola.'''. (EITB,2010)|sartze-data=2016/08/23|.)|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> {{Esaera2|<big>'''Elena Odriozolarekin hizketan'''</big> Ilustrazioko Euskadi saria jaso du Elena Odriozolak. Txikitatik datorkio marrazkigintzarako zaletasuna. Arte eta dekorazioa ikasi eta maketatzaile eta publizitate arloko lanetan zebilela, agentzia itxi egin zuten. Orduan, dena utzi eta liburuak ilustratzeari ekin zion. Harrezkero, 70 liburu inguru edertu ditu. '''Nola definituko zenuke zeure estilo hori?''' Gauza sinpleak gustatzen zaizkit, garbiak. Batez ere, pertsonaien bidez adierazten ditut sentimenduak eta emozioak, gauza gutxirekin... Gauza gehiago jarriz gero, oso barroko ikusten dut eta berehala pentsatzen dut “Hau zertarako? Kanpora!”. '''Zer da zuretzat marraztea?''' Zerbait adierazteko daukadan modua. Askoz hobeto espresatzen naiz marrazten hizketan baino. Bizitzeko era bat. Ez da lan bat, gustatzen zaidana egitea baizik. Oso ondo pasatzen dut marrazten, askotan horretan nabilela ingurua desagertzen zait. '''Nola egiten duzu lan? Irakurri, pentsatu, hasierako zirriborroa...''' Era askotara izan daiteke, baina normalean irakurtzea da lehen pausoa, gustatzen zaidan ala ez ikusteko. Gustatzen ez bazait, ezetz esaten dut. Aldiz, gustura ilustratuko dudala iruditzen bazait, irakurri, zer sentitzen dudan ikusi, ea zer etortzen zaidan... eta egin! Liburu bat irakurtzen duen edonork berehala irudikatzen du buruan nolakoak diren pertsonaiak, denok daukagu ahalmen hori. Baina, nire ustez, ez da marraztu behar testuan dagoena, marrazkiak pixka bat haratago joan behar du. Nahiz eta testuarekin batera joan, ilustratzailearen ikuspegia agertu behar da bertan, sentiarazten diona. '''Beraz, testu batek sentimendurik inspiratzen ez badizu, ezetz esaten duzu?''' Bai. Orain lehen baino gehiagotan esaten dut ezetz, buruari buelta gehiago ematen dizkiodalako. Lehen errazago egiten nituen gauzak, gehiegi pentsatu gabe. Orain desberdin ikusten ditut gauzak, eta horretan badute zerikusirik lan honetan daramatzadan urteek.|(M. Egimendi, [[Aizu!|AIZU!]] Aldizkaria. Moldatua)<ref>{{erreferentzia|izenburua=EHU sarbide-proba 2010|url=https://www.ehu.eus/documents/38889400/39900219/LenguaVascaJulio.pdf/173ae656-c48c-4fa9-8d15-72460e3f0ede?t=1666688234793}}</ref>}} ==Lanak<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=CLIJ |alea=216 |urtea=2008 |orrialdeak=23}}</ref>== Asko dira Elena Odriozolak burututako lanak. [[Mariasun Landa]], [[Juan Kruz Igerabide]] eta, bereziki, [[Patxi Zubizarreta]]rekin aritu da lanean. Sentsibilitate eta estilo komun batek lotzen ditu Odriozola autore hauekin. Euskarako lanak ez ezik, gaztelaniazkoak, katalanezkoak edota ingelesezkoak ere ilustratu ditu irudigile donostiarrak. [[Fitxategi:Usoa (Elena Odriozola).jpg|thumb|Elena Odriozola, Usoa pertsonaiaren irudia|253x253px]] === Azken urteetako lanak === * ''Eguberria: 24 ohitura, kantu eta istorio''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Nerea, 2012). * ''Haizea sahats artean''. Keneth Grahame / Elena Odriozola (Erein, 2013). * ''Ur: erori ez nahi duen tanta''. [[Juan Kruz Igerabide]] / Elena Odriozola (Denonartean, 2014). * ''Mundua baloi batean''. [[Patxi Zubizarreta]] / Elena Odriozola (Elkar, 2014). * ''Galtxagorri langileak''. Mitxel Murua / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Ahatetxo itsusia''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Gulliver Liliputen''. Arantza Zugazagasti / Elena Odriozola Ikaselkar, 2014. * ''Izei txikia''. [[Joxantonio Ormazabal]] /Elena Odriozola (Ikaselkar, 2014). * ''Elsa eta paradisua''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola Giltza, 2015. * ''Azken balada''. [[Mariasun Landa]] / Elena Odriozola (Erein, 2016) {{sakontzeko|Zerrenda:Elena Odriozolaren lanak eta sariak}} == Diseinu-lanak == * [[Galtzagorri Elkartea]]ren logoa, 2003 * [[Galtzagorri Elkartea]]ren, Bularretik Mintzora egitasmoaren logoa, 2007 * ''Cuanta tierra necesita un hombre'' Katilua, 5 katiluen bilduma, Nordica libros, 2014 * ''Emakumeak eta itsasoa.'' Erakusketaren kartela, fliyera eta diseinu grafikoa, Untzi Museoa , 2016ko urtarrilaren 29tik azaroaren 19ra, [[Donostia]] * ''Donostiako Musika Hamabostaldia, kartela 2016ko abuztua, [[Donostia]]'' * Diseinu-lanak Beber entre líneas, [[Arabako Errioxa]]ko Solar de Samaniego upeltegiaren egitasmoan. Egitasmo honen barruan 7 cepas bildumarako etiketen diseinua, egile sorta baten omenez:<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Elena Odriozola |aldizkaria=Leer |url= |alea=286 |urtea= urria 2017 |orrialdeak=38-39}}</ref> [[Virginia Woolf]], [[Rubén Darío]], [[Julio Verne]], [[Miguel de Cervantes]], [[Federico García Lorca]], [[Charles Baudelaire]], [[Francisco de Quevedo]] edo [[Robert Louis Stevenson]]. == Topaketa profesionalak eta tailerrak == * ‘’Sagu txiki, sagu maite’’ Donostiako Musika Hamabostaldia, abuztuaren 31n. (2016) Donostia, (Kursaal Auditorioko Foyer-a). 7 urtetik gorako haurrei zuzendutako ilustrazio tailerra. * 2017— Elena Odriozola Irudika ekitaldian, Euskal irudigileak Elkarteak antolatutako Nazioarteko ilustrazio topaketa profesionala. (2017/11/11) == Erakusketak == * 2005 — lustrísimos: Panorama de la ilustración infantil y juvenil en España .eta Boloniako Liburu Azoka [[Bolonia]] * 2010 — 47. Boloniako Nazioarteko Liburu Azoka, 47.(2010-3-32/26) * 2012 — 30. ''Mostra Internazionale d’illustrazione per l’Infanzia: Panorama 2012’’'' * 2013 — ''Ilustratzailearen txokoa: Elena Odriozola.'', Aiete Kultur Etxea , 2013ko maiatzaren 15etik irailaren 15era, [[Donostia]] * 2014 — ''Elena Odriozola Tropecista'' Lugaritz Kultur Etxea , 2014eko martxoaren 21etik apirila 30ra, [[Donostia]] Erakusketa honetan oinarritzen da XIII. Lugaritz Ikertze Ipuin Lehiaketa 2014 == Merezimenduak == * 2003 — Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko deialdian aipamena. * 2006 — ''IBBY-ren Ohorezko zerrenda, Atxiki sekretua lanarekin.'' * 2007 — Martin Salisburyren ''Play Pen: New Children's Book Illustration” liburuan aukeratua. * 2013 — Bratislavako Ilustrazioen Bi urtekoko deialdian aipamena. == Sariak<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Sariak|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=http://www.galtzagorri.eus/euskara/irudigileak/elena-odriozola-belastegui/sariak|aldizkaria=www.galtzagorri.eus|formatua=|sartze-data=2016-05-19}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref> == * Kultura Ministeritzako Haur eta Gazte Ilustrazio bigarren saria, ([[2006]]) * [[Euskadi Saria]], ''Aplastamiento de las gotas'' lanagatik ([[2009]]) * CJ Picture Book Award for new publications, 2010, CJ Culture Foundation ([[2010]]), ''Oda a una estrella'' * [[Euskadi Saria]], ''Tropecista'' lanagatik ([[2013]]) * Junceda Internacional Saria, ([[2014]])<ref>{{erreferentzia|url=http://www.premisjunceda.cat/junceda-internacional-2014/|izenburua=Junceda Internacional 2014|sartze-data=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> * Espainiako Ilustrazio Sari Nazionala, ([[2015]]) * Bratislavako Ilustrazioen Biurtekoko Urrezko Sagarra, ''Frankenstein'' lanagatik ([[2015]]) *Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia 'Sentimientos encontrados / Etxean barrena' libururako egindako lanagatik (2021)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elena Odriozolak Bratislavako Ilustrazio Biurtekoaren sari nagusia irabazi du|hizkuntza=eu|data=2021-10-15|url=https://www.diariovasco.com/culturas/elena-odriozolak-bratislavako-20211015163848-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2021-10-19}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|2}} == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://elenaodriozola.blogspot.com.es/ Elena Odriozolaren web gune ofiziala] * {{es}} [http://www.pencil-ilustradores.com/ilustrador.php?id=000000001Y Pencil Ilustradores]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{eu}} [http://www.galtzagorri.eus/euskara/ Galtzagorri Elkartea] {{bizialdia|1967ko||Odriozola, Elena}} [[Kategoria:Elena Odriozola]] [[Kategoria:Emakume artistak]] ewfiaz90z844xcqbyafeljkc76434ki 0 653067 9984728 7819167 2024-11-29T10:41:11Z 194.30.81.5 Eskola honek izenez aldatu zuen 2017an 9984728 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Felix Serrano Ikastetxe Publikoa | irudia =Felix Serrano Ikastetxe Publikoa.jpg | irudi-oina = | herria = [[Bilbo]] | helbidea = [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalea]], 28<br />[[Indautxu]] | herrialdea = Euskal Herria | lekua = Bilbo erdigunea | lurraldea = {{bandera|Bizkaia}} | dn = 43 | mn = 15 | sn = 29.08 | de = 2 | me = 56 | se = 34.04 | garaia = [[1915]]-[[1917]] | arkitektoa = [[Ricardo Bastida]] | webgunea = http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ }} '''Indautxuko eskolak Ikastetxe Publikoa''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Bilbo]] hiriburuan dagoen [[ikastetxe]] publiko bat da. [[Felix Serrano Zabala]] irakaslea eta pedagogoaren omenezko izena izan du 2017ra arte. == Kokalekua == [[Indautxu]] auzoan dago, [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalearen]] 28. zenbakian, eta [[Egia Jeneralaren kalea (Bilbo)|Egia Jeneralaren kalea]] eta [[Autonomia kalea (Bilbo)|Autonomia kalearen]] artean. == Historia == [[1915]]-[[1917]] artean [[Ricardo Bastida]] arkitektoak eraiki zuen. == Eraikina == Estilo klasikoan oinarritua dagoen eraikina da. == Iruditegia == <gallery mode="packed-hover" heights="160px"> Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 1.jpg|Ataria. Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 2.jpg|Areto nagusia. </gallery> == Kanpo estekak == * [http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ Felix Serrano Eskolako Gurasoen Elkartearen webgunea] {{eu}} {{es}} * [http://aafsindautxu.blogspot.com.es/ Felix Serrano Ikastetxe Publikoari buruzko bloga] {{es}} * [http://www.bilbaoarquitectura.com/colegio-publico-felix-serrano/1 Felix Serrano Ikastetxe Publikoa. Bilbaoarquitectura.com] {{es}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bilboko ikastetxeak]] [[Kategoria:Autonomia kalea (Bilbo)]] [[Kategoria:Indautxuko eraikinak]] [[Kategoria:1917an amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Ricardo Bastidaren eraikinak]] t8cnrx99czpy3awge8kbstyaglr532p 9984735 9984728 2024-11-29T10:43:07Z 194.30.81.5 9984735 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa | irudia =Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa.jpg | irudi-oina = | herria = [[Bilbo]] | helbidea = [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalea]], 28<br />[[Indautxu]] | herrialdea = Euskal Herria | lekua = Bilbo erdigunea | lurraldea = {{bandera|Bizkaia}} | dn = 43 | mn = 15 | sn = 29.08 | de = 2 | me = 56 | se = 34.04 | garaia = [[1915]]-[[1917]] | arkitektoa = [[Ricardo Bastida]] | webgunea = http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ }} '''Indautxuko eskola Ikastetxe Publikoa''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Bilbo]] hiriburuan dagoen [[ikastetxe]] publiko bat da. [[Felix Serrano Zabala]] irakaslea eta pedagogoaren omenezko izena izan du 2017ra arte. == Kokalekua == [[Indautxu]] auzoan dago, [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalearen]] 28. zenbakian, eta [[Egia Jeneralaren kalea (Bilbo)|Egia Jeneralaren kalea]] eta [[Autonomia kalea (Bilbo)|Autonomia kalearen]] artean. == Historia == [[1915]]-[[1917]] artean [[Ricardo Bastida]] arkitektoak eraiki zuen. == Eraikina == Estilo klasikoan oinarritua dagoen eraikina da. == Iruditegia == <gallery mode="packed-hover" heights="160px"> Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 1.jpg|Ataria. Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 2.jpg|Areto nagusia. </gallery> == Kanpo estekak == * [http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ Felix Serrano Eskolako Gurasoen Elkartearen webgunea] {{eu}} {{es}} * [http://aafsindautxu.blogspot.com.es/ Felix Serrano Ikastetxe Publikoari buruzko bloga] {{es}} * [http://www.bilbaoarquitectura.com/colegio-publico-felix-serrano/1 Felix Serrano Ikastetxe Publikoa. Bilbaoarquitectura.com] {{es}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bilboko ikastetxeak]] [[Kategoria:Autonomia kalea (Bilbo)]] [[Kategoria:Indautxuko eraikinak]] [[Kategoria:1917an amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Ricardo Bastidaren eraikinak]] hktkwhsaojyksh5smznygx6tn6gx7ua 9984743 9984735 2024-11-29T10:45:16Z 194.30.81.5 9984743 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa | irudia =Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa.jpg | irudi-oina = | herria = [[Bilbo]] | helbidea = [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalea]], 28<br />[[Indautxu]] | herrialdea = Euskal Herria | lekua = Bilbo erdigunea | lurraldea = {{bandera|Bizkaia}} | dn = 43 | mn = 15 | sn = 29.08 | de = 2 | me = 56 | se = 34.04 | garaia = [[1915]]-[[1917]] | arkitektoa = [[Ricardo Bastida]] | webgunea = http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ }} '''Indautxuko eskola Ikastetxe Publikoa''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Bilbo]] hiriburuan dagoen [[ikastetxe]] publiko bat da. [[Felix Serrano Zabala]] irakaslea eta pedagogoaren omenezko izena izan du 2017ra arte. == Kokalekua == [[Indautxu]] auzoan dago, [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalearen]] 28. zenbakian, eta [[Egia Jeneralaren kalea (Bilbo)|Egia Jeneralaren kalea]] eta [[Autonomia kalea (Bilbo)|Autonomia kalearen]] artean. == Historia == [[1915]]-[[1917]] artean [[Ricardo Bastida]] arkitektoak eraiki zuen. == Eraikina == Estilo klasikoan oinarritua dagoen eraikina da. == Iruditegia == <gallery mode="packed-hover" heights="160px"> Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 1.jpg|Ataria. Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 2.jpg|Areto nagusia. </gallery> == Kanpo estekak == * [http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ Felix Serrano Eskolako Gurasoen Elkartearen webgunea] {{eu}} {{es}} * [http://aafsindautxu.blogspot.com.es/ Felix Serrano Ikastetxe Publikoari buruzko bloga] {{es}} * [http://www.bilbaoarquitectura.com/colegio-publico-felix-serrano/1 Felix Serrano Ikastetxe Publikoa. Bilbaoarquitectura.com] {{es}} {{autoritate kontrola}}{{DEFAULTSORT:Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa}} [[Kategoria:Bilboko ikastetxeak]] [[Kategoria:Autonomia kalea (Bilbo)]] [[Kategoria:Indautxuko eraikinak]] [[Kategoria:1917an amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Ricardo Bastidaren eraikinak]] 7jwzjxzaxk84f8horbd59n4ehzwb4uq 9984763 9984743 2024-11-29T11:01:27Z Xabier Armendaritz 448 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Felix Serrano Ikastetxe Publikoa]]» orria «[[Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa]]» izenera aldatu du: https://www.indautxukoeskola.net/gure-eskola/historia 9984743 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa | irudia =Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa.jpg | irudi-oina = | herria = [[Bilbo]] | helbidea = [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalea]], 28<br />[[Indautxu]] | herrialdea = Euskal Herria | lekua = Bilbo erdigunea | lurraldea = {{bandera|Bizkaia}} | dn = 43 | mn = 15 | sn = 29.08 | de = 2 | me = 56 | se = 34.04 | garaia = [[1915]]-[[1917]] | arkitektoa = [[Ricardo Bastida]] | webgunea = http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ }} '''Indautxuko eskola Ikastetxe Publikoa''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Bilbo]] hiriburuan dagoen [[ikastetxe]] publiko bat da. [[Felix Serrano Zabala]] irakaslea eta pedagogoaren omenezko izena izan du 2017ra arte. == Kokalekua == [[Indautxu]] auzoan dago, [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalearen]] 28. zenbakian, eta [[Egia Jeneralaren kalea (Bilbo)|Egia Jeneralaren kalea]] eta [[Autonomia kalea (Bilbo)|Autonomia kalearen]] artean. == Historia == [[1915]]-[[1917]] artean [[Ricardo Bastida]] arkitektoak eraiki zuen. == Eraikina == Estilo klasikoan oinarritua dagoen eraikina da. == Iruditegia == <gallery mode="packed-hover" heights="160px"> Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 1.jpg|Ataria. Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 2.jpg|Areto nagusia. </gallery> == Kanpo estekak == * [http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ Felix Serrano Eskolako Gurasoen Elkartearen webgunea] {{eu}} {{es}} * [http://aafsindautxu.blogspot.com.es/ Felix Serrano Ikastetxe Publikoari buruzko bloga] {{es}} * [http://www.bilbaoarquitectura.com/colegio-publico-felix-serrano/1 Felix Serrano Ikastetxe Publikoa. Bilbaoarquitectura.com] {{es}} {{autoritate kontrola}}{{DEFAULTSORT:Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa}} [[Kategoria:Bilboko ikastetxeak]] [[Kategoria:Autonomia kalea (Bilbo)]] [[Kategoria:Indautxuko eraikinak]] [[Kategoria:1917an amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Ricardo Bastidaren eraikinak]] 7jwzjxzaxk84f8horbd59n4ehzwb4uq 9984765 9984763 2024-11-29T11:03:54Z Xabier Armendaritz 448 9984765 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa | irudia =Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa.jpg | irudi-oina = | herria = [[Bilbo]] | helbidea = [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalea]], 28<br />[[Indautxu]] | herrialdea = Euskal Herria | lekua = Bilbo erdigunea | lurraldea = {{bandera|Bizkaia}} | dn = 43 | mn = 15 | sn = 29.08 | de = 2 | me = 56 | se = 34.04 | garaia = [[1915]]-[[1917]] | arkitektoa = [[Ricardo Bastida]] | webgunea = http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ }} '''Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[Bilbo]] hiriburuan dagoen [[ikastetxe]] publiko bat da. [[Felix Serrano Zabala]] irakasle eta pedagogoaren omenezko izena izan du 2017ra arte. == Kokalekua == [[Indautxu]] auzoan dago, [[Manuel Allende kalea (Bilbo)|Manuel Allende kalearen]] 28. zenbakian, eta [[Egia Jeneralaren kalea (Bilbo)|Egia Jeneralaren kalea]] eta [[Autonomia kalea (Bilbo)|Autonomia kalearen]] artean. == Historia == [[1915]]-[[1917]] artean [[Ricardo Bastida]] arkitektoak eraiki zuen. == Eraikina == Estilo klasikoan oinarritua dagoen eraikina da. == Iruditegia == <gallery mode="packed-hover" heights="160px"> Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 1.jpg|Ataria. Irudi:Bilbao - Felix Serrano Ikastetxe Publikoa 2.jpg|Areto nagusia. </gallery> == Kanpo estekak == * [https://www.indautxukoeskola.net/ Indautxuko Eskolaren webgunea]. * [http://www.eskolaberria.net/index.php/eu/ Indautxuko Eskolako Gurasoen Elkartearen webgunea]. * {{es}} [http://aafsindautxu.blogspot.com.es/ Felix Serrano Ikastetxe Publikoari buruzko bloga]. * {{es}} [http://www.bilbaoarquitectura.com/colegio-publico-felix-serrano/1 Felix Serrano Ikastetxe Publikoa], ''Bilbaoarquitectura.com''. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bilboko ikastetxeak]] [[Kategoria:Autonomia kalea (Bilbo)]] [[Kategoria:Indautxuko eraikinak]] [[Kategoria:1917an amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Ricardo Bastidaren eraikinak]] tmd4obl3w9e8q77c68om1s38ubjqg0r 0 668467 9984587 9816167 2024-11-29T08:27:33Z 212.81.171.151 /* Polemika: Ebakuazioa ala ihesa? */ 9984587 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''Dunkirk''''' ({{lang-eu|Dunkerque}}) [[2017]]ko [[Christopher Nolan]] ingeles [[zinema zuzendari]], [[zinema ekoizle|ekoizle]] eta [[zinema gidoilari|gidoigileak]] zuzendu, ekoiztu eta idatzitako [[gerra]] film bat da. [[Tom Hardy]], [[Cillian Murphy]], [[Mark Rylance]], [[Kenneth Branagh]], [[Fionn Whitehead]], [[Aneurin Barnard]] eta [[Jack Lowden]] aktoreek antzeztu zuten. == Argumentua == {{argumentua}} [[Bigarren Mundu Gerra]]ren hasieran girotua dago, eta [[Dunkerqueko gudua]] eta [[Dunkerqueko ateratzea]]ren gerra gertakari historiak azaltzen ditu. Azken honetan, hiria setiatua zuten alemaniar indarrek hala beharturik nola edo hala eta ozta-ozta 330.000 britainiar, frantziar eta belgikar soldadu hilak edo preso ez izateko [[Ingalaterra]]ra itsasoz edo hegazkinez ihes egitera derrigortu zituen. == '''Polemika: Ebakuazioa ala ihesa?''' == Nahiko erabaki polemikoa izan zen, eta gaur egun ere historialarien artean eztabaida piztu ohi du. Nahiz eta porrot hau ahal zen modu "loriatsuenean" ezkutatutzeko asmoz aliatuen propagandak hiria erabaki "taktiko" edo "estrategiko" gisa "ebakuatu" zutenaren bertsioa zabaldu zuen, Dunkerqueko biztanleria zibila bertan gelditu zen, baita alemaniarrek hiria bereganatu ostean ere, hortaz ez zen hiriaren inongo zinezko "ebakuaziorik" egon, ez behintzat biztanleriarena. Ikuspuntu neutral batetik ikusita, alemaniarren setioak derrigortutako indar aliatuen "atzeraldia" izan zela baieztatu daiteke, euren indarrak Frantziatik Ingalaterrara atzeratu baizituzten, alegia, bertsio errealean aliatuek harrapaladan burututako ihesaldia izan zela garbi dago, nagusiki alemaniarrek Belgikan barna Frantziara iritsiz burututako aurreraldi azkarrak guztiz jokoz kanpo harrapatu zituelako, izan ere indar aliatuak alemaniarrengandik ozta-ozta ihes egitea lortu zuten. == Aktoreak == * [[Aneurin Barnard]] * [[Kenneth Branagh]] * [[James D'Arcy]] * [[Tom Glynn-Carney]] * [[Tom Hardy]] * [[Barry Keoghan]] * [[Jack Lowden]] * [[Cillian Murphy]] * [[Mark Rylance]] * [[Harry Styles]] * [[Fionn Whitehead]] == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=yM9BWtppzko ''Dunkirk'' filmaren iragarkia ikusgai. Youtube.com] {{en}} * [http://www.imdb.com/title/tt5013056/combined ''Dunkirk'' filmaren IMDBko fitxa irakurgai] {{en}} {{autoritate kontrola}} {{Christopher Nolan}} [[Kategoria:Christopher Nolanek zuzendutako filmak]] [[Kategoria:Mendebaldeko Fronteari buruzko filmak (Bigarren Mundu Gerra)]] [[Kategoria:Gerra filmak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko film dramatikoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]] [[Kategoria:Frantziako film dramatikoak]] [[Kategoria:Hans Zimmerren soinu bandadun filmak]] [[Kategoria:Frantzian girotutako filmak]] [[Kategoria:Txalupetan girotutako filmak]] [[Kategoria:2017ko filmak]] [[Kategoria:BAFTA film saridunak]] 1ge4793rsdm0l28r7tjmh8fsvyt0tdu 9984588 9984587 2024-11-29T08:28:31Z 212.81.171.151 /* Polemika: Ebakuazioa ala ihesa? */ elamal.7 9984588 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''Dunkirk''''' ({{lang-eu|Dunkerque}}) [[2017]]ko [[Christopher Nolan]] ingeles [[zinema zuzendari]], [[zinema ekoizle|ekoizle]] eta [[zinema gidoilari|gidoigileak]] zuzendu, ekoiztu eta idatzitako [[gerra]] film bat da. [[Tom Hardy]], [[Cillian Murphy]], [[Mark Rylance]], [[Kenneth Branagh]], [[Fionn Whitehead]], [[Aneurin Barnard]] eta [[Jack Lowden]] aktoreek antzeztu zuten. == Argumentua == {{argumentua}} [[Bigarren Mundu Gerra]]ren hasieran girotua dago, eta [[Dunkerqueko gudua]] eta [[Dunkerqueko ateratzea]]ren gerra gertakari historiak azaltzen ditu. Azken honetan, hiria setiatua zuten alemaniar indarrek hala beharturik nola edo hala eta ozta-ozta 330.000 britainiar, frantziar eta belgikar soldadu hilak edo preso ez izateko [[Ingalaterra]]ra itsasoz edo hegazkinez ihes egitera derrigortu zituen. == '''Polemika: Ebakuazioa ala ihesa?''' == ''elamal.7'' Nahiko erabaki polemikoa izan zen, eta gaur egun ere historialarien artean eztabaida piztu ohi du. Nahiz eta porrot hau ahal zen modu "loriatsuenean" ezkutatutzeko asmoz aliatuen propagandak hiria erabaki "taktiko" edo "estrategiko" gisa "ebakuatu" zutenaren bertsioa zabaldu zuen, Dunkerqueko biztanleria zibila bertan gelditu zen, baita alemaniarrek hiria bereganatu ostean ere, hortaz ez zen hiriaren inongo zinezko "ebakuaziorik" egon, ez behintzat biztanleriarena. Ikuspuntu neutral batetik ikusita, alemaniarren setioak derrigortutako indar aliatuen "atzeraldia" izan zela baieztatu daiteke, euren indarrak Frantziatik Ingalaterrara atzeratu baizituzten, alegia, bertsio errealean aliatuek harrapaladan burututako ihesaldia izan zela garbi dago, nagusiki alemaniarrek Belgikan barna Frantziara iritsiz burututako aurreraldi azkarrak guztiz jokoz kanpo harrapatu zituelako, izan ere indar aliatuak alemaniarrengandik ozta-ozta ihes egitea lortu zuten. == Aktoreak == * [[Aneurin Barnard]] * [[Kenneth Branagh]] * [[James D'Arcy]] * [[Tom Glynn-Carney]] * [[Tom Hardy]] * [[Barry Keoghan]] * [[Jack Lowden]] * [[Cillian Murphy]] * [[Mark Rylance]] * [[Harry Styles]] * [[Fionn Whitehead]] == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=yM9BWtppzko ''Dunkirk'' filmaren iragarkia ikusgai. Youtube.com] {{en}} * [http://www.imdb.com/title/tt5013056/combined ''Dunkirk'' filmaren IMDBko fitxa irakurgai] {{en}} {{autoritate kontrola}} {{Christopher Nolan}} [[Kategoria:Christopher Nolanek zuzendutako filmak]] [[Kategoria:Mendebaldeko Fronteari buruzko filmak (Bigarren Mundu Gerra)]] [[Kategoria:Gerra filmak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko film dramatikoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]] [[Kategoria:Frantziako film dramatikoak]] [[Kategoria:Hans Zimmerren soinu bandadun filmak]] [[Kategoria:Frantzian girotutako filmak]] [[Kategoria:Txalupetan girotutako filmak]] [[Kategoria:2017ko filmak]] [[Kategoria:BAFTA film saridunak]] 8oitucg5rd8rulxuuodrsyd1izrmnwr 0 672528 9983952 8370111 2024-11-28T14:43:38Z Ainhoa.fp 166779 9983952 wikitext text/x-wiki '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> [[Fitxategi:Onde_electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da.]] Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea.]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jenny|abizena=Oviedo de Valeria|izenburua=chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http://www.revista-educacion-matematica.org.mx/descargas/vol6/vol6-2/vol6-2-5.pdf|orrialdeak=73–86|data=1994-08-02|url=http://dx.doi.org/10.24844/em0602.06|aldizkaria=Educación matemática|alea=2|zenbakia=6|issn=2448-8089|doi=10.24844/em0602.06|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math>, non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren. ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math>, non B eremu magnetikoa den. ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math>, non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren. ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math>, non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, μ₀ iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren. == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM_Waves_5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Elektromagnetismoa]] [[Kategoria:Elektrodinamika]] jcx0fdgac8uku50eedzhejhrb5qb73j 9983953 9983952 2024-11-28T14:45:29Z Ainhoa.fp 166779 9983953 wikitext text/x-wiki '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> [[Fitxategi:Onde_electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da.]] Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea.]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jenny|abizena=Oviedo de Valeria|izenburua=chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http://www.revista-educacion-matematica.org.mx/descargas/vol6/vol6-2/vol6-2-5.pdf|orrialdeak=73–86|data=1994-08-02|url=http://dx.doi.org/10.24844/em0602.06|aldizkaria=Educación matemática|alea=2|zenbakia=6|issn=2448-8089|doi=10.24844/em0602.06|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math>, non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren. ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math>, non B eremu magnetikoa den. ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math>, non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren. ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math>, non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, μ₀ iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren. == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM_Waves_5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references />{{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Elektromagnetismoa]] [[Kategoria:Elektrodinamika]] 6i1jk2qeawu7mw3ds99takxo0m1xumd 9983955 9983953 2024-11-28T14:45:47Z 158.227.0.240 9983955 wikitext text/x-wiki '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> [[Fitxategi:Onde_electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da.]] Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea.]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jenny|abizena=Oviedo de Valeria|izenburua=chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http://www.revista-educacion-matematica.org.mx/descargas/vol6/vol6-2/vol6-2-5.pdf|orrialdeak=73–86|data=1994-08-02|url=http://dx.doi.org/10.24844/em0602.06|aldizkaria=Educación matemática|alea=2|zenbakia=6|issn=2448-8089|doi=10.24844/em0602.06|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oertsted y Ampere|url=https://pwg.gsfc.nasa.gov/earthmag/Moersted.htm|aldizkaria=pwg.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math>, non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren. ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math>, non B eremu magnetikoa den. ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math>, non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren. ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math>, non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, μ₀ iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren. == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM_Waves_5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references />{{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Elektromagnetismoa]] [[Kategoria:Elektrodinamika]] ot9sqm1kgvziua1ri1bz3kjuhbpgy3t 9983962 9983955 2024-11-28T14:46:46Z 158.227.0.240 9983962 wikitext text/x-wiki '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> [[Fitxategi:Onde_electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da.]] Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: [[Eguzki-erradiazio|Eguzkiaren erradiazioa]] edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea.]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jenny|abizena=Oviedo de Valeria|izenburua=chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http://www.revista-educacion-matematica.org.mx/descargas/vol6/vol6-2/vol6-2-5.pdf|orrialdeak=73–86|data=1994-08-02|url=http://dx.doi.org/10.24844/em0602.06|aldizkaria=Educación matemática|alea=2|zenbakia=6|issn=2448-8089|doi=10.24844/em0602.06|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oertsted y Ampere|url=https://pwg.gsfc.nasa.gov/earthmag/Moersted.htm|aldizkaria=pwg.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math>, non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren. ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math>, non B eremu magnetikoa den. ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math>, non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren. ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math>, non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, μ₀ iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren. == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM_Waves_5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references />{{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Elektromagnetismoa]] [[Kategoria:Elektrodinamika]] 2sq76qpj5rnzfvras5uai71vaayc1lg 9983963 9983962 2024-11-28T14:47:42Z Ainhoa.fp 166779 9983963 wikitext text/x-wiki '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> [[Fitxategi:Onde_electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da.]] Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: [[Eguzki-erradiazio|Eguzkiaren erradiazioa]] edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea.]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jenny|abizena=Oviedo de Valeria|izenburua=chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http://www.revista-educacion-matematica.org.mx/descargas/vol6/vol6-2/vol6-2-5.pdf|orrialdeak=73–86|data=1994-08-02|url=http://dx.doi.org/10.24844/em0602.06|aldizkaria=Educación matemática|alea=2|zenbakia=6|issn=2448-8089|doi=10.24844/em0602.06|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oertsted y Ampere|url=https://pwg.gsfc.nasa.gov/earthmag/Moersted.htm|aldizkaria=pwg.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math>, non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren. ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math>, non B eremu magnetikoa den. ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math>, non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren. ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math>, non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, μ₀ iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren. == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM_Waves_5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo Estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Elektromagnetismoa]] [[Kategoria:Elektrodinamika]] djhhravvuy78tarevu6uam1lnal77n0 9983966 9983963 2024-11-28T14:48:45Z Aneau 161540 9983966 wikitext text/x-wiki '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> [[Fitxategi:Onde_electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da.]] Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: [[Eguzki-erradiazio|Eguzkiaren erradiazioa]] edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea.]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jenny|abizena=Oviedo de Valeria|izenburua=chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http://www.revista-educacion-matematica.org.mx/descargas/vol6/vol6-2/vol6-2-5.pdf|orrialdeak=73–86|data=1994-08-02|url=http://dx.doi.org/10.24844/em0602.06|aldizkaria=Educación matemática|alea=2|zenbakia=6|issn=2448-8089|doi=10.24844/em0602.06|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oertsted y Ampere|url=https://pwg.gsfc.nasa.gov/earthmag/Moersted.htm|aldizkaria=pwg.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math>, non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren. ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math>, non B eremu magnetikoa den. ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math>, non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren. ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math>, non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, μ₀ iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren. == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM_Waves_5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Elektromagnetismoa]] [[Kategoria:Elektrodinamika]] 6b7udkroj3ufis7venchs7eeia4607x 0 674605 9984399 8882970 2024-11-28T20:44:46Z Emman De La Macha 168204 9984399 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''Space Jam''' [[1996]]ko [[Joe Pytka]] estatubatuar [[zinema zuzendari]]ak zuzendutako [[komedia]], [[kirol]] eta [[marrazki bizidun]] film bat da. [[Michael Jordan]] saskibaloilariak eta [[Billy West]], [[Wayne Knight]], [[Theresa Randle]] eta [[Danny DeVito]] aktoreek antzeztu zuten. Estreinatu eta berehala sekulako arraskata izan zuen, [[1990eko hamarkada]]ren bigarren erdialdeko film ikusienetakoa bilakatuz, honetan agertzen diren [[Looney Tunes]] marrazki bizidunek haurrak erakartzeaz gain, garai hartan bere kirol ibilbidearen gailurrean zegoen eta lehen erretiroaldia hartu berri zuen Michael Jordan saskibaloi jokalaria protagonista izateak, ikusle helduak ere erakarri baizituen. Guzti honek inoiz etekin ekonomiko gehien bereganatu izan duen inoizko saskibaloi filma bihurtu zuen. 2003ko martxoaren 16an ETB1en estreinatu zuten filma, eta euskarara bikoiztu zuten<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hemeroteca Digital. Biblioteca Nacional de España|hizkuntza=es|url=https://hemerotecadigital.bne.es/hd/es/results?o=&o=o&o=n&o=&o=o&o=n&w=Space+Jam&w=&w=&w=&w=&w=&f=text&f=text&f=text&f=text&f=text&f=text&p=0~0~0~0&g=p&g=o&g=e&d=date&d=2003-01-01&d=2003-12-21&l=10&t=date-asc&x=&upload=&s=50}}</ref>. == Argumentua == {{argumentua}} [[1993]], [[Michael Jordan]] saskibaloi jokalariak bere erretiroa iragarri du. Bienbitartean, [[Bugs Bunny]] eta bere adiskideek Nerdlucks (estralurtar txiki batzuz osatutako taldea) izeneko taldekideei saskibaloi partidu bateko erronka luzatuko diete, honen emaitzaren arabera [[Looney Tunes]] taldeko adiskideak Lur planetan jarraitu edota urruneko galaxia batean dagoen Ergelalde Mendiko jolas-parkeko ikuskizun handiena bilakatuko diren erabakiko da. Hasiera batean, Looney Tunes taldekoek Nerdlucks ipotxak aisa garaituko dituztela usteko dute, baina Nerlucks taldekoek beren alde ezkutuko arma sekretua dute: [[NBA]]ko jokalari onenen trebeziak bereganatuko ([[Charles Barkley]], [[Patrick Ewing]], [[Shawn Bradley]], [[Larry Johnson]] eta [[Muggsy Bogues]]), ondorioz saskibaloian ia garaitezinak diren super monstruo erraldoiak bilakatuko dira. Looney Tunes taldekoak guztiz kikildurik geldituko dira, baina berehala eurek ere Nerdluck taldekoei saskibaloi partiduan aurre egiteko beste arma sekretu batez baliatuko dira: Michael Jordan, inoizko saskibaloi jokalaririk onena. Horretarako, berau, [[Larry Bird]] saskibaloilari erretiratua eta [[Bill Murray]] aktorea [[golf]]ean jokatzen ari direla baliatuz, Michael Jordan bahituko dute. == Aktoreak == * [[Michael Jordan]]: Bere burua antzeztuz * [[Bill Murray]]: Bere burua antzeztuz * [[Wayne Knight]]: Stan Podolak * [[Thom Barry]]: James Jordan * [[Theresa Randle]]: Juanita Jordan * [[Manner Washington]]: [[Jeffrey Jordan]] * Eric Gordon: [[Marcus Jordan]] * [[Penny Bae Bridges]]: Jasmine Jordan * [[Billy West]] bikoiztaileak honako pertsonaiak bikoiztu zituen: ** [[Bugs Bunny]] ** [[Elmer Fudd]] * [[Dee Bradley Baker]] bikoiztaileak honako pertsonaiak bikoiztu zituen: ** [[Daffy Duck]] ** [[Tasmanian Devil (Looney Tunes)|Tasmanian Devil]] ** [[Bully for Bugs]] * [[Danny DeVito]]: Swackhammer jaunaren ahotsa * [[Bob Bergen]] bikoiztaileak honako pertsonaiak bikoiztu zituen: ** [[Hubie and Bertie]] ** [[Marvin the Martian]] ** [[Porky Pig]] ** [[Tweety]] * [[Bill Farmer]] bikoiztaileak honako pertsonaiak bikoiztu zituen: ** [[Sylvester (Looney Tunes)|Sylvester]] ** [[Yosemite Sam]] ** [[Foghorn Leghorn]] * [[June Foray]]: [[Granny (Looney Tunes)|Granny]] pertsonaiaren ahotsa * [[Kath Soucie]]: [[Lola Bunny]] pertsonaiaren ahotsa * [[Maurice LaMarche]]: [[Pepé Le Pew]] pertsonaiaren ahotsa == Euskarazko bikoiztaileak == * [[Iñaki Beraetxe]]: Michael Jordan * Félix Arkarazo: Bugs Bunny * Kepa Cueto: Lukas Ahatea * [[Xabier Castillo Miota|Xeberri]]: Stan Podolak, Elmer Fudd eta Bertie * Jaione Insausti: Lola Bunny eta Nerdluck Nawt * Pello Artetxe: Porky Txerritxoa * Joseba Etxeberria: Sylvester eta Yosemite Sam * Jesus Eguzkiza: Taz * Maribel Legarreta: Txiolin * Txema Regalado: Klaudio Oilarra * Tere Eguzkiza: Amona * Xebe Atencia: Marvin Martziarra, Pepe Le Pew eta Nerdluck Pound * Eduardo Gorriño: Monstar Pound eta Swackhammer * Jon Goiri: Monstar Nawt == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=oKNy-MWjkcU ''Space Jam'' filmaren iragarkia ikusgai. Youtube.com] {{en}} * [http://www.warnerbros.com/space-jam Webgune ofiziala] {{en}} * [http://www.imdb.com/title/tt0117705/ ''Space Jam'' filmaren IMDBko fitxa irakurgai] {{en}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Billy Westek antzeztutako filmak]] [[Kategoria:Danny DeVitok antzeztutako filmak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako filmak]] [[Kategoria:Marrazki bizidunetako filmak]] [[Kategoria:Haur filmak]] [[Kategoria:Saskibaloiari buruzko filmak]] [[Kategoria:Estralurtarrei buruzko filmak]] [[Kategoria:Umorezko filmak]] [[Kategoria:Fantasiazko filmak]] [[Kategoria:New Yorken girotutako filmak]] [[Kategoria:1990eko hamarkadan girotutako filmak]] [[Kategoria:1996ko filmak]] [[Kategoria:Warner Bros.ek ekoitzitako filmak]] 3k3mq9z759c221od5ddrdlghwf02nwp 2 687038 9984801 9983674 2024-11-29T11:44:05Z Zorion 44278 9984801 wikitext text/x-wiki [[Berezi:KategoriaZuhaitza]] <!-- {{Ezabatu|akats ortografikoa}} {{Ezabatu|esteka hainbat izenekin}} Avant toute chose, écrire "[[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]:". Puis faire une suite des noms des taxons qui sont séparés par une virgule et mettre '' avant le nom et '' après le mot. Le nom du taxon, c'est soit les deux premiers mots ou, soit deux premiers mots + « var. » + le mot suivant. Ne pas écrire les noms des auteurs ou autre chose. S'il y a écrit "(Basionyme)" et seulement "(Basionyme)", écrire après '' <small>([[Basionimo]]a)</small>. Ne rien écrire si vous lisez "(nom. illegit.)" ou "(nom. amb.)" ou "(nom actuel)", ignorer toutes les autres entre parenthèses. Ne pas répéter le même nom deux fois. Finir avec un point. Je te donne une liste de noms de pays ou régions en langue basque. Si le nom fini du pays ou de la région fini par la lettre "l", "n" ou "m" comme Iran par exemple écrit "[[Kategoria:Irango onddoak]]" puis saute une ligne comme un <br>, pas un <p>; Si le nom fini du pays ou de la région fini par la lettre "ak" comme Ameriketako Estatu Batuak par exemple écrit "[[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]]" puis saute une ligne; Si le nom du pays est "Zeelanda Berria", écrit "[[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]]" puis saute une ligne; Si le nom du pays est "Kaukasia", écrit "[[Kategoria:Kaukasoko onddoak]]" puis saute une ligne; Si le nom du pays est "Guyana Frantsesa", écrit "[[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]]" puis saute une ligne; Si le nom du pays est "Japonia", écrit "[[Kategoria:Japoniako onddoak]]" puis saute une ligne; Si le nom du pays est "Himalaiako eremua", écrit "[[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]]" puis saute une ligne; Si le nom fini du pays ou de la région fini par toutes les autres voyelles et consonnes comme Frantzia, Japonia ou Costa Rica par exemple écrit "[[Kategoria:Frantziako onddoak]]", ou "[[Kategoria:Japoniako onddoak]]", "[[Kategoria:Costa Ricako onddoak]]" puis saute une ligne; ko onddoak]]<br>[[Kategoria: {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''' ''[[]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Kolonbia, Venezuela, Guyana Frantsesa, Brasil, Txile, Argentina, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Svalbard, Europa, Errusia, Kaukasia, Turkia, Himalaiako eremua, Kazakhstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan, Kirgizistan, India, Mongolia, Hego Korea, Japonia, Txina, Taiwan, Papua Ginea Berria, Australia, Zeelanda Berria, Hegoafrika, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Venezuelako onddoak]] [[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Argentinako onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Svalbardeko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Kazakhstango onddoak]] [[Kategoria:Turkmenistango onddoak]] [[Kategoria:Uzbekistango onddoak]] [[Kategoria:Tajikistango onddoak]] [[Kategoria:Kirgizistango onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] === Banaketa eremua === Alpeak, Suitza‎, Austria‎, Eslovenia‎, Danimarka‎, Norvegia‎, Suedia‎, Finlandia‎, Estonia‎, Portugal‎, Espainia‎, Frantzia, Italia‎, Erresuma Batua, Belgika‎, Herbehereak‎, Alemania‎, Hungaria, Eslovakia‎, Txekia‎, Polonia‎, Errumania‎, Bulgaria‎, Grezia‎, Pirinioak, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Suitzako‎ onddoak]] [[Kategoria:Austriako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Danimarka‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Norvegia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Suedia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Finlandia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Estonia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Portugal‎go‎ onddoak]] [[Kategoria:Espainia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Italia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko‎ onddoak]] [[Kategoria:Belgika‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Herbehereetako‎ onddoak]] [[Kategoria:Alemania‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Hungariako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovakia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Txekia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Polonia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Errumania‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Bulgaria‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Grezia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] [[Kategoria:Antartikako onddoak]] <nowiki> [https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%A9 ar] [https://es.wikipedia.org/wiki/Idioma_franc%C3%A9s es] [https://eu.wikipedia.org/wiki/Frantses eu] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Français fr] [https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%B8%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE hi] [https://id.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Prancis id] [https://it.wikipedia.org/wiki/Lingua_francese it] [https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%95%E3%83%A9%E3%83%B3%E3%82%B9%E8%AA%9E ja] [https://nl.wikipedia.org/wiki/Frans nl] [https://pt.wikipedia.org/wiki/L%C3%ADngua_francesa pt] [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA ru] [https://tr.wikipedia.org/wiki/Frans%C4%B1zca tr] [https://ur.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%B3%DB%8C_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86 ur] [https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%B3%95%E6%96%87 zh-yue] [https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%B3%95%E8%AF%AD zh] {{Ezabatu}} |source={{own}}<br/>Map data & imagery © [[:en:OpenStreetMap|OpenStreetMap]]<br/>[https://leafletjs.com/ Leaflet], an open-source JavaScript library<br/>[https://fr-fr.topographic-map.com/maps/j59/Navarre/ Topographic-map.com], Visualisation et partage de cartes topographiques gratuites. |author={{User:Zorion/creditimage}} |permission= |other versions= }} [[Category:Mountain ranges of Gipuzkoa]] [[Category:Mountain ranges of Navarre]] [[Category:Mountain ranges of Biscay]] [[Category:Mountain ranges of Álava-Araba]] [[Category:Mountain ranges of the Northern Basque Country]] [[Category:Mountain ranges in the Pyrenees]] [[Category:Mountain ranges of the Basque Mountains]] [[Category:Mountain ranges of the Basque Country]] [[Category:Mountain ranges of La Rioja (Spain)]] [[Category:Mountain ranges of Aragon]] [[Category:Mountain ranges of Cantabria]] [[Category:Mountain ranges of Castile and León]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Deconica inquilina''''' ''[[Strophariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus inquilinus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Agaricus rufidus'', ''Agaricus inquilinus var. ß squarrulosus'', ''Naucoria inquilina'', ''Agaricus ecbolus'', ''Tubaria inquilina'', ''Tubaria inquilina subsp. ecbola'', ''Agaricus inquilinus var. ecbolus'', ''Hylophila inquilina'', ''Tubaria inquilina var. ecbolus'', ''Tubaria ecbola'', ''Psilocybe inquilina'', ''Melanotus inquilinus'', ''Psilocybe ecbola''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Txile, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Europa, Errusia, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Deconica]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Ramaria flavobrunnescens''''' ''[[Gomphaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Clavaria flavobrunnescens'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Ramaria michaelis''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Brasil, Europa, Errusia, Himalaiako eremua, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Ramaria]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Ramaria flavoides''''' ''[[Gomphaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Ramaria]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Ramaria fennica''''' ''[[Gomphaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Clavaria fennica'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Clavariella fennica'', ''Clavaria aurea var. fennica''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Txile, Kanariak, Europa, Errusia, Japonia, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Ramaria]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Tremella encephala''''' ''[[Tremellaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Tremella fragiformis'', ''Tremella encephaloides'', ''Tremella alutacea'', ''Encephalium aurantiacum'', ''Dacrymyces fragiformis'', ''Naematelia rubiformis'', ''Naematelia encephala'', ''Tremella rubiformis'', ''Tremella encephaloidea'', ''Tremella alabastrina'', ''Dacrymyces rubiformis''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Txile, Islandia, Europa, Errusia, Txina, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Tremella]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Bovista dermoxantha''''' ''[[Agaricaceae]]'' familiako [[onddo]] [[espezie]] bat da. <ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Lycoperdon pusillum'', ''Bovista pusilla'', ''Lycoperdon ericetorum'', ''Lycoperdon dermoxanthum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Lycoperdon reticulatum'', ''Globaria pusilla'', ''Lycoperdon mundula'', ''Globaria dermoxantha'', ''Utraria dermoxantha'', ''Bovista mundula'', ''Bovistaria pusilla'', ''Lycoperdon pseudopusillum'', ''Lycoperdon semi-immersum'', ''Pseudolycoperdon pusillum'', ''Lycoperdon polymorphum var. pusillum'', ''Lycoperdon ericetorum var. pusillum''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Dominikar Errepublika, Puerto Rico, Brasil, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Japonia, Txina, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Bovista]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Dominikar Errepublikako onddoak]] [[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Lysurus mokusin''''' ''[[Phallaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Phallus mokusin'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Clathrus mokusin''. === Banaketa eremua === Batez ere Ameriketako Estatu Batuak, Japonia, Australia eta Txina. Kanada, Brasil, Europa (Iparraldeko Italia eta Ekialdeko Pirinioak), Errusia, Mozambike.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Lysurus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Mozambikeko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Kazakhstango onddoak]] [[Kategoria:Turkmenistango onddoak]] [[Kategoria:Uzbekistango onddoak]] [[Kategoria:Tajikistango onddoak]] [[Kategoria:Kirgizistango onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Hysterangium clathroides''''' ''[[Hysterangiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Splanchnomyces clathroides'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Hysterangium rickenii''. === Banaketa eremua === Ameriketako Estatu Batuak, Europa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hysterangiales]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Rutstroemia bulgarioides''''' ''[[Rutstroemiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Peziza versiformis var. ßß livida'', ''Niptera erumpens'', ''Peziza bulgarioides'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Peziza ciborioides var. strobilina'', ''Chlorosplenium bulgarioides'', ''Chlorosplenium nigrescenteolivaceum'', ''Helotium versiforme var. lividopurpurascens'', ''Cenangium strobilinum'', ''Chlorosplenium lividum'', ''Plectania bulgarioides'', ''Humaria bulgarioides'', ''Ciboria bulgarioides'', ''Ciboria livida'', ''Ciboria strobilina var. bresadolae'', ''Ombrophila livida'', ''Piceomphale bulgarioides'', ''Chlorociboria bulgarioides''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Lachnellula willkommii''''' ''[[Lachnaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Peziza willkommii'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Peziza calycina var. trevelyani'', ''Dasyscyphus willkommii'', ''Helotium willkommii'', ''Lachnella calycina var. trevelyani'', ''Dasyscyphus calycinus var. trevelyani'', ''Trichoscypha willkommii'', ''Trichoscypha calycina var. trevelyani'', ''Trichoscyphella willkommii''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Japonia, Txina.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Lachnellula]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Tuber foetidum''''' ''[[Tuberaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> === Banaketa eremua === Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Tuber]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Dialonectria episphaeria''''' ''[[Nectriaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Sphaeria episphaeria'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Monosphaeria episphaeria'', ''Lophium episphaerium'', ''Lophium episphaerium var. ß fuscescens'', ''Platysphaera episphaeria'', ''Nectria episphaeria'', ''Cucurbitaria episphaeria'', ''Fusarium episphaeria'', ''Cosmospora episphaeria''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Nikaragua, Costa Rica, Kuba, Jamaika, Puerto Rico, Europa, Errusia, Txina, Filipinak, Australia, Zeelanda Berria, Uganda, Hegoafrika, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Dialonectria ]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Nikaraguako onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Kubako onddoak]] [[Kategoria:Jamaikako onddoak]] [[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Filipinetako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Ugandako onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Hypoxylon fuscum''''' ''[[Xylariaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Sphaeria fusca'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Sphaeria fragiformis'', ''Sphaeria confluens'', ''Sphaeria tuberculosa'', ''Hypoxylon glomerulatum'', ''Sphaeria castorea'', ''Sphaeria fusca var. a circumscripta'', ''Sphaeria fragiformis var. ß castorea'', ''Sphaeria lycoperdoides'', ''Sphaeria populi'', ''Sphaeria glomerulata'', ''Sphaeria coryli'', ''Peripherostoma fuscum'', ''Stromatosphaeria fusca'', ''Hypoxylon purpureum'', ''Hypoxylon fuscum var. ß confluens'', ''Hypoxylon commutatum subsp. holwayanum'', ''Hypoxylon confluens'', ''Hypoxylon subchlorinum'', ''Hypoxylon commutatum var. holwayanum'', ''Hypoxylon lianincolum'', ''Hypoxylon oregonense'', ''Hypoxylon pruinatoides''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Ekuarkor, Venezuela, Guyana Frantsesa, Brasil, Europa, Errusia, Iran, Himalaiako eremua, Txina, Taiwan, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hypoxylon]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Ekuadorko onddoak]] [[Kategoria:Venezuelako onddoak]] [[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Irango onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Hemitrichia decipiens''''' ''[[Arcyriaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Clathrus stipitatus'', ''Mucor miniatus'', ''Lycoperdon pusillum'', ''Sphaerocarpus ficoides'', ''Stemonitis ficoides'', ''Arcyria decipiens'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Trichia fallax'', ''Trichia fallax var. ß ficoides'', ''Trichia virescens'', ''Trichia cerina'', ''Trichia fulva'', ''Trichia clavata var. ß cerina'', ''Trichia furcata'', ''Trichia fallax var. cerina'', ''Trichia nana'', ''Trichia decipiens'', ''Trichia stuhlmannii'', ''Trichia pusilla''. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hemitrichia]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa García-Cunch., J.C.Zamora & Lado, 2022}} '''''Oligonema persimile''''' ''[[Trichiaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Trichia persimilis'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Trichia intermedia var. persimilis'', ''Trichia favoginea var. persimilis''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Peru, Txile, Azoreak, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, India, Japonia, Txina, Taiwan, Australia, Madagaskar, Réunion.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Trichiaceae]] [[Kategoria:2022. urtean deskribatutako taxonak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Peruko onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Azoreetako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Madagaskarko onddoak]] [[Kategoria:Réuniongo onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Hemitrichia clavata''''' ''[[Arcyriaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Trichia clavata'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Hemiarcyria clavata'', ''Arcyria clavata'', ''Hemiarcyria funalis'', ''Hemiarcyria ablata'', ''Hyporhamma clavatum''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Kuba, Panama, Venezuela, Peru, Bolivia, Brasil, Txile, Réunion, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Israel, India, Himalaiako eremua, Japonia, Txina, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hemitrichia]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Kubako onddoak]] [[Kategoria:Panamako onddoak]] [[Kategoria:Venezuelako onddoak]] [[Kategoria:Peruko onddoak]] [[Kategoria:Boliviako onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Réuniongo onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Israelgo onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Hemiarcyria stipitata''''' ''[[Arcyriaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Arcyria stipitata'', ''Hemitrichia clavata var. stipitata'', ''Hemitrichia stipitata''. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Arcyriaceae]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Physarum cinereum''''' ''[[Physaraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Lycoperdon cinereum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Reticularia cinerea'', ''Trichia cinerea'', ''Physarum plumbeum'', ''Didymium cinereum'', ''Didymium scrobiculatum'', ''Badhamia cinerea'', ''Didymium oxalinum'', ''Physarum scrobiculatum'', ''Lignydium cinereum''. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Physarum]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Pseudomerulius aureus''''' ''[[]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Merulius vastator'', ''Mesenterica lutea'', ''Merulius aureus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Phlebomorpha lutea'', ''Xylomyzon solare'', ''Xylomyzon croceum'', ''Merulius luteus'', ''Merulius croceus'', ''Serpula aurea'', ''Sesia aurea'', ''Plicatura aurea''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Europa, Errusia, India, Hego Korea, Japonia, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Stereum subtomentosum''''' ''[[Stereaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Stereum molle'', ''Stereum ochroleucum subsp. arcticum'', ''Stereum arcticum''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Brasil, Txile, Argentina, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Iran, Uzbekistan, Mongolia, Hego Korea, Japonia, Txina, Papua Ginea Berria, Australia, Benin, Hegoafrika, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Stereum]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Venezuelako onddoak]] [[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Txileko onddoak]] [[Kategoria:Argentinako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Irango onddoak]] [[Kategoria:Uzbekistango onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Papua Ginea Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] [[Kategoria:Beningo onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Peniophora pini''''' ''[[Peniophoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Thelephora abietina var. ßß pinea'', ''Thelephora pini'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Stereum pini'', ''Xerocarpus pini'', ''Sterellum pini'', ''Stereum pineum''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Kaukasia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Peniophora]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Sistotrema confluens''''' ''[[Hydnaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Hydnum sublamellosum'', ''Hydnum lamellosum'', ''Hydnotrema confluens'', ''Irpex confluens'', ''Sistotrema membranaceum'', ''Sistotrema confluens var. membranaceum'', ''Irpex anomalus'', ''Sistotrema sublamellosum'', ''Sistotrema ericetorum'', ''Trechispora ericetorum''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Costa Rica, Europa, Errusia, Himalaiako eremua, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hydnaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Thelephora mollissima''''' ''[[Thelephoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Thelephora intybacea'', ''Thelephora palmata var. ß mollissima'', ''Phylacteria intybacea'', ''Thelephora spiculosa'', ''Phylacteria mollissima''. === Banaketa eremua === Ameriketako Estatu Batuak, Euskal Herria, Alpeak, Eslovenia‎, Danimarka‎, Suedia‎, Frantzia, Erresuma Batua, Txina.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Thelephora]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Danimarka‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Suedia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Erresuma Batuko‎ onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Physisporinus vitreus''''' ''[[Meruliaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Poria vitrea'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Boletus vitreus'', ''Poria cerea'', ''Polyporus vitreus'', ''Xylostroma candidum'', ''Polyporus xylostromeus'', ''Polyporus adiposus'', ''Corticium subterraneum'', ''Physisporinus vitreus'', ''Poria holoseparans'', ''Poria adiposa'', ''Rigidoporus vitreus''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Puerto Rico, Kolonbia, Brasil, Europa, Errusia, Japonia, Txina, Australia, Zeelanda Berria, Gabon.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Meruliaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Gabongo onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Antrodiella serpula''''' ''[[Steccherinaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Bjerkandera serpula'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Polyporus serpula'', ''Polyporus rufopodex'', ''Polyporus hoehnelii'', ''Fomes magnosporus'', ''Polyporus scaber'', ''Coriolus hoehnelii'', ''Trametes hoehnelii'', ''Tyromyces hoehnelii'', ''Phellinus magnosporus'', ''Antrodiella hoehnelii'', ''Flaviporus hoehnelii''. === Banaketa eremua === Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Steccherinaceae]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Trametopsis cervina''''' ''[[Irpicaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus cervinus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Polyporus cervinus'', ''Polyporus candidulus'', ''Microporus cervinus'', ''Microporus scarrosus'', ''Trametes cervina'', ''Polystictus orizabensis'', ''Tyromyces candidulus'', ''Antrodia cervina'', ''Funalia cervina'', ''Davidia cervina'', ''Diplomitoporus cervinus''. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Irpicaceae]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Phellinus lundellii''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoa]]: ''Ochroporus lundellii''. === Banaketa eremua === Batez ere [[Eskandinavia]], Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Groenlandia, Islandia, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Phellinus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Fuscoporia ferrea''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Polyporus ferreus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Mucronoporus fulvidus'', ''Scindalma fulvidum'', ''Fuscoporia fulvida'', ''Poria cylindrospora'', ''Fomitiporia cylindrispora'', ''Poria ferrea'', ''Phellinus ferreus'', ''Ochroporus ferreus'', ''Poria cinnamomea'', ''Poria subcanescens''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Kolonbia, Venezuela, Brasil, Kanariak, Europa, Errusia, Himalaiako eremua, Thailandia, India, Japonia, Txina, Taiwan, Australia, Zeelanda Berria, Zimbabwe, Kongoko Errepublika Demokratikoa, Uganda, Kamerun.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Fuscoporia]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Venezuelako onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Indiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Thailandiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Zimbabweko onddoak]] [[Kategoria:Kamerungo onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] [[Kategoria:Ugandako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Phellinus chrysoloma''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Polyporus chrysoloma'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Daedalea chrysoloma'', ''Physisporus chrysoloma'', ''Fomes abietis'', ''Poria chrysoloma'', ''Trametes abietis'', ''Polyporus abietis'', ''Daedalea indurata'', ''Phellinus pini var. abietis'', ''Phellinus abietis'', ''Porodaedalea chrysoloma''. === Banaketa eremua === Batez ere [[Eskandinavia]], Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Mongolia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Phellinus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Mongoliako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Mensularia nodulosa''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Polyporus nodulosus'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Trametes nodulosa'', ''Polyporus salebrosus'', ''Trametes fagi'', ''Inoderma nodulosum'', ''Inonotus nodulosus'', ''Polystictus nodulosus'', ''Inodermus nodulosus'', ''Xanthochrous nodulosus'', ''Polyporus armatus'', ''Polyporus dentifer'', ''Xanthoporia nodulosa === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Errusia. Bates ere Europa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hymenochaetaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Phylloporia ribis''''' ''[[Hymenochaetaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus ribis'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Agaricus ribis'', ''Polyporus ribis'', ''Polyporus ribesius'', ''Polyporus lonicerae'', ''Polyporus rubiginosus'', ''Trametes ribis'', ''Trametes lonicerae'', ''Trametes euonymi'', ''Fomes lonicerae'', ''Fomes ribis'', ''Phellinus ribis'', ''Fulvifomes ribis'', ''Fomes jasmini'', ''Polyporus ulicis'', ''Placodes ribis'', ''Cryptoderma ribis''. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Brasil, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Iran, Himalaiako eremua, Tajikistan, Filipinak, Indonesia, Txina, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hymenochaetaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Brasilgo onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Irango onddoak]] [[Kategoria:Tajikistango onddoak]] [[Kategoria:Indonesiako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Filipinetako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Schizopora paradoxa''''' ''[[Schizoporaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Hydnum obliquum'', ''Hydnum paradoxum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Sistotrema digitatum'', ''Hydnum pseudoboletus'', ''Xylodon digitatum'', ''Polyporus versiporus'', ''Irpex deformis'', ''Irpex obliquus'', ''Thelephora paradoxa'', ''Sistotrema alneum'', ''Irpex paradoxus'', ''Xylodon obliquus'', ''Xylodon deformis'', ''Kneiffiella paradoxa''. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Schizoporaceae]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Rhodonia placenta''''' ''[[Polyporaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Poria incarnata'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Poria rubella'', ''Boletus incarnatus'', ''Polyporus incarnatus'', ''Polyporus placenta <small>([[Basionimo]]a)</small>'', ''Physisporus incarnatus'', ''Caloporus incarnatus'', ''Physisporus placenta'', ''Poria placenta'', ''Bjerkandera roseomaculata'', ''Tyromyces placenta'', ''Oligoporus placentus'', ''Postia placenta''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Jamaika, Europa, Errusia, Iran, Japonia, Taiwan, Australia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Polyporaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Jamaikako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Irango onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Hydnellum versipelle''''' ''[[Bankeraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Hydnum versipelle'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Hydnum versipelliforme'', ''Phaeodon versipellis'', ''Hydnum crassum'', ''Sarcodon versipellis''. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Alpeak, Austria‎, Eslovenia‎, Norvegia‎, Suedia‎, Estonia‎, Espainia‎, Frantzia, Italia‎, Alemania‎‎, Pirinioak.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Hydnellum]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Austriako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Norvegia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Suedia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Estonia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Espainia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Italia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Alemania‎ko‎ onddoak]] </nowiki> --> ikssedp7x0w6hhs8tb6eilobbjgylcf 102 726182 9984460 9980915 2024-11-28T23:04:14Z Ladymarion 4496 /* 2024 */ 9984460 wikitext text/x-wiki == Emakumeak == === 2017 === {{zutabeak|kopurua=4| # [[Virginie Despentes]] # [[Zaida Fernández]] # [[Ianire Estébanez]] # [[June Fernández]] # [[Marian Moreno]] # [[Berdintasunerako Emakunde Saria]] ‎ # [[Marta Macho Stadler]] # [[Marina Garcés]] # [[Maria Mercè Marçal]] # [[Pilar Barandiaran Barandiaran]] # [[Anne Sexton]] # [[Ingeborg Bachmann]] # [[Rebecca Solnit]] # [[Audre Lorde]] # [[Nijole Miliauskaite]] # [[Birgit Vanderbeke]] # [[Hilma af Klint]] # [[Nina Paley]] # [[Alfonsina Storni]] # [[Asunción García Asarta]] # [[Assata Shakur]] # [[Monique Wittig]] # [[Judith Butler]] # [[Usoa Zumeta]] # [[Silvia Federici]] # [[Marcela Lagarde]] # [[Eve Ensler]] # [[Nazik al-Malaika]] # [[Grace Paley]] # [[Alice Nkom]] # [[Nancy Fraser]] # [[Josebe Iturrioz]] # [[Brigitte Engerer]] # [[Kate Millett]] # [[Isabel Villanueva]] # [[Vanessa Bell]] # [[Françoise d'Eaubonne]] # [[Yayo Herrero]] # [[Rita Segato]] # [[Sofía Gala Castiglione]] # [[Anahí Berneri]] # [[Remedios Zafra]] # [[Mercedes Kareaga]] # [[Cynthia Ozick]] # [[Udane Juaristi]] # [[Gerda Lerner]] # [[Joan Clarke]] # [[Karmele Saint-Martin]] # [[Iolanda Zúñiga]] # [[Ainhoa Santamaría]] # [[Edurne Larraza]] }} === 2018 === {{zutabeak|kopurua=4| # [[Celeste Caeiro]] # [[Maitena Monroy]] # [[Iratxe Fresneda]] # [[Donna Haraway]] # [[Conny Beyreuther]] # [[Amelia Barquín]] # [[Andresa Portugal (murala)|Andresa Portugal]] # [[Iratxe Retolaza Gutierrez|Iratxe Retolaza]] # [[Marina Aoiz]] # [[Concepcion Gangoiti]] # [[Blanca Fernández Viguera]] # [[Marian Arregi]] # [[Amber Case]] # [[SC Natzab]] # [[7menos20]] # [[Pikarrai]] # [[Inmaculada Mujika]] # [[Hanan Al Hroub]] # [[Miren Ortubay Fuentes]] # [[Halina Birenbaum]] # [[Nerea Barjola]] # [[Aixa de la Cruz]] # [[Eva Lopez de Arroyabe]] # [[Maite Asensio Lozano]] # [[Karmele Igartua Bengoa]] # [[Maria Dolores Juliano]] # [[Arantza Campos Rubio]] # [[Arantxa Elizondo Lopetegi]] # [[Concepción Jaramillo Guijarro]] # [[Maite Goñi]] # [[Garbiñe Larralde]] # [[Euskal Herriko Batukada Feministak]] # [[Uxue Fraile Azpeitia]] # [[Yolanda Urarte]] # [[Paquita Sáenz de Urturi]] # [[María Dolores Juliano]] # [[Consuelo Gallastegi]] maistra # [[Maria Jesus Ibaseta]] maistra # [[Mercedes Kareaga]] gizarte ekintzailea # [[Concepcion Gangoiti]] maistra # [[Lunes Lilas]] kolektibo feminista # [[María Dolores Juliano]] antropologo sozial feminista # [[Coral Herrera]] # [[Dolors Reig]] # [[Andrea Momoitio]] # [[Pikara Magazine]] # [[Feministaldia]] # [[Wen-Do]] # [[Amaia Perez Orozco]] # [[Nerea Balda]] # [[Clara Peya]] }} === 2019 === {{zutabeak|kopurua=4| # [[Lucía Artazcoz Lazcano]] # [[Miren Egaña Goya]] # [[Brigitte Vasallo]] # [[Amal Ramsis]] # [[Maria Biskarret]] # [[María Lacunza Ezcurra]] # [[Iosune Murillo]] # [[Amelia Tiganus]] # [[Mona Eltahawy]] # [[Sadie Plant]] # [[Joy Buolamwini]] # [[Carmen Ruiz Repullo]] # [[Genero arrakala digital]] # [[Lorena Fernández Álvarez]] # [[Amaia Alvarez Uria]] # [[Yolanda Jubeto Ruiz]] }} === 2020 === {{zutabeak|kopurua=4| # [[Aintzane Galardi]] # [[Begoña Zabala]] # [[Adela Turin]] # [[La Kora]] # [[Ziberfeminismo]] # [[Oihane Iraguen]] # [[Beatriz Gimeno]] # [[Iruña Cormenzana]] # [[María Galindo]] # [[Miquel Missé]] # [[Karfania]] # [[Hortentsia (hizlaria)]] # [[Terentzia]] # [[VNS Matrix]] # [[Lisistrata]] # [[Sahatsa Jauregi]] # [[Maritxu Viscarret]] # [[Korina]] # [[Feliciana Setoain]] # [[Mikela Gastesi]] # [[Isabel Zendal Gómez]] # [[Kleobulina]] # [[Ceferina Fontellas]] # [[Filina Tesaliakoa]] # [[Nosis]] # [[Marisa Barrena]] # [[Phia Ménard]] # [[Alice Ball]] # [[Nuria Varela]] # [[Uxue Bereziartua]] # [[Oihane Amantegi]] # [[María Zayas]] # [[Alamanda Castelnauko]] # [[Azalaís Porcairaguesko]] # [[Maria Ventadorngo]] # [[Garsenda Proençako, Forcalquiergo kondesa]] # [[Annemarie Jacir]] # [[Catalina de la Rosa]] # [[Leonor de la Cueva y Silva]] # [[Ana Caro de Mallén]] # [[Marcela de San Félix]] # [[Gregoria Francisca de Santa Teresa]] # [[Margarita Ruano]] # [[Isabel Morgan]] # [[Helen Hester]] # [[Rosi Braidotti]] # [[Jeanne Baret]] # [[Rosa Cobo Bedía]] # [[Maria Mendozakoa]] # [[Mila Amurrio Vélez]] # [[Mabel Lozano]] # [[Irma Hoffren]] # [[Xantipa]] # [[Yolanda Domínguez]] # [[Artemisia I.a Kariakoa]] # [[Sara Bilbatua]] # [[Peggy Ahwesh]] # [[Victoria Sau]] # [[Montserrat Moreno]] # [[Maite Albiz]] # [[Eulalia Lledó]] # [[Victoria Sendón de León]] # [[Marina Subirats]] # [[Maria Mendozakoa]] # [[Carol Gilligan]] # [[Joan Wallach Scott]] # [[Heather Nova]] # [[Julianne Pierce]] # [[Lindsey Davis]] # [[Miren Guillo]] # [[Agurne Barruso]] # [[Mechthild von Magdeburg]] # [[Janna Jihad]] # [[Anasuya Sengupta]] # [[Uxue Iturrate]] # [[Helen Rose]] # [[Louise Catherine Breslau]] # [[Madeleine Zillhardt]] # [[Beatriz Nazaretekoa]] # [[Sabine von Steinbach]] # [[Manana Avazashvili]] # [[Alida Withoos]] # [[Maria Withoos]] # [[Nice Nailantei Leng'ete]] # [[Marianne North]] # [[Chichana Patiño]] # [[Elisabetta Sirani]] }} === 2021 === {{zutabeak|kopurua=4| # [[Amparo Tomé]] # [[Zaida Muxí]] # [[Amy Johnson]] # [[María Teresa Toral Peñaranda]] # [[Matilda efektu]] # [[Hizkuntza inklusibo]] # [[Lola Valverde Lamsfus]] # [[Cinthia María Hamlin]] # [[Gudrun Corvinus]] # [[Jane Dieulafoy]] # [[Elizabeth Thomas]] # [[Dorothy Garrod]] # [[Adela Breton]] # [[Susana Talayero]] # [[Moira Dunbar]] # [[Celia Brañas]] # [[Beatriz Aveirokoa]] # [[Elisabet Viseukoa]] # [[Intersekzionalitatea]] # [[Fabiola Gianotti]] # [[Elsa Dorlin]] # [[María Pazos]] # [[Marienea]] # [[Zuriñe Arrue]] # [[Núria Solsona]] # [[Katinka Bock]] # [[Mary Eleanor Wilkins Freeman]] # [[Garoa Martinez]] # [[Dom Campistron]] # [[Dorothea Bate]] # [[Edith Nesbit]] # [[Janaki Ammal]] # [[Cristina Galbó]] # [[Vivian Gornick]] # [[Masha Ivashintsova]] # [[Margaret Mee]] # [[Erifanis]] # [[Mirtis Antedonekoa]] # [[Macaria Iriarte]] # [[Hedile]] # [[Lucas Platero]] # [[Maria Rodés]] # [[Isabella Springmühl Tejada]] # [[María Sorolla]] # [[Edith Alice Müller]] # [[Lise Tréhot]] # [[Margaret Clay Ferguson]] # [[Elsie Maud Wakefield]] # [[Tomoe Gozen]] # [[Maria Ressa]] }} === 2022 === {{zutabeak|kopurua=4| # [[Liudmila Turistxeva]] # [[Edurne Portela]] # [[Léonora Miano]] # [[Olaia Inziarte]] # [[Sylvia Baleztena Azkarate]] # [[Lofi Girl]] # [[Vera Rubin]] }} === 2023 === {{zutabeak|kopurua=4| # [[Milagros Bidegain]] # [[Mercedes Corominas]] # [[María Nicanor]] # [[Marta Knörr Jiménez]] # [[Consuelo de Saint Exupéry]] # [[Hélène de Vogüé]] # [[Marguerite d'Oingt]] # [[Béatrice Ornacieuxkoa]] # [[Hadewych Meerkoa]] # [[Helen Marguerite Muir-Wood]] # [[Henriette Negrin]] # [[Cecilia de Madrazo]] # [[Hadewijch Anbereskoa]] # [[May Morris]] # [[Jane Morris]] # [[Tashlultum]] # [[Isabel Labaien]] # [[Aitana Alberti León]] # [[Jenny Morris]] # [[Marquise-Thérèse de Gorla]] # [[Susan Fenimore Cooper]] # [[Kaenis]] # [[Domitilla Nagusia]] # [[Domitilla Gaztea]] # [[Laila bint Lukaiz]] # [[Augusta Innes Withers]] # [[Barbara Regina Dietzsch]] # [[Oihana Fernandez Barrena]] # [[María Antonia de Cortázar]] # [[Kalhata]] }} === 2024 === {{zutabeak|kopurua=4| # [[Carmen Aldekoa]] # [[Minna Keene]] # [[Olga Ivinskaia]] # [[Margaret Tait]] # [[Izaskun Urkijo Alijo]] # [[Yolanda Mosquera Fernández]] # [[Su Friedrich]] # [[Katharina Heinroth]] # [[Zelia Nuttall]] # [[Eveleen Myers]] # [[Madame Grès]] # [[Jacqueline Idiart]] # [[Paz Díaz de Espada Buesa]] # [[Macarena Domaica Goñi]] # [[Widad Kawar]] # [[Andrak Erramutan talde feminista]] # [[Mercedes Maroto-Valer]] # [[Begoña Zubero]] # [[Eva Libertad]] # [[Azuzena Dorado]] # [[Consuelo Berges]] # [[Maialen Gallardo]] # [[Susana Koska]] # [[Jeanne Bellevillekoa]] # [[Joana Flandriakoa]] # [[Elizabeth Sabine]] # [[Fu Hao]] # [[Paquita Martin]] # [[EQ Nicholson]] # [[Anna Kern]] }} == Kategoriak == # [[:Kategoria:Maistrak]] # [[:Kategoria:Emakume zaintzaileak]] # [[:Kategoria:Emakume abokatuak]] # [[:Kategoria:Emakume idazkariak]] # [[:Kategoria:Emakume idazleak]] # [[:Kategoria:Hezkidetza]] # [[:Kategoria:Emakume soziologoak]] # [[:Kategoria:Emakume itzultzaileak]] # [[:Kategoria:Lesbofeminismoa]] # [[:Kategoria:Zuzendari artistikoak]] hlcinxqeptyfqh5os9pyuiar8dze2h1 10 730081 9984349 9981482 2024-11-28T19:47:08Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 9984349 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?dod { ?item wdt:P570 ?dod FILTER ( ?dod > "2024-01-30T00:00:00Z"^^xsd:dateTime) FILTER ( ?dod > (now()-"P32D"^^xsd:duration) && ?dod < now() ) ?item wdt:P31 wd:Q5 . } ORDER BY DESC(?dod) ?item LIMIT 300 |wdq= |columns=label |links=local |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Prince Johnson]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jim Abrahams]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Antton Lafont]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Earl Holliman]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Breyten Breytenbach]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Serge Vohor]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Luis Azkona]] }} {{Wikidata list end}} hg1d1rmcd07j9dypllk08rr590yd3gr 9984431 9984349 2024-11-28T21:28:58Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 9984431 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?dod { ?item wdt:P570 ?dod FILTER ( ?dod > "2024-01-30T00:00:00Z"^^xsd:dateTime) FILTER ( ?dod > (now()-"P32D"^^xsd:duration) && ?dod < now() ) ?item wdt:P31 wd:Q5 . } ORDER BY DESC(?dod) ?item LIMIT 300 |wdq= |columns=label |links=local |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Prince Johnson]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jesus Urra]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jim Abrahams]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Antton Lafont]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Earl Holliman]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Breyten Breytenbach]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Serge Vohor]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Luis Azkona]] }} {{Wikidata list end}} 6vgp8s8ryxxef97g1yhygjm33u2qiqi 9984565 9984431 2024-11-29T07:49:27Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 9984565 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?dod { ?item wdt:P570 ?dod FILTER ( ?dod > "2024-01-30T00:00:00Z"^^xsd:dateTime) FILTER ( ?dod > (now()-"P32D"^^xsd:duration) && ?dod < now() ) ?item wdt:P31 wd:Q5 . } ORDER BY DESC(?dod) ?item LIMIT 300 |wdq= |columns=label |links=local |row_template=Wikidata list/Zerrenda_laua |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Prince Johnson]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jesus Urra]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Jim Abrahams]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Antton Lafont]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Earl Holliman]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Colin Renfrew]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Breyten Breytenbach]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[Serge Vohor]] }} {{Wikidata list/Zerrenda_laua | label = [[José Luis Azkona]] }} {{Wikidata list end}} cr89gx5i2kbdq2kxxx02a455gd4amv8 0 730739 9984598 9348463 2024-11-29T08:57:27Z 62.99.98.93 9984598 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Etherwave_Theremin_Kit.jpg|thumb|200px|eskuinera|Theremin musika-tresna.]] '''Theremin''' delakoa (/ˈθeremin/ ahoskatua), jatorriz '''eterofonoa''', '''thereminofonoa''', '''termenvox''' edo '''thereminvox''' deitua, musika-tresna elektroniko bat da, [[musikari]]aren kontaktu fisikorik gabe jotzeko diseinatu zen lehenetarikoa. [[1920]]ean [[Lev Theremin]] errusiar musikari eta asmatzaileak sortu eta [[1928]]an patentatu zuen, eta haren abizenetik datorkio izendapenik. Musika-tresna metalezko bi [[antena|antenez]] osatua dago, hauek musikariaren eskuen kokapen erlatiboa atzematen dute, [[Osziladore elektroniko|oszilatzaileen]] bidez esku batez [[frekuentzi]]a kontrolatzen da eta besteaz bolumena. Thereminaren [[seinale elektriko]]ak anplifikatu eta [[bozgorailu]] batera igortzen dira. == Zinema == Theremina honako filmeen soinu bandan jotzen da: ''[[Spellbound (1945eko filma)|Spellbound]] (1945), ''[[The Lost Weekend (filma)|The Lost Weekend]]'' (1945) eta ''[[The Day the Earth Stood Still]]'' (1951). == Telebista == ''[[Midsomer Murders]]'' britainiar telesailaren soinu bandan jotzen da. ''[[The Big Bang Theory]]'' umorezko estatubatuar telesailaren atal batean, Sheldon Cooper pertsonaia xelebreak bere pisukide edo adiskideak gogaitzeko jotzen duen musika-tresna da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Musika tresna elektronikoak]] [[Kategoria:Errusiako asmakizunak]] [[Kategoria:Sobietar Batasuneko asmakizunak]] [[Kategoria:Tonu jarraiko musika tresnak]] hoafnjdsur0qlmp1lpx2luyqds5pigw 9984602 9984598 2024-11-29T09:00:37Z 62.99.98.93 9984602 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Etherwave_Theremin_Kit.jpg|thumb|200px|eskuinera|Theremin musika-tresna.]] '''Theremin''' delakoa (/ˈθeremin/ ahoskatua), jatorriz '''eterofonoa''', '''thereminofonoa''', '''termenvox''' edo '''thereminvox''' deitua, musika-tresna elektroniko bat da, [[musikari]]aren kontaktu fisikorik gabe jotzeko diseinatu zen lehenetarikoa. [[1920]]ean [[Lev Theremin]] errusiar musikari eta asmatzaileak sortu eta [[1928]]an patentatu zuen, eta haren abizenetik datorkio izendapenik. == Zinema == Theremina honako filmeen soinu bandan jotzen da: ''[[Spellbound (1945eko filma)|Spellbound]] (1945), ''[[The Lost Weekend (filma)|The Lost Weekend]]'' (1945) eta ''[[The Day the Earth Stood Still]]'' (1951). == Telebista == ''[[Midsomer Murders]]'' britainiar telesailaren soinu bandan jotzen da. ''[[The Big Bang Theory]]'' umorezko estatubatuar telesailaren atal batean, Sheldon Cooper pertsonaia xelebreak bere pisukide edo adiskideak gogaitzeko jotzen duen musika-tresna da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Musika tresna elektronikoak]] [[Kategoria:Errusiako asmakizunak]] [[Kategoria:Sobietar Batasuneko asmakizunak]] [[Kategoria:Tonu jarraiko musika tresnak]] 8wg2wt16y255pi9dxp4x2gtykmx2hpk 9984603 9984602 2024-11-29T09:02:13Z 62.99.98.93 9984603 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Etherwave_Theremin_Kit.jpg|thumb|200px|eskuinera|Theremin musika-tresna.]] Theremina honako filmeen soinu bandan jotzen da: ''[[Spellbound (1945eko filma)|Spellbound]] (1945), ''[[The Lost Weekend (filma)|The Lost Weekend]]'' (1945) eta ''[[The Day the Earth Stood Still]]'' (1951). == Telebista == ''[[Midsomer Murders]]'' britainiar telesailaren soinu bandan jotzen da. ''[[The Big Bang Theory]]'' umorezko estatubatuar telesailaren atal batean, Sheldon Cooper pertsonaia xelebreak bere pisukide edo adiskideak gogaitzeko jotzen duen musika-tresna da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Musika tresna elektronikoak]] [[Kategoria:Errusiako asmakizunak]] [[Kategoria:Sobietar Batasuneko asmakizunak]] [[Kategoria:Tonu jarraiko musika tresnak]] d1q5b8rvuwdybkt05baw4o3i4xbfc9m 9984771 9984603 2024-11-29T11:15:33Z Xabier Armendaritz 448 62.99.98.93 wikilariaren aldaketak ezabatuz, 46.222.210.220 wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9348463 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Etherwave_Theremin_Kit.jpg|thumb|200px|eskuinera|Theremin musika-tresna.]] '''Theremin''' delakoa (/ˈθeremin/ ahoskatua), jatorriz '''eterofonoa''', '''thereminofonoa''', '''termenvox''' edo '''thereminvox''' deitua, musika-tresna elektroniko bat da, [[musikari]]aren kontaktu fisikorik gabe jotzeko diseinatu zen lehenetarikoa. [[1920]]ean [[Lev Theremin]] errusiar musikari eta asmatzaileak sortu eta [[1928]]an patentatu zuen, eta haren abizenetik datorkio izendapenik ezagunena. Musika-tresna metalezko bi [[antena|antenez]] osatua dago, hauek musikariaren eskuen kokapen erlatiboa atzematen dute, [[Osziladore elektroniko|oszilatzaileen]] bidez esku batez [[frekuentzi]]a kontrolatzen da eta besteaz bolumena. Thereminaren [[seinale elektriko]]ak anplifikatu eta [[bozgorailu]] batera igortzen dira. == Zinema == Theremina honako filmeen soinu bandan jotzen da: ''[[Spellbound (1945eko filma)|Spellbound]] (1945), ''[[The Lost Weekend (filma)|The Lost Weekend]]'' (1945) eta ''[[The Day the Earth Stood Still]]'' (1951). == Telebista == ''[[Midsomer Murders]]'' britainiar telesailaren soinu bandan jotzen da. ''[[The Big Bang Theory]]'' umorezko estatubatuar telesailaren atal batean, Sheldon Cooper pertsonaia xelebreak bere pisukide edo adiskideak gogaitzeko jotzen duen musika-tresna da. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Musika tresna elektronikoak]] [[Kategoria:Errusiako asmakizunak]] [[Kategoria:Sobietar Batasuneko asmakizunak]] [[Kategoria:Tonu jarraiko musika tresnak]] a65tmg6zbrex6423698yqtual3fyvw2 0 733704 9984459 9942236 2024-11-28T23:02:50Z Ksarasola 1491 /* Kanpo estekak */ 9984459 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa }} '''Eneko Sagardoy Mujika'''<ref>Abizena ''Sagardoy Mujika'' idaztea euskal herritar honen aukera pertsonala da. Izan ere, Euskaltzaindiak, euskara baturako, ''Sagardoi Muxika'' onartu du deitura horren grafiatzat. Ikus [https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_eoda&Itemid=470&lang=eu&view=deiturak Euskal Onomastikaren Datutegia].</ref> ([[Durango]], [[1994]]ko [[urtarrilaren 17]]a -) bizkaitar aktorea da, telebistan eta zineman aritzen dena.<ref>[https://web.archive.org/web/20171019003909/http://actoresvascos.com/fichaactor.php?id=46 actoresvascos.com]</ref> ''[[Handia]]'' filmaren protagonista izan zen, [[Migel Joakin Eleizegi]] antzeztuz,<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[El Correo]]|data=2017-7-29|izenburua=La película rodada en Durango con Eneko Sagardoy de protagonista opta a la Concha de Oro|url=http://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/pelicula-rodada-durango-20170729222725-nt.html}}</ref> eta [[Goya Sariak|Goya sari bat]] eskuratu zuen paper horrengatik. Ikus-entzunezko komunikazioa ikasi zuen [[Mondragon Unibertsitatea]]n. == Lanak == === Zineman === * ''[[Amaren eskuak (filma)|Amaren eskuak]]'' (2012) * ''[[Sanctuaire (filma)|Sanctuaire]]'' (2014) * ''La vida real'' (2014) - laburmetraia * ''Anonymous'' (2014) - laburmetraia * ''[[The night watchman]]'' (2015) * ''Pan Koniek'' (2015) - laburmetraia * ''False flag'' (2015) - laburmetraia * ''Cartas de guerra'' (2015) - laburmetraia * ''Bihotza eta burua'' (2015) - laburmetraia * ''[[Argi]]'' (2015) * ''[[La higuera de los bastardos]]'' (2017) * [[Fitxategi:Handia sagardoi berria2.jpg|thumb|260x260px|Handia filmean]]'''''[[Handia]]''''' (2017)<ref>{{Erreferentzia|izena=Unai eta Beñat|abizena=Gaztelumendi|izenburua=IZENA DUENA BADA (altzoko handiaren karikatura)|hizkuntza=eu|url=https://www.gaztezulo.eus/ilustrazioak/izena-duena-bada|aldizkaria=Gaztezulo|sartze-data=2022-02-20}}</ref> * ''[[Errementari (filma)|Errementari]]'' (2018) * ''[[Soinujolearen semea (filma)|Soinujolearen semea]]'' (2018) * ''[[Cuando dejes de quererme]]'' (2018) * ''[[Hil Kanpaiak]]'' (2020) *''[[Mía y Moi|Mia y Moi]]'' (2021) *''Contando ovejas'' (2022) *''[[Irati (filma)|Irati]]'' (2023) *''Sacamantecas'' (2025) === Telebistan === * ''[[Goenkale]]'' (2012-2013). Said Ozelma * ''[[Patria (telesaila)|Patria]]'' (2020)ː Gorka * ''[[Hondar ahoak]]'' (2020). Alex * ''[[Those About to Die (telesaila)|Those About to Die]]'' (2024). Andria === Antzerkian === * ''Oinez dabilen jende eskasa'' (2010, [[Karrika Antzerki Taldea|Karrika]]) * ''Desberdinak'' (2012, [[Kotsob teatroa]] Gaur egun [[Atara Zarata antzerki taldea]]) * ''Izarrak marrazten'' (2013, [[Karrika Antzerki Taldea|Karrika]]) * ''Inungane, sustraia airean'' (2013, [[Karrika Antzerki Taldea|Karrika]]) * ''babEZlekua'' (2013) * ''Náufragos'' (2013), zuz. Cristina Samaniego. Pertsonaia: Náufrago. [[Espacio Espiral]]. * ''Arren ganbara eta emeen sotoa'' (2014), zuz. Iñaki Ziarrusta. Pertsonaia: Ti Prans. [[ATX teatroa]]. * ''Arkimedesen printzipioa'' (2015), egil. Josep Maria Miró i Coromina. zuz. Carlos Panera. Pertsonaia: Iñaki. [[Maskarada (taldea)|Maskarada]]. * ''Amodioaren ziega'' (2015), egil. [[Xabier Mendiguren Elizegi|Xabier Mendiguren]]. zuz. [[Ander Lipus]]. Pertsonaia: Eneko. [[Lauka Teatroa]]. * ''[[Zergatik, Jamil?]] / ¿Por qué, Jamil?'' (2015), egil. [[Patxo Telleria]]. zuz. [[Patxo Telleria]], [[Jokin Oregi]]. Pertsonaia: Jamil. Tartean Teatroa. * ''Azken trena Treblinkara / Último tren a Treblinka'' (2016), egil. [[Patxo Telleria]]. zuz. [[Mireia Gabilondo]]. Vaivén Teatro. * ''Heriotza bikoitza'' (2017), egil. Mikel Zumeta. zuz. Jon Ander Alonso. ZE ONDA Antzerki Taldea. * ''[[Obabakoak]]'' (2017), egil. [[Bernardo Atxaga]]. zuz. [[Calixto Bieito]]. Pertsonaia: Basurde umea. [[Teatro Arriaga|Teatro Arriaga Antzokia]]. * ''Fedra'' (2018), egil. Paco Bezerra. zuz. Luis Luque. Pertsonaia: Acamante. Festival Internacional de Teatro Clásico de Mérida. * ''Egmont'' (2019) zuz. Rubén Gimeno. [[Euskal Herriko Gazte Orkestra]]. * ''Ama Kuraia / Madre Coraje'' (2020), egil. Bertolt Brecht. zuz. [[María Goiricelaya Burón|María Goiricelaya]]. Pertsonaia: Gaztaimutur. Teatro Arriaga Antzokia. * ''Maitasunaren Itxiera'' (2021), egil. [[Pascal Rambert]]. zuz. [[Pascal Rambert]]. Pertsonaia: Eneko. Teatro Arriaga Antzokia. * ''Erresuma/Reino/Kingdom'' (2022), egil. [[William Shakespeare]]. zuz. [[Calixto Bieito]]. Pertsonaia: [[Rikardo II.a Ingalaterrakoa|Rikardo II]].a. Teatro Arriaga Antzokia. * ''Moto - Membra Jesu Nostri'' (2022), egil. Eneko Sagardoy. zuz. Lucía Astigarraga. Pertsonaia: Eneko/Josu. Teatro Arriaga Antzokia. * ''Tan solo el fin del mundo'' (2023), egil. Jean Luc Lagarce. zuz. Israel Elejalde. Pertsonaia: Louis. Teatro Kamikaze, Teatro Español. * ''Lucha y metamorfosis de una mujer'' (2024), egil. Edouard Louis. zuz. Fernando Bernués. Pertsonaia: Edouard Louis. Tanttaka Teatroa. * ''Vulcano'' (2025), egil. Victoria Szpunberg. zuz. Andrea Jiménez. Centro Dramático Nacional. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * «[https://www.gaztezulo.eus/ilustrazioak/izena-duena-bada IZENA DUENA BADA] (Altzoko handiaren karikatura). Migel Joakin Eleizegi, [[Eneko Sagardoy|Eneko Sagardoi]] aktorea * <ref>{{Erreferentzia|abizena=TTAP|izenburua=Eneko Sagardoy: “Lehen, zoriontsuago bizi nintzen, proiektu guztiei baietz esanda”|hizkuntza=eu|data=2018-11-09|url=https://ttap.eus/eneko-sagardoy-lehen-zoriontsuago-bizi-nintzen-proiektu-guztiei-baietz-esanda/|aldizkaria=ttap aldizkari digitala|sartze-data=2024-11-28}}</ref> * TTAP. &#x20;(2018-11-09).&#x20;«Eneko Sagardoy: “Lehen, zoriontsuago bizi nintzen, proiektu guztiei baietz esanda”»&#x20;''ttap aldizkari digitala'' * «[https://ttap.eus/eneko-sagardoy-lehen-zoriontsuago-bizi-nintzen-proiektu-guztiei-baietz-esanda/ Eneko Sagardoy: “Lehen, zoriontsuago bizi nintzen, proiektu guztiei baietz esanda]”» TTAP aldizkari digitala. (2018-11-09). {{bizialdia|1994ko||Sagardoy, Eneko}} {{Biografia zirriborroa|Bizkaia}} [[Kategoria:Durangarrak]] [[Kategoria:Bizkaiko aktoreak]] [[Kategoria:Mondragon Unibertsitateko ikasleak]] [[Kategoria:Gizonezko errebelazio aktore onenaren Goya Sariaren irabazleak]] d126kdhq4yvi2bzy3jvjdh3ir0y60cs 0 740196 9984159 9983657 2024-11-28T17:06:51Z Theklan 336 Mugitzen [[Category:Haplotaldeak]] hona [[Category:Giza mtDNA haplotaldeak]] using [[c:Help:Cat-a-lot|Cat-a-lot]] 9984159 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:AscMitocondrial_Africana.svg|thumb|250px|Afrikar arbaso mitrokondrialak.]] [[Giza genetika]]ren arabera, '''Eva mitokondriala''' (literatura teknikoan '''Azken Arbaso Komun Mitokondrial''' edo '''mt-MRCA''' zein '''mt-Eva''' erabiltzen da) bizirik dauden [[gizaki]] guztien [[azken arbaso komun]] [[matrilineal]]a da. Beste era batera esanda, bizirik dauden gizaki guztiak euren amen eta ama horien amen bidezko etengabeko amen lerro guztiak elkartzen diren gertuen dagoen [[emakume]] gisa definitzen da. [[Gisa DNA haplotalde mitokondrila]]en ikuspegian, mt-MRCA [[L makro-haplotaldea]] [[L0 haplotaldea|L0]] eta [[L1 haplotaldea|L1-L6]] haplotaldeen bereizketan lekutzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Pedro|abizena=Soares|izenburua=Correcting for Purifying Selection: An Improved Human Mitochondrial Molecular Clock|orrialdeak=740–759|abizena2=Ermini|abizena3=Thomson|abizena4=Mormina|abizena5=Rito|abizena6=Röhl|abizena7=Salas|abizena8=Oppenheimer|abizena9=Macaulay|izena2=Luca|izena3=Noel|izena4=Maru|izena5=Teresa|izena6=Arne|izena7=Antonio|izena8=Stephen|izena9=Vincent|data=2009-06|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002929709001633|aldizkaria=The American Journal of Human Genetics|alea=6|zenbakia=84|issn=0002-9297|pmid=19500773|pmc=PMC2694979|doi=10.1016/j.ajhg.2009.05.001|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=G. David|abizena=Poznik|izenburua=Sequencing Y Chromosomes Resolves Discrepancy in Time to Common Ancestor of Males Versus Females|orrialdeak=562–565|hizkuntza=en|abizena2=Henn|abizena3=Yee|abizena4=Sliwerska|abizena5=Euskirchen|abizena6=Lin|abizena7=Snyder|abizena8=Quintana-Murci|abizena9=Kidd|izena2=Brenna M.|izena3=Muh-Ching|izena4=Elzbieta|izena5=Ghia M.|izena6=Alice A.|izena7=Michael|izena8=Lluis|izena9=Jeffrey M.|data=2013-08-02|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1237619|aldizkaria=Science|alea=6145|zenbakia=341|issn=0036-8075|pmid=23908239|pmc=PMC4032117|doi=10.1126/science.1237619|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Qiaomei|abizena=Fu|izenburua=A Revised Timescale for Human Evolution Based on Ancient Mitochondrial Genomes|orrialdeak=553–559|abizena2=Mittnik|abizena3=Johnson|abizena4=Bos|abizena5=Lari|abizena6=Bollongino|abizena7=Sun|abizena8=Giemsch|abizena9=Schmitz|izena2=Alissa|izena3=Philip L.F.|izena4=Kirsten|izena5=Martina|izena6=Ruth|izena7=Chengkai|izena8=Liane|izena9=Ralf|data=2013-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0960982213002157|aldizkaria=Current Biology|alea=7|zenbakia=23|issn=0960-9822|pmid=23523248|pmc=PMC5036973|doi=10.1016/j.cub.2013.02.044|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 2013an egindako estimazioaren arabera, bereizketa hau orain dela 155.000 urte inguru eman zen, ''[[Homo sapiens]]''aren espeziazioaren ondoren, baina [[gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanporako hedapenaren]] aurretik<ref>{{Erreferentzia|izena=Phillip|abizena=Endicott|izenburua=Evaluating the mitochondrial timescale of human evolution|orrialdeak=515–521|abizena2=Ho|abizena3=Metspalu|abizena4=Stringer|izena2=Simon Y.W.|izena3=Mait|izena4=Chris|data=2009-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534709001852|aldizkaria=Trends in Ecology &amp; Evolution|alea=9|zenbakia=24|issn=0169-5347|doi=10.1016/j.tree.2009.04.006|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. «Eva mitokondrialaren» analogo maskulinoa «[[Y-kromosomako Adam]]» (edo Y-MRCA) da, gizaki bizidun guztiak aitaren aldetik eratortzen diren indibiduoa. MRCA matrilineal eta patrilinealen identitatea historia genealogikoaren araberakoa denez ([[pedigriaren kolapso]]a), ez da beharrezkoa aldi berean bizi izatea. 2015ean, Y-MRCAren antzinatasunaren estimazioak 200.000 eta 300.000 urte artekoak ziren, gutxi gorabehera gizaki anatomikoki modernoen agerpenarekin bat egiten duena<ref>{{Erreferentzia|izena=Monika|abizena=Karmin|izenburua=A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture|orrialdeak=459–466|hizkuntza=en|abizena2=Saag|abizena3=Vicente|abizena4=Sayres|abizena5=Järve|abizena6=Talas|abizena7=Rootsi|abizena8=Ilumäe|abizena9=Mägi|izena2=Lauri|izena3=Mário|izena4=Melissa A. Wilson|izena5=Mari|izena6=Ulvi Gerst|izena7=Siiri|izena8=Anne-Mai|izena9=Reedik|data=2015-04-01|url=https://genome.cshlp.org/content/25/4/459|aldizkaria=Genome Research|alea=4|zenbakia=25|issn=1088-9051|pmid=25770088|pmc=PMC4381518|doi=10.1101/gr.186684.114|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. «Eva mitokondriala» izenak [[Eva]] biblikoa aipatzen du, eta horrek behin eta berriz desitxuratzeak edo ideia okerrak eragin ditu gaia komunikabideetan agertzen denean. Gaiari buruzko [[dibulgazio zientifiko]]ko aurkezpenek balizko gaizki-ulertze horiek seinalatu ohi dituzte, eta azpimarratzen dute mt-MRCAren posizioa ez dela finkoa denboran (mt-MRCAren kokapenak denboran aurrera egiten baitu DNA mitokondrialaren leinuak (DNAmt) iraungitzen diren heinean), ez ez dela ez "lehen emakumezko", ez bere garaian bizirik zegoen emakumezko bakarra, ezta "espezie berri" bateko lehenengo kidea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jordan: "Mitochondrial Eve"|url=https://pages.ucsd.edu/~dkjordan/resources/clarifications/MitochondrialEve.html|aldizkaria=pages.ucsd.edu|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. == Historia == === Lehen ikerketak === [[Erloju molekular]]reko metodoekin egindako lehen ikerketak 1970eko hamarkadaren amaieran eta 1980ko hamarkadaren hasieran egin ziren. [[Allan Wilson]], [[Mark Stoneking]], [[Rebecca L. Cann]] eta [[Wesley Brown]] ohartu ziren gizakiaren [[DNAmt]]aren mutazioa pentsatzen zena baino azkarragoa zela, 0,02 ordezkapen baseko (% 1) milioi bat urtean, hau da, [[DNA nuklear]]rean baino 5-10 aldiz azkarragoa<ref>{{Erreferentzia|izena=W M|abizena=Brown|izenburua=Rapid evolution of animal mitochondrial DNA.|orrialdeak=1967–1971|hizkuntza=en|abizena2=George|abizena3=Wilson|izena2=M|izena3=A C|data=1979-04|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.76.4.1967|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=4|zenbakia=76|issn=0027-8424|pmid=109836|pmc=PMC383514|doi=10.1073/pnas.76.4.1967|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Horri lotutako lan batek [[gorila|gorilen]], [[Pan (generoa)|txinpantzeen]] ([[txinpantze]] arrunta eta [[bonobo]]a) eta gizakien arteko harreman ebolutiboak aztertzeko aukera eman zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=S D|abizena=Ferris|izenburua=Evolutionary tree for apes and humans based on cleavage maps of mitochondrial DNA.|orrialdeak=2432–2436|hizkuntza=en|abizena2=Wilson|abizena3=Brown|izena2=A C|izena3=W M|data=1981-04|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.78.4.2432|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=4|zenbakia=78|issn=0027-8424|pmid=6264476|pmc=PMC319360|doi=10.1073/pnas.78.4.2432|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Brownek 1980an argitaratu zuen mt-MRCAren 180.000 urteko antzinatasunari buruzko lehen estimazioa, 21 giza banakoren datuekin<ref>{{Erreferentzia|izena=W M|abizena=Brown|izenburua=Polymorphism in mitochondrial DNA of humans as revealed by restriction endonuclease analysis.|orrialdeak=3605–3609|hizkuntza=en|data=1980-06|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.77.6.3605|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=6|zenbakia=77|issn=0027-8424|pmid=6251473|pmc=PMC349666|doi=10.1073/pnas.77.6.3605|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1982an argitaratutako analisi estatistiko bat hartu zen duela gutxiko [[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|jatorri afrikarraren]] frogatzat (une hartan ''H. sapiens''aren jatorri asiarrarekin lehian zebilen hipotesia)<ref>{{Erreferentzia|izena=R. L.|abizena=Cann|izenburua=Evolution of human mitochondrial DNA: a preliminary report|orrialdeak=157–165|abizena2=Brown|abizena3=Wilson|izena2=W. M.|izena3=A. C.|data=1982|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6298804/|aldizkaria=Progress in Clinical and Biological Research|zenbakia=103 Pt A|issn=0361-7742|pmid=6298804|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=R L|abizena=Cann|izenburua=LENGTH MUTATIONS IN HUMAN MITOCHONDRIAL DNA|orrialdeak=699–711|abizena2=Wilson|izena2=A C|data=1983-08-01|url=https://academic.oup.com/genetics/article/104/4/699/5995965|aldizkaria=Genetics|alea=4|zenbakia=104|issn=1943-2631|pmid=6311667|pmc=PMC1202135|doi=10.1093/genetics/104.4.699|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jane|abizena=Gitschier|izenburua=All About Mitochondrial Eve: An Interview with Rebecca Cann|orrialdeak=e1000959|hizkuntza=en|data=2010(e)ko mai. 27(a)|url=https://journals.plos.org/plosgenetics/article?id=10.1371/journal.pgen.1000959|aldizkaria=PLOS Genetics|alea=5|zenbakia=6|issn=1553-7404|pmid=20523888|pmc=PMC2877732|doi=10.1371/journal.pgen.1000959|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. === 1987ko argitalpena === 1985ean, hainbat populaziotako 145 emakumeren eta bi [[zelula-lerro]]tako, [[HeLa]] eta GM 3043, DNAmt-aren datuak genituen. HeLa afroamerikar batetik eratorria zen, eta GM 3043 [[!Kung]] batetik. Zirriborroaren 40 berrikuspen baino gehiago egin ondoren, eskuizkribua 1985eko amaieran edo 1986ko hasieran bidali zen ''[[Nature]]''ra<ref>{{Erreferentzia|izena=Jane|abizena=Gitschier|izenburua=All About Mitochondrial Eve: An Interview with Rebecca Cann|orrialdeak=e1000959|hizkuntza=en|data=2010(e)ko mai. 27(a)|url=https://journals.plos.org/plosgenetics/article?id=10.1371/journal.pgen.1000959|aldizkaria=PLOS Genetics|alea=5|zenbakia=6|issn=1553-7404|pmid=20523888|pmc=PMC2877732|doi=10.1371/journal.pgen.1000959|sartze-data=2024-11-26}}</ref>, eta 1987ko urtarrilaren 1ean argitaratu zen. Argitaratutako ondorioa hauxe izan zen: gaur egungo giza DNA guztia Afrikako populazio bakar batetik zetorrela, garai hartan 140.000-200.000 urtetan datatu zena<ref>{{Erreferentzia|izena=Rebecca L.|abizena=Cann|izenburua=Mitochondrial DNA and human evolution|orrialdeak=31–36|hizkuntza=en|abizena2=Stoneking|abizena3=Wilson|izena2=Mark|izena3=Allan C.|data=1987-01|url=https://www.nature.com/articles/325031a0|aldizkaria=Nature|alea=6099|zenbakia=325|issn=1476-4687|doi=10.1038/325031a0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. «Eva» datatzea kolpe gogorra izan zen garai hartan eztabaidatutako [[Poligenismo|giza jatorriaren eskualde anitzeko hipotesiarentzat]], eta bultzada eman zion orain dela gutxiko afrikar jatorriko ereduaren teoriari<ref>{{Erreferentzia|izena=Linda|abizena=Vigilant|izenburua=African Populations and the Evolution of Human Mitochondrial DNA|orrialdeak=1503–1507|hizkuntza=en|abizena2=Stoneking|abizena3=Harpending|abizena4=Hawkes|abizena5=Wilson|izena2=Mark|izena3=Henry|izena4=Kristen|izena5=Allan C.|data=1991-09-27|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1840702|aldizkaria=Science|alea=5027|zenbakia=253|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1840702|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Cannek, Stonekingek eta Wilsonek ez zuten «Eva mitokondriala» terminoa erabili jatorrizko artikuluan, ezta «Eva» izena ere. Hala ere, Cannek ''The Sciences''en 1987ko iraila-urriko zenbakian «Evaren bila» izeneko artikulu batean erabiltzen du<ref>{{Erreferentzia|izena=Rebecca L.|abizena=Cann|izenburua=IN SEARCH OF EVE|orrialdeak=30–37|hizkuntza=en|data=1987-09-10|url=https://nyaspubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/j.2326-1951.1987.tb02967.x|aldizkaria=The Sciences|alea=5|zenbakia=27|issn=0036-861X|doi=10.1002/j.2326-1951.1987.tb02967.x|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. [[Roger Lewin]]ek 1987ko urrian ''Science'' aldizkarian argitaratutako artikuluan ere agertzen da, «The Unmasking of Mitochondrial Eve» (Eva mitokondrialaren mozorroa kentzea) izenburupean<ref>{{Erreferentzia|izena=Roger|abizena=Lewin|izenburua=The Unmasking of Mitochondrial Eve: The use of mitochondrial DNA to trace the origin of modern humans has been a major advance for anthropology, but has left a trail of confusion in its wake|orrialdeak=24–26|hizkuntza=en|data=1987-10-02|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.3116666|aldizkaria=Science|alea=4823|zenbakia=238|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.3116666|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. [[Biblia]]ren konnotazioa oso argi zegoen hasieratik. ''Nature''n ikerketarekin batera zetorren berriak «Edengo lorategitik kanpo» zuen izenburua<ref>{{Erreferentzia|izena=Jim|abizena=Wainscoat|izenburua=Out of the garden of Eden|orrialdeak=13–13|hizkuntza=en|data=1987-01|url=https://www.nature.com/articles/325013a0|aldizkaria=Nature|alea=6099|zenbakia=325|issn=1476-4687|doi=10.1038/325013a0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Wilsonek berak nahiago zuen «Ama Zorionekoa» terminoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Alasdair|abizena=Wilkins|izenburua=The scientists behind Mitochondrial Eve tell us about the "lucky mother" who changed human evolution forever|hizkuntza=en-US|data=2012-01-27|url=https://gizmodo.com/the-scientists-behind-mitochondrial-eve-tell-us-about-t-5879991|aldizkaria=Gizmodo|sartze-data=2024-11-26}}</ref>, eta «tamalgarritzat» jotzen zuen Eva izenaren erabilera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women in human evolution|argitaletxea=Routledge|data=1997|editore-abizena=Hager|editore-izena=Lori D.|isbn=978-0-415-10833-1|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Baina Evaren kontzeptua publikoan errotu zen, eta ''Newsweek''en azaleko artikulu batean errepikatu zen (1988ko urtarrilaren 11ko zenbakiak Adam eta Evaren irudikapen bat erakusten zuen azalean, «Adam eta Evaren bilaketa» izenburuarekin)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Newsweek, The Search for Adam & Eve (1988)|data=2015-03-20|url=https://web.archive.org/web/20150320110036/http://www.virginia.edu/woodson/courses/aas102%20(spring%2001)/articles/tierney.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-26}}</ref>, baita 1987ko urtarrilaren 26an ''Time''n azaleko artikulu batean ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Everyone's Genealogical Mother - TIME|data=2008-09-23|url=https://web.archive.org/web/20080923010301/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,963320,00.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. === Kritikak eta ikerketa gehigarria === 1987an argitaratu eta gutxira, haren metodologiari eta bigarren mailako ondorioei buruzko kritikak argitaratu ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Darlu|izenburua=Disputed African origin of human populations|orrialdeak=111–111|hizkuntza=en|abizena2=Tassy|izena2=Pascal|data=1987-09|url=https://www.nature.com/articles/329111b0|aldizkaria=Nature|alea=6135|zenbakia=329|issn=1476-4687|doi=10.1038/329111b0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Mt-Evaren datazioa eta ondorengotza soilik matrilinealaren adinak populazioak ordezkatzeko zuen garrantzia eztabaidagai izan ziren 1990eko hamarkadan<ref>{{Erreferentzia|izena=David R.|abizena=Maddison|izenburua=African Origin of Human Mitochondrial DNA Reexamined|orrialdeak=355–363|data=1991|url=https://www.jstor.org/stable/2992327?origin=crossref|aldizkaria=Systematic Zoology|alea=3|zenbakia=40|issn=0039-7989|doi=10.2307/2992327|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Age of the common ancestor of human mitochondrial DNA.|data=1992-11|url=https://academic.oup.com/mbe/article/9/6/1176/1073681|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|issn=1537-1719|doi=10.1093/oxfordjournals.molbev.a040785|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco J.|abizena=Ayala|izenburua=The Myth of Eve: Molecular Biology and Human Origins: F. J. Ayala|orrialdeak=1930–1936|hizkuntza=en|data=1995-12-22|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.270.5244.1930|aldizkaria=Science|alea=5244|zenbakia=270|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.270.5244.1930|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alan|abizena=Templeton|izenburua=Out of Africa again and again|orrialdeak=45–51|hizkuntza=en|data=2002-03|url=https://www.nature.com/articles/416045a|aldizkaria=Nature|alea=6876|zenbakia=416|issn=1476-4687|doi=10.1038/416045a|sartze-data=2024-11-26}}</ref>; [[Alan Templeton]]ek (1997) adierazi zuenez, ikerketak «ez zuen babesten duela 100.000 urte afrikarren eta afrikarrak ez zirenen arteko zatiketaren ondoren duela gutxiko jatorri afrikarra duela dioen hipotesia», eta «ez zuen babesten orain gutxi Afrikatik kanpora ateratako gizakien ordezkapena.» adierazten zuen hipotesia<ref>{{Erreferentzia|izena=Alan R|abizena=Templeton|izenburua=Out of Africa? What do genes tell us?|orrialdeak=841–847|data=1997-12-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0959437X97800494|aldizkaria=Current Opinion in Genetics & Development|alea=6|zenbakia=7|issn=0959-437X|doi=10.1016/S0959-437X(97)80049-4|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. [[Saharaz hegoaldeko Afrika]]n giza populazio txiki samar bat egotea bat zetorren Cannen hipotesiarekin (1982), eta laguntza handia ematen zion «Afrikatik duela gutxi irten» zela zioen hipotesiari. 1999an, Krings et al. Nei-k (1992) proposatutako sinkronizazio molekularreko arazoak ezabatu zituzten<ref>{{Erreferentzia|url=https://academic.oup.com/mbe/article/9/6/1176/1073681/Age-of-the-common-ancestor-of-human-mitochondrial|aldizkaria=academic.oup.com|doi=10.1093/oxfordjournals.molbev.a040785|sartze-data=2024-11-26}}</ref>, eskualde bereko DNAmt-ren sekuentzia edozein giza sekuentziarekin alderatuta MRCAren oso desberdina zela aurkitu baitzuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Matthias|abizena=Krings|izenburua=mtDNA Analysis of Nile River Valley Populations: A Genetic Corridor or a Barrier to Migration?|orrialdeak=1166–1176|abizena2=Salem|abizena3=Bauer|abizena4=Geisert|abizena5=Malek|abizena6=Chaix|abizena7=Simon|abizena8=Welsby|abizena9=Di Rienzo|izena2=Abd-el Halim|izena3=Karin|izena4=Helga|izena5=Adel K.|izena6=Louis|izena7=Christian|izena8=Derek|izena9=Anna|data=1999-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002929707631826|aldizkaria=The American Journal of Human Genetics|alea=4|zenbakia=64|issn=0002-9297|pmid=10090902|pmc=PMC1377841|doi=10.1086/302314|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Matthias|abizena=Krings|izenburua=Neandertal DNA Sequences and the Origin of Modern Humans|orrialdeak=19–30|abizena2=Stone|abizena3=Schmitz|abizena4=Krainitzki|abizena5=Stoneking|abizena6=Pääbo|izena2=Anne|izena3=Ralf W|izena4=Heike|izena5=Mark|izena6=Svante|data=1997-07|url=https://pure.mpg.de/pubman/faces/ViewItemOverviewPage.jsp?itemId=item_2105180|aldizkaria=Cell|alea=1|zenbakia=90|issn=0092-8674|doi=10.1016/S0092-8674(00)80310-4|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1997an, DNAmt-ren mutazio-tasei buruzko ikerketa bat argitaratu zuten ondo dokumentatutako familia bakar batean (Errusiako erregetzaren [[Romanov dinastia|Romanov]] familia). Azterketa horretan, aurreko emaitzak baino hogei aldiz [[mutazio-tasa]] handiagoa kalkulatu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas J.|abizena=Parsons|izenburua=A high observed substitution rate in the human mitochondrial DNA control region|orrialdeak=363–368|hizkuntza=en|abizena2=Muniec|abizena3=Sullivan|abizena4=Woodyatt|abizena5=Alliston-Greiner|abizena6=Wilson|abizena7=Berry|abizena8=Holland|abizena9=Weedn|izena2=David S.|izena3=Kevin|izena4=Nicola|izena5=Rosemary|izena6=Mark R.|izena7=Dianna L.|izena8=Koren A.|izena9=Victor W.|data=1997-04|url=https://www.nature.com/articles/ng0497-363|aldizkaria=Nature Genetics|alea=4|zenbakia=15|issn=1546-1718|doi=10.1038/ng0497-363|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Jatorrizko ikerketak muga analitikoak bazituen ere, mt-MRCAren adinaren estimazioak sendoa dela erakutsi du<ref>{{Erreferentzia|izena=Krzysztof A.|abizena=Cyran|izenburua=Alternatives to the Wright–Fisher model: The robustness of mitochondrial Eve dating|orrialdeak=165–172|abizena2=Kimmel|izena2=Marek|data=2010-11-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0040580910000493|aldizkaria=Theoretical Population Biology|alea=3|zenbakia=78|issn=0040-5809|doi=10.1016/j.tpb.2010.06.001|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Adin-estimazio berrienak koherenteak izan dira 1987an argitaratutako 140-200 <abbr title="orain dela mila urte">kya</abbr>-ren estimazioarekin: 2013ko estimazio baten arabera, Eva mitokondriala 160 kya ingurukoa zen (jatorrizko ikerketaren estimazio erreserbatuaren barruan) eta [[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik Kanpora II]] 95 kya ingurukoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Qiaomei|abizena=Fu|izenburua=A Revised Timescale for Human Evolution Based on Ancient Mitochondrial Genomes|orrialdeak=553–559|abizena2=Mittnik|abizena3=Johnson|abizena4=Bos|abizena5=Lari|abizena6=Bollongino|abizena7=Sun|abizena8=Giemsch|abizena9=Schmitz|izena2=Alissa|izena3=Philip L.F.|izena4=Kirsten|izena5=Martina|izena6=Ruth|izena7=Chengkai|izena8=Liane|izena9=Ralf|data=2013-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0960982213002157|aldizkaria=Current Biology|alea=7|zenbakia=23|issn=0960-9822|pmid=23523248|pmc=PMC5036973|doi=10.1016/j.cub.2013.02.044|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 2013ko beste ikerketa batek (9 populazio ezberdinetako 69 pertsonaren genomaren sekuentziazioan oinarrituta) Eva mitokondrialaren adina 99 eta 148 kya artekoa zela jakinarazi zuen, eta Y-MRCArena, 120 eta 156 kya artekoa<ref name=":0" />. == Emeen aldeko arbaso mitokondriala == {{sakontzeko|DNA mitokondrial}} [[Fitxategi:MtDNA-MRCA-generations-Evolution.svg|thumb|[[Ausazko jito]]aren edo [[Hautespen natural|hautespenaren]] bidez, leinu femeninoa eme bakarreraino iritsiko da, Eva mitokondrial gisa ezagutzen duguna. Adibide honetan, bost belaunalditan zehar, koloreek iraungitako lerro matrilinealak irudikatzen dituzte, eta beltzak, DNAmt MRCAren ondorengo lerro matrilineala.]] DNA laginik gabe, ezinezkoa da aspaldi hildako ezein banakoren osaera genetiko osoa ([[genoma]]) berreraikitzea. Hala ere, ondorengoen DNA aztertuta, zientzialariek antzinako genomen zatiak zenbatetsi ditzakete. [[DNA mitokondrial]]a (DNAmt, [[mitokondrio]]etako DNA lokalizatua, zelula baten [[Nukleoko DNA|nukleoko DNAtik]] ezberdina) eta [[Y kromosoma]]ko DNA erabili ohi dira horrela jatorria arakatzeko. mtDNA normalean bi sexuetako seme-alabetara nahastu gabe transmititzen da, amaren lerrotik, edo matrilinealki<ref>{{Erreferentzia|izena=R E|abizena=Giles|izenburua=Maternal inheritance of human mitochondrial DNA.|orrialdeak=6715–6719|hizkuntza=en|abizena2=Blanc|abizena3=Cann|abizena4=Wallace|izena2=H|izena3=H M|izena4=D C|data=1980-11|url=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.77.11.6715|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=11|zenbakia=77|issn=0027-8424|pmid=6256757|pmc=PMC350359|doi=10.1073/pnas.77.11.6715|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=C. William|abizena=Birky|izenburua=Uniparental inheritance of organelle genes|orrialdeak=R692–R695|data=2008-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0960982208008063|aldizkaria=Current Biology|alea=16|zenbakia=18|issn=0960-9822|doi=10.1016/j.cub.2008.06.049|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Ondorengotza matrilineala amen bidez transmititzen da, haien amen bidez, leinu femenino guztiak bateratzen diren arte. Adarrak markatzaile bakar baten edo batzuen bidez identifikatzen dira, eta horiek mitokondrioko «DNA sinadura» edo «[[haplotipo]]» bat ematen dute (adibidez, [[Cambridgeko Erreferentzia Sistema|CRS]] haplotipo bat da). Markatzaile bakoitza [[Nukleotido bakarreko polimorfismo|SNP]] mutazio baten ondorioz sortutako DNA base pare bat da. Zientzialariek DNA mitokondrialaren emaitzak talde gutxi-asko erlazionatuetan sailkatzen dituzte, arbaso komun berri edo ez hain berriekin. Horren ondorioz, DNAren [[zuhaitz genealogiko]] bat eraikitzen da, non adarrak, termino biologikoetan, [[klado]]ak diren, eta arbaso komunak, Eva mitokondriala bezala, zuhaitz horren adarkatze-puntuetan kokatzen diren. Adar nagusiek [[haplotalde]] bat definitzen dutela esaten da (adibidez, CRS [[H haplotaldea (mtDNA)|H haplotaldekoa]] da), eta hainbat haplotalde dituzten adar handiei «makrohaplotalde» esaten zaie. Eva mitokondriala definitzen duen klado mitokondriala ''Homo sapiens sapiens'' espeziea bera da, edo, gutxienez, gaur egun existitzen den moduko egungo populazioa edo «[[kronoespezie]]a». Printzipioz, espezietik harago doazen aurreko Evak ere defini daitezke; adibidez, gizateria modernoaren zein [[neandertal]]en arbasoa den bat, edo, atzerago, ''[[Homo]]'' generoko kide guztien eta ''[[Pan (generoa)|Pan]]'' generoko txinpantzeen arteko «Eva» bat. Gaur egungo nomenklaturaren arabera, Eva mitokondrialaren haplotaldea [[L makro-haplotaldea|L haplotalde]] mitokondrialaren barruan zegoen, makro-haplotalde horrek gaur egun bizirik dauden giza leinu mitokondrial guztiak dituelako, eta berak [[L0 haplotalde|L0]] agertu aurrekoa izan behar duelako. Pertsona ezberdinen arteko DNA mitokondrialaren aldakuntza, arbaso komun batenganaino igotzen den denbora estimatzeko erabil daiteke, Eva mitokondriala kasu. Izan ere, edozein ondorengotza-lerrotan, DNA mitokondrialak mutazioak metatzen ditu 3.500 urtean behin, gutxi gorabehera, [[nukleotido]] bakoitzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Ann|abizena=Gibbons|izenburua=Calibrating the Mitochondrial Clock|orrialdeak=28–29|hizkuntza=en|data=1998-01-02|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.279.5347.28|aldizkaria=Science|alea=5347|zenbakia=279|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.279.5347.28|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Aldaera berri horietako batzuek bizirik iraungo dute aro modernoan, eta leinu ezberdin gisa identifikagarriak izango dira. Aldi berean, adar batzuk, oso zaharrak izan arren, amaitu egiten dira adar ezberdin bateko azken familiak alabarik ez duenean. Eva mitokondriala gizaki moderno guztien arbaso matrilinealik berriena da. Adarkatze-lerro zaharrenetako bat iraungitzen den bakoitzean (uneren batean lerro horretatik soilik arrak jaiotzen direlako), MRCA arbaso femenino berriago batera joango da: gaur egun alaba bizi bat duen ama-lerroko amarik gertukoenera. Pertsona modernoak bereizteko aurki daitekeen mutazio-kopurua bi irizpideren arabera zehazten da: lehenik eta behin eta modu nabariagoan, berarenganaino doan denbora, baina, bigarrenik, eta ez hain nabarmen, adar berriak sortu eta zaharrak desagertu diren erritmo ezberdinen arabera. Zuhaitz genealogiko honen adar ezberdinetan pilatu diren mutazio kopuruari erreparatuz, eta ahaidetasun gutxien duten adar gehien zein eskualde geografikotan dauden erreparatuz, Eva bizi izan zen eskualdea proposa daiteke. == Ohiko gaizki-ulertuak == ''Newsweek''ek Eva mitokondrialaren berri eman zuen Cann ''et al''en ikerketan oinarrituta. 1988ko urtarrilean, «Zientzialariek gizakiaren jatorriei buruzko teoria eztabaidagarri bat ikertzen dute» izenburupean. Edizioak ale kopuru errekorra saldu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen|abizena=Oppenheimer|izenburua=The Real Eve: Modern Man's Journey Out of Africa|argitaletxea=Carroll & Graf|hizkuntza=en|data=2003|url=https://books.google.com/books?id=5tP5Wb92wT4C|isbn=978-0-7867-1192-5|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. «Eva mitokondriala» izendapen ospetsua 1980ko hamarkadan sortu zen, eta herritarren artean gaizki-ulertuak eragin ditu. Hasieran, «Eva mitokondrial» baten existentziaren iragarpena [[Lur gazteko kreazionismo|Lur gazteko kreazionisten]] babesarekin ere jaso zuten, teoria [[Hasiera (Biblia)|Hasierako]] kontakizun biblikoaren balidazio gisa ikusten baitzuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Genetics and Biblical Demographic Events|hizkuntza=en|url=https://answersingenesis.org/genetics/genetics-and-biblical-demographic-events/|aldizkaria=Answers in Genesis|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Dr John|abizena=Oakes|izenburua=Can the human arguments about mitochondrial Eve and y-chromosome Adam be extended to the animal world to test the reality of the flood of Noah? – Evidence for Christianity|hizkuntza=en-US|data=2007-01-25|url=https://evidenceforchristianity.org/can-the-human-arguments-about-mitochondrial-eve-and-y-chromosome-adam-be-extended-to-the-animal-world-to-test-the-reality-of-the-flood-of-noahr/|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Gaizki-ulertu horiek direla eta, 1990eko hamarkadatik hona zientzia-dibulgazioko argitalpenen egileek nabarmendu dute izena herri-konbentzio bat baino ez dela, eta mt-MRCA ez zela izan, inolaz ere, «lehen emakumea»<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Dawkins|izenburua=The ancestor's tale: a pilgrimage to the dawn of evolution|argitaletxea=Houghton Mifflin|data=2005|edizioa=1. Mariner books ed|isbn=978-0-618-00583-3|sartze-data=2024-11-26|serie=A Mariner book}}</ref>. Haien kokapena ondorengo giza populazioen historia genealogikoaren emaitza baino ez da, eta leinu matrilinealak iraungi ahala, mt-MRCAren posizioak aurrera jarraitzen du norbanako gazteagoetarantz denborak aurrera egin ahala. ''[[River Out of Eden]]'' (1995) lanean, [[Richard Dawkins]]ek «gene-ibai» baten testuinguruan landu zuen giza jatorria, Eva mitokondrialaren kontzeptuaren azalpen bat barne<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Dawkins|izenburua=River Out of Eden: A Darwinian View of Life|argitaletxea=Basic Books|hizkuntza=en|data=2008-08-04|url=https://books.google.com/books?id=DxmKvnPyBSoC&pg=PP1|isbn=978-0-7867-2426-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. ''[[The Seven Daughters of Eve]]'' (2002) lanak giza genetika mitokondrialaren gaia publiko orokor bati aurkeztu zion. ''The Real Eve: Modern Man's Journey Out of Africa'' [[Stephen Oppenheimer]]ren (2003) lana<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen|abizena=Oppenheimer|izenburua=The Real Eve: Modern Man's Journey Out of Africa|argitaletxea=Carroll & Graf|hizkuntza=en|data=2003|url=https://books.google.com/books?id=5tP5Wb92wT4C|isbn=978-0-7867-1192-5|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Discovery Channel]]erako dokumental batean egokitu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen|abizena=Oppenheimer|izenburua=The Real Eve: Modern Man's Journey Out of Africa|argitaletxea=Carroll & Graf|hizkuntza=en|data=2003|url=https://books.google.com/books?id=5tP5Wb92wT4C&q=The+Real+Eve:+Modern+Man's+Journey+Out+of+Africa+2003|isbn=978-0-7867-1192-5|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. === Ez zen emakume bakarra === Eva mitokondrialaren inguruan oso zabalduta dagoen ideia oker bat da, gaur egun bizirik dauden emakume guztiak etenik gabeko emakume-lerro zuzen batean hartatik datozenez, garai hartan bizirik zegoen emakume bakarra izan behar zuela. Hala ere, DNA nuklearraren ikerketen arabera, antzinako gizakien [[populazioaren tamaina eraginkor]]ra ez zen inoiz hamarnaka milatik behera jaitsi<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Allelic genealogy and human evolution.|data=1993-01|url=https://academic.oup.com/mbe/article/10/1/2/1030040|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|issn=1537-1719|doi=10.1093/oxfordjournals.molbev.a039995|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. Evaren garaian bizi izan ziren beste emakume batzuek gaur egun bizirik dauden ondorengoak izan ditzakete, baina ez emakumeen lerro zuzenean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eve Gene: Do We All Descend From a Common Female Ancestor?|hizkuntza=en-us|data=1970-01-01|url=https://science.howstuffworks.com/life/evolution/female-ancestor.htm|aldizkaria=HowStuffWorks|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. === Ez da beti emakume berbera izan edo izango === [[Fitxategi:MtDNA-MRCA-generations-Evolution-new Eve.svg|thumb|Lerro bat desagertzen denean, kasu honetan beltzez irudikatutakoa, bi alaba izan zituen hurrengo emakumea izango da Eva mitokondriala.]] Eva mitokondrialaren definizioa finkoa da, baina definizio horri egokitzen zaion historiaurreko emakumea alda daiteke. Hau da, aurkikuntza berrien ondorioz Eva mitokondriala noiz eta non bizi izan zen jakiteko modua aldatzeaz gain, benetako Eva mitokondriala ere alda daiteke. Eva mitokondriala aldatu egin daiteke ama-alaben lerro bat amaitzen denean. Eva mitokondrialaren definiziotik ondoriozta daiteke gutxienez bi alaba izan zituela, biak ala biak gaur egunera arte bizirik iraun duten leinu eme etengabeekin. Belaunaldi bakoitzean leinu mitokondrialak amaitzen dira DNA bereziaren lerro bakuna duen emakume bat alabarik gabe hiltzen denean. Eva mitokondrialaren alaben leinu mitokondrialak iraungitzen direnean, «Eva mitokondriala» titulua geratzen den alabatik bere ondorengo matrilinealetara igarotzen da, bi alaba edo gehiago izan zituen lehen ondorengoarengana iritsi arte, zeinak gizaki guztiak elkarrekin ondorengo matrilinealtzat dituzten. Leinu bat desagertutakoan, erremediorik gabe galtzen da, eta, beraz, mekanismo horrek «Eva mitokondriala» titulua denboran aurrera baino ezin du mugitu<ref>{{Erreferentzia|izena=Smithsonian|abizena=Magazine|izenburua=No, a Mitochondrial 'Eve' Is Not the First Female in a Species|hizkuntza=en|abizena2=Learn|izena2=Joshua Rapp|url=https://www.smithsonianmag.com/science-nature/no-mitochondrial-eve-not-first-female-species-180959593/|aldizkaria=Smithsonian Magazine|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Giza DNA mitokondrialaren kartografia oso osatugabea denez, gure gaur egungo «Eva mitokondriala» kontzeptuaren aurreko DNA mitokondrialaren lerro biziak aurkitzeak titulua aurreko emakume bati helaraztea eragin lezake. Hala gertatu zen haren homologo maskulinoarekin, «Y kromosomako Adamekin», Y lerro zaharrago bat aurkitu zutenean, [[A-00 haplotalde]]a<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando L.|abizena=Mendez|izenburua=An African American Paternal Lineage Adds an Extremely Ancient Root to the Human Y Chromosome Phylogenetic Tree|orrialdeak=454–459|hizkuntza=English|abizena2=Krahn|abizena3=Schrack|abizena4=Krahn|abizena5=Veeramah|abizena6=Woerner|abizena7=Fomine|abizena8=Bradman|abizena9=Thomas|izena2=Thomas|izena3=Bonnie|izena4=Astrid-Maria|izena5=Krishna R.|izena6=August E.|izena7=Forka Leypey Mathew|izena8=Neil|izena9=Mark G.|data=2013-03-07|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002929713000736|aldizkaria=The American Journal of Human Genetics|alea=3|zenbakia=92|issn=0002-9297|pmid=23453668|pmc=PMC3591855|doi=10.1016/j.ajhg.2013.02.002|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. === Ez du zertan Y-kromosokako Adamekin bat egin behar === {{sakontzeko|Y kromosomako Adam}} Mitokondriak amarengandik jasotzen dugun heinean, [[Y kromosoma]]k aitarengandik jasotzen dugu. Beraz aurreko printzipioak Y kromosoman ere aplikatu ditzakegu. Aitarengandik dugun ororen arbaso berriena [[Adam kromosikoa]] deitu izan dena da. Maiz irudikatzen da bi arbasoak elkarrekin bizi izan zirela, edo elkarrekin ernaldu zirela. Hori gertatzeko aukerak oso murritzak dira eta, gertatu balitz, bitxikeria handia izango litzateke. Y kromosomako Adam ere Afrikan bizi zela uste dugu, baina ez garai berberean. Hasierako ikerketek zioten "Eba" "Adam" baino lehenago bizi izan zela, baina horren inguruko zalantzak daude, gaur egungo ikerketa gehienek esaten baitute Adam 100.000-140.000 urte lehenago bizi izan zela<ref>{{Erreferentzia|abizena=#author.fullName}|izenburua=The father of all men is 340,000 years old|hizkuntza=en-US|url=https://www.newscientist.com/article/dn23240-the-father-of-all-men-is-340000-years-old/|aldizkaria=New Scientist|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Monika|abizena=Karmin|izenburua=A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture|orrialdeak=459–466|hizkuntza=en|abizena2=Saag|abizena3=Vicente|abizena4=Sayres|abizena5=Järve|abizena6=Talas|abizena7=Rootsi|abizena8=Ilumäe|abizena9=Mägi|izena2=Lauri|izena3=Mário|izena4=Melissa A. Wilson|izena5=Mari|izena6=Ulvi Gerst|izena7=Siiri|izena8=Anne-Mai|izena9=Reedik|data=2015-04-01|url=https://genome.cshlp.org/content/25/4/459|aldizkaria=Genome Research|alea=4|zenbakia=25|issn=1088-9051|pmid=25770088|pmc=PMC4381518|doi=10.1101/gr.186684.114|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Beste ikerketa batzuek diote aldea txikiagoa izango zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Rebecca L.|abizena=Cann|izenburua=Y Weigh In Again on Modern Humans|orrialdeak=465–467|data=2013-08-02|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1242899|aldizkaria=Science|alea=6145|zenbakia=341|doi=10.1126/science.1242899|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. === Ez da arbaso komun gertukoena === Eva mitokondriala ''arbaso komun matrilineal berriena'' da, ez ''arbaso komun berriena''. mtDNA amaren bidez heredatzen denez eta birkonbinazioa arraroa edo ez-ohikoa denez, nahiko erraza da leinuen jatorria MRCA batera arrastatzea; hala ere, MRCA hori DNA mitokondrialaz hitz egiten denean bakarrik da baliozkoa. Berrienetik zaharrenera doan gutxi gorabeherako sekuentziak giza populazio modernoen jatorriaren puntu garrantzitsu batzuk zerrendatu ditzake: * Gizakiaren [[azken arbaso komun]]a (MRCA): Ez da ezagutzen gizakiaren MRCAk zenbat denbora bizi izan zuen. Rohde ''et al''ek MRCA duela 5.000 urte existitu zitekeenaren «gutxi gorabeherako kalkulua» proposatzen dute; hala ere, egileek diote estimazio hori «oso balizkoa» dela, eta ereduak hainbat errore-iturri dituela, izan ere, ikuspuntu teoriko eta trazabilitate-arrazoiek eragin zuten, errealismoak baino gehiago»<ref>{{Erreferentzia|izena=Douglas L. T.|abizena=Rohde|izenburua=Modelling the recent common ancestry of all living humans|orrialdeak=562–566|hizkuntza=en|abizena2=Olson|abizena3=Chang|izena2=Steve|izena3=Joseph T.|data=2004-09|url=https://www.nature.com/articles/nature02842|aldizkaria=Nature|alea=7008|zenbakia=431|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature02842|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egun bizirik dauden gizaki guztiek partekatzen zuten arbaso bakarraren milaka urte gutxi batzuk lehenago. Hala ere, hain data berantiarra nekez uztar daiteke gure espeziearen hedapen geografikoarekin eta, ondorioz, taldeen arteko isolamenduarekin. Adibidez, oro har onartzen da [[Tasmania]]ko indigenen populazioa gainerako gizakiengandik isolatuta geratu zela azken glaziazioaren osteko itsas mailaren igoeraren —duela 8.000 urte inguru— eta europarren etorreraren artean. Duela 5.000 urte baino askoz atzerago kokatu dira MRCAk ahaidetasun estua duten giza populazioei buruz egindako kalkuluak<ref>{{Erreferentzia|izena=Jin|abizena=Zhou|izenburua=Estimating time to the most recent common ancestor (TMRCA): comparison and application of eight methods|orrialdeak=1195–1201|hizkuntza=en|abizena2=Teo|izena2=Yik-Ying|data=2016-08|url=https://www.nature.com/articles/ejhg2015258|aldizkaria=European Journal of Human Genetics|alea=8|zenbakia=24|issn=1476-5438|pmid=26669663|pmc=PMC4970674|doi=10.1038/ejhg.2015.258|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. * [[Arbaso identikoen puntu]]a. Bestela esanda, «egungo gizaki bakoitzak zehazki arbaso genealogikoen multzo bera» du bizirik denboran «arbaso berdin-berdinen puntuan». Eva mitokondriala baino askoz beranduago (guregandik gertuago) gertatu zen hori. * Eba mitokondriala. Bizirik dauden pertsona guztiek amaren aldeko arbaso komun matrilineala. * Y-kromosomak Adam. Bizirik dauden pertsona guztien aitaren aldeko arbaso komun patrilineala. == Haplotalde mitokondrialak == {{mtDNA}} == Eva mitokondriala fikzioan == * ''[[Battlestar Galactica (2004ko telesaila)|Battlestar Galactica]]'' telesailaren azken atalean, Hera Agathon giza/''cylon'' lehenengo hibridoa Lurreko Eva mitokondriala zela adierazten dute.<ref>{{erreferentzia|izena1= Patrick |abizena1=Di Justo |izena2= Kevin|abizena2= Grazier |izenburua= The Science of Battlestar Galactica|urtea= 2011 |url= https://archive.org/details/scienceofbattles0000diju | ISBN= 0-470-39909-0|orrialdea= [https://archive.org/details/scienceofbattles0000diju/page/59 59]-61|hizkuntza=en}}</ref> * [[Lynn Okamoto]]ren ''[[Elfen Lied]]'' mangan Lucy giza espezie berri baten Eva mitokondriala da. * [[Greg Egan]]en ''Luminous'' ipuin bilduman 'Eva mitokondrial' izeneko ipuin bat du. * [[Hideaki Sena]]ren ''Parasite Eve'' eleberrian teoria mitokondriala erabiltzen dute. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Giza mtDNA haplotaldeak]] [[Kategoria:Paleoantropologia]] [[Kategoria:Giza eboluzioa]] [[Kategoria:Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria]] [[Kategoria:Genealogia genetikoa]] 7z2bu0e1tlgxq08hma8kavn1e3whfir 2 746347 9984457 9980457 2024-11-28T22:55:00Z Aioramu 75584 Orrialdetik eduki guztia ezabatzen 9984457 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 9984800 9984457 2024-11-29T11:43:57Z Aioramu 75584 9984800 wikitext text/x-wiki Taj Mahal {{Txp|India|Indiako}} ipar-erdialdean kokatuta dagoen mausoleo bat da. Agra hirian kokatuta dago. XVII. mendeko 1632 eta 1654. urteen artean eraikia izan zen, Shah Jahan enperadore mogolaren aginduz. Taj Mahal Indiako, eta mundu mailako ikur famatuenetariko bat bezala ikusten dugu, bere ezaugarri harrigarri eta bereziengatik. == Nola eraiki zuten? == == Zergatik eraiki zuten? == kg2ny3303keub915gibo7crtokgw66r 9984825 9984800 2024-11-29T11:54:31Z Aioramu 75584 9984825 wikitext text/x-wiki {{Banner|2017 Taj Mahal.jpg}}Taj Mahal Indiako ipar-erdialdean kokatuta dagoen mausoleo bat da. [[Txikipedia:Agra|Agra]] hirian kokatuta dago. XVII. mendeko 1632 eta 1654. urteen artean eraikia izan zen, Shah Jahan enperadore mogolaren aginduz. Taj Mahal Indiako, eta mundu mailako ikur famatuenetariko bat bezala ikusten dugu, bere ezaugarri harrigarri eta bereziengatik. == Nola eraiki zuten? == == Zergatik eraiki zuten? == 89ggiicl3ihgmaqidwp09rfgia8vjm2 9984833 9984825 2024-11-29T11:56:15Z Aioramu 75584 9984833 wikitext text/x-wiki {{Banner|1996 -226-13 Taj Mahal (2234200462).jpg}}Taj Mahal Indiako ipar-erdialdean kokatuta dagoen mausoleo bat da. [[Txikipedia:Agra|Agra]] hirian kokatuta dago. XVII. mendeko 1632 eta 1654. urteen artean eraikia izan zen, Shah Jahan enperadore mogolaren aginduz. Taj Mahal Indiako, eta mundu mailako ikur famatuenetariko bat bezala ikusten dugu, bere ezaugarri harrigarri eta bereziengatik. == Nola eraiki zuten? == == Zergatik eraiki zuten? == j8bawn5bjkvp87xn3metuddbroevfid 3 747885 9983940 6169343 2024-11-28T14:38:51Z Flow talk page manager 60623 Flow talk page manager wikilariak «[[Lankide eztabaida:Roan Kattouw (WMF)]]» orria «[[Lankide eztabaida:Roan Kattouw (WMF)/Flow]]» izenera aldatu du, birzuzenketarik utzi gabe: Flow archival 6169343 flow-board application/json {"flow-workflow":"ua7fu7e7btxobt71"} 1trel4ey488hayks8jbymkdtommkpd9 8 748463 9983881 9341778 2024-11-28T14:05:40Z Theklan 336 9983881 javascript text/javascript ( function() { "use strict"; /*globals mw, jQuery */ // {{documentation}} var conf = mw.config.get([ 'wgPageName', 'wgUserLanguage', 'wgNamespaceNumber', 'wgNamespaceIds', 'wgTitle', 'wgCanonicalNamespace' ]); var tabs = {}; var titlesQueue = []; var msgQueue = (conf.wgUserLanguage !== 'eu') ? {} : null; var msgs = { 'nstab-main': "Artikulua", 'nstab-talk': "Eztabaida", 'nstab-txikipedia': "Txikipedia", 'tooltip-ca-nstab-main': "Eduki orrialdea ikusi", 'tooltip-ca-nstab-txikipedia': "Txikipediako bertsioa ikusi", 'tooltip-ca-talk': "Artikuluri buruzko eztabaida", }; var api = new mw.Api(); /* Enable the "Txikipedia-css-gadget" in Special:Search when searching * for Txikipedia pages */ if ( mw.config.get( 'wgCanonicalSpecialPageName' ) === 'Search' && mw.util.getParamValue( 'ns104' ) ) { mw.loader.load( 'ext.gadget.Txikipedia-css-gadget', 'text/css' ); } if (conf.wgUserLanguage !== 'en') { try { var msgsCache = JSON.parse(window.sessionStorage.getItem('DocTabs-messages-' + conf.wgUserLanguage)); if (msgsCache) msgs = msgsCache; else throw void('tantrum'); } catch (e) { api.get({ action: 'query', meta: 'allmessages', amlang: conf.wgUserLanguage, ammessages: Object.keys(msgs).join('|') }).done(function (result) { for (var i = 0; i < result.query.allmessages.length; ++i) { var mesg = result.query.allmessages[i]; if ('missing' in mesg) continue; msgs[mesg.name] = mesg['*']; if (msgQueue && msgQueue[mesg.name]) msgQueue[mesg.name].elem[msgQueue[mesg.name].prop] = mesg['*']; } msgQueue = null; try { window.sessionStorage.setItem('DocTabs-messages-' + conf.wgUserLanguage, JSON.stringify(msgs)); } catch (e) { /* swallow */ } }); } } function makeThird(page1, page2, msgroot, msgtalk, msgmine) { msgtalk = msgtalk || (msgroot + '_eztabaida'); var portlet = document.getElementById('p-associated-pages') || document.getElementById('p-namespaces') || document.getElementById('p-cactions'); // Menu not supported on this page. if ( !portlet ) { return; } var ul = portlet.getElementsByTagName('ul')[0]; var first = ul.firstElementChild; if ( first && first.nextElementSibling ) { ul.removeChild(first.nextElementSibling); } var pl1 = tabs[page1] = mw.util.addPortletLink(portlet.id, mw.util.getUrl(page1), msgs['nstab-' + msgroot], 'ca-nstab-' + msgroot, msgs['tooltip-ca-nstab-' + msgroot], 'c', first); var pl2 = tabs[page2] = mw.util.addPortletLink(portlet.id, mw.util.getUrl(page2), msgs['nstab-' + msgtalk], 'ca-talk', msgs['tooltip-ca-talk'], 't', first); titlesQueue.push(page1, page2); var links = first ? first.getElementsByTagName('a') : []; var firstLink = links[0]; if (!firstLink) { return; } if (msgmine) { firstLink.textContent = msgs['nstab-' + msgmine]; firstLink.title = msgs['tooltip-ca-nstab-' + msgmine]; } firstLink.accessKey = '3'; if (!msgQueue) return; msgQueue['nstab-' + msgroot] = { elem: pl1.getElementsByTagName('a')[0], prop: 'textContent' }; msgQueue['nstab-' + msgtalk] = { elem: pl2.getElementsByTagName('a')[0], prop: 'textContent' }; msgQueue['tooltip-ca-nstab-' + msgroot] = { elem: pl1.getElementsByTagName('a')[0], prop: 'title' }; msgQueue['tooltip-ca-talk'] = { elem: pl2.getElementsByTagName('a')[0], prop: 'title' }; } function addThird(page, msgroot) { var portlet = document.getElementById('p-associated-pages') ? 'p-associated-pages' : 'p-namespaces'; var pl = tabs[page] = mw.util.addPortletLink(portlet, mw.util.getUrl(page), msgs['nstab-' + msgroot], 'ca-nstab-' + msgroot, msgs['tooltip-ca-nstab-' + msgroot], '3', portlet === 'p-cactions' ? (document.getElementById('ca-edit') || document.getElementById('ca-viewsource')) : null ); if ( pl ) pl.isThird = true; titlesQueue.push(page); if (!msgQueue) return; msgQueue['nstab-' + msgroot] = { elem: pl.getElementsByTagName('a')[0], prop: 'textContent' }; msgQueue['tooltip-ca-nstab-' + msgroot] = { elem: pl.getElementsByTagName('a')[0], prop: 'title' }; } jQuery(document).ready(function () { if (conf.wgNamespaceNumber === conf.wgNamespaceIds.txikipedia) { makeThird(conf.wgTitle, 'Eztabaida:' + conf.wgTitle, 'main', 'talk'); } else if ((conf.wgNamespaceNumber === 0) || (conf.wgNamespaceNumber === conf.wgNamespaceIds.talk)) { addThird('Txikipedia:' + conf.wgTitle, 'txikipedia'); } else return; if (titlesQueue.length) { api.get({ action: 'query', titles: titlesQueue.join('|') }).done(function (result) { if (!result.query) { return; } for (var pageid in result.query.pages) { var page = result.query.pages[pageid]; var tab = tabs[page.title]; if (tab && parseInt(pageid, 10) < 0) { var link = tab.getElementsByTagName('a')[0]; var query = { action: 'edit', redlink: '1' }; link.href = mw.util.getUrl(page.title, query); jQuery(tabs[page.title]).addClass('new'); } } }); } }); })(); jh0e27hq7xxrg21nbyfbqzp63aw9pqd 0 752722 9984438 8591729 2024-11-28T21:37:05Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984438 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Rómulo Ernesto Betancourt Bello''', [[Guatire]]n ([[Miranda (estatua)|Miranda]]) jaio zen, 1908ko otsailaren 22an, eta [[New York]]en hil zen, 1981eko irailaren 28an, Venezuelako politikaria, kazetaria, idazlea eta hizlaria izan zen. Venezuelako presidentea izan zen, behin-betikoa 1945 eta 1948 artean eta konstituzionala 1959 eta 1964 artean. {{Biografia zirriborroa|VEN}} {{Venezuelako presidenteak}} {{bizialdia|1908ko|1981eko|Betancourt, Romulo}} [[Kategoria:Venezuelako politikariak]] [[Kategoria:Venezuelako lehendakariak]] [[Kategoria:New Yorken hildakoak]] [[Kategoria:Venezuelako Unibertsitate Zentraleko ikasleak]] [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] ny4ndcmzxonvhbvrjp5ql09s3nrtzdm 0 752744 9984439 6719362 2024-11-28T21:37:44Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984439 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Marcos Evangelista Pérez Jiménez''' (1914ko apirilaren 25a - 2001eko irailaren 20a) [[Venezuela]]ko armadako jenerala eta Venezuelako presidentea izan zen 1953tik 1958ra bitartean. {{Biografia zirriborroa|VEN}} {{Venezuelako presidenteak}} {{bizialdia|1914ko|2001eko|Perez Jimenez, Marcos}} [[Kategoria:Venezuelako lehendakariak]] [[Kategoria:Venezuelako militarrak]] [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] 30evm40ts85nvwr4nuvyqyvgjrbwd7v 0 754030 9983746 9412704 2024-11-28T12:50:24Z CrashLogger 132708 Automatikoki aldaketa txikia zela zioen, baina aldaketa handiagoa egin beharra dago. Orain alde egin behar dut, baina gai interesgarria da eta jarraitu egingo dut! :) 9983746 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Grondplan citadel Lille.JPG|thumb|300px|[[Lilleko zitadela]]ren erliebe mapa, ingeniaritza militarraren adibidea.]] {{lanean|CrashLogger}} '''Ingeniaritza militarrak''' armadentzako [[zubi]]ak, [[Lurreko mina|minak]] eta abar eraikitzen ditu. Horretaz gain, [[ingeniaritza]] militarrak defentsa-egiturak eraiki edo hobetzen ditu, armaden defentsa-ahalmena sendotzeko. Gainera, borrokarik ez dagoen garaietan ere azpiegitura nazionalen arduraduna da. Ingeniari horien ataza honako hauek izan daitezke: errepideak eta zubiak eraikitzea, meatzaritza eremuak instalatzea edo oztopoak detektatzea eta garbitzea. Kasu batzuetan, armaden komunikazio taktikoa ere ingeniarien eginkizuna da. == Eginkizunak == * Mugikortasuna ** [[Barrikada|Oztopoak]] garbitu ** [[Zanga (azpiegitura)|Trintxerak]] suntsitu ** [[Ibilgailu militar|Ibilgailuentzako]] bideak ireki ** [[Errepide|Errepideak]] eta zubiak eraiki ** Minak kendu * [[Lehergai|Lehergaien]] kudeaketa ** Mina eremuen garbiketa ** Minen kudeaketa ** Lehergailuak kargatu ** Lehergailuak desaktibatu ** [[Eraispen|Eraispenak]] * Babesa ** [[Gotorleku|Gotorlekuak]] eraiki ** Aurreratutako guneak eraiki ** [[Hesi|Hesiak]] eraiki * Aurkako mugikortasuna ** Minen kudeaketa ** Trintxerak eta [[Dike|dikeak]] zulatu ** Errepideak eta zubiak eraitsi * Erasoa ** Eraso uneetan bideak ireki ** Egiturak eraitsi * NBQ mehatxuen aurkako babesa ** [[Arma kimiko|Arma kimikoak]] suntsitu ** [[Arma biologiko|Arma biologikoak]] suntsitu ** [[Arma nuklear|Arma nuklearrak]] suntsitu == Historia == Antzinaroan, ingeniari militarrak [[setio]] gerrate tekniketan eta gotorlekuen, bide eta kanpamentuen kudeaketan lan egiten zuten. Adibiderik esaguratsuenak [[Antzinako Erroma|Erromatar]] eta [[Antzinako Txina|Txinatar]] armadak dira. Hauek biek era askotako makinak eraiki zituzten lan hauetan laguntzeko: [[Katapulta|Katapultak]], [[Ahari-buru|ahari-buruak]] eta [[Setio-dorre|setio-dorreak]] besteak beste. Erromatar inperioaren gainberarekin batera, mendebaldeko ingeniaritza militarraren garapena ere geldiarazi zen, eta Erromatarrek garatutako teknika ugari galdu egin ziren. [[Erdi Aroa|Erdi Aroarekin]] batera itzuli egin zen interesa mota honetako ingeniaritzan, berriz ere setio egoeretan oinarritua. Gazteluak eta gotorlekuak planifikatu eta eraikitzeaz gain, aurkarien gazteluen analisia ere egiten zuten, punturik ahulenak bilatuz eta erasoen planak eratuz. {{zuzendu|zuzenkizuna=Espainiako eremuari mugatutako edukia, unibertsalagoa izan beharko luke. [[Lankide:CrashLogger|CrashLogger]]: Honetan lanean ari naiz!}} === Espainiar estatuan === 1711ko apirilaren 17an Felipe V erregeak Errege Dekretua onartu zuen Zaragozan, Jorge Próspero de Verboomek aurkeztutako proiektua, eta Ingeniarien Erakundea sortu zen, geroago Ingeniari Arma bihurtuko zena. Verboomek hartu zuen erakunde honen zuzendaritza lana beste hiru pertsonen laguntzarekin. Egoera horretan, Verboomek Ingeniari Militarrak kategoria hauetan antolatu zituen: * Ingeniari burua * Probintzietako ingeniaria * Bigarren ingeniaria * Hirugarren ingeniaria * Hautatzailea Verboom erakundea antolatzen eta ingeniariak prestatzen hasi zen. Cardonan izan zen erakundeak izan zuen lehenengo jarduera, 1711. urtean. Geroago, Bartzelonan (1713-1714) jarraitu zuten haien jarduerak. Bitartean, Verboomek ingeniariak areagotzen jarraitu zuen, bereziki Espainian jaiotako ingeniariak. Hala eta guztiz ere, ingeniari atzerritar ugari zeuden oraindik: italiarrak, frantsesak, suizarrak eta belgikarrak batez ere. Denbora igaro ahala, teknikak eta prozedurak hobetzen joan ziren. Ingeniari Armadaren lehenengo jarduera militarra Mesinan (1718) izan zen. Gertaera hori eta gero, ingeniarien datuak gordetzen hasi ziren, eta haien prestakuntza eta ikasketa berrikusten ere. Gainera, lehenengo proiektuak sortzen hasi ziren. Verboomek erakundean alta emateko bideak antolatu zituen eta etorkizuneko ingeniarien prestakuntza prozesua diseinatu zuen. Verboomen ezagutza sakonei esker, erakundea azkar finkatu eta sendotu egin zen eta oso ospe ona jaso zuen. 1803. urtean Zamorako Eskola Militarra eta Alcalá de Henares Ingeniaritza Eskola sortu ziren. Une horretatik aurrera, Ingeniarien Erakundea soilik jarduera militarren arduraduna izango zen, jarduera zibil guztiak alde batera utziz [1]. Hala ere, Ingeniari Militarrek Cuban jarduera zibiletan parte hartzen jarraitu zuten. Horren ondorioz, Cuban garapen komertzial handia gertatu zen XIX. mendean [2]. == Kanpo estekak == # Cantera Montenegro, Jesús (2012). «Aportaciones singulares de los ingenieros militares a la obra civil». Revista de Historia Militar (Número Extraordinario): 13-32. # López Hernández, Ignacio J. (2016). «El Cuerpo de Ingenieros Militares y la Real Junta de Fomento de la Isla de Cuba. Obras públicas entre 1832 y 1854». Espacio, Tiempo y Forma, Serie VII, Historia del Arte (4): 483-508. {{autoritate kontrola}} {{ingeniaritza}} [[Kategoria:Ingeniaritza espezialitateen arabera]] [[Kategoria:Teknologia militarra]] [[Kategoria:Ingeniaritza militarra]] [[Kategoria:Lehorreko gerra]] 31ldifcwszogj7flndd66g5s7025lx4 9984310 9983746 2024-11-28T19:06:35Z CrashLogger 132708 Historia orokorra laburki azalduta. Ingelesezko wikipediatik eta estekatutako artikuluetako informazioa erabiliz. Erreferentzia egokiak pasatzeari ekingo diot. 9984310 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Grondplan citadel Lille.JPG|thumb|300px|[[Lilleko zitadela]]ren erliebe mapa, ingeniaritza militarraren adibidea.]] '''Ingeniaritza militarrak''' armadentzako [[zubi]]ak, [[Lurreko mina|minak]] eta abar eraikitzen ditu. Horretaz gain, [[ingeniaritza]] militarrak defentsa-egiturak eraiki edo hobetzen ditu, armaden defentsa-ahalmena sendotzeko. Gainera, borrokarik ez dagoen garaietan ere azpiegitura nazionalen arduraduna da. Ingeniari horien ataza honako hauek izan daitezke: errepideak eta zubiak eraikitzea, meatzaritza eremuak instalatzea edo oztopoak detektatzea eta garbitzea. Kasu batzuetan, armaden komunikazio taktikoa ere ingeniarien eginkizuna da. == Eginkizunak == * Mugikortasuna ** [[Barrikada|Oztopoak]] garbitu ** [[Zanga (azpiegitura)|Trintxerak]] suntsitu ** [[Ibilgailu militar|Ibilgailuentzako]] bideak ireki ** [[Errepide|Errepideak]] eta zubiak eraiki ** Minak kendu * [[Lehergai|Lehergaien]] kudeaketa ** Mina eremuen garbiketa ** Minen kudeaketa ** Lehergailuak kargatu ** Lehergailuak desaktibatu ** [[Eraispen|Eraispenak]] * Babesa ** [[Gotorleku|Gotorlekuak]] eraiki ** Aurreratutako guneak eraiki ** [[Hesi|Hesiak]] eraiki * Aurkako mugikortasuna ** Minen kudeaketa ** Trintxerak eta [[Dike|dikeak]] zulatu ** Errepideak eta zubiak eraitsi * Erasoa ** Eraso uneetan bideak ireki ** Egiturak eraitsi * Mehatxu kimiko, biologiko, radiologiko eta nuklearren aurkako babesa: ** [[Arma kimiko|Arma kimikoak]] suntsitu ** [[Arma biologiko|Arma biologikoak]] suntsitu ** [[Arma nuklear|Arma nuklearrak]] suntsitu ** [[Larrialdi Unitate Militarra]] == Historia == ==== Antzinaroa ==== Antzinaroan, ingeniari militarrak [[setio]] gerrate tekniketan eta gotorlekuen, bide eta kanpamentuen kudeaketan lan egiten zuten. Adibiderik esaguratsuenak [[Antzinako Erroma|Erromatar]] eta [[Antzinako Txina|Txinatar]] armadak dira. Hauek era askotako makinak eraiki zituzten lan hauetan laguntzeko: [[Katapulta|katapultak]], [[Ahari-buru|ahari-buruak]] eta [[Setio-dorre|setio-dorreak]] besteak beste. Erromatar inperioaren gainberarekin batera, mendebaldeko ingeniaritza militarraren garapena ere geldiarazi zen, eta Erromatarrek garatutako teknika ugari galdu egin ziren. [[Erdi Aroa|Erdi Aroarekin]] batera itzuli egin zen interesa mota honetako ingeniaritzan, berriz ere setio egoeretan oinarritua. [[Gaztelu|Gazteluak]] eta gotorlekuak planifikatu eta eraikitzeaz gain, aurkarien gazteluen analisia ere egiten zuten, punturik ahulenak bilatuz eta erasoen planak eratuz. 14. Mendean [[Bolbora|bolboraren]] sorkuntzarekin batera, setio makinetan aurrerakuntza handia izan zen [[Kanoi|kanoia]]. Ingeniariak arma hauen mantentze eta prestakuntza lanetaz arduratzen ziren hasieran, baina kanoien garrantzia handiagotu ahala, [[artilleria]] dibisioak sortu ziren ardura hauek hartzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Royal Engineers Museum - The Corps, Ordnance and its Train (1370-1713) - Part 2|hizkuntza=en|data=2010-02-04|url=https://web.archive.org/web/20100204084632/http://www.remuseum.org.uk/corpshistory/rem_corps_part2.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> 18. Mendean [[infanteria]] talde gehienek ingeniaritza lanetarako soldadu bat zuten beraien baitan, logistika lanekin laguntzeko. Talde handietan mugitzean, ingeniariak soldadu talde nagusiaren aurretik mugitzen ziren, oztopoak kentzeko eta erliebe zailak errazteko tresnekin. ==== Mundu gerrak ==== [[Fitxategi:Armoured Ramp Carrier 02.jpg|alt=Tanke itxurak ibilgailua, zubi tolestu bat darama bere gainean.|thumb|Ibilgailuek lubakiak pasatzeko zubiak garraiatu ditzakeen ibilgailu korazatua.]] [[Barne-errekuntzako motor|Barne-errekuntzako motorearen]] jaiotzarekin batera, ingeniaritza militarrak iraultza berri bat hasi zuen, eta [[Lehen Mundu Gerra|Lehen]] eta [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerretako]] armamentu, teknika eta gailu berri asko ingeniaritzaren eboluzioaren ondorio zuzenak ziren: * Logistika laguntzeko kamioiak * Zubi laburrak eratzeko ibilgailu korazatuak eta [[Pontoi-zubi|pontoiak]] * [[Traktore|Traktoreak]], [[Hondeamakina|indusmakinak]] eta [[Garabi|garabiak]] * Minak jartzea, detektatzea eta desgaitzea * [[Tanke|Tankeen]] eboluzioa * Dikeak eta [[Aerodromo|aerodromoak]] eraikitzea Gudu zelaitik urrunago ere gudarako ingeniaritza egin zen, arma mota berrien garapenerako bereziki: * [[Su-jaurtigailu|Su-Jaurtigailua]] * [[Enigma (kriptografia)|Enigma]] zifratze makina * [[Planeagailu]] bonbak, eta [[Misil|misil gidatuak]] * [[Torpedo]] modernoak * [[Radar]] sistemak * [[Sonar]] sistemak [[Fitxategi:Neptune cruise missile 05.jpg|alt=Misil bat kamioi-jaurtilaritik ateratzen.|thumb|[[Ukraina|Ukraniako]] Neptune 360 [[Ontzien aurkako misil|ontzien-aurkako]] gurutzaldi-misila probatan.]] ==== Gaur egun ==== Gaur egungo ingeniaritza militarra aurreko mendekoaren eboluzioa da, bereziki gudu zelaiko alorretan. Hauetatik kanpo, ordea, arma eta sistema mota berriak garatu dira, aurreko garaikoen hobekuntzekin batera. Aipagarriak: * [[GPS]] Nabigazio eta lokalizazioa * [[Ehiza-hegazkin|Jet ehiza-hegazkinak]] * [[Drone|Droneak]] eta [[UUV|itsaspeko droneak]] * [[Misil balistiko|Misil balistikoak]] * [[Gurutzaldi-misil|Gurutzaldi-misilak]] === Espainiar estatuan === 1711ko apirilaren 17an Felipe V erregeak Errege Dekretua onartu zuen Zaragozan, Jorge Próspero de Verboomek aurkeztutako proiektua, eta Ingeniarien Erakundea sortu zen, geroago Ingeniari Arma bihurtuko zena. Verboomek hartu zuen erakunde honen zuzendaritza lana beste hiru pertsonen laguntzarekin. Egoera horretan, Verboomek Ingeniari Militarrak kategoria hauetan antolatu zituen: * Ingeniari burua * Probintzietako ingeniaria * Bigarren ingeniaria * Hirugarren ingeniaria * Hautatzailea Verboom erakundea antolatzen eta ingeniariak prestatzen hasi zen. Cardonan izan zen erakundeak izan zuen lehenengo jarduera, 1711. urtean. Geroago, Bartzelonan (1713-1714) jarraitu zuten haien jarduerak. Bitartean, Verboomek ingeniariak areagotzen jarraitu zuen, bereziki Espainian jaiotako ingeniariak. Hala eta guztiz ere, ingeniari atzerritar ugari zeuden oraindik: italiarrak, frantsesak, suizarrak eta belgikarrak batez ere. Denbora igaro ahala, teknikak eta prozedurak hobetzen joan ziren. Ingeniari Armadaren lehenengo jarduera militarra Mesinan (1718) izan zen. Gertaera hori eta gero, ingeniarien datuak gordetzen hasi ziren, eta haien prestakuntza eta ikasketa berrikusten ere. Gainera, lehenengo proiektuak sortzen hasi ziren. Verboomek erakundean alta emateko bideak antolatu zituen eta etorkizuneko ingeniarien prestakuntza prozesua diseinatu zuen. Verboomen ezagutza sakonei esker, erakundea azkar finkatu eta sendotu egin zen eta oso ospe ona jaso zuen. 1803. urtean Zamorako Eskola Militarra eta Alcalá de Henares Ingeniaritza Eskola sortu ziren. Une horretatik aurrera, Ingeniarien Erakundea soilik jarduera militarren arduraduna izango zen, jarduera zibil guztiak alde batera utziz [1]. Hala ere, Ingeniari Militarrek Cuban jarduera zibiletan parte hartzen jarraitu zuten. Horren ondorioz, Cuban garapen komertzial handia gertatu zen XIX. mendean [2]. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Ingeniaritzaren etika]] * [[Ingeniaritzaren historia]] * [[Azpiegitura]] * [[Zibersegurtasun]] * [[Gerra]] * [[Defentsa-kontratista]] == Kanpo estekak == # Cantera Montenegro, Jesús (2012). «Aportaciones singulares de los ingenieros militares a la obra civil». Revista de Historia Militar (Número Extraordinario): 13-32. # López Hernández, Ignacio J. (2016). «El Cuerpo de Ingenieros Militares y la Real Junta de Fomento de la Isla de Cuba. Obras públicas entre 1832 y 1854». Espacio, Tiempo y Forma, Serie VII, Historia del Arte (4): 483-508. {{autoritate kontrola}} {{ingeniaritza}} [[Kategoria:Ingeniaritza espezialitateen arabera]] [[Kategoria:Teknologia militarra]] [[Kategoria:Ingeniaritza militarra]] [[Kategoria:Lehorreko gerra]] jjfsdvlvgsc3dxjv906yvi60ivlbmjp 9984375 9984310 2024-11-28T20:14:19Z CrashLogger 132708 Txikikeriak konpontzeaz gain, erreferentziak, ikus gainera eta kanpo estekak garbitu ditut. 9984375 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Grondplan citadel Lille.JPG|thumb|300px|[[Lilleko zitadela]]ren erliebe mapa, ingeniaritza militarraren adibidea.]] '''Ingeniaritza militarrak''' armadentzako [[zubi]]ak, [[Lurreko mina|minak]] eta abar eraikitzen ditu. Horretaz gain, [[ingeniaritza]] militarrak defentsa-egiturak eraiki edo hobetzen ditu, armaden defentsa-ahalmena sendotzeko. Gainera, borrokarik ez dagoen garaietan ere azpiegitura nazionalen arduraduna da. Ingeniari horien ataza honako hauek izan daitezke: errepideak eta zubiak eraikitzea, meatzaritza eremuak instalatzea edo oztopoak detektatzea eta garbitzea. Kasu batzuetan, armaden komunikazio taktikoa ere ingeniarien eginkizuna da. == Eginkizunak == * Mugikortasuna ** [[Barrikada|Oztopoak]] garbitu ** [[Zanga (azpiegitura)|Trintxerak]] suntsitu ** [[Ibilgailu militar|Ibilgailuentzako]] bideak ireki ** [[Errepide|Errepideak]] eta zubiak eraiki ** Minak kendu * [[Lehergai|Lehergaien]] kudeaketa ** Mina eremuen garbiketa ** Minen kudeaketa ** Lehergailuak kargatu ** Lehergailuak desaktibatu ** [[Eraispen|Eraispenak]] * Babesa ** [[Gotorleku|Gotorlekuak]] eraiki ** Aurreratutako guneak eraiki ** [[Hesi|Hesiak]] eraiki * Aurkako mugikortasuna ** Minen kudeaketa ** Trintxerak eta [[Dike|dikeak]] zulatu ** Errepideak eta zubiak eraitsi * Erasoa ** Eraso uneetan bideak ireki ** Egiturak eraitsi * Mehatxu kimiko, biologiko, radiologiko eta nuklearren aurkako babesa: ** [[Arma kimiko|Arma kimikoak]] suntsitu ** [[Arma biologiko|Arma biologikoak]] suntsitu ** [[Arma nuklear|Arma nuklearrak]] suntsitu ** [[Larrialdi Unitate Militarra]] == Historia == Ingeniaritza militarra garai bakoitzeko teknologiaren gailurra izan ohi da, garapen, instalakuntza eta sistema hobeak izatea gatazka garaian garrantzi oso handiko gaia baita. Denboraren poderioz, teknologia hauek zibil arrunten gailuetara iritsi ohi dira. <ref>{{Erreferentzia|izena=Bernard|abizena=Brodie|izenburua=From crossbow to H-bomb|argitaletxea=Bloomington, Indiana University Press|data=1973|url=https://archive.org/details/fromcrossbowtohb0000brod/mode/2up|isbn=978-0-253-32490-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> ==== Antzinaroa ==== Antzinaroan, ingeniari militarrak [[setio]] gerrate tekniketan eta gotorlekuen, bide eta kanpamentuen kudeaketan lan egiten zuten. Adibiderik esaguratsuenak [[Antzinako Erroma|Erromatar]] eta [[Antzinako Txina|Txinatar]] armadak dira. Hauek era askotako makinak eraiki zituzten lan hauetan laguntzeko: [[Katapulta|katapultak]], [[Ahari-buru|ahari-buruak]] eta [[Setio-dorre|setio-dorreak]] besteak beste. Erromatar inperioaren gainberarekin batera, mendebaldeko ingeniaritza militarraren garapena ere geldiarazi zen. Erromatarrek garatutako teknika ugari galdu egin ziren. [[Erdi Aroa|Erdi Aroarekin]] batera itzuli egin zen interesa mota honetako ingeniaritzan, berriz ere setio egoeretan oinarritua. [[Gaztelu|Gazteluak]] eta gotorlekuak planifikatu eta eraikitzeaz gain, aurkarien gazteluen analisia ere egiten zuten, punturik ahulenak bilatuz eta erasoen planak eratuz. 14. Mendean [[Bolbora|bolboraren]] sorkuntzarekin batera, setio makinetan aurrerakuntza handia izan zen [[Kanoi|kanoia]]. Ingeniariak arma hauen mantentze eta prestakuntza lanetaz arduratzen ziren hasieran, baina kanoien garrantzia handiagotu ahala, [[artilleria]] dibisioak sortu ziren ardura hauek hartzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Royal Engineers Museum - The Corps, Ordnance and its Train (1370-1713) - Part 2|hizkuntza=en|data=2010-02-04|url=https://web.archive.org/web/20100204084632/http://www.remuseum.org.uk/corpshistory/rem_corps_part2.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> 18. Mendean [[infanteria]] talde gehienek ingeniaritza lanetarako soldadu bat zuten beraien baitan, logistika lanekin laguntzeko. Talde handietan mugitzean, ingeniariak soldadu talde nagusiaren aurretik mugitzen ziren, oztopoak kentzeko eta erliebe zailak errazteko tresnekin. ==== Mundu gerrak ==== [[Fitxategi:Armoured Ramp Carrier 02.jpg|alt=Tanke itxurak ibilgailua, zubi tolestu bat darama bere gainean.|thumb|Ibilgailuek lubakiak pasatzeko zubiak garraiatu ditzakeen ibilgailu korazatua.]] [[Barne-errekuntzako motor|Barne-errekuntzako motorearen]] jaiotzarekin batera, ingeniaritza militarrak iraultza berri bat hasi zuen, eta [[Lehen Mundu Gerra|Lehen]] eta [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerretako]] armamentu, teknika eta gailu berri asko ingeniaritzaren eboluzioaren ondorio zuzenak ziren: * Logistika laguntzeko kamioiak * Zubi laburrak eratzeko ibilgailu korazatuak eta [[Pontoi-zubi|pontoiak]] * [[Traktore|Traktoreak]], [[Hondeamakina|indusmakinak]] eta [[Garabi|garabiak]] * Minak jartzea, detektatzea eta desgaitzea * [[Tanke|Tankeen]] eboluzioa * Dikeak eta [[Aerodromo|aerodromoak]] eraikitzea Gudu zelaitik urrunago ere gudarako ingeniaritza egin zen, arma mota berrien garapenerako bereziki: * [[Su-jaurtigailu|Su-Jaurtigailua]] * [[Enigma (kriptografia)|Enigma]] zifratze makina * [[Planeagailu]] bonbak, eta [[Misil|misil gidatuak]] * [[Torpedo]] modernoak * [[Radar]] sistemak * [[Sonar]] sistemak * [[Arma nuklear|Arma nuklearak]] [[Fitxategi:Neptune cruise missile 05.jpg|alt=Misil bat kamioi-jaurtilaritik ateratzen.|thumb|[[Ukraina|Ukraniako]] Neptune 360 [[Ontzien aurkako misil|ontzien-aurkako]] gurutzaldi-misila probatan.]] ==== Gaur egun ==== Gaur egungo ingeniaritza militarra aurreko mendekoaren eboluzioa da, bereziki gudu zelaiko alorretan. Hauetatik kanpo, ordea, arma eta sistema mota berriak garatu dira, aurreko garaikoen hobekuntzekin batera. Aipagarriak: * [[GPS]] Nabigazio eta lokalizazioa * [[Ehiza-hegazkin|Jet ehiza-hegazkinak]] * [[Drone|Droneak]] eta [[UUV|itsaspeko droneak]] * [[Misil balistiko|Misil balistikoak]] * [[Gurutzaldi-misil|Gurutzaldi-misilak]] === Espainiar estatuan === 1711ko apirilaren 17an Felipe V erregeak Errege Dekretua onartu zuen Zaragozan, Jorge Próspero de Verboomek aurkeztutako proiektua, eta Ingeniarien Erakundea sortu zen, geroago Ingeniari Arma bihurtuko zena. Verboomek hartu zuen erakunde honen zuzendaritza lana beste hiru pertsonen laguntzarekin. Egoera horretan, Verboomek Ingeniari Militarrak kategoria hauetan antolatu zituen: * Ingeniari burua * Probintzietako ingeniaria * Bigarren ingeniaria * Hirugarren ingeniaria * Hautatzailea Verboom erakundea antolatzen eta ingeniariak prestatzen hasi zen. Cardonan izan zen erakundeak izan zuen lehenengo jarduera, 1711. urtean. Geroago, Bartzelonan (1713-1714) jarraitu zuten haien jarduerak. Bitartean, Verboomek ingeniariak areagotzen jarraitu zuen, bereziki Espainian jaiotako ingeniariak. Hala eta guztiz ere, ingeniari atzerritar ugari zeuden oraindik: italiarrak, frantsesak, suizarrak eta belgikarrak batez ere. Denbora igaro ahala, teknikak eta prozedurak hobetzen joan ziren. Ingeniari Armadaren lehenengo jarduera militarra Mesinan (1718) izan zen. Gertaera hori eta gero, ingeniarien datuak gordetzen hasi ziren, eta haien prestakuntza eta ikasketa berrikusten ere. Gainera, lehenengo proiektuak sortzen hasi ziren. Verboomek erakundean alta emateko bideak antolatu zituen eta etorkizuneko ingeniarien prestakuntza prozesua diseinatu zuen. Verboomen ezagutza sakonei esker, erakundea azkar finkatu eta sendotu egin zen eta oso ospe ona jaso zuen. 1803. urtean Zamorako Eskola Militarra eta Alcalá de Henares Ingeniaritza Eskola sortu ziren. Une horretatik aurrera, Ingeniarien Erakundea soilik jarduera militarren arduraduna izango zen, jarduera zibil guztiak alde batera utziz<ref>{{Erreferentzia|izena=Jesús|abizena=Cantera Montenegro|izenburua=Aportaciones singulares de los Ingenieros a la obra civil|orrialdeak=13–32|hizkuntza=es|data=2012|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4141524|aldizkaria=Revista de historia militar|alea=1|zenbakia=56|issn=0482-5748|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Hala ere, Ingeniari Militarrek Cuban jarduera zibiletan parte hartzen jarraitu zuten. Horren ondorioz, Cuban garapen komertzial handia gertatu zen XIX. mendean<ref>{{Erreferentzia|izena=Ignacio José López|abizena=Hernández|izenburua=El Cuerpo de Ingenieros Militares y la Real Junta de Fomento de la isla de Cuba. Obras públicas entre 1832 y 1854|orrialdeak=483–508|hizkuntza=es|data=2016-05-13|url=https://revistas.uned.es/index.php/ETFVII/article/view/15514|aldizkaria=Espacio Tiempo y Forma. Serie VII, Historia del Arte|alea=4|issn=2340-1478|doi=10.5944/etfvii.4.2016.15514|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Ingeniaritzaren etika]] * [[Ingeniaritzaren historia]] * [[Azpiegitura]] * [[Zibersegurtasun]] * [[Gerra]] * [[Defentsa-kontratista]] == Kanpo estekak == # _(Ingelesez) [http://milengcoe.org/Pages/default.aspx Military Engineering College of Excellence] # {{autoritate kontrola}} {{ingeniaritza}} [[Kategoria:Ingeniaritza espezialitateen arabera]] [[Kategoria:Teknologia militarra]] [[Kategoria:Ingeniaritza militarra]] [[Kategoria:Lehorreko gerra]] qkaeh5nh28fbijisqaz4h6ah3x2mntb 10 755655 9983904 9025992 2024-11-28T14:28:03Z Theklan 336 9983904 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#ifexist:Txikipedia:{{{1}}}|<span class="txikipedia-lotura">[[Txikipedia:{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]]</span>|{{#ifexist:{{{1}}}|[[{{{1|}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]]|[[Txikipedia:{{{1|}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]]}}}}{{#if:{{{2|}}}|{{#ifeq:{{{1}}}|{{{2}}}|[[Kategoria:Argumentu errepikatuak dituzten Txikipediako loturak]]}}}}</includeonly><noinclude>{{txantiloi dokumentazioa}}<templatedata> { "params": { "1": { "label": "Lotu nahi den artikulua" }, "2": { "label": "Agertzea nahi dugun testua" } }, "description": "Txikipediako loturak kudeatzeko txantiloia. Txikipediako artikulurik ez badago, Wikipediara zuzentzen du. Hau ere ez badago, aukera ematen du Txikipediakoa sortzeko." } </templatedata></noinclude> q3bje7heyshaedqzndazv2bpoh3jmz5 0 838808 9984129 8909658 2024-11-28T16:55:56Z Theklan 336 +[[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]], -[[Kategoria:Haplotaldeak]]; [[toolforge:quickcategories/batch/7999/|QuickCategories batch #7999]] 9984129 wikitext text/x-wiki '''Y kromosomaren giza-haplotaldeak''' edo, laburrago, '''Y haplotaldeak''' dira giza genetikan kontuan hartzen diren [[haplotalde]] mota nagusietako bat. [[Y kromosoma]] [[birkonbinazio genetiko]]rik gabe heredatzen da aitengandik seemetara, eta horregatik, mutazio historiko identifikagarriak gordetzen dira Y kromosoman, haplotaldeak definitzen dituztenak. == Haplotaldeen banaketa historiko eta kronologikoa == Haplotaldeak aztertuz genetistek ondorioztatu dute gizaki guztiok dugula arbaso patrilineal komun bat bizi izan zen duela 236.000 urte. Baina Afrikatik kanpoko populazioen aitona komun patrilineal hori, ordea, askoz berriagoa da, duela 69.000 urtekoa. [[Fitxategi:Migraciones_humanas_en_haplogrupos_de_ADN-Y.PNG|thumb|erdian|590px|[[Y kromosoma]]<nowiki/>ren haplotalde nagusien banaketa geografiko eta historikoa.<ref name="Kivisild">Kivisild et al 2003, [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC379225/?tool=pubmed The Genetic Heritage of the Earliest Settlers Persists Both in Indian Tribal and Caste Populations]</ref>]] == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]] 04y0he7exeh5h7arecgp2v4b2w524zs 2 838911 9984290 9934358 2024-11-28T18:27:54Z Suna no onna 63274 /* ::::::: Erromatartzea */ 9984290 wikitext text/x-wiki {{babel-4|eu|es|fr-1|en-3}} {{Lankide zenbat egun|urte = 2018|hilabete = 7|egun = 22}}{{Lankide EWKEkoa}} {{Lankide historialari}} {{clear}} [[:ja:砂の女_(映画)|Suna no onna]] 1964.urtean [[Hiroshi Teshigahara|Hiroshi Teshigaharak]] zuzendu zuen pelikula da. Euskaraz [[Emakumea hondarretan]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|izena=Sara|abizena=Zorita|urtea=2020|izenburua=Ni hemengoa naiz|argitaletxea=Elorriaga txokolateak|orrialdea=52|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> == Wiki proiektuak == * [[Wikiproiektu:Historia]] * [[:en:Wikipedia:WikiProject_Archaeology|WikiProject Archaeology]] * [[Wikiproiektu:Ondarea]] (Zerrenda:Odietako kultura ondasunak Bukatu) * INTERESGARRIA: [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WikiProject%20Classical%20Greece%20and%20Rome/Guides/Primary%20sources Wikipedia:WikiProject Classical Greece and Rome/Guides/Primary sources] * [[:en:Wikipedia:WikiProject_Museums|Wikipedia:WikiProject Museums]] * Irakurtzeko: ** [[:Kategoria:Wikiproiektuak]] ** [[Wikipedia:Wikiproiektu]] === Euskal Wikipediaren erronkak === *[[Atari:Hezkuntza/Euskal Herriko historia 100 objektutan]] * [[Wikiproiektu:Wikipedia guztiek izan beharreko 1.000 artikuluen zerrenda]] == Beste Wikimediatan == * [[wikidata:User:Suna_no_onna|Wikidata]] * [[c:User:Suna_no_onna|Wikimedia Commons]] == Eginkizunak == Irakurri: * [[:Kategoria:Wikipediako politika formalak]] * [[:en:Wikipedia:Policies_and_guidelines|Wikipedia:Policies and guidelines]] Egin * Proba orria: [[Lankide:Suna no onna/Proba orria|Proba orria]] * Idatzi nola erreferentziatu: aldizkari akademikoa eta tesiak, kongresuetako aktak === :::::: Arkeologia === *[[Arkeologia]] * [[Harris matrize]] ==== Euskal Herriko arkeologoak: ==== {{Zutabe-zerrenda|kopurua = 2| # [[Josu Narbarte]] # [[Juanjo Hidalgo]] # [[Joseba Rios-Garaizar]] # [[Karlos Olaetxea]] # [[Ignacio Barandiaran|Ignazio Barandiaran]] # [[Iñaki Garcia Camino]] # [[Alfredo Moraza Barea|Alfredo Moraza]] # [[Manu Ceberio|Manu Ceberio Rodríguez]] # [[Jesus Tapia]] # [[Eneko Iriarte]] (geolgoa) # [[Pierre Boucher]] (1917 – 1997) (https://ikerzaleak.org/2008/06/12/pierre-boucher-1917-1997/) # [[Sonia San Jose]] # [[Iñaki Sagredo]] # [[Juan Santos|Juan Santos Yanguas]] # [[María Jesús Peréx|Maria Jesus Perex Agorreta]] # [[Xabier Alberdi|Xabier Alberdi Lonbide]] # [[Beñat Chassevent]] # [[Eneko Hiriart]] # [[Argitxu Beyrie]] (UIK-ko programan idatzi zuten berari buruzko bibliografia sartzea falta zait) # [[Idoia Filloy]] # [[María José Iriarte Chiapusso]] # [[Julio Nuñez]] #Ismael García Gómez (https://www.ehu.eus/es/campusa/contenido/-/asset_publisher/401tBNJAcZGn/content/id/8553912/pop_up) #Koro Mariezkurrena #Jesus Sesma Sesma #Maria Garcia-Barberena #Pia Alkain Sorondo #Miren Aierbe Irizar #Iosu Etxezarraga #Miren Garcia #Pablo Marticorena #Christine Rendu eta Melanie Le Couédic Iparralderi buruz idatzi dute, baina ez dira euskaldunak. #Juanjo Cepeda Ocampo # [[Etor Telleria]] Sarriegi #Izaro Quevedo #Sonia Añibarro #Ana Martinez Salcedo #Alfonso Alday #Jose Luis Solaun Bustinza #Naroa García Ibaibarriaga #Aritza Villaluenga #Andoni Saenz de Buruaga #Lourdes Herrasti #Andoni Tarriño #Gorka Alijostes #[[Angel Armendáriz]] #Larraitz Arretxea #Miren Ayerbe #Iosu Etxezarraga #Miren García #Jaione Iriondo #Maite Izquierdo #Amaia Olano #Nerea Sarasola #José María Pérez #Fran Zumalabe #Adriana Soto #[[Andoni Saenz de Buruaga]] #Lourdes Herrasti #Andoni Tarriño #Itxaso Azcune Historikoak # Schulten # [[Jean Luc Tobie|Jean-Luc Tobie]] }} Elkarteak: # [[Iker archeologie]] # Saltu Vasconum (desagertua?) Gazteagoen artean: #Sergio Escribano #José Rodriguez Fernandez #Lorena Elorza Lopez de Alaiza #Maite Iris Garcia Collado. Euskal herriko historialariak: #[[Estibaliz Ortiz de Urbina]] #[[Juan José Sayas|Juan José Sayas Abengoetxea]] #[[Alvaro Aragón|Alvaro Aragon]] Ruano #[[Iñaki Lopez Luzuriaga]] #[[Erlantz Urtasun|Erlantz Urtasun Antzano]] #[[Koldo Larrañaga|Koldo Larrañaga Elorza]] #Idoia Arrieta Elizalde Aldizkariak * [[Isturitz. Cuadernos de Prehistoria-Arqueología]] ===:::::: Historiaurrea === * [[Los Husos]] (Hasi nintzen baina asko dago jartzeko) * [[Aizpitarteko leizeak|Aizpitarteko kobazuloei]] buruzko artikulua handitu. * Dolmenen ibilbidea. Zer estazio megalitiko hartzen ditu barruan? Informazio askoz gehiago jarri behar da Elosua- Plentzia estazio megalitikoan. * Prentsan euskaraz agertutako artikuluak: ** San Juan ante Portam Latinam: [https://aldizkaria.elhuyar.eus/albisteak/san-juan-ante-portam-latinam-neolito-berantiarreko/ Elhuyarren] [https://www.nature.com/articles/s41598-023-43026-9 Naturen] ** La Custodia: [https://www.berria.eus/kultura/duela-2100-urteko-sarraski-bat_2117909_102.html Berrian] ** Abrisketa: [https://geuria.eus/herriak/arrigorriaga/arrigorriaga-erdi-aroko-nekropolia-abrisketako-done-peri-baseliza-teresa-campos-2024/ Geurian (Bideoa)] [https://www.youtube.com/watch?v=tHVlJL6wIBs Youtubeko kanal bat] [https://www.deia.eus/bizkaia/2024/02/04/primeros-hallazgos-ermita-abrisketa-7825902.html Deian] *[[Europako Neolitoa]]: Asko hobetu behar da. Artikulua, megalitismoari buruzko artikulua ematen du. ==== Brontze Aroa ==== * [[Brontze Aroa]]: Itzuli egin da eta gero es da ondo zuzendu. Akats asko daude. * EAEko museoak: jaurlaritzak duen museoen bildumen datu basearen erreferentziak txertatu: https://opendata.euskadi.eus/katalogoa/-/euskadiko-museoak-eta-interpretazio-zentroak/ * Effondrement de l'Âge du Bronze * [[Soalarko iruinarria|Soalarko iruinarria (zutarria]]) Argazkia atera beharko nioke, baina Iruñeko arkeologia biltegian dago ==== Burdin aroa ==== * '''>>>>>>>>>>>>>>>> Burdin Aroa parte hartu artikulu horiek 30.000 bytetik gora igotzeko dugun proiektu erraldoian: [[Wikiproiektu:Wikipedia guztiek izan beharreko 1.000 artikuluen zerrenda]].''' * EHko aztarnategiei buruzko informazioa osatu eta argazkiak igo. [[Gastiburu]], [[Tribisburu|Tribusburu]], etab. [[:Kategoria:Euskal Herriko aztarnategi arkeologikoak|Euskal Herriko aztarnategi arkeologikoak]]‎ * EHko aztarnategien goitik ateratako irudiak, GeoEuskadin, adibidez: https://www.geo.euskadi.eus/geobisorea/?lang=eu * GeoEuskadi LIDAR: Bisorea > Geruzen Zerrenda > Oinarrizko kartografia > Kartografia deribatua *https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/kultura-ondarea/museoen-zentroa/-/museoen-direktorioa/ *[[Brontze eta Burdin Aroak Euskal Herrian]]. Garai bakoitzak bere artikulua dauka baina osatu behar dira. [[Brontze Aroa|Brontze Aro]]; [[Burdin Aroa|Burdin Aro]] *[[Kastro]], [[oppidum]], gaztelu zahar, herri harresitu, ''hillfort'', etab. Terminoen artean dagoen nahasmena argitu. *[[Euskal Herriko kastroak]] ** Burdin Aroko Hillfort-én zerrendak eta mapak: [[:en:Atlas_of_Hillforts_of_Britain_and_Ireland|Atlas of Hillforts of Britain and Ireland]] *[[Castrum]] artikulua hobetu *Mitologia: [[lamina]] osatu, frantsesezko wikipedian erreferentzia onak daude. *'''*** [[Burdin Aroa Euskal Herrian]] ****''' *[[Burdin Aroa|Burdin aroa]] *[[Las Eretas museoa eta aztarnategi arkeologikoa|Las Eretas]] (osatzea falta da) *Begiratu hau: https://en.wikipedia.org/wiki/Caernarfon_Castle Arcaheology of Wales txantiloi bat da, hor Galeseko toki eta artefaktu arkeologikoak jasotzeko. *Campaniako zeramika. Frantsesezkoarekin osatu, terminologian egon daitezkeen nahasmenduen inguruan. *[[Opus signinum|Opus signinum:]] Errebisatu frantsesezko bertsioa eta artikulu hau: Josep M. Puche Fontanilles: IN SIGNINIS OPERIBUS. SOBRE EL SIGNIFICADO REAL DE OPUS SIGNINUM. *Mosaikoa (Frantsesezko artikuluarekin osatu) *La Hoya: Ikerketa antropologiko berri bat argitaratu dute: *Altikogañako oppiduma BUKATU eta irudiak lortu ====::::::: Erromatartzea ==== *[[Erromatar legio|Erromatar legioak]] *[[Erromatar armada]] (oraingoz zirriborroa da) *[[Erromatar tropa laguntzaileak]] Itzultzen hasi nintzen eta erdia edo falta zait. Ikaragarri luzea da. *Erromatar armada Euskal Herrian *[[Vindolanda]] *Erromatar grafitoak (ikus [[Ostrakoi]]) Ikusi: https://www.academia.edu/199045/_El_Instrumentum_domesticum_y_el_instrumentum_inscriptum_ (Pablo Ozkariz) *[[Antzinako euskaldunen erlijioa|Euskaldunen antzinako erlijioa]] **** *[[Pirinioetako panteoia]] (Aurkikuntzen mapa bukatu gabe daukat) *[[Ab Asturica Burdigalam|Ab Asturica Burdigalam.]] Txopereanaren artikulua gehitu. PDFn dago. http://www.aranzadi.eus/fileadmin/docs/Erromatar_garaiko_galtzarak.pdf *[[Fanum|''fanum'' - tenplu galo-erromatar]] *[[Jano|Jano jainkoa]]: bere tenpluen atala osatu *Erromatarren hiri-herri motak: ''cives'' (municipium, colonia eta cives estipendiaria?), cives ez zirenak: forum, vicus, canavae, vila, conciliabulum, castellum, oppidum (?) Ikusi: http://plaudite-ciues.blogspot.com/2017/10/?m=1 eta https://hiphi.ubbcluj.ro/Community-statutes-ideology/the%20project.html; La reforma urbana de la colonia Libertinorum Carteia en época augustea; https://juancarlosisla.wordpress.com/2011/12/29/categorias-juridicas-de-las-ciudades-del-imperio-romano/ *[[Terma|Termak]]. Hau ere begiratu: https://museocaldoval.gal/es/ *[[Aventicum]] grafitoak *[[Donazaharreko erromatar kanpamendu eta bidea]] Oso informazio laburra du. *[[Arangurengo erromatar kanpalekua]] Osatu artikuluan erreferentzietan dagoen bibliografiarekin. *[[Karakateko erromatar kanpalekua|Karakateko kanpamendua]] (irudi hobeagoak behar dira). *Erromatar armada Txikipedian helduenWikipedian baino informazioa gehiago dago. *Kanpamenduen eta Burdin Aroko herri gotortuen Lidar mapak. *Antxokaren hitzaldia bideoan erromatar kanpalekuei buruz. *[[Zalduako aztarnategia|Zalduako]] eta Artziko aztarnategiak. *[[Terma|Termak]] (oso exkax dago) *[[Lugdunum Convenarum|Lugdunum Convenarun]] itzultzen bukatu *Convenoek egin zituzten euskarazko epigrafia aipatu [[Convenae]] artikuluan. *[[:en:List_of_classical_abbreviations|Latinezko laburdurak:]] *Tropa laguntzaileak (auxilia). Ikus beste hizkuntzetan. [[:fr:Troupes_auxiliaires|Frantzesez]] *Liste des noms latins des villes françaises *[[Castrum|Euskal Herriko erromatar kanpalekuak]] *Horma finetako [[zeramika]] (Foruan agertua, besteak beste) *[[Zeramika erromatarra|Zeramika edo buztingintza erromatarra]] (Osatu) *[https://guiastematicas.bibliotecas.uc.cl/c.php?g=698152&p=4952600 Nola Erreferentziatzen dira autore klasikoak] *[[Galietako gerrak]] hobetu *[[Zesarren Gerra Zibila|Zesarren gerra zibila]] hobetu *[[Erromatar Behe Inperioa]] (Oso zirriborro motza da une honetan) *[[Sertorioren gerra]] (Bukatu behar da eta ez du erreferentzia bat bera ere) *[[Aldare taurobolikoa|Aldare taurobolikoak]]: Berrian Juanjo Hidalgorekin hitz egin eta Bizkaiko arkeologia musaeoari buruzko aldare taurobolikoari buruz artikulua argitaratu zuten. Ondo dago eta Wikipedaiko artikuluan agertzen ez diren datuak eta infoa emarten da. beraz, info hori gure artikuluna sartu behar da. === Galiarrak === * [[:fr:Gaule_celtique|Gaule celtique]] Ez du euskarazko artikulurik * [[:fr:Gaulois_(peuples)|Gauls]]. Ingelesez: [[:en:Gauls|Gauls]] Euskaraz ez dago. G * [[:fr:Gaule|Gaule]] Euskaraz: [[Galia]] * [[:fr:Gaule_romaine|Gaule romaine]] Euskaraz ez dugu === Antzinako Euskarari buruzko artikuluak === * [[Akitaniera]] * [[Akitaniera Sorian]] * [[Akitaniar (antzinako herria)|Akitaniarrak]] * [[Aitzineuskara]] * [[Antzinako euskara]] * [[Euskararen historia]] * [[Euskararen jatorria]] * [[Akitaniera Sorian]] * [[Zerrenda:Eusko-akitanierazko izendun idazkunak|Eusko-akitanierazko izendun idazkunen zerrenda]]: Zerrenda, mapak eta taulak * [[Baskoien hizkuntza]] * [[Idazkera baskonikoa]] * [[Idazkera paleohispaniko]] * [[Idazkera iberiko]] * [[Pertsona eta jainko izen baskoniko]] *[[Irulegiko Eskua]] * [[Baskoien txanponak]] * [[Baskoi]] * [[Antzinako euskaldunen erlijioa]] * Zerrenda: [[Zerrenda:Eusko-akitanierazko izendun idazkunak|Eusko-akitanierazko izendun idazkunen zerrenda]]: Zerrenda, mapak eta taulak * Commons-eko kategoria: Kategoria:[[commons:Category:Aquitanian_language|Aquitanian language]] * Commons-eko kategoria: [[commons:Category:Inscriptions_with_Aquitanian_names|Kategoria:Inscriptions with Aquitanian names]] * [[Antzinako euskaldunen erlijioa|Euskaldunen antzinako erlijioa]] **** * [[Pirinioetako panteoia]] (Aurkikuntzen mapa bukatu gabe daukat) * Hagenbacheko botozko plakak (BUKATU). Gainera, kontuan izan, Pirinioetako santutegien erreferentziak agertzen direla. === Antzinako beste herriak === *Greziar zeramika **[[Irudi beltzen zeramika]] **[[Zeramika geometrikoa]] **[[Luviarrak]] === Iturri klasikoak === * [[:fr:Verrius_Flaccus|Marco Verrio Flaco]] Hiztegi historikoa online: * [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0063%3Aalphabetic+letter%3DM%3Aentry+group%3D1%3Aentry%3Dmansio-cn A Dictionary of Greek and Roman Antiquities] (1890). William Smith, LLD, William Wayte, G. E. Marindin, Ed. Perseus web gunean. === Antzinako erlijioak eta Mitologia === * [[Argei|Argei erromatar jai sakratuak]] * [[Brigid]] Ingelesezko eta frantsesezko artikuluak batu, ingelesek irlandar mitologia aipatzen dutelako batik bat eta frantsesek galo-erromatarrak *[[Sulis]] ===::::::: Erdi Aroa === *Franko-akitaniar nekropoliak-. Ikusi: Agustin Azkarate (La arqueología y los intereses historiográficos. (De los postulados vascocantabristas a las necrópolis tardoantiguas de influencia nordpirenaica) eta Mikel Martínez Areta: 2022ko EHUko udako ikastaroan aurkeztu zuena. Gehi: Berbeiako aztarnategia (https://www.ehu.eus/eu/-/euskal-herriko-antzinate-berantiarreko-lehen-gaztelua-aurkitu-da) *Gaubeako Goi Erdi Aroko aurkikuntza '''BUKATU BEHAR DITUT !!!!!!!!!!!!:''' *[[Gundestrup-eko pertza]] *[[Burdin Aroa Euskal Herrian|Burdin aroa Euskal Herrian]] *[[Burdin Aroa]] *[[Euskal Herriko kastroak]] (MAPA BUKATU) *[[Erromatar Inperioko hizkuntzak]] *[[La Graufesenque]] Itzulpenean erreferentzia asko galdu ziren) *[[Harvard estiloa]] osatu *[[Europako Neolitoa|Neolitoa Europan]] *[[Lerrodun zeramikaren kultura (LBK)|LBK kultura]] *Pirinioetako panteoia: MAPA BUKATU !!!! --> Zerrenda: [[Zerrenda:Eusko-akitanierazko izendun idazkunak|Eusko-akitanierazko izendun idazkunen zerrenda]]: Zerrenda, mapak eta taulak. Hor oso antzeko mapa dago, baina inskripzio guztiak sartuta. *[[Inanna]] / [[Ixtar]] / [[Erexkigal]] === Begiratu hau (::::::: Kultura eta Natura ondarea / Ondarea): === * [[:en:Cultural_property|Cultural property]] *Ondareari buruzko sailkapenak **[[Kultura-ondare]] **Espainiar estatuan ([[Kultura ondasun (Espainia)]]) **Frantses estatuan [[Monumentu historiko (Frantzia)]] **EAEn **Nafarroako Foru Erkideagoan **Udaletan **Mundu mailan: [[Gizateriaren ondare|Gizarteriaren ondare]] (UNESCO) *[[Kategoria eztabaida:Euskal Herriko Kultura Ondasunak]] (Garrantzitsua) * Wikidatan, Kultura ondarearen kategoriak (EAE, Nafarroako Foru Erkidegoa, [[Kultura Intereseko Ondasun (Espainia)|Espainiakoak]] eta [[Monumentu historiko (Frantzia)|Frantziako kategoriak]]), monumentuak eta besteak wikidatatzean, klasifikatu ahal izateko. * UNESCOren kategoriak eta zerrendak * [[Kultura ondasun (Espainia)|Kultura ondasun Espainiar estatuan]] * [[Monumentu historiko (Frantzia)|Monumentu historiko Frantziar Estatuan]] * [[Kultura ondarea Euskal Herrian]] * [[Kultura-ondare]] * [[Gizateriaren Kultura Ondare Immaterial]] * [[Gizateriaren Ondarea arriskuan]] * [[Natur ondare]] (Euskal Herriko egoerari buruzko testua falta da) * [[Gizateriaren ondare]] === Ondarea eta teknologiak / Humanitate Digitalak === * [[Humanitate digitalak]] * [[QGIS|Q-GIS]] * [[Fotogrametria]] == Kategoriak == === Kategoria hauek sortu/hornitu === *[[:Kategoria:Euskal Herriko arkeologia|Euskal Herriko arkeologia]] **[[:Kategoria:Euskal Herriko aztarnategi arkeologikoak|Euskal Herriko aztarnategi arkeologikoak]] ***[[:Kategoria:Euskal Herriko gaztelu zaharrak|Euskal Herriko gaztelu zaharrak]]‎ (10 P) (Erdarazko itzulpena den kastroak hobetsi da) ***[[:Kategoria:Euskal Herriko harrespilak|Euskal Herriko harrespilak]]‎ (5 P) ***[[:Kategoria:Euskal Herriko historiaurreko leizeak|Euskal Herriko historiaurreko leizeak]]‎ (57 P) ***[[:Kategoria:Euskal Herriko monumentu megalitikoak|Euskal Herriko monumentu megalitikoak]]‎ (5 C, 36 P) ** Euskal Herriko aztarna arkeologikoak (objektuak, bideak, eta abar)?? --> [[:Kategoria:Hondar arkeologikoak]] **[[:Kategoria:Euskara Antzinaroan]] (hor idazkunak/inskripzioak sartu) **[[:Kategoria:Epigrafia]] *[[:Kategoria:Euskal Herriko historia|Euskal Herriko historia]] **[[:Kategoria:Euskal Herriko historia garaiaren arabera|Euskal Herriko historia garaiaren arabera]] ***[[:Kategoria:Euskal Herriko historiaurrea|Euskal Herriko historiaurrea]] ****[[:Kategoria:Euskal Herriko Burdin Aroa|Euskal Herriko Burdin Aroa]] *[[:Kategoria:Euskal mitologiaren jainko-jainkosak]] *[[:Kategoria:Nafarroako Erresumako gazteluak|Nafarroako Erresumako gazteluak]] == Proiektuak == # [[:Kategoria:Erromatartze garaiko epigrafia Euskal Herrian]] # [[Epigrafia]] #* [[Epigrafia|idazkun = inskripzio]] #[[Zerrenda:Eusko-akitanierazko izendun idazkunak]] (zerrendak eta mapak: non agertu ziren eta non bisita daitezkeen) # [[:Kategoria: Euskara Antzinaroan]] #[[:Kategoria:Akitaniera|Kategoria: Akitaniera (Errepikakorra?)]] # [[:Kategoria: Antzinako euskal-akitaniarren erlijioa]] #[[c:Category:Inscriptions with Aquitanian names|Kategoria: Inscriptions with aquitanian names]] (Commons) #[[:Kategoria:Erromatartze garaiko euskal estelak]] (Hori bertan behera utzi dut egokia ez zelako.) #Epigrafia: Durrumako taldea. Begiratu infoa hemen: [[Durruma (Donemiliaga)#Ondasun nabarmenak]], https://www.vitoria-gasteiz.org.es/EL-TERRITORIO-ALAVES-EN-EL-BAJO-IMPERIO.htm Argazkiak atera nituen. Mapa: http://umap.openstreetmap.fr/en/map/arabako-idazkunak-durrumako-taldea_587792#18/42.86310/-2.29276 #Bi mapa Wikidata erabiliz: Burdin Aroko bizilekuak eta erromatar garaiko kanpalekuak (ikusi nola: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b7/WikidataQS_Mapas.pdf) === Egindako batzuk === ==== Mapak ==== *[[Nafarroako Erresuma#/media/Fitxategi:Nafarroako erresuma Antso III.aren heriotzaren unean 1035 - 1b bertsioa.svg|Nafarroa 1035 (Antxo Nagusia hiltzen denean)]] == Galderak == - Ez dakit nola sortu mapa mota batzuk, adibidez, [[San Telmo Museoa|San Telmo museoan]] dagoena. (Wikidata Query bidez pantailaratu eta horrekin PNG bat egin zuten) == Lanabes praktikoak == [[:fr:Projet:La_bibliothèque_Wikipédia|Bibliothèque Wikipédia]] Koordenatu bihurtzailea:http://rcn.montana.edu/resources/Converter.aspx === [[Laguntza:Ikusizko Editorea|Laguntza]] === *[[Laguntza:Ikusizko Editorea|Ikusizko Editorea]] *[https://wikimedia.eus/2020/04/itzulpen-automatikoa-erabili-eta-gero-giza-zuzenketa-behar-da Itzulpen automatikoa erabili eta gero… “giza zuzenketa” behar da] *Nola da, "kanpo estekak" ala "kanpo loturak"? Begiratu hemen: [[Wikipedia:Estilo gida]] === Artikuluen estiloa === *[[Wikipedia:Estilo gida]] *Izenburuetan: [[Wikipedia:Politikak/Artikuluen izenburuan, deklinabidea bereizteko marratxoa|Politikak/Artikuluen izenburuan, deklinabidea bereizteko marratxoa]] === [https://petscan.wmflabs.org/ '''Petscan'''] eta [[toolforge:massviews/|Massviews]] === *Bilaketa tresna horiek erabiliz, eta aldagai hauek erabilita: **[[:Kategoria:Burdin Aroa|Kategoria: Iron Age]]. ** Hizkuntza hauetan badago artikulua: eswiki, frwiki ( bilaketa ingelesezko bertsioan egiten bada, enwiki-n defektuz dago) ** Hizkuntza honetan ez dago: euwiki ** Artikulu honetan azaltzen da nola egin bilaketa eta bilaketaren emaitzen ikustaldi-kopurua:http://wikimedia.eus/2017/11/zer-falta-da-nire-jakintza-eremuan-erantzunen-bila-petscan-eta-massviews-tresnekin/ ** Burdin Aroa kategorian falta diren artikuluen zerrenda bisitatuenak, ingelesez, frantsesez eta espainolez 2018. urtean: ***https://tools.wmflabs.org/massviews/?platform=all-access&agent=user&source=pagepile&target=19294&range=latest-20&sort=views&direction=1&view=list **[[metawiki:PetScan/en|Zer da eta nola erabili PetScan]] === Itzulpenak === [[Berezi:ContentTranslation]] === URL Shortener === https://w.wiki [[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]] === Lanabes asko dituzten erabiltzailak === *[[Lankide:Lainobeltz]] *[[Lankide:Luistxo]] *Esteka lagungarriak: [[Lankide:Iñaki LL]] *[[Wikiproiektu:Idazlezainak/baliabideak]] === Bestelakoak === * Kategoria batetik bestera pasa: Cat-a-lot (beheko eskubiko izkina) === Wikipediaz kanpo, nola idatzi izenak eta beste === # [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0047.pdf Hizkuntza hilak eta klasikoak. Euskaltzaindia, 47. araua. Euskaltzaindiak, Bilbon, 1995eko urriaren 27an onartua)] # [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0178.pdf 178.- Kanpoko leku-izenei dagozkien herritar-izenak eta jatorri-adjektiboak sortzeko irizpideak]: 3. atala Herritar‐izen eta jatorri‐adjektibo konposatu jasoak: bi izenez edo adjektiboz osatutako (PDF) # [https://www.berria.eus/estiloliburua/ Berriaren estilo-liburua] #[https://www.euskadi.eus/eima-estilo-liburua/web01-a3eima/eu/ EIMA - Euskal ikasmaterialen Estilo-liburua] eta barruan, [https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/eima_estilo_liburu/es_def/adjuntos/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf izen zerrendak] #https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/77389.pdf Latina-euskara hiztegia. Herrien latindar izenak. #[https://www.euskaltzaindia.eus/hizkuntza-baliabideak/baliabide-orokorrak/arauak?view=frontpage&arauaId=174 174.- Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak(Onomastika). Euskaltzaindia] #[https://www.academia.edu/12560813/C%C3%B3mo_citar_autores_cl%C3%A1sicos Autore klasikoak nola aipatu orri oinean] eta [https://guiastematicas.bibliotecas.uc.cl/c.php?g=698152&p=4952600 Zitak eta Bibliografiak] #[https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/eima_estilo_liburu/eu_def/adjuntos/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''.] #Nola lotu Erreferentzia zerrenda eta Bibliografia zerrenda: [[Lugdunum Convenarum]] #[https://irale.hezkuntza.net/eu/1435 Nola idazten dira urteak eta mendeak] #Nola idatzi urteak: Laburdurak ezin dira deklinatu: K.a. 742. urtean [K.a.-ko 742. urtean*] Eta BESTE: https://www.berria.eus/estiloliburua/eliburua/ortotipografia == Helbide erabilgarriak == # Euskal Wikilarien bloga: http://wikimedia.eus/ # [[Kultura ondasun (Espainia)|Kultura ondasun (Espainia) eta]] Euskal herriko kultura ondasunak berezi, eta EH hiru administrazioena sartu, gehi zerrendak ikusteko esteka...ba al dakigu zeintzuk diren EHko kultura ondasun nagusiak? == Erreferentziak == === Erreferentziak, bibliografia... estiloa eta nola egin === *https://es.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Referencias itzuli Ikus ere bai:[[Txantiloi:Erreferentzia/dok]] *Erreferentziak eta oharrak:[[Laguntza:Erreferentziak#Oharrak eta erreferentziak banatu]] *[[Aipu eta erreferentzia bibliografikoak|Aipuak eta horien erreferentzia bibliografikoak sistema]] *Erreferentziak egiteko txantiloiak barrutik: Ikus ere bai:[[Txantiloi:Erreferentzia/dok]] *Erreferentzien txantiloiak: [[:Kategoria:Erreferentzia txantiloiak]] *Harvard estiloaren erreferentziak gaztelaniaz: https://es.wikipedia.org/wiki/Plantilla:Harvnp *Zitak, erreferentziak eta bibliografiaren estiloa ingelesezko Wikipedian: https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citing_sources *Liburu zein artikulu bat, sistema ezberdinetan nola zitatu behar den ikusteko: https://www.worldcat.org/ Ikusi idazlana eta goian, eskubian, Cite/Export esteka dago. *Erreferentziak eta oharrak ondo idatzita eta bananduta dituen artikulu bat: https://en.wikipedia.org/wiki/Onneca_Fort%C3%BAnez Euskarazko bertsioa ere bai ondo, baina hizkuntzen etiketa kenduko nieke. *'''Euskal Wikipedian, UNE-ISO 690''' '''aplikatzea erabaki dute 2020ko hasieran'''. Arau honetan badirudi bertsio batzuetatik berrienera '''aldaketa garrantzitsua''' eman dela: argitalpen urtea, aurrealdera pasa da eta orain, egilearen izenaren ondoren, justu hor, kokatzen da. Beraz, hobe informazioa eguneratuta duten web orrietan begiratzea. Adibidez, Universidad Carlos III-arena: https://uc3m.libguides.com/guias_tematicas/citas_bibliograficas/une-iso-690 *Nola zitatu '''<big>aldizkari akademikoko artikulu</big>''' bat modu egokian: erreferentziatan, erabili aldizkaria, eta ondoren, beharrezkoak diren beste eremuak sartu. *'''Eta liburu bateko kapitulua?''' *Nola zitatu Erreferentzia bat ISBN batetik abiatuta Wikipedian. Automatikoki egiten duen aplikazioa: http://www.ottobib.com/ *[[Txantiloi:Erreferentzia]] *[[Txantiloi:Erreferentzia#Egunkari, aldizkari, kazeta edo bestelakoen erreferentziak|Erreferentzien txantiloia: eremu guztiak]] *[[Txantiloi:Sfn]]‎ eta [[Txantiloi:Sfn/dok]]‎ (Testuan, zenbakia jartzen du (aipuari deia), Erreferentzietan, aipu laburra, eta Bibliografian, aipuak osorik ematen dira). Adibidez: [[Oneka Ortitz Iruñekoa]] eta [[Longarreko hipogeoa]] *'''Non jarri behar da''' '''erreferentziaren edo orri-oineko oharraren zenbakia, puntuaren aurretik ala ondoren?''' '''Biak ondo daude''', sistema frantsesean aurretik jartzen da eta anglosaxoian, ondoren. (Ikus:Colocación de las llamadas de nota. <nowiki>http://static.ow.ly/docs/llamadas%20de%20nota_48Eq.pdf</nowiki>) {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]] * Nola sartu erreferentzia bat ohar oin-ohar batean: ** [[Erromatar Inperioa]] artikuluan, 6. oharrean hori egina dago. Baina erreferentzia motza da, eta erreferentzia labur horretatik Bibliografiara eramaten zaitu. ** Aldarea artikuluan ere lortu det <nowiki>{{refn}}</nowiki> erabiliz 3. oharrean, hemen azaltzen duen moduan: <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Help:Footnotes</nowiki> == Ereduak == * Artikulu baten antolaketa eta atalen ordena, artikulu baten eskema: [[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]] * Zerrenda bat bi zutabetan: [[Mari]] * Irudiak nola maketatu: [[Otsaileko Iraultza]] *Autoritate Kontrola nola sartu: Wikidatan egon behar dut eta hor jartzen zaizkio erreferentziak izatekotan, identifikatzaileak atalean . Gero, artikuluan etiketa hau: "{{autoritate kontrola}}" Ikus: [[Feniziera]] *[[outreach:Education/News/April_2019/Wikimedia_Commons:_a_highly_hostile_place_for_multimedia_students_contributions|Artikulu on baterako osagai batzuk]] *Museo bateko pieza baten deskribapena nola idatzi modu egokian deskribapenean: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Umbo_de_escudo_vet%C3%B3n_-_M.A.N.jpg Nola idatzi modu egokian datu egituratuak erabiliz:[[:Fitxategi:Shield Boss MET DT257906.jpg]] == Kalitatea: Euskal Wikipedia nola hobetu eta zer == [[:Kategoria:Wikipediaren mantentze lanak]] == Txantiloiak. == <code>Txantiloi nagusien aurkibiderako ikusi</code> [[Lankide:Iñaki LL]]<br /> Txantiloien laguntza: [[Laguntza:Txantiloiak|Txantiloi]] <br /> "Lanean" txantiloia{{Lanean|Suna no onna}} === Nik egidako/itzulitako txantiloiak: === [[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]] * [[Txantiloi:Aztarnategi arkeologiko infotaula]] * [[Txantiloi:kultura arkeologiko infotaula]] == Irudiak == Irudiak beste wikilariei eskatzeko: [[Wikipedia:Irudi eskaerak]] [[Fitxategi:Olentzero (euskal mitologia) - Midjourney AI bertsioa.png|erdian|thumb|Wikiolentzerori eskatu]] === Mapak === * Leku baten kokapena nola sartu, leku horri buruzko artikulu baten barruan, mapa batean txantiloi bidez https://es.wikipedia.org/wiki/Plantilla:Map_draw Adibidez, oso adibide ona hemen: [[Axtrokiko ontziak]] *Mapak, guneak marka batez irudikatzen direla (hiriak kasu honetan): https://en.wikipedia.org/wiki/Russia. Ekainekoan <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Franco-Cantabrian_region.gif>, herrien izenak, ez dira ikusgarri interakziorik gabe. *Mapak egiteko eta iturria ongi erreferentziatzeko:https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gipuzkoa_fisikoa.png *Kategoria hauek interesatzen zaizkit: **Maps of the history of the Basque Country **Maps in Basque **SVG maps **Category:Maps of Roman Hispania **Category:SVG maps of the history of France *Erabiltzaile honek laguntza eta aholkuak ematen ditu: https://fr.wikipedia.org/wiki/Utilisateur:Sting *[[Txantiloi:Neanderthal mapa]] (Europako puntu ugari ditu eta Template Data bat erabiltzen du. BEGIRATU) '''**** ****''' === Mapak egiteko ereduak eta lanabesak === *Erliebea zuri-beltzean eta bestelakoak bektoriala: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Map_Edward_the_Martyr-fr.svg *Erliebea bektoriala denean: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Map_of_the_Battle_of_the_Somme,_1916-es.svg eta EHrako: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Euskararen_atzerakada1.svg eta oso ona: [[:File:Pyrenees topographic map-eu.svg]] (Honen originala:File:Pyrenees topographic map-fr.svg) *Nundik lortu mapa oinarriak rasterrean: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:E3d_txikia.png *Leku bateko koordenatuak nola lortu modu errazean: https://www.coordenadas-gps.com/convertidor-de-coordenadas-gps *Template:Location map - Mapa batean kokatze-puntu bat jartzeko txantiloia https://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map *Template:Location map many - Mapetan puntu bat baino gehiago jartzeko txantiloia: https://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map_many *Infotauletan, Wikidatatik hartutako datuekin kokapen puntuak jartzea. Adib.: [[Eiffel dorrea]] * Map draw: https://es.wikipedia.org/wiki/Plantilla:Map_draw *Ikusi: [[:Kategoria:Mapa txantiloiak]] *Ikusi: https://es.wikipedia.org/wiki/Plantilla:Map_draw/uso/ejemplos *Ikusi OSM: [[OpenStreetMap]] === Bestelako irudiak === # Nola maketatu: [[Laguntza:Irudiak]]. # Wikipedia:Extended image syntax: https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Extended_image_syntax # "Other versions" / Beste bertsio batzuk dituen irudia: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:City_of_London_skyline_from_London_City_Hall_-_Oct_2008.jpg #Hau gomendatzen du wikipedia formato ezberdinetarako: <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Graphics_Lab</nowiki> #Wikipediako irudi-mapak: [[Txantiloi:Sugeen anatomia irudimapa]] #Category: Illustrations by Scientific. Illustration master students at the University of the Basque Country #Galeriak: Galeriak: [[Laguntza:Irudiak]]. ===== Berriako grafikoak ===== Artikulu honetan <nowiki>https://www.berria.eus/lurraldeak/ipar-euskal-herria/imus-pirenaeusek-badu-zer-konta-oraino_2117142_102.html</nowiki>, interesatzen zaidan grafiko bat dago. Ez du jartzen egilearen sinadurarik, beraz, erabil daiteke Commonsera igotzeko? : Kaixo! Egilerik aipatzen ez denez, ulertzen da erredakzioan egin dutela, egiletza Euskal Editorearena dela (''Berria'' egiten duen enpresarena, alegia), eta beraz CC BY-SA 4.0 lizentzia duela. : Irudia Commonsera kargatzen duzunean, irudiaren orrian aipatu beharko duzu goian aipatutako orri horretatik hartu duzula eta ''Berria''k adierazitako CC BY-SA 4.0 lizentzia duela. Horrela, ez zenuke arazorik izan behar. === SVG-ak === *Help:SVG: https://commons.wikimedia.org/wiki/Help:SVG *[[Laguntza:SVG artxiboak editatu eta igo]] * Euskarazko mapak SVG formatoan kategoria: [[c:Category:Maps_in_Basque|Category:Basque-language SVG maps]] *SVG KODEA HTMLn sartzeko:  http://gcoch.github.io/D3-tutorial/intro-svg.html == Tipografia Wikipedian == [[:en:Wikipedia:Typography|Wikipedia:Typography]] == Nabigatze-txantiloiak == Gai horrekin erlazionatuta dauden kontuak artikulu horrekin lotzeko [[Txantiloi:Erromatar mitologia]] (edozer gauzari esaten diote mitologia) [[Txantiloi:Baskoien hiriak]] {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|End of Basque home rule in Spain|2019-04-09|bertsioa=868246462}} == Bibliografia EHko antzinako historia, antzinako erlijioa eta Burdin Arorako == * [https://web.archive.org/web/20220331040326/http://www.imagopyrenaei.eu/ http://www.imagopyrenaei.eu](Artxibatuta) [[Kategoria:Euskal Wikilarien Kultura Elkarteko kideak]] == PROBA == Hau txantiloi bat da: {{mitxole}} == {{-xib-}} == {{xib-pron}} {{-etim-}} Compost pels formants {{terme|xib|aiun}} i {{terme|xib|atin}}. === Nom propi === {{xib-lema|nom propi}} # {{antropònim|xib}} #: {{xib-trans|bi2l1a202ke7a201i101u3n101a4ti4n2e1n101p2a201bi2n101e1r101}} / Fl·Atili·L·s #: bilake aiunatinen abiner / ''Flaccus Atilii Lucius servus'' #:: Bilake serf d''''Aiunatin''' / Flaccus serf de Lucius Atilius (Segell ibero-llatí de La Caridad, Terol) {{xib-trans|mentu}} {{xib-trans|tt}} === Vegeu també === * [http://hesperia.ucm.es/consulta_hesperia/onomastica/corpus.php?id2=5192 Hesperia] * [https://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/32/45/04estaran.pdf Las estampillas ibérico-latinas K.5.4] == Nere hiztegi txikia Historia eta arkeologiarako == * Txanponetan aurkia eta ifrentzua daude * Asentamiento: '''kokaleku''', '''egonleku''', '''kokagune (Elhuyar), [[giza kokagune]]''' * Poblado/núcleo de población: herrigune, herrixka * [[Ekialdekotze aldi|Ekialdekotze aldia]] * agintaldia * Aglomeración: aglomerazio, * hábitat: habitat pilatua eta sakabanatua * adobe=pezo * [[Adar-bilbe|adar-bilbe edo adar bilbadura]] * Hormen apareju motak: https://ellegadodehipodamos.wordpress.com/2015/11/20/tecnicas-de-construccion-ii-tipos-de-aparejos-sistemas-de-cubricion-y-andamiajes/ * tropak lekutu, kokatu, kantonatu, finkatu, paratu * moldura de coronamiento (Arkitektura, Eraikuntza eta Hirigintza - Eraikuntza, orokorra - Eraikingintza - Elementuak eta sistemak) = erremate-moldura * Objektu arkeologikoen hiztegi eta glosarioak: ** https://archeologie.culture.gouv.fr/archeo-sous-marine/fr/node/6565#la_t_ne_5335 ( ** galiar-erromatar (Lur entziklopedian: https://www.euskadi.eus/web01-a2lurent/es/contenidos/articulo/c1102/eu_d1102017/1102017.html) eta Euskal kostaldeko museoen liburuxkan (https://agenda.diariovasco.com/evento/euskal-kostaldeko-museoen-hilabetea---getariko-lapurdi-txangoa-autobusez-594909.html?ref=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F) edo galoerromatar (EHUn jasoa: https://www.ehu.eus/eeh/cgi/bila?z=418&l=g) ** Arkeologia hiztegia == Kontuan hartzeko == [[Europeana|Europeanak]] Creative Commons sustatzen du == EWKEko kontuak == :: [[Wikipedia:2024-2027 egitasmoa]] p81jdqmg6pzqzxfmb268no161lsr3ow 0 848175 9984324 7341004 2024-11-28T19:24:28Z Artegia 65203 9984324 wikitext text/x-wiki {{Gerra infotaula|izena=Liberiako Lehen Gerra Zibila|irudia=[[Fitxategi:Un-liberia.png|300px]]|data=[[1989]]-[[1996]]|lekua=[[Liberia]]|emaitza=NPLFren garaipena.<br>Samuel Doeren heriotza.<br>Taylorren gobernua ezarri zen.|gudulari1=[[Fitxategi:Flag of Liberia.svg|25px|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Liberia]] [[Liberiako Indar Armatuak]]<ref group="Oh">[[Ingeles]]ez eta ofizialki: ''Armed Forces of Liberia''</ref><br>[[Fitxategi:Flag of Liberia.svg|25px|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Liberia]] [[Demokraziarako Liberiako Askapen Mugimendu Batua|ULIMO]]<ref group="Oh">Euskaraz_{(onespenik gabeko itzulpena)}: Demokraziarako Liberiako Askapen Mugimendu Batua. Ingelesez eta ofizialki: ''United Liberation Movement of Liberia for Democracy''</ref><br>[[Afrika Mendebaldeko Estatuen Ekonomia Erkidegoa|ECOWAS]]<ref group="Oh">Euskaraz: Afrika Mendebaldeko Estatuen Ekonomia Erkidegoa. Ingelesez: ''Economic Community of West African States.''</ref><br>[[Fitxategi:Flag of the United Nations.svg|25px|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Nazio_Batuen_Erakundea]] [[Nazio Batuen Behaketa Misioa Liberian|UNOMIL]] (1993ko irailaren 22tik 1997ko irailaren 12ra)<ref group="Oh">Euskaraz_{(onespenik gabeko itzulpena)}: Nazio Batuen Behaketa Misioa Liberian. Ingelesez eta ofizialki: ''United Nations Observer Mission in Liberia''</ref>|gudulari2=[[Liberiako Fronte Aberkoi Nazionala|NPLF]]<ref group="Oh">Euskaraz_{(onespenik gabeko itzulpena)}: Liberiako Fronte Aberkoi Nazionala. Ingelesez: ''National Patriotic Front of Liberia''</ref><br>[[Liberiako Fronte Aberkoi Nazional Independentea|INPLF]]<ref group="Oh">Euskaraz_{(onespenik gabeko itzulpena)}: Liberiako Fronte Aberkoi Nazional Independentea. Ingelesez: ''Independent National Patriotic Front of Liberia''</ref><br>'''Laguntza:'''<br>[[Fitxategi:Flag of Libya (1977–2011).svg|25px|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Libiako_Arabiar_Herri_Jamahiriya_Sozialista_Handia]] [[Libiako Arabiar Herri Jamahiriya Sozialista Handia|Libia]]|komandante1=[[Fitxategi:Flag of Liberia.svg|25px|link=Flag of Liberia.svg]] [[Samuel Doe]] [[Fitxategi:Skull and Crossbones.svg|14px|link=https://eu.wikipedia.org/wiki/Heriotza_zigor]]<br>[[Fitxategi:Flag of Liberia.svg|25px|link=Flag of Liberia.svg]] [[Alhaji Kromah]]<br>[[Fitxategi:Flag of Liberia.svg|25px|link=Flag of Liberia.svg]] [[Roosevelt Johnson]]|komandante2=[[Charles Taylor (politikaria)|Charles Taylor]]<br>[[Prince Johnson]]<br>[[Benjamin Yeaten]]|indarra1=450.000|indarra2=350.000|oharrak=400.000 hildako<ref>{{Erreferentzia|izena=Roger B.|abizena=Beck|izenburua=Africa's Armies from Honor to Infamy: A History from 1791 to the Present|orrialdeak=125–125|data=2003-01|url=http://dx.doi.org/10.1080/03612759.2003.10527612|aldizkaria=History: Reviews of New Books|alea=3|zenbakia=31|issn=0361-2759|doi=10.1080/03612759.2003.10527612|sartze-data=2018-11-02}}</ref> - 620.000 biztanleria zibila kontuan hartuta}}'''Liberiako Lehen Gerra Zibila''' [[1989]]tik [[1996]]ra bitartean [[Liberia]]n jazotako gerrate bat izan zen. Matxinatu ziren hainbat talde armatuk [[Samuel Doe|Samuel Kanyon Doeren]] diktadura eraisteko helburua zuten, aipatutako urteetan zehar egon zen botere gabeziaren ondorioz, milaka pertsona kaltetu ziren eta arlo ekonomiko zein sozialean galera ikaragarriak ekarri zituen gatazkak. Aipatzekoa da, gerrate honek inguruko estatuetan ere eragin zuela, [[Sierra Leona]]ko FRU taldeari NPFLk eskaini zion laguntzaren erruz, gehienbat. == Oharrak == {{Erreferentzia zerrenda|taldea=Oh}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Liberiako historia]] * [[Liberia]] * [[Liberiako Bigarren Gerra Zibila]] == Kanpo estekak == * [https://www.c-r.org/accord/liberia Liberiako bake prozesua.] (''Ingelesez'') {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Liberiako historia]] [[Kategoria:XX. mendeko gerrak]] 8zjf0al9ulbwiah1iqtyz7s65eytwmv 0 849339 9984049 9976119 2024-11-28T16:08:27Z 137.101.152.150 esterako jartzen zuen eta esaterako-ra aldatu dut 9984049 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}} [[Fitxategi:Coal.jpg|thumb|Ikatza, erregai fosil mota.]] '''Erregai fosilak''' [[Lurra]]ren [[litosfera]]n aurkitutako [[hidrokarburo]]ak dira, esaterako [[Harrikatz|ikatza]], [[Petrolio|petrolioa]] eta [[Gas natural|gas naturala]] gisako materialak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fossil fuel|hizkuntza=en|url=https://www.sciencedaily.com/terms/fossil_fuel.htm|aldizkaria=ScienceDaily|sartze-data=2023-05-23}}</ref>, [[Lurrazal|lurrazalean]] modu naturalean eratua, erregai gisa atera eta erretzen diren [[landare]] eta animalia hilen hondarretatik. Erregai fosilak erre daitezke zuzenean beroa ematen erabiltzeko (kozinatzeko edo berotzeko), motorrak elikatzeko (ibilgailu motordunen [[Barne-errekuntzako motor|barne-errekuntzako motorrak]]) edo [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fossil fuels|url=https://www.gsi.ie/en-ie/education/earth-resources/Pages/Fossil-fuels.aspx|aldizkaria=www.gsi.ie|sartze-data=2023-05-23}}</ref>, adibidez. Erregai fosil batzuk, erre aurretik, deribatuetan fintzen dira, hala nola [[Keroseno|kerosenoa]], [[gasolina]] eta [[Propano|propanoa]]. Erregai fosilen jatorria lurperatutako organismo hilen deskonposizio [[Anaerobio|anaerobikoa]] da, [[Fotosintesi|fotosintesiak]] sortutako molekula organikoak dituena<ref name=":0">"[http://www.geochemsoc.org/files/6214/1261/1770/SP-2_271-284_Sato.pdf thermochemistry of fossil fuel formation]" (PDF). [https://web.archive.org/web/20150920172448/http://www.geochemsoc.org/files/6214/1261/1770/SP-2_271-284_Sato.pdf Archived] (PDF) from the original on 20 September 2015.</ref>. Material horiek, [[karbono]] handiko erregai fosil bihurtzeko, milioika urteko prozesu [[Geologia|geologikoa]] behar izaten da<ref>Paul Mann, Lisa Gahagan, and Mark B. Gordon, "Tectonic setting of the world's giant oil and gas fields", in [[:en:Michel_T._Halbouty|Michel T. Halbouty]] (ed.) ''[https://books.google.com/books?id=mrghwzjeU-AC&pg=PA50 Giant Oil and Gas Fields of the Decade, 1990–1999]'', Tulsa, Okla.: [[:en:American_Association_of_Petroleum_Geologists|American Association of Petroleum Geologists]], p. 50, accessed 22 June 2009.</ref>. Gaur egun, erregai fosilak [[energia]] sortzeko lehengai nagusia dira, munduko energia premien % 90 betetzen dute eta. Hala ere, erregai hauek bukatzeko arriskuak beste energia mota batzuk bilatzera bultzatu du gizartea, hala nola [[energia berriztagarri]]ra. [[Eguzkia]] da planetan dagoen energiaren zatirik handienaren iturri. Eguzkiaren beroa eta argia dira [[zelula]] bakarreko [[landare]] eta [[animalia|animalien]] garapenerako beharrezko diren [[erreakzio kimiko]] ugarietarako oinarriak. Gainera, landare eta animalia horiek dira, mendeen poderioz, gaur egun erabiltzen ditugun erregai fosilak sortu zituztenak. 2019an, munduko lehen mailako [[Energia-kontsumo|energiaren kontsumoaren]] % 84 eta elektrizitatearen % 64 erregai fosiletatik zetozen<ref>{{Erreferentzia|izena=Hannah|abizena=Ritchie|izenburua=Energy|abizena2=Roser|abizena3=Rosado|izena2=Max|izena3=Pablo|data=2022-10-27|url=https://ourworldindata.org/fossil-fuels|aldizkaria=Our World in Data|sartze-data=2023-05-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=European Investment|abizena=Bank|izenburua=Energy Overview 2023|hizkuntza=EN|data=2023-02-02|url=https://www.eib.org/en/publications/20220286-energy-overview-2023|sartze-data=2023-05-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=United|abizena=Nations|izenburua=Renewable energy – powering a safer future|hizkuntza=en|url=https://www.un.org/en/climatechange/raising-ambition/renewable-energy|aldizkaria=United Nations|sartze-data=2023-05-23}}</ref>. Erregai fosilak eskala handian erretzeak kalte handiak eragiten ditu ingurumenean. Giza jarduerak sortzen duen [[Karbono dioxido|karbono dioxidoaren]] (CO₂) % 80 baino gehiago (urtean 35.000 milioi [[tona]] inguru) horiek erretzetik dator<ref>{{Erreferentzia|izena=Jillian|abizena=Ambrose|izenburua=Carbon emissions from fossil fuels could fall by 2.5bn tonnes in 2020|hizkuntza=en-GB|data=2020-04-12|url=https://www.theguardian.com/environment/2020/apr/12/global-carbon-emisions-could-fall-by-record-25bn-tonnes-in-2020|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2023-05-23}}</ref>, lurraren garapenetik datozen 4.000 milioiren aldean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GCP - Carbon Budget|data=2022-04-08|url=https://web.archive.org/web/20220408142051/https://www.globalcarbonproject.org/carbonbudget/21/infographics.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-05-23}}</ref>. Lurreko [[Karbonoaren zikloa|prozesu naturalek]], ozeanoak xurgatzen dituenak gehienbat, horren zati txiki bat baino ezin dute garbitu. Beraz, urtean, mila milioi tona karbono dioxido atmosferiko gehitzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Greenhouse gases' effect on climate - U.S. Energy Information Administration (EIA)|url=https://www.eia.gov/energyexplained/energy-and-the-environment/greenhouse-gases-and-the-climate.php|aldizkaria=www.eia.gov|sartze-data=2023-05-23}}</ref>. Metano ihesak esanguratsuak diren arren<ref>"[https://report.ipcc.ch/ar6wg3/pdf/IPCC_AR6_WGIII_FinalDraft_Chapter02.pdf Chapter 2: Emissions trends and drivers]" (PDF). ''Ipcc_Ar6_Wgiii''. 2022. [https://web.archive.org/web/20220404150655/https://report.ipcc.ch/ar6wg3/pdf/IPCC_AR6_WGIII_FinalDraft_Chapter02.pdf Archived] (PDF) from the original on 4 April 2022.</ref>, erregai fosilak erretzea da [[Berotegi-efektuko gas|berotegi-efektuko]] gasen iturri nagusia, [[Klima aldaketa|berotze globala]] eta [[Ozeanoen azidifikazio|ozeanoen azidotzea]] eragiten duena. Gainera, airearen kutsaduraren ondoriozko heriotza gehienak erregai fosilen [[Partikula eseki|partikulek]] eta gas kaltegarriek eragiten dituzte. Horrek [[Barne produktu gordin|barne produktu gordinaren]] % 3 baino gehiago balio duela kalkulatzen da<ref>"[https://web.archive.org/web/20200406173555/https://energyandcleanair.org/wp/wp-content/uploads/2020/02/Cost-of-fossil-fuels-briefing.pdf Quantifying the Economic Costs of Air Pollution from Fossil Fuels]" (PDF). Archived from [https://energyandcleanair.org/wp/wp-content/uploads/2020/02/Cost-of-fossil-fuels-briefing.pdf the original] (PDF) on 6 April 2020.</ref>, eta erregai fosilak urtero milioika bizitza salbatuko dituela<ref>Zhang, Sharon. "[https://psmag.com/environment/air-pollution-is-killing-more-people-than-smoking-and-fossil-fuels-are-largely-to-blame Air Pollution Is Killing More People Than Smoking—and Fossil Fuels Are Largely to Blame]". ''Pacific Standard''. Retrieved 5 February 2020.</ref>. Klima-krisia, [[Airearen kutsadura|kutsadura]] eta erregai fosilek eragindako beste inpaktu negatibo batzuk ezagutzeak politikaren [[Energia trantsizio|trantsizio]] orokorra eta [[Klima-mugimendua|mugimendu aktibista]] ekarri ditu, energia jasangarriaren aldeko erabilera amaitzera bideratuak<ref>{{Erreferentzia|izena=Gloria|abizena=Dickie|izenburua=Factbox: Key takeaways from the IPCC report on climate change mitigation|hizkuntza=en|abizena2=Dickie|izena2=Gloria|data=2022-04-04|url=https://www.reuters.com/business/environment/key-takeaways-ipcc-report-climate-change-mitigation-2022-04-04/|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2023-05-23}}</ref>. Hala ere, erregai fosilen industria ekonomia globalean oso integratuta eta diruz lagunduta dagoenez, trantsizio horrek inpaktu ekonomiko handiak izango dituela aurreikusten da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Price Spike Fortifies Fossil Fuel Subsidies|hizkuntza=en|data=2022-04-14|url=https://www.energyintel.com/0000017f-db65-d6e9-a1ff-dfe5df610000|aldizkaria=Energy Intelligence|sartze-data=2023-05-23}}</ref>. Interesdun askok diote aldaketak trantsizio justua izan behar duela<ref>{{Erreferentzia|izena=Amy|abizena=Westervelt|izenburua=IPCC: We can tackle climate change if big oil gets out of the way|hizkuntza=en-GB|data=2022-04-05|url=https://www.theguardian.com/environment/2022/apr/05/ipcc-report-scientists-climate-crisis-fossil-fuels|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2023-05-23}}</ref> eta politika bat sortu behar duela erregai fosilen industriaren aktibo hondartuek sortutako karga sozialei aurre egiteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Eaglesham|izenburua=Trillions in Assets May Be Left Stranded as Companies Address Climate Change|hizkuntza=en-US|abizena2=Monga|izena2=Vipal|data=2021-11-20|url=https://www.wsj.com/articles/trillions-in-assets-may-be-left-stranded-as-companies-address-climate-change-11637416980|aldizkaria=Wall Street Journal|issn=0099-9660|sartze-data=2023-05-23}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kyra|abizena=Bos|izenburua=Stranded assets and stranded resources: Implications for climate change mitigation and global sustainable development|orrialdeak=101215|hizkuntza=en|abizena2=Gupta|izena2=Joyeeta|data=2019-10-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2214629618305383|aldizkaria=Energy Research & Social Science|zenbakia=56|issn=2214-6296|doi=10.1016/j.erss.2019.05.025|sartze-data=2023-05-23}}</ref>. ==Jatorria== [[Fitxategi:Countries by Oil Production in 2013.svg|thumb|upright=0.9|Petrolio-eremuak Lurreko leku jakin batzuetan soilik daudenez<ref>[http://quakeinfo.ucsd.edu/~gabi/sio15/energy/supps/globalmap-oil.jpg Oil fields map] [https://web.archive.org/web/20120806212614/http://quakeinfo.ucsd.edu/~gabi/sio15/energy/supps/globalmap-oil.jpg Archived] 6 August 2012 at the [[Wayback Machine|Wayback Machine.]] quakeinfo.ucsd.edu</ref> herrialde batzuk baino ez dira petrolioarekiko independenteak; gainerako herrialdeak herrialde horien petrolioa ekoizteko ahalmenen araberakoak dira.]] Erregai [[Fosil|fosilak]], milioika urtetan zehar [[Lurrazal|lurrazaleko]] beroaren eta presioaren eraginez, landare hilen hondakin fosilizatuetatik sortu zirela zioen teoria [[Andreas Libavius|Andreas Libaviusek]], 1597an, ''Alchemia'' [Alkimia], eta, geroago, [[Mikhail Lomonosov|Mikhail Lomonosovek]], jada 1757an (eta 1763an zalantzarik gabe) aurkeztu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Chang Samuel|abizena=Hsu|izenburua=Springer Handbook of Petroleum Technology|argitaletxea=Springer|hizkuntza=en|abizena2=Robinson|izena2=Paul R.|data=2017-12-20|url=https://books.google.com/books?id=mgxEDwAAQBAJ|isbn=978-3-319-49347-3|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. ''Erregai fosila'' esapidearen lehen erabilera [[Caspar Neumann]] kimikari alemaniarraren 1759ko ingelesezko itzulpenean agertzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Caspar|abizena=Neumann|izenburua=The Chemical Works of Caspar Neumann ...|argitaletxea=J. and F. Rivington|hizkuntza=en|data=1773|url=https://books.google.com/books?id=OBUAAAAAQAAJ&pg=PA492|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Gutxienez 1652an datatua<ref>"[https://oed.com/search?searchType=dictionary&q=fossil fossil] [...] adj. [...] Obtained by digging; found buried in the earth. Now chiefly of fuels and other materials occurring naturally in underground deposits; esp. in FOSSIL FUEL n."</ref>, [[Oxford English Dictionary|''Oxford English Dictionary''k]] dioenez, ''erregai fosila'' esapidean, ''fosila'' adjektiboak ''indusketan aurkitua'', ''lurperatuta aurkitua'' esan nahi du, bistan denez, ingelesezko ''fosil'' izena hildako organismoei erreferentzia egin aurretik, nagusiki XVIII. mendearen hasieran<ref>Considine, John (1998). "[http://www.euralex.org/elx_proceedings/Euralex1998_2/John%20CONSIDINE%20Why%20do%20large%20historical%20dictionaries%20give%20so%20much%20pleasure%20to%20their%20owners%20and%20users.pdf Why do large historical dictionaries give so much pleasure to their owners and users?]" (PDF). ''Proceedings of the 8th EURALEX International Congress'': 579–587. Retrieved 8 June 2014.</ref>. Uretako [[Fitoplankton|fitoplanktona]] eta [[Zooplankton|zooplanktona]], baldintza anoxikoetan kantitate handitan hil eta [[Sedimentu|jalki]] zirenak, duela milioika urte hasi zuten [[Petrolio|petrolioaren]] eta [[Gas natural|gas naturalaren]] eraketa deskonposizio [[Anaerobio|anaerobikoaren]] ondorioz. Denbora geologikoan zehar, [[materia organiko]] hori, [[Lokatz|lokatzarekin]] nahasirik, [[sedimentu]] inorganikoen geruza astunagoen azpian lurperatu zen. Horren ondorioz, tenperatura altuak eta presioak materia organikoa aldarazi zuten kimikoki, lehen kerogeno izeneko [[Eskisto bituminoso|argizarizko]] material batean eta gero [[hidrokarburo]] [[likido]] eta gaseosoetan katagenesi izeneko prozesu batean. Eraldaketa horiek beroak eragindakoak izan arren, jatorrian, errekuntzan askatutako energia, oraindik, [[Fotosintesi|fotosintesiak]] eragindakoa da<ref name=":0" />. Lurreko landareek ikatza eta metanoa sortzeko joera dute. Ikatz meategi asko [[Lurraren historia|Lurraren historiako]] aro [[Karbonifero|karboniferoen]] garaikoak dira. Lurreko landareek ere III motako kerogenoa osatzen dute, gas naturalaren iturria. Nahiz eta erregai fosilak prozesu naturalen bidez sortzen diren etengabe, [[Baliabide berriztaezin|baliabide ez-berriztagarri]] gisa sailkatzen dira, milioika urte behar izaten baitituzte erreserba bideragarriak eratzeko eta, daudenak, berriak sortzen direnak baino askoz azkarrago agortzen ari direlako<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Miller|izenburua=Environmental Science: Problems, Connections and Solutions|argitaletxea=Cengage Learning|hizkuntza=en|abizena2=Spoolman|izena2=Scott|data=2007-09-28|url=https://books.google.com/books?id=AJ4SnHbb-ZcC&q=fossil+fuels+depleted+much+faster+than+renewal&pg=PA11|isbn=978-0-495-38337-6|sartze-data=2023-05-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Satinder|abizena=Ahuja|izenburua=Food, Energy, and Water: The Chemistry Connection|argitaletxea=Elsevier|hizkuntza=en|data=2015-01-25|url=https://books.google.com/books?id=DHKDBAAAQBAJ&q=fossil+fuels+depleted+much+faster+than+renewal&pg=PA278|isbn=978-0-12-800374-9|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. ==Garrantzia== [[Fitxategi:2007- Profits of energy companies (annual) - stacked bar chart.svg|thumb |upright=1.25 |[[COVID-19 pandemia|COVID-19 pandemiatik]] errekuperatu ondoren, energia konpainien irabaziak handitu egin ziren [[Ukrainako inbasioa (2022)|Ukrainako Errusiako inbasioaren]] ondorioz, erregaien prezio altuago, zor-mailaren jaitsierak, Errusian itxitako proiektuen zerga-balioketak eta lehenagoko [[Berotegi-efektua|berotegi-efektuko gasen isurketak]] murrizteko planetatik atzera egin zutelako<ref>{{Erreferentzia|izena=Ron|abizena=Bousso|izenburua=Big Oil doubles profits in blockbuster 2022|hizkuntza=en|abizena2=Bousso|izena2=Ron|data=2023-02-08|url=https://www.reuters.com/business/energy/big-oil-doubles-profits-blockbuster-2022-2023-02-08/|aldizkaria=Reuters|sartze-data=2023-05-24}}</ref>.]] [[Fitxategi:Grangemouth04nov06.jpg|thumb|upright|Findegi petrokimikoa [[Grangemouth|Grangemouth-en]], [[Eskozia|Eskozian]], [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]]]] Erregai fosilak garrantzitsuak izan dira giza garapenerako, atmosfera irekian erraz erre daitezkeelako beroa sortzeko. [[Zohikatz|Zohikatza]] etxeko erregai gisa erabiltzea historia erregistratua baino lehenagokoa da. Lehen, [[labe]] batzuetan, ikatza erretzen zen [[Metalurgia|metalezko minerala]] urtzeko, eta petrolio-isurketetako hidrokarburo erdi solidoak ere antzina erretzen ziren<ref>"[https://www.britannica.com/ebc/article-50695 Encyclopædia Britannica, use of oil seeps in ancient times]". Retrieved 9 September 2007.</ref>, iragazgaiztzerako eta baltsamatzeko erabiltzen baitziren gehienbat<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BULLS FROM THE SEA : Ancient Oil Industries by Dr. Zayn Bilkadi|data=2007-11-13|url=https://web.archive.org/web/20071113215013/http://www.gr8dubai.com/oil2.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Petrolioaren ustiapen komertziala XIX. mendean hasi zen<ref>Ball, Max W.; Douglas Ball; Daniel S. Turner (1965). ''This Fascinating Oil Business''. Indianapolis: Bobbs-Merrill. ISBN 978-0-672-50829-5</ref>. Gas naturala, garai batean petrolioaren ekoizpenaren alferrikako azpiproduktu gisa egotzia zena, gaur egun oso baliabide baliotsutzat hartzen da<ref>Kaldany, Rashad, Director Oil, Gas, Mining and Chemicals Dept, World Bank (13 December 2006). ''[http://www.worldbank.org/html/fpd/ggfrforum06/kadany.pdf Global Gas Flaring Reduction: A Time for Action!]'' (PDF). Global Forum on Flaring & Gas Utilization. Paris. Retrieved 9 September 2007.</ref>. Gas naturalaren hobiak ere [[helio]] iturri nagusia dira. Petrolio gordin astuna (ohiko petrolio gordina baino askoz likatsuagoa dena) eta [[Harea bituminoso|harea bituminosoak]] (betuna harearekin eta buztinarekin nahastuta), 2000ko hamarkadaren hasieran, erregai fosilen iturri gisa garrantzi handiagoa hartzen hasi ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oil Sands Global Market Potential 2007|url=https://www.prlog.org/10026386-oil-sands-global-market-potential-2007.html|aldizkaria=PRLog|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. [[Eskisto bituminoso|Eskisto bituminosoa]] eta antzeko materialak kerogenoa duten [[Arroka sedimentario|arroka sedimentarioak]] dira, pisu molekular handiko konposatu organikoen nahasketa konplexua eta, berotzen denean ([[Pirolisi|pirolisia]]), petrolio gordina sintetikoa ematen dutenak. Prozesamendu gehigarriarekin, beste erregai fosil batzuen ordez erabil daitezke. 2010eko eta 2020ko hamarkadetan, baliabide horien ustiapenetik desinbertsioa gertatu zen [[Karbono aztarna|karbono-aztarna]] handia zutelako errazago prozesatzen ziren erreserbaren aldean<ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Carrington|izenburua=Insurance giant Axa dumps investments in tar sands pipelines|hizkuntza=en-GB|abizena2=editor|izena2=Damian Carrington Environment|data=2017-12-12|url=https://www.theguardian.com/environment/2017/dec/12/insurance-giant-axa-dumps-investments-tar-sands-pipelines|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. XVIII. mendearen azken erdia baino lehen, [[Haize errota|haize-errotak]] eta [[Ur-errota|ur-errotak]] [[Irin|irina]] ehotzeko, [[Zur|egurra]] zerratzeko edo [[Ur|ura]] ponpatzeko lanetarako behar zen energia ematen zuten, egurra edo [[Zohikatz|zohikatza]] erretzeak etxerako beroa ematen zuen bitartean. [[Erregai fosil|Erregai fosilen]] erabilerak (hasieran, [[Harrikatz|ikatza]] eta, gero, [[Petrolio|petrolioa]]) [[Lurrun-makina|lurrun-makinetan]], industria iraultza ahalbidetu zuen. Aldi berean, [[Gas natural|gas naturala]] edo [[Ikatz gas|ikatz gasa]] erabiltzen zuten gas argiak erabilera zabala hartzen ari ziren. [[Barne-errekuntzako motor|Barne-errekuntzako motorra]] asmatzeak eta [[automobil]] eta [[Kamioi|kamioietan]] erabiltzeak asko handitu zuen [[gasolina]] eta gasolioaren eskaera, biak erregai fosilez egindakoak. Beste [[Garraio|garraiobide]] batzuek ere, [[Tren|trenek]] eta [[Hegazkin|hegazkinek]], erregai fosilak behar dituzte. Erregai fosilen beste erabilera nagusia [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzeko eta industria petrokimikorako lehengai gisa da. Mundruna, petrolioa ateratzearen hondarra, errepideen eraikuntzan erabiltzen da. Iraultza Berderako energia erregai fosilek eman zuten ongarri ([[Gas natural|gas naturala]]), [[pestizida]] ([[Petrolio|petrolioa]]) eta [[Hidrokarburo|hidrokarburoz]] elikatutako ureztaketa moduan<ref>[http://www.energybulletin.net/281.html Eating Fossil Fuels]. [[:en:EnergyBulletin|EnergyBulletin]]. [https://web.archive.org/web/20070611071544/http://www.energybulletin.net/281.html Archived] June 11, 2007, at the [[Wayback Machine]]</ref><ref>"[https://www.axios.com/2022/05/06/fertilizer-prices-food-securtiy Soaring fertilizer prices put global food security at risk]". ''Axios''. 6 May 2022.</ref>. Nitrogeno-ongarri sintetikoen garapenak nabarmen lagundu du populazio globalaren hazkundea; gaur egun, [[Lurra|Lurreko]] biztanleriaren ia erdia nitrogeno ongarri sintetikoen erabileraren ondorioz elikatzen dela kalkulatu da<ref>{{Erreferentzia|izena=Jan Willem|abizena=Erisman|izenburua=How a century of ammonia synthesis changed the world|orrialdeak=636–639|hizkuntza=en|abizena2=Sutton|abizena3=Galloway|abizena4=Klimont|abizena5=Winiwarter|izena2=Mark A.|izena3=James|izena4=Zbigniew|izena5=Wilfried|data=2008-10|url=https://www.nature.com/articles/ngeo325|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=10|zenbakia=1|issn=1752-0908|doi=10.1038/ngeo325|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Ongarrien salgaien prezioen agentzia baten buruaren arabera, «munduko elikagaien % 50 ongarrietan oinarritzen da»<ref>{{Erreferentzia|izena=Sarah|abizena=Butler|izenburua=Fears global energy crisis could lead to famine in vulnerable countries|hizkuntza=en-GB|abizena2=Ambrose|izena2=Jillian|data=2021-10-20|url=https://www.theguardian.com/business/2021/oct/20/global-energy-crisis-famine-production|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. == Erregai fosil motak == Erregai fosilak hiru dira: [[petrolio]]a, [[Harrikatz|ikatza]] eta [[gas natural]]a. Animalien eta landareen [[Materia organiko|osagai organikoen]] metaketaren ondorioz sortu dira. Hondakin horiek, itsas hondoen edo aintziraren sakonuneetan pilatu ziren [[mikroorganismo]] [[anaerobio]]en irismenetik kanpo geratuz. Ondoren, [[sedimentu]] geruzaz estaliz joan ziren. [[Presio]] eta tenperatura handien eraginez hondakin organiko hauek gas, petrolio eta ikatz bilakatuko dira. Pilatuta geratu ahal dira, arroketatik ihes egin edota [[atmosfera]]ra ihes egin dezakete. Erregai fosilak baliabide [[Energia ez berriztagarri|ez berriztagarriak]] dira ezin baitira epe laburrean berritu.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Michel T. Halbouty|izenburua=An Overview of Giant Oil and Gas Fields of the Decade: 1978-1988: ABSTRACT|data=1990|url=http://dx.doi.org/10.1306/20b2339f-170d-11d7-8645000102c1865d|aldizkaria=AAPG Bulletin|zenbakia=74|issn=0149-1423|doi=10.1306/20b2339f-170d-11d7-8645000102c1865d|sartze-data=2018-11-29}}</ref> == Petrolioa == {{sakontzeko|Petrolio}} Petrolioa substantzia erregaia da, beltza eta likatsua, tenperatura eta presio normaletan likidoa. [[Hidrokarburo]] mota ezberdinen nahasketaz osaturiko likido oliotsua da, jatorri naturalekoa. Batez ere hidrokarburoak eratzen dituzten [[Karbono hidrato|karbonoz]] (% 84-87) eta [[hidrogeno]]z (% 11-14) osatzen da, eta beste konposatu organikoetatik eratorritako elementuak eduki ditzake (% 1-8), hala nola [[sufre]]a, [[oxigeno]]a, [[nitrogeno]]a, [[metal]]ak, [[ur]]a, [[gatza]]k eta abar. <ref>{{Erreferentzia|izena=IRATI|abizena=BEREAU|izenburua=PETROLIOA|data=2009-09-17|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/petrolio|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-11-30}}</ref> Bere jatorrian substantzia organikoen deskonposizioa dago, bizitzeko airerik behar ez duten mikrobioen eraginez gertatzen dena (anaerobioak). Petrolioa duela hainbat milioi urte sortu zen, [[fosil]] bihurtu ziren animalia eta landareetatik abiatuta. Fosiltzeko, animaliak lokatzetan edo hareatan lurperatuta geratu behar du, hezurrak desegin baino lehenago. Milaka urtetan zehar, hezur hondar horien gainean sedimentu geruzak pilatuz joan ziren, eta [[mineral]]ak sartu ziren, petrolio bihurtu arte. Petrolioa [[hareharri]]zko arrokak osatzen dituzten hondar aleen arteko tarteetan gordeta egoten da, eta horien jatorria itsasokoa, ibaikoa, glaziarretakoa edo aintziretakoa izan daiteke. Beraz, petrolio erreserbak lurpean daude, ehunka metrora, edo milaka metrora, eta horien kokapen zehatza jakiteko metodo bakarra [[esplorazio zundaketak]] dira. Gaur egun, putzuetatik petrolioa erauzteko teknikarik erabiliena [[zundaketa birakaria]] da. Oliobideetan zehar gaia biltegietako tankeetaraino eramaten da, eta handik bere helmugara bidaltzen da. == Ikatza == {{sakontzeko|Ikatz}} Ikatza, erregai fosil beltz eta gogorra da, gehienbat [[karbono]]z osatuta eta jatorri ezberdineko landareen hondakinez osatuta dago. Hondakin hauek, [[geologia]] aldi askotan zehar urpean (ingurune [[erreduzitzaile]]<nowiki/>an) metatu, eta [[bakterio]] anaerobioen eraginez deskonposatzen hasi ziren, modu honetan, oxigenoa eta hidrogenoa askatu eta karbono proportzioa handitu zen. Ondorioz, aintzira, ibai, delta eta antzeko ingurune sedimentarioetan, karbono ugari zuten sedimentu kantitate handiak metatu ziren. Ondoren, sedimentu horiek beste batzuek estali zituzten, eta lurperatuz joan ziren. Lurperatu ahala, [[gradiente geotermikoa]]<nowiki/>k eraginda, tenperatura igo egiten da eta presioa handitzen da, horrela, ikazte-prozesurako beharrezko baldintzak sortzen dira. Hondakin hauek, airearen ukimenetik kanpo jasandako presioaren, beroaren eta bakterioen eraginez eratzen da ikatza.<ref>{{Erreferentzia|izena=Elixabete|abizena=Etxeberria|izenburua=Dokumentua|data=2009-09-17|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/ikatz|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-11-30}}</ref> Ikatzak karbono eta gai lurrunkorren edukiaren arabera sailkatzen dira: [[antrazita]] (% 90-98 karbono), harrikatz bituminosoa (% 70-90) eta [[lignito]]a (< % 70). [[Bero-ahalmena]], oso lotuta dago erregaiaren osaera kimikoarekin, karbono kantitatearekin, hain zuzen ere. Beraz, ikatza bero-ahalmen handiaren ondorioz erregaitzat (gaur egun zentral termikoetan nagusiki) eta produktu batzuk lortzeko lehengaitzat ([[koke]]a, gas erregai batzuk, [[sintesi-gasa]], gas natural sintetikoa...) erabiltzen da. == Gas naturala == {{sakontzeko|Gas natural}} [[Pisu molekular]] txikiko hidrokarburo ase gaseosoen nahastea, petrolioa bezala lurpean metatutako organismoen transformazio geldoaren emaitza dena eta hobietan horrekin batera edo bakarrik dagoena. Osagai nagusia [[metano]]a da (% 80-99 bolumenean) eta horrez gain [[etano]], [[propano]] eta [[butano]]a ere badaude. Nitrogenoa, [[karbono dioxido]]a eta [[hidrogeno sulfuroa]] ere izaten ditu. Gas naturala lurrazaleko arroka porotsuen zirrikituetan egoten da, airerik gabe, 2.000-5.000 metro bitarteko sakoneran. Normalean, petrolio gordinaren hobien aldamenean egoten da, baina bakarrik ere egon daiteke, beste hidrokarburo edo gas kantitate txikiekin batera. Gas naturala petrolioaren eratze prozesu beraren emaitza da. Lurpean (toles [[Tektonika|tektonikoetan]]) harrapaturiko [[materia organiko]]aren deskonposizio anaerobikoaren ondorioz eratu zen, orain dela 50 milioi urte inguru. Horretarako oinarrizko baldintza izan zen mikroorganismoak oxigenorik gabeko ingurunean egotea. Horregatik egoten da gas naturala oxigenoari igarotzen uzten ez zioten geruzak dauden tokietan, adibidez, basamortu edo itsas hondoaren azpian. Petrolioak eta gas naturalak lur iragazkor eta porotsuaren geruzetatik ihes egin zuten, lur iragazgaitzezko kupula baten azpian edo [[faila]] baten kontra harrapatuta geratu arte. Beraz, metatzean, gaur egun aurkitu diren hobiak eratu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=MARI|abizena=KARMEN|izenburua=Gas naturala|data=2009-09-17|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/gas%20natural|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2018-11-30}}</ref> Erregaitzat erabiltzen da batez ere, eta [[industria kimiko]]a<nowiki/>n lehengaitzat ere bai. Petrolioak eta harrikatzak baino bero-ahalmen txikiagoa du eta horiek baino karbono dioxido gutxiago aireratzen du. == Erregai fosilen abantailak eta desabantailak == === Abantailak === * Oso energetikoak dira. * Biltegiratzeko eta garraiatzeko errazak dira. * Beste energia batzuekin alderatuz nahiko merkeak dira. * Erauzteko errazak izaten dira lursail irekietan. === Desabantailak === * Erregai fosilak oso astiro birsortzen dira. * Planetan ez dira homogeneoki banatzen. * Erregai fosilen erauzketa eta errekuntza [[berotegi-efektu]]ko gasen areagotzea dakar, hala nola, metanoa eta karbono dioxidoa. * Errekuntzaren ondorioz [[Merkurio (elementua)|merkurioa]] eta [[artseniko]]a bezalako konposatu kutsakorrak sortzen dira, ordea, [[biomasa]]tik eratorritako erregaiekin ez da hori gertatzen. * Erregai fosilak ez dira berriztagarriak, honen ondorioz, erreserbak agortzen direnez, bere erauzketa zailtzen da eta prezioa igotzen da. * Balio ekonomiko handiko baliabideak diraeta bere uztiapena gatazkak suerta ditzake. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Qué son los combustibles fósiles y su formación|hizkuntza=es-ES|url=https://www.ecologiaverde.com/que-son-los-combustibles-fosiles-y-como-se-formaron-1349.html|aldizkaria=ecologiaverde.com|sartze-data=2018-11-30}}</ref> [[Fitxategi:Gulf Offshore Platform.jpg|thumb|upright|[[[[Mexikoko golkoa|Mexikoko Golkoan]]]], petrolio putzu bat]] == Ingurumen ondorioak == [[Fitxategi:CO2 Emissions by Source Since 1880.svg|thumb|right|upright=1.35|''Global Carbon Project''-ek erakusten du 1880az geroztik CO₂-ren gehikuntzak nola sortu diren iturri ezberdinek bata bestearen atzetik gora egin dutelako.]] [[Fitxategi:Common Era Temperature.svg|thumb|upright=1.35|right|Azaleko tenperatura globalaren berreraikuntza azken 2000 urteetan zuhaitz-eraztun, koral eta izotz-nukleoen zeharkako datuak erabiliz<ref>{{Erreferentzia|izena=Raphael|abizena=Neukom|izenburua=Consistent multidecadal variability in global temperature reconstructions and simulations over the Common Era|orrialdeak=643–649|hizkuntza=en|abizena2=Barboza|abizena3=Erb|abizena4=Shi|abizena5=Emile-Geay|abizena6=Evans|abizena7=Franke|abizena8=Kaufman|abizena9=Lücke|izena2=Luis A.|izena3=Michael P.|izena4=Feng|izena5=Julien|izena6=Michael N.|izena7=Jörg|izena8=Darrell S.|izena9=Lucie|data=2019-08|url=https://www.nature.com/articles/s41561-019-0400-0|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=8|zenbakia=12|issn=1752-0908|pmid=31372180|pmc=PMC6675609|doi=10.1038/s41561-019-0400-0|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Zuzeneko behaketa-datuak gorriz daude, eta datu guztiek 5 urteko batez besteko mugikorra erakusten dute<ref>"[https://data.giss.nasa.gov/gistemp/graphs_v4/ Global Annual Mean Surface Air Temperature Change]". NASA. Retrieved 23 February 2020.</ref>.]] [[Fitxategi:20210125 Europe Power Sector - Renewables vs Fossil Fuels - Climate change.svg|thumb|upright=1.35|2020an, lehen aldiz, berriztagarriek erregai fosilak gainditu zituzten Europar Batasuneko elektrizitate iturri nagusi gisa<ref>"[https://ember-climate.org/wp-content/uploads/2021/01/Report-European-Power-Sector-in-2020.pdf The European Power Sector in 2020 / Up-to-Date Analysis on the Electricity Transition]" (PDF). ''ember-climate.org''. Ember and Agora Energiewende. 25 January 2021. [https://web.archive.org/web/20210125215659/https://ember-climate.org/wp-content/uploads/2021/01/Report-European-Power-Sector-in-2020.pdf Archived] (PDF) from the original on 25 January 2021.</ref>.]] Erregai fosilak erretzeak [[Kanpokotasun|kanpo-eragin]] negatibo ugari ditu: ingurumen-inpaktu kaltegarriak non ondorioak erregaia erabiltzen duten pertsonengandik haratago hedatzen diren. Benetako ondorioak kasuan kasuko erregaiaren araberakoak dira. Erregai fosil guztiek CO₂ askatzen dute erretzean, eta, horrela, [[Klima aldaketa|klima-aldaketa]] azkartu egiten da. Ikatza erretzeak eta, neurri txikiagoan, petrolioa eta haren eratorriek, horrenbestez, atmosferako [[Partikula eseki|partikulak]], [[Ke|kea]] eta [[Euri azido|euri azidoa]] eragiten dute<ref>[[:en:Oswald_Spengler|Oswald Spengler]] (1932). ''[https://web.archive.org/web/20201112020604/http://fatuma.net/text/Spengler_Man-Technics.pdf Man and Technics]'' (PDF). [[:en:Alfred_A._Knopf|Alfred A. Knopf]]. [[:en:Special:BookSources/0-8371-8875-X|ISBN <bdi>0-8371-8875-X</bdi>]]. Archived from [http://fatuma.net/text/Spengler_Man-Technics.pdf the original] (PDF) on 12 November 2020. Retrieved 7 December 2020.</ref><ref>Griffin, Rodman (10 July 1992). "Alternative Energy". '''2''' (2): 573–596.</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Energy and Climate Change|hizkuntza=en|url=https://www.sciencedirect.com/book/9780128120217/energy-and-climate-change|aldizkaria=ScienceDirect|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Klima-aldaketa, neurri handi batean, CO₂ gisako berotegi-efektuko gasak isurtzeak eragiten du, eta erregai fosilak erretzea da isuri horien iturri nagusia. Munduko leku gehienetan, klima-aldaketak ekosistemetan eragin negatiboa du<ref>{{Erreferentzia|izena=OA|abizena=US EPA|izenburua=Climate Impacts on Ecosystems|hizkuntza=en|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-ecosystems|aldizkaria=19january2017snapshot.epa.gov|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Horrek espezieak desagertzen laguntzea eta pertsonen elikagaiak ekoizteko gaitasuna murriztea dakar, horrela munduko [[Gose|gosearen]] arazoa areagotuz. Tenperatura globalaren etengabeko igoerak ondorio kaltegarri gehiago ekarriko ditu, bai ekosistemetan, bai pertsonengan, eta, [[Munduko Osasun Erakundea|Munduko Osasun Erakundeak]] adierazi duenez, klima-aldaketa da XXI. mendeko giza osasunerako mehatxurik handiena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=WHO {{!}} WHO calls for urgent action to protect health from climate change – Sign the call|data=2015-10-08|url=https://web.archive.org/web/20151008113710/http://www.who.int/globalchange/global-campaign/cop21/en/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-05-24}}</ref><ref>World Meteorological Organization (2020). ''[https://web.archive.org/web/20200310233045/https://library.wmo.int/doc_num.php?explnum_id=10211 WMO Statement on the State of the Global Climate in 2019]''. WMO-No. 1248. Geneva. ISBN 978-92-63-11248-4</ref>. Erregai fosilen errekuntzak [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoa]] eta [[Azido nitriko|nitrikoa]] sortzen ditu, [[Lurra|Lurrera]] [[euri azido]] gisa erortzen direnak, eremu naturalean zein eraikitako ingurunean eraginez. [[Haitzurdin|Haitzurdin]] eta [[Kareharri|kareharriz]] egindako [[Monumentu|monumentuak]] eta [[Eskulturagintza|eskulturak]] bereziki zaurgarriak dira, azidoek [[Kaltzio karbonato|kaltzio karbonatoa]] disolbatzen baitute. Erregai fosilek [[Desintegrazio erradioaktibo|material erradioaktiboak]] ere badituzte, batez ere [[Uranio|uranioa]] eta [[Torio|torioa]], [[Atmosfera|atmosferara]] isurtzen direnak. 2000. urtean, 12.000 tona torio eta 5.000 tona uranio inguru askatu ziren mundu osoan ikatza erretzeagatik<ref>[http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger] [https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html Archived] 5 February 2007 at the [[Wayback Machine]] – Alex Gabbard</ref>. 1982an, [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBko]] ikatza erretzeak, atmosferara, [[Three Mile Islandeko istripua|Three Mile Islandeko istripuak]] baino 155 aldiz [[Desintegrazio erradioaktibo|erradioaktibitate]] handiagoa askatu zuela kalkulatzen da<ref>[http://www.physics.ohio-state.edu/~aubrecht/coalvsnucMarcon.pdf#page=8 Nuclear proliferation through coal burning] [https://web.archive.org/web/20090327101806/http://www.physics.ohio-state.edu/~aubrecht/coalvsnucMarcon.pdf Archived] 27 March 2009 at the [[Wayback Machine]] – Gordon J. Aubrecht, II, Ohio State University</ref>. Ikatza erretzeak lurreko errauts eta errauts hegalari kantitate handiak ere sortzen ditu. Material horiek hainbat aplikaziotan erabiltzen dira, adibidez, Estatu Batuetako ekoizpenaren % 40 inguru erabiliz<ref>American Coal Ash Association. "[http://acaa.affiniscape.com/associations/8003/files/2004_CCP_Survey(9-9-05).pdf CCP Production and Use Survey]" PDF</ref>. Erretzeak sortzen duen ondorioez gain, erregai fosilen bilketa, prozesamendu eta banaketak ingurumen-ondorioak ere baditu. Ikatza ustiatzeko metodoek, batez ere mendi-gailurrak kentzeak eta aire zabaleko meatzaritzak, ingurumen-inpaktu negatiboak dituzte, eta itsasoko petrolio-zundaketak arriskua dakar uretako organismoentzat. Erregai fosilen putzuek, gas isuri iheslarien bidez, metanoa askatzen lagun dezakete. [[Petrolio findegi|Petrolio-findegiek]] ere ingurumen-inpaktu negatiboak dituzte, airearen eta uraren kutsadura barne. Ikatza, batzuetan, diesel motordun lokomotorek garraiatzen dute, petrolio gordina, normalean, zisterna-ontziek garraiatzen eta erregai fosil osagarriak erretzea eskatzen duten bitartean. Erregai fosilen ondorio negatiboei aurre egiteko, arintze-ahalegin ugari sortu dira. Horrek energia iturri alternatiboak erabiltzeko mugimendua barne hartzen du, hala nola [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]]. Ingurumen-araudiak hainbat ikuspegi erabiltzen ditu isuri horiek mugatzeko; adibidez, errauts hegalariak bezalako hondakin-produktuak atmosferara isurtzearen aurkako arauak<ref name=":1" />. 2020ko abenduan, [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeak]] txosten bat kaleratu zuen esanez: berotegi-efektuko isuriak murrizteko beharra izan arren, hainbat gobernuk erregai fosilen aldeko apustua bikoizten ari zirela, kasu batzuetan COVID-19tik suspertzeko diru-laguntzaren % 50 baino gehiago erregai fosilen ekoizpenera bideratuz energia alternatibora beharrean. [[António Guterres]] NBEko idazkari nagusiak adierazi zuenez, «Gizadia naturaren aurkako gerra egiten ari da. Hori suizida da. Naturak beti kontraerasotzen du, eta, dagoeneko, gero eta indar eta amorru handiagoz ari da egiten». Guterresek, hala ere, oraindik itxaropenerako arrazoirik badagoela esan zuen, [[Joe Biden|Joe Bidenen]] planari eskatuz AEBk bat egin dezala Txina eta EB gisako beste igorle handi batzuen asmoarekin, 2050erako zero emisio garbietara iristeko helburuak hartzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Damian|abizena=Carrington|izenburua=World is ‘doubling down’ on fossil fuels despite climate crisis – UN report|hizkuntza=en-GB|abizena2=editor|izena2=Damian Carrington Environment|data=2020-12-02|url=https://www.theguardian.com/environment/2020/dec/02/world-is-doubling-down-on-fossil-fuels-despite-climate-crisis-un-report|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2023-05-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Fiona|abizena=Harvey|izenburua=Humanity is waging war on nature, says UN secretary general|hizkuntza=en-GB|abizena2=correspondent|izena2=Fiona Harvey Environment|data=2020-12-02|url=https://www.theguardian.com/environment/2020/dec/02/humanity-is-waging-war-on-nature-says-un-secretary-general-antonio-guterres|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2023-05-24}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=2020 Report|hizkuntza=en-US|url=https://productiongap.org/2020report/|aldizkaria=Production Gap|sartze-data=2023-05-24}}</ref>. Atmosferan dauden berotegi-gasen kontzentrazio gero eta handiagoa da, hau da, milaka urtetan lur-azpian sortu diren erregai fosilen zati handi bat gizakiak erabili duelako azken 150 urteotan, errekuntza-prozesuen bidez energia lortzeko. Ondorioz, lur-azaleko tenperatura, normala den gorabehera mugaren gainetik igotzen da. Berotze orokor honek aldatu egiten du planetako klimaren dinamika, toki batzuetan lehorteak areagotzen ditu, beste batzuetan euri garaiak luzatzen ditu eta, ikerketa batzuen arabera, poloetako izotza urtzen hasteko arriskua dago, eta beraz, itsasoaren maila igotzekoa. Horrek aldaketak ekarriko lituzke itsaso bazterrak gaur egun duen mailari dagokionez eta ondorio larriak izango lituzke itsasertzean dauden herrientzat.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kultur|abizena=Saila|izenburua=d1401034|hizkuntza=eu|data=2011-07-13|url=http://www.euskara.euskadi.eus/r59-luredir/es/contenidos/articulo/c1401/eu_d1401034/1401034.html|aldizkaria=www.euskara.euskadi.eus|sartze-data=2018-11-30}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Erregai fosilak]] cntoi4x5vhnyrq3trzgx2og8cqpqnyx 0 850453 9984536 9598126 2024-11-29T06:24:44Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984536 wikitext text/x-wiki {{Artikulu nabarmendua}}{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Gehiago jakiteko|Foruen_amaiera_Ipar_Euskal_Herrian#Konbentzioaren Gerra|l1=Ipar Euskal Herriko foruen amaiera eta Konbentzioaren Gerra}} '''[[Konbentzioaren Gerra]]''' [[1793]]-[[1795]] bitarteko gatazka militarra izan zen, '''Euskal Herrian''' oso eragin handia izan zuena; gerraren beste gunea [[Kataluniako Herrialdea|Katalunia]] izan zen, Pirinioen inguruan. Espainietako Koroa eta [[Frantziako Lehen Errepublika|Frantziako Errepublika]] elkarren kontra jarri zituen gerra hori [[Lehen Koalizioko Gerra]] zabalagoan kokatu zen, eta bere ezaugarri bereziak izan zituen Euskal Herrian, [[Foru|bertako gobernu, lege eta ohituren]] gaineko tentsioak eta jarrera desberdinak tarteko. Gerrarekin, itzulbiderik gabe galdu ziren foruak [[Foruen galera ipar euskal herrian|Ipar Euskal Herrian]], eta koloka batean gelditu Hego Euskal Herrian. [[Fitxategi:Konbentzioaren Gerra EHn (1793-1795).png|thumb|410px|Konbentzioaren Gerraren bilakaera orokorra Euskal Herrian]] Ipar Euskal Herrian, [[Izu Garaia|Izua]] eta errepresio gogorra ekarri zituen [[Lapurdi]]ko herritarren eta euskaltasunaren kontra eta, [[Bidasoa]]z hegoaldera, Frantses Errepublikaren aldeko zein kontrako mugimenduak eragin zituen, [[Gipuzkoako Errepublika]]ren aldarrikapenean eta [[Arrasateko gerra diputazioa (1794)|Arrasateko gerra diputazioan]] gorpuztuak ([[1794]]). 1795eko udaberriko erasoaren ondorioz, Euskal Herri ia osoa frantses armadaren eskuetan geratu zen, [[Pancorbo]]ren atarian. Ataka horretan, [[Manuel Godoy]] Espainiako ministro ahalguztidunak [[Basileako Bakea]] hitzartzea erabaki zuen, Frantziari [[Haiti|Hispaniolako mendebaldea]] emanez Euskal Herriko lurraldeen trukean. Gerra honen ondorio nagusietako bat armada arrotzen etorrera izan zen, [[1719]]tik gertatzen ez zena. Horrek herritarren, jabetzen eta foru ogasunaren kalte eta galera larriak eragin zituen eta, nahasmenaren erdian, talde armatuak sortu ziren Pirinioez hegoaldera, [[XIX. mendea]]n [[Karlistaldi]]etan luzatu zen fenomenoa. Konbentzioaren Gerrak liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko oposizioa finkatu zuen, foruen gaia tartean zela. Garai berri bati eman zion hasiera Euskal Herrian, Mendebaldeko zibilizazioaren testuinguruan 1776tik 1917 arte "mende luzea" deitu izan dena ([[Nazio-estatu|nazio estatuen]] eraketaren aroa, [[Eric Hobsbawm|E.J. Hobsbawm]]<nowiki/>en arabera)<ref>Rodriguez, F. 2014, 23-24. or.</ref> eta, [[Euskal Herriko historia|Euskal Herrirako]], "hondamendiaren zikloa", [[1792]]tik [[1876]]rako aldiari [[Julio Caro Baroja]]k garratzago deitu izan dion bezala.<ref>Agirreazkuenaga, J. 1990, 188. or.</ref> == Aurrekariak == 1789an, [[Luis XVI.a Borboikoa|Luis XVI.ak]] [[Frantziako Estatu Orokorrak|Estatu Orokorrak]] deitu zituen Parisera Frantziako Koroaren finantza arazoetarako funtsak bildu nahian. [[Lapurdi]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]]ko ordezkariak, sei bana, [[1789ko Estatu Orokorrak|Parisera bertaratu ziren]]. Hirugarren Estatua, baina, [[Batzar Nazional Konstituziogilea|Batzar Nazionala]] bihurtu zen, eta konstituzio bat diseinatu zen. [[Frantses nazionalismo|Frantses ideia nazionalistak]] gailendu ziren, eta Luis XVI.a Frantzia eta Nafarroako errege izatetik "frantsesen errege" izatera pasa zen. Nafarrek beren herriaren subiranotasuna defendatu zuten [[Étienne Polverel|Polverelen]] bitartez, baina ez zuen eragotzi 1790ko urtarrilean Parisen departamendu sistema onartua izatea (Nafarroa Beherea barnean zela), eta Euskal Herriko hiru lurraldeok, bertako ordezkarien oposizioaz, [[Pirinio Atlantikoak|Pirinio Apalen departamenduan]] sarturik geratzea, [[Bearno|biarnesekin]] batera. [[Fitxategi:Constitution civile du clergé caricature 1790.jpg|thumb|1790eko Elizjendearen Konstituzio Zibilari buruzko karikatura bat]] [[Fitxategi:Insausti_jauregia_Azkoitia_2006-12-29.JPG|thumb|[[Insausti jauregia]] [[Azkoitia]]n, Gipuzkoako ilustratuen biltokietako bat]] 1790eko uztailaren 12an, Elizjendearen Konstituzio Zibila onartu zuen Batzar Nazionalak. Lege horren alde zin egin ez zuten apaizak ordeztuak izan ziren: Uztaritzeko direktorioak 180 elizgizonetatik 26 bakarrik zenbatu zituen "konformisten" artean.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 43-44</ref> Herri batzuetan, haserreak piztu zituen, hala nola [[Sara]], [[Itsasu]] eta [[Mugerre]]n.<ref name="manex"/> 1792ko abuztuaren 26an, frantses agintariek kanporatze ediktua eman zieten konstituzioari zin egin ez zioten elizgizonei: geldituz gero, berriz, [[Guyana Frantsesa|Guyanara]] deportatuak izango ziren. Euskal Herriko elizgizonek, gehienean, Espainia-Frantziako muga zeharkatzea erabaki zuten: [[Calahorrako elizbarrutia]]n, 1.500 elizgizonek hartu zuten aterpe. Apaiza izan gabe, [[Arnaud-Michel Abbadia (aita)|Arnaud-Michel Abbadia]] gazteak, [[Ürrüstoi]]ko abadia laikoaren oinordeko eta [[Anton Abadia]]ren aitak, [[Irlanda]]ra ihes egin zuen.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 45-46</ref> Hego Euskal Herrian, bitartean, tentsioak handiak ziren diputazioen eta [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.aren]] absolutismo ilustratuaren artean. Koroak erresumaren barne merkatu bat sustatu nahi zuen, Ebroko euskal lurraldeen aduanak itsasora eta Pirinioetara eramanez. [[1766ko matxinada|1766an, matxinadaren]] lorratzean, Koroak [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundi]] boteretsua kanporatu zuen Hego Euskal Herritik eta erresuma osotik, baita hura desjabetu ere. Une horretan, Espainietako erregeak Euskal Herriko elite ilustratuak babestu zituen, eta [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]] sortu zen. Aldiz, [[1778]]an, Karlos III.ak [[Merkataritza Libreko Erregelamendua (1778)|Liberalizazio Erregelamendua]] eman zuen (''[[:es:Reglamento de libre comercio (1778)|es]]''), eta espresuki eragotzi zien Ameriketako merkataritza [[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]]ri eta euskal portuei. Harrezkero, Euskal Herriko itsas merkatariak atzerritartzat hartuak izango ziren Ameriketan (legez 1836 arte, ''de facto'' 1844 arte), eta Koroak estutu egin zuen Euskal Herriko lurraldeen gaineko presioa, salgaien aduanetako zergak areagotuz.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 46-47. or.</ref> Euskal Herriko ekonomia ataka batean zen, eta Frantziarekiko salerosketa areagotu egin zen nabarmen.<ref group="oh">[[Rodrigo Rodríguez Garraza]] historialariaren arabera, XVIII. mende amaieran, Nafarroak bere kanpo salerosketa osoaren % 37,2 "Frantziako aldearekin" zuen, % 62,3 "Euskal Herriko gainerako lurraldeekin", eta % 0,5 bakarrik "Espainiarekin"; ikus Esparza Zabalegi, Jose Mari. 2012, 57. or.</ref> Donostian, hain zuzen, [[Bidasoa]]z iparraldeko hainbat euskal herritar eta biarnes merkatari finkatuak ziren, [[Borboi etxea|Borboiek]] [[Gaztelako koroa|Gaztelako Koroa]] eskuratu zutenetik bereziki (1715), [[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]]ren, [[Euskal Herriko baleazaleak|baleazaleen arrantzaren]] eta [[kontrabando]]aren epelean.<ref name="aruano">{{Cite aldizkari|abizena=Aragón Ruano|izena=Álvaro|egile-lotura=|izenburua=La Guerra de la Convención, la separación de Guipúzcoa y los comerciantes vasco-franceses y bearneses|aldizkaria=Pedralbes|argitaratze-lekua=|liburukia=|alea=31|data=|urtea=2011|orrialdea=170-175|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/11324/La%20Guerra%20de%20la%20Convenci%C3%B3n.pdf?sequence=1&isAllowed=y|sartze-data=2018-12-09|issn=0211-9587}}</ref><ref group="oh">Donostian finkatutako Bidasoaz iparraldeko euskal herritar eta biarnes merkatari familiez gain ([[Simon Aragorri Olabide|Aragorri]], Larralde, Duistegi, Betbeder), Espainiatik [[Inkisizioa|Inkisizioaren]] eta Estatuaren jazarpenetik ihes egindako pertsonaia ugarik Baionan hartzen zuten aterpe (adibidez, Jose Marchena, Miguel Rubín de Celis, Vicente María de Santibáñez), Bilbo, Donostia, Baiona eta [[Bordele]] arteko harremanak eta negozioak dinamizatuz. Orduko Baionako auzapezak, [[Jean-Pierre Basterretxe|Jean-Pierre Basterretxek]], harreman estuak zituen Hego Euskal Herriko eta Espainiako merkatariekin, Iraultzaren aldeko agertu zen 1790ean, eta oso ongi zekien gaztelaniaz; ikus Aragón Ruano, Álvaro. 2011, 175-185. or.</ref> Frantziako eta Espainietako Koroak [[Parisko Ituna (1783)|aliatuta zebiltzan Ingalaterraren kontra]] [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra|Ipar Amerikako matxinoak babestuz]], [[Diego María Gardoki|Diego Maria Gardokiren]] gidaritzapean eta Euskal Herriko gerra hornikuntzaz ([[Soraluze]] herritik, batez ere).<ref group="oh">Euskal Herriko enpresaburu eta industrialariak matxinoen alde jarri ziren; Gardoki eta haren kontrabando sarea izan zen ipar-amerikar matxinoak arma eta munizioen hornitzaile nagusietako bat, tartean Caracasko Gipuzkoar Konpainia zela. [[Parisko Ituna (1783)|1783ko Parisko Itunean]] [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Aldarrikapena|Hamahiru Kolonien independentzia]] onartu zen nazioartean eta, 1787an, [[Ameriketako Estatu Batuetako Konstituzioa|Estatu Batuetako konstituzioa]] deklaratu zuten, historiako lehen errepublika demokratikoan; euskal herritarrek, bestalde, itsas salerosketa isuri oparoa zuten Ipar Amerikako Hamahiru Koloniekin, kontrabandoz hango arrantzaleen bakailaoa inportatuz, Bilbotik nabarmen (XVII. mende erdialdetik), eta Hondarribia-Lapurditik; ikus Untzi Museoa. 2018, 25-27, 32-37, 43, 53. or.</ref> Aldiz, 1792an, frantses agintari errepublikar berriek, [[Konbentzio Nazionala]]k, erregearen burua eskatu zuten, eta hala izan zen hilarazia 1793ko urtarrilean. Agintari berriek [[Mendebaldeko Pirinioetako Armada]] sortu zuten nahitaezko errekrutatze bidez eta, [[Karlos IV.a Espainiakoa|Karlos IV.a Borboikoaren]] lehengusu [[Luis XVI.a Borboikoa|Luis XVI.ari]] burua moztean, bi erresumen arteko tentsioa igo egin zen. Bi hilabeteren buruan, [[Frantziako Lehen Errepublika|I. Frantziako Errepublikak]] gerra deklaratu zion Espainietako Koroari martxoaren 23an. == Gerrari buruzko jarrerak == Ipar Euskal Herria, oro har, ez zen azaldu [[Antzinako Erregimena]]ren amaieraren aurka, baina desadostasuna zegoen antolaketa politiko eta administratibo berriarekin.<ref name=":1" /> Dena den, gerra piztu orduko, Iraultzaren aldeko herri-mugimendua sortu zen [[Garazi]] eta [[Baigorri]] aldean, muga babestea helburu zuena; izan ere, [[Arnegi]]-[[Aldude]]-[[Orreaga]] arteko muga finkatu berria zen, [[1785]]eko Elizondoko itunaren bitartez,<ref>{{erreferentzia| izena= Joan|abizena= Capdevilla i Subirana |url=http://www.ub.edu/gehc/pdf/Deslinde.pdf | izenburua =Historia del deslinde de la frontera hispano-francesa |sartze-data=2018-11-25 |argitaletxea= Instituto Geográfico Nacional, Ministerio de Fomento, Gobierno de España, ub.edu}}</ref> eta jendea beldur zen “espainiarrek” (hots, [[baztan]]darrek eta [[erroibar]]tarrek) ez ote zituzten berenganatuko bertako oihan eta bazkalekuak. Horrenbestez, herritarrak [[Euskal Ehiztariak|Euskaldun Xazurrak (edo Ehiztariak)]] izeneko [[infanteria]] konpainietan antolatu ziren. Kapitainetako bat [[Jean Isidore Harizpe]] baigorriarra zen, burges donostiar baten semea,<ref>{{Erreferentzia|izena=Tom|abizena=Xipirons|izenburua=Baigorriko ondarea - Baigorriko Herriko Etxeak|hizkuntza=fr-fr|url=http://www.baigorry.fr/eu/herria/ondarea|aldizkaria=www.baigorry.fr|sartze-data=2022-02-02}}</ref> gerra honen ondoren ere karrera militar arrakastatsukoa.<ref name="manex">{{erreferentzia| izena= Manex|abizena= Goienetxe |url=https://www.jakin.eus/show/5ece003a69cf25d9df3c40cc6481137b71c7937b | izenburua =Frantziako iraultza eta Euskal Herria, kronologiaren harian |sartze-data=2018-11-9 |argitaletxea= Jakin 51, 1989ko martxoa-apirila, 55-67. orrialdeak, jakin.eus}}</ref> [[Aldude|Aldudarrak]], berriz, aspalditik zeuden etsaiturik baigorriarrekin, Aldude mendiko bazkalekuak zirela-eta. Hortaz, gogo onez hartu zuten 1793ko espainiar okupazioa, eta herria Espainiako Koroari lotzeko eskatu zuten.<ref name="amis">{{erreferentzia| izena= Albert|abizena= Chabagno |url=http://www.amisvieillenavarre.fr/wp-content/uploads/2015/12/Les-Aldudes-ou-Pays-Quint.pdf | izenburua =Les Aldudes ou Pays-Quint en Basse-Navarre |sartze-data=2018-11-25 |argitaletxea= amisvieillenavarre.fr}}</ref><ref name="hedatuz"/> [[Lapurdi]]n, muga ondoko herrietan batez ere, ez zuten berotasunik agertu gerraren alde; horren ondorioz, aristokraten eraginpean eta Iraultzaren aurka egotea egotzi zitzaien, eta errepresio gogorra jasan zuten.<ref name=":1" /> Nafarroa Garaian jarrera kontrajarriak izan ziren. Mendialdean eta Iruñean frantsesen aldeko giza talde sendoak zeuden;<ref group="oh">[[Manuel Godoy]] eta [[Francisco Zamora]] erregearen Nafarroako komisarioaren arteko ezkutuko gutun elkartrukeak (1795ko martxoa-1795ko urria) eta Monceyren gutunek hori uzten dute agerian. Godoyk espainiar armadaburuen jokaerari egozten zizkien, neurri handi batean, porrot militarrak; Francisco Zamorak, berriz, zuzenean hego euskal herritarrei ("vasco-navarros") egozten zien errua, frantsesekin bat egitea leporatuz; adibidez, Iruñeko ordezkari bakar bat aipatzen du hiribildu horretan espainiar erregearen zalea: Barreda delako bat. [[Canovas del Castillo|Canovas del Castillok]], mende bat inguru geroago, kasua aztertzean, bat egin zuen Zamoraren ikuspegiarekin; ikus Rodriguez Garraza, Rodrigo. 1990. 115-118. or.</ref> hegoaldea, berriz, espainiazalea zen. Izan ere, [[Erribera]]ko lurjabe handiek aduanak desagertzea nahi zuten, ardoa, garia edota olioa Espainia aldera trabarik gabe esportatu ahal izateko. Eta, horrezaz gainera, Hego Euskal Herriko lau probintziak konfederatzearen aldeko iritzia ere zabaldurik zegoen. Gerra hasi zenean, agintari monarkiazaleak gizartea akuilatzen saiatu ziren frantsesen aurka altxa zedin; erlijioaren defentsaren ideia ere erabili zuten horretarako. [[Nafarroako Diputazioa]]k boluntarioz osatutako bi batailoi eratu zituen, baina diruz saritu behar izan zituen gazteak izena eman zezaten. Errekrutatze horren aurka agertu zen erabat [[Iruñeko Udal]]a. Mendialdeko herriek ere eratu zituzten miliziak.<ref name="rodr"/> Foruetan oinarriturik, nafar gudariek ez zuten onartzen espainiar armadaburuen agindurik, eta uko egiten zioten Frantziako muga zeharkatzeari.<ref name="gen"/> Desertzioak ere ohikoak izan ziren, nafar instituzioen onarpenarekin. 1795eko uztailean, frantsesek Iruñea inguraturik zutela, [[Nafarroako Gorte]]ek ''[[appellitum]]'' (berehalako defentsarako deia) deitu zuten, baina hilaren 22rako Basileako Bakea sinatua zen.<ref name="rodr"/> Gipuzkoako gizartea ere zatiturik zegoen. Batetik kontserbadoreak zeuden, herrietako jauntxoak batik bat, foru autogobernua murriztearen aurkakoak, eta erregearen esku-hartzea gaitzesten zutenak. Merkatari burgesek, berriz, foruak ezeztatu gabe, askatasun handiagoa nahi zuten merkataritza operazioak egiteko, bai Espainian (koloniak barne), bai Europan.<ref name="chico"/> Gehienen ideologia ez izan arren, [[entziklopedismo]]a nahiko hedaturik zegoen, [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]]ren eta [[Bergarako Errege Mintegia]]ren inguruan batez ere. [[Frantziako Iraultza Euskal Herrian|Frantziako Iraultzaren]] aldekoak ziren, besteak beste, [[Jose Hilarion Maiz]] eta [[Joaquín María Barroeta]] politikariak, [[Diego Lazkano]] elizgizona, eta [[José Fernando Etxabe]] [[ahaldun nagusi]]a ere.<ref name="jazabala"/> Bestalde, Donostian, Tolosan eta beste hiri batzuetan kokaturik zeuden [[Ipar Euskal Herria|Iparraldeko]] eta [[Biarno]]ko merkatariek garrantzi handia izan zuten ideia horien zabalkundean.<ref name="aruano"/> Gerra hasieran Batzar Nagusiek errekrutatu zituzten milizianoek nafarren antzera jokatu zuten, eta uko egin zioten probintziako mugetatik kanpo borrokatzeari.<ref name="jazabala"/> {{esaera2|Jeneral Caro jaunak bere samaldako soldaduakin batean nai zituzkean eraman Gipuzkoako mutilak, Franziako lurrera egiten zituen sarreraetan; bañan Probinziak erantzuten zion, ezin ausiko zebala Errege Jaunarekin egiña zeukan bainandea, eta an arkitzen zirala prest beren mugaurpeari eginal guztian kontu egiteko ill edo bizi. Bidezko errazoi indar andiko au bere arpegira ematean miñkaiztu zan lazki Jenerala; eta agindu zeban, ezik, Gipuzkoako irurki edo terzioai etzekiotela eman Erregegandik artzen zuten egunoroko ogia eta bitanza. | Iztueta, Juan Ignazio (1767–1845) ''Gipuzkoako probintziaren kondaira''<ref>{{erreferentzia|url=https://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/I/IztuetaGipuzkoa040.htm |izenburua=Gipuzkoako probintziaren kondaira|abizena=Iztueta|izena=Juan Ignazio|sartze-data=2018-12-13|argitaletxea=3. zatia, 21. kapitulua, klasikoak.armiarma.eus}}</ref>}} == Indarrak == Gerra hasi zelarik, [[Mendebaldeko Pirinioetako Armada|Mendebaldeko Pirinioetako frantziar armadak]] 9.000 soldadu zituen, [[infanteria]]ko 14 batailoi eta erdi, infanteria arineko batailoi bat, 18 konpainia aske, eta [[artilleria]]ko 15 konpainiatan antolaturik.<ref name="francemil"/> Ipar Euskal Herriko konpainia askerik garrantzitsuenak [[Euskal Ehiztariak]] izan ziren ("Eskualdun Xazurrak" deitzen zitzaien), 1793ko udaberrirako 10 baitziren, horietako zortzi [[Nafarroa Behere]]ko mugaldean hedatuak. Boluntarioz osaturik zeuden, eta hasieran muga zaintzea zuten eginbeharra.<ref name="manex"/><ref name="hedatuz">{{erreferentzia| izena= Jean|abizena= Etcheverry-Ainchart |url=http://hedatuz.euskomedia.org/3206/1/08207216.pdf | izenburua =La Vallée de Baïgorri sous la Révolution |sartze-data=2018-11-10 |argitaletxea= Eusko Ikaskuntzaren VIII. Kongresua (8. 1954. Baiona, Uztaritze), Donostia, Eusko Ikaskuntza, 2003, 207-216. orrialdeak, {{ISBN|84-8419-932-0}}, hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Ondoko hilabeteetan soldadu frantsesen kopurua emendatuz joan zen, Konbentzioak errekrutatze masiboa ({{lang-fr|Levée en masse}}) agindu baitzuen 1793ko abuztuan; horri esker, 1794an 60.000 gudari zituen Mendebaldeko Pirinioetako armadak.<ref name="balparda">{{erreferentzia| izena= Gregorio|abizena= Balparda |url=http://hedatuz.euskomedia.org/746/1/01715734.pdf | izenburua =Bosquejo histórico |sartze-data=2018-11-26 |argitaletxea= hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Buruzagitzan aldaketa franko izan zen; [[Joseph Servan|Servan]] (1793ko maiatza-uztaila), [[Jacques Léonard Muller|Muller]] (1793ko urria-1794ko abuztua) eta [[Bon-Adrien Jeannot de Moncey|Moncey]] (1794ko iraila-1795eko urria) jeneralek iraun zuten gehien karguan. {| style="background-color: #FFCCCC; width:100%; border-radius: 6px;" | <center><big>'''Konbentzioaren Gerrako zenbait militar eta buruzagi (1)'''</big></center> <gallery mode="packed" heights="240px"> File:1-40_JBC_tableau.jpg|[[Jean-Baptiste Cavaignac]], Konbentzioaren mandatarietako bat Fitxategi:Bon_Adrien_Jeannot_de_Moncey_(1792).jpg|[[Bon-Adrien Jeannot de Moncey]], frantses armadako buruzagietako bat Fitxategi:Portrait of General Claude-Anne de Rouvroy, marquis de Saint-Simon-Montbléru..jpg|[[Claude-Anne de Rouvroy]], Saint Simongo markesa, frantziar iheslarien armadaburua File:Agustín Esteve Y Marques - Portrait of a Gentleman - WGA07551.jpg|Martín Antonio Álvarez de Sotomayor, [[Nafarroako erregeorde]]a File:General Francisco Javier Castaños (Museo del Prado).jpg|[[Francisco Javier Castaños]], Gerran landa mariskal izatera heldu zen </gallery> | |} [[Fitxategi:Argintzu lepoa 3 harrespila.jpg|thumb|Argintzu tontorreko lepoa]] Hegoaldean, berriz, 18.000-20.000 soldadu zituen espainiar armadak gerra hasieran, [[Ventura Caro]] jeneralaren esanera. Hauei gehitu behar zaie frantses iheslari erregezaleen armada (''Légion Royale des Pyrénees''), [[Claude-Anne de Rouvroy de Saint Simon|Saint Simongo markesa]] buru zuena.<ref name="hedatuz"/> Iheslarien armadak hildako anitz izan zituen [[Argintzuko gudua]]n (1794ko uztaila), eta bizirik harrapatutako soldaduak [[gilotina]]tuak izan ziren.<ref>{{erreferentzia| izena= Michel |abizena= Péronnet | izena2= Jean-Paul |abizena2= Jourdan |url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3330644c.texteImage | izenburua =La Révolution dans le département des Basses-Pyrénées: 1789-1799 |sartze-data=2018-11-27 |argitaletxea= 128. orrialdea, Horvath, gallica.bnf.fr}}</ref><ref>{{erreferentzia| izena= Abel|abizena= Hugo |url=https://books.google.es/books?id=OJ8UgRr2hbsC&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false | izenburua = Prise du poste d'Arquinzun |sartze-data=2018-11-27 |argitaletxea= France militaire: 1792-1837, 291. orrialdea, books.google.es}}</ref> Nafar gutxi mobilizatu ziren, 1.600 gizon inguru, gehienak [[Baztan]]go muga defendatzeko helburuz.<ref name="rodr">{{erreferentzia| izena= Rodrigo|abizena= Rodriguez Garraza |url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15856 | izenburua =Actitudes políticas en Navarra durante la guerra de la Convención (1793-1795) |sartze-data=2018-11-9 |argitaletxea= Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 51. urtea, 189. zenbakia, 1990, 113-118. orrialdeak, dialnet.unirioja.es}}</ref> Gipuzkoak 4.600 gizonez osatutako milizia antolatu zuen [[Joaquín María Egia]] Narrosko markesaren agindupean.<ref name="jazabala">{{erreferentzia| izena= José Antonio |abizena= Zabala Unzurrunzaga |url=http://hedatuz.euskomedia.org/1299/1/34051071.pdf | izenburua = Guipúzcoa ante la invasión de los convencionales: actitudes divergentes |sartze-data=2018-11-30 |argitaletxea= Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria, RIEV, ISSN 0212-7016, 34-1 zenbakia, 1989, 51-72. orrialdeak, http://hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Espainiako armadak muga gotortu zuen, eta [[kanoi]]-bateriak ezarri zituen [[Hondarribi]]tik [[Endarlatsa]]raino, eta [[Irun]] ([[Behobia]], [[Aldabe (Irun)|Aldabe]]), [[Bera]], [[Zugarramurdi]], Baztan eta [[Orreaga]]ko mendietan.<ref name="chico">{{erreferentzia| izena= Cirilo|abizena= Chico Comerón |url=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv/tesisuned:GeoHis-Cchico/Documento.pdf | izenburua = Actitudes políticas en Guipúzcoa durante la Guerra de la Convención (1793-1795) |sartze-data=2018-11-29 |argitaletxea= Universidad Nacional de Educación a Distancia (España). Facultad de Geografía e Historia. e-spacio.uned.es}}</ref> == Gerraren bilakaera == === Atzera-aurrera Lapurdi eta Nafarroako mugetan === [[Fitxategi:Guerre du Roussillon (1793-1795) EU.jpg|thumb|Konbentzioaren Gerra, Euskal Herriko Pirinioetako kanpaina]] [[Fitxategi:FR-64-Saint-Jean-Pied-de-Port08.JPG|thumb|[[Mendiguren gaztelua|Donibane Garaziko zitadela]]]][[Fitxategi:Gartzabalgo fortina.png|thumb|Gartzabalgo fortinaren hondakinak ([[Baztan]]). [[1793]]an eraikia, [[Izpegi]]tik 2,5 kilometro iparraldera, frantziarren esku gelditu zen [[1794]]ko ekainaren 3an]] 1793an gatazkak ez zuen norabide jakinik izan. Gerra hasieran zuten nagusitasun militarraz baliaturik, espainiarrek hartu zuten iniziatiba, eta [[Hendaia]] eta [[Sara]]n zeuden frantziar tropei eraso egin zieten apirilaren amaieran. Apirilaren 23an, bortizki kanoikatu zuten Hendaiako gotorlekua [[Hondarribia|Hondarribitik]] eta inguruko muinoetatik, eta erabat suntsitu zuten denbora gutxiren buruan.<ref name="hendaia">{{erreferentzia| izena= Pedro |abizena= Sanchez | izena2= P. L.|abizena2= Thillaud |url=https://www.oroitza-histoire-d-hendaye.fr/Hendaye1813.eB.htm#Hendaye_1813.eB | izenburua =Hendaye, 1813…mais aussi 1793: Le temps de tous les malheurs |sartze-data=2018-12-6 |argitaletxea= oroitza-histoire-d-hendaye.fr}}</ref> Zazpi egun geroago Sararantz jo zuten, [[Bera]] eta [[Lesaka]]tik abiaturik; espainiar infanteria eta zalditeriaren aurrerabidea geldiarazi ezinik, frantziar soldaduek bertan behera utzi zuten bertako kanpamentua. Maiatzaren 31n, berriz, espainiar konpainia bat odol eta gar sartu zen Hendaian; herria deuseztaturik geratu zen. Erasoaldi horien ondoren, [[Bidarte]]n ezarri zuen Lapurdiko kanpamentu nagusia [[Joseph Servan]] jeneralak. Hurrengo hilabeteetan eraso eta kontraeraso ugari izan zen behe Bidasoan.<ref name="hendaia"/><ref name="beaulac">{{erreferentzia| egilea= Beaulac |url=https://books.google.es/books?id=1MZNAAAAcAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua =Mémoires sur la dernière guerre entre la France et l'Espagne dans les Pyrénées occidentales |sartze-data=2018-12-6 |argitaletxea= books.google.es}}</ref> Nafarroa Behereko mugari dagokionez, apirilaren amaieran espainiarren esku zeuden [[Baigorri-Ortzaize|Baigorri]] aldeko mendi lepo guztiak, Izpegitik [[Lindus]]eraino. Horiek horrela, frantziarrak ohartu ziren eremu osoa defendatzeko adinako indarrik ez zutela; beraz, maiatzaren 27an, [[Luzaide]] eta [[Aldude]]tik atera, eta atzerantz egin zuten [[Baigorri]] eta [[Garazi]]raino. Aldudarrek ongi hartu zuten espainiar okupazioa, eta haien ondoan borrokatu ziren ondoko hilabeteetan.<ref name="beaulac"/> Ventura Caroren ondorengo helburua [[Château-Pignongo gudua|Château-Pignon]] ([[Eiheralarre]]) izan zen; gotorleku estrategikoa zen, Garazi eta [[Orreaga]] arteko bidea zaintzen zuena. Frantziarren arreta desbideratzeko asmoz, [[Bankako kobre meategi eta burdinola|Bankako burdinola]] eta [[Arrolako Harria]] eraso zituzten espainiarrek ekainaren 3an; Arrolan, alabaina, suharki egin zieten aurre [[Jean Isidore Harizpe|Harizperen]] Euskal Ehiztariek. Hiru egun geroago, Caroren indarrek Château-Pignon hartzea lortu zuten, gerrako batailarik odoltsuenetako baten ondoren; hala ere, ez zioten onurarik atera garaipen horri, eta hilaren 18an gaztelutik erretiratu ziren.<ref name="hedatuz"/><ref name="beaulac"/> Ekialderago, [[Zuberoa]] eta [[Erronkaribar]]ren arteko mugan, ekainaren amaieran hasi ziren liskarrak. Konbentzioaren soldaduak mugaren ondoan ikusi zituztelarik, [[Pedro Vicente Gambra]] alkate eta gerra-kapitainak ibarra mobilizatu zuen eta, nafar erregimentu baten laguntzaz, [[Santa Grazi]]raino esetsi zituzten. Hurrengo asteetan, erronkariar andre eta gizonak mugazain ibili ziren. Urriaren 7an, berriz ere saiatu ziren frantziarrak Erronkariko bortuak okupatzen. Erronkariarrek, Gambra buru zutela, Santa Graziraino egotzi zituzten, eta su eman zieten herri horretako 7 etxeri. Eraso eta kontraerasoetan etxe eta borda gehiago suntsituak izan zirenez gero, Santa Grazi eta Erronkariko ordezkariek bakea sinatzea erabaki zuten, bi udalerrien arteko mugak errespetatuz, beti ere.<ref name="erronkari">{{erreferentzia| izena= Bernardo| abizena= Estornés Lasa |url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/valle-de-roncal-erronkari-historia/ar-129543-110481/ | izenburua =Valle de Roncal - Erronkari (Historia) |sartze-data=2018-12-9 |argitaletxea= Auñamendi Entziklopedia (on line), 2018, aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus}}</ref> Abuztuaren 7an, frantziar armadak Aldude berreskuratu zuen. Konbentzioaren mandatariek traizioa leporatu zieten bertako bizilagunei, eta hitz larriak izan zituzten haientzat —“aldudar zitalak, Aberri Amaren desertore koldarrak, esklabo ustelak, frantziar izena merezi ez dutenak”—, baina zigorra ez zen askoz haratago joan. Beti ere, uda amaieran herria berriz ere espainiarren esku zegoen.<ref name="hedatuz"/> Irailaren 13 eta 14an, Konbentzioaren gudarosteak [[Urdazubi]] herria, [[Urdazubiko monasterioa|bertako monasterioa]], burdinola, errota eta ospitalea erre eta arpilatu zituen. Horren ondorioz, [[premontretar]]rak [[Loiolako Santutegia]]n kokatu ziren.<ref name="urdazubi">{{erreferentzia| izena= María Teresa |abizena= Lopez de Gereño Sanz |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/16074.pdf | izenburua =El Monasterio premonstratense de San Salvador de Urdax: Génesis y evolución Histórico-Artística |sartze-data=2018-11-10 |argitaletxea= Príncipe de Viana, 57. urtea, 207. zenbakia, 1996, 19-60. orrialdeak, dialnet.unirioja.es}}</ref><ref group="oh">[[Loiolako Santutegia]] hutsik zegoen, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.a]] erregeak [[jesuita]]k Espainiatik kanporatu baitzituen [[1767]]an.</ref> [[1794]]ko otsailaren 5ean, Caroren armadak eraso bortitza jo zuen Hendaia eta [[Urruña]]ko zenbait helbururen aurka, baina atzera egin behar izan zuen.<ref name="francemil">{{erreferentzia| izena= |abizena= |url=https://books.google.es/books?id=nfoG5KOmVE0C&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua =1794 - Guerre d'Espagne. Armée des Pyrénées occidentales |sartze-data=2018-11-11 |argitaletxea= France Militaire, books.google.es}}</ref> 1794ko udaberrian, frantziar agintari militarrek Baztan hautatu zuten espainiarren aurkako eraso erabakigarria jotzeko. Ekainaren 3an, hiru zutabetan antolatutako 5.800 gizon haranaren iparraldeko eta ekialdeko mendi lepoak hartzera abiatu ziren; lehenbiziko zutabeak [[Aldudeko gudua|Aldude]] eta Berderizko lepoa hartu zituen, bigarrenak [[Izpegi]], eta hirugarrenak [[Otsondo]].<ref>{{erreferentzia| egilea= Labouche, Capitaine |url=http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/280425/280425.pdf | izenburua =Le Chef de brigade Harispe et les chasseurs basques |sartze-data=2018-11-11 |argitaletxea= Pau, Société des Sciences, Lettres et Arts, 1893?, memoriadigitalvasca.es}}</ref> Uztailaren 10ean, Konbentzioaren aurkako frantziarrek [[Argintzu]] mendian zuten kanpamentuaz jabetu ziren.<ref name="hedatuz"/> Azkenik, uztailaren 23an, Bon-Adrien Jeannot de Moncey buruzagi zuen espedizioak Izpegiko lepoa gainditu eta [[Elizondo]] eta [[Doneztebe]] hartu zituen, [[Baztan haraneko gudua]]n. === Lapurdiko errepresioa === {{Sakontzeko|Lapurtarren deportazioa (1794)}} [[Fitxategi:Fabrica_Armas_Orbaiceta_m1.jpg|thumb|[[Orbaizetako ola|Orbaizetako arma fabrikaren]] aztarnak; Konbentzioaren Gerran errea]] [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioak (''Convention'', ''Montagnards'']], alegia, Menditarrak) [[Jean-Baptiste Cavaignac]] eta [[Jacques Pinet]] bere mandatariak bidali zituen Baionara (''Représentants en mission''). 1794ko martxoaren 3an ([[haizekor]]raren 13an), mandatari horiek ''ignoble'' ("doilor") izendatu zituzten [[Sara]], [[Itsasu]] eta [[Azkaine]], baita agindu ere 3 eta 88 urte arteko herritar guztiak bertatik gutxienez "20 legoara" (80 kilometrora) kanporatu zitzatela, tokiko 47 gaztek beren gerrako postuak utzi eta [[Bera]]ra alde egin zutenean.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=La Déportation des Basques|urtea=2016|abizena=De la Cerda|izena=Alexandre|orrialdeak=|orrialdea=39|argitaletxea=Éditions Cairn|ISBN=978-2-35068-355-3}}</ref><ref name=":0" /><ref group="oh">De la Cerdak euskal herritarren kontrako iraultzaileen jarrera oldarkorraren aitzakiatzat jotzen du desertzioa; ikus 102. or.</ref> Luze gabe, elizara behartu eta gero, 2.400 saratar [[Ziburu]] eta [[Donibane Lohizune]]ra zuzendu zituzten (garai horretan "Chauvin-Dragon" izen berriaz deituak), 150 gurditan ilara luze batean. [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioko]] iraultzaileek beste hainbeste egin zuten Lapurdiko herri askotan: [[Senpere]], [[Ezpeleta]], [[Azkaine]], [[Kanbo]], [[Makea]], [[Lekorne]], [[Luhuso]], etab.<ref name="Cerda, Alexandre 2016">De la Cerda, Alexandre. 2016, 39-41</ref><ref group="oh">[[Jean-Martin Monduteguy|Jean-Martin Monduteguyk]], Pinet eta Cavaignacen ordezkariak, koordinatu zituen deportazio lan guztiak, irmo eta gogor jokatuz, horretarako berariaz sortutako Komite Berezian; gainera, Lapurdiko izenak aldatu zituen iraultzaileen taldean parte hartu zuen; ikus Chico Comeróna, Cirilo. 2011, 66-67. or.</ref> Aldi berean, euskara "fanatismoaren mintzairatzat" jo zuten, baita aurrerabidearen eta [[Argien Garaia|Argien]] kontrakotzat ere, eta debekatu egin ziren frantsesez bestela idatzitako agiriak.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=El Libro Negro del Euskera|urtea=2009|abizena=Torrealdai|izena=Joan Mari|orrialdeak=20-28|orrialdea=|argitaletxea=Ttarttalo|ISBN=978-84-8091-395-9}}</ref> [[Fitxategi:Sare_Larralde.JPG|thumb|[[Jondoni Martine eliza (Sara)|Sarako Jondoni Martine elizako]] plaka oroigarria]] [[Fitxategi:Chauvin_Dragon_Donibane_Lohizune.png|thumb|Konbentzioak hainbat herriri aldatu zien izena, baita Donibane Lohizuneri ere: Chauvin-Dragon]] Elizetan bildu zituzten biztanleak, gizon zein emakume, gazte zein zahar, 3.000 inguru;<ref name="Watson, C. 2003, 56-57. or">Watson, C. 2003, 56-57. or.</ref> kopuruei buruz, hala ere, askotariko estimazioak eman dira, gutxiago ere izan zirelakoan, orduko biztanleria kopuruaren arabera. Donibane Lohizunen eta Ziburun, Societé Révolutionnaire sortu berriko kideek irainka eta harrika hartu zituzten ilaran heldutakoak. Iparraldera bidean, herritar gehiago bildu zitzaizkien. 1794koa negu hotza izan zen, eta deportatuak ugari hil ziren bidean, bereziki zahar eta gazteenak.<ref name="Cerda, Alexandre 2016"/> Deportazio ilarako herritarrak hainbat departamendutan banatu zituzten [[Landak|Landetan]], [[Bearno]]n, [[Pirinio Garaiak|Pirinio Garaietan]], [[Gers]] eta [[Lot eta Garona]]n. Hor, agintari iraultzaileen maiatzaren 24ko agindu batek hala ezarri baitzuen, erabilera publiko eta pribatuko lanetan jarri zituzten lanean. Elizetan pilatzen zituzten (229 [[Capbreton]]ekoan), hotzez, janaririk gabe, arrotzen artean, eta agintari etsaiek zelataturik; handik irteteko debekua zuten.<ref name="Cerda, Alexandre 2016"/> {{esaera2|Federalismoak eta sineskeriak behe bretoiz hitz egiten dute, emigrazioak eta Errepublikaren gorrotoak alemana, kontrairaultzak italiera, eta fanatismoak euskara. Hauts ditzagun kaltearen eta errorearen bitarteko horiek. | [[Salbamen Publikoko Komitea]]ren mintzairei buruzko txostena, "Rapport Barère", 1794<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=El Libro Negro del Euskera|urtea=2009|abizena=Torrealdai|izena=Joan Mari|orrialdea=20|argitaletxea=Ttarttalo|ISBN=978-84-8091-395-9}}</ref>}} [[Landak|Landetara]] heldutakoan, ilara luzera behartutakoak sexuaren arabera banatu zituzten,<ref name=":0" /> eta familiak zatituak izan ziren. Capbrutus berrizendatutako [[Capbreton]]go eliza euskal herritarren [[espetxe]] bihurtu zen [[haizekor]]raren 24ko aginduz. Asko hil ziren bertan, egoera latzean giltzapetuak. Hariztoi abadeak ohartarazi zuen [[San Bisentse]]ko elizan 300 euskal herritar [[emakume]] zeudela giltzapetuta. Herrietako agintariek estu eta larri ikusten zuten beren burua deportatuoi janari pixka bat helarazteko eta mantenurako.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 90-100</ref> Agintari berriek [[Deportazio|deportatuen]] jabetzak enkantean saldu, etxeak eta aziendak (10.000 abelburutik gora) desjabetu, eta altzariak inguruko herrietara eraman ziren, edo/eta erre egin zituzten,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Juan Carlos|abizena=Etxegoien (Xamar)|urtea=2009|izenburua=The Country of Basque|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=23|isbn=978-84-7681-478-9|herria=Pamplona-Iruñea, Spain}}</ref> edo (frantses) "abertzaleei" eman.<ref name="Watson, C. 2003, 56-57. or" /><ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 85-87</ref><ref group="oh">"''Les biens de internés seront donnés à titre de colons partiaires, aux patriotes qui sont restés et aux patriotes de Biriatou, Hendaye, Urrugne et Subernoa''"; ikus De la Cerda, Alexandre. 2016, 87. or.</ref> Deportatuek (tartean zela [[Martin Ithurbide]], [[Sara]]ko [[Alkate|auzapez]] izandakoa) protestak eta eskaerak zuzendu zizkieten askotariko agintariei egoeraren bidegabeaz gogoraraziz; haatik, gehienetan, ez zuten erantzunik izan.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 101. or.</ref> 1794ko [[sapadun]]aren 27an (apirilaren 16an), [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioak]] probintzietako komite eta epaitegi iraultzaileak indargabetu zituen, Pinet eta Cavaignacen iritziaren kontra.<ref group="oh">[[Pierre-Laurent Monestier]] haien kideak Baionako [[Salbamen Publikoko Komitea]]k hartutako neurriak zuritu zituen, eta salatu bertako biztanleak "egoistak, fanatikoak, azpijanera eroriak eta aristokratak" zirela; ikus De la Cerda, Alexandre. 2016, 104. or.</ref> Haatik, uda amaierarako atzeraezina zen jada deportatuen itzulera. Baudot eta Garrau herriaren ordezkariek [[Egutegi errepublikanoa|III. urteko]] [[mahaxte]]aren 8 eta 10ean (irailaren 30ean eta urriaren 2an) agindu bana eman zuten, [[Uztaritze]]ko herritarrak itzultzeko eta haien ondasunen salerosketa gelditzeko; ordurako, ordea, txikizioa handia zen.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 107-109. or.</ref> Besteak ere etxeratu ahal izan ziren.<ref name="manex"/> 1.600 [[Lapurdi|lapurtar]] hil ziren [[Lapurdiko deportazioa (1794)|deportazioan]], gehienak Sarakoak.<ref name=":0" /> 1795eko martxoaren 4an, deportazio agindu suntsigarritik urtebetera, ikerketa batzorde bat eratu zen, ondorengoek osaturik: [[Dominique Garat Hiriarte]], Dominique Halsouet zaharra, Courtelarre eta Etxegoien.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 108-109. or.</ref> === Gipuzkoa zatituta === {{Gehiago jakiteko|Gipuzkoako Errepublika}} Baztan haraneko guduaren ondoren, frantsesek [[Bidasoa]]n behera egin zuten, [[Hondarribia]] hartu, eta [[Donostia]]ra aurreratu zuten, baita abuztuaren 3an Donostiara sartu ere; hiriak ateak ireki zizkien,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/konbentzio-gerra-euskal-herrian/ar-154139-144609/#144613mintzatzen%20da%22|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2018-11-11}}</ref> defendatzeko hornigairik gabe eta Espainiako Koroarekiko tirabira handien erdian. [[Filipinetako Konpainia]]k bertan behera utzi zuen bere jarduera Gipuzkoan 1794ko martxoan.<ref name=":3">{{Cite aldizkari|abizena=Díaz-Trechuelo|izena=Lourdes|egile-lotura=|izenburua=La Real Compañía de Filipinas en Guipúzcoa|aldizkaria=Itsas Memoria|argitaratze-lekua=Donostia|liburukia=4|alea=|data=|urtea=2003|orrialdea=375-376|url=http://untzimuseoa.eus/images/itsas_memoria_04/17%20DIAZ.pdf|sartze-data=2018-11-17|issn=}}</ref> [[Martín Antonio Álvarez de Sotomayor]], Colomerako konde eta Espainiar Armadako jeneralak gidatutako 4.000ko gudarosteak gogor egin zien frantsesei [[Tolosa]]n, baina abuztuaren 9an erretreta egin zuen Lekunberrira.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Tolosa frantses armadaren eskuetan geratu zen: Gipuzkoa haien menpean zen salbu eta Tolosatik hegoaldera. {| style="background-color: #CCFFFF; width:100%; border-radius: 6px;" | <center><big>'''Konbentzioaren Gerrako zenbait militar eta protagonista (2)'''</big></center> <gallery mode="packed" heights="220px"> File:AduC_055_Servan_(J._de_Gerbey,_1741-1808).JPG|[[Joseph Servan]], Mendebaldeko Pirinioetako Armadako lehen buruzagia File:Dominique Garat Aîné (1735-1799).jpg|[[Dominique Garat Hiriarte|Dominique Garate "Zaharra"]], Lapurdiren defendatzailea File:Jean Isidore Harispe (1768-1855).jpg|[[Jean Isidore Harizpe]], [[Euskal Ehiztariak]] gidatu zituen File:General_Jose_de_Urrutia_(1739-1803)_por_Goya.jpg|[[Fitxategi:General_Jose_de_Urrutia_(1739-1803)_por_Goya.jpg|[[José de Urrutia y de las Casas|Jose Urrutia]] bizkaitarra, Erronkaribarren borrokatu zen frantsesen kontra File:Retrato del capitán general Ventura Caro y Maza de Linaza (Vicente López).jpg|[[Ventura Caro]], espainiar tropen buruzagietako bat </gallery> | |} Konbentzioaren indarrak Donostian sartzean, Foru Aldundiak ez zuen Godoyren esana bete, espainiar armadaren erretretarekin batera bere egoitza lekualdatzea; aldiz, hura [[Getaria (Gipuzkoa)|Getariara]] eraman zuen. Donostiara sartzean, frantses armadako buruzagiek, Monceyk bereziki, hitz egiteko jarrera agertu zuten, Frantziako Errepublikaren barruan kokatzearen baldintzapean. [[Joaquín María Barroeta|Joaquin Barroeta-Zarauz Aldamar]] diputatua eta [[José Fernando Etxabe|Fernando Etxabe-Asu Romero]] diputatu nagusia, ideia aurreratuko pertsonak, frantsesekin jarri ziren harremanetan.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48">Chico Comerón, Cirilo. 2011, 39-48. or.</ref> Proposamen bat egin zieten: zazpi puntuko agiri bat, [[Gipuzkoa]]ren independentzia aipatzen zuena, "[[Nafarroako Erresumaren inbasioa (1199-1201)|1200 arte izan zen bezala]]", eta Gipuzkoako batzar nagusien deialdi bat, Getarian egitekoa. [[Manuel Godoy]] espainiar ministroak suminkor ikusi zuen gipuzkoar agintarien jarrera, baita Gipuzkoa "probintzia traidore" deitu ere; are, foruak kentzeko premia ikusten zuen.<ref name=":1" /> {{esaera2|Donostiako okupazioa ez zen armen bidezko ekintza izan. Hainbat gipuzkoar sasipolitikari Adrien de Moncey jeneralaren lilurak jota erori ziren, hitz eman baitzien herrialdea errepublika independente bilakatuko zuela. Gizon sinesberak haiek, hiria frantsesen esku utzi zuten..." | Manuel Godoy, [[Karlos IV.a Espainiakoa|Karlos IV.aren]] ministro ahalguztiduna}} [[Fitxategi:Gabriel de Mendizábal Iraeta.jpg|thumb|upright|[[Gabriel Mendizabal]], foru miliziako buruzagia]] Abuztuaren 14an, Getariako batzar nagusia eratu zen, baina [[Arrasate]] eta beste bospasei udalerri ez ziren bertaratu.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Zortzi puntuko agiri bat bidali zitzaien frantses agintariei. [[Bon-Adrien Jeannot de Moncey|Monceyk]] begiko zuen errepublika subiranoa osatzeko proposamena, baina ez zen onartua izan Osasun Publikoaren Batzordean.<ref name=":1" /> Abuztuaren 19an, [[Jacques Pinet|Pinetek]] eta [[Jean-Baptiste Cavaignac|Cavaignacek]] zehazki errefusatu egin zuten gipuzkoar ordezkarien proposamena (errepublika aparte bat), eta baldintza gabe Frantziarekin bat egitea beste aukerarik ez zieten eman; proposamena guztiz onartezina zen mandatarion pentsamolde jakobinoarentzat.<ref name=":1" /><ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mondragón y la Gipuzkoa española|hizkuntza=es-ES|data=2009-04-19|url=https://www.diariovasco.com/20090419/alto-deba/mondragon-gipuzkoa-espanola-20090419.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2018-11-21}}</ref> Bi egun geroago, Eibarko udalbatzak Gipuzkoa utzi eta Bizkaian sartzea eskatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Guerra de la Convención, la destrucción de Eibar, y el guerrillero "Marruko"|hizkuntza=es|url=https://egoibarra.eus/es/noticias/la-guerra-de-la-convencion-la-destruccion-de-eibar-y-el-guerrillero-marruko|aldizkaria=Egoibarra.eus|sartze-data=2023-02-01}}</ref> Abuztuaren 23ko agiri publiko batean, frantses mandatari horiek lurralde konkistatutzat jo zuten Gipuzkoa. Hura argitaratu eta bi egunera, frantsesek [[Getaria (Gipuzkoa)|Getariako]] diputatuak atxilotu zituzten, 46 guztira (beste hainbeste herritakoak), eta Baionara espetxeratu,<ref name=":2" /> Aldamar eta Romero izan ezik, bitartekari lanetan libre utziak.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Abuztuaren 29an, frantses soldaduek [[Eibar]]ko hainbat eraikin erre eta txikizioak eragin zituzten; herri hori izan zen Gipuzkoan gerratik kaltetuen atera zena.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Chicón Comerón|izena=Cirilo|egile-lotura=|izenburua=La guerra de la Convención en Guipúzcoa (1793-1795): daños causados por las tropas francesas|aldizkaria=Espacio, Tiempo y Forma. Serie IV|argitaratze-lekua=|liburukia=24|alea=|data=|urtea=2011|orrialdea=180-181|url=http://revistas.uned.es/index.php/ETFIV/article/viewFile/10842/10355|sartze-data=2018-11-18|issn=}}</ref> Frantsesen hitzarmenerako ezintasuna, jarrera bortitza eta arpilatzeko joera irainak izan ziren gipuzkoar foralistentzat, eta okupatu gabeko herriak mobilizatzen hasi ziren haien aurka, foruen eta erlijioaren defentsan. Irailaren 1ean, 18 udalerrik gerrako [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|batzar nagusi bat]] egin zuten [[Arrasate]]n, frantsesen kontrako gerra antolatzeko.<ref group="oh">[[Leintz-Gatzaga]], [[Elgeta]], [[Eskoriatza]], [[Aretxabaleta]], [[Elgoibar]], [[Antzuola]], [[Urretxu]], [[Itsaso (Gipuzkoa)|Itsaso]], [[Zumarraga]], [[Ezkio]], [[Gabiria]], [[Arrasate]], [[Bergara]], [[Segura]], [[Zegama]], [[Legazpi]], [[Ormaiztegi]] eta [[Oñati]]ko ordezkariek hartu zuten parte Arrasateko batzar nagusian.</ref> Foru milizien erasoek mantsotu zuten Konbentzioaren armadaren aurrerabidea, eta atzera eginarazi zioten kasu batzuetan.<ref name=":2" /><ref name="kasper">{{erreferentzia| izena= Michael|abizena= Kasper |url=http://www.zumalakarregimuseoa.eus/eu/files/mitxel-kasper.-la-guerrilla-en-gipuzkoa-1808-1835 | izenburua =La guerrilla en Gipuzkoa (1808-1835) |sartze-data=2018-11-12 |argitaletxea=Zumalakarregi Museoa, 1992, zumalakarregimuseoa.eus}}</ref> Bi hilabete geroago, azaroaren 28an, frantziar gudaroste iraultzaileak [[Bergara]] hartu eta arpilatu zuen, baina [[Gabriel Mendizabal]] buru zuten gipuzkoar boluntario foralistek hiria berreskuratu zuten abenduaren 2an. Frantsesak egotzirik, Gipuzkoako batzar nagusia [[Leintz Gatzaga]]n kokatu zen.<ref name="kasper" /> Urriaren 15 eta 17 artean, Monceyk ofentsiba zabala hasi zuen Nafarroako iparraldean: 46.000 soldadu abiatu ziren Baztandik eta Ibañetatik hegoalderantz, Iruñea hartzeko xedearekin; espainiarrak 13.000 besterik ez ziren. Gipuzkoan zegoen frantziar armada ere Iruñerantz abiatu zen, [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberrin]] barrena.<ref name="chico"/> Hiru frantses batailoi iraultzaile, bata Donibanetik abiatuz, bigarren bat Orhiko lepotik eta hirugarren bat Larrañen behera, Orbaizetara, Itzaltzura, Otsagabira eta Hiriberrira heldu ziren. Orbaizetako ola defendatzen zuten 2.400 soldadu espainiarrek, frantses iraultzaileekin hala hitzartuta, tokia utzi zuten, eta frantses armada horrek, soldadu zituela baxenabartar eta zuberotar ez gutxi, ola kiskali zuen,<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=|abizena=Xamar|urtea=2018|izenburua=Etxera bidean|argitaletxea=Pamiela|orrialdeak=50-62}}</ref> eta [[Eugiko ola|Eugiko]] arma ola ere suak hartu zuen.<ref name="hedatuz" /> [[Mezkiritz]], [[Hiriberri (Aezkoa)|Hiriberri]] eta Lekunberrin izan ziren borrokaldi nagusiak.<ref name="gen">{{erreferentzia| izena= |abizena= |url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=7311 | izenburua =Guerra contra la Convención |sartze-data=2018-11-12 |argitaletxea=Gran Enciclopedia Navarra, enciclopedianavarra.com}}</ref> Espainiar armadako buruek, frantses armada heltzen ari zela ikusirik, Auritz hustu eta herriari su ematea erabaki zuten: herriko 46 etxetik 42 erre ziren.<ref name=":4" /> Nagusitasuna eskuratu arren, ordea, frantsesek bertan behera utzi zuten erasoa, eta ihesi zihoazen soldadu espainiarrak Iruñera iritsi ahal izan ziren.<ref name="hedatuz" /> Haatik, ordurako erasotzaileek Orreaga eta Luzaide kiskali zituzten, baita sua hemen Aezkoako herri ugariri, zubiak bota eta elizak erre; kabaleak ugari ebatsi ziren, eta uztak galarazi.<ref name=":4" /> === Frantsesen oldarraldia hego-mendebaldera === 1794-1795eko negua latza izan zen armada frantsesarentzat: nekeak, janari urritasunak eta arta eskasak [[tifus exantematiko|tifus]] izurrite ikaragarria eragin zuten [[Gers (ibaia)|Gers]] eta [[Deba (ibaia)|Deba]] ibaien artean, eta Monceyk milaka gudari galdu zituen.<ref name="hedatuz"/><ref name="beaulac"/> Garaiko dokumentuetan “sukar ustel” deitutako izurri horrek gogor erasan zituen espainiar tropak eta zibilak ere.<ref name="erkoreka"/> Apirilean, [[Martin Antonio Álvarez de Sotomayor|Colomerako kondeak]] utzi zuen espainiar armadaren buruzagitza; [[Pablo de Sangro y Merode|Castelfrancoko printzeak]] ordeztu zuen. Udaberrian, 12.000 soldaduko errefortzua iritsi zitzaion Mendebaldeko Pirinioetako armada frantsesari eta, denbora luze gabe, berrekin zieten erasoei. Maiatza hasieran hiru frantziar batailoi kokatu ziren [[Itziar]]ren, eta beste bi [[Aldaba (Tolosa)|Aldaban]], [[Azpeitia]] eta [[Tolosa]]ren arteko bidea zaintzeko.<ref name="beaulac"/> [[Elgoibar]] hartzeko erasoaldia giltzarri gertatu zen Konbentzioaren armadaren aurrerabidean. Maiatzaren 19 eta 23 bitartean, herri horren aurrean dagoen Muskirutxu mendia hartzen saiatu ziren, baina ez zuten lortu. Arrakastarik gabeko beste eraso bat jo zuten ekainaren 15an eta, azkenik, hilaren 29an jabetu ziren Elgoibar eta [[Bergara]]z.<ref>{{erreferentzia| abizena= Cendoya Echániz| izena=Ignacio |url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/elgoibar/ar-38021-25749/ | izenburua =Elgoibar |sartze-data=2018-12-15 |argitaletxea= Auñamendi Entziklopedia (on line), 2018.}}</ref> Uztailaren 2an, hiru zutabe abiatu ziren Tolosatik [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberrirantz]]; helburu bera zuen beste zutabe bat [[Doneztebe]]tik irten zen. Biharamun egunsentian lau zutabeek inguraturik zeukaten [[Larraun]]go herria. Baina ordurako espainiarrak [[Irurtzun]] aldera bilduak ziren. Frantziarrak haien atzetik joan ziren, eta oso borrokaldi odoltsua izan zuten hilaren 6an. Besteak beste, [[Jean Isidore Harizpe]] larri zauriturik gertatu zen guduan. Azkenik, espainiar armada Iruñerantz erretiratu zen, eta frantsesek Irurtzun okupatu zuten.<ref name="chico"/><ref name="beaulac"/> Horiek horrela, Nafarroako hiriburua inguraturik geratu zen, bai iparraldetik, bai mendebaldetik, eta nahasmendua eta ezinegona nagusitu ziren bertan. Itxuraz, Espainiako gobernua prest zegoen Euskal Herriko mendebaldeko hiru probintziak, eta beharbada Nafarroa ere, Frantziaren eskuetan uzteko. Frantziaren eta Espainiaren arteko elkartrukearen pieza bat bihurtzea eragozteko, [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteek]] mobilizazio orokorra (''[[appellitum]]'') deitu zuten, eta Castelfrancoko printzeak, gogoz kontra bazen ere, onartu behar izan zuen.<ref name="rodr"/> [[Fitxategi:Iruñerria Gaztelu gailurretik.jpg|thumb|Iruñerria Gaztelu mendiko gotorlekutik, magalean [[Arakil (ibaia)|Arakil]] eta Oskiako igarobidea dituela]] Elgoibarren zeuden frantziar batailoiek, 4.500 soldadu inguruk, mendebalderantz jo zuten uztailaren 12an. Espainiar osteek atzera egiteko agindua jaso zutenez gero, batere oztoporik gabe joan ziren aurrera frantsesak:<ref name="chico"/> [[Eibar]] uztailaren 12an bertan hartu zuten, [[Ermua]], [[Durango]] eta [[Legutio]] 13an. Egun horretan, beste 3.500 gudamutil abiatu ziren Irurtzundik eta, [[Sakana]]n zehar, [[Altsasu]]raino iritsi ziren, eta bertan Santa Eulaliari eskainitako baseliza erre zuten<ref name="carasatorre">{{Erreferentzia|izena=Rafael|abizena=Carasatorre|izenburua=Textos Históricos Navarros: Alsasua, Urdiain: 1820: despoblado de Zangitu y propiedad de su iglesia de Santa Eulalia|data=2013-07-22|url=http://documentanavarra.blogspot.com/2013/07/alsasua-urdiain-1820-despoblado-de.html|aldizkaria=Textos Históricos Navarros|sartze-data=2021-05-17}}</ref>. [[Arrasate]] uztailaren 16an erori zen, [[Gasteiz]] biharamunean, eta [[Bilbo]] bi egun geroago. Gipuzkoako batzar nagusiak [[Briviesca]]n hartu behar izan zuen babes.<ref name="kasper"/> Uztailaren 22an, [[Gaztelu III (Andiako mendia)|Gaztelu]] eta [[Erga]] mendi tontorretan gotortu ziren Konbentzioaren indarrak, Iruñetik hurbil, eta [[Miranda Ebro]] ere haien esku zegoen; Madrilgo gortean panikoak jota zebiltzan.<ref name=":2" /> Egun berean, espainiarrek eta frantziarrek [[Basileako Bakea]] sinatu zuten, baina berria bi aste geroago iritsi zen. Armada frantsesa irailean erretiratu zen Hego Euskal Herritik.<ref name="hedatuz"/> [[Fitxategi:Francois Barthelemy.gif|thumb|upright|[[François de Barthélemy]], Konbentzioaren ordezkaria [[Basileako Bakea|Basileako negoziazioetan]]]] == Ondorioak == === Izurria eta hondamena === Pirinioetako Gerra arrunt hondatzailea izan zen Euskal Herriarentzat, bi urtez milaka soldaduk hartu baitzituzten bertako mendi eta herriak. Herri asko izan ziren arpilatuak, eta suak erraustu zituen, besteak beste, [[Hendaia]], [[Banka]], [[Urdazubi]], [[Auritz]], [[Abaurrepea]], [[Abaurregaina]], [[Garaioa]], [[Luzaide]] eta [[Otsagabia]]. Burdinola, borda, zubi eta errota ugari ere suntsituak izan ziren. Frantziar armadak aurrera egin ahala, herritarrek hegoalderantz egin zuten ihes. Luzaideko okupazioak, esate baterako, bi urte iraun zuen, eta urte bat Baztangoak. Bizilagun asko hil ziren, biztanleriaren %10 baino gehiago [[Iruñeko merindadea|Iruñeko]] eta [[Zangozako merindadea|Zangozako]] merindadeetan; hiltze kopurua %20ra iritsi zen mugako udalerrietan, hala nola, [[Bera]], Urdazubi, Zugarramurdi, [[Baztan]], Luzaide, [[Erroibar]] eta [[Aezkoa]]n. Gipuzkoak ere biztanleriaren %10 inguru galdu zuen.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.oeegunea.eus/agiriak/ikusi/hitz/57/?urtea=2018&hila=06|izenburua=Epidemiak Euskal Herrian|izena=Anton|abizena= Erkoreka|argitaletxea=Osasungoa Euskalduntzeko Erakundea}}</ref> Gerrak ekarritako miseriarekin batera, 1794-1795 bitartean gudarosteek hedatu zuten [[tifus exantematiko|tifus]] epidemia izan zen heriotza gehienen arrazoia.<ref name="erkoreka">{{erreferentzia|izena= Anton | abizena= Erkoreka |url= http://www.oeegunea.eus/agiriak/ikusi/hitz/57/?urtea=2018&hila=04 |izenburua=Epidemiak Euskal Herrian |argitaletxea= Osasungoa Euskalduntzeko Erakundea, oeegunea.eus|sartze-data=2010-12-14}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena= Angel| abizena=García-Sanz Marcotegui |izena2= Miguel Angel| abizena2=Zabalza Cruchaga |url= https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15690 |izenburua=Consecuencias demográficas de la Guerra de la Convención en Navarra. La crisis de mortalidad de 1794-1795 |argitaletxea=Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 168-170. zenbakiak, 44. urtea, 1983, 63-88. orrialdeak |sartze-data=2010-11-12}}</ref> === Euskal gizarteko egiturak kolokan === Errepresioa ere pairatu behar izan zuten euskal herritarrek. Iparraldean, Konbentzioaren ordezkariek iraultzarekin bat egiten ez zuten guztien aurka jo zuten, eta exekuzioak eta espetxeratzeak ohikoak izan ziren. Espainiarren lagun zirelakoan, milaka lapurtar deserrituak izan ziren 1794ko martxoan. Hegoaldeko probintzietako biztanleei ere leporatu zitzaien “etsaiekin” elkarlanean aritu izana. Esate baterako, Nafarroa Garaiko jendeak, bertako instituzioen babesarekin, jarrera epela izan zuen gerrarako erroldatzeko tenorean, eta mendialdean errekrutatutako boluntarioek uko egiten zioten Frantziako muga igarotzeari; desertzioak eta diziplinarik eza ere maizkoak ziren.<ref name=":1"/><ref name="rodr"/> Gertaera horiek aitzaki harturik, 1796an [[Karlos IV.a Borboikoa|Karlos IV.ak]] indarrik gabe utzi zituen [[Hego Euskal Herriko foruak|Nafarroako foruak]]. Ordutik aurrera, bai berak eta bai [[Fernando VII.a Borboikoa (Espainia)|Fernando VII.ak]], nafar gazteak sarrarazi zituzten Espainiako armada erregularrean, foruen xedapenen aurka.<ref name="gen"/><ref group="oh">Manuel Godoy ministro ahalguztiduna izan zen neurri horien eragilea. Argigarria eta ezaguna da [[Francisco Zamora]] Nafarroarako errege ordezkariak Godoyrekin Basileako Ituna sinatu berritan izandako gutun trukea, lehenak bigarrenari proposatuz Filipe V.ak Aragoirekin egin zuen bezala Nafarroarekin egiteko: [[Basileako Bakea|Bake honen ondotik]], Probintzia hauek gainerako Nazioari elkartuko balitzaizkio, hartatik banantzen dituzten eta Erresumako kide hil bat egiten duten foruen trabarik gabe, berorrek [[Cisneros kardinala|Cisneros kardinaletik]] edo [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.a]] handitik ikusi ez dugun obra handietako bat egingo luke. Garai hauek baliatu behar dira monarkiaren indarra eta funtsak handitzeko. Bilbo eta [[Donostiako historia|Donostiako]] aduanak eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] mugak Erresumako finka onenetakoak izango lirateke. Hiru probintziotako katastro ekarpenak, behetik asko jota ere, berrehun mila eurotik gorakoak izango lirateke nire kalkuluen arabera. / Pentsa daiteke hortik gutxienez zazpi mila gizon atera genitzakeela tropetarako. Badira legezko argumentuak operazio horretarako: "haiek kale egin dute funtsean beren betebeharrei, kostu bat du Monarkiarentzat bere lurraldearen zati bat berreskuratzea". Godoyk honela erantzun zion: "Beste une baketsuago batean, mendean hartuko dugu faltan den bazter hori". Ikus Martínez de Muniain, Emilio V. 1993, 168-169. or.</ref> [[Lapurdiko deportazioa (1794)|Lapurdiko deportazioaren]] agindu-emaileak eta arduradunak zigorrik gabe atera ziren Konbentzioak porrot egin zuenean ere.<ref name=":1" /> === Mugaz bi aldeen arteko harremanen etena === {{paperezko aipua |ORROITZAPENAK<ref group="oh">Azken eta azken aurreko ahapaldiak.</ref><br/> Ordu da egin dezon leku<br/> tristeziak gozoari.<br/> Nigar karatsak baditugu<br/> aski luzaro ixuri.<br/> Denbora da ganbiatu:<br/> terroristak kargutarik<br/> apartatuak jadanik,<br/> begitarteak ilunik<br/> doluan dire sartu. Orroit zaitezte, lapurtarrak,<br/> zenbat duzuen sofritu;<br/> baldin terroristei indarrak<br/> ez balitzaizkote kendu,<br/> sekulan zuen nigarrak<br/> ez zirela xukatuko.<br/> Gauza horren frogatzeko<br/> ez dut urrun joan beharko,<br/> badaki bat bederak.|Piarres Lafitte zenaren ''Poemes historiques<br/> des basques (1749-1821)'' liburutik (Baiona, 1972)<ref>Zavala, A. 1989, 118-120. or.</ref> }} [[Arturo Kanpion|Arturo Campión]]-ek ''Pedro Mari'' ipuinean azaldu zuen bezalaxe, eta gaur egun, besteak beste, [[Xosé Estévez]] historialariak, gerraren ondorio politikorik negatiboena ordura arte nahiko baketsuak izan ziren [[Bidasoa]] eta [[Pirinioak|Pirinioen]] alde banatako euskaldunen arteko erlazioen hondatzea izan zen,<ref name="este">Estévez, X., ''Historia de Euskal Herria II. Del hierro al roble.'' Txalaparta, Tafalla, 1999. 243-244. orrialdeak.</ref> Frantziako Errepublikak Ipar Euskal Herriko biztanleak beren Hegoaldeko senideen aurka armak hartzera behartu baitzituen.<ref group="oh">Ipar euskal herritar asko gerrara beharturik joan zirela nabarmendu nahian, Maisu Juanen eta baigorriar desertore baten arteko solasaldi hau sartu zuen [[Juan Antonio Mogel]]ek ''[[Peru Abarka]]'' lanean (1802). Iheslaria izan arren, baigorriarra beldurrez eta gordeka ibili omen zen Hego Euskal Herrian, frantses izateagatik:<br> — Maisu Juan: ''Etzara gerraan ibilli igaro dirian urteetan? Baigorrikuak ots egiten ebeen, ta eukeezan gaistotzat. — Basco Frances: ''Gerla zer dan ez dut jakin. Ihes egin nuen andik, ta ebildu naz Españako iri euskaldunetan nola ala ezkutuz edo ageriz. Beldur izigarrietan irago nituen asko egun. Maiz bihillatua izandu nintzan pranzes izena gatik. Behein baño gehiagotan egin nuen lo basoan bizkaitarren beldurrez. Pranziara ez nuen joan nai, gerlara eramana izan ez nindin. Zorionez bukatu zan gerla gaizto ura, ez dakit nola biziaz irten nintzan Franzian ta Españan, Baigorri ta Bizkaian, nor nai ardiak ta haunzak, arkume ta haunztxumeak, onak eta gaiztoak. Baziren Baigorrin ezin bestez, edo indar utsez ta portxaz gerlara zijoazenak. Nai duzu enzun urte txar aietako Baigorritarren kanta soñuekin lagundua? Ona emen.''<br> <br> {{zutabe}} ''Gerlara ethorri ginean''<br> ''Gure bizien perillean,''<br> ''Gure agintariak pranzes,''<br> ''Alons, chasseurs, avancez;''<br> ''Guk euskara eranzutea,''<br> ''Diabriak eraman bazinzez.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Biba Nafarroako''<br> ''Bolontarioak,''<br> ''Asanblean dezuiez''<br> ''Kontrarioak;''<br> ''Egin zaizue gerla''<br> ''Biotzez ta gogotik;''<br> ''Gu ere elduen gera''<br> ''Zuen ondorendik.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Asto bizkarmendi''<br> ''Mendi famoso,''<br> ''Españarra an dago''<br> ''Beti sendo sendo;''<br> ''Franzesa joaiten bada''<br> ''Geldi, eta manso''<br> ''Koko ezur andiak''<br> ''Etorriko franko.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Otsondoko mendian''<br> ''Nor bizi, nor bizi.''<br> ''Ustez Asanblearen;''<br> ''Joan ziren ihesi,''<br> ''Mutuia izan eta''<br> ''Itz bat ez bihurtu''<br> ''Urdatxuri aldeko''<br> ''Bihorrak izutu.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Eguberri eguna''<br> ''Eguna bai triste;''<br> ''Ez genduen guk beintzat''<br> ''Alakorik uste;''<br> ''Mezaren enzuteko''<br> ''Libertade gabe,<br> ''Fusilak arturikan''<br> ''Zentinelan daude.'' {{zutabe amaiera}} ''Onla itz egiten zutenak, etziren ez biotz gogorren jabeak. Naiagoko zuten beren etxeetan lanzan ari, ezen ez gerlaan Españarren odola issurtzen. Nola nai, orain adiskide gera. Nai dezu zuk izan nerekin?'' — Maisu Juan: ''Bai pozik bere.''</ref><ref>{{erreferentzia| izena= Juan Antonio|abizena= Mogel |url=https://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/M/MogelJAAbarka007.htm | izenburua = Peru Abarka. Diálogo sexto. |sartze-data=2018-12-31 |argitaletxea= klasikoak.armiarma.eus}}</ref> Horren harira hauxe esan zuen handik urte gutxira [[Wilhelm von Humboldt]]ek: “Hondarribia eta Hendaiako biztanleak eguneroko naturaltasunez bizi dira elkarrekin. Herri berekoak izaki, hizkuntza berekoak, dialekto desberdintasun txikiak besterik ez dutela, erresuma desberdinetako beste edozein mugakide baino batuago egon behar dute. Horixe da gure gudek gutxien erreparatzen dioten ankerkerietako bat, azpian hartzen dituzten herriei begirune eskasa dietenez, haien arteko elkartasunak zakarki eraitsi eta auzo herrietako bizilagun otzanenengan etsaigo eta gorroto hesiak eraikitzea, aurreko interes zein joerei erabat arrotz bazaizkie ere”.<ref>{{erreferentzia|izena= Wilhelm| abizena=von Humboldt |url= http://www2.gipuzkoakultura.net/humboldt/eus/herriak.php |izenburua=Euskaldunen herrian barrena |argitaletxea=Zumalakarregi Museoa, CC BY-SA 3.0, gipuzkoakultura.net |sartze-data=2010-11-12}}</ref> === Kultura eta gizarte arloko ondorioak === Frantses iraultzaileen gizarte neurri hertsatzaileak Konbentzioaren Gerran hasi ziren hezurmamitzen Ipar Euskal Herrian, elizjendearen kontra arituz, herritarrak deportatuz eta euskara gaitzetsiz (nahitaezko frantses hezkuntza elebakarra ezarriz, besteak beste). Frantziako Konbentzio Nazionala 1795eko urrian gainbehera etorri arren, eragindako gizarte inpaktua geratzeko etorri zen, eta ekarritako kultura berriak euskaldunei frantses identitate politiko moderno bat eskaini zien, frantses ''hiritar'' gisa eta Frantziako nazio estatuan. Artean, euskaldunek kontzeptu horri gogor egin zioten arren, XIX. mendean euskal herriaren balioetan sartuz joan zen.<ref>Watson, C. 2003, 58-59. or.</ref> [[Maximilien Robespierre|Robespierreren]] irudiko, Antzinako Erregimena erregearen esana zen, eta legea herriaren ondarea, [[Frantziako Iraultzako konstituzioak|Konstituzioaren]] araberako [[Zuzenbide estatu|Zuzenbide Estatua]] eta araua betetzea bihurtuta; Zuzenbide Estatu horrek, bada, erlijioa ordezkatu zuen, eta zuzenbide hori aginte politikoaren gainetik jartzen hasi zen.<ref>Rodriguez, F. 2014, 64, 72-73. or.</ref> Iraultza bihurtutako [[Despotismo Ilustratua|Ilustrazioaren]] balioek tokiko erlijio egiturei eraso egin zieten, eta horrek erreakzio bat piztu zuen euskaldun askoren artean, eraso hori beste gehiegikeria askori lotuta ikusi baitzuten, espedizio militarren eta liberalismoaren abusuak, adibidez. Robespierreren unibertsalismo eta Dantonen nazio frantses hertsatzaileak tokikoaren aldarrikapena piztu zuen, erlijio ohiturak ere tartean.<ref>Rodriguez, F. 2014, 63, 75. or.</ref> Alde horretatik, Hego Euskal Herrian erresistentziak erlijio-gurutzada kutsua hartu zuen eta, harekin batera, sentimenduen espainiatartze bat, Konbentzioko frantsesen [[ateismo]]ari aurkajarria (askotan propagandaren eraginez, okupatu gabeko eskualdeetan).<ref>Kasper, Michael (1992). 27-30. or.</ref> Beste eragin bat erbestea eta armadaren intsumisioa izan zen. Bi horiek areagotu egin ziren Konbentzioaren Gerraren ondoren, foru sistema hondatu eta [[Nazio-estatu|nazio estatuek]] indar handiagoa hartu ahala. Ipar Euskal Herrian, hainbat herritarrek [[Pirinioetako Errege Legio Katolikoa (Konbentzioaren Gerra)|Saint Simongo markesaren Errege Legioarekin]] borrokatu zuten. Beste batzuek, euskal idazleak ere tartean (elizgizonak askotan), Hego Euskal Herrira ihes egin zuten: [[Martin Duhalde]] (1733-1804), [[Andre Baraziart]] (1738-1826), [[Salvat Monho]] (1749-1821) eta [[Jean Robin]] (1738-1821); iheslariok [[Oiartzun]] inguruan finkatu ziren.<ref name="Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or">Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or.</ref> Era berean, Gipuzkoan, [[Pedro Antonio Añibarro]] idazle bizkaitarra [[San Joan Bataiatzailearen komentua (Zarautz)|Zarauzko komentuan]] atxilotu eta Baionara espetxeratu zuten; [[Joan Batista Agirre]] [[Asteasu]]ko erretore eta idazleak [[Oñati]]n hartu zuen aterpe. Pirinioez iparraldeko idazleen isuriak erreakziozko euskal literatura hauspotu zuen Hego Euskal Herrian, hiru hamarkadatan euskaraz argitaratu gabe egon ondoren: [[Juan Antonio Mogel]] (1745-1804), [[Bizenta Mogel]] (1782-1854), Pedro Antonio Añibarro, Joan Batista Agirre, etab. Haietako idazlan asko [[Frantsestea]]ren ondoren plazaratu ziren.<ref name="Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or"/><ref group="oh">Hogeita hamar urtetik gora euskaraz argitaratzeko oztopo handiak jasan ondoren, [[Pedro Pablo Abarca de Bolea]] Madrilgo Errege Gorteko ministroak hala ezarrita; bakarrik [[Juan Antonio Ubillos|Juan Antonio Ubillosen]] ''[[Cristau doctriñ berri-ecarlea]]'' argitaratu zen aldi horretan; ikus Rodriguez, F. 2014, 64, 75-76. or.</ref> == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{reflist|3}} == Bibliografia == {{Erreferentzia| abizena =* Agirreazkuenaga| izena = Joseba | artikulua = La vía armada como método de intervención política: Análisis del pronunciamiento carlista (1833)| editore-abizena = Arrizkuenaga | editore-izena = Joseba | editore-abizena2 = Urquijo Goitia | editore-izena2 = José Ramón | entziklopedia = 150 Años del Convenio de Bergara y la Ley del 25 -X - 1939 | liburukia = 3 | orrialdeak = 177-267 | argitaletxea = Eusko Legebiltzarra / Parlamento Vasco |lekua = Vitoria-Gasteiz | argitaratze-data = 1990}} {{Cite aldizkari|abizena=*Aragón Ruano|izena=Álvaro|egile-lotura=|izenburua=La Guerra de la Convención, la separación de Guipúzcoa y los comerciantes vasco-franceses y bearneses|aldizkaria=Pedralbes|argitaratze-lekua=|liburukia=|alea=31|data=|urtea=2011|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/11324/La%20Guerra%20de%20la%20Convenci%C3%B3n.pdf?sequence=1&isAllowed=y|ISSN=0211-9587}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{Erreferentzia | abizena1 =*Artola (ed.) | izena1 = Miguel | izenburua = Donostiaren historia | url = http://www.donostiaeuskaraz.eus/euskaraz/euskara-donostian/sekzioak/donostiaren-historia-miguel-artola | isbn = 84-89569-56-8 | argitaletxea = Donostiako Udala | lekua = Donostia | liburukia = | edizioa = | urtea = 2001 }}<br /> {{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=La Déportation des Basques|data=2016|abizena=*De la Cerda|izena=Alexandre|argitaletxea=Éditions Cairn|ISBN=978-2-35068-355-3}} {{Liburu erref|hizkuntza=|izenburua=Euskal Herria kartografian eta testigantza historikoetan|data=2012|abizena=*Esparza Zabalegi|izena=Jose Mari|argitaletxea=Txalaparta/Berria|ISBN=978-84-936037-9-3}} * Estévez, Xoxé (1999). ''Historia de Euskal Herria II. Del hierro al roble.'' Tafalla: Txalaparta. {{erreferentzia|izena= Angel| abizena=*García-Sanz Marcotegui |izena2= Miguel Angel| abizena2=Zabalza Cruchaga |url= https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15690 |data=1983|izenburua=Consecuencias demográficas de la Guerra de la Convención en Navarra. La crisis de mortalidad de 1794-1795 |argitaletxea=Príncipe de Viana|ISSN= 0032-8472}} {{erreferentzia| izena= Manex|abizena= *Goienetxe |url=https://www.jakin.eus/show/5ece003a69cf25d9df3c40cc6481137b71c7937b |izenburua =Frantziako iraultza eta Euskal Herria, kronologiaren harian |egunkaria = Jakin |data=1989ko martxoa-apirila||liburukia = 51}} {{Erreferentzia | abizena1 =*Martínez de Muniain | izena1 = Emilio Valerio | izenburua = La historia de Navarra de 1445 a 1814; Entre la tradición y la modernidad | url = | isbn = 84-7148-281-9 | argitaletxea = Txertoa | lekua = Donostia | liburukia = | edizioa = | urtea = 1993 }} * Rodriguez, Fito (2014). ''Gontz garaia (Ipuinak kontatu ezin dituztenei)''. Donostia:Utriusque Vasconiae. {{ISBN|978-84-941044-8-0}} * Untzi Museoa (2018). ''Zoriontasunaren bilaketa / La búsqueda de la felicidad'' [Erakusketako gidaliburua]. Donostia: Untzi Museoa, Gipuzkoako Foru Aldundia, Orain Kultura. {{Erreferentzia|abizena=* Watson|izena=Cameron|izenburua=Modern Basque History: Eighteenth Century to the Present|argitaletxea=University of Nevada, Center for Basque Studies|data=2003|isbn=1-877802-16-6}} * {{Erreferentzia|izena=Juan Carlos|abizena=Etxegoien (Xamar)|urtea=2009|izenburua=The Country of Basque|argitaletxea=Pamiela|isbn=978-84-7681-478-9|herria=Pamplona-Iruñea}} * Xamar (2018). ''Etxera bidean''. Iruñea: Pamiela. {{ISBN|978-84-9172-063-8}} {{Erreferentzia | abizena =*Zavala | izena = Antonio | izenburua = Frantziako Iraultza eta Konbentzioko Gerra bertsotan | isbn = 84-85527-62-3 | argitaletxea = Etor | lekua = Donostia | urtea = 1989 | url = http://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/auspoa/10632.pdf }} == Ikus, gainera == * [[Antzinako Erregimenaren krisia Hego Euskal Herrian]] * [[1766ko matxinada]] * [[Despotismo ilustratua]] * [[Francisco Javier Castaños]] * [[Madeleine Larralde|Maialen Larralde]] * [[Valentin Foronda]] * [[Vendéeko gerra]] == Kanpo estekak == * [http://hendayebidassoa.canalblog.com/archives/2014/02/11/29183251.html Konbentzioaren Gerra Hendaian (FR)] * [https://baztangohaizegoa.wordpress.com/2015/04/08/euskal-itzilariak-chasseurs-basques/ "Euskal Itzilariak (Chausseurs Basques)" artikulua] * Baztan 1792/1795, Konbentzio gerra: [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/orok-dute-bere-historia-baztanek-ere_19.html 1. kapitulua: Prestaketa]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/baztan-17921795-2-kapitulua.html 2. kapitulua: Gerra frontea, 1793]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/baztan-1792-1795-3kapitulua.html 3. kapitulua: Eta karrikan? Aiei aiei]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/03/baztan-1792-1795-4kapitulua.html 4. kapitulua: 1794, baztandarren hondar gudak]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/04/baztan-17921795-5kapitulua.html 5. kapitulua: Ihesa]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/05/baztan-17921795-konbentzio-gerra.html 6. kapitulua: Hondarra eta honddarrak], erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Konbentzioaren Gerra]] [[Kategoria:Euskal Herriko Aro Garaikidea]] [[Kategoria:Artikulu nabarmenduak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gerrak]] [[Kategoria:Nafarroako Erresumako historia]] di7li6euyho19osttzabxxzphuw5ugg 9984542 9984536 2024-11-29T07:02:42Z Xirkan 12788 /* Aurrekariak */ 9984542 wikitext text/x-wiki {{Artikulu nabarmendua}}{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Gehiago jakiteko|Foruen_amaiera_Ipar_Euskal_Herrian#Konbentzioaren Gerra|l1=Ipar Euskal Herriko foruen amaiera eta Konbentzioaren Gerra}} '''[[Konbentzioaren Gerra]]''' [[1793]]-[[1795]] bitarteko gatazka militarra izan zen, '''Euskal Herrian''' oso eragin handia izan zuena; gerraren beste gunea [[Kataluniako Herrialdea|Katalunia]] izan zen, Pirinioen inguruan. Espainietako Koroa eta [[Frantziako Lehen Errepublika|Frantziako Errepublika]] elkarren kontra jarri zituen gerra hori [[Lehen Koalizioko Gerra]] zabalagoan kokatu zen, eta bere ezaugarri bereziak izan zituen Euskal Herrian, [[Foru|bertako gobernu, lege eta ohituren]] gaineko tentsioak eta jarrera desberdinak tarteko. Gerrarekin, itzulbiderik gabe galdu ziren foruak [[Foruen galera ipar euskal herrian|Ipar Euskal Herrian]], eta koloka batean gelditu Hego Euskal Herrian. [[Fitxategi:Konbentzioaren Gerra EHn (1793-1795).png|thumb|410px|Konbentzioaren Gerraren bilakaera orokorra Euskal Herrian]] Ipar Euskal Herrian, [[Izu Garaia|Izua]] eta errepresio gogorra ekarri zituen [[Lapurdi]]ko herritarren eta euskaltasunaren kontra eta, [[Bidasoa]]z hegoaldera, Frantses Errepublikaren aldeko zein kontrako mugimenduak eragin zituen, [[Gipuzkoako Errepublika]]ren aldarrikapenean eta [[Arrasateko gerra diputazioa (1794)|Arrasateko gerra diputazioan]] gorpuztuak ([[1794]]). 1795eko udaberriko erasoaren ondorioz, Euskal Herri ia osoa frantses armadaren eskuetan geratu zen, [[Pancorbo]]ren atarian. Ataka horretan, [[Manuel Godoy]] Espainiako ministro ahalguztidunak [[Basileako Bakea]] hitzartzea erabaki zuen, Frantziari [[Haiti|Hispaniolako mendebaldea]] emanez Euskal Herriko lurraldeen trukean. Gerra honen ondorio nagusietako bat armada arrotzen etorrera izan zen, [[1719]]tik gertatzen ez zena. Horrek herritarren, jabetzen eta foru ogasunaren kalte eta galera larriak eragin zituen eta, nahasmenaren erdian, talde armatuak sortu ziren Pirinioez hegoaldera, [[XIX. mendea]]n [[Karlistaldi]]etan luzatu zen fenomenoa. Konbentzioaren Gerrak liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko oposizioa finkatu zuen, foruen gaia tartean zela. Garai berri bati eman zion hasiera Euskal Herrian, Mendebaldeko zibilizazioaren testuinguruan 1776tik 1917 arte "mende luzea" deitu izan dena ([[Nazio-estatu|nazio estatuen]] eraketaren aroa, [[Eric Hobsbawm|E.J. Hobsbawm]]<nowiki/>en arabera)<ref>Rodriguez, F. 2014, 23-24. or.</ref> eta, [[Euskal Herriko historia|Euskal Herrirako]], "hondamendiaren zikloa", [[1792]]tik [[1876]]rako aldiari [[Julio Caro Baroja]]k garratzago deitu izan dion bezala.<ref>Agirreazkuenaga, J. 1990, 188. or.</ref> == Aurrekariak == 1789an, [[Luis XVI.a Borboikoa|Luis XVI.ak]] [[Frantziako Estatu Orokorrak|Estatu Orokorrak]] deitu zituen Parisera Frantziako Koroaren finantza arazoetarako funtsak bildu nahian. [[Lapurdi]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]]ko ordezkariak, sei bana, [[1789ko Estatu Orokorrak|Parisera bertaratu ziren]]. Hirugarren Estatua, baina, [[Batzar Nazional Konstituziogilea|Batzar Nazionala]] bihurtu zen, eta konstituzio bat diseinatu zen. [[Frantses nazionalismo|Frantses ideia nazionalistak]] gailendu ziren, eta Luis XVI.a Frantzia eta Nafarroako errege izatetik "frantsesen errege" izatera pasa zen. Nafarrek beren herriaren subiranotasuna defendatu zuten [[Étienne Polverel|Polverelen]] bitartez, baina ez zuen eragotzi 1790ko urtarrilean Parisen departamendu sistema onartua izatea (Nafarroa Beherea barnean zela), eta Euskal Herriko hiru lurraldeok, bertako ordezkarien oposizioaz, [[Pirinio Atlantikoak|Pirinio Apalen departamenduan]] sarturik geratzea, [[Bearno|biarnesekin]] batera. [[Fitxategi:Constitution civile du clergé caricature 1790.jpg|thumb|1790eko Elizjendearen Konstituzio Zibilari buruzko karikatura bat]] [[Fitxategi:Insausti_jauregia_Azkoitia_2006-12-29.JPG|thumb|[[Insausti jauregia]] [[Azkoitia]]n, Gipuzkoako ilustratuen biltokietako bat]] 1790eko uztailaren 12an, Elizjendearen Konstituzio Zibila onartu zuen Batzar Nazionalak. Lege horren alde zin egin ez zuten apaizak ordeztuak izan ziren: Uztaritzeko direktorioak 180 elizgizonetatik 26 bakarrik zenbatu zituen "konformisten" artean.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 43-44</ref> Herri batzuetan, haserreak piztu zituen, hala nola [[Sara]], [[Itsasu]] eta [[Mugerre]]n.<ref name="manex"/> 1792ko abuztuaren 26an, frantses agintariek kanporatze ediktua eman zieten konstituzioari zin egin ez zioten elizgizonei: geldituz gero, berriz, [[Guyana Frantsesa|Guyanara]] deportatuak izango ziren. Euskal Herriko elizgizonek, gehienean, Espainia-Frantziako muga zeharkatzea erabaki zuten: [[Calahorrako elizbarrutia]]n, 1.500 elizgizonek hartu zuten aterpe. Apaiza izan gabe, [[Arnaud-Michel Abbadia (aita)|Arnaud-Michel Abbadia]] gazteak, [[Ürrüstoi]]ko abadia laikoaren oinordeko eta [[Anton Abadia]]ren aitak, [[Irlanda]]ra ihes egin zuen.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 45-46</ref> Hego Euskal Herrian, bitartean, tentsioak handiak ziren diputazioen eta [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.aren]] absolutismo ilustratuaren artean. Koroak erresumaren barne merkatu bat sustatu nahi zuen, Ebroko euskal lurraldeen aduanak itsasora eta Pirinioetara eramanez. [[1766ko matxinada|1766an, matxinadaren]] lorratzean, Koroak [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundi]] boteretsua kanporatu zuen Hego Euskal Herritik eta erresuma osotik, baita hura desjabetu ere. Une horretan, Espainietako erregeak Euskal Herriko elite ilustratuak babestu zituen, eta [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]] sortu zen. Aldiz, [[1778]]an, Karlos III.ak [[Merkataritza Libreko Erregelamendua (1778)|Liberalizazio Erregelamendua]] eman zuen (''[[:es:Reglamento de libre comercio (1778)|es]]''), eta espresuki eragotzi zien Ameriketako merkataritza [[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]]ri eta euskal portuei. Harrezkero, Euskal Herriko itsas merkatariak atzerritartzat hartuak izango ziren Ameriketan (legez 1836 arte, ''de facto'' 1844 arte), eta Koroak estutu egin zuen Euskal Herriko lurraldeen gaineko presioa, salgaien aduanetako zergak areagotuz.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 46-47. or.</ref> Euskal Herriko ekonomia ataka batean zen, eta Frantziarekiko salerosketa areagotu egin zen nabarmen.<ref group="oh">[[Rodrigo Rodríguez Garraza]] historialariaren arabera, XVIII. mende amaieran, Nafarroak bere kanpo salerosketa osoaren % 37,2 "Frantziako aldearekin" zuen, % 62,3 "Euskal Herriko gainerako lurraldeekin", eta % 0,5 bakarrik "Espainiarekin"; ikus Esparza Zabalegi, Jose Mari. 2012, 57. or.</ref> Donostian, hain zuzen, [[Bidasoa]]z iparraldeko hainbat euskal herritar eta biarnes merkatari finkatuak ziren, [[Borboi etxea|Borboiek]] [[Gaztelako koroa|Gaztelako Koroa]] eskuratu zutenetik bereziki (1715), [[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]]ren, [[Euskal Herriko baleazaleak|baleazaleen arrantzaren]] eta [[kontrabando]]aren epelean.<ref name="aruano">{{Cite aldizkari|abizena=Aragón Ruano|izena=Álvaro|egile-lotura=|izenburua=La Guerra de la Convención, la separación de Guipúzcoa y los comerciantes vasco-franceses y bearneses|aldizkaria=Pedralbes|argitaratze-lekua=|liburukia=|alea=31|data=|urtea=2011|orrialdea=170-175|url=https://www.raco.cat/index.php/Pedralbes/article/view/271964 |sartze-data=2018-12-09|issn=0211-9587}}</ref><ref group="oh">Donostian finkatutako Bidasoaz iparraldeko euskal herritar eta biarnes merkatari familiez gain ([[Simon Aragorri Olabide|Aragorri]], Larralde, Duistegi, Betbeder), Espainiatik [[Inkisizioa|Inkisizioaren]] eta Estatuaren jazarpenetik ihes egindako pertsonaia ugarik Baionan hartzen zuten aterpe (adibidez, Jose Marchena, Miguel Rubín de Celis, Vicente María de Santibáñez), Bilbo, Donostia, Baiona eta [[Bordele]] arteko harremanak eta negozioak dinamizatuz. Orduko Baionako auzapezak, [[Jean-Pierre Basterretxe|Jean-Pierre Basterretxek]], harreman estuak zituen Hego Euskal Herriko eta Espainiako merkatariekin, Iraultzaren aldeko agertu zen 1790ean, eta oso ongi zekien gaztelaniaz; ikus Aragón Ruano, Álvaro. 2011, 175-185. or.</ref> Frantziako eta Espainietako Koroak [[Parisko Ituna (1783)|aliatuta zebiltzan Ingalaterraren kontra]] [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra|Ipar Amerikako matxinoak babestuz]], [[Diego María Gardoki|Diego Maria Gardokiren]] gidaritzapean eta Euskal Herriko gerra hornikuntzaz ([[Soraluze]] herritik, batez ere).<ref group="oh">Euskal Herriko enpresaburu eta industrialariak matxinoen alde jarri ziren; Gardoki eta haren kontrabando sarea izan zen ipar-amerikar matxinoak arma eta munizioen hornitzaile nagusietako bat, tartean Caracasko Gipuzkoar Konpainia zela. [[Parisko Ituna (1783)|1783ko Parisko Itunean]] [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Aldarrikapena|Hamahiru Kolonien independentzia]] onartu zen nazioartean eta, 1787an, [[Ameriketako Estatu Batuetako Konstituzioa|Estatu Batuetako konstituzioa]] deklaratu zuten, historiako lehen errepublika demokratikoan; euskal herritarrek, bestalde, itsas salerosketa isuri oparoa zuten Ipar Amerikako Hamahiru Koloniekin, kontrabandoz hango arrantzaleen bakailaoa inportatuz, Bilbotik nabarmen (XVII. mende erdialdetik), eta Hondarribia-Lapurditik; ikus Untzi Museoa. 2018, 25-27, 32-37, 43, 53. or.</ref> Aldiz, 1792an, frantses agintari errepublikar berriek, [[Konbentzio Nazionala]]k, erregearen burua eskatu zuten, eta hala izan zen hilarazia 1793ko urtarrilean. Agintari berriek [[Mendebaldeko Pirinioetako Armada]] sortu zuten nahitaezko errekrutatze bidez eta, [[Karlos IV.a Espainiakoa|Karlos IV.a Borboikoaren]] lehengusu [[Luis XVI.a Borboikoa|Luis XVI.ari]] burua moztean, bi erresumen arteko tentsioa igo egin zen. Bi hilabeteren buruan, [[Frantziako Lehen Errepublika|I. Frantziako Errepublikak]] gerra deklaratu zion Espainietako Koroari martxoaren 23an. == Gerrari buruzko jarrerak == Ipar Euskal Herria, oro har, ez zen azaldu [[Antzinako Erregimena]]ren amaieraren aurka, baina desadostasuna zegoen antolaketa politiko eta administratibo berriarekin.<ref name=":1" /> Dena den, gerra piztu orduko, Iraultzaren aldeko herri-mugimendua sortu zen [[Garazi]] eta [[Baigorri]] aldean, muga babestea helburu zuena; izan ere, [[Arnegi]]-[[Aldude]]-[[Orreaga]] arteko muga finkatu berria zen, [[1785]]eko Elizondoko itunaren bitartez,<ref>{{erreferentzia| izena= Joan|abizena= Capdevilla i Subirana |url=http://www.ub.edu/gehc/pdf/Deslinde.pdf | izenburua =Historia del deslinde de la frontera hispano-francesa |sartze-data=2018-11-25 |argitaletxea= Instituto Geográfico Nacional, Ministerio de Fomento, Gobierno de España, ub.edu}}</ref> eta jendea beldur zen “espainiarrek” (hots, [[baztan]]darrek eta [[erroibar]]tarrek) ez ote zituzten berenganatuko bertako oihan eta bazkalekuak. Horrenbestez, herritarrak [[Euskal Ehiztariak|Euskaldun Xazurrak (edo Ehiztariak)]] izeneko [[infanteria]] konpainietan antolatu ziren. Kapitainetako bat [[Jean Isidore Harizpe]] baigorriarra zen, burges donostiar baten semea,<ref>{{Erreferentzia|izena=Tom|abizena=Xipirons|izenburua=Baigorriko ondarea - Baigorriko Herriko Etxeak|hizkuntza=fr-fr|url=http://www.baigorry.fr/eu/herria/ondarea|aldizkaria=www.baigorry.fr|sartze-data=2022-02-02}}</ref> gerra honen ondoren ere karrera militar arrakastatsukoa.<ref name="manex">{{erreferentzia| izena= Manex|abizena= Goienetxe |url=https://www.jakin.eus/show/5ece003a69cf25d9df3c40cc6481137b71c7937b | izenburua =Frantziako iraultza eta Euskal Herria, kronologiaren harian |sartze-data=2018-11-9 |argitaletxea= Jakin 51, 1989ko martxoa-apirila, 55-67. orrialdeak, jakin.eus}}</ref> [[Aldude|Aldudarrak]], berriz, aspalditik zeuden etsaiturik baigorriarrekin, Aldude mendiko bazkalekuak zirela-eta. Hortaz, gogo onez hartu zuten 1793ko espainiar okupazioa, eta herria Espainiako Koroari lotzeko eskatu zuten.<ref name="amis">{{erreferentzia| izena= Albert|abizena= Chabagno |url=http://www.amisvieillenavarre.fr/wp-content/uploads/2015/12/Les-Aldudes-ou-Pays-Quint.pdf | izenburua =Les Aldudes ou Pays-Quint en Basse-Navarre |sartze-data=2018-11-25 |argitaletxea= amisvieillenavarre.fr}}</ref><ref name="hedatuz"/> [[Lapurdi]]n, muga ondoko herrietan batez ere, ez zuten berotasunik agertu gerraren alde; horren ondorioz, aristokraten eraginpean eta Iraultzaren aurka egotea egotzi zitzaien, eta errepresio gogorra jasan zuten.<ref name=":1" /> Nafarroa Garaian jarrera kontrajarriak izan ziren. Mendialdean eta Iruñean frantsesen aldeko giza talde sendoak zeuden;<ref group="oh">[[Manuel Godoy]] eta [[Francisco Zamora]] erregearen Nafarroako komisarioaren arteko ezkutuko gutun elkartrukeak (1795ko martxoa-1795ko urria) eta Monceyren gutunek hori uzten dute agerian. Godoyk espainiar armadaburuen jokaerari egozten zizkien, neurri handi batean, porrot militarrak; Francisco Zamorak, berriz, zuzenean hego euskal herritarrei ("vasco-navarros") egozten zien errua, frantsesekin bat egitea leporatuz; adibidez, Iruñeko ordezkari bakar bat aipatzen du hiribildu horretan espainiar erregearen zalea: Barreda delako bat. [[Canovas del Castillo|Canovas del Castillok]], mende bat inguru geroago, kasua aztertzean, bat egin zuen Zamoraren ikuspegiarekin; ikus Rodriguez Garraza, Rodrigo. 1990. 115-118. or.</ref> hegoaldea, berriz, espainiazalea zen. Izan ere, [[Erribera]]ko lurjabe handiek aduanak desagertzea nahi zuten, ardoa, garia edota olioa Espainia aldera trabarik gabe esportatu ahal izateko. Eta, horrezaz gainera, Hego Euskal Herriko lau probintziak konfederatzearen aldeko iritzia ere zabaldurik zegoen. Gerra hasi zenean, agintari monarkiazaleak gizartea akuilatzen saiatu ziren frantsesen aurka altxa zedin; erlijioaren defentsaren ideia ere erabili zuten horretarako. [[Nafarroako Diputazioa]]k boluntarioz osatutako bi batailoi eratu zituen, baina diruz saritu behar izan zituen gazteak izena eman zezaten. Errekrutatze horren aurka agertu zen erabat [[Iruñeko Udal]]a. Mendialdeko herriek ere eratu zituzten miliziak.<ref name="rodr"/> Foruetan oinarriturik, nafar gudariek ez zuten onartzen espainiar armadaburuen agindurik, eta uko egiten zioten Frantziako muga zeharkatzeari.<ref name="gen"/> Desertzioak ere ohikoak izan ziren, nafar instituzioen onarpenarekin. 1795eko uztailean, frantsesek Iruñea inguraturik zutela, [[Nafarroako Gorte]]ek ''[[appellitum]]'' (berehalako defentsarako deia) deitu zuten, baina hilaren 22rako Basileako Bakea sinatua zen.<ref name="rodr"/> Gipuzkoako gizartea ere zatiturik zegoen. Batetik kontserbadoreak zeuden, herrietako jauntxoak batik bat, foru autogobernua murriztearen aurkakoak, eta erregearen esku-hartzea gaitzesten zutenak. Merkatari burgesek, berriz, foruak ezeztatu gabe, askatasun handiagoa nahi zuten merkataritza operazioak egiteko, bai Espainian (koloniak barne), bai Europan.<ref name="chico"/> Gehienen ideologia ez izan arren, [[entziklopedismo]]a nahiko hedaturik zegoen, [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]]ren eta [[Bergarako Errege Mintegia]]ren inguruan batez ere. [[Frantziako Iraultza Euskal Herrian|Frantziako Iraultzaren]] aldekoak ziren, besteak beste, [[Jose Hilarion Maiz]] eta [[Joaquín María Barroeta]] politikariak, [[Diego Lazkano]] elizgizona, eta [[José Fernando Etxabe]] [[ahaldun nagusi]]a ere.<ref name="jazabala"/> Bestalde, Donostian, Tolosan eta beste hiri batzuetan kokaturik zeuden [[Ipar Euskal Herria|Iparraldeko]] eta [[Biarno]]ko merkatariek garrantzi handia izan zuten ideia horien zabalkundean.<ref name="aruano"/> Gerra hasieran Batzar Nagusiek errekrutatu zituzten milizianoek nafarren antzera jokatu zuten, eta uko egin zioten probintziako mugetatik kanpo borrokatzeari.<ref name="jazabala"/> {{esaera2|Jeneral Caro jaunak bere samaldako soldaduakin batean nai zituzkean eraman Gipuzkoako mutilak, Franziako lurrera egiten zituen sarreraetan; bañan Probinziak erantzuten zion, ezin ausiko zebala Errege Jaunarekin egiña zeukan bainandea, eta an arkitzen zirala prest beren mugaurpeari eginal guztian kontu egiteko ill edo bizi. Bidezko errazoi indar andiko au bere arpegira ematean miñkaiztu zan lazki Jenerala; eta agindu zeban, ezik, Gipuzkoako irurki edo terzioai etzekiotela eman Erregegandik artzen zuten egunoroko ogia eta bitanza. | Iztueta, Juan Ignazio (1767–1845) ''Gipuzkoako probintziaren kondaira''<ref>{{erreferentzia|url=https://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/I/IztuetaGipuzkoa040.htm |izenburua=Gipuzkoako probintziaren kondaira|abizena=Iztueta|izena=Juan Ignazio|sartze-data=2018-12-13|argitaletxea=3. zatia, 21. kapitulua, klasikoak.armiarma.eus}}</ref>}} == Indarrak == Gerra hasi zelarik, [[Mendebaldeko Pirinioetako Armada|Mendebaldeko Pirinioetako frantziar armadak]] 9.000 soldadu zituen, [[infanteria]]ko 14 batailoi eta erdi, infanteria arineko batailoi bat, 18 konpainia aske, eta [[artilleria]]ko 15 konpainiatan antolaturik.<ref name="francemil"/> Ipar Euskal Herriko konpainia askerik garrantzitsuenak [[Euskal Ehiztariak]] izan ziren ("Eskualdun Xazurrak" deitzen zitzaien), 1793ko udaberrirako 10 baitziren, horietako zortzi [[Nafarroa Behere]]ko mugaldean hedatuak. Boluntarioz osaturik zeuden, eta hasieran muga zaintzea zuten eginbeharra.<ref name="manex"/><ref name="hedatuz">{{erreferentzia| izena= Jean|abizena= Etcheverry-Ainchart |url=http://hedatuz.euskomedia.org/3206/1/08207216.pdf | izenburua =La Vallée de Baïgorri sous la Révolution |sartze-data=2018-11-10 |argitaletxea= Eusko Ikaskuntzaren VIII. Kongresua (8. 1954. Baiona, Uztaritze), Donostia, Eusko Ikaskuntza, 2003, 207-216. orrialdeak, {{ISBN|84-8419-932-0}}, hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Ondoko hilabeteetan soldadu frantsesen kopurua emendatuz joan zen, Konbentzioak errekrutatze masiboa ({{lang-fr|Levée en masse}}) agindu baitzuen 1793ko abuztuan; horri esker, 1794an 60.000 gudari zituen Mendebaldeko Pirinioetako armadak.<ref name="balparda">{{erreferentzia| izena= Gregorio|abizena= Balparda |url=http://hedatuz.euskomedia.org/746/1/01715734.pdf | izenburua =Bosquejo histórico |sartze-data=2018-11-26 |argitaletxea= hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Buruzagitzan aldaketa franko izan zen; [[Joseph Servan|Servan]] (1793ko maiatza-uztaila), [[Jacques Léonard Muller|Muller]] (1793ko urria-1794ko abuztua) eta [[Bon-Adrien Jeannot de Moncey|Moncey]] (1794ko iraila-1795eko urria) jeneralek iraun zuten gehien karguan. {| style="background-color: #FFCCCC; width:100%; border-radius: 6px;" | <center><big>'''Konbentzioaren Gerrako zenbait militar eta buruzagi (1)'''</big></center> <gallery mode="packed" heights="240px"> File:1-40_JBC_tableau.jpg|[[Jean-Baptiste Cavaignac]], Konbentzioaren mandatarietako bat Fitxategi:Bon_Adrien_Jeannot_de_Moncey_(1792).jpg|[[Bon-Adrien Jeannot de Moncey]], frantses armadako buruzagietako bat Fitxategi:Portrait of General Claude-Anne de Rouvroy, marquis de Saint-Simon-Montbléru..jpg|[[Claude-Anne de Rouvroy]], Saint Simongo markesa, frantziar iheslarien armadaburua File:Agustín Esteve Y Marques - Portrait of a Gentleman - WGA07551.jpg|Martín Antonio Álvarez de Sotomayor, [[Nafarroako erregeorde]]a File:General Francisco Javier Castaños (Museo del Prado).jpg|[[Francisco Javier Castaños]], Gerran landa mariskal izatera heldu zen </gallery> | |} [[Fitxategi:Argintzu lepoa 3 harrespila.jpg|thumb|Argintzu tontorreko lepoa]] Hegoaldean, berriz, 18.000-20.000 soldadu zituen espainiar armadak gerra hasieran, [[Ventura Caro]] jeneralaren esanera. Hauei gehitu behar zaie frantses iheslari erregezaleen armada (''Légion Royale des Pyrénees''), [[Claude-Anne de Rouvroy de Saint Simon|Saint Simongo markesa]] buru zuena.<ref name="hedatuz"/> Iheslarien armadak hildako anitz izan zituen [[Argintzuko gudua]]n (1794ko uztaila), eta bizirik harrapatutako soldaduak [[gilotina]]tuak izan ziren.<ref>{{erreferentzia| izena= Michel |abizena= Péronnet | izena2= Jean-Paul |abizena2= Jourdan |url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3330644c.texteImage | izenburua =La Révolution dans le département des Basses-Pyrénées: 1789-1799 |sartze-data=2018-11-27 |argitaletxea= 128. orrialdea, Horvath, gallica.bnf.fr}}</ref><ref>{{erreferentzia| izena= Abel|abizena= Hugo |url=https://books.google.es/books?id=OJ8UgRr2hbsC&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false | izenburua = Prise du poste d'Arquinzun |sartze-data=2018-11-27 |argitaletxea= France militaire: 1792-1837, 291. orrialdea, books.google.es}}</ref> Nafar gutxi mobilizatu ziren, 1.600 gizon inguru, gehienak [[Baztan]]go muga defendatzeko helburuz.<ref name="rodr">{{erreferentzia| izena= Rodrigo|abizena= Rodriguez Garraza |url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15856 | izenburua =Actitudes políticas en Navarra durante la guerra de la Convención (1793-1795) |sartze-data=2018-11-9 |argitaletxea= Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 51. urtea, 189. zenbakia, 1990, 113-118. orrialdeak, dialnet.unirioja.es}}</ref> Gipuzkoak 4.600 gizonez osatutako milizia antolatu zuen [[Joaquín María Egia]] Narrosko markesaren agindupean.<ref name="jazabala">{{erreferentzia| izena= José Antonio |abizena= Zabala Unzurrunzaga |url=http://hedatuz.euskomedia.org/1299/1/34051071.pdf | izenburua = Guipúzcoa ante la invasión de los convencionales: actitudes divergentes |sartze-data=2018-11-30 |argitaletxea= Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria, RIEV, ISSN 0212-7016, 34-1 zenbakia, 1989, 51-72. orrialdeak, http://hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Espainiako armadak muga gotortu zuen, eta [[kanoi]]-bateriak ezarri zituen [[Hondarribi]]tik [[Endarlatsa]]raino, eta [[Irun]] ([[Behobia]], [[Aldabe (Irun)|Aldabe]]), [[Bera]], [[Zugarramurdi]], Baztan eta [[Orreaga]]ko mendietan.<ref name="chico">{{erreferentzia| izena= Cirilo|abizena= Chico Comerón |url=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv/tesisuned:GeoHis-Cchico/Documento.pdf | izenburua = Actitudes políticas en Guipúzcoa durante la Guerra de la Convención (1793-1795) |sartze-data=2018-11-29 |argitaletxea= Universidad Nacional de Educación a Distancia (España). Facultad de Geografía e Historia. e-spacio.uned.es}}</ref> == Gerraren bilakaera == === Atzera-aurrera Lapurdi eta Nafarroako mugetan === [[Fitxategi:Guerre du Roussillon (1793-1795) EU.jpg|thumb|Konbentzioaren Gerra, Euskal Herriko Pirinioetako kanpaina]] [[Fitxategi:FR-64-Saint-Jean-Pied-de-Port08.JPG|thumb|[[Mendiguren gaztelua|Donibane Garaziko zitadela]]]][[Fitxategi:Gartzabalgo fortina.png|thumb|Gartzabalgo fortinaren hondakinak ([[Baztan]]). [[1793]]an eraikia, [[Izpegi]]tik 2,5 kilometro iparraldera, frantziarren esku gelditu zen [[1794]]ko ekainaren 3an]] 1793an gatazkak ez zuen norabide jakinik izan. Gerra hasieran zuten nagusitasun militarraz baliaturik, espainiarrek hartu zuten iniziatiba, eta [[Hendaia]] eta [[Sara]]n zeuden frantziar tropei eraso egin zieten apirilaren amaieran. Apirilaren 23an, bortizki kanoikatu zuten Hendaiako gotorlekua [[Hondarribia|Hondarribitik]] eta inguruko muinoetatik, eta erabat suntsitu zuten denbora gutxiren buruan.<ref name="hendaia">{{erreferentzia| izena= Pedro |abizena= Sanchez | izena2= P. L.|abizena2= Thillaud |url=https://www.oroitza-histoire-d-hendaye.fr/Hendaye1813.eB.htm#Hendaye_1813.eB | izenburua =Hendaye, 1813…mais aussi 1793: Le temps de tous les malheurs |sartze-data=2018-12-6 |argitaletxea= oroitza-histoire-d-hendaye.fr}}</ref> Zazpi egun geroago Sararantz jo zuten, [[Bera]] eta [[Lesaka]]tik abiaturik; espainiar infanteria eta zalditeriaren aurrerabidea geldiarazi ezinik, frantziar soldaduek bertan behera utzi zuten bertako kanpamentua. Maiatzaren 31n, berriz, espainiar konpainia bat odol eta gar sartu zen Hendaian; herria deuseztaturik geratu zen. Erasoaldi horien ondoren, [[Bidarte]]n ezarri zuen Lapurdiko kanpamentu nagusia [[Joseph Servan]] jeneralak. Hurrengo hilabeteetan eraso eta kontraeraso ugari izan zen behe Bidasoan.<ref name="hendaia"/><ref name="beaulac">{{erreferentzia| egilea= Beaulac |url=https://books.google.es/books?id=1MZNAAAAcAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua =Mémoires sur la dernière guerre entre la France et l'Espagne dans les Pyrénées occidentales |sartze-data=2018-12-6 |argitaletxea= books.google.es}}</ref> Nafarroa Behereko mugari dagokionez, apirilaren amaieran espainiarren esku zeuden [[Baigorri-Ortzaize|Baigorri]] aldeko mendi lepo guztiak, Izpegitik [[Lindus]]eraino. Horiek horrela, frantziarrak ohartu ziren eremu osoa defendatzeko adinako indarrik ez zutela; beraz, maiatzaren 27an, [[Luzaide]] eta [[Aldude]]tik atera, eta atzerantz egin zuten [[Baigorri]] eta [[Garazi]]raino. Aldudarrek ongi hartu zuten espainiar okupazioa, eta haien ondoan borrokatu ziren ondoko hilabeteetan.<ref name="beaulac"/> Ventura Caroren ondorengo helburua [[Château-Pignongo gudua|Château-Pignon]] ([[Eiheralarre]]) izan zen; gotorleku estrategikoa zen, Garazi eta [[Orreaga]] arteko bidea zaintzen zuena. Frantziarren arreta desbideratzeko asmoz, [[Bankako kobre meategi eta burdinola|Bankako burdinola]] eta [[Arrolako Harria]] eraso zituzten espainiarrek ekainaren 3an; Arrolan, alabaina, suharki egin zieten aurre [[Jean Isidore Harizpe|Harizperen]] Euskal Ehiztariek. Hiru egun geroago, Caroren indarrek Château-Pignon hartzea lortu zuten, gerrako batailarik odoltsuenetako baten ondoren; hala ere, ez zioten onurarik atera garaipen horri, eta hilaren 18an gaztelutik erretiratu ziren.<ref name="hedatuz"/><ref name="beaulac"/> Ekialderago, [[Zuberoa]] eta [[Erronkaribar]]ren arteko mugan, ekainaren amaieran hasi ziren liskarrak. Konbentzioaren soldaduak mugaren ondoan ikusi zituztelarik, [[Pedro Vicente Gambra]] alkate eta gerra-kapitainak ibarra mobilizatu zuen eta, nafar erregimentu baten laguntzaz, [[Santa Grazi]]raino esetsi zituzten. Hurrengo asteetan, erronkariar andre eta gizonak mugazain ibili ziren. Urriaren 7an, berriz ere saiatu ziren frantziarrak Erronkariko bortuak okupatzen. Erronkariarrek, Gambra buru zutela, Santa Graziraino egotzi zituzten, eta su eman zieten herri horretako 7 etxeri. Eraso eta kontraerasoetan etxe eta borda gehiago suntsituak izan zirenez gero, Santa Grazi eta Erronkariko ordezkariek bakea sinatzea erabaki zuten, bi udalerrien arteko mugak errespetatuz, beti ere.<ref name="erronkari">{{erreferentzia| izena= Bernardo| abizena= Estornés Lasa |url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/valle-de-roncal-erronkari-historia/ar-129543-110481/ | izenburua =Valle de Roncal - Erronkari (Historia) |sartze-data=2018-12-9 |argitaletxea= Auñamendi Entziklopedia (on line), 2018, aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus}}</ref> Abuztuaren 7an, frantziar armadak Aldude berreskuratu zuen. Konbentzioaren mandatariek traizioa leporatu zieten bertako bizilagunei, eta hitz larriak izan zituzten haientzat —“aldudar zitalak, Aberri Amaren desertore koldarrak, esklabo ustelak, frantziar izena merezi ez dutenak”—, baina zigorra ez zen askoz haratago joan. Beti ere, uda amaieran herria berriz ere espainiarren esku zegoen.<ref name="hedatuz"/> Irailaren 13 eta 14an, Konbentzioaren gudarosteak [[Urdazubi]] herria, [[Urdazubiko monasterioa|bertako monasterioa]], burdinola, errota eta ospitalea erre eta arpilatu zituen. Horren ondorioz, [[premontretar]]rak [[Loiolako Santutegia]]n kokatu ziren.<ref name="urdazubi">{{erreferentzia| izena= María Teresa |abizena= Lopez de Gereño Sanz |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/16074.pdf | izenburua =El Monasterio premonstratense de San Salvador de Urdax: Génesis y evolución Histórico-Artística |sartze-data=2018-11-10 |argitaletxea= Príncipe de Viana, 57. urtea, 207. zenbakia, 1996, 19-60. orrialdeak, dialnet.unirioja.es}}</ref><ref group="oh">[[Loiolako Santutegia]] hutsik zegoen, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.a]] erregeak [[jesuita]]k Espainiatik kanporatu baitzituen [[1767]]an.</ref> [[1794]]ko otsailaren 5ean, Caroren armadak eraso bortitza jo zuen Hendaia eta [[Urruña]]ko zenbait helbururen aurka, baina atzera egin behar izan zuen.<ref name="francemil">{{erreferentzia| izena= |abizena= |url=https://books.google.es/books?id=nfoG5KOmVE0C&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua =1794 - Guerre d'Espagne. Armée des Pyrénées occidentales |sartze-data=2018-11-11 |argitaletxea= France Militaire, books.google.es}}</ref> 1794ko udaberrian, frantziar agintari militarrek Baztan hautatu zuten espainiarren aurkako eraso erabakigarria jotzeko. Ekainaren 3an, hiru zutabetan antolatutako 5.800 gizon haranaren iparraldeko eta ekialdeko mendi lepoak hartzera abiatu ziren; lehenbiziko zutabeak [[Aldudeko gudua|Aldude]] eta Berderizko lepoa hartu zituen, bigarrenak [[Izpegi]], eta hirugarrenak [[Otsondo]].<ref>{{erreferentzia| egilea= Labouche, Capitaine |url=http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/280425/280425.pdf | izenburua =Le Chef de brigade Harispe et les chasseurs basques |sartze-data=2018-11-11 |argitaletxea= Pau, Société des Sciences, Lettres et Arts, 1893?, memoriadigitalvasca.es}}</ref> Uztailaren 10ean, Konbentzioaren aurkako frantziarrek [[Argintzu]] mendian zuten kanpamentuaz jabetu ziren.<ref name="hedatuz"/> Azkenik, uztailaren 23an, Bon-Adrien Jeannot de Moncey buruzagi zuen espedizioak Izpegiko lepoa gainditu eta [[Elizondo]] eta [[Doneztebe]] hartu zituen, [[Baztan haraneko gudua]]n. === Lapurdiko errepresioa === {{Sakontzeko|Lapurtarren deportazioa (1794)}} [[Fitxategi:Fabrica_Armas_Orbaiceta_m1.jpg|thumb|[[Orbaizetako ola|Orbaizetako arma fabrikaren]] aztarnak; Konbentzioaren Gerran errea]] [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioak (''Convention'', ''Montagnards'']], alegia, Menditarrak) [[Jean-Baptiste Cavaignac]] eta [[Jacques Pinet]] bere mandatariak bidali zituen Baionara (''Représentants en mission''). 1794ko martxoaren 3an ([[haizekor]]raren 13an), mandatari horiek ''ignoble'' ("doilor") izendatu zituzten [[Sara]], [[Itsasu]] eta [[Azkaine]], baita agindu ere 3 eta 88 urte arteko herritar guztiak bertatik gutxienez "20 legoara" (80 kilometrora) kanporatu zitzatela, tokiko 47 gaztek beren gerrako postuak utzi eta [[Bera]]ra alde egin zutenean.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=La Déportation des Basques|urtea=2016|abizena=De la Cerda|izena=Alexandre|orrialdeak=|orrialdea=39|argitaletxea=Éditions Cairn|ISBN=978-2-35068-355-3}}</ref><ref name=":0" /><ref group="oh">De la Cerdak euskal herritarren kontrako iraultzaileen jarrera oldarkorraren aitzakiatzat jotzen du desertzioa; ikus 102. or.</ref> Luze gabe, elizara behartu eta gero, 2.400 saratar [[Ziburu]] eta [[Donibane Lohizune]]ra zuzendu zituzten (garai horretan "Chauvin-Dragon" izen berriaz deituak), 150 gurditan ilara luze batean. [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioko]] iraultzaileek beste hainbeste egin zuten Lapurdiko herri askotan: [[Senpere]], [[Ezpeleta]], [[Azkaine]], [[Kanbo]], [[Makea]], [[Lekorne]], [[Luhuso]], etab.<ref name="Cerda, Alexandre 2016">De la Cerda, Alexandre. 2016, 39-41</ref><ref group="oh">[[Jean-Martin Monduteguy|Jean-Martin Monduteguyk]], Pinet eta Cavaignacen ordezkariak, koordinatu zituen deportazio lan guztiak, irmo eta gogor jokatuz, horretarako berariaz sortutako Komite Berezian; gainera, Lapurdiko izenak aldatu zituen iraultzaileen taldean parte hartu zuen; ikus Chico Comeróna, Cirilo. 2011, 66-67. or.</ref> Aldi berean, euskara "fanatismoaren mintzairatzat" jo zuten, baita aurrerabidearen eta [[Argien Garaia|Argien]] kontrakotzat ere, eta debekatu egin ziren frantsesez bestela idatzitako agiriak.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=El Libro Negro del Euskera|urtea=2009|abizena=Torrealdai|izena=Joan Mari|orrialdeak=20-28|orrialdea=|argitaletxea=Ttarttalo|ISBN=978-84-8091-395-9}}</ref> [[Fitxategi:Sare_Larralde.JPG|thumb|[[Jondoni Martine eliza (Sara)|Sarako Jondoni Martine elizako]] plaka oroigarria]] [[Fitxategi:Chauvin_Dragon_Donibane_Lohizune.png|thumb|Konbentzioak hainbat herriri aldatu zien izena, baita Donibane Lohizuneri ere: Chauvin-Dragon]] Elizetan bildu zituzten biztanleak, gizon zein emakume, gazte zein zahar, 3.000 inguru;<ref name="Watson, C. 2003, 56-57. or">Watson, C. 2003, 56-57. or.</ref> kopuruei buruz, hala ere, askotariko estimazioak eman dira, gutxiago ere izan zirelakoan, orduko biztanleria kopuruaren arabera. Donibane Lohizunen eta Ziburun, Societé Révolutionnaire sortu berriko kideek irainka eta harrika hartu zituzten ilaran heldutakoak. Iparraldera bidean, herritar gehiago bildu zitzaizkien. 1794koa negu hotza izan zen, eta deportatuak ugari hil ziren bidean, bereziki zahar eta gazteenak.<ref name="Cerda, Alexandre 2016"/> Deportazio ilarako herritarrak hainbat departamendutan banatu zituzten [[Landak|Landetan]], [[Bearno]]n, [[Pirinio Garaiak|Pirinio Garaietan]], [[Gers]] eta [[Lot eta Garona]]n. Hor, agintari iraultzaileen maiatzaren 24ko agindu batek hala ezarri baitzuen, erabilera publiko eta pribatuko lanetan jarri zituzten lanean. Elizetan pilatzen zituzten (229 [[Capbreton]]ekoan), hotzez, janaririk gabe, arrotzen artean, eta agintari etsaiek zelataturik; handik irteteko debekua zuten.<ref name="Cerda, Alexandre 2016"/> {{esaera2|Federalismoak eta sineskeriak behe bretoiz hitz egiten dute, emigrazioak eta Errepublikaren gorrotoak alemana, kontrairaultzak italiera, eta fanatismoak euskara. Hauts ditzagun kaltearen eta errorearen bitarteko horiek. | [[Salbamen Publikoko Komitea]]ren mintzairei buruzko txostena, "Rapport Barère", 1794<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=El Libro Negro del Euskera|urtea=2009|abizena=Torrealdai|izena=Joan Mari|orrialdea=20|argitaletxea=Ttarttalo|ISBN=978-84-8091-395-9}}</ref>}} [[Landak|Landetara]] heldutakoan, ilara luzera behartutakoak sexuaren arabera banatu zituzten,<ref name=":0" /> eta familiak zatituak izan ziren. Capbrutus berrizendatutako [[Capbreton]]go eliza euskal herritarren [[espetxe]] bihurtu zen [[haizekor]]raren 24ko aginduz. Asko hil ziren bertan, egoera latzean giltzapetuak. Hariztoi abadeak ohartarazi zuen [[San Bisentse]]ko elizan 300 euskal herritar [[emakume]] zeudela giltzapetuta. Herrietako agintariek estu eta larri ikusten zuten beren burua deportatuoi janari pixka bat helarazteko eta mantenurako.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 90-100</ref> Agintari berriek [[Deportazio|deportatuen]] jabetzak enkantean saldu, etxeak eta aziendak (10.000 abelburutik gora) desjabetu, eta altzariak inguruko herrietara eraman ziren, edo/eta erre egin zituzten,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Juan Carlos|abizena=Etxegoien (Xamar)|urtea=2009|izenburua=The Country of Basque|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=23|isbn=978-84-7681-478-9|herria=Pamplona-Iruñea, Spain}}</ref> edo (frantses) "abertzaleei" eman.<ref name="Watson, C. 2003, 56-57. or" /><ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 85-87</ref><ref group="oh">"''Les biens de internés seront donnés à titre de colons partiaires, aux patriotes qui sont restés et aux patriotes de Biriatou, Hendaye, Urrugne et Subernoa''"; ikus De la Cerda, Alexandre. 2016, 87. or.</ref> Deportatuek (tartean zela [[Martin Ithurbide]], [[Sara]]ko [[Alkate|auzapez]] izandakoa) protestak eta eskaerak zuzendu zizkieten askotariko agintariei egoeraren bidegabeaz gogoraraziz; haatik, gehienetan, ez zuten erantzunik izan.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 101. or.</ref> 1794ko [[sapadun]]aren 27an (apirilaren 16an), [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioak]] probintzietako komite eta epaitegi iraultzaileak indargabetu zituen, Pinet eta Cavaignacen iritziaren kontra.<ref group="oh">[[Pierre-Laurent Monestier]] haien kideak Baionako [[Salbamen Publikoko Komitea]]k hartutako neurriak zuritu zituen, eta salatu bertako biztanleak "egoistak, fanatikoak, azpijanera eroriak eta aristokratak" zirela; ikus De la Cerda, Alexandre. 2016, 104. or.</ref> Haatik, uda amaierarako atzeraezina zen jada deportatuen itzulera. Baudot eta Garrau herriaren ordezkariek [[Egutegi errepublikanoa|III. urteko]] [[mahaxte]]aren 8 eta 10ean (irailaren 30ean eta urriaren 2an) agindu bana eman zuten, [[Uztaritze]]ko herritarrak itzultzeko eta haien ondasunen salerosketa gelditzeko; ordurako, ordea, txikizioa handia zen.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 107-109. or.</ref> Besteak ere etxeratu ahal izan ziren.<ref name="manex"/> 1.600 [[Lapurdi|lapurtar]] hil ziren [[Lapurdiko deportazioa (1794)|deportazioan]], gehienak Sarakoak.<ref name=":0" /> 1795eko martxoaren 4an, deportazio agindu suntsigarritik urtebetera, ikerketa batzorde bat eratu zen, ondorengoek osaturik: [[Dominique Garat Hiriarte]], Dominique Halsouet zaharra, Courtelarre eta Etxegoien.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 108-109. or.</ref> === Gipuzkoa zatituta === {{Gehiago jakiteko|Gipuzkoako Errepublika}} Baztan haraneko guduaren ondoren, frantsesek [[Bidasoa]]n behera egin zuten, [[Hondarribia]] hartu, eta [[Donostia]]ra aurreratu zuten, baita abuztuaren 3an Donostiara sartu ere; hiriak ateak ireki zizkien,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/konbentzio-gerra-euskal-herrian/ar-154139-144609/#144613mintzatzen%20da%22|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2018-11-11}}</ref> defendatzeko hornigairik gabe eta Espainiako Koroarekiko tirabira handien erdian. [[Filipinetako Konpainia]]k bertan behera utzi zuen bere jarduera Gipuzkoan 1794ko martxoan.<ref name=":3">{{Cite aldizkari|abizena=Díaz-Trechuelo|izena=Lourdes|egile-lotura=|izenburua=La Real Compañía de Filipinas en Guipúzcoa|aldizkaria=Itsas Memoria|argitaratze-lekua=Donostia|liburukia=4|alea=|data=|urtea=2003|orrialdea=375-376|url=http://untzimuseoa.eus/images/itsas_memoria_04/17%20DIAZ.pdf|sartze-data=2018-11-17|issn=}}</ref> [[Martín Antonio Álvarez de Sotomayor]], Colomerako konde eta Espainiar Armadako jeneralak gidatutako 4.000ko gudarosteak gogor egin zien frantsesei [[Tolosa]]n, baina abuztuaren 9an erretreta egin zuen Lekunberrira.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Tolosa frantses armadaren eskuetan geratu zen: Gipuzkoa haien menpean zen salbu eta Tolosatik hegoaldera. {| style="background-color: #CCFFFF; width:100%; border-radius: 6px;" | <center><big>'''Konbentzioaren Gerrako zenbait militar eta protagonista (2)'''</big></center> <gallery mode="packed" heights="220px"> File:AduC_055_Servan_(J._de_Gerbey,_1741-1808).JPG|[[Joseph Servan]], Mendebaldeko Pirinioetako Armadako lehen buruzagia File:Dominique Garat Aîné (1735-1799).jpg|[[Dominique Garat Hiriarte|Dominique Garate "Zaharra"]], Lapurdiren defendatzailea File:Jean Isidore Harispe (1768-1855).jpg|[[Jean Isidore Harizpe]], [[Euskal Ehiztariak]] gidatu zituen File:General_Jose_de_Urrutia_(1739-1803)_por_Goya.jpg|[[Fitxategi:General_Jose_de_Urrutia_(1739-1803)_por_Goya.jpg|[[José de Urrutia y de las Casas|Jose Urrutia]] bizkaitarra, Erronkaribarren borrokatu zen frantsesen kontra File:Retrato del capitán general Ventura Caro y Maza de Linaza (Vicente López).jpg|[[Ventura Caro]], espainiar tropen buruzagietako bat </gallery> | |} Konbentzioaren indarrak Donostian sartzean, Foru Aldundiak ez zuen Godoyren esana bete, espainiar armadaren erretretarekin batera bere egoitza lekualdatzea; aldiz, hura [[Getaria (Gipuzkoa)|Getariara]] eraman zuen. Donostiara sartzean, frantses armadako buruzagiek, Monceyk bereziki, hitz egiteko jarrera agertu zuten, Frantziako Errepublikaren barruan kokatzearen baldintzapean. [[Joaquín María Barroeta|Joaquin Barroeta-Zarauz Aldamar]] diputatua eta [[José Fernando Etxabe|Fernando Etxabe-Asu Romero]] diputatu nagusia, ideia aurreratuko pertsonak, frantsesekin jarri ziren harremanetan.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48">Chico Comerón, Cirilo. 2011, 39-48. or.</ref> Proposamen bat egin zieten: zazpi puntuko agiri bat, [[Gipuzkoa]]ren independentzia aipatzen zuena, "[[Nafarroako Erresumaren inbasioa (1199-1201)|1200 arte izan zen bezala]]", eta Gipuzkoako batzar nagusien deialdi bat, Getarian egitekoa. [[Manuel Godoy]] espainiar ministroak suminkor ikusi zuen gipuzkoar agintarien jarrera, baita Gipuzkoa "probintzia traidore" deitu ere; are, foruak kentzeko premia ikusten zuen.<ref name=":1" /> {{esaera2|Donostiako okupazioa ez zen armen bidezko ekintza izan. Hainbat gipuzkoar sasipolitikari Adrien de Moncey jeneralaren lilurak jota erori ziren, hitz eman baitzien herrialdea errepublika independente bilakatuko zuela. Gizon sinesberak haiek, hiria frantsesen esku utzi zuten..." | Manuel Godoy, [[Karlos IV.a Espainiakoa|Karlos IV.aren]] ministro ahalguztiduna}} [[Fitxategi:Gabriel de Mendizábal Iraeta.jpg|thumb|upright|[[Gabriel Mendizabal]], foru miliziako buruzagia]] Abuztuaren 14an, Getariako batzar nagusia eratu zen, baina [[Arrasate]] eta beste bospasei udalerri ez ziren bertaratu.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Zortzi puntuko agiri bat bidali zitzaien frantses agintariei. [[Bon-Adrien Jeannot de Moncey|Monceyk]] begiko zuen errepublika subiranoa osatzeko proposamena, baina ez zen onartua izan Osasun Publikoaren Batzordean.<ref name=":1" /> Abuztuaren 19an, [[Jacques Pinet|Pinetek]] eta [[Jean-Baptiste Cavaignac|Cavaignacek]] zehazki errefusatu egin zuten gipuzkoar ordezkarien proposamena (errepublika aparte bat), eta baldintza gabe Frantziarekin bat egitea beste aukerarik ez zieten eman; proposamena guztiz onartezina zen mandatarion pentsamolde jakobinoarentzat.<ref name=":1" /><ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mondragón y la Gipuzkoa española|hizkuntza=es-ES|data=2009-04-19|url=https://www.diariovasco.com/20090419/alto-deba/mondragon-gipuzkoa-espanola-20090419.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2018-11-21}}</ref> Bi egun geroago, Eibarko udalbatzak Gipuzkoa utzi eta Bizkaian sartzea eskatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Guerra de la Convención, la destrucción de Eibar, y el guerrillero "Marruko"|hizkuntza=es|url=https://egoibarra.eus/es/noticias/la-guerra-de-la-convencion-la-destruccion-de-eibar-y-el-guerrillero-marruko|aldizkaria=Egoibarra.eus|sartze-data=2023-02-01}}</ref> Abuztuaren 23ko agiri publiko batean, frantses mandatari horiek lurralde konkistatutzat jo zuten Gipuzkoa. Hura argitaratu eta bi egunera, frantsesek [[Getaria (Gipuzkoa)|Getariako]] diputatuak atxilotu zituzten, 46 guztira (beste hainbeste herritakoak), eta Baionara espetxeratu,<ref name=":2" /> Aldamar eta Romero izan ezik, bitartekari lanetan libre utziak.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Abuztuaren 29an, frantses soldaduek [[Eibar]]ko hainbat eraikin erre eta txikizioak eragin zituzten; herri hori izan zen Gipuzkoan gerratik kaltetuen atera zena.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Chicón Comerón|izena=Cirilo|egile-lotura=|izenburua=La guerra de la Convención en Guipúzcoa (1793-1795): daños causados por las tropas francesas|aldizkaria=Espacio, Tiempo y Forma. Serie IV|argitaratze-lekua=|liburukia=24|alea=|data=|urtea=2011|orrialdea=180-181|url=http://revistas.uned.es/index.php/ETFIV/article/viewFile/10842/10355|sartze-data=2018-11-18|issn=}}</ref> Frantsesen hitzarmenerako ezintasuna, jarrera bortitza eta arpilatzeko joera irainak izan ziren gipuzkoar foralistentzat, eta okupatu gabeko herriak mobilizatzen hasi ziren haien aurka, foruen eta erlijioaren defentsan. Irailaren 1ean, 18 udalerrik gerrako [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|batzar nagusi bat]] egin zuten [[Arrasate]]n, frantsesen kontrako gerra antolatzeko.<ref group="oh">[[Leintz-Gatzaga]], [[Elgeta]], [[Eskoriatza]], [[Aretxabaleta]], [[Elgoibar]], [[Antzuola]], [[Urretxu]], [[Itsaso (Gipuzkoa)|Itsaso]], [[Zumarraga]], [[Ezkio]], [[Gabiria]], [[Arrasate]], [[Bergara]], [[Segura]], [[Zegama]], [[Legazpi]], [[Ormaiztegi]] eta [[Oñati]]ko ordezkariek hartu zuten parte Arrasateko batzar nagusian.</ref> Foru milizien erasoek mantsotu zuten Konbentzioaren armadaren aurrerabidea, eta atzera eginarazi zioten kasu batzuetan.<ref name=":2" /><ref name="kasper">{{erreferentzia| izena= Michael|abizena= Kasper |url=http://www.zumalakarregimuseoa.eus/eu/files/mitxel-kasper.-la-guerrilla-en-gipuzkoa-1808-1835 | izenburua =La guerrilla en Gipuzkoa (1808-1835) |sartze-data=2018-11-12 |argitaletxea=Zumalakarregi Museoa, 1992, zumalakarregimuseoa.eus}}</ref> Bi hilabete geroago, azaroaren 28an, frantziar gudaroste iraultzaileak [[Bergara]] hartu eta arpilatu zuen, baina [[Gabriel Mendizabal]] buru zuten gipuzkoar boluntario foralistek hiria berreskuratu zuten abenduaren 2an. Frantsesak egotzirik, Gipuzkoako batzar nagusia [[Leintz Gatzaga]]n kokatu zen.<ref name="kasper" /> Urriaren 15 eta 17 artean, Monceyk ofentsiba zabala hasi zuen Nafarroako iparraldean: 46.000 soldadu abiatu ziren Baztandik eta Ibañetatik hegoalderantz, Iruñea hartzeko xedearekin; espainiarrak 13.000 besterik ez ziren. Gipuzkoan zegoen frantziar armada ere Iruñerantz abiatu zen, [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberrin]] barrena.<ref name="chico"/> Hiru frantses batailoi iraultzaile, bata Donibanetik abiatuz, bigarren bat Orhiko lepotik eta hirugarren bat Larrañen behera, Orbaizetara, Itzaltzura, Otsagabira eta Hiriberrira heldu ziren. Orbaizetako ola defendatzen zuten 2.400 soldadu espainiarrek, frantses iraultzaileekin hala hitzartuta, tokia utzi zuten, eta frantses armada horrek, soldadu zituela baxenabartar eta zuberotar ez gutxi, ola kiskali zuen,<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=|abizena=Xamar|urtea=2018|izenburua=Etxera bidean|argitaletxea=Pamiela|orrialdeak=50-62}}</ref> eta [[Eugiko ola|Eugiko]] arma ola ere suak hartu zuen.<ref name="hedatuz" /> [[Mezkiritz]], [[Hiriberri (Aezkoa)|Hiriberri]] eta Lekunberrin izan ziren borrokaldi nagusiak.<ref name="gen">{{erreferentzia| izena= |abizena= |url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=7311 | izenburua =Guerra contra la Convención |sartze-data=2018-11-12 |argitaletxea=Gran Enciclopedia Navarra, enciclopedianavarra.com}}</ref> Espainiar armadako buruek, frantses armada heltzen ari zela ikusirik, Auritz hustu eta herriari su ematea erabaki zuten: herriko 46 etxetik 42 erre ziren.<ref name=":4" /> Nagusitasuna eskuratu arren, ordea, frantsesek bertan behera utzi zuten erasoa, eta ihesi zihoazen soldadu espainiarrak Iruñera iritsi ahal izan ziren.<ref name="hedatuz" /> Haatik, ordurako erasotzaileek Orreaga eta Luzaide kiskali zituzten, baita sua hemen Aezkoako herri ugariri, zubiak bota eta elizak erre; kabaleak ugari ebatsi ziren, eta uztak galarazi.<ref name=":4" /> === Frantsesen oldarraldia hego-mendebaldera === 1794-1795eko negua latza izan zen armada frantsesarentzat: nekeak, janari urritasunak eta arta eskasak [[tifus exantematiko|tifus]] izurrite ikaragarria eragin zuten [[Gers (ibaia)|Gers]] eta [[Deba (ibaia)|Deba]] ibaien artean, eta Monceyk milaka gudari galdu zituen.<ref name="hedatuz"/><ref name="beaulac"/> Garaiko dokumentuetan “sukar ustel” deitutako izurri horrek gogor erasan zituen espainiar tropak eta zibilak ere.<ref name="erkoreka"/> Apirilean, [[Martin Antonio Álvarez de Sotomayor|Colomerako kondeak]] utzi zuen espainiar armadaren buruzagitza; [[Pablo de Sangro y Merode|Castelfrancoko printzeak]] ordeztu zuen. Udaberrian, 12.000 soldaduko errefortzua iritsi zitzaion Mendebaldeko Pirinioetako armada frantsesari eta, denbora luze gabe, berrekin zieten erasoei. Maiatza hasieran hiru frantziar batailoi kokatu ziren [[Itziar]]ren, eta beste bi [[Aldaba (Tolosa)|Aldaban]], [[Azpeitia]] eta [[Tolosa]]ren arteko bidea zaintzeko.<ref name="beaulac"/> [[Elgoibar]] hartzeko erasoaldia giltzarri gertatu zen Konbentzioaren armadaren aurrerabidean. Maiatzaren 19 eta 23 bitartean, herri horren aurrean dagoen Muskirutxu mendia hartzen saiatu ziren, baina ez zuten lortu. Arrakastarik gabeko beste eraso bat jo zuten ekainaren 15an eta, azkenik, hilaren 29an jabetu ziren Elgoibar eta [[Bergara]]z.<ref>{{erreferentzia| abizena= Cendoya Echániz| izena=Ignacio |url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/elgoibar/ar-38021-25749/ | izenburua =Elgoibar |sartze-data=2018-12-15 |argitaletxea= Auñamendi Entziklopedia (on line), 2018.}}</ref> Uztailaren 2an, hiru zutabe abiatu ziren Tolosatik [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberrirantz]]; helburu bera zuen beste zutabe bat [[Doneztebe]]tik irten zen. Biharamun egunsentian lau zutabeek inguraturik zeukaten [[Larraun]]go herria. Baina ordurako espainiarrak [[Irurtzun]] aldera bilduak ziren. Frantziarrak haien atzetik joan ziren, eta oso borrokaldi odoltsua izan zuten hilaren 6an. Besteak beste, [[Jean Isidore Harizpe]] larri zauriturik gertatu zen guduan. Azkenik, espainiar armada Iruñerantz erretiratu zen, eta frantsesek Irurtzun okupatu zuten.<ref name="chico"/><ref name="beaulac"/> Horiek horrela, Nafarroako hiriburua inguraturik geratu zen, bai iparraldetik, bai mendebaldetik, eta nahasmendua eta ezinegona nagusitu ziren bertan. Itxuraz, Espainiako gobernua prest zegoen Euskal Herriko mendebaldeko hiru probintziak, eta beharbada Nafarroa ere, Frantziaren eskuetan uzteko. Frantziaren eta Espainiaren arteko elkartrukearen pieza bat bihurtzea eragozteko, [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteek]] mobilizazio orokorra (''[[appellitum]]'') deitu zuten, eta Castelfrancoko printzeak, gogoz kontra bazen ere, onartu behar izan zuen.<ref name="rodr"/> [[Fitxategi:Iruñerria Gaztelu gailurretik.jpg|thumb|Iruñerria Gaztelu mendiko gotorlekutik, magalean [[Arakil (ibaia)|Arakil]] eta Oskiako igarobidea dituela]] Elgoibarren zeuden frantziar batailoiek, 4.500 soldadu inguruk, mendebalderantz jo zuten uztailaren 12an. Espainiar osteek atzera egiteko agindua jaso zutenez gero, batere oztoporik gabe joan ziren aurrera frantsesak:<ref name="chico"/> [[Eibar]] uztailaren 12an bertan hartu zuten, [[Ermua]], [[Durango]] eta [[Legutio]] 13an. Egun horretan, beste 3.500 gudamutil abiatu ziren Irurtzundik eta, [[Sakana]]n zehar, [[Altsasu]]raino iritsi ziren, eta bertan Santa Eulaliari eskainitako baseliza erre zuten<ref name="carasatorre">{{Erreferentzia|izena=Rafael|abizena=Carasatorre|izenburua=Textos Históricos Navarros: Alsasua, Urdiain: 1820: despoblado de Zangitu y propiedad de su iglesia de Santa Eulalia|data=2013-07-22|url=http://documentanavarra.blogspot.com/2013/07/alsasua-urdiain-1820-despoblado-de.html|aldizkaria=Textos Históricos Navarros|sartze-data=2021-05-17}}</ref>. [[Arrasate]] uztailaren 16an erori zen, [[Gasteiz]] biharamunean, eta [[Bilbo]] bi egun geroago. Gipuzkoako batzar nagusiak [[Briviesca]]n hartu behar izan zuen babes.<ref name="kasper"/> Uztailaren 22an, [[Gaztelu III (Andiako mendia)|Gaztelu]] eta [[Erga]] mendi tontorretan gotortu ziren Konbentzioaren indarrak, Iruñetik hurbil, eta [[Miranda Ebro]] ere haien esku zegoen; Madrilgo gortean panikoak jota zebiltzan.<ref name=":2" /> Egun berean, espainiarrek eta frantziarrek [[Basileako Bakea]] sinatu zuten, baina berria bi aste geroago iritsi zen. Armada frantsesa irailean erretiratu zen Hego Euskal Herritik.<ref name="hedatuz"/> [[Fitxategi:Francois Barthelemy.gif|thumb|upright|[[François de Barthélemy]], Konbentzioaren ordezkaria [[Basileako Bakea|Basileako negoziazioetan]]]] == Ondorioak == === Izurria eta hondamena === Pirinioetako Gerra arrunt hondatzailea izan zen Euskal Herriarentzat, bi urtez milaka soldaduk hartu baitzituzten bertako mendi eta herriak. Herri asko izan ziren arpilatuak, eta suak erraustu zituen, besteak beste, [[Hendaia]], [[Banka]], [[Urdazubi]], [[Auritz]], [[Abaurrepea]], [[Abaurregaina]], [[Garaioa]], [[Luzaide]] eta [[Otsagabia]]. Burdinola, borda, zubi eta errota ugari ere suntsituak izan ziren. Frantziar armadak aurrera egin ahala, herritarrek hegoalderantz egin zuten ihes. Luzaideko okupazioak, esate baterako, bi urte iraun zuen, eta urte bat Baztangoak. Bizilagun asko hil ziren, biztanleriaren %10 baino gehiago [[Iruñeko merindadea|Iruñeko]] eta [[Zangozako merindadea|Zangozako]] merindadeetan; hiltze kopurua %20ra iritsi zen mugako udalerrietan, hala nola, [[Bera]], Urdazubi, Zugarramurdi, [[Baztan]], Luzaide, [[Erroibar]] eta [[Aezkoa]]n. Gipuzkoak ere biztanleriaren %10 inguru galdu zuen.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.oeegunea.eus/agiriak/ikusi/hitz/57/?urtea=2018&hila=06|izenburua=Epidemiak Euskal Herrian|izena=Anton|abizena= Erkoreka|argitaletxea=Osasungoa Euskalduntzeko Erakundea}}</ref> Gerrak ekarritako miseriarekin batera, 1794-1795 bitartean gudarosteek hedatu zuten [[tifus exantematiko|tifus]] epidemia izan zen heriotza gehienen arrazoia.<ref name="erkoreka">{{erreferentzia|izena= Anton | abizena= Erkoreka |url= http://www.oeegunea.eus/agiriak/ikusi/hitz/57/?urtea=2018&hila=04 |izenburua=Epidemiak Euskal Herrian |argitaletxea= Osasungoa Euskalduntzeko Erakundea, oeegunea.eus|sartze-data=2010-12-14}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena= Angel| abizena=García-Sanz Marcotegui |izena2= Miguel Angel| abizena2=Zabalza Cruchaga |url= https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15690 |izenburua=Consecuencias demográficas de la Guerra de la Convención en Navarra. La crisis de mortalidad de 1794-1795 |argitaletxea=Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 168-170. zenbakiak, 44. urtea, 1983, 63-88. orrialdeak |sartze-data=2010-11-12}}</ref> === Euskal gizarteko egiturak kolokan === Errepresioa ere pairatu behar izan zuten euskal herritarrek. Iparraldean, Konbentzioaren ordezkariek iraultzarekin bat egiten ez zuten guztien aurka jo zuten, eta exekuzioak eta espetxeratzeak ohikoak izan ziren. Espainiarren lagun zirelakoan, milaka lapurtar deserrituak izan ziren 1794ko martxoan. Hegoaldeko probintzietako biztanleei ere leporatu zitzaien “etsaiekin” elkarlanean aritu izana. Esate baterako, Nafarroa Garaiko jendeak, bertako instituzioen babesarekin, jarrera epela izan zuen gerrarako erroldatzeko tenorean, eta mendialdean errekrutatutako boluntarioek uko egiten zioten Frantziako muga igarotzeari; desertzioak eta diziplinarik eza ere maizkoak ziren.<ref name=":1"/><ref name="rodr"/> Gertaera horiek aitzaki harturik, 1796an [[Karlos IV.a Borboikoa|Karlos IV.ak]] indarrik gabe utzi zituen [[Hego Euskal Herriko foruak|Nafarroako foruak]]. Ordutik aurrera, bai berak eta bai [[Fernando VII.a Borboikoa (Espainia)|Fernando VII.ak]], nafar gazteak sarrarazi zituzten Espainiako armada erregularrean, foruen xedapenen aurka.<ref name="gen"/><ref group="oh">Manuel Godoy ministro ahalguztiduna izan zen neurri horien eragilea. Argigarria eta ezaguna da [[Francisco Zamora]] Nafarroarako errege ordezkariak Godoyrekin Basileako Ituna sinatu berritan izandako gutun trukea, lehenak bigarrenari proposatuz Filipe V.ak Aragoirekin egin zuen bezala Nafarroarekin egiteko: [[Basileako Bakea|Bake honen ondotik]], Probintzia hauek gainerako Nazioari elkartuko balitzaizkio, hartatik banantzen dituzten eta Erresumako kide hil bat egiten duten foruen trabarik gabe, berorrek [[Cisneros kardinala|Cisneros kardinaletik]] edo [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.a]] handitik ikusi ez dugun obra handietako bat egingo luke. Garai hauek baliatu behar dira monarkiaren indarra eta funtsak handitzeko. Bilbo eta [[Donostiako historia|Donostiako]] aduanak eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] mugak Erresumako finka onenetakoak izango lirateke. Hiru probintziotako katastro ekarpenak, behetik asko jota ere, berrehun mila eurotik gorakoak izango lirateke nire kalkuluen arabera. / Pentsa daiteke hortik gutxienez zazpi mila gizon atera genitzakeela tropetarako. Badira legezko argumentuak operazio horretarako: "haiek kale egin dute funtsean beren betebeharrei, kostu bat du Monarkiarentzat bere lurraldearen zati bat berreskuratzea". Godoyk honela erantzun zion: "Beste une baketsuago batean, mendean hartuko dugu faltan den bazter hori". Ikus Martínez de Muniain, Emilio V. 1993, 168-169. or.</ref> [[Lapurdiko deportazioa (1794)|Lapurdiko deportazioaren]] agindu-emaileak eta arduradunak zigorrik gabe atera ziren Konbentzioak porrot egin zuenean ere.<ref name=":1" /> === Mugaz bi aldeen arteko harremanen etena === {{paperezko aipua |ORROITZAPENAK<ref group="oh">Azken eta azken aurreko ahapaldiak.</ref><br/> Ordu da egin dezon leku<br/> tristeziak gozoari.<br/> Nigar karatsak baditugu<br/> aski luzaro ixuri.<br/> Denbora da ganbiatu:<br/> terroristak kargutarik<br/> apartatuak jadanik,<br/> begitarteak ilunik<br/> doluan dire sartu. Orroit zaitezte, lapurtarrak,<br/> zenbat duzuen sofritu;<br/> baldin terroristei indarrak<br/> ez balitzaizkote kendu,<br/> sekulan zuen nigarrak<br/> ez zirela xukatuko.<br/> Gauza horren frogatzeko<br/> ez dut urrun joan beharko,<br/> badaki bat bederak.|Piarres Lafitte zenaren ''Poemes historiques<br/> des basques (1749-1821)'' liburutik (Baiona, 1972)<ref>Zavala, A. 1989, 118-120. or.</ref> }} [[Arturo Kanpion|Arturo Campión]]-ek ''Pedro Mari'' ipuinean azaldu zuen bezalaxe, eta gaur egun, besteak beste, [[Xosé Estévez]] historialariak, gerraren ondorio politikorik negatiboena ordura arte nahiko baketsuak izan ziren [[Bidasoa]] eta [[Pirinioak|Pirinioen]] alde banatako euskaldunen arteko erlazioen hondatzea izan zen,<ref name="este">Estévez, X., ''Historia de Euskal Herria II. Del hierro al roble.'' Txalaparta, Tafalla, 1999. 243-244. orrialdeak.</ref> Frantziako Errepublikak Ipar Euskal Herriko biztanleak beren Hegoaldeko senideen aurka armak hartzera behartu baitzituen.<ref group="oh">Ipar euskal herritar asko gerrara beharturik joan zirela nabarmendu nahian, Maisu Juanen eta baigorriar desertore baten arteko solasaldi hau sartu zuen [[Juan Antonio Mogel]]ek ''[[Peru Abarka]]'' lanean (1802). Iheslaria izan arren, baigorriarra beldurrez eta gordeka ibili omen zen Hego Euskal Herrian, frantses izateagatik:<br> — Maisu Juan: ''Etzara gerraan ibilli igaro dirian urteetan? Baigorrikuak ots egiten ebeen, ta eukeezan gaistotzat. — Basco Frances: ''Gerla zer dan ez dut jakin. Ihes egin nuen andik, ta ebildu naz Españako iri euskaldunetan nola ala ezkutuz edo ageriz. Beldur izigarrietan irago nituen asko egun. Maiz bihillatua izandu nintzan pranzes izena gatik. Behein baño gehiagotan egin nuen lo basoan bizkaitarren beldurrez. Pranziara ez nuen joan nai, gerlara eramana izan ez nindin. Zorionez bukatu zan gerla gaizto ura, ez dakit nola biziaz irten nintzan Franzian ta Españan, Baigorri ta Bizkaian, nor nai ardiak ta haunzak, arkume ta haunztxumeak, onak eta gaiztoak. Baziren Baigorrin ezin bestez, edo indar utsez ta portxaz gerlara zijoazenak. Nai duzu enzun urte txar aietako Baigorritarren kanta soñuekin lagundua? Ona emen.''<br> <br> {{zutabe}} ''Gerlara ethorri ginean''<br> ''Gure bizien perillean,''<br> ''Gure agintariak pranzes,''<br> ''Alons, chasseurs, avancez;''<br> ''Guk euskara eranzutea,''<br> ''Diabriak eraman bazinzez.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Biba Nafarroako''<br> ''Bolontarioak,''<br> ''Asanblean dezuiez''<br> ''Kontrarioak;''<br> ''Egin zaizue gerla''<br> ''Biotzez ta gogotik;''<br> ''Gu ere elduen gera''<br> ''Zuen ondorendik.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Asto bizkarmendi''<br> ''Mendi famoso,''<br> ''Españarra an dago''<br> ''Beti sendo sendo;''<br> ''Franzesa joaiten bada''<br> ''Geldi, eta manso''<br> ''Koko ezur andiak''<br> ''Etorriko franko.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Otsondoko mendian''<br> ''Nor bizi, nor bizi.''<br> ''Ustez Asanblearen;''<br> ''Joan ziren ihesi,''<br> ''Mutuia izan eta''<br> ''Itz bat ez bihurtu''<br> ''Urdatxuri aldeko''<br> ''Bihorrak izutu.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Eguberri eguna''<br> ''Eguna bai triste;''<br> ''Ez genduen guk beintzat''<br> ''Alakorik uste;''<br> ''Mezaren enzuteko''<br> ''Libertade gabe,<br> ''Fusilak arturikan''<br> ''Zentinelan daude.'' {{zutabe amaiera}} ''Onla itz egiten zutenak, etziren ez biotz gogorren jabeak. Naiagoko zuten beren etxeetan lanzan ari, ezen ez gerlaan Españarren odola issurtzen. Nola nai, orain adiskide gera. Nai dezu zuk izan nerekin?'' — Maisu Juan: ''Bai pozik bere.''</ref><ref>{{erreferentzia| izena= Juan Antonio|abizena= Mogel |url=https://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/M/MogelJAAbarka007.htm | izenburua = Peru Abarka. Diálogo sexto. |sartze-data=2018-12-31 |argitaletxea= klasikoak.armiarma.eus}}</ref> Horren harira hauxe esan zuen handik urte gutxira [[Wilhelm von Humboldt]]ek: “Hondarribia eta Hendaiako biztanleak eguneroko naturaltasunez bizi dira elkarrekin. Herri berekoak izaki, hizkuntza berekoak, dialekto desberdintasun txikiak besterik ez dutela, erresuma desberdinetako beste edozein mugakide baino batuago egon behar dute. Horixe da gure gudek gutxien erreparatzen dioten ankerkerietako bat, azpian hartzen dituzten herriei begirune eskasa dietenez, haien arteko elkartasunak zakarki eraitsi eta auzo herrietako bizilagun otzanenengan etsaigo eta gorroto hesiak eraikitzea, aurreko interes zein joerei erabat arrotz bazaizkie ere”.<ref>{{erreferentzia|izena= Wilhelm| abizena=von Humboldt |url= http://www2.gipuzkoakultura.net/humboldt/eus/herriak.php |izenburua=Euskaldunen herrian barrena |argitaletxea=Zumalakarregi Museoa, CC BY-SA 3.0, gipuzkoakultura.net |sartze-data=2010-11-12}}</ref> === Kultura eta gizarte arloko ondorioak === Frantses iraultzaileen gizarte neurri hertsatzaileak Konbentzioaren Gerran hasi ziren hezurmamitzen Ipar Euskal Herrian, elizjendearen kontra arituz, herritarrak deportatuz eta euskara gaitzetsiz (nahitaezko frantses hezkuntza elebakarra ezarriz, besteak beste). Frantziako Konbentzio Nazionala 1795eko urrian gainbehera etorri arren, eragindako gizarte inpaktua geratzeko etorri zen, eta ekarritako kultura berriak euskaldunei frantses identitate politiko moderno bat eskaini zien, frantses ''hiritar'' gisa eta Frantziako nazio estatuan. Artean, euskaldunek kontzeptu horri gogor egin zioten arren, XIX. mendean euskal herriaren balioetan sartuz joan zen.<ref>Watson, C. 2003, 58-59. or.</ref> [[Maximilien Robespierre|Robespierreren]] irudiko, Antzinako Erregimena erregearen esana zen, eta legea herriaren ondarea, [[Frantziako Iraultzako konstituzioak|Konstituzioaren]] araberako [[Zuzenbide estatu|Zuzenbide Estatua]] eta araua betetzea bihurtuta; Zuzenbide Estatu horrek, bada, erlijioa ordezkatu zuen, eta zuzenbide hori aginte politikoaren gainetik jartzen hasi zen.<ref>Rodriguez, F. 2014, 64, 72-73. or.</ref> Iraultza bihurtutako [[Despotismo Ilustratua|Ilustrazioaren]] balioek tokiko erlijio egiturei eraso egin zieten, eta horrek erreakzio bat piztu zuen euskaldun askoren artean, eraso hori beste gehiegikeria askori lotuta ikusi baitzuten, espedizio militarren eta liberalismoaren abusuak, adibidez. Robespierreren unibertsalismo eta Dantonen nazio frantses hertsatzaileak tokikoaren aldarrikapena piztu zuen, erlijio ohiturak ere tartean.<ref>Rodriguez, F. 2014, 63, 75. or.</ref> Alde horretatik, Hego Euskal Herrian erresistentziak erlijio-gurutzada kutsua hartu zuen eta, harekin batera, sentimenduen espainiatartze bat, Konbentzioko frantsesen [[ateismo]]ari aurkajarria (askotan propagandaren eraginez, okupatu gabeko eskualdeetan).<ref>Kasper, Michael (1992). 27-30. or.</ref> Beste eragin bat erbestea eta armadaren intsumisioa izan zen. Bi horiek areagotu egin ziren Konbentzioaren Gerraren ondoren, foru sistema hondatu eta [[Nazio-estatu|nazio estatuek]] indar handiagoa hartu ahala. Ipar Euskal Herrian, hainbat herritarrek [[Pirinioetako Errege Legio Katolikoa (Konbentzioaren Gerra)|Saint Simongo markesaren Errege Legioarekin]] borrokatu zuten. Beste batzuek, euskal idazleak ere tartean (elizgizonak askotan), Hego Euskal Herrira ihes egin zuten: [[Martin Duhalde]] (1733-1804), [[Andre Baraziart]] (1738-1826), [[Salvat Monho]] (1749-1821) eta [[Jean Robin]] (1738-1821); iheslariok [[Oiartzun]] inguruan finkatu ziren.<ref name="Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or">Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or.</ref> Era berean, Gipuzkoan, [[Pedro Antonio Añibarro]] idazle bizkaitarra [[San Joan Bataiatzailearen komentua (Zarautz)|Zarauzko komentuan]] atxilotu eta Baionara espetxeratu zuten; [[Joan Batista Agirre]] [[Asteasu]]ko erretore eta idazleak [[Oñati]]n hartu zuen aterpe. Pirinioez iparraldeko idazleen isuriak erreakziozko euskal literatura hauspotu zuen Hego Euskal Herrian, hiru hamarkadatan euskaraz argitaratu gabe egon ondoren: [[Juan Antonio Mogel]] (1745-1804), [[Bizenta Mogel]] (1782-1854), Pedro Antonio Añibarro, Joan Batista Agirre, etab. Haietako idazlan asko [[Frantsestea]]ren ondoren plazaratu ziren.<ref name="Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or"/><ref group="oh">Hogeita hamar urtetik gora euskaraz argitaratzeko oztopo handiak jasan ondoren, [[Pedro Pablo Abarca de Bolea]] Madrilgo Errege Gorteko ministroak hala ezarrita; bakarrik [[Juan Antonio Ubillos|Juan Antonio Ubillosen]] ''[[Cristau doctriñ berri-ecarlea]]'' argitaratu zen aldi horretan; ikus Rodriguez, F. 2014, 64, 75-76. or.</ref> == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{reflist|3}} == Bibliografia == {{Erreferentzia| abizena =* Agirreazkuenaga| izena = Joseba | artikulua = La vía armada como método de intervención política: Análisis del pronunciamiento carlista (1833)| editore-abizena = Arrizkuenaga | editore-izena = Joseba | editore-abizena2 = Urquijo Goitia | editore-izena2 = José Ramón | entziklopedia = 150 Años del Convenio de Bergara y la Ley del 25 -X - 1939 | liburukia = 3 | orrialdeak = 177-267 | argitaletxea = Eusko Legebiltzarra / Parlamento Vasco |lekua = Vitoria-Gasteiz | argitaratze-data = 1990}} {{Cite aldizkari|abizena=*Aragón Ruano|izena=Álvaro|egile-lotura=|izenburua=La Guerra de la Convención, la separación de Guipúzcoa y los comerciantes vasco-franceses y bearneses|aldizkaria=Pedralbes|argitaratze-lekua=|liburukia=|alea=31|data=|urtea=2011|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/11324/La%20Guerra%20de%20la%20Convenci%C3%B3n.pdf?sequence=1&isAllowed=y|ISSN=0211-9587}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{Erreferentzia | abizena1 =*Artola (ed.) | izena1 = Miguel | izenburua = Donostiaren historia | url = http://www.donostiaeuskaraz.eus/euskaraz/euskara-donostian/sekzioak/donostiaren-historia-miguel-artola | isbn = 84-89569-56-8 | argitaletxea = Donostiako Udala | lekua = Donostia | liburukia = | edizioa = | urtea = 2001 }}<br /> {{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=La Déportation des Basques|data=2016|abizena=*De la Cerda|izena=Alexandre|argitaletxea=Éditions Cairn|ISBN=978-2-35068-355-3}} {{Liburu erref|hizkuntza=|izenburua=Euskal Herria kartografian eta testigantza historikoetan|data=2012|abizena=*Esparza Zabalegi|izena=Jose Mari|argitaletxea=Txalaparta/Berria|ISBN=978-84-936037-9-3}} * Estévez, Xoxé (1999). ''Historia de Euskal Herria II. Del hierro al roble.'' Tafalla: Txalaparta. {{erreferentzia|izena= Angel| abizena=*García-Sanz Marcotegui |izena2= Miguel Angel| abizena2=Zabalza Cruchaga |url= https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15690 |data=1983|izenburua=Consecuencias demográficas de la Guerra de la Convención en Navarra. La crisis de mortalidad de 1794-1795 |argitaletxea=Príncipe de Viana|ISSN= 0032-8472}} {{erreferentzia| izena= Manex|abizena= *Goienetxe |url=https://www.jakin.eus/show/5ece003a69cf25d9df3c40cc6481137b71c7937b |izenburua =Frantziako iraultza eta Euskal Herria, kronologiaren harian |egunkaria = Jakin |data=1989ko martxoa-apirila||liburukia = 51}} {{Erreferentzia | abizena1 =*Martínez de Muniain | izena1 = Emilio Valerio | izenburua = La historia de Navarra de 1445 a 1814; Entre la tradición y la modernidad | url = | isbn = 84-7148-281-9 | argitaletxea = Txertoa | lekua = Donostia | liburukia = | edizioa = | urtea = 1993 }} * Rodriguez, Fito (2014). ''Gontz garaia (Ipuinak kontatu ezin dituztenei)''. Donostia:Utriusque Vasconiae. {{ISBN|978-84-941044-8-0}} * Untzi Museoa (2018). ''Zoriontasunaren bilaketa / La búsqueda de la felicidad'' [Erakusketako gidaliburua]. Donostia: Untzi Museoa, Gipuzkoako Foru Aldundia, Orain Kultura. {{Erreferentzia|abizena=* Watson|izena=Cameron|izenburua=Modern Basque History: Eighteenth Century to the Present|argitaletxea=University of Nevada, Center for Basque Studies|data=2003|isbn=1-877802-16-6}} * {{Erreferentzia|izena=Juan Carlos|abizena=Etxegoien (Xamar)|urtea=2009|izenburua=The Country of Basque|argitaletxea=Pamiela|isbn=978-84-7681-478-9|herria=Pamplona-Iruñea}} * Xamar (2018). ''Etxera bidean''. Iruñea: Pamiela. {{ISBN|978-84-9172-063-8}} {{Erreferentzia | abizena =*Zavala | izena = Antonio | izenburua = Frantziako Iraultza eta Konbentzioko Gerra bertsotan | isbn = 84-85527-62-3 | argitaletxea = Etor | lekua = Donostia | urtea = 1989 | url = http://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/auspoa/10632.pdf }} == Ikus, gainera == * [[Antzinako Erregimenaren krisia Hego Euskal Herrian]] * [[1766ko matxinada]] * [[Despotismo ilustratua]] * [[Francisco Javier Castaños]] * [[Madeleine Larralde|Maialen Larralde]] * [[Valentin Foronda]] * [[Vendéeko gerra]] == Kanpo estekak == * [http://hendayebidassoa.canalblog.com/archives/2014/02/11/29183251.html Konbentzioaren Gerra Hendaian (FR)] * [https://baztangohaizegoa.wordpress.com/2015/04/08/euskal-itzilariak-chasseurs-basques/ "Euskal Itzilariak (Chausseurs Basques)" artikulua] * Baztan 1792/1795, Konbentzio gerra: [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/orok-dute-bere-historia-baztanek-ere_19.html 1. kapitulua: Prestaketa]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/baztan-17921795-2-kapitulua.html 2. kapitulua: Gerra frontea, 1793]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/baztan-1792-1795-3kapitulua.html 3. kapitulua: Eta karrikan? Aiei aiei]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/03/baztan-1792-1795-4kapitulua.html 4. kapitulua: 1794, baztandarren hondar gudak]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/04/baztan-17921795-5kapitulua.html 5. kapitulua: Ihesa]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/05/baztan-17921795-konbentzio-gerra.html 6. kapitulua: Hondarra eta honddarrak], erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Konbentzioaren Gerra]] [[Kategoria:Euskal Herriko Aro Garaikidea]] [[Kategoria:Artikulu nabarmenduak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gerrak]] [[Kategoria:Nafarroako Erresumako historia]] esi57uu8whh05q0zur5962hi4xegqd4 9984543 9984542 2024-11-29T07:03:23Z Xirkan 12788 /* Bibliografia */ 9984543 wikitext text/x-wiki {{Artikulu nabarmendua}}{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} {{Gehiago jakiteko|Foruen_amaiera_Ipar_Euskal_Herrian#Konbentzioaren Gerra|l1=Ipar Euskal Herriko foruen amaiera eta Konbentzioaren Gerra}} '''[[Konbentzioaren Gerra]]''' [[1793]]-[[1795]] bitarteko gatazka militarra izan zen, '''Euskal Herrian''' oso eragin handia izan zuena; gerraren beste gunea [[Kataluniako Herrialdea|Katalunia]] izan zen, Pirinioen inguruan. Espainietako Koroa eta [[Frantziako Lehen Errepublika|Frantziako Errepublika]] elkarren kontra jarri zituen gerra hori [[Lehen Koalizioko Gerra]] zabalagoan kokatu zen, eta bere ezaugarri bereziak izan zituen Euskal Herrian, [[Foru|bertako gobernu, lege eta ohituren]] gaineko tentsioak eta jarrera desberdinak tarteko. Gerrarekin, itzulbiderik gabe galdu ziren foruak [[Foruen galera ipar euskal herrian|Ipar Euskal Herrian]], eta koloka batean gelditu Hego Euskal Herrian. [[Fitxategi:Konbentzioaren Gerra EHn (1793-1795).png|thumb|410px|Konbentzioaren Gerraren bilakaera orokorra Euskal Herrian]] Ipar Euskal Herrian, [[Izu Garaia|Izua]] eta errepresio gogorra ekarri zituen [[Lapurdi]]ko herritarren eta euskaltasunaren kontra eta, [[Bidasoa]]z hegoaldera, Frantses Errepublikaren aldeko zein kontrako mugimenduak eragin zituen, [[Gipuzkoako Errepublika]]ren aldarrikapenean eta [[Arrasateko gerra diputazioa (1794)|Arrasateko gerra diputazioan]] gorpuztuak ([[1794]]). 1795eko udaberriko erasoaren ondorioz, Euskal Herri ia osoa frantses armadaren eskuetan geratu zen, [[Pancorbo]]ren atarian. Ataka horretan, [[Manuel Godoy]] Espainiako ministro ahalguztidunak [[Basileako Bakea]] hitzartzea erabaki zuen, Frantziari [[Haiti|Hispaniolako mendebaldea]] emanez Euskal Herriko lurraldeen trukean. Gerra honen ondorio nagusietako bat armada arrotzen etorrera izan zen, [[1719]]tik gertatzen ez zena. Horrek herritarren, jabetzen eta foru ogasunaren kalte eta galera larriak eragin zituen eta, nahasmenaren erdian, talde armatuak sortu ziren Pirinioez hegoaldera, [[XIX. mendea]]n [[Karlistaldi]]etan luzatu zen fenomenoa. Konbentzioaren Gerrak liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko oposizioa finkatu zuen, foruen gaia tartean zela. Garai berri bati eman zion hasiera Euskal Herrian, Mendebaldeko zibilizazioaren testuinguruan 1776tik 1917 arte "mende luzea" deitu izan dena ([[Nazio-estatu|nazio estatuen]] eraketaren aroa, [[Eric Hobsbawm|E.J. Hobsbawm]]<nowiki/>en arabera)<ref>Rodriguez, F. 2014, 23-24. or.</ref> eta, [[Euskal Herriko historia|Euskal Herrirako]], "hondamendiaren zikloa", [[1792]]tik [[1876]]rako aldiari [[Julio Caro Baroja]]k garratzago deitu izan dion bezala.<ref>Agirreazkuenaga, J. 1990, 188. or.</ref> == Aurrekariak == 1789an, [[Luis XVI.a Borboikoa|Luis XVI.ak]] [[Frantziako Estatu Orokorrak|Estatu Orokorrak]] deitu zituen Parisera Frantziako Koroaren finantza arazoetarako funtsak bildu nahian. [[Lapurdi]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]]ko ordezkariak, sei bana, [[1789ko Estatu Orokorrak|Parisera bertaratu ziren]]. Hirugarren Estatua, baina, [[Batzar Nazional Konstituziogilea|Batzar Nazionala]] bihurtu zen, eta konstituzio bat diseinatu zen. [[Frantses nazionalismo|Frantses ideia nazionalistak]] gailendu ziren, eta Luis XVI.a Frantzia eta Nafarroako errege izatetik "frantsesen errege" izatera pasa zen. Nafarrek beren herriaren subiranotasuna defendatu zuten [[Étienne Polverel|Polverelen]] bitartez, baina ez zuen eragotzi 1790ko urtarrilean Parisen departamendu sistema onartua izatea (Nafarroa Beherea barnean zela), eta Euskal Herriko hiru lurraldeok, bertako ordezkarien oposizioaz, [[Pirinio Atlantikoak|Pirinio Apalen departamenduan]] sarturik geratzea, [[Bearno|biarnesekin]] batera. [[Fitxategi:Constitution civile du clergé caricature 1790.jpg|thumb|1790eko Elizjendearen Konstituzio Zibilari buruzko karikatura bat]] [[Fitxategi:Insausti_jauregia_Azkoitia_2006-12-29.JPG|thumb|[[Insausti jauregia]] [[Azkoitia]]n, Gipuzkoako ilustratuen biltokietako bat]] 1790eko uztailaren 12an, Elizjendearen Konstituzio Zibila onartu zuen Batzar Nazionalak. Lege horren alde zin egin ez zuten apaizak ordeztuak izan ziren: Uztaritzeko direktorioak 180 elizgizonetatik 26 bakarrik zenbatu zituen "konformisten" artean.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 43-44</ref> Herri batzuetan, haserreak piztu zituen, hala nola [[Sara]], [[Itsasu]] eta [[Mugerre]]n.<ref name="manex"/> 1792ko abuztuaren 26an, frantses agintariek kanporatze ediktua eman zieten konstituzioari zin egin ez zioten elizgizonei: geldituz gero, berriz, [[Guyana Frantsesa|Guyanara]] deportatuak izango ziren. Euskal Herriko elizgizonek, gehienean, Espainia-Frantziako muga zeharkatzea erabaki zuten: [[Calahorrako elizbarrutia]]n, 1.500 elizgizonek hartu zuten aterpe. Apaiza izan gabe, [[Arnaud-Michel Abbadia (aita)|Arnaud-Michel Abbadia]] gazteak, [[Ürrüstoi]]ko abadia laikoaren oinordeko eta [[Anton Abadia]]ren aitak, [[Irlanda]]ra ihes egin zuen.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 45-46</ref> Hego Euskal Herrian, bitartean, tentsioak handiak ziren diputazioen eta [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.aren]] absolutismo ilustratuaren artean. Koroak erresumaren barne merkatu bat sustatu nahi zuen, Ebroko euskal lurraldeen aduanak itsasora eta Pirinioetara eramanez. [[1766ko matxinada|1766an, matxinadaren]] lorratzean, Koroak [[Jesusen Lagundia|Jesusen Lagundi]] boteretsua kanporatu zuen Hego Euskal Herritik eta erresuma osotik, baita hura desjabetu ere. Une horretan, Espainietako erregeak Euskal Herriko elite ilustratuak babestu zituen, eta [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]] sortu zen. Aldiz, [[1778]]an, Karlos III.ak [[Merkataritza Libreko Erregelamendua (1778)|Liberalizazio Erregelamendua]] eman zuen (''[[:es:Reglamento de libre comercio (1778)|es]]''), eta espresuki eragotzi zien Ameriketako merkataritza [[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]]ri eta euskal portuei. Harrezkero, Euskal Herriko itsas merkatariak atzerritartzat hartuak izango ziren Ameriketan (legez 1836 arte, ''de facto'' 1844 arte), eta Koroak estutu egin zuen Euskal Herriko lurraldeen gaineko presioa, salgaien aduanetako zergak areagotuz.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 46-47. or.</ref> Euskal Herriko ekonomia ataka batean zen, eta Frantziarekiko salerosketa areagotu egin zen nabarmen.<ref group="oh">[[Rodrigo Rodríguez Garraza]] historialariaren arabera, XVIII. mende amaieran, Nafarroak bere kanpo salerosketa osoaren % 37,2 "Frantziako aldearekin" zuen, % 62,3 "Euskal Herriko gainerako lurraldeekin", eta % 0,5 bakarrik "Espainiarekin"; ikus Esparza Zabalegi, Jose Mari. 2012, 57. or.</ref> Donostian, hain zuzen, [[Bidasoa]]z iparraldeko hainbat euskal herritar eta biarnes merkatari finkatuak ziren, [[Borboi etxea|Borboiek]] [[Gaztelako koroa|Gaztelako Koroa]] eskuratu zutenetik bereziki (1715), [[Caracasko Gipuzkoar Konpainia]]ren, [[Euskal Herriko baleazaleak|baleazaleen arrantzaren]] eta [[kontrabando]]aren epelean.<ref name="aruano">{{Cite aldizkari|abizena=Aragón Ruano|izena=Álvaro|egile-lotura=|izenburua=La Guerra de la Convención, la separación de Guipúzcoa y los comerciantes vasco-franceses y bearneses|aldizkaria=Pedralbes|argitaratze-lekua=|liburukia=|alea=31|data=|urtea=2011|orrialdea=170-175|url=https://www.raco.cat/index.php/Pedralbes/article/view/271964 |sartze-data=2018-12-09|issn=0211-9587}}</ref><ref group="oh">Donostian finkatutako Bidasoaz iparraldeko euskal herritar eta biarnes merkatari familiez gain ([[Simon Aragorri Olabide|Aragorri]], Larralde, Duistegi, Betbeder), Espainiatik [[Inkisizioa|Inkisizioaren]] eta Estatuaren jazarpenetik ihes egindako pertsonaia ugarik Baionan hartzen zuten aterpe (adibidez, Jose Marchena, Miguel Rubín de Celis, Vicente María de Santibáñez), Bilbo, Donostia, Baiona eta [[Bordele]] arteko harremanak eta negozioak dinamizatuz. Orduko Baionako auzapezak, [[Jean-Pierre Basterretxe|Jean-Pierre Basterretxek]], harreman estuak zituen Hego Euskal Herriko eta Espainiako merkatariekin, Iraultzaren aldeko agertu zen 1790ean, eta oso ongi zekien gaztelaniaz; ikus Aragón Ruano, Álvaro. 2011, 175-185. or.</ref> Frantziako eta Espainietako Koroak [[Parisko Ituna (1783)|aliatuta zebiltzan Ingalaterraren kontra]] [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra|Ipar Amerikako matxinoak babestuz]], [[Diego María Gardoki|Diego Maria Gardokiren]] gidaritzapean eta Euskal Herriko gerra hornikuntzaz ([[Soraluze]] herritik, batez ere).<ref group="oh">Euskal Herriko enpresaburu eta industrialariak matxinoen alde jarri ziren; Gardoki eta haren kontrabando sarea izan zen ipar-amerikar matxinoak arma eta munizioen hornitzaile nagusietako bat, tartean Caracasko Gipuzkoar Konpainia zela. [[Parisko Ituna (1783)|1783ko Parisko Itunean]] [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Aldarrikapena|Hamahiru Kolonien independentzia]] onartu zen nazioartean eta, 1787an, [[Ameriketako Estatu Batuetako Konstituzioa|Estatu Batuetako konstituzioa]] deklaratu zuten, historiako lehen errepublika demokratikoan; euskal herritarrek, bestalde, itsas salerosketa isuri oparoa zuten Ipar Amerikako Hamahiru Koloniekin, kontrabandoz hango arrantzaleen bakailaoa inportatuz, Bilbotik nabarmen (XVII. mende erdialdetik), eta Hondarribia-Lapurditik; ikus Untzi Museoa. 2018, 25-27, 32-37, 43, 53. or.</ref> Aldiz, 1792an, frantses agintari errepublikar berriek, [[Konbentzio Nazionala]]k, erregearen burua eskatu zuten, eta hala izan zen hilarazia 1793ko urtarrilean. Agintari berriek [[Mendebaldeko Pirinioetako Armada]] sortu zuten nahitaezko errekrutatze bidez eta, [[Karlos IV.a Espainiakoa|Karlos IV.a Borboikoaren]] lehengusu [[Luis XVI.a Borboikoa|Luis XVI.ari]] burua moztean, bi erresumen arteko tentsioa igo egin zen. Bi hilabeteren buruan, [[Frantziako Lehen Errepublika|I. Frantziako Errepublikak]] gerra deklaratu zion Espainietako Koroari martxoaren 23an. == Gerrari buruzko jarrerak == Ipar Euskal Herria, oro har, ez zen azaldu [[Antzinako Erregimena]]ren amaieraren aurka, baina desadostasuna zegoen antolaketa politiko eta administratibo berriarekin.<ref name=":1" /> Dena den, gerra piztu orduko, Iraultzaren aldeko herri-mugimendua sortu zen [[Garazi]] eta [[Baigorri]] aldean, muga babestea helburu zuena; izan ere, [[Arnegi]]-[[Aldude]]-[[Orreaga]] arteko muga finkatu berria zen, [[1785]]eko Elizondoko itunaren bitartez,<ref>{{erreferentzia| izena= Joan|abizena= Capdevilla i Subirana |url=http://www.ub.edu/gehc/pdf/Deslinde.pdf | izenburua =Historia del deslinde de la frontera hispano-francesa |sartze-data=2018-11-25 |argitaletxea= Instituto Geográfico Nacional, Ministerio de Fomento, Gobierno de España, ub.edu}}</ref> eta jendea beldur zen “espainiarrek” (hots, [[baztan]]darrek eta [[erroibar]]tarrek) ez ote zituzten berenganatuko bertako oihan eta bazkalekuak. Horrenbestez, herritarrak [[Euskal Ehiztariak|Euskaldun Xazurrak (edo Ehiztariak)]] izeneko [[infanteria]] konpainietan antolatu ziren. Kapitainetako bat [[Jean Isidore Harizpe]] baigorriarra zen, burges donostiar baten semea,<ref>{{Erreferentzia|izena=Tom|abizena=Xipirons|izenburua=Baigorriko ondarea - Baigorriko Herriko Etxeak|hizkuntza=fr-fr|url=http://www.baigorry.fr/eu/herria/ondarea|aldizkaria=www.baigorry.fr|sartze-data=2022-02-02}}</ref> gerra honen ondoren ere karrera militar arrakastatsukoa.<ref name="manex">{{erreferentzia| izena= Manex|abizena= Goienetxe |url=https://www.jakin.eus/show/5ece003a69cf25d9df3c40cc6481137b71c7937b | izenburua =Frantziako iraultza eta Euskal Herria, kronologiaren harian |sartze-data=2018-11-9 |argitaletxea= Jakin 51, 1989ko martxoa-apirila, 55-67. orrialdeak, jakin.eus}}</ref> [[Aldude|Aldudarrak]], berriz, aspalditik zeuden etsaiturik baigorriarrekin, Aldude mendiko bazkalekuak zirela-eta. Hortaz, gogo onez hartu zuten 1793ko espainiar okupazioa, eta herria Espainiako Koroari lotzeko eskatu zuten.<ref name="amis">{{erreferentzia| izena= Albert|abizena= Chabagno |url=http://www.amisvieillenavarre.fr/wp-content/uploads/2015/12/Les-Aldudes-ou-Pays-Quint.pdf | izenburua =Les Aldudes ou Pays-Quint en Basse-Navarre |sartze-data=2018-11-25 |argitaletxea= amisvieillenavarre.fr}}</ref><ref name="hedatuz"/> [[Lapurdi]]n, muga ondoko herrietan batez ere, ez zuten berotasunik agertu gerraren alde; horren ondorioz, aristokraten eraginpean eta Iraultzaren aurka egotea egotzi zitzaien, eta errepresio gogorra jasan zuten.<ref name=":1" /> Nafarroa Garaian jarrera kontrajarriak izan ziren. Mendialdean eta Iruñean frantsesen aldeko giza talde sendoak zeuden;<ref group="oh">[[Manuel Godoy]] eta [[Francisco Zamora]] erregearen Nafarroako komisarioaren arteko ezkutuko gutun elkartrukeak (1795ko martxoa-1795ko urria) eta Monceyren gutunek hori uzten dute agerian. Godoyk espainiar armadaburuen jokaerari egozten zizkien, neurri handi batean, porrot militarrak; Francisco Zamorak, berriz, zuzenean hego euskal herritarrei ("vasco-navarros") egozten zien errua, frantsesekin bat egitea leporatuz; adibidez, Iruñeko ordezkari bakar bat aipatzen du hiribildu horretan espainiar erregearen zalea: Barreda delako bat. [[Canovas del Castillo|Canovas del Castillok]], mende bat inguru geroago, kasua aztertzean, bat egin zuen Zamoraren ikuspegiarekin; ikus Rodriguez Garraza, Rodrigo. 1990. 115-118. or.</ref> hegoaldea, berriz, espainiazalea zen. Izan ere, [[Erribera]]ko lurjabe handiek aduanak desagertzea nahi zuten, ardoa, garia edota olioa Espainia aldera trabarik gabe esportatu ahal izateko. Eta, horrezaz gainera, Hego Euskal Herriko lau probintziak konfederatzearen aldeko iritzia ere zabaldurik zegoen. Gerra hasi zenean, agintari monarkiazaleak gizartea akuilatzen saiatu ziren frantsesen aurka altxa zedin; erlijioaren defentsaren ideia ere erabili zuten horretarako. [[Nafarroako Diputazioa]]k boluntarioz osatutako bi batailoi eratu zituen, baina diruz saritu behar izan zituen gazteak izena eman zezaten. Errekrutatze horren aurka agertu zen erabat [[Iruñeko Udal]]a. Mendialdeko herriek ere eratu zituzten miliziak.<ref name="rodr"/> Foruetan oinarriturik, nafar gudariek ez zuten onartzen espainiar armadaburuen agindurik, eta uko egiten zioten Frantziako muga zeharkatzeari.<ref name="gen"/> Desertzioak ere ohikoak izan ziren, nafar instituzioen onarpenarekin. 1795eko uztailean, frantsesek Iruñea inguraturik zutela, [[Nafarroako Gorte]]ek ''[[appellitum]]'' (berehalako defentsarako deia) deitu zuten, baina hilaren 22rako Basileako Bakea sinatua zen.<ref name="rodr"/> Gipuzkoako gizartea ere zatiturik zegoen. Batetik kontserbadoreak zeuden, herrietako jauntxoak batik bat, foru autogobernua murriztearen aurkakoak, eta erregearen esku-hartzea gaitzesten zutenak. Merkatari burgesek, berriz, foruak ezeztatu gabe, askatasun handiagoa nahi zuten merkataritza operazioak egiteko, bai Espainian (koloniak barne), bai Europan.<ref name="chico"/> Gehienen ideologia ez izan arren, [[entziklopedismo]]a nahiko hedaturik zegoen, [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea]]ren eta [[Bergarako Errege Mintegia]]ren inguruan batez ere. [[Frantziako Iraultza Euskal Herrian|Frantziako Iraultzaren]] aldekoak ziren, besteak beste, [[Jose Hilarion Maiz]] eta [[Joaquín María Barroeta]] politikariak, [[Diego Lazkano]] elizgizona, eta [[José Fernando Etxabe]] [[ahaldun nagusi]]a ere.<ref name="jazabala"/> Bestalde, Donostian, Tolosan eta beste hiri batzuetan kokaturik zeuden [[Ipar Euskal Herria|Iparraldeko]] eta [[Biarno]]ko merkatariek garrantzi handia izan zuten ideia horien zabalkundean.<ref name="aruano"/> Gerra hasieran Batzar Nagusiek errekrutatu zituzten milizianoek nafarren antzera jokatu zuten, eta uko egin zioten probintziako mugetatik kanpo borrokatzeari.<ref name="jazabala"/> {{esaera2|Jeneral Caro jaunak bere samaldako soldaduakin batean nai zituzkean eraman Gipuzkoako mutilak, Franziako lurrera egiten zituen sarreraetan; bañan Probinziak erantzuten zion, ezin ausiko zebala Errege Jaunarekin egiña zeukan bainandea, eta an arkitzen zirala prest beren mugaurpeari eginal guztian kontu egiteko ill edo bizi. Bidezko errazoi indar andiko au bere arpegira ematean miñkaiztu zan lazki Jenerala; eta agindu zeban, ezik, Gipuzkoako irurki edo terzioai etzekiotela eman Erregegandik artzen zuten egunoroko ogia eta bitanza. | Iztueta, Juan Ignazio (1767–1845) ''Gipuzkoako probintziaren kondaira''<ref>{{erreferentzia|url=https://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/I/IztuetaGipuzkoa040.htm |izenburua=Gipuzkoako probintziaren kondaira|abizena=Iztueta|izena=Juan Ignazio|sartze-data=2018-12-13|argitaletxea=3. zatia, 21. kapitulua, klasikoak.armiarma.eus}}</ref>}} == Indarrak == Gerra hasi zelarik, [[Mendebaldeko Pirinioetako Armada|Mendebaldeko Pirinioetako frantziar armadak]] 9.000 soldadu zituen, [[infanteria]]ko 14 batailoi eta erdi, infanteria arineko batailoi bat, 18 konpainia aske, eta [[artilleria]]ko 15 konpainiatan antolaturik.<ref name="francemil"/> Ipar Euskal Herriko konpainia askerik garrantzitsuenak [[Euskal Ehiztariak]] izan ziren ("Eskualdun Xazurrak" deitzen zitzaien), 1793ko udaberrirako 10 baitziren, horietako zortzi [[Nafarroa Behere]]ko mugaldean hedatuak. Boluntarioz osaturik zeuden, eta hasieran muga zaintzea zuten eginbeharra.<ref name="manex"/><ref name="hedatuz">{{erreferentzia| izena= Jean|abizena= Etcheverry-Ainchart |url=http://hedatuz.euskomedia.org/3206/1/08207216.pdf | izenburua =La Vallée de Baïgorri sous la Révolution |sartze-data=2018-11-10 |argitaletxea= Eusko Ikaskuntzaren VIII. Kongresua (8. 1954. Baiona, Uztaritze), Donostia, Eusko Ikaskuntza, 2003, 207-216. orrialdeak, {{ISBN|84-8419-932-0}}, hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Ondoko hilabeteetan soldadu frantsesen kopurua emendatuz joan zen, Konbentzioak errekrutatze masiboa ({{lang-fr|Levée en masse}}) agindu baitzuen 1793ko abuztuan; horri esker, 1794an 60.000 gudari zituen Mendebaldeko Pirinioetako armadak.<ref name="balparda">{{erreferentzia| izena= Gregorio|abizena= Balparda |url=http://hedatuz.euskomedia.org/746/1/01715734.pdf | izenburua =Bosquejo histórico |sartze-data=2018-11-26 |argitaletxea= hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Buruzagitzan aldaketa franko izan zen; [[Joseph Servan|Servan]] (1793ko maiatza-uztaila), [[Jacques Léonard Muller|Muller]] (1793ko urria-1794ko abuztua) eta [[Bon-Adrien Jeannot de Moncey|Moncey]] (1794ko iraila-1795eko urria) jeneralek iraun zuten gehien karguan. {| style="background-color: #FFCCCC; width:100%; border-radius: 6px;" | <center><big>'''Konbentzioaren Gerrako zenbait militar eta buruzagi (1)'''</big></center> <gallery mode="packed" heights="240px"> File:1-40_JBC_tableau.jpg|[[Jean-Baptiste Cavaignac]], Konbentzioaren mandatarietako bat Fitxategi:Bon_Adrien_Jeannot_de_Moncey_(1792).jpg|[[Bon-Adrien Jeannot de Moncey]], frantses armadako buruzagietako bat Fitxategi:Portrait of General Claude-Anne de Rouvroy, marquis de Saint-Simon-Montbléru..jpg|[[Claude-Anne de Rouvroy]], Saint Simongo markesa, frantziar iheslarien armadaburua File:Agustín Esteve Y Marques - Portrait of a Gentleman - WGA07551.jpg|Martín Antonio Álvarez de Sotomayor, [[Nafarroako erregeorde]]a File:General Francisco Javier Castaños (Museo del Prado).jpg|[[Francisco Javier Castaños]], Gerran landa mariskal izatera heldu zen </gallery> | |} [[Fitxategi:Argintzu lepoa 3 harrespila.jpg|thumb|Argintzu tontorreko lepoa]] Hegoaldean, berriz, 18.000-20.000 soldadu zituen espainiar armadak gerra hasieran, [[Ventura Caro]] jeneralaren esanera. Hauei gehitu behar zaie frantses iheslari erregezaleen armada (''Légion Royale des Pyrénees''), [[Claude-Anne de Rouvroy de Saint Simon|Saint Simongo markesa]] buru zuena.<ref name="hedatuz"/> Iheslarien armadak hildako anitz izan zituen [[Argintzuko gudua]]n (1794ko uztaila), eta bizirik harrapatutako soldaduak [[gilotina]]tuak izan ziren.<ref>{{erreferentzia| izena= Michel |abizena= Péronnet | izena2= Jean-Paul |abizena2= Jourdan |url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3330644c.texteImage | izenburua =La Révolution dans le département des Basses-Pyrénées: 1789-1799 |sartze-data=2018-11-27 |argitaletxea= 128. orrialdea, Horvath, gallica.bnf.fr}}</ref><ref>{{erreferentzia| izena= Abel|abizena= Hugo |url=https://books.google.es/books?id=OJ8UgRr2hbsC&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false | izenburua = Prise du poste d'Arquinzun |sartze-data=2018-11-27 |argitaletxea= France militaire: 1792-1837, 291. orrialdea, books.google.es}}</ref> Nafar gutxi mobilizatu ziren, 1.600 gizon inguru, gehienak [[Baztan]]go muga defendatzeko helburuz.<ref name="rodr">{{erreferentzia| izena= Rodrigo|abizena= Rodriguez Garraza |url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15856 | izenburua =Actitudes políticas en Navarra durante la guerra de la Convención (1793-1795) |sartze-data=2018-11-9 |argitaletxea= Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 51. urtea, 189. zenbakia, 1990, 113-118. orrialdeak, dialnet.unirioja.es}}</ref> Gipuzkoak 4.600 gizonez osatutako milizia antolatu zuen [[Joaquín María Egia]] Narrosko markesaren agindupean.<ref name="jazabala">{{erreferentzia| izena= José Antonio |abizena= Zabala Unzurrunzaga |url=http://hedatuz.euskomedia.org/1299/1/34051071.pdf | izenburua = Guipúzcoa ante la invasión de los convencionales: actitudes divergentes |sartze-data=2018-11-30 |argitaletxea= Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria, RIEV, ISSN 0212-7016, 34-1 zenbakia, 1989, 51-72. orrialdeak, http://hedatuz.euskomedia.org}}</ref> Espainiako armadak muga gotortu zuen, eta [[kanoi]]-bateriak ezarri zituen [[Hondarribi]]tik [[Endarlatsa]]raino, eta [[Irun]] ([[Behobia]], [[Aldabe (Irun)|Aldabe]]), [[Bera]], [[Zugarramurdi]], Baztan eta [[Orreaga]]ko mendietan.<ref name="chico">{{erreferentzia| izena= Cirilo|abizena= Chico Comerón |url=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv/tesisuned:GeoHis-Cchico/Documento.pdf | izenburua = Actitudes políticas en Guipúzcoa durante la Guerra de la Convención (1793-1795) |sartze-data=2018-11-29 |argitaletxea= Universidad Nacional de Educación a Distancia (España). Facultad de Geografía e Historia. e-spacio.uned.es}}</ref> == Gerraren bilakaera == === Atzera-aurrera Lapurdi eta Nafarroako mugetan === [[Fitxategi:Guerre du Roussillon (1793-1795) EU.jpg|thumb|Konbentzioaren Gerra, Euskal Herriko Pirinioetako kanpaina]] [[Fitxategi:FR-64-Saint-Jean-Pied-de-Port08.JPG|thumb|[[Mendiguren gaztelua|Donibane Garaziko zitadela]]]][[Fitxategi:Gartzabalgo fortina.png|thumb|Gartzabalgo fortinaren hondakinak ([[Baztan]]). [[1793]]an eraikia, [[Izpegi]]tik 2,5 kilometro iparraldera, frantziarren esku gelditu zen [[1794]]ko ekainaren 3an]] 1793an gatazkak ez zuen norabide jakinik izan. Gerra hasieran zuten nagusitasun militarraz baliaturik, espainiarrek hartu zuten iniziatiba, eta [[Hendaia]] eta [[Sara]]n zeuden frantziar tropei eraso egin zieten apirilaren amaieran. Apirilaren 23an, bortizki kanoikatu zuten Hendaiako gotorlekua [[Hondarribia|Hondarribitik]] eta inguruko muinoetatik, eta erabat suntsitu zuten denbora gutxiren buruan.<ref name="hendaia">{{erreferentzia| izena= Pedro |abizena= Sanchez | izena2= P. L.|abizena2= Thillaud |url=https://www.oroitza-histoire-d-hendaye.fr/Hendaye1813.eB.htm#Hendaye_1813.eB | izenburua =Hendaye, 1813…mais aussi 1793: Le temps de tous les malheurs |sartze-data=2018-12-6 |argitaletxea= oroitza-histoire-d-hendaye.fr}}</ref> Zazpi egun geroago Sararantz jo zuten, [[Bera]] eta [[Lesaka]]tik abiaturik; espainiar infanteria eta zalditeriaren aurrerabidea geldiarazi ezinik, frantziar soldaduek bertan behera utzi zuten bertako kanpamentua. Maiatzaren 31n, berriz, espainiar konpainia bat odol eta gar sartu zen Hendaian; herria deuseztaturik geratu zen. Erasoaldi horien ondoren, [[Bidarte]]n ezarri zuen Lapurdiko kanpamentu nagusia [[Joseph Servan]] jeneralak. Hurrengo hilabeteetan eraso eta kontraeraso ugari izan zen behe Bidasoan.<ref name="hendaia"/><ref name="beaulac">{{erreferentzia| egilea= Beaulac |url=https://books.google.es/books?id=1MZNAAAAcAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua =Mémoires sur la dernière guerre entre la France et l'Espagne dans les Pyrénées occidentales |sartze-data=2018-12-6 |argitaletxea= books.google.es}}</ref> Nafarroa Behereko mugari dagokionez, apirilaren amaieran espainiarren esku zeuden [[Baigorri-Ortzaize|Baigorri]] aldeko mendi lepo guztiak, Izpegitik [[Lindus]]eraino. Horiek horrela, frantziarrak ohartu ziren eremu osoa defendatzeko adinako indarrik ez zutela; beraz, maiatzaren 27an, [[Luzaide]] eta [[Aldude]]tik atera, eta atzerantz egin zuten [[Baigorri]] eta [[Garazi]]raino. Aldudarrek ongi hartu zuten espainiar okupazioa, eta haien ondoan borrokatu ziren ondoko hilabeteetan.<ref name="beaulac"/> Ventura Caroren ondorengo helburua [[Château-Pignongo gudua|Château-Pignon]] ([[Eiheralarre]]) izan zen; gotorleku estrategikoa zen, Garazi eta [[Orreaga]] arteko bidea zaintzen zuena. Frantziarren arreta desbideratzeko asmoz, [[Bankako kobre meategi eta burdinola|Bankako burdinola]] eta [[Arrolako Harria]] eraso zituzten espainiarrek ekainaren 3an; Arrolan, alabaina, suharki egin zieten aurre [[Jean Isidore Harizpe|Harizperen]] Euskal Ehiztariek. Hiru egun geroago, Caroren indarrek Château-Pignon hartzea lortu zuten, gerrako batailarik odoltsuenetako baten ondoren; hala ere, ez zioten onurarik atera garaipen horri, eta hilaren 18an gaztelutik erretiratu ziren.<ref name="hedatuz"/><ref name="beaulac"/> Ekialderago, [[Zuberoa]] eta [[Erronkaribar]]ren arteko mugan, ekainaren amaieran hasi ziren liskarrak. Konbentzioaren soldaduak mugaren ondoan ikusi zituztelarik, [[Pedro Vicente Gambra]] alkate eta gerra-kapitainak ibarra mobilizatu zuen eta, nafar erregimentu baten laguntzaz, [[Santa Grazi]]raino esetsi zituzten. Hurrengo asteetan, erronkariar andre eta gizonak mugazain ibili ziren. Urriaren 7an, berriz ere saiatu ziren frantziarrak Erronkariko bortuak okupatzen. Erronkariarrek, Gambra buru zutela, Santa Graziraino egotzi zituzten, eta su eman zieten herri horretako 7 etxeri. Eraso eta kontraerasoetan etxe eta borda gehiago suntsituak izan zirenez gero, Santa Grazi eta Erronkariko ordezkariek bakea sinatzea erabaki zuten, bi udalerrien arteko mugak errespetatuz, beti ere.<ref name="erronkari">{{erreferentzia| izena= Bernardo| abizena= Estornés Lasa |url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/valle-de-roncal-erronkari-historia/ar-129543-110481/ | izenburua =Valle de Roncal - Erronkari (Historia) |sartze-data=2018-12-9 |argitaletxea= Auñamendi Entziklopedia (on line), 2018, aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus}}</ref> Abuztuaren 7an, frantziar armadak Aldude berreskuratu zuen. Konbentzioaren mandatariek traizioa leporatu zieten bertako bizilagunei, eta hitz larriak izan zituzten haientzat —“aldudar zitalak, Aberri Amaren desertore koldarrak, esklabo ustelak, frantziar izena merezi ez dutenak”—, baina zigorra ez zen askoz haratago joan. Beti ere, uda amaieran herria berriz ere espainiarren esku zegoen.<ref name="hedatuz"/> Irailaren 13 eta 14an, Konbentzioaren gudarosteak [[Urdazubi]] herria, [[Urdazubiko monasterioa|bertako monasterioa]], burdinola, errota eta ospitalea erre eta arpilatu zituen. Horren ondorioz, [[premontretar]]rak [[Loiolako Santutegia]]n kokatu ziren.<ref name="urdazubi">{{erreferentzia| izena= María Teresa |abizena= Lopez de Gereño Sanz |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/16074.pdf | izenburua =El Monasterio premonstratense de San Salvador de Urdax: Génesis y evolución Histórico-Artística |sartze-data=2018-11-10 |argitaletxea= Príncipe de Viana, 57. urtea, 207. zenbakia, 1996, 19-60. orrialdeak, dialnet.unirioja.es}}</ref><ref group="oh">[[Loiolako Santutegia]] hutsik zegoen, [[Karlos III.a Espainiakoa|Karlos III.a]] erregeak [[jesuita]]k Espainiatik kanporatu baitzituen [[1767]]an.</ref> [[1794]]ko otsailaren 5ean, Caroren armadak eraso bortitza jo zuen Hendaia eta [[Urruña]]ko zenbait helbururen aurka, baina atzera egin behar izan zuen.<ref name="francemil">{{erreferentzia| izena= |abizena= |url=https://books.google.es/books?id=nfoG5KOmVE0C&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua =1794 - Guerre d'Espagne. Armée des Pyrénées occidentales |sartze-data=2018-11-11 |argitaletxea= France Militaire, books.google.es}}</ref> 1794ko udaberrian, frantziar agintari militarrek Baztan hautatu zuten espainiarren aurkako eraso erabakigarria jotzeko. Ekainaren 3an, hiru zutabetan antolatutako 5.800 gizon haranaren iparraldeko eta ekialdeko mendi lepoak hartzera abiatu ziren; lehenbiziko zutabeak [[Aldudeko gudua|Aldude]] eta Berderizko lepoa hartu zituen, bigarrenak [[Izpegi]], eta hirugarrenak [[Otsondo]].<ref>{{erreferentzia| egilea= Labouche, Capitaine |url=http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/280425/280425.pdf | izenburua =Le Chef de brigade Harispe et les chasseurs basques |sartze-data=2018-11-11 |argitaletxea= Pau, Société des Sciences, Lettres et Arts, 1893?, memoriadigitalvasca.es}}</ref> Uztailaren 10ean, Konbentzioaren aurkako frantziarrek [[Argintzu]] mendian zuten kanpamentuaz jabetu ziren.<ref name="hedatuz"/> Azkenik, uztailaren 23an, Bon-Adrien Jeannot de Moncey buruzagi zuen espedizioak Izpegiko lepoa gainditu eta [[Elizondo]] eta [[Doneztebe]] hartu zituen, [[Baztan haraneko gudua]]n. === Lapurdiko errepresioa === {{Sakontzeko|Lapurtarren deportazioa (1794)}} [[Fitxategi:Fabrica_Armas_Orbaiceta_m1.jpg|thumb|[[Orbaizetako ola|Orbaizetako arma fabrikaren]] aztarnak; Konbentzioaren Gerran errea]] [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioak (''Convention'', ''Montagnards'']], alegia, Menditarrak) [[Jean-Baptiste Cavaignac]] eta [[Jacques Pinet]] bere mandatariak bidali zituen Baionara (''Représentants en mission''). 1794ko martxoaren 3an ([[haizekor]]raren 13an), mandatari horiek ''ignoble'' ("doilor") izendatu zituzten [[Sara]], [[Itsasu]] eta [[Azkaine]], baita agindu ere 3 eta 88 urte arteko herritar guztiak bertatik gutxienez "20 legoara" (80 kilometrora) kanporatu zitzatela, tokiko 47 gaztek beren gerrako postuak utzi eta [[Bera]]ra alde egin zutenean.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=La Déportation des Basques|urtea=2016|abizena=De la Cerda|izena=Alexandre|orrialdeak=|orrialdea=39|argitaletxea=Éditions Cairn|ISBN=978-2-35068-355-3}}</ref><ref name=":0" /><ref group="oh">De la Cerdak euskal herritarren kontrako iraultzaileen jarrera oldarkorraren aitzakiatzat jotzen du desertzioa; ikus 102. or.</ref> Luze gabe, elizara behartu eta gero, 2.400 saratar [[Ziburu]] eta [[Donibane Lohizune]]ra zuzendu zituzten (garai horretan "Chauvin-Dragon" izen berriaz deituak), 150 gurditan ilara luze batean. [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioko]] iraultzaileek beste hainbeste egin zuten Lapurdiko herri askotan: [[Senpere]], [[Ezpeleta]], [[Azkaine]], [[Kanbo]], [[Makea]], [[Lekorne]], [[Luhuso]], etab.<ref name="Cerda, Alexandre 2016">De la Cerda, Alexandre. 2016, 39-41</ref><ref group="oh">[[Jean-Martin Monduteguy|Jean-Martin Monduteguyk]], Pinet eta Cavaignacen ordezkariak, koordinatu zituen deportazio lan guztiak, irmo eta gogor jokatuz, horretarako berariaz sortutako Komite Berezian; gainera, Lapurdiko izenak aldatu zituen iraultzaileen taldean parte hartu zuen; ikus Chico Comeróna, Cirilo. 2011, 66-67. or.</ref> Aldi berean, euskara "fanatismoaren mintzairatzat" jo zuten, baita aurrerabidearen eta [[Argien Garaia|Argien]] kontrakotzat ere, eta debekatu egin ziren frantsesez bestela idatzitako agiriak.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=El Libro Negro del Euskera|urtea=2009|abizena=Torrealdai|izena=Joan Mari|orrialdeak=20-28|orrialdea=|argitaletxea=Ttarttalo|ISBN=978-84-8091-395-9}}</ref> [[Fitxategi:Sare_Larralde.JPG|thumb|[[Jondoni Martine eliza (Sara)|Sarako Jondoni Martine elizako]] plaka oroigarria]] [[Fitxategi:Chauvin_Dragon_Donibane_Lohizune.png|thumb|Konbentzioak hainbat herriri aldatu zien izena, baita Donibane Lohizuneri ere: Chauvin-Dragon]] Elizetan bildu zituzten biztanleak, gizon zein emakume, gazte zein zahar, 3.000 inguru;<ref name="Watson, C. 2003, 56-57. or">Watson, C. 2003, 56-57. or.</ref> kopuruei buruz, hala ere, askotariko estimazioak eman dira, gutxiago ere izan zirelakoan, orduko biztanleria kopuruaren arabera. Donibane Lohizunen eta Ziburun, Societé Révolutionnaire sortu berriko kideek irainka eta harrika hartu zituzten ilaran heldutakoak. Iparraldera bidean, herritar gehiago bildu zitzaizkien. 1794koa negu hotza izan zen, eta deportatuak ugari hil ziren bidean, bereziki zahar eta gazteenak.<ref name="Cerda, Alexandre 2016"/> Deportazio ilarako herritarrak hainbat departamendutan banatu zituzten [[Landak|Landetan]], [[Bearno]]n, [[Pirinio Garaiak|Pirinio Garaietan]], [[Gers]] eta [[Lot eta Garona]]n. Hor, agintari iraultzaileen maiatzaren 24ko agindu batek hala ezarri baitzuen, erabilera publiko eta pribatuko lanetan jarri zituzten lanean. Elizetan pilatzen zituzten (229 [[Capbreton]]ekoan), hotzez, janaririk gabe, arrotzen artean, eta agintari etsaiek zelataturik; handik irteteko debekua zuten.<ref name="Cerda, Alexandre 2016"/> {{esaera2|Federalismoak eta sineskeriak behe bretoiz hitz egiten dute, emigrazioak eta Errepublikaren gorrotoak alemana, kontrairaultzak italiera, eta fanatismoak euskara. Hauts ditzagun kaltearen eta errorearen bitarteko horiek. | [[Salbamen Publikoko Komitea]]ren mintzairei buruzko txostena, "Rapport Barère", 1794<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=El Libro Negro del Euskera|urtea=2009|abizena=Torrealdai|izena=Joan Mari|orrialdea=20|argitaletxea=Ttarttalo|ISBN=978-84-8091-395-9}}</ref>}} [[Landak|Landetara]] heldutakoan, ilara luzera behartutakoak sexuaren arabera banatu zituzten,<ref name=":0" /> eta familiak zatituak izan ziren. Capbrutus berrizendatutako [[Capbreton]]go eliza euskal herritarren [[espetxe]] bihurtu zen [[haizekor]]raren 24ko aginduz. Asko hil ziren bertan, egoera latzean giltzapetuak. Hariztoi abadeak ohartarazi zuen [[San Bisentse]]ko elizan 300 euskal herritar [[emakume]] zeudela giltzapetuta. Herrietako agintariek estu eta larri ikusten zuten beren burua deportatuoi janari pixka bat helarazteko eta mantenurako.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 90-100</ref> Agintari berriek [[Deportazio|deportatuen]] jabetzak enkantean saldu, etxeak eta aziendak (10.000 abelburutik gora) desjabetu, eta altzariak inguruko herrietara eraman ziren, edo/eta erre egin zituzten,<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Juan Carlos|abizena=Etxegoien (Xamar)|urtea=2009|izenburua=The Country of Basque|argitaletxea=Pamiela|orrialdea=23|isbn=978-84-7681-478-9|herria=Pamplona-Iruñea, Spain}}</ref> edo (frantses) "abertzaleei" eman.<ref name="Watson, C. 2003, 56-57. or" /><ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 85-87</ref><ref group="oh">"''Les biens de internés seront donnés à titre de colons partiaires, aux patriotes qui sont restés et aux patriotes de Biriatou, Hendaye, Urrugne et Subernoa''"; ikus De la Cerda, Alexandre. 2016, 87. or.</ref> Deportatuek (tartean zela [[Martin Ithurbide]], [[Sara]]ko [[Alkate|auzapez]] izandakoa) protestak eta eskaerak zuzendu zizkieten askotariko agintariei egoeraren bidegabeaz gogoraraziz; haatik, gehienetan, ez zuten erantzunik izan.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 101. or.</ref> 1794ko [[sapadun]]aren 27an (apirilaren 16an), [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioak]] probintzietako komite eta epaitegi iraultzaileak indargabetu zituen, Pinet eta Cavaignacen iritziaren kontra.<ref group="oh">[[Pierre-Laurent Monestier]] haien kideak Baionako [[Salbamen Publikoko Komitea]]k hartutako neurriak zuritu zituen, eta salatu bertako biztanleak "egoistak, fanatikoak, azpijanera eroriak eta aristokratak" zirela; ikus De la Cerda, Alexandre. 2016, 104. or.</ref> Haatik, uda amaierarako atzeraezina zen jada deportatuen itzulera. Baudot eta Garrau herriaren ordezkariek [[Egutegi errepublikanoa|III. urteko]] [[mahaxte]]aren 8 eta 10ean (irailaren 30ean eta urriaren 2an) agindu bana eman zuten, [[Uztaritze]]ko herritarrak itzultzeko eta haien ondasunen salerosketa gelditzeko; ordurako, ordea, txikizioa handia zen.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 107-109. or.</ref> Besteak ere etxeratu ahal izan ziren.<ref name="manex"/> 1.600 [[Lapurdi|lapurtar]] hil ziren [[Lapurdiko deportazioa (1794)|deportazioan]], gehienak Sarakoak.<ref name=":0" /> 1795eko martxoaren 4an, deportazio agindu suntsigarritik urtebetera, ikerketa batzorde bat eratu zen, ondorengoek osaturik: [[Dominique Garat Hiriarte]], Dominique Halsouet zaharra, Courtelarre eta Etxegoien.<ref>De la Cerda, Alexandre. 2016, 108-109. or.</ref> === Gipuzkoa zatituta === {{Gehiago jakiteko|Gipuzkoako Errepublika}} Baztan haraneko guduaren ondoren, frantsesek [[Bidasoa]]n behera egin zuten, [[Hondarribia]] hartu, eta [[Donostia]]ra aurreratu zuten, baita abuztuaren 3an Donostiara sartu ere; hiriak ateak ireki zizkien,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/konbentzio-gerra-euskal-herrian/ar-154139-144609/#144613mintzatzen%20da%22|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2018-11-11}}</ref> defendatzeko hornigairik gabe eta Espainiako Koroarekiko tirabira handien erdian. [[Filipinetako Konpainia]]k bertan behera utzi zuen bere jarduera Gipuzkoan 1794ko martxoan.<ref name=":3">{{Cite aldizkari|abizena=Díaz-Trechuelo|izena=Lourdes|egile-lotura=|izenburua=La Real Compañía de Filipinas en Guipúzcoa|aldizkaria=Itsas Memoria|argitaratze-lekua=Donostia|liburukia=4|alea=|data=|urtea=2003|orrialdea=375-376|url=http://untzimuseoa.eus/images/itsas_memoria_04/17%20DIAZ.pdf|sartze-data=2018-11-17|issn=}}</ref> [[Martín Antonio Álvarez de Sotomayor]], Colomerako konde eta Espainiar Armadako jeneralak gidatutako 4.000ko gudarosteak gogor egin zien frantsesei [[Tolosa]]n, baina abuztuaren 9an erretreta egin zuen Lekunberrira.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Tolosa frantses armadaren eskuetan geratu zen: Gipuzkoa haien menpean zen salbu eta Tolosatik hegoaldera. {| style="background-color: #CCFFFF; width:100%; border-radius: 6px;" | <center><big>'''Konbentzioaren Gerrako zenbait militar eta protagonista (2)'''</big></center> <gallery mode="packed" heights="220px"> File:AduC_055_Servan_(J._de_Gerbey,_1741-1808).JPG|[[Joseph Servan]], Mendebaldeko Pirinioetako Armadako lehen buruzagia File:Dominique Garat Aîné (1735-1799).jpg|[[Dominique Garat Hiriarte|Dominique Garate "Zaharra"]], Lapurdiren defendatzailea File:Jean Isidore Harispe (1768-1855).jpg|[[Jean Isidore Harizpe]], [[Euskal Ehiztariak]] gidatu zituen File:General_Jose_de_Urrutia_(1739-1803)_por_Goya.jpg|[[Fitxategi:General_Jose_de_Urrutia_(1739-1803)_por_Goya.jpg|[[José de Urrutia y de las Casas|Jose Urrutia]] bizkaitarra, Erronkaribarren borrokatu zen frantsesen kontra File:Retrato del capitán general Ventura Caro y Maza de Linaza (Vicente López).jpg|[[Ventura Caro]], espainiar tropen buruzagietako bat </gallery> | |} Konbentzioaren indarrak Donostian sartzean, Foru Aldundiak ez zuen Godoyren esana bete, espainiar armadaren erretretarekin batera bere egoitza lekualdatzea; aldiz, hura [[Getaria (Gipuzkoa)|Getariara]] eraman zuen. Donostiara sartzean, frantses armadako buruzagiek, Monceyk bereziki, hitz egiteko jarrera agertu zuten, Frantziako Errepublikaren barruan kokatzearen baldintzapean. [[Joaquín María Barroeta|Joaquin Barroeta-Zarauz Aldamar]] diputatua eta [[José Fernando Etxabe|Fernando Etxabe-Asu Romero]] diputatu nagusia, ideia aurreratuko pertsonak, frantsesekin jarri ziren harremanetan.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48">Chico Comerón, Cirilo. 2011, 39-48. or.</ref> Proposamen bat egin zieten: zazpi puntuko agiri bat, [[Gipuzkoa]]ren independentzia aipatzen zuena, "[[Nafarroako Erresumaren inbasioa (1199-1201)|1200 arte izan zen bezala]]", eta Gipuzkoako batzar nagusien deialdi bat, Getarian egitekoa. [[Manuel Godoy]] espainiar ministroak suminkor ikusi zuen gipuzkoar agintarien jarrera, baita Gipuzkoa "probintzia traidore" deitu ere; are, foruak kentzeko premia ikusten zuen.<ref name=":1" /> {{esaera2|Donostiako okupazioa ez zen armen bidezko ekintza izan. Hainbat gipuzkoar sasipolitikari Adrien de Moncey jeneralaren lilurak jota erori ziren, hitz eman baitzien herrialdea errepublika independente bilakatuko zuela. Gizon sinesberak haiek, hiria frantsesen esku utzi zuten..." | Manuel Godoy, [[Karlos IV.a Espainiakoa|Karlos IV.aren]] ministro ahalguztiduna}} [[Fitxategi:Gabriel de Mendizábal Iraeta.jpg|thumb|upright|[[Gabriel Mendizabal]], foru miliziako buruzagia]] Abuztuaren 14an, Getariako batzar nagusia eratu zen, baina [[Arrasate]] eta beste bospasei udalerri ez ziren bertaratu.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Zortzi puntuko agiri bat bidali zitzaien frantses agintariei. [[Bon-Adrien Jeannot de Moncey|Monceyk]] begiko zuen errepublika subiranoa osatzeko proposamena, baina ez zen onartua izan Osasun Publikoaren Batzordean.<ref name=":1" /> Abuztuaren 19an, [[Jacques Pinet|Pinetek]] eta [[Jean-Baptiste Cavaignac|Cavaignacek]] zehazki errefusatu egin zuten gipuzkoar ordezkarien proposamena (errepublika aparte bat), eta baldintza gabe Frantziarekin bat egitea beste aukerarik ez zieten eman; proposamena guztiz onartezina zen mandatarion pentsamolde jakobinoarentzat.<ref name=":1" /><ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mondragón y la Gipuzkoa española|hizkuntza=es-ES|data=2009-04-19|url=https://www.diariovasco.com/20090419/alto-deba/mondragon-gipuzkoa-espanola-20090419.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2018-11-21}}</ref> Bi egun geroago, Eibarko udalbatzak Gipuzkoa utzi eta Bizkaian sartzea eskatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Guerra de la Convención, la destrucción de Eibar, y el guerrillero "Marruko"|hizkuntza=es|url=https://egoibarra.eus/es/noticias/la-guerra-de-la-convencion-la-destruccion-de-eibar-y-el-guerrillero-marruko|aldizkaria=Egoibarra.eus|sartze-data=2023-02-01}}</ref> Abuztuaren 23ko agiri publiko batean, frantses mandatari horiek lurralde konkistatutzat jo zuten Gipuzkoa. Hura argitaratu eta bi egunera, frantsesek [[Getaria (Gipuzkoa)|Getariako]] diputatuak atxilotu zituzten, 46 guztira (beste hainbeste herritakoak), eta Baionara espetxeratu,<ref name=":2" /> Aldamar eta Romero izan ezik, bitartekari lanetan libre utziak.<ref name="Chico Comerón, C. 39-48" /> Abuztuaren 29an, frantses soldaduek [[Eibar]]ko hainbat eraikin erre eta txikizioak eragin zituzten; herri hori izan zen Gipuzkoan gerratik kaltetuen atera zena.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Chicón Comerón|izena=Cirilo|egile-lotura=|izenburua=La guerra de la Convención en Guipúzcoa (1793-1795): daños causados por las tropas francesas|aldizkaria=Espacio, Tiempo y Forma. Serie IV|argitaratze-lekua=|liburukia=24|alea=|data=|urtea=2011|orrialdea=180-181|url=http://revistas.uned.es/index.php/ETFIV/article/viewFile/10842/10355|sartze-data=2018-11-18|issn=}}</ref> Frantsesen hitzarmenerako ezintasuna, jarrera bortitza eta arpilatzeko joera irainak izan ziren gipuzkoar foralistentzat, eta okupatu gabeko herriak mobilizatzen hasi ziren haien aurka, foruen eta erlijioaren defentsan. Irailaren 1ean, 18 udalerrik gerrako [[Gipuzkoako Batzar Nagusiak|batzar nagusi bat]] egin zuten [[Arrasate]]n, frantsesen kontrako gerra antolatzeko.<ref group="oh">[[Leintz-Gatzaga]], [[Elgeta]], [[Eskoriatza]], [[Aretxabaleta]], [[Elgoibar]], [[Antzuola]], [[Urretxu]], [[Itsaso (Gipuzkoa)|Itsaso]], [[Zumarraga]], [[Ezkio]], [[Gabiria]], [[Arrasate]], [[Bergara]], [[Segura]], [[Zegama]], [[Legazpi]], [[Ormaiztegi]] eta [[Oñati]]ko ordezkariek hartu zuten parte Arrasateko batzar nagusian.</ref> Foru milizien erasoek mantsotu zuten Konbentzioaren armadaren aurrerabidea, eta atzera eginarazi zioten kasu batzuetan.<ref name=":2" /><ref name="kasper">{{erreferentzia| izena= Michael|abizena= Kasper |url=http://www.zumalakarregimuseoa.eus/eu/files/mitxel-kasper.-la-guerrilla-en-gipuzkoa-1808-1835 | izenburua =La guerrilla en Gipuzkoa (1808-1835) |sartze-data=2018-11-12 |argitaletxea=Zumalakarregi Museoa, 1992, zumalakarregimuseoa.eus}}</ref> Bi hilabete geroago, azaroaren 28an, frantziar gudaroste iraultzaileak [[Bergara]] hartu eta arpilatu zuen, baina [[Gabriel Mendizabal]] buru zuten gipuzkoar boluntario foralistek hiria berreskuratu zuten abenduaren 2an. Frantsesak egotzirik, Gipuzkoako batzar nagusia [[Leintz Gatzaga]]n kokatu zen.<ref name="kasper" /> Urriaren 15 eta 17 artean, Monceyk ofentsiba zabala hasi zuen Nafarroako iparraldean: 46.000 soldadu abiatu ziren Baztandik eta Ibañetatik hegoalderantz, Iruñea hartzeko xedearekin; espainiarrak 13.000 besterik ez ziren. Gipuzkoan zegoen frantziar armada ere Iruñerantz abiatu zen, [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberrin]] barrena.<ref name="chico"/> Hiru frantses batailoi iraultzaile, bata Donibanetik abiatuz, bigarren bat Orhiko lepotik eta hirugarren bat Larrañen behera, Orbaizetara, Itzaltzura, Otsagabira eta Hiriberrira heldu ziren. Orbaizetako ola defendatzen zuten 2.400 soldadu espainiarrek, frantses iraultzaileekin hala hitzartuta, tokia utzi zuten, eta frantses armada horrek, soldadu zituela baxenabartar eta zuberotar ez gutxi, ola kiskali zuen,<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=|abizena=Xamar|urtea=2018|izenburua=Etxera bidean|argitaletxea=Pamiela|orrialdeak=50-62}}</ref> eta [[Eugiko ola|Eugiko]] arma ola ere suak hartu zuen.<ref name="hedatuz" /> [[Mezkiritz]], [[Hiriberri (Aezkoa)|Hiriberri]] eta Lekunberrin izan ziren borrokaldi nagusiak.<ref name="gen">{{erreferentzia| izena= |abizena= |url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=7311 | izenburua =Guerra contra la Convención |sartze-data=2018-11-12 |argitaletxea=Gran Enciclopedia Navarra, enciclopedianavarra.com}}</ref> Espainiar armadako buruek, frantses armada heltzen ari zela ikusirik, Auritz hustu eta herriari su ematea erabaki zuten: herriko 46 etxetik 42 erre ziren.<ref name=":4" /> Nagusitasuna eskuratu arren, ordea, frantsesek bertan behera utzi zuten erasoa, eta ihesi zihoazen soldadu espainiarrak Iruñera iritsi ahal izan ziren.<ref name="hedatuz" /> Haatik, ordurako erasotzaileek Orreaga eta Luzaide kiskali zituzten, baita sua hemen Aezkoako herri ugariri, zubiak bota eta elizak erre; kabaleak ugari ebatsi ziren, eta uztak galarazi.<ref name=":4" /> === Frantsesen oldarraldia hego-mendebaldera === 1794-1795eko negua latza izan zen armada frantsesarentzat: nekeak, janari urritasunak eta arta eskasak [[tifus exantematiko|tifus]] izurrite ikaragarria eragin zuten [[Gers (ibaia)|Gers]] eta [[Deba (ibaia)|Deba]] ibaien artean, eta Monceyk milaka gudari galdu zituen.<ref name="hedatuz"/><ref name="beaulac"/> Garaiko dokumentuetan “sukar ustel” deitutako izurri horrek gogor erasan zituen espainiar tropak eta zibilak ere.<ref name="erkoreka"/> Apirilean, [[Martin Antonio Álvarez de Sotomayor|Colomerako kondeak]] utzi zuen espainiar armadaren buruzagitza; [[Pablo de Sangro y Merode|Castelfrancoko printzeak]] ordeztu zuen. Udaberrian, 12.000 soldaduko errefortzua iritsi zitzaion Mendebaldeko Pirinioetako armada frantsesari eta, denbora luze gabe, berrekin zieten erasoei. Maiatza hasieran hiru frantziar batailoi kokatu ziren [[Itziar]]ren, eta beste bi [[Aldaba (Tolosa)|Aldaban]], [[Azpeitia]] eta [[Tolosa]]ren arteko bidea zaintzeko.<ref name="beaulac"/> [[Elgoibar]] hartzeko erasoaldia giltzarri gertatu zen Konbentzioaren armadaren aurrerabidean. Maiatzaren 19 eta 23 bitartean, herri horren aurrean dagoen Muskirutxu mendia hartzen saiatu ziren, baina ez zuten lortu. Arrakastarik gabeko beste eraso bat jo zuten ekainaren 15an eta, azkenik, hilaren 29an jabetu ziren Elgoibar eta [[Bergara]]z.<ref>{{erreferentzia| abizena= Cendoya Echániz| izena=Ignacio |url=http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/elgoibar/ar-38021-25749/ | izenburua =Elgoibar |sartze-data=2018-12-15 |argitaletxea= Auñamendi Entziklopedia (on line), 2018.}}</ref> Uztailaren 2an, hiru zutabe abiatu ziren Tolosatik [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberrirantz]]; helburu bera zuen beste zutabe bat [[Doneztebe]]tik irten zen. Biharamun egunsentian lau zutabeek inguraturik zeukaten [[Larraun]]go herria. Baina ordurako espainiarrak [[Irurtzun]] aldera bilduak ziren. Frantziarrak haien atzetik joan ziren, eta oso borrokaldi odoltsua izan zuten hilaren 6an. Besteak beste, [[Jean Isidore Harizpe]] larri zauriturik gertatu zen guduan. Azkenik, espainiar armada Iruñerantz erretiratu zen, eta frantsesek Irurtzun okupatu zuten.<ref name="chico"/><ref name="beaulac"/> Horiek horrela, Nafarroako hiriburua inguraturik geratu zen, bai iparraldetik, bai mendebaldetik, eta nahasmendua eta ezinegona nagusitu ziren bertan. Itxuraz, Espainiako gobernua prest zegoen Euskal Herriko mendebaldeko hiru probintziak, eta beharbada Nafarroa ere, Frantziaren eskuetan uzteko. Frantziaren eta Espainiaren arteko elkartrukearen pieza bat bihurtzea eragozteko, [[Nafarroako Gorteak|Nafarroako Gorteek]] mobilizazio orokorra (''[[appellitum]]'') deitu zuten, eta Castelfrancoko printzeak, gogoz kontra bazen ere, onartu behar izan zuen.<ref name="rodr"/> [[Fitxategi:Iruñerria Gaztelu gailurretik.jpg|thumb|Iruñerria Gaztelu mendiko gotorlekutik, magalean [[Arakil (ibaia)|Arakil]] eta Oskiako igarobidea dituela]] Elgoibarren zeuden frantziar batailoiek, 4.500 soldadu inguruk, mendebalderantz jo zuten uztailaren 12an. Espainiar osteek atzera egiteko agindua jaso zutenez gero, batere oztoporik gabe joan ziren aurrera frantsesak:<ref name="chico"/> [[Eibar]] uztailaren 12an bertan hartu zuten, [[Ermua]], [[Durango]] eta [[Legutio]] 13an. Egun horretan, beste 3.500 gudamutil abiatu ziren Irurtzundik eta, [[Sakana]]n zehar, [[Altsasu]]raino iritsi ziren, eta bertan Santa Eulaliari eskainitako baseliza erre zuten<ref name="carasatorre">{{Erreferentzia|izena=Rafael|abizena=Carasatorre|izenburua=Textos Históricos Navarros: Alsasua, Urdiain: 1820: despoblado de Zangitu y propiedad de su iglesia de Santa Eulalia|data=2013-07-22|url=http://documentanavarra.blogspot.com/2013/07/alsasua-urdiain-1820-despoblado-de.html|aldizkaria=Textos Históricos Navarros|sartze-data=2021-05-17}}</ref>. [[Arrasate]] uztailaren 16an erori zen, [[Gasteiz]] biharamunean, eta [[Bilbo]] bi egun geroago. Gipuzkoako batzar nagusiak [[Briviesca]]n hartu behar izan zuen babes.<ref name="kasper"/> Uztailaren 22an, [[Gaztelu III (Andiako mendia)|Gaztelu]] eta [[Erga]] mendi tontorretan gotortu ziren Konbentzioaren indarrak, Iruñetik hurbil, eta [[Miranda Ebro]] ere haien esku zegoen; Madrilgo gortean panikoak jota zebiltzan.<ref name=":2" /> Egun berean, espainiarrek eta frantziarrek [[Basileako Bakea]] sinatu zuten, baina berria bi aste geroago iritsi zen. Armada frantsesa irailean erretiratu zen Hego Euskal Herritik.<ref name="hedatuz"/> [[Fitxategi:Francois Barthelemy.gif|thumb|upright|[[François de Barthélemy]], Konbentzioaren ordezkaria [[Basileako Bakea|Basileako negoziazioetan]]]] == Ondorioak == === Izurria eta hondamena === Pirinioetako Gerra arrunt hondatzailea izan zen Euskal Herriarentzat, bi urtez milaka soldaduk hartu baitzituzten bertako mendi eta herriak. Herri asko izan ziren arpilatuak, eta suak erraustu zituen, besteak beste, [[Hendaia]], [[Banka]], [[Urdazubi]], [[Auritz]], [[Abaurrepea]], [[Abaurregaina]], [[Garaioa]], [[Luzaide]] eta [[Otsagabia]]. Burdinola, borda, zubi eta errota ugari ere suntsituak izan ziren. Frantziar armadak aurrera egin ahala, herritarrek hegoalderantz egin zuten ihes. Luzaideko okupazioak, esate baterako, bi urte iraun zuen, eta urte bat Baztangoak. Bizilagun asko hil ziren, biztanleriaren %10 baino gehiago [[Iruñeko merindadea|Iruñeko]] eta [[Zangozako merindadea|Zangozako]] merindadeetan; hiltze kopurua %20ra iritsi zen mugako udalerrietan, hala nola, [[Bera]], Urdazubi, Zugarramurdi, [[Baztan]], Luzaide, [[Erroibar]] eta [[Aezkoa]]n. Gipuzkoak ere biztanleriaren %10 inguru galdu zuen.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.oeegunea.eus/agiriak/ikusi/hitz/57/?urtea=2018&hila=06|izenburua=Epidemiak Euskal Herrian|izena=Anton|abizena= Erkoreka|argitaletxea=Osasungoa Euskalduntzeko Erakundea}}</ref> Gerrak ekarritako miseriarekin batera, 1794-1795 bitartean gudarosteek hedatu zuten [[tifus exantematiko|tifus]] epidemia izan zen heriotza gehienen arrazoia.<ref name="erkoreka">{{erreferentzia|izena= Anton | abizena= Erkoreka |url= http://www.oeegunea.eus/agiriak/ikusi/hitz/57/?urtea=2018&hila=04 |izenburua=Epidemiak Euskal Herrian |argitaletxea= Osasungoa Euskalduntzeko Erakundea, oeegunea.eus|sartze-data=2010-12-14}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena= Angel| abizena=García-Sanz Marcotegui |izena2= Miguel Angel| abizena2=Zabalza Cruchaga |url= https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15690 |izenburua=Consecuencias demográficas de la Guerra de la Convención en Navarra. La crisis de mortalidad de 1794-1795 |argitaletxea=Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 168-170. zenbakiak, 44. urtea, 1983, 63-88. orrialdeak |sartze-data=2010-11-12}}</ref> === Euskal gizarteko egiturak kolokan === Errepresioa ere pairatu behar izan zuten euskal herritarrek. Iparraldean, Konbentzioaren ordezkariek iraultzarekin bat egiten ez zuten guztien aurka jo zuten, eta exekuzioak eta espetxeratzeak ohikoak izan ziren. Espainiarren lagun zirelakoan, milaka lapurtar deserrituak izan ziren 1794ko martxoan. Hegoaldeko probintzietako biztanleei ere leporatu zitzaien “etsaiekin” elkarlanean aritu izana. Esate baterako, Nafarroa Garaiko jendeak, bertako instituzioen babesarekin, jarrera epela izan zuen gerrarako erroldatzeko tenorean, eta mendialdean errekrutatutako boluntarioek uko egiten zioten Frantziako muga igarotzeari; desertzioak eta diziplinarik eza ere maizkoak ziren.<ref name=":1"/><ref name="rodr"/> Gertaera horiek aitzaki harturik, 1796an [[Karlos IV.a Borboikoa|Karlos IV.ak]] indarrik gabe utzi zituen [[Hego Euskal Herriko foruak|Nafarroako foruak]]. Ordutik aurrera, bai berak eta bai [[Fernando VII.a Borboikoa (Espainia)|Fernando VII.ak]], nafar gazteak sarrarazi zituzten Espainiako armada erregularrean, foruen xedapenen aurka.<ref name="gen"/><ref group="oh">Manuel Godoy ministro ahalguztiduna izan zen neurri horien eragilea. Argigarria eta ezaguna da [[Francisco Zamora]] Nafarroarako errege ordezkariak Godoyrekin Basileako Ituna sinatu berritan izandako gutun trukea, lehenak bigarrenari proposatuz Filipe V.ak Aragoirekin egin zuen bezala Nafarroarekin egiteko: [[Basileako Bakea|Bake honen ondotik]], Probintzia hauek gainerako Nazioari elkartuko balitzaizkio, hartatik banantzen dituzten eta Erresumako kide hil bat egiten duten foruen trabarik gabe, berorrek [[Cisneros kardinala|Cisneros kardinaletik]] edo [[Filipe V.a Espainiakoa|Filipe V.a]] handitik ikusi ez dugun obra handietako bat egingo luke. Garai hauek baliatu behar dira monarkiaren indarra eta funtsak handitzeko. Bilbo eta [[Donostiako historia|Donostiako]] aduanak eta [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] mugak Erresumako finka onenetakoak izango lirateke. Hiru probintziotako katastro ekarpenak, behetik asko jota ere, berrehun mila eurotik gorakoak izango lirateke nire kalkuluen arabera. / Pentsa daiteke hortik gutxienez zazpi mila gizon atera genitzakeela tropetarako. Badira legezko argumentuak operazio horretarako: "haiek kale egin dute funtsean beren betebeharrei, kostu bat du Monarkiarentzat bere lurraldearen zati bat berreskuratzea". Godoyk honela erantzun zion: "Beste une baketsuago batean, mendean hartuko dugu faltan den bazter hori". Ikus Martínez de Muniain, Emilio V. 1993, 168-169. or.</ref> [[Lapurdiko deportazioa (1794)|Lapurdiko deportazioaren]] agindu-emaileak eta arduradunak zigorrik gabe atera ziren Konbentzioak porrot egin zuenean ere.<ref name=":1" /> === Mugaz bi aldeen arteko harremanen etena === {{paperezko aipua |ORROITZAPENAK<ref group="oh">Azken eta azken aurreko ahapaldiak.</ref><br/> Ordu da egin dezon leku<br/> tristeziak gozoari.<br/> Nigar karatsak baditugu<br/> aski luzaro ixuri.<br/> Denbora da ganbiatu:<br/> terroristak kargutarik<br/> apartatuak jadanik,<br/> begitarteak ilunik<br/> doluan dire sartu. Orroit zaitezte, lapurtarrak,<br/> zenbat duzuen sofritu;<br/> baldin terroristei indarrak<br/> ez balitzaizkote kendu,<br/> sekulan zuen nigarrak<br/> ez zirela xukatuko.<br/> Gauza horren frogatzeko<br/> ez dut urrun joan beharko,<br/> badaki bat bederak.|Piarres Lafitte zenaren ''Poemes historiques<br/> des basques (1749-1821)'' liburutik (Baiona, 1972)<ref>Zavala, A. 1989, 118-120. or.</ref> }} [[Arturo Kanpion|Arturo Campión]]-ek ''Pedro Mari'' ipuinean azaldu zuen bezalaxe, eta gaur egun, besteak beste, [[Xosé Estévez]] historialariak, gerraren ondorio politikorik negatiboena ordura arte nahiko baketsuak izan ziren [[Bidasoa]] eta [[Pirinioak|Pirinioen]] alde banatako euskaldunen arteko erlazioen hondatzea izan zen,<ref name="este">Estévez, X., ''Historia de Euskal Herria II. Del hierro al roble.'' Txalaparta, Tafalla, 1999. 243-244. orrialdeak.</ref> Frantziako Errepublikak Ipar Euskal Herriko biztanleak beren Hegoaldeko senideen aurka armak hartzera behartu baitzituen.<ref group="oh">Ipar euskal herritar asko gerrara beharturik joan zirela nabarmendu nahian, Maisu Juanen eta baigorriar desertore baten arteko solasaldi hau sartu zuen [[Juan Antonio Mogel]]ek ''[[Peru Abarka]]'' lanean (1802). Iheslaria izan arren, baigorriarra beldurrez eta gordeka ibili omen zen Hego Euskal Herrian, frantses izateagatik:<br> — Maisu Juan: ''Etzara gerraan ibilli igaro dirian urteetan? Baigorrikuak ots egiten ebeen, ta eukeezan gaistotzat. — Basco Frances: ''Gerla zer dan ez dut jakin. Ihes egin nuen andik, ta ebildu naz Españako iri euskaldunetan nola ala ezkutuz edo ageriz. Beldur izigarrietan irago nituen asko egun. Maiz bihillatua izandu nintzan pranzes izena gatik. Behein baño gehiagotan egin nuen lo basoan bizkaitarren beldurrez. Pranziara ez nuen joan nai, gerlara eramana izan ez nindin. Zorionez bukatu zan gerla gaizto ura, ez dakit nola biziaz irten nintzan Franzian ta Españan, Baigorri ta Bizkaian, nor nai ardiak ta haunzak, arkume ta haunztxumeak, onak eta gaiztoak. Baziren Baigorrin ezin bestez, edo indar utsez ta portxaz gerlara zijoazenak. Nai duzu enzun urte txar aietako Baigorritarren kanta soñuekin lagundua? Ona emen.''<br> <br> {{zutabe}} ''Gerlara ethorri ginean''<br> ''Gure bizien perillean,''<br> ''Gure agintariak pranzes,''<br> ''Alons, chasseurs, avancez;''<br> ''Guk euskara eranzutea,''<br> ''Diabriak eraman bazinzez.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Biba Nafarroako''<br> ''Bolontarioak,''<br> ''Asanblean dezuiez''<br> ''Kontrarioak;''<br> ''Egin zaizue gerla''<br> ''Biotzez ta gogotik;''<br> ''Gu ere elduen gera''<br> ''Zuen ondorendik.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Asto bizkarmendi''<br> ''Mendi famoso,''<br> ''Españarra an dago''<br> ''Beti sendo sendo;''<br> ''Franzesa joaiten bada''<br> ''Geldi, eta manso''<br> ''Koko ezur andiak''<br> ''Etorriko franko.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Otsondoko mendian''<br> ''Nor bizi, nor bizi.''<br> ''Ustez Asanblearen;''<br> ''Joan ziren ihesi,''<br> ''Mutuia izan eta''<br> ''Itz bat ez bihurtu''<br> ''Urdatxuri aldeko''<br> ''Bihorrak izutu.''<br><br> {{zutabe berria}} ''Eguberri eguna''<br> ''Eguna bai triste;''<br> ''Ez genduen guk beintzat''<br> ''Alakorik uste;''<br> ''Mezaren enzuteko''<br> ''Libertade gabe,<br> ''Fusilak arturikan''<br> ''Zentinelan daude.'' {{zutabe amaiera}} ''Onla itz egiten zutenak, etziren ez biotz gogorren jabeak. Naiagoko zuten beren etxeetan lanzan ari, ezen ez gerlaan Españarren odola issurtzen. Nola nai, orain adiskide gera. Nai dezu zuk izan nerekin?'' — Maisu Juan: ''Bai pozik bere.''</ref><ref>{{erreferentzia| izena= Juan Antonio|abizena= Mogel |url=https://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/M/MogelJAAbarka007.htm | izenburua = Peru Abarka. Diálogo sexto. |sartze-data=2018-12-31 |argitaletxea= klasikoak.armiarma.eus}}</ref> Horren harira hauxe esan zuen handik urte gutxira [[Wilhelm von Humboldt]]ek: “Hondarribia eta Hendaiako biztanleak eguneroko naturaltasunez bizi dira elkarrekin. Herri berekoak izaki, hizkuntza berekoak, dialekto desberdintasun txikiak besterik ez dutela, erresuma desberdinetako beste edozein mugakide baino batuago egon behar dute. Horixe da gure gudek gutxien erreparatzen dioten ankerkerietako bat, azpian hartzen dituzten herriei begirune eskasa dietenez, haien arteko elkartasunak zakarki eraitsi eta auzo herrietako bizilagun otzanenengan etsaigo eta gorroto hesiak eraikitzea, aurreko interes zein joerei erabat arrotz bazaizkie ere”.<ref>{{erreferentzia|izena= Wilhelm| abizena=von Humboldt |url= http://www2.gipuzkoakultura.net/humboldt/eus/herriak.php |izenburua=Euskaldunen herrian barrena |argitaletxea=Zumalakarregi Museoa, CC BY-SA 3.0, gipuzkoakultura.net |sartze-data=2010-11-12}}</ref> === Kultura eta gizarte arloko ondorioak === Frantses iraultzaileen gizarte neurri hertsatzaileak Konbentzioaren Gerran hasi ziren hezurmamitzen Ipar Euskal Herrian, elizjendearen kontra arituz, herritarrak deportatuz eta euskara gaitzetsiz (nahitaezko frantses hezkuntza elebakarra ezarriz, besteak beste). Frantziako Konbentzio Nazionala 1795eko urrian gainbehera etorri arren, eragindako gizarte inpaktua geratzeko etorri zen, eta ekarritako kultura berriak euskaldunei frantses identitate politiko moderno bat eskaini zien, frantses ''hiritar'' gisa eta Frantziako nazio estatuan. Artean, euskaldunek kontzeptu horri gogor egin zioten arren, XIX. mendean euskal herriaren balioetan sartuz joan zen.<ref>Watson, C. 2003, 58-59. or.</ref> [[Maximilien Robespierre|Robespierreren]] irudiko, Antzinako Erregimena erregearen esana zen, eta legea herriaren ondarea, [[Frantziako Iraultzako konstituzioak|Konstituzioaren]] araberako [[Zuzenbide estatu|Zuzenbide Estatua]] eta araua betetzea bihurtuta; Zuzenbide Estatu horrek, bada, erlijioa ordezkatu zuen, eta zuzenbide hori aginte politikoaren gainetik jartzen hasi zen.<ref>Rodriguez, F. 2014, 64, 72-73. or.</ref> Iraultza bihurtutako [[Despotismo Ilustratua|Ilustrazioaren]] balioek tokiko erlijio egiturei eraso egin zieten, eta horrek erreakzio bat piztu zuen euskaldun askoren artean, eraso hori beste gehiegikeria askori lotuta ikusi baitzuten, espedizio militarren eta liberalismoaren abusuak, adibidez. Robespierreren unibertsalismo eta Dantonen nazio frantses hertsatzaileak tokikoaren aldarrikapena piztu zuen, erlijio ohiturak ere tartean.<ref>Rodriguez, F. 2014, 63, 75. or.</ref> Alde horretatik, Hego Euskal Herrian erresistentziak erlijio-gurutzada kutsua hartu zuen eta, harekin batera, sentimenduen espainiatartze bat, Konbentzioko frantsesen [[ateismo]]ari aurkajarria (askotan propagandaren eraginez, okupatu gabeko eskualdeetan).<ref>Kasper, Michael (1992). 27-30. or.</ref> Beste eragin bat erbestea eta armadaren intsumisioa izan zen. Bi horiek areagotu egin ziren Konbentzioaren Gerraren ondoren, foru sistema hondatu eta [[Nazio-estatu|nazio estatuek]] indar handiagoa hartu ahala. Ipar Euskal Herrian, hainbat herritarrek [[Pirinioetako Errege Legio Katolikoa (Konbentzioaren Gerra)|Saint Simongo markesaren Errege Legioarekin]] borrokatu zuten. Beste batzuek, euskal idazleak ere tartean (elizgizonak askotan), Hego Euskal Herrira ihes egin zuten: [[Martin Duhalde]] (1733-1804), [[Andre Baraziart]] (1738-1826), [[Salvat Monho]] (1749-1821) eta [[Jean Robin]] (1738-1821); iheslariok [[Oiartzun]] inguruan finkatu ziren.<ref name="Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or">Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or.</ref> Era berean, Gipuzkoan, [[Pedro Antonio Añibarro]] idazle bizkaitarra [[San Joan Bataiatzailearen komentua (Zarautz)|Zarauzko komentuan]] atxilotu eta Baionara espetxeratu zuten; [[Joan Batista Agirre]] [[Asteasu]]ko erretore eta idazleak [[Oñati]]n hartu zuen aterpe. Pirinioez iparraldeko idazleen isuriak erreakziozko euskal literatura hauspotu zuen Hego Euskal Herrian, hiru hamarkadatan euskaraz argitaratu gabe egon ondoren: [[Juan Antonio Mogel]] (1745-1804), [[Bizenta Mogel]] (1782-1854), Pedro Antonio Añibarro, Joan Batista Agirre, etab. Haietako idazlan asko [[Frantsestea]]ren ondoren plazaratu ziren.<ref name="Rodriguez, F. 2014, 64, 75-78. or"/><ref group="oh">Hogeita hamar urtetik gora euskaraz argitaratzeko oztopo handiak jasan ondoren, [[Pedro Pablo Abarca de Bolea]] Madrilgo Errege Gorteko ministroak hala ezarrita; bakarrik [[Juan Antonio Ubillos|Juan Antonio Ubillosen]] ''[[Cristau doctriñ berri-ecarlea]]'' argitaratu zen aldi horretan; ikus Rodriguez, F. 2014, 64, 75-76. or.</ref> == Oharrak == <references group="oh" /> == Erreferentziak == {{reflist|3}} == Bibliografia == {{Erreferentzia| abizena =* Agirreazkuenaga| izena = Joseba | artikulua = La vía armada como método de intervención política: Análisis del pronunciamiento carlista (1833)| editore-abizena = Arrizkuenaga | editore-izena = Joseba | editore-abizena2 = Urquijo Goitia | editore-izena2 = José Ramón | entziklopedia = 150 Años del Convenio de Bergara y la Ley del 25 -X - 1939 | liburukia = 3 | orrialdeak = 177-267 | argitaletxea = Eusko Legebiltzarra / Parlamento Vasco |lekua = Vitoria-Gasteiz | argitaratze-data = 1990}} {{Cite aldizkari|abizena=*Aragón Ruano|izena=Álvaro|egile-lotura=|izenburua=La Guerra de la Convención, la separación de Guipúzcoa y los comerciantes vasco-franceses y bearneses|aldizkaria=Pedralbes|argitaratze-lekua=|liburukia=|alea=31|data=|urtea=2011|url=https://www.raco.cat/index.php/Pedralbes/article/view/271964|ISSN=0211-9587}} {{Erreferentzia | abizena1 =*Artola (ed.) | izena1 = Miguel | izenburua = Donostiaren historia | url = http://www.donostiaeuskaraz.eus/euskaraz/euskara-donostian/sekzioak/donostiaren-historia-miguel-artola | isbn = 84-89569-56-8 | argitaletxea = Donostiako Udala | lekua = Donostia | liburukia = | edizioa = | urtea = 2001 }}<br /> {{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=La Déportation des Basques|data=2016|abizena=*De la Cerda|izena=Alexandre|argitaletxea=Éditions Cairn|ISBN=978-2-35068-355-3}} {{Liburu erref|hizkuntza=|izenburua=Euskal Herria kartografian eta testigantza historikoetan|data=2012|abizena=*Esparza Zabalegi|izena=Jose Mari|argitaletxea=Txalaparta/Berria|ISBN=978-84-936037-9-3}} * Estévez, Xoxé (1999). ''Historia de Euskal Herria II. Del hierro al roble.'' Tafalla: Txalaparta. {{erreferentzia|izena= Angel| abizena=*García-Sanz Marcotegui |izena2= Miguel Angel| abizena2=Zabalza Cruchaga |url= https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15690 |data=1983|izenburua=Consecuencias demográficas de la Guerra de la Convención en Navarra. La crisis de mortalidad de 1794-1795 |argitaletxea=Príncipe de Viana|ISSN= 0032-8472}} {{erreferentzia| izena= Manex|abizena= *Goienetxe |url=https://www.jakin.eus/show/5ece003a69cf25d9df3c40cc6481137b71c7937b |izenburua =Frantziako iraultza eta Euskal Herria, kronologiaren harian |egunkaria = Jakin |data=1989ko martxoa-apirila||liburukia = 51}} {{Erreferentzia | abizena1 =*Martínez de Muniain | izena1 = Emilio Valerio | izenburua = La historia de Navarra de 1445 a 1814; Entre la tradición y la modernidad | url = | isbn = 84-7148-281-9 | argitaletxea = Txertoa | lekua = Donostia | liburukia = | edizioa = | urtea = 1993 }} * Rodriguez, Fito (2014). ''Gontz garaia (Ipuinak kontatu ezin dituztenei)''. Donostia:Utriusque Vasconiae. {{ISBN|978-84-941044-8-0}} * Untzi Museoa (2018). ''Zoriontasunaren bilaketa / La búsqueda de la felicidad'' [Erakusketako gidaliburua]. Donostia: Untzi Museoa, Gipuzkoako Foru Aldundia, Orain Kultura. {{Erreferentzia|abizena=* Watson|izena=Cameron|izenburua=Modern Basque History: Eighteenth Century to the Present|argitaletxea=University of Nevada, Center for Basque Studies|data=2003|isbn=1-877802-16-6}} * {{Erreferentzia|izena=Juan Carlos|abizena=Etxegoien (Xamar)|urtea=2009|izenburua=The Country of Basque|argitaletxea=Pamiela|isbn=978-84-7681-478-9|herria=Pamplona-Iruñea}} * Xamar (2018). ''Etxera bidean''. Iruñea: Pamiela. {{ISBN|978-84-9172-063-8}} {{Erreferentzia | abizena =*Zavala | izena = Antonio | izenburua = Frantziako Iraultza eta Konbentzioko Gerra bertsotan | isbn = 84-85527-62-3 | argitaletxea = Etor | lekua = Donostia | urtea = 1989 | url = http://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/auspoa/10632.pdf }} == Ikus, gainera == * [[Antzinako Erregimenaren krisia Hego Euskal Herrian]] * [[1766ko matxinada]] * [[Despotismo ilustratua]] * [[Francisco Javier Castaños]] * [[Madeleine Larralde|Maialen Larralde]] * [[Valentin Foronda]] * [[Vendéeko gerra]] == Kanpo estekak == * [http://hendayebidassoa.canalblog.com/archives/2014/02/11/29183251.html Konbentzioaren Gerra Hendaian (FR)] * [https://baztangohaizegoa.wordpress.com/2015/04/08/euskal-itzilariak-chasseurs-basques/ "Euskal Itzilariak (Chausseurs Basques)" artikulua] * Baztan 1792/1795, Konbentzio gerra: [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/orok-dute-bere-historia-baztanek-ere_19.html 1. kapitulua: Prestaketa]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/baztan-17921795-2-kapitulua.html 2. kapitulua: Gerra frontea, 1793]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/02/baztan-1792-1795-3kapitulua.html 3. kapitulua: Eta karrikan? Aiei aiei]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/03/baztan-1792-1795-4kapitulua.html 4. kapitulua: 1794, baztandarren hondar gudak]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/04/baztan-17921795-5kapitulua.html 5. kapitulua: Ihesa]; [http://erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com/2013/05/baztan-17921795-konbentzio-gerra.html 6. kapitulua: Hondarra eta honddarrak], erratzukokontuak-ballarena.blogspot.com {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Konbentzioaren Gerra]] [[Kategoria:Euskal Herriko Aro Garaikidea]] [[Kategoria:Artikulu nabarmenduak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gerrak]] [[Kategoria:Nafarroako Erresumako historia]] gk7goxp2o5zkr7w3taaou14up8u5iiw 2 866367 9983821 9983645 2024-11-28T13:35:34Z Lasterketak 49276 /* Estatuaren erantzukizuna */ 9983821 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Undertakers == Undertakers (''dissignatores'', or ''libitinarii'') supplied a broad range of funeral and disposal services, considered demeaning or ritually unclean to most citizens; these included digging graves, building pyres, moving and dressing corpses, applying cosmetics to the deceased to disguise the pallor of death, and organising the procession and cremation or burial; each of these tasks was a speciality within the profession. Specialist undertakers could be hired to torture, flog or crucify slaves, to perform executions, and to carry or drag corpses from their place of execution to a place of disposal.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae", in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 150–156</ref> In the town of [[Puteoli]], circa. 100–50 BC, the undertaker also functioned as the town executioner. He and his 32 permanent staff lived outside the municipal boundary, and could only enter the town to carry out their trades, charged at a given rate-per-mile, plus hire or purchase of necessary equipment and services. Funerals of [[Curiales#Decurions|decurion]]s (local magistrates, members of the town's senate) were marked out as the most urgent, followed by funerals of the young who had died prematurely; their deaths, though not a public concern, were considered the most grievous. Certain services had to be provided without additional payment, in a timely manner, and in a specific order of priority. Any slave's corpse left on the street must be removed "within two hours of daylight" without mourning or funeral rites, and the slave's owner, if detected, must pay a 60 sestertii fine to the municipality. The corpses of suicides by hanging, deemed particularly offensive to the gods, must be removed within the hour of discovery, again without mourning or funeral rites. Not every city had professional undertakers on its public payroll; but many did, and Puteoli's arrangements and practices are assumed to broadly reflect those in Rome.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Erker 2011, pp. 40">Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011</ref><ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170, especially p. 166, note 43: Suicide by hanging was thought particularly abhorrent to the gods because it suspended a corpse "with rope and nail" above the ground; in this, it strongly resembled crucifixion, a humiliating form of capital punishment reserved for slaves and outlaws, and unlawful for citizens.</ref> There were differences in regulation from place to place; for example, [[Martial]] describes the night-time use of tattooed workmen as corpse carriers in Rome; in Puteoli, they were specifically excluded.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 147–148, citing ''Martial'' 8.75 9–10</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Undertakers on the Esquiline === The likely headquarters for the City of Rome's official undertakers was on the [[Esquiline Hill]], where a temple in [[Libitina]]'s sacred grove had been dedicated to [[Venus (mythology)#Epithets|Venus Libitina]], as a patron goddess of funerals and undertakers, "hardly later than 300 BC".<ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} 1ls8bkwz3tcailb5kqef1j9sja41prp 9983824 9983821 2024-11-28T13:36:40Z Lasterketak 49276 /* Estatuaren erantzukizuna */ 9983824 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Undertakers == Undertakers (''dissignatores'', or ''libitinarii'') supplied a broad range of funeral and disposal services, considered demeaning or ritually unclean to most citizens; these included digging graves, building pyres, moving and dressing corpses, applying cosmetics to the deceased to disguise the pallor of death, and organising the procession and cremation or burial; each of these tasks was a speciality within the profession. Specialist undertakers could be hired to torture, flog or crucify slaves, to perform executions, and to carry or drag corpses from their place of execution to a place of disposal.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae", in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 150–156</ref> In the town of [[Puteoli]], circa. 100–50 BC, the undertaker also functioned as the town executioner. He and his 32 permanent staff lived outside the municipal boundary, and could only enter the town to carry out their trades, charged at a given rate-per-mile, plus hire or purchase of necessary equipment and services. Funerals of [[Curiales#Decurions|decurion]]s (local magistrates, members of the town's senate) were marked out as the most urgent, followed by funerals of the young who had died prematurely; their deaths, though not a public concern, were considered the most grievous. Certain services had to be provided without additional payment, in a timely manner, and in a specific order of priority. Any slave's corpse left on the street must be removed "within two hours of daylight" without mourning or funeral rites, and the slave's owner, if detected, must pay a 60 sestertii fine to the municipality. The corpses of suicides by hanging, deemed particularly offensive to the gods, must be removed within the hour of discovery, again without mourning or funeral rites. Not every city had professional undertakers on its public payroll; but many did, and Puteoli's arrangements and practices are assumed to broadly reflect those in Rome.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Erker 2011, pp. 40">Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011</ref><ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170, especially p. 166, note 43: Suicide by hanging was thought particularly abhorrent to the gods because it suspended a corpse "with rope and nail" above the ground; in this, it strongly resembled crucifixion, a humiliating form of capital punishment reserved for slaves and outlaws, and unlawful for citizens.</ref> There were differences in regulation from place to place; for example, [[Martial]] describes the night-time use of tattooed workmen as corpse carriers in Rome; in Puteoli, they were specifically excluded.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 147–148, citing ''Martial'' 8.75 9–10</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Undertakers on the Esquiline === The likely headquarters for the City of Rome's official undertakers was on the [[Esquiline Hill]], where a temple in [[Libitina]]'s sacred grove had been dedicated to [[Venus (mythology)#Epithets|Venus Libitina]], as a patron goddess of funerals and undertakers, "hardly later than 300 BC".<ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} 54gcwce24wma0ay2p38gvoleh0ogmpe 9983826 9983824 2024-11-28T13:38:50Z Lasterketak 49276 /* Undertakers */ 9983826 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == ehorztetxeko langileak == Undertakers (''dissignatores'', or ''libitinarii'') supplied a broad range of funeral and disposal services, considered demeaning or ritually unclean to most citizens; these included digging graves, building pyres, moving and dressing corpses, applying cosmetics to the deceased to disguise the pallor of death, and organising the procession and cremation or burial; each of these tasks was a speciality within the profession. Specialist undertakers could be hired to torture, flog or crucify slaves, to perform executions, and to carry or drag corpses from their place of execution to a place of disposal.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae", in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 150–156</ref> In the town of [[Puteoli]], circa. 100–50 BC, the undertaker also functioned as the town executioner. He and his 32 permanent staff lived outside the municipal boundary, and could only enter the town to carry out their trades, charged at a given rate-per-mile, plus hire or purchase of necessary equipment and services. Funerals of [[Curiales#Decurions|decurion]]s (local magistrates, members of the town's senate) were marked out as the most urgent, followed by funerals of the young who had died prematurely; their deaths, though not a public concern, were considered the most grievous. Certain services had to be provided without additional payment, in a timely manner, and in a specific order of priority. Any slave's corpse left on the street must be removed "within two hours of daylight" without mourning or funeral rites, and the slave's owner, if detected, must pay a 60 sestertii fine to the municipality. The corpses of suicides by hanging, deemed particularly offensive to the gods, must be removed within the hour of discovery, again without mourning or funeral rites. Not every city had professional undertakers on its public payroll; but many did, and Puteoli's arrangements and practices are assumed to broadly reflect those in Rome.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Erker 2011, pp. 40">Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011</ref><ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170, especially p. 166, note 43: Suicide by hanging was thought particularly abhorrent to the gods because it suspended a corpse "with rope and nail" above the ground; in this, it strongly resembled crucifixion, a humiliating form of capital punishment reserved for slaves and outlaws, and unlawful for citizens.</ref> There were differences in regulation from place to place; for example, [[Martial]] describes the night-time use of tattooed workmen as corpse carriers in Rome; in Puteoli, they were specifically excluded.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 147–148, citing ''Martial'' 8.75 9–10</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Undertakers on the Esquiline === The likely headquarters for the City of Rome's official undertakers was on the [[Esquiline Hill]], where a temple in [[Libitina]]'s sacred grove had been dedicated to [[Venus (mythology)#Epithets|Venus Libitina]], as a patron goddess of funerals and undertakers, "hardly later than 300 BC".<ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} b6vdyya9z2z80mnycoxoyywp9kp1p9y 9983828 9983826 2024-11-28T13:39:22Z Lasterketak 49276 /* Estatuaren erantzukizuna */ 9983828 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == ehorztetxeko langileak == Undertakers (''dissignatores'', or ''libitinarii'') supplied a broad range of funeral and disposal services, considered demeaning or ritually unclean to most citizens; these included digging graves, building pyres, moving and dressing corpses, applying cosmetics to the deceased to disguise the pallor of death, and organising the procession and cremation or burial; each of these tasks was a speciality within the profession. Specialist undertakers could be hired to torture, flog or crucify slaves, to perform executions, and to carry or drag corpses from their place of execution to a place of disposal.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae", in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 150–156</ref> In the town of [[Puteoli]], circa. 100–50 BC, the undertaker also functioned as the town executioner. He and his 32 permanent staff lived outside the municipal boundary, and could only enter the town to carry out their trades, charged at a given rate-per-mile, plus hire or purchase of necessary equipment and services. Funerals of [[Curiales#Decurions|decurion]]s (local magistrates, members of the town's senate) were marked out as the most urgent, followed by funerals of the young who had died prematurely; their deaths, though not a public concern, were considered the most grievous. Certain services had to be provided without additional payment, in a timely manner, and in a specific order of priority. Any slave's corpse left on the street must be removed "within two hours of daylight" without mourning or funeral rites, and the slave's owner, if detected, must pay a 60 sestertii fine to the municipality. The corpses of suicides by hanging, deemed particularly offensive to the gods, must be removed within the hour of discovery, again without mourning or funeral rites. Not every city had professional undertakers on its public payroll; but many did, and Puteoli's arrangements and practices are assumed to broadly reflect those in Rome.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Erker 2011, pp. 40">Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011</ref><ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170, especially p. 166, note 43: Suicide by hanging was thought particularly abhorrent to the gods because it suspended a corpse "with rope and nail" above the ground; in this, it strongly resembled crucifixion, a humiliating form of capital punishment reserved for slaves and outlaws, and unlawful for citizens.</ref> There were differences in regulation from place to place; for example, [[Martial]] describes the night-time use of tattooed workmen as corpse carriers in Rome; in Puteoli, they were specifically excluded.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 147–148, citing ''Martial'' 8.75 9–10</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Undertakers on the Esquiline === The likely headquarters for the City of Rome's official undertakers was on the [[Esquiline Hill]], where a temple in [[Libitina]]'s sacred grove had been dedicated to [[Venus (mythology)#Epithets|Venus Libitina]], as a patron goddess of funerals and undertakers, "hardly later than 300 BC".<ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} rm8gb5gy6rofiu2jgouyflepa6i1xkw 9983870 9983828 2024-11-28T13:58:11Z Lasterketak 49276 /* ehorztetxeko langileak */ 9983870 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (dissignatoreak edo libitinarii) hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. In the town of [[Puteoli]], circa. 100–50 BC, the undertaker also functioned as the town executioner. He and his 32 permanent staff lived outside the municipal boundary, and could only enter the town to carry out their trades, charged at a given rate-per-mile, plus hire or purchase of necessary equipment and services. Funerals of [[Curiales#Decurions|decurion]]s (local magistrates, members of the town's senate) were marked out as the most urgent, followed by funerals of the young who had died prematurely; their deaths, though not a public concern, were considered the most grievous. Certain services had to be provided without additional payment, in a timely manner, and in a specific order of priority. Any slave's corpse left on the street must be removed "within two hours of daylight" without mourning or funeral rites, and the slave's owner, if detected, must pay a 60 sestertii fine to the municipality. The corpses of suicides by hanging, deemed particularly offensive to the gods, must be removed within the hour of discovery, again without mourning or funeral rites. Not every city had professional undertakers on its public payroll; but many did, and Puteoli's arrangements and practices are assumed to broadly reflect those in Rome.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Erker 2011, pp. 40">Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011</ref><ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170, especially p. 166, note 43: Suicide by hanging was thought particularly abhorrent to the gods because it suspended a corpse "with rope and nail" above the ground; in this, it strongly resembled crucifixion, a humiliating form of capital punishment reserved for slaves and outlaws, and unlawful for citizens.</ref> There were differences in regulation from place to place; for example, [[Martial]] describes the night-time use of tattooed workmen as corpse carriers in Rome; in Puteoli, they were specifically excluded.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 147–148, citing ''Martial'' 8.75 9–10</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <nowiki>{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </nowiki> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Undertakers on the Esquiline === The likely headquarters for the City of Rome's official undertakers was on the [[Esquiline Hill]], where a temple in [[Libitina]]'s sacred grove had been dedicated to [[Venus (mythology)#Epithets|Venus Libitina]], as a patron goddess of funerals and undertakers, "hardly later than 300 BC".<ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} 4sfcydl3603wvvnvq8arqlcv7iutnta 9984028 9983870 2024-11-28T15:56:19Z Lasterketak 49276 /* Ehorztetxeko langileak */ 9984028 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (dissignatoreak edo libitinarii) hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen ondoren, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa. <ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} mqe9sim3fwqmishdstglvfvypy1ofl6 9984033 9984028 2024-11-28T15:59:16Z Lasterketak 49276 /* Ehorztetxeko langileak */ 9984033 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (dissignatoreak edo libitinarii) hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen ondoren, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa. <ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} 4uicjrloan53m9a9pchsrljxymu3yks 9984038 9984033 2024-11-28T16:00:51Z Lasterketak 49276 /* Ehorztetxeko langileak */ 9984038 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (dissignatoreak edo libitinarii) hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}<ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen ondoren, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa. <ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} o64ek52joireus4b9kdaptzfhb82ejb 9984041 9984038 2024-11-28T16:03:10Z Lasterketak 49276 /* Ehorztetxeko langileak */ 9984041 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (dissignatoreak edo libitinarii) hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen ondoren, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa. <ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} 48dox9wkfi7totd5v50ay3dzxhnp0mf 9984042 9984041 2024-11-28T16:04:05Z Lasterketak 49276 /* Ehorztetxeko langileak */ 9984042 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (dissignatoreak edo libitinarii) hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen ondoren, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa. <ref>Horace, ''Epistulae'' 1.7.6f.; [[Seneca the Younger|Seneca]], ''De beneficiis'' 6.38.4; {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} mr5p7oonbf2t7jz1ntux77puc1vaj7j 9984699 9984042 2024-11-29T10:24:29Z Lasterketak 49276 /* Eskilinoko ehorz-langileak */ 9984699 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama-heriotz<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}.Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (dissignatoreak edo libitinarii) hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen ondoren, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa. <ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4; {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Jörg Rüpke]], ''Religion of the Romans'' (Polity Press, 2007, p. 235.</ref><ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} hq568vixuiklfvfqj787zvtb2deokxo 9984744 9984699 2024-11-29T10:45:49Z Lasterketak 49276 /* Hilkortasuna */ 9984744 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}} <ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} k1s1b2odo26ezf8s9unku51uuvwtfo7 9984749 9984744 2024-11-29T10:49:19Z Lasterketak 49276 /* Eskilinoko ehorz-langileak */ 9984749 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}} {{sfn|Eden|1963|p=457.}} <ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} a8fe7q4ucgv8dao1tpwdjv66kc2joc6 9984759 9984749 2024-11-29T10:55:56Z Lasterketak 49276 /* Bibliografia */ 9984759 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}} {{sfn|Eden|1963|p=457.}} <ref>See Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963) p. 457. [[Varro]] rationalises the connections as ''"lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina"'' (''Lingua Latina'', 6, 47).</ref> Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} 145cy6qets1matfsrfhb0jo3g3wz0gc 9984776 9984759 2024-11-29T11:21:35Z Lasterketak 49276 /* Eskilinoko ehorz-langileak */ 9984776 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}} {{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} qbc03bzff27is27kczdn47hf9q2ehei 9984778 9984776 2024-11-29T11:23:18Z Lasterketak 49276 /* Eskilinoko ehorz-langileak */ 9984778 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}} {{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu<ref>[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]</ref>. Venus's attested presence on the Esquiline seems to underline a very Roman association between sex, passion and death.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 134"/> [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} tftsq42pge1ptj6qsiedvudx07r32kz 9984809 9984778 2024-11-29T11:47:16Z Lasterketak 49276 /* Eskilinoko ehorz-langileak */ 9984809 wikitext text/x-wiki = Erromatarren hileta-praktikak = https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_funerary_practices '''Erromatar hileta-praktikek''' [[Antzinako Erroma|antzinako erromatarren]] [[Antzinako Erromako erlijioa|erlijio-erritualak]] barne hartzen dituzte, [[Hileta|hiletekin]], [[Errausketa (hileta-ohikunea)|errausketekin]] eta [[Ehorzte|lurperatzeekin]] erlazionatutakoak. Arbasoen tradizioa (''mos maiorum'') zen erromatarren arauak sortzen ziren idatz gabeko kodea<ref group="oh">arbasoen ohitura.</ref>. Eliteko hileta-errituek, batez ere prozesio eta laudorio publikoek, aukera ematen zioten familiari hildakoen, arbasoen eta haren familiaren bizitza eta egintzak jendaurrean ospatzeko. Batzuetan, elite politikoak festa publiko garestiak, jokoak eta ikuskizun herrikoiak ematen zituen familiaren hileten ondoren, zenduak ohoratzeko eta beren profil publikoari eta eskuzabaltasunaren ospeari eusteko. Goi mailako familiak hasi ziren erromatar gladiadoreen jokoak antolatzen hileta-opari gisa . [[File:Scipio-tomb.jpg|thumb|300px|<center>[[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizardun]]aren sarkofagoa, K.a. 3. mendea</center>]] Hileta-elizkizunak eta -gastuak, ustez, luxuari buruzko legeek mugatzen zituzten, klase-inbidia eta horren ondoriozko gizarte-gatazka murrizteko. Behartsuenek, eta familia zabal baten laguntzarik ez zutenek, bazkideentzako hileta-zerbitzuak eskaintzen zituzten gremioak edo kolegioak<ref group="oh">Ikus ehorzketa-elkarteak</ref> izenpetzeko aukera zuten. Heriotzak hileta-elizkizunera arte, hildakoak kutsaturik zituen. Horregatik hileta-elizkizunak ezinbestekoak ziren hildakoak bizien mundutik bereizteko, eta beren izpiritua [[Azpimundu (mitologia)|azpimunduari]] emateko. Hileta-elizkizuna antolatzeko, errituak egiteko eta gorpua garbitzeko profesionalak zeuden. Erroman hiletarik sinpleenak ere oso garestiak izan zitezkeen. Behartsuenak, eta gaizkile kategoria jakin batzuk, putzu edo ibaietara bota edo aire zabalean ustel zitezkeen. Izurrite eta pandemia garaietan, sistema gainezkatzen zen. Goiztiar edo uste gabeko heriotza zutenek, edo hileta-erritorik gabe hiltzen zirenek, uste zen [[lemureak]] gisa, alderrai eta espiritu gaiztoen moduan, biziak jazartzen zituztela, harik eta [[Lemuria (jaia)|Lemuria]] jaian [[Exorzismo|exorzizaturik]] izan arte. Erromako lehen garaietan, ehorzketa eta errausketa ohiko praktikak ziren klase sozial guztien artean. Errepublikaren erdiko aldian, ehorzketak ia erabat errausketa ordezkatu zuen, salbuespen nabarmen batzuekin, eta ehorzketak ohiturarik ohikoena izaten jarraitu zuen Inperioaren erdiko aldia arte, hilobiratzeak errausketa ia erabat ordezkatu zuenean. Aldaketa zabal hauen arrazoi posibleak espekulazio akademikoaren gaia dira. Hasierako garai inperialean, pobreen hileta-beharrak asetzen ziren, neurri batean bederen, hildakoen errautsak gordetzen ziren hobi anitz hornituz, kolunbarioak ("usotegi" hilobiak) deitzen zirenak. Inperioaren amaieran, eta bereziki kristau aro hasieran, Erromako katakonbek lurperatzeko ziren. Tradizioaren arabera, [[Hilerri|hilerriak]] hiri eta herrien erritu-mugetatik kanpo (''[[pomerium]]'') zeuden. Monumentu handiak eta hilobi xumeak errepideen alboetan zeuden, batzuetan "hildakoen hiri" gisa bilduta. Bizidun senideek hilobietara joaten ziren aldizka, hildakoari janaria eta ardoa eskaintzeko, eta zeremonia bereziak egiten zituzten erromatar jai eta urteurren batzuetan; Hileta-ospakizun egokiekin eta belaunaldiz belaunaldi zaintzen jarraituz, hildakoen itzalek beren ondorengo bizidunekiko jarrera ona mantentzen zutelakoan zeuden. Dirudunek asko gastatzen zuten hilobietan eta oroigarrietan. Sarkofago erromatarra, esaterako, artelan landu bat izan zitekeen, eszena alegorikoak, mitologikoak edo historikoak edo eguneroko bizitzako eszenak irudikatzen zituzten erliebeez apainduta. Hilobi batzuk oso ondo kontserbatuta daude eta haien irudiak eta inskripzioak informazio iturri garrantzitsua dira. == Hildakoen ardura == [[Antzinate klasikoa|Antzinate greko-erromatarrean]], hildakoen gorpuak kutsatzailetzat hartzen ziren{{sfn|Salzman|2007|p=116}}. Aldi berean, arbasoekiko betebehar maitagarria (''[[pietas]]'') antzinako erromatar kulturaren oinarrizko atal bat zen{{sfn|Heid|2007|p=408}}. Hildakoekiko ardurak bi jarrera kontrajarri zituen, hau da, izpirituak hileta-erritu egokiekin agurtu zituztenean, atseginak eta babesleak ziren beren ondorengoekin{{sfn|Erker|2011|p=41–42.}}. Askoren ustez, ohikoa zen baino lehen edo hileta-erritu egokirik gabe hiltzen zirenek, lemureak bilakaturik, lurrean zehar ibiltzen ziren eta bizidunak izorratzen zituzten mamu mendekatzaile eta arloteak bailiran<ref>Hor. ''Carm''. 1.28</ref>. [[Zizeron|Zizeronen]] ustez, hezurren gainean zohikatza bota arte, gorputza errausten den tokiak ez du izaera sakraturik<ref>Cic. ''Leg''. 2.22.57</ref>. Erraustutako hezurren gainean lurra botatzeko edo zohikatza jartzeko erritua izan zitekeen hilobia ''locus religiosus''<ref group="oh">jainkoek babesturiko tokia</ref> bihurtzeko gutxieneko baldintza. Hileta-errituak, eta ehorzketa bera, exekuzioaren ondoren zenbait kriminal kategoriari uko egin ziezaioketen. Horren arabera, ez-egite sinple horren bidez, estatuaren boterea arimak betiko kondenatzera zabal zitekeen{{sfn|Graham|2014|p=94-95.}}. Erromak heriotza-tasa handia zuen, eta gorpuak lurperatzea funtsezko betebeharra zen, eta askotan premiazkoa familiakoentzat eta agintari zibil eta erlijiosoentzat{{sfn|Bodel|2000|p=128-130.}}{{sfn|Bodel|2004|p=149-150.}}. Erkerrek (2011) proposatzen du horrek ez zuela lotura handirik osasun publikoari eta kutsadurari buruzko nozio modernoekin, izan ere, erromatar ehorzketetako heriotzaren kutsadura hildakoaren gizarte-egoeraren arabera aldatzen zen. Hiri eta herrietan, esklaboen eta beste pertsona pobreen gorpuak, batzuetan, kalean botatzen zituzten ilunpean, behar bezala erabiltzearen kostua aurrezteko{{sfn|Erker |2011|p=42}}. Hilotzak, aurkitu bezain laster, ehorzleek atera eta zeremoniarik gabe lurperatzen zituzten. Eliteko gutxiengoko kideentzat zehaztutako garbiketa-erritualak, zenbait egunez jendaurrean egon zitezkeenak, konplexuak eta zehatzak ziren. Pentsatzen zen noblezia zela, gizarte-maila guztien gainetik, baita heriotzan ere, bere ospe, garbitasun eta onespen jainkotiarra mantentzearen erantzulea{{sfn|Erker|2011|p=42, 43.}}{{sfn|Lindsay|2000|p=152–173.}}. Bodelek kaleetan gorpuak abandonatzea molestia publiko gisa deskribatzen du, erromatar agintariek delitu zibiltzat katalogatua, simaurra edo animalien hondakinak botatzearen antzekoa, borroka publikoen maila berean. Hori guztia delitugileei isunak jarriz konpontzen zen, ez erlijio-kutsadura saihesteko erritu-garbiketaren bidez{{sfn|Bodel|2000|p=134.}} . === Hilkortasuna === John Bodelek kalkulatzen du 30.000 urteko heriotza-tasa Erromako 750.000 biztanle ingururen artean, izurritearen eta pandemiaren biktimak kontuan hartu gabe{{sfn|Bodel|2000|p=129.}}. Jaiotzean, klase guztietako erromatarrek 20 eta 30 urte bitarteko bizi-itxaropena zuten: heldutasunera iritsi ziren gizon eta emakume hiritarrek espero zezaketen 50 urte edo gehiago igaro arte bizitzea, gaixotasunak, gaixotasunak eta istripuak alde batera utzita {{sfn|Frier|2008|p=788}}. Emakume ezkonduek seme-alabak izatea espero zen, familiarekiko eta estatuarekiko betebehar gisa, eta erditzearen ondorioz hiltzeko arrisku berezia zuten: dirudienez, 1.000 jaiotzako 25 ama hiltzen ziren<ref group="oh">Erromatarren amaren heriotza-tasa oso gutxi gorabehera kalkula daiteke antzeko testuinguru batean geroagoko erregistroekin alderatuta (kasu honetan, XVIII. mendekorekin</ref>{{sfn|Brisbane|2007|p=82–85.}}. Jaioberrien eta haur txikien artean heriotza-tasa oso altua zen: lau jaiotzetik 1 inguru, edo okerrenean, 5 urte baino lehen %50era arte. Dietaren gabeziek pobreen hazkundea eta immunitatea oztopatzen zuten, esklabo edo aske izan. Legeak bere aitak edozein jaioberri hiltzea agindu zuen, "bizitzeko desegokia" bazen. Gutxiago deformatuta zeudenak, edo zalantzazko aitatasuna zutenak, edo guraso pobretu edo esklaboengandik jaioak, edo besterik gabe nahi ez zirenak, abandonaturik izan behar ziren "jainkoek zainduak izateko". Esposizioak ez zuen estatusa aldatzen, baina aske jaiotzen baziren, aitak automatikoki galtzen zuen haiengan zuen legezko boterea, abandonatu baitzuen. Bestalde, zaila izango zen haur abandonatu baten izaera frogatzea. Helburu ume batzuk adoptatu edo saltzen ziren esklabo bihurtzeko, baina beste asko hiltzen ziren jaso aurretik. Praktika horren inguruko jarrerak askotarikoak ziren; azkenean legez kanpo geratu zen, baina ezkutuan jarraitu zuen{{sfn|Harris|1994|p=1-9, 12-14, 22.}}{{sfn|Pilkington|2013|p=5–21.}}. === Familiaren hileta-betebeharrak === ==== Helduak ==== Hildakoak familia bazuen, ''[[pater familias]]''ak (familia burua) normalean hileta ordaindu, antolatu eta zuzentzen zuen. Alabaina, hildakoa paterfamilias bazen, kostua ordaintzea ondarearen jaraunsleari edo oinordekoei zegokien, haien jaraunspenetik ordaintzeko; Zizeronek esan zuenez, betebeharra diruarekin zihoan. Hildakoa emakume ezkondua bazen, kostua bere senarrak ordaindu behar zuen, edo bere dotetik, aitarengandik emantzipaturik izanez gero{{sfn|Toynbee|1971|p=54.}}. Familia baten kide leial gisa hildako esklabo batek hileta txukuna jaso zezakeen, baita tokia ere familiaren mausoleoan, hilobian edo kolunbarioan. Gainera, inskripzio baten bidez ere gogora ahal zitzaion, baita familiaren urteroko oroitzapen-errituetan ere{{sfn|Hasegawa|2006|p=4 ff.}}. [[Liberto]] gisa hil zen emakume edo gizon batek ehortzi eta omendu egin zezakeen, Antzinako Erromako patronatuko kide txikiago gisa, beren ugazabaren kontura{{sfn|Toynbee|1996|p=54, 113–116.}}{{sfn|Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|1911}}. ==== Haurrak ==== Tradizioak eta erlijioak ez zituzten familiak behartzen jaioberriei hileta-errituak egitera. Izenik jasotzen ez zuten arte, eta aitak bere ''dies lustricus'' egunean aitortzen zituen arte (jaio eta zortzigarren egunean nesken kasuan, eta bederatzigarren egunean mutilen kasuan), jaioberriak erritualki garbiak ziren, eta oinarrizko nortasun juridikoa baino ez zuten. Haien heriotzak ez zuen inor kutsatzen, eta haien izpiritua ezin zitekeen itzal lurtar gaizto bihurtu{{sfn|Dasen|2011|p=292–307.}} <ref>[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Roman_Questions*/E.html#102 Plut. ''Mor''. ''Quaest. Rom.'', 102]; [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Macrobius/Saturnalia/1*.html Macrob. ''Sat.'' 1.16.36.]</ref>; ez zuten, beraz, hileta-errito garbitzailerik behar. 4 egun baino gutxiagorekin hiltzen zirenak ia edozein lekutan lurpera zitezkeen; beste gehienak ez bezala, ''pomerium''aren barruan (hiri edo herriaren muga errituala) lurperatu zitezkeen, sarritan etxeen barruan, edo bere familia biologikoaren etxearen teilatu-hegalen azpian (''suggrundarium''). Greziar eta erromatar idazleen arabera, haurrek poliki-poliki baino ez zuten lortzen nortasun osoa, baina diziplina eta irakaspen zainduarekin{{sfn|Dasen|2011|p=293–294.}}<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plat.+Laws+7.808&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0166 Pl. ''Leg''. 7.808D]</ref> Bere erritu-garbitasunak nerabezaroa hasi arte irauten zuen, maila batean, mutikoaren lehen bizarrak eta neskatoaren menarkiak seinalatua. Plutarkok, bere alaba txikiaren heriotzaren aurrean jarrera estoikoa hartu zuenak, zioenez, jaio eta astebetera zilbor-hestea zimeldu eta atera arte, jaioberria landare bat gehiago zen animalia bat baino; jaiotzean hiltzen bazen, galdutako potentzialak eragindako tristura guztiz naturala zen, baina dolua neurritsua izan behar zen{{sfn|Dasen|2011|p=307–308.}}{{sfn|Carroll|2011|p=99–120.}}. === Estatuaren erantzukizuna === Zizeronek hileta eta errituen hornikuntza betebehar natural gisa deskribatzen du, giza zaintzaren eta duintasunaren nozio unibertsalekin bat datorrena<ref>[http://www.thelatinlibrary.com/cicero/leg2.shtml#22 Cic. ''Leg''. 2.22.55]</ref>. Herriari edo Estatuari zerbitzu berezia eman ziotenei, beren karrera militar, zibila edo aliatu gisa, hileta estatuaren kontura egiteko proposamena egiten zitzaien (''funus publicum''). Batzuetan, oinordekoak publikoki ohorea aitortzen zuen, baina ukatu egiten zuen estatuak bere gain hartzea gastuak. Honela, familiak herriarekiko eta estatuarekiko zuen etengabeko eskuzabaltasunaren erakutsi nahi zuen {{sfn|Toynbee|1971|p=55–56.}}. Estatuak hileta- eta ehorzketa-praktiken zenbait alderdi publiko eta pribatutan esku hartzen zuen. Oihartzun publiko handiko zenbait hildakoren kasuan, espero zen biztanleria osoak dolu ofiziala gordetzea aldi jakin batean. Luxuari buruzko legeak, gastua murrizteko eta aberastasun, pribilegio eta emozio handiegiak erakusteko diseinatuak, askotan eliteak baztertu edo saihesten zituen. Gehiegizko dolu-erakustaldiak (intentsitate, kostu edo iraupen handiegikoak) ofizialki gaizki ikusita zeuden, baita hileta-piretarako aizkoraz amaitutako egurra erabiltzea ere. Hildakoaren errautsen gainean antzinatik egiten zen ardoa zizpriztintzea debekatua izan zen<ref>[https://www.thelatinlibrary.com/justinian/digest11.shtml ''Dig.'' 11.7.0.]</ref>. Beste muturrean, pertsona batzuk hileta zerbitzuen zama eta gastuak legez saihesten saiatzen ziren, epaitegien bitartez, edo senide edo esklabo baten heriotzagatiko kostu oinarrizkoenak legez kanpo saihesten, gorpua kalera botatzeagatik isun bat jasotzera arriskatuz. Bodelen (2000) kalkuluen arabera, urtero 1.500 gorpu inguru uzten zituzten Erromako kaleetan, epidemien biktimak kontuan hartu gabe. Gorpuak kendu eta lurperatzeko ardura zuten gobernuak kontratatutako hileta-ponpen enpresariek eta tenplu, santutegi, eraikin publiko eta kaleen mantenua gainbegiratzen zuten edilek eta magistratuek. [[Dion Kasio|Dion Kasiok]] zioenez, 2.000 pertsona hil zirela egunero Erroman K.o. 189. urteko izurri agerraldian. Eta [[Suetonio|Suetoniok]], [[Neron|Neronen]] erregealdiko udazkenean, 30.000 pertsona hil ziren Erroman izurritearen ondorioz. Ez dago jakiterik nola ardura zitezkeen ehorzketa-enpresaburuak edo zinegotziak horrenbeste hildakoez.{{sfn|Bodel|2000|p=128–129.}}. == Ehorztetxeko langileak == Ehorzleek (''dissignatores'' edo ''libitinarii'') hileta-zerbitzu eta hilotzak erretiratzeko zerbitzu ugari ematen zituzten, herritar gehienentzat degradatzailetzat edo erritualki ezpurutzat jotzen zirenak; Hauek hilobiak induskatzea, pirak eraikitzea, gorpuak lekuz aldatzea eta janztea, hildakoei kosmetikoak aplikatzea, heriotzaren zurbiltasuna disimulatzeko eta prozesioa, kremazioa eta ehorzketa antolatzea barne hartzen zuten. Zeregin horietako bakoitza lanbidearen barruko espezialitate bat zen. Era berean, ehorzle espezializatuak kontrata zitezkeen esklaboak torturatu, jipoitu edo gurutziltzatzeko, exekuzioak egiteko eta gorpuak exekuzio-tokitik lurperatze-leku bateraino eramateko{{sfn|Bodel|2004 |p=150–156.}}. Puteoli hirian, K.a. 100-50 urte inguruan, hileta-enpresariak ere hiriko borrero funtzioa betetzen zuen. Bera eta bere 32 langile iraunkorrak udal mugatik kanpo bizi ziren, eta hirian euren lanbideak aurrera eramateko bakarrik sar zitezkeen, milia bakoitzeko tarifa jakin bat kobratzen zitzaielarik, ekipoaren alokairuaz edo erosketaz eta beharrezko zerbitzuez gain. Dekurioen (bertako magistratuak, hiriko senatuko kideak) hiletak premiazkoenak ziren, eta ondoren, goiztiarra hildako gazteen hiletak. Haien heriotzak, kezka publikoa ez izan arren, larrienak izan ziren. Zenbait zerbitzu ordainketa gehigarririk gabe eman behar ziren, lehentasun-ordena zehatz bati jarraituz. Kalean abandonatutako esklabo-gorpu oro berehala kendu behar zen dolurik edo hileta-erritorik gabe, eta esklaboaren jabeak, antzematen bazen, 60 sesterzioko isuna ordaindu behar zion udalari. Urkatutako suiziden gorpuak, jainkoentzat bereziki iraingarriak zirenak, aurkikuntzaren ondorengo orduan atera behar ziren, dolurik eta hileta-erriturik gabe. Nahiz eta hiri guztiek ez zuten hileta-enpresa profesionalik beren nomina publikoan, suposatzen da Erroman Puteolin bezala funtzionatuko zela{{sfn|Erker |2011|p=41-42.}}. Urkatze bidezko suizidioa bereziki gorrotagarritzat jotzen zen jainkoentzat, "soka eta iltzeak" zituen gorpu bat esekitzen zuelako; horretan gurutziltzatzearen antz handia zuen, esklabo, bidelapurrentzat, eta legez kanpoko herritarrentzat gordetako heriotza-zigorraren modu umiliagarria baitzen{{sfn|Bodel|2004|p=166.}}. Leku batetik bestera erregulazioan aldeak zeuden; adibidez, [[Marko Valerio Martzial|Martzialek]] deskribatzen du tatuatutako langileak gauez erabili zirela hilotz-eramaile gisa Erroman; Puteolin, berariaz baztertuta zeuden. {{sfn|Bodel|2004 |p= 147–148.}} <ref>[https://www.tertullian.org/fathers/martial_epigrams_book08.htm Martzial ''Ep''. 8.75.]</ref>. === Eskilinoko ehorz-langileak === Erroma hiriko ehorztetxe ofizialen egoitzaren bat Eskilino muinoan zegoen, non K.a. 300. urtearen inguruan, Libitinako zuhaizti sakratuko tenplu bat Venus Libitinari eskainia izan zen, hileta eta ehorztetxeetako jainkosa zaindari gisa<ref>Hor. ''Epist.'' 1.7.6f.; Sen.''Ben.'' 6.38.4</ref>{{sfn|Rüpke|2007|p=235.}} {{sfn|Eden|1963|p=457.}}. Varronek ere ''lubendo libido, libidinosus ac Venus Libentina et Libitina'' hitzak erabiltzen ditu[https://latin.packhum.org/loc/684/1/0#26 Varro ''Lig''. 6.47.1.]. Eskilinoan Venusen presentzia frogatuak, dirudienez, sexuaren, pasioaren eta heriotzaren arteko lotura oso erromatarra azpimarratzen du<ref></ref>. {{sfn|Bodel|2000|p=134.}} Badirudi Libitinak ez zuela kultu independenterik izan, ezta santutegirik, eta gurtzailerik ere; litekeena da bere izena ''libitinarii ''edo hileta-langileen izenean jatorria izatea. Hileta-enpresariekin, hileta-elizkizunekin, hilkutxekin ("Libitina oheak") eta heriotzarekin berarekin zerikusia zuen guztia izendatzeko metonimia bat ere izan liteke. [[Libitina]] herself appears to have had no independent cult, shrine or worshipers; her name is the likely source for the usual title of undertakers, "Libitinarii", but it also appears to have been [[metonymy]] for virtually all that pertained to undertakers and funerals, including biers ("couches of Libitina") and death itself. The Esquiline contained squared pits, named in the 1st century BC as ''puticuli'' ("little pits"), possible remnants of ancient stone-quarrying that sometimes served as dumps for corpses of the destitute, animal bones and household litter. The hill had once been the site of an ancient, aristocratic [[Esquiline Necropolis|necropolis]], first used around the 9th century BC, then submerged by the city's growth. Despite this ancient usage, the Esquilline seems not to have been a ''locus religiosus'', but a ''locus publicus'' - an ordinary, public place, though notoriously unpleasant and malodorous.<ref>A goddess of noxious smells and toxic vapours, [[Mefitis]], had a shrine on the Esquiline</ref> Towards the end of the [[Roman republic|Republic]] an area just outside the [[Esquiline Gate]] was used as a dump for the bodies of executed criminals and crucified slaves. The former were simply left there, or "dragged with the hook" from elsewhere by the undertaker's distinctively red-clad employees for disposal by birds and beasts. The bodies of slaves were usually left to rot on their crosses. The upper echelons of ''libitinarii'' (''dissignatores'', who hosted, organised and led funeral rites) wore distinctive black clothing, including a black hat. They were considered less polluted, and less polluting, than those who came into direct contact with corpses. Despite the public announcement of public executions, and public attendance at the same, the mere sight of a red-clad corpse-carrier or the body he dragged or carried was thought a pollution to be avoided, especially by priests, in particular by priests of [[Jupiter (mythology)|Jupiter]]. Corpse-carriers going about their business were therefore obliged to ring a bell to warn of their approach.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144">Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 136, 144–45.</ref><ref>Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014, pp. 178–179</ref> {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A fee was payable for death certification at the offices of the Esquilline undertakers – a sort of "death tax". It funded the state's contribution to several festivals, including elements of the [[Parentalia]] and sacred games such as the [[Ludi Apollinares]] and [[Ludi Plebeii]].<ref>Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015, pp. 20–29</ref> The profession of undertaker was simultaneously "purifying and inherently sordid"; a necessary and ignoble trade, whose practitioners profited from blood and death. For contractors, it was almost certainly very profitable.<ref>Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000, pp. 135, 139–140.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Burial societies and burial grants == [[Burial society|Burial societies]] were among the very few privately funded and privately organised associations accepted by Rome's civil authorities, who otherwise tended to suspect any private organisation of conspiracy against the ''status quo''.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 4ff</ref><ref>Maureen Carroll, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), pp. 45–46.</ref> The affluent town of Lanuvium hosted a burial society called "worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]", founded in 133 AD and headed, supervised and financially underwritten by a [[patronage in ancient Rome|patron]], a wealthy local civil magistrate. The organisation's charter guaranteed funeral rites and burial, or at least a memorial and image ([[cenotaph]]) to represent or house the spirit of the deceased, a legitimate equivalent to a full funeral if the body was missing. Funeral costs were covered on condition that subscriptions were up to date and the member had respected the proprieties due to the Society, its divine and earthly patrons, and its officials. There was no payout for suicides; and "tumultuous or unruly" behaviour at meetings was met with fines. Members paid a joining fee of 100 [[sesterces]] (HS), and another 1.25 HS every month, along with an amphora of "good wine"; there were six feasts each year, dedicated to divine and earthly patrons, including the Imperial ''domus Augusta'' (in this case, [[Hadrian]], his family, and his deceased lover, the divine Antinous). Lesser officials and executives were elected by the membership from among their own ranks. If contributions lapsed for six months, the member lost all that they had paid in. Slaves could join, with the consent of their master or mistress, and like all other members, could stand for election to time-limited office within the society.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, pp. 213–217, 222–223, 244–245 ff</ref> Various burial societies existed to serve funeral and social needs within particular professions, such as undertakers, grave-diggers, [[gladiator]]s, butchers and executioners, who were polluted and dishonoured by their professional association with blood and death, and were categorised as ''[[Infamia|infames]]'' (infamous ones), allowed a very restricted set of citizens' rights.<ref>For some reason, from the late Republic onwards other ''infames'', including undertakers, auctioneers and heralds, excluded from an active political life while they practised their profession, reverted to full citizenship if they abandoned it, and thereafter could stand for political office: see Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–150. Other professions suffering ''infamia'', though for very different reasons, included actors and entertainers.</ref> The emperor [[Nerva]] supposedly introduced a burial grant of 250 HS for funerals of the city [[plebs]] (Rome's lower citizen class), perhaps in a one-off bid for popular support during his brief reign (96–98 AD).<ref>Hopkins, Keith, ''Death and Renewal'', Volume II, Cambridge University Press, 1983, p. 211</ref> Lanuvium's "Worshippers of [[Diana (mythology)|Diana]] and [[Antinous]]" paid out 250 HS to heirs, to cover the basic obsequies, feast and monument for "a decent yet not very elaborate funeral". In Puteoli at the turn of the Late Republican era, a basic funeral cost around 100 HS, and maybe less. Two centuries on, a socially respectable funeral in Italy would have cost 1000 HS, and probably more. The highest known payout from a burial society is 2,000 HS ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] 8.2557), in a military context. In most funerals, burial society payouts only covered some of the expenses involved. The remainder - especially the cost of burial plots and tombs - may have come from heirs, families and unofficial benefactions.<ref>Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", in: M. Öhler (ed.), ''Aposteldekret und antikes Vereinswesen: Gemeinschaft und ihre Ordnung'' (WUNT I 280, Tübingen 2011, pp. 255–256</ref> In Lanuvium, an additional 50 HS was shared out among those at the pyre; a good turn-out of attendant mourners would reflect well on the deceased. The fee of 250 HS could have supported a single person's subsistence for a year.<ref>Duncan Jones, Richard, ''The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies'', Cambridge University Press, 1974, p. 131: citing inscriptional evidence for Lanuvium's funeral ''collegium'' payment, See CIL XIV.2112=Ils7212</ref> [[Constantine the Great|Constantine]] (reigned 306–337 AD) instituted and subsidised 950 "work stations" for the use of undertakers, grave-diggers and pall-bearers (''lecticarii'') throughout [[Constantinople]], part of a project to provide the poor with free funeral services.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004, p. 147</ref> Subsequent emperors expanded the system under Church management, offering free funerals and burial for all Christians, though not heretics.<ref>Bond, Sarah E., "Mortuary Workers, the Church, and the Funeral Trade in Late Antiquity", ''Journal of Late Antiquity'', Vol. 6, No. 1 (Spring 2013) Johns Hopkins University Press, pp. 135–136</ref> In some cases, however, these nominally free burial spaces were bought and sold by the grave-diggers as marketable commodities.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 518</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funerals == === Announcing a death === In elite funerals, the body of the deceased could remain in their family home for several days after death, while their funeral was arranged. If the deceased was socially prominent, the death was announced by a herald, in the forum or other central public space. The doors of the family home were closed as a sign of mourning, and [[cypress]] branches were displayed outside the entrance, a warning to all, especially the ''pontifices'', that those who entered risked ritual pollution.<ref>Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006, p. 92.</ref> The family ceased their daily routines for a nine-day mourning period, during which they were considered untouchable, isolated from their broader community because of their contact with death. They should not wash or otherwise care for their own person and could not offer sacrifice to any deity.<ref name="Erker 2011, pp. 40"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Preparation of the body === When a person died at home, family members and intimate friends gathered around the death bed. If circumstance permitted it, the closest relative sealed the passing of spirit from the body with a last kiss, in accordance with a belief that equated the soul with the breath, then closed the eyes. The relatives began [[lament]]ations, the women scratching their faces until they bled,<ref>This evidently happened often enough, and was sufficiently frowned upon by the elite, to be included in a list of forbidden funeral practises, based on a ban in the Laws of Twelve Tables and in Sumptuary Law. Some, or most of the women mourners doing this might have been hired professionals. See Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> and calling on the deceased by name throughout the funeral ceremony. The family was assisted by an undertaker and his staff, who were allowed to touch and handle the corpse, being permanently ritually unclean by virtue of their profession (see ''[[Infamia]]''). The male relatives did not touch the body; it was placed on the ground, washed and [[Anointing|anointed]] by female relatives, then placed on a funerary bier.<ref>Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 41–42</ref> The placing of the body on the ground is a doublet of birth ritual, when the infant was placed on the bare earth.<ref>Anthony Corbeill, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'' (Princeton University Press, 2004), p. 90, with a table of other parallels between birth and death rituals on p. 91.</ref> [[File:Roman memorial stone to Valeria Prisca, Mid-second century AD, World Museum Liverpool.jpg|thumb|right|Roman memorial stone, 2nd century AD. The translated inscription reads: "Valeria Prisca, daughter of Marcus, who lived as a great delight for 23 years. Her mother made this for her daughter."]] Mourners were expected to wear the dress appropriate to the occasion, and to their station; an elite male citizen might wear a ''[[Toga#Varieties|toga pulla]]'' (a "dark" toga, reserved for funerals).<ref>A plain white toga was also acceptable; those with a ''toga praetexta'' could turn it inside out, to conceal its purple stripe; see Flower, Harriet F., ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Oxford University Press, 1996, p. 102</ref><ref>Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and [[Larissa Bonfante|Bonfante, Larissa]] (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142, citing Cicero, ''In P. Vatinium testem oratio'' for the etiquette associated with the ''toga pulla''.</ref> If the deceased was a male citizen, he was dressed in his toga; if he had attained a magistracy, he wore the toga appropriate to that rank; and if he had [[Roman military decorations and punishments#Crowns|earned a wreath]] in life, he wore one in death.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, J. M. C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996), pp. 43–44.</ref> Wreaths also are found in burials of initiates into [[mystery religions]].<ref>[[Minucius Felix]], ''Octavius'' 28.3–4; Mark J. Johnson, "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997), p. 45.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The body was arranged on a funeral couch in a lifelike posture, as if on a dining couch. The ''libitinarii'' disguised its death-pallor with cosmetics. It lay in state in the atrium of the [[domus|family home]] (''{{lang|la|domus}}'') with the feet pointed toward the door, for seven or more days.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 44.</ref><ref>Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), p. 195, The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} (Subscription required, accessed 31 May 2021)</ref> Other circumstances pertained to those who lived, as most urban Romans did, in [[insulae|apartment buildings]] (''{{lang|la|insulae}}'') or to the rural settings where the vast majority of Romans lived and died; but little is known of them. Elite practices are better documented, though likely often retrospective, idealised, speculative and antiquarian, or poetic.<ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", p. 41</ref> Cicero writes that for most commoners, the time between death and disposal was less than 24 hours. This would have allowed virtually no time for lying in or other long-drawn ceremony.<ref>Flower, ''Ancestor Masks'', 2006, p. 93.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Embalming]] was regarded as uncommon, mainly an Egyptian practice, but some instances are mentioned in [[Latin literature]], and others are archaeologically confirmed in the Empire, as far afield as Gaul. Toynbee speculates that a number of these could have been the work of Egyptian priests of [[Isis]] and [[Serapis]], in service of clients and converts, or just people who liked the idea of this form of preservation.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 39, 41–42.</ref> Since elite funerals required complex and time-consuming arrangements, the body had to be preserved in the meantime, whether it was destined for burial or cremation.<ref name="Heller p. 194">Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 194.</ref> The emperor [[Nero]] promoted his dead wife [[Poppaea]] as a goddess of the Roman state, with [[Imperial cult (ancient Rome)#Divus, deus and the numen|divine honours at state expense]] but broke with imperial tradition and convention by having her embalmed and entombed, rather than cremated.<ref>{{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==== Charon's obol ==== {{Main|Charon's obol}} "[[Charon's obol]]" was a coin placed in or on the mouth of the deceased.<ref>No ancient Greek or Latin source says that coins were placed on the eyes; the archaeological evidence points overwhelmingly to placement in or on the mouth, in or near the hand, or loosely in the grave. Coins that could be interpreted as placement on the eyes are relatively rare.</ref> The custom is recorded in literary sources and attested by archaeology, and sometimes occurs in contexts that suggest it may have been imported to Rome as were the mystery religions that promised initiates salvation or special passage in the afterlife. The custom was explained by the myth of [[Charon (mythology)|Charon]], the ferryman who conveyed the souls of the newly dead across the water – a lake, river, or swamp – that separated the world of the living from the [[Greek underworld|underworld]]. The coin was rationalized as his payment; the satirist [[Lucian]] remarks that in order to avoid death, one should simply not pay the fee. In [[Apuleius]]'s tale of "[[Cupid and Psyche]]" in his ''[[The Golden Ass|Metamorphoses]]'', framed by Lucius's quest for salvation ending with initiation into the [[mysteries of Isis]], Psyche ("Soul") carries two coins in her [[descent to the underworld|journey to the underworld]], the second to enable her return or symbolic rebirth. Evidence of "Charon's obol" appears throughout the Western Roman Empire well into the Christian era, but at no time and place was it practiced consistently and by all.<ref>Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992, p. 106 [https://books.google.com/books?id=Uyrr1dqhJcAC&dq=%22The+most+famous+grave+goods+from+antiquity+must+be+Charon%27s+obols%22&pg=PA105 online.]</ref><ref>Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp. 215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Funeral procession == Funerals were traditionally held at night for the poor, and for those who died young, "before their time", but there seems to have been no hard and fast rule on the timing or duration of funerals for the elite or middling classes. The last "pagan" emperor, [[Julian (emperor)|Julian]], who attempted a last-ditch regeneration of traditional religious practise, instructed that all funerals be held before daybreak; this, he claimed, was not only traditional but would reduce the chances of death-pollution through accidental contact on crowded streets. He wrote that the gods, being deathless themselves, would naturally find corpses deeply offensive, and because temple doors were usually closed at night and open by day, the gods could take exception to seeing funeral ''corteges'' passing their temple precincts in full daylight. He also felt that nighttime funerals harmonised with the idea of death as the "last sleep". His [[edict]] may also have been aimed at Christians, who preferred daytime burials and did not consider corpses a pollution.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans", p. 195, citing Julian's ''Epistula'' (56 in Wright [Wikisource:Letters of Julian/Letter 56], 77 in Hertlein). The letter was later cited as part of the Theodosian legal code.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Prior to this edict, some funerals would have been held in daylight, some at night. Some night-time funerals would have involved only the corpse, litter-bearers, pyre-builders and grave diggers. Most would have lasted just a few hours; a very few high status funerals could only be accomplished over several days. After Augustus' death, at his family villa at [[Nola]], his body was carried to his cremation-site at Rome by relays of local senators, ''equites'' and praetorians over several nights. The cortege rested at local basilicas during daylight, seemingly to avoid the heat of the day.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58">Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 46, 58</ref> Augustus' funeral was a model of propriety and restraint; but in general, public funerals were excellent opportunities for theatrical self-promotion by the bereaved. Crowds for funerals of the famous could be vast. For the most prominent citizens of all, including most emperors, sumptuary laws were ignored or officially suspended. Towards the end of the Republic, the dictator Sulla, given a funeral at public expense, was accompanied by huge numbers of horse and foot-soldiers, magistrates and ordinary citizens, and was carried on a golden litter, accompanied by two thousand gold crowns to represent his offices in life.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55</ref> In such elite funeral processions, hired actors or relatives wore or carried the family's ancestral portrait-masks, described in contemporary sources as "faces", "images" or "masks" – whether life-masks or death masks is not known. Each represented an ancestor who had held public office, and as in life, was preceded by a lictor. Practice may have varied by period or by family, since sources give no consistent account.<ref>Walker & Burnett, pp. 9–10</ref> Displays of these ancestral images in aristocratic houses, and their uses in public funerals are described by Pliny the Elder.<ref>Winkes, Rolf: Imago Clipeata, Studien zu einer römischen Bildnisform, Bonn 1969. Winkes, Rolf: Pliny's chapter on Roman funeral customs is in his ''Natural History'', 35, 4–11 (American Journal of Archaeology 83, 1979, 481–484)</ref><ref>Cornell translates "images or imagines" in Polybius' ''Histories'', 6.53–54 as ''deathmasks'' but Polybius has ''prosopon'' = a face, or a mask, and Pliny has ''vultus'' = a face. See also [[Roman funerary practices#Funerary art|Funerary art]] in this article</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Where possible, the bier was carried by men of the family, or male close friends, or freed slaves performing this last duty to their owner; at least four bearers, up to eight, are shown on funeral depictions.<ref name="Toynbee, pp. 46, 58"/> A [[Collegium (ancient Rome)|professional guild]] (''{{lang|la|collegium}}'') of musicians specialized in funeral music, in which flutes played a major and emotionally effectual part; the number of flutes employed at funerals was limited by sumptuary laws.<ref>Fless, Friederike and Moede, Katja, "Music and Dance: Forms of Representation in Pictorial and Written Sources," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 252.</ref> [[Horace]] mentions use of the ''[[Roman tuba|tuba]]'' and the ''[[Cornu (horn)|cornu]]'', two bronze trumpet-like instruments, at funerals.<ref>[[Horace]] ''Satire'' 1.6.45.</ref> For socially prominent individuals, and those whose public service was honoured with a publicly funded funeral, a eulogy was given in the [[Roman Forum|forum]], delivered from the [[Rostra]].<ref>Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997), p. 96.</ref> In a private funeral, the eulogy was delivered at the grave-side.<ref name="Erker, pp. 49–51">Erker, ''Gender and Roman Funeral Ritual'', pp. 49–51</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{anchor|Laudatio|Laudatio funebris}} === Eulogy === {{See also|Funeral oration (ancient Greece)}} [[File:Sarcophagus Crotone Musei Capitolini MC2783.jpg|thumb|upright=1.25|Fragment of a relief from a sarcophagus depicting stages of the deceased's life: religious initiation, military service, and wedding (mid-2nd century AD)]] The [[eulogy]] (''{{lang|la|laudatio funebris}}'') was a formal [[oration]] or [[panegyric]] in praise of the dead. It was one of two forms of [[discourse]] at a Roman funeral, the other being the chant (''{{lang|la|nenia}}''), most of which was performed by women. Male mourners might express their grief by a dignified groaning (''gemitus''); anything more was thought improper.<ref>Ann Suter, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008), p. 258.</ref><ref>Erker, 2011, pp. 45–46</ref> These practices are associated with [[nobiles|noble families]], and the conventions for words spoken at an ordinary person's funeral go unrecorded. While public oratory was practiced in Rome only by men, an elite woman might also be honored with a public eulogy, though this was a rare event.<ref name="Erker, pp. 49–51"/> In the most illustrious families, eulogies would tell of the successes and deeds of both the deceased and of their ancestors, impersonated by the actors or relatives seated on the rostra, each on the curule chair appropriate to the highest office held, appropriately dressed and masked. Cicero and Livy say that these claims were sometimes false, perhaps (they are not explicit) by falsely claiming descent.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite book |last1=Cornell |first1=Tim |title=The beginnings of Rome : Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC) |date=1995 |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0415015967 |pages=9–10}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} A well-delivered funeral oration could be a way for a young politician to publicize himself.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Brendon Reay, "Agriculture, Writing, and Cato's Aristocratic Self-Fashioning," ''Classical Antiquity'' 24.2 (2005), p. 354.</ref> [[Laudatio Iuliae amitae|Aunt Julia's Eulogy]] (''{{lang|la|Laudatio Juliae Amitae}}''), a speech made by the young [[Julius Caesar]] in honor of [[Julia (wife of Marius)|his aunt]], the widow of [[Gaius Marius]], underlined his own claims to divine and kingly ancestry, and helped launch his political career as a [[populares|populist]]. Marius, popular reformist and seven-times consul, had been Caesar's political sponsor.<ref>Gerard B. Lavery, "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971), p. 139.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Sumi, "Power and Ritual", 1997, pp. 81–82</ref> The [[Roman funerals and burial#Epitaphs|epitaph]] of the deceased in effect was a digest of the eulogy made visible and permanent,<ref>R.G. Lewis, ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p. 658.</ref> and might include the [[cursus honorum|career]] (''[[cursus honorum]]'') of a man who had held public offices. In commemorating past deeds, the eulogy was a precursor to [[Roman historiography]]. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} == Disposal == Cemeteries were usually sited outside the city boundary to avoid the physical and ritual pollution of the living by the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="auto">Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 116.</ref> Cicero (in ''De Legibus'', 2, 23, 58) categorises this as one of Rome's ancient Laws of [[Twelve Tables]]. Some prominent statesmen might have a right of burial in long-established family tombs within the ritual boundary (''[[pomerium]]'') of the city; but this was a rare privilege, and was seldom exercised.<ref>Erker 2011, p. 40</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Sacrifices === A portable altar was set up at the place of burial or cremation pyre, and the heir offered sacrifice of a pig in the presence of the deceased, usually to [[Ceres (mythology)|Ceres]], Rome's principal grain, harvest and field goddess. Though not an underworld deity, Ceres was doorwarden between the realms of the living and the dead. The shade of the deceased could not pass into the underworld or afterlife without her consent. The [[Glossary of ancient Roman religion#victima|sacrificial victim]] was consecrated by sprinkling with ''[[mola salsa]]'', a sacred mixture of salt and grain or flour, then stunned or killed with an axe or hammer, turned on its back and gutted. The guts (''exta''), the "divine portion" of the sacrifice, were placed in an earthenware pot (''[[olla]]'') and examined.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>[[John Scheid]], "Sacrifices to Gods and Ancestors," in ''A Companion to Roman Religion'', pp. 264, 270.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Abnormality in the ''exta'' indicated divine rejection of the offering, in which case the sacrifice must be repeated with a fresh victim. If all seemed satisfactory, the victim was cut up, and distributed between the presiding goddess, the mourners and the shade of the deceased. The ''di Manes'' were given their portion separately; it was believed that the living who shared a meal with the ''di Manes'' effectively offered themselves to the dead, and could suffer consequences.<ref>"Festus-Paulus explains, in the aetiology of the ''[[Secular Games|ludi Tarentini]]'', that women who ate meat consecrated to the gods of the underworld had born dead babies". See Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', p. 52, citing [[De verborum significatione|Paulus-Festus]] 479L</ref> On the other hand, families and the departed could share anniversary and festive meals. Almost all sacrificial meat was given to the mourners, roasted and eaten. At funeral meals, a small portion for the deceased was cremated on a spit with the body or, if a burial, placed alongside it. The ''exta'' were burned on the portable altar, consumed by the flames as Ceres' portion. As far as [[Cicero]] was concerned, unless a sow had been sacrificed a burial was not religious and a grave was not a grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Cicero, ''De Legibus'', 2. 22. 55–57.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Sacrifice had to be offered and accepted to secure an afterlife and resting place for the deceased. The highest status funerals might sacrifice a more costly domestic animal, such as an ox, or several victims of different kinds; and while animal sacrifice was preferred, those who could not afford it could offer a libation of wine, and grain or other foodstuffs; a less potent offering than animal sacrifice but [[Ovid]] says that Ceres is content with little, as long as the offering is [[Glossary of ancient Roman religion#castus, castitas|pure]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Linderski, J., in Wolfgang Haase, Hildegard Temporini (eds), ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'', Volume 16, Part 3, de Gruyter, 1986, p. 1947, citing Ovid, Fasti, 4.411–416.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Cremation, inhumation and ''os resectum'' === At a cremation funeral, the heir lit the pyre with a torch, his face averted. Once the corpse had been consumed in the fire, the spirit of the deceased was thought to have begun their separation from the world of the living.<ref>Scheid, "Sacrifices to Gods and Ancestors," pp. 264, 270–271.</ref> After a cremation, the heir sprinkled the ashes with wine, gathered them along with any traces of bone, placed them in a cremation urn and interred them. This was sometimes done by the wife of the deceased; [[Livia]] did so with the ashes of her husband, the emperor [[Augustus]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, ''Gender and Ancient Roman Funeral Ritual'', pp. 53–54</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} The ashes were interred either in or next to the cremation site (in which case the funeral place was a ''bustum'') or interred elsewhere, in which case the cremation place was known as ''[[ustrinum]]'' (plural, ''ustrina''); the deceased could be commemorated both at the ''ustrinum'' and the place of ash-burial. A single ''ustrinum'', usually stone-built, could accommodate many successive cremations, and usually belonged to a single family. Some were several storeys high, and functioned as a chimney, whose fires could be fed from beneath. Mass cremations, in which several bodies were burned simultaneously in the same pyre were efficient but were used only for the poor, or during epidemics, or on battlefields. Otherwise the ''ustrinum'' was supposed to be cleared after use, to avoid the mixing of ashes from different bodies, though a few cases are known in which this was deliberately done. [[Caracalla]] deliberately mixed the ashes of his brother [[Geta (emperor)|Geta]] with those of his executed supporters, as a final insult. On the other hand, a few examples are known of couples whose ashes were contained in the same vessel, as an expression of love.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes">{{Cite journal|last=Noy|first=David|title=Building a Roman Funeral Pyre|journal=Antichthon|year=2000|language=en|volume=34|pages=3–5 (''ustrina'', 7–11 (mixing of ashes)|doi=10.1017/S0066477400001167|s2cid=148342868|issn=0066-4774}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[Inhumation]] was practiced regularly in archaic Rome, but in the [[Roman Republic#Mid-Republic (274 BC – 148 BC)|Mid-]] to [[Roman Republic#Late Republic (147 BC – 30 BC)|Late Republic]] and the [[Roman Empire|Empire]] into the 1st and 2nd centuries, [[cremation]] became the most common burial practice. Toynbee describes the change from burial to cremation as generally starting, excepting a few noble families, by 400 BC. [[Patrician (ancient Rome)|Patrician]] members of the gens [[Cornelia gens|Cornelia]] continued inhumating their dead until 79 BC, when the dictator [[Sulla]] became the first patrician Cornelius to be cremated, perhaps because he feared that otherwise his body would be defaced by supporters of his arch-enemy, [[Gaius Marius]].{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Henri Etcheto, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012, pp. 15–16, 407 (note 4).</ref> The ancient Sepulcretum, in the Roman Forum, shows evidence of both inhumation and cremation, and laws relating to both practices go back to the 5th century BC.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 39</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Cremation was far more costly and time-consuming than inhumation; at its simplest and least costly, inhumation required little more than a scraped hollow in the ground, with some form of covering.<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", pp. 514–515</ref> The planning and execution of cremations required expertise. The unplanned cremations of [[Pompey]] and [[Caligula]] left their bodies part-burnt for want of sufficient fuel or skill. Wood for pyres was expensive; on average, an effective, well built pyre employed about half a [[cord (unit)|cord]] of timber - and once lit, it must be tended for 8 or 9 hours to ensure that the body was completely consumed. For cremations of the elite, coin and sculptural evidence for pyres usually shows eight layers of timber, each laid at right angles to those above and below, with the whole resembling an altar and the body at least partly concealed within. The smoke of the pyre could be sweetened with aromatic herbs, leaves and libations. For the elite, incense could be burnt; it not only masked unpleasant smells, but being resinous was highly flammable. At Ostia, and probably elsewhere, municipally funded funerals for ex-officials were sometimes granted up to 50 pounds of incense. For the highest status cremations, pyres of several storeys were built, with a lavishly decorated exterior and an equally well-appointed "room" within, to house the corpse on its funeral couch. Offerings to be consumed in the flames of the pyre were placed around the body. In some cases, a wax replica of the deceased was placed atop the pyre.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018, pp. 200–201 {{doi|10.1017/9781139033022}} https://www.cambridge.org/core</ref> In the deification of deceased emperors, a caged eagle was concealed in the pyre, and released on cue to seemingly carry the Imperial soul to heaven.<ref name="Noy 2000 3, 7–11 mixing of ashes"/> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Crematory images on the theme of the dead and mourning appear in Latin poetry. In one of the best-known classical Latin poems of mourning, [[Catullus]] writes of his long journey to attend to the funeral rites of his brother, who died abroad, and expresses his grief at addressing only silent ash.<ref>Catullus, [[Catullus 101|''Carmen'' 101]], line 4 ''(mutam ... cinerem)''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} </ref> When [[Propertius]] describes his dead lover Cynthia visiting him in a dream, the revenant's dress is scorched down the side and the fire of the pyre has corroded the familiar ring she wears.<ref>Propertius 4.7.8–9.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} In the late 1st century AD, cremation was such a commonplace that [[Tacitus]] could refer to it as ''Romanus mos'' ("the Roman Way").{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, p. 40, citing Tacitus, ''Annals'', 16.6</ref> [[Plutarch]] recounts a tradition that king [[Numa Pompilius]], who was credited with the introduction of Rome's most important religious practices, forbade cremation. Perhaps in at least partial continued obedience to this prohibition, and perhaps on the understanding that "a part implies the whole", a complete finger could be cut from the corpse before its cremation and either buried separately, unburnt, or burned in a smaller, cooler fire at the end of the mourning period. This may have been done to complete the household's purification, and to fully return the deceased to mother Earth and legitimise the grave. The practice, known as ''os resectum'' ("cut-off bone") is attested by literary sources <ref>Cicero, ''de legibus'', 2.55; [[Varro]], ''lingua Latina'', 5.23; Pauly [[Sextus Pompeius Festus|Festus]] 135 L.</ref> and to some extent, by archaeology, in at least one cremation of a named individual of senatorial class, and in several ''columbaria'' deposits, likely of freedmen or very ordinary citizens.<ref name="Graham 2014, pp. 94"/>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Siebert, Anne Viola, "Os resectum", 2006 in: Brill's New Pauly, Antiquity volumes edited by: Hubert Cancik and Helmuth Schneider, English Edition by: Christine F. Salazar, Classical Tradition volumes edited by: Manfred Landfester, English Edition by: Francis G. Gentry. Consulted online on 26 December 2020 {{doi|10.1163/1574-9347_bnp_e901840}}</ref><ref>Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001, pp. 118–121.</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) pp. 240–254.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} Over time, inhumation once again became the norm. Bodel (2008) places the main transition from cremation to burial as starting among slaves and freedmen around the mid-first century AD.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008, p. 181, footnote 9 and continuation p. 182</ref> Eventually, cremation remained a feature of imperial deification funerals, and very few others. The reasons for this shift are not well understood. Some evidence points to Christianity's preservation of the body, following the example of Jesus' entombment, anticipating resurrection: the veneration of martyrs' physical remains: the proscriptions and preferences of mystery religions, the sheer cost of cremation, compared to burial: or the philosophical influence by the wealthier class in the Roman empire.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–59|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }}</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} === Novendialis === A second funeral feast and rites called the ''novendialis'' or ''novemdialis'' were held nine days or more after death.<ref>Salzman, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," p. 115.</ref> Another sacrifice was often made, to the Manes of the deceased (or possibly, the family Penates – Cicero has a ram sacrificed as an offering to the family [[Lares]]). As a recipient of sacrifice, the deceased was now a deity, albeit one of the numberless underworld ''dii manes''. The entire body of the sacrificial victim was burned on the ground, and a libation to the ''Manes'' of the deceased was poured onto the grave.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Scheid, John, "Sacrifices for Gods and Ancestors", in ''A Companion to Roman Religion'', Wiley Blackwell, 2011, pp. 270–271.</ref> The sacrificial meat was not shared between the living and the dead. Purification rites were held, using "fire and water", to finally separate the deceased from the world of the living. This concluded the period of full mourning and released the family from their funeral obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', p. 51.</ref> Mourning dress was put aside, open house was declared and a feast was given.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>To wear mourning dress at the feast was considered an insult to the host, suggesting that he had somehow [[Glossary of ancient Roman religion#vitium|vitiated the funeral rites]], which should therefore be repeated; see Heskel, J., ''in'' Sebesta, Judith Lynn, and Bonfante, Larissa (Editors) ''The World of Roman Costume: Wisconsin Studies in Classics'', The University of Wisconsin Press, 1994, pp. 141–142</ref> Among the elite, ancient laws of [[Numa Pompilius|Numa]] released the men of the family from further mourning; women of the family could be nominated to continue mourning on behalf of the entire household, for up to 10 months, releasing their menfolk from the strictures of formal mourning, and back into public life and its obligations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Erker, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 55–56</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} [[File:Togato Barberini.jpg|thumb|upright|left|The so-called ''[[Togatus Barberini]]'' in the [[Capitoline Museums]] may represent a senator holding two ancestral funerary portraits; these have been claimed in some modern commentaries as examples of the ''[[#Imagines ("images")|imagines]]'' described by some Latin sources.]] ==Grave goods== ===Adults=== Grave goods for adults could include fine quality clothing, personal ornaments, perfumes, food and drink, and blood, which the deceased presumably needed, or enjoyed. Lamps were ubiquitous.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, 1996, pp. 34–39</ref> From the earliest times, food and drink, and sacrifices to deities, were generally offered in ''ollae''; these were often used to contain the inhumed ashes of the deceased; the ashes of several individuals might thus be accommodated on a single tomb-shelf.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Helle W. Horsnaes, ''The Cultural Development in Northwestern Lucania c. 600–274 BC'' («L'Erma» di Bretschneider, 2002), pp. 67–68, 89, 95, 148, 173.</ref> In some burials, grave goods appear to have been ritualistically "killed", being deliberately damaged before burial. In others, damaged goods may have been used as a matter of economy. Some graves contain one or more large nails, possibly to help "fix" the shade of the dead in the grave, and prevent their wandering from their proper place.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 133–146</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Infants and children=== Roman literary and legal sources declared that concern for dead, un-teethed newborns was irrational, and mourning them was self-indulgent and hysterical. Nevertheless, grave goods in infant burials could include toys, pets, food and images of protective childhood or birth deities, to guard the child's soul on its journey.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 53–54</ref> Cemeteries containing an unusually high number of infant and child burials could indicate a nearby shrine or sanctuary, since lost, where parents had sought divine intervention and healing for children who had died despite their efforts.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>This is discussed, with examples, in: Carroll, Maureen, "Infant Death and Burial in Roman Italy", ''Journal of Roman Archaeology'' 24, 2011 99–100, 104–105</ref> Cemeteries with disproportionately scant material evidence of infant or still-born deaths have been interpreted as confirmatory evidence for a general lack of care, or a culture of emotional indifference to the very young; this apparent lack may have more to do with soil conditions unfavourable to the preservation of infant remains, carelessness in past excavations, and over-reliance on the opinionated and unreliable pronouncements of elite literary sources as a guide to contemporary practice, and thus to the planning of later excavations.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Carroll, "Infant Death and Burial" pp. 100 ff.</ref> In [[Roman Britain]], many burial and cremation sites of infants who had teethed and died contained small jet bear carvings, lunulae and phallic symbols, beads, bells, coins, and pottery beakers.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}}</ref> In the Graeco-Roman world, the bear was an animal of [[Artemis]] (or for Romans, [[Diana (mythology)|Diana]]), the divine virgin huntress and patron goddess of wild animals, protectress of childbirth, nursing and infants, especially infant girls.<ref>Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden.</ref> In Brescia, Italy, bear figurines appear to have functioned as guides and companions for children in the afterlife. The lunula, and the phallus with a horn invoked protection from evil and misfortune. Beads found in burial sites were often made from materials used for medicinal purposes in the realm of the living, such as jet, which [[Pliny the Elder|Pliny]] claims in his ''[[Natural History (Pliny)|Historia Naturalis]]'' can cure toothaches and other ailments.<ref>Pliny: Gaius Plinius Secundus, Historia Naturalis, Loeb Classical Library edition, vol. 3 trans. H. Rackham (1947), vols 7 and 8 by W.H.S. Jones (1956, 1963), vol. 10 by D.E. Eichholz (1971), Cambridge, Mass./London</ref> Bells, especially [[Tintinnabulum (ancient Rome)|tintinnabuli]] helped to drive away evil and avert the evil eye.<ref>Ovid: Publius Ovidius Naso, Fasti, Loeb Classical Library edition, trans. J.G. Frazer, rev. G.P. Goold (1931), Cambridge, Mass.</ref> Bells were also set into the mortar of the [[Catacombs of Rome|Roman Catacombs]] as a protective device over children's tombs. This was especially common in the fourth century.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford, 249–255</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ==Commemorations== The care and cultivation of the dead did not end with the funeral and formal period of mourning, but was a perpetual obligation. Cicero states that the main and overriding function of the priesthood with respect to the dead accorded with universal, natural law: to keep alive the memory of the deceased, by holding the traditional rites.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Robinson, p. 177.</ref> Ancient votive deposits to the noble dead of Latium and Rome suggest elaborate and costly funeral offerings and banquets in the company of the deceased, an expectation of afterlife and their personal association with the gods.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36: Rome's Latin neighbours significantly influenced the development of its domestic and funerary architecture.</ref> As Roman society developed, its Republican nobility tended to invest less in spectacular funerals and extravagant housing for their dead, and more on monumental endowments to the community, such as the donation of a temple or public building whose donor was durably commemorated by their statue and inscribed name.<ref>Smith, in Rüpke (ed), 35–36.</ref> Elite, private tomb inscriptions offer evidence for a very wide range of memorial practices, such as funeral games, drawn from neighbouring cultures and communities. {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Funeral games (''ludi funebres'')=== Roman and Greek literature offers dramatic accounts of games to honour or propitiate the spirits of the dead. In [[Homer]]'s ''[[Iliad]]'', Book 23, funeral games are held by [[Achilles]] to honour [[Patroclus]], and in [[Virgil]]'s ''[[Aeneid]]'', Book 5, [[Aeneas]] holds games on the anniversary of his father's death. Very similar episodes are depicted on the walls of elite tombs in Etruria, and [[Campania]]; some appear to show combats to the death. The first such ''ludi funebres'' in Rome were given in 264 BC, during the war against [[Carthage]]; three pairs of gladiators fought to the death at the pyre of Brutus Pera, in what was described as a ''[[Munera (ancient Rome)|munus]]'' (pl. ''[[munera]]''), a duty or provision owed to an ancestor by his descendants – in this case, his son. A feast was provided for friends and family; this may have been on the last day of the ''novendialis''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, p. 19</ref> Similar ''gladiatora munera'' became a core event at elite Roman funeral games. In the late Republic, a ''munus'' held for the funeral of the ex-consul and [[Pontifex Maximus]] [[Publius Licinius Crassus Dives (consul 205 BC)|Publius Licinius]] in 183 BC involved 120 gladiators fighting over 3 days, public distribution of meat (''visceratio data'') and the crowding of the forum with dining couches and tents as venue for the feast.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Livy, 39.46.2.</ref> Gladiator ''munera'' became very popular, but they were also thought luxurious, self-indulgent and potentially corrupting. The host (''editor'') of a ''munus'' stood to gain votes in his political career for even the promise of funeral games. [[Sulla]] broke his own [[sumptuary law]]s during his stint as [[praetor]] to honour his dead wife, Metella, with an exceptionally lavish gladiator ''munus''.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Kyle, Donald G. (2007), ''Sport and Spectacle in the Ancient World''. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 285. {{ISBN|978-0631229704}}.</ref> The gladiators themselves could be admired for their courage, and despised for the bloodiness of their profession, whose function could approximate that of an executioner. The insulting term ''bustuarius'' ("tomb-man") was sometimes used for the lower class of gladiator, who might be perceived as no more than provider of living blood to the spirits of the dead.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Auguet, Roland, ''Cruelty and Civilization: The Roman Game'', Taylor and Francis, 1994, pp. 20–22</ref>{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>{{cite journal|last=Bagnani|first=Gilbert|title=Encolpius Gladiator Obscenus|journal=Classical Philology|volume=51|number=1|date=January 1956|pages=24–27|doi=10.1086/363980|s2cid=162196829}}</ref> [[Julius Caesar]] broke any strict link between funerals and ''munera'' when he dedicated his ''ludi'' of 65 BC, with its 320 pairs of gladiators, to his father, who had been dead for 20 years.{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Wiedemann, Thomas (1992). ''Emperors and Gladiators''. London: Routledge. pp. 8–10. {{ISBN|0415121647}}.</ref> In the Imperial era, the state took over the organisation and subsidy of the most extravagant ''gladiatora munera'', incorporating them into the existing, long-standing roster of public, state-sponsored events (''[[ludi]]''), and identifying them with the generosity of Imperial officialdom.<ref>These included festival-based events at the [[Circus Maximus]], such as chariot races, beast hunts and ''ludi scaenici'' – theatrical performances with a religious character, usually dedicated to a deity, particularly Jupiter, and the Roman people as a whole. See Bernstein, Frank, "Complex Rituals: Games and Processions in Republican Rome", in: Rüpke, Jörg, ed. ''A Companion to Roman Religion'' pp. 222–232.</ref> Any originally religious elements in these ''munera'' tended to be subsumed by their entertainment value. In the mid-to-late Empire, Christian spectators who commented on the gladiator games thought them a particularly savage and perverse form of human sacrifice to "pagan demons".{{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} <ref>Tertullian. ''De Spectaculis'', 22; cited in Kyle, Donald G., ''Spectacles of Death in Ancient Rome'', Routledge, 1998, p. 80 {{isbn|0415096782}} ''Bustuarius'' (pyre man) is in Tertullian's ''De Spectaculis'', 11.</ref> {{sfn|abizena|urtea|p=orrialdea(k)}} ===Festivals and cults of the dead=== Starting on 13 February, dead parents and their ancestors were honoured at a nine-day annual festival, the [[Parentalia]], a legal obligation of every paterfamilias. Its opening rites were performed by the [[Vestal Virgins]]. Families made their various ways to the extramural cemeteries where their ancestors had been laid to rest, and held extravagant feasts at their family tombs. Behaviour at Parentalia varied between ostentatious public display and (according to Christian witnesses) drunken ''joie de vivre''. The last day of Parentalia was [[Feralia]] (21 February), a somewhat darker affair in which the ancestors (the ''[[di Manes]]'') were placated with "an arrangement of wreaths, a sprinkling of grain and a bit of salt, bread soaked in wine and violets scattered about". Feralia was also an exorcism: Ovid thought it a more rustic, primitive and ancient affair than the Parentalia itself. It appears to have functioned as a cleansing ritual for [[Caristia]] on the following day, when the family held an informal banquet to celebrate the mutual affection between themselves and their benevolent ancestral dead (whom Ovid identifies as ''[[Lares]]'').<ref>Ovid, ''Fasti'', 2.677. [[William Warde Fowler]], ''The Roman Festivals of the Period of the Republic'' (London, 1908), pp. 306, 309 (1899 [[Internet Archive]] [https://archive.org/stream/romanfestivalsof00fowluoft edition available] has ritualistically clothed statues of the ''[[Lares]]'' at this "sacred meal".</ref> The midnight rites of the [[Lemuria (festival)|Lemuria]] festival (9, 11, and 13 May), were yet more ancient and obscure; families were redeemed at midnight from the potentially threatening ''lemures'', undertood to be vagrant or resentful ''di manes'' or ''di parentes'', the spirits of those family members who had died "before their time" (through disease, accident or violence) and could not enter a full afterlife until they reached a "natural term". Until then, their yearly care, or exorcism as malignant spirits, was a duty of the family's ''paterfamilias'', who must spit black beans onto the floor of the family home at midnight, as food for the dead. Any malign spirit not satisfied by this offering could be exorcised from the ''domus'' by the family's loud clashing of bronze pots.<ref>Thaniel, G. (1973). Lemures and Larvae, ''The American Journal of Philology'', 94.2, 182–187.</ref><ref>Beard, M., North, J., Price, S. (1998). ''Religions of Rome'', Vol 1, 31, 50, Cambridge.</ref> In the city of Rome, on 24 August, 5 October and 8 November, a hemispherical pit or vault, known as the ''mundus cerialis'' (literally "the world" of Ceres or ''Caereris mundus'') was opened with the official announcement "''mundus patet''" ("the mundus is open").<ref>Candidates for its location include the site of Rome's [[Comitium]] and the [[Palatine Hill]], within the city’s ritual boundary ([[pomerium]]).</ref> Offerings were made there to underworld deities, and to Ceres as guardian goddess of the fruitful earth and its underworld portals. Its opening offered the spirits of the dead temporary leave from the underworld, to roam lawfully among the living, in what Warde Fowler describes as 'holidays, so to speak, for the ghosts'.<ref>W. Warde Fowler, "Mundus Patet" in ''Journal of Roman Studies'', 2, 1912, pp. 25–26: Warde Fowler notes the possibility that pigs were offered: also (pp. 35–36) seed-corn, probably ''far'' ([[spelt wheat]]), from the harvest.</ref><ref>Humm, M., "Le mundus et le Comitium : représentations symboliques de l’espace de la cité," Histoire urbaine, 2, 10, 2004. [http://www.cairn.info/revue-histoire-urbaine-2004-2-page-43.htm French language, full preview.]</ref> The significance of this ritual remains uncertain; tradition dated it to the foundation of Rome by Romulus, who established a state grain-store as a common resource, on the Etruscan model. The shape of the ''mundus'' was described as a reflection or inversion of the dome of the upper heavens.<ref>Festus p. 261 L2, citing's Cato's commentaries on civil law.</ref> The opening of the ''mundus'' was among the very few occasions that Romans made official contact with their collective ''di Manes'' – the others being [[Parentalia]] and [[Lemuralia]].<ref>Cited in Macrobius, 1.16.18.</ref> Other events such as the [[Rosalia (festival)|Rosalia]] (festival of Roses), the [[Rosalia (festival)#The violets of Attis|Violaria]] (a festival of [[Attis]]) but especially the [[Glossary of ancient Roman religion#dies natalis|dies natalis]] (birthday) and death-day of the deceased were observed by the pious, with an abundance of flowers, sacrifice and family feasts.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 62–64</ref> ===Epitaphs=== [[File:Stele Licinia Amias Terme 67646.jpg|thumb|left|This funerary [[stele]], one of the [[Early Christian inscriptions|earliest Christian inscriptions]] (3rd century), combines the traditional abbreviation ''D. M.'', for ''Dis Manibus'', "to the [[Manes]] gods," with the Christian motto ''Ikhthus zōntōn'' ("fish of the living") in Greek; the deceased's name is in Latin.]] [[Epitaph]]s are one of the major classes of [[inscription]]s. Additional information varies, but collectively, Roman epitaphs offer information on family relationships, political offices,<ref>Lightstone, Jack N., "Roman Diaspora Judaism," in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', p. 350.</ref> and Roman values, in choosing what aspects of the deceased's life to praise. In a funeral culture that sought to perpetuate remembrance of the dead beyond the power of individual memory, epitaphs and markers counted for a lot. The inscription ''[[sit tibi terra levis]]'' (commonly abbreviated as S·T·T·L) is a commonplace marking on funerary items, approximately translating as "May the earth rest lightly on you". A standard Roman funerary dedication is ''Dis Manibus'' ("to the Manes-gods"). Regional variations include its Greek equivalent, ''theoîs katachthoníois''<ref>From a Romano-Athenian veteran's tomb; [[René Cagnat|Cagnat, René]], ''Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes.'' Paris 1906–27, 3.917.</ref> and [[Lugdunum]]'s locally commonplace but mysterious "dedicated under the trowel" ''(sub ascia dedicare)''.<ref>Haensch, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', pp. 186–187. The intended meaning of "ascia" in a funerary context is uncertain.</ref><ref>See also [https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly/ascia-e202960 "Ascia" in Brill's New Pauly, online]</ref> There is a profound shift in content during the rise in dominance of Christianity. While traditional epitaphs usually note the person's day of birth, earthly achievements and lifespan,<ref name="auto"/> Christian inscriptions tend to emphasise the day of death, a transition to a hoped-for heavenly "new life".<ref>Saltzman, in Rüpke, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', 114–116.</ref> Philosophical beliefs may also be in evidence. The epitaphs of [[Epicureanism|Epicureans]] often expressed some form of the sentiment ''non fui, fui, non sum, non desidero'', "I did not exist, I have existed, I do not exist, I feel no desire",<ref>''[[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]]'' 8.3463; Attilio Mastrocinque, "Creating One's Own Religion: Intellectual Choice," in ''A Companion to Roman Religion'', p. 379.</ref> or ''non fui, non sum, non curo'', "I did not exist, I do not exist, I'm not concerned about it".<ref>These became such standard sentiments that abbreviations came into inscriptional usage, for this last example ''NF NS NC''.</ref> Among the non-elite, fond epitaphs for the young, both freeborn and slaves - Dasen gives examples ranging from 2 years old to 13 – tend to make much of their brief lifetimes, tragically wasted talents, the pleasure they gave and what they would have achieved in life had fate not intervened.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 122–125</ref> For those families who could not afford a durable inscription, the passage of time would have brought considerable anxiety, as such grave markers as they could provide gradually eroded, shifted or were displaced, with the grave's exact location, and the identity of the deceased, lost as the cemetery gradually filled.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 110–113.</ref> Many would have received no marker or epitaph at all; most of Rome's slaves were ''servi rustici'', used for agricultural labour, and very few of them had the opportunities afforded to many urban household slaves, to buy their freedom with money earned and a promise of future favours. Almost all would have been enslaved for the whole of their lives, "and it is thought that they practically never appear in the epigraphic (or any other) record".<ref>Bruun, Christer, "Slaves and freed slaves", in: Bruun, Christer and Edmondson, Johnathan, (Editors), ''The Oxford Handbook of Roman Epigraphy'', Oxford University Press, 2014, p. 611</ref> ===Funerary art=== {{main|Roman funerary art}} ===''Imagines'' ("images")=== {{See also|oscilla}} {{multiple image | direction = vertical | width = 125 | footer = | image1 = Face of a child-MGR Lyon-IMG 9850.jpg | alt1 = | caption1 = Molded mask of a girl with funerary inscription from [[Roman Gaul]]<!--I think; this is intriguing but it comes from Commons and needs further verficiation--> | image2 = Meisje100.jpg | alt2 = | caption2 = Mummy portrait of a girl wearing a gold wreath, from Roman Egypt }} The "images" ({{abbr|sing.|Singular}}&nbsp;''{{lang|la|imago}}'', {{abbr|pl.|Latin plural}}&nbsp;''{{lang|la|imagines}}'') displayed by some [[Nobiles|noble Roman families]] at funerals were usually kept in cabinets made for the purpose, in the [[atrium (architecture)|atrium]] of their [[domus|family home]].{{refn|A supposed ''ius imaginis'' ("right of the image") has sometimes been thought to restrict this privilege to the ''[[nobiles]]'' based on a single passage by [[Cicero]], (''Contra Verres'', 5.14.36), referring to [[aedile]]'s privileges to pass down their own portraits to descendants. Scholars now are more likely to see the display of ancestral images as a social convention or product of affluence. See, for instance, [[Susan Walker (historian)|Walker]] and [[Andrew Burnett|Burnett]].<ref>Walker, Susan &&nbsp;al. ''The Image of Augustus'', p.&nbsp;9. British Museum Publications, 1981. {{ISBN|0714112704}}.</ref> and others.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=pTZMCKs0tWUC&pg=PA255|title=Death and Renewal: Volume 2: Sociological Studies in Roman History|first=Keith|last=Hopkins|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0521271172|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=VdVMMTGDzK4C&pg=PA24|title=Roman Portraits in Context|first=Jane|last=Fejfer|year=2008|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3110209990|access-date=23 January 2017|via=Google Books}}</ref>}} There is some uncertainty about whether these ''imagines maiorum'' ("images of the great ones") were [[funeral mask]]s, lifemasks, [[Roman portraiture|busts]], or all of these. The "images" could be arranged in a [[family tree]], with a [[Titulus (inscription)|title]] (''{{lang|la|titulus}}'') summarizing the individual's [[cursus honorum|offices held]] (''{{lang|la|honores}}'') and accomplishments (''{{lang|la|res gestae}}''),<ref>R.G. Lewis, "Imperial Autobiography, Augustus to Hadrian," ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' II.34.1 (1993), p. 658.</ref> a practice that might be facilitated by hanging masks.<ref>Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment," ''RES: Anthropology and Aesthetics'' 48 (2005) 83–105.</ref> In any case, portrait busts of family members in stone or bronze were displayed in the home as well.<ref>Lewis, "Imperial Autobiography," p. 658.</ref> These ''imagines'' were most likely made of wax, coloured and detailed to create as accurate a depiction as possible. They were not only used at funerals but were also displayed at important family gatherings such as weddings. They were therefore not housed in the tomb, but in the family ''domus''. Their making was acknowledged as requiring a high level of skill; they were intended as a faithful rendition of their subject, but were apparently not considered works of art.<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–111</ref> Since references to ''imagines'' often fail to distinguish between stone or bronze commemorative portrait busts – extant examples of which are abundant – and funeral masks made of more perishable materials, none can be identified with certainty as having survived. Three-dimensional, highly realistic images of deceased nobles are known to have been consumed by fire in the highest status cremation funerals; for example, at Sulla's and Julius Caesar's funerals, and at the "''funus imaginarium''" (funeral of the image) of emperor [[Septimius Severus]]. Caesar's wax image, placed on the pyre above his mortal remains, showed the wounds of his murder. Septimius' body had aleady been cremated, where he had died, in Britain; in [[Herodian]]'s version, the emperor's ashes were brought to Rome and reverentially laid to rest in his mausoleum. Meanwhile, his [[Verism|veristic]] wax image lay in state for seven days, during which it was diagnosed as increasingly ill by the imperial physicians, then declared dead by them on the seventh day and cremated on a vast pyre, in a grand public display of deification, including the release of an eagle "bearing his soul to heaven":<ref>Toynbee, ''Death and Burial'' pp. 56–57</ref><ref>Arce, Javier, "Imperial funerals in the Late Roman Empire: Change and Continuity", pp. 115–122 ff in Theuws, Franz, and Laughland, Janet, (editors) ''Rituals of Power; from Late Antiquity to the Early Middle Ages'', Brill, 2000</ref> Among the non-elite, child burials were sometimes accompanied by a plaster death mask, or in some cases, the plaster negative mould from which such a mask, or the child's face, could be reconstructed; "the means for constructing the memory of families who invested their ambitions in their descendants and substituted their children for illustrious ancestors".<ref>Dasen, ''Wax and Plaster Memories'', pp. 109–112, 144–145</ref> The veristic tradition of funerary likenesses, however, contributed to the development of [[realism (arts)|realistic]] [[Roman portraiture]]. In [[Roman Egypt]], the [[Fayum mummy portraits]] reflect traditions of Egyptian and Roman funerary portraiture and the techniques of Hellenistic painting.<ref>Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p. 193</ref><ref>Borg, Barbara, "Portraits", (detailed overview of Greco-Roman funeral portraiture in Roman Egypt)</ref> == Graves, tombs, and cemeteries == === Urban and suburban === In Rome, burial places were "always limited and frequently contested".<ref>Bodel, "From Columbaria to Catacombs" 2008, pp. 178–179</ref> The legislation that forbade almost all burial within the ritual boundaries of Roman cities and towns led to the development of necropolises alongside extramural roads, veritable "cities of the dead", with their own main and access roads, water supplies and prime development sites for grand monuments or mausolea. Amenities for visitors included rooms for family dining, kitchens and kitchen gardens. There was no zoning as such; the burial consecrated the ground, not vice versa, and the land beyond each tomb's perimeter was profane, open to public access.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", p. 201</ref> Plots could be rented or bought, with or without user-ready or customised tombs. The great cemetery of [[Isola Sacra]] and the tombs that line both sides of the [[Via Appia Antica]] offer notable examples of roadside cemeteries.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 73–74, 93–95</ref> In the city of Rome, tombs also lined both embankments of the Tiber, a major waterway whose towpaths and wharves were in near-constant use. Tombs were still being built there in the Imperial era, despite the hindrances they must have posed to businesses at docks and wharves, and the planning, building and maintenance of riverine roadways, bridges and aqueducts. Rome was virtually encircled by its dead.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91">Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000, pp. 89–91</ref>[[File:BM GR 1867.5-8.55 - 01.JPG|thumb|An inscribed [[Roman funerary art|funerary relief]] of Aurelius Hermia and his wife Aurelia Philematum, [[Slavery in ancient Rome|former slaves]] who married after their manumission, 80 BC, from a tomb along the [[Via Nomentana]] in Rome]] Cemeteries, tombs and their dead were protected by religious and civil laws and interdicts.<ref>Such as ''de mortuo inferendo et sepulchro aedificando'', preserved in Justinian, ''Digest'', 11.8.1.6.</ref> A place used for burial was a ''locus religiosus''; it belonged to the Manes gods because a body was buried there, or found there. Its disturbance was thought to cause pain and discomfort to the deceased, whether senator or slave.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 75–76</ref> The discovery of any previously unknown interment on profane (public or private) land created an immediate encumbrance to its further use; it had revealed itself as a ''locus religiosus'', and remained so unless the pontifs agreed to revoke its status and remove the body or bones. Death by lightning strike was thought a clear statement by [[Jupiter (mythology)|Jupiter]] that the place and the victim belonged to him; the place was marked out accordingly, and the victim buried, though not with "ordinary rites".<ref name="auto1">[[Olivia F. Robinson|Robinson, Olivia]], "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 23 May 2021, {{JSTOR|44026221}}</ref> Cicero records a major pontifical decision that any grave in publicly owned land was unlawful, and therefore could not be treated as a ''locus religiosus''. The decision paved the way for a mass exhumation of cemetery land just outside Rome's [[Colline Gate]], and its eventual re-use as public land. At more or less the same time, cremation hearths (ustrina) and rubbish dumping were banned from the Esquiline and for 2 miles beyond the city wall. Cicero thought that all this had to do with minimising the risk of fires;<ref>Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon'', 34, 2000, pp. 3–4</ref> that was a factor, but the Esquiline's odour was a more immediate and notorious public nuisance. Augustus' ally [[Maecenas]] covered the site with 25 feet depth of soil, built himself a luxury urban villa there and opened its extensive gardens to the public, all at his own expense; this earned him much credit as a public benefactor. Various funerary structures built on Rome's outskirts by wealthy patrons around this time have been suggested as attempts to serve the funeral needs of the very poor. They included extensive ''columbaria'' with built-in, efficient mass-crematoria.<ref name="Bodel, John 2000, pp. 136, 144"/><ref>Bodel, "From ''Columbaria'' to Catacombs", 2008, pp. 180–195</ref> In the Imperial era, cremation and tomb provision were displays of patronage; for example, the entirely underground ''columbaria'' with spaces for freedmen of the [[Julio-Claudian]] house, at the Vigna Colina site.<ref>Graham, "The burial of the urban poor in Italy", 2006, pp. 6–10</ref> [[File:Sepolcro degli Scipioni 001 Entrata.jpg|thumb|left|[[Tomb of the Scipios|Tomb of the Cornelii Scipios]], in use from the 3rd century BC to the 1st century AD, then abandoned. Its fabric was incorporated into the [[Aurelian walls]].]] Disturbance or damage to tombs, memorials and lawfully interred human remains carried substantial penalties – malicious damage was a capital offence, though detection and punishment or compensation rather depended on whose remains, tombs, or memorials were involved, and who was applying or ignoring the law. The [[Via Basiliano]]'s necropolis of 545 graves, jammed together and even overlapping, provides the evidence that violation of burial law was a "sore fact of life".<ref>Rutgers, "Cemeteries and Catacombs", p. 498</ref> Memorial stones have been found incorporated into houses, reused to create monuments to completely unrelated persons, and recycled in official buildings. In Puteoli, the municipality fined anyone who damaged the tomb of a ''[[Curiales#Decurions|decurion]]'' (a local, junior magistrate) 20,000 sestercii.<ref>Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 pp. 149–170.</ref> Offenders could be prosecuted in civil courts. Some tomb inscriptions offer a cash reward to anyone who reported offenders to the civil authorities. Some memorials list those entitled to be placed there; some name persons or "alien clans" not entitled to use of the tomb. Some developers seem to have simply removed or ignored burial markers. Burial plots could be divided, subdivided and sold on, in parts or as a whole, or rented out to help cover the cost of maintenance; profits could be raised from the land by any appropriate means, such as sale of flowers from tomb gardens, but must only be used to repair, improve or maintain the site or its monuments, and not to "profit from death".<ref name="auto1"/> "Guest burials" were sometimes explicitly forbidden, for fear that they set a precedent of habitual usage prior to claiming perpetual family rights to use of the tomb.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 76–78</ref> There is evidence of severe near-contemporary encroachments, theft of stones and unrepaired damage to tombs, grave markers and epitaphs. Tombs could be lawfully moved – a common result of frequent flooding of cemeteries – after exemption by the ''pontifices'', but they could also gradually decay through neglect, and be lost. Families could move away, or die out. In Pompeii, a legible memorial stone was discovered face-down, reshaped to make seating for a public latrine.<ref>Robinson, Olivia, "The Roman Law on Burials and Burial Grounds", ''Irish Jurist'', new series, Vol. 10, No. 1, (Summer 1975), pp. 175–186. Retrieved 7 December 2020, from {{JSTOR|44026221}}</ref> Until the creation of Christian cemeteries at intramural sites of Christian churches and martyrdoms, almost all cemeteries were extramural. John Bodel found that three cemeteries of the Imperial era each had a "peak life" of between 150 and 200 years intensive use, involving perhaps 4 or 5 generations, before they were filled, and their land was repurposed.<ref>Bodel, ''The life and death of ancient Roman cemeteries'', 2014, pp. 178–179</ref> As cities and towns expanded beyond their original legal and ritual boundaries, formerly intramural cemeteries had to be redefined as "outside the city" with deeds and markers, or their burials moved, releasing much-needed land for public or private use. Among Rome's most disruptive and obtrusive building projects were its aqueducts, whose planning and construction involved extreme care in legal negotiation with landowners and landusers, and avoidance of damage, if possible, to tombs, graves, monuments, chapels and shrines. The emperor [[Aurelian]]'s expansion of Rome's walled areas skirted these issues by incorporating sacred and religious places into the fabric of his new walls; some strictly unlawful destruction, however, would have been inevitable, and this was officially recognised and compensated. Where private and public interests collided, the law provided for restitution of loss to private parties, but not prevention.<ref name="Taylor, Rabun 2000, pp. 89–91"/> === Rural villas and estates === [[File:Photographs of the Mausoleum of Augustus 14 (cropped).jpg|thumb|[[Mausoleum of Augustus]], restored]] A likely majority of Romans (Hopkins, 1981, calculates 80–90%) spent their entire lives in rural poverty, working on farms and villa estates as tenants, free labourers or slaves. Wealthy landowners used the income from their farms to support town houses, military and political careers, and a lifestyle of cultured leisure (''[[otium]]''). While some affected to despise money, farming was represented as an entirely appropriate, intrinsically noble occupation.<ref>The competitive acquisition of rural and suburban villas by the urban elite had been in process since the 6th century BC; the first known, named aristocratic owner of both a country villa (in this case, a coastal property) and a suburban residence in Rome was [[Scipio Africanus]]. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 1–7</ref> By the 2nd century BC, the monumental tombs of aristocrats were a part of the rural and suburban villa landscape, surrounded by tombs of lesser family members, outnumbered by the humbler tombs of the bailiffs, commoner-tenants, and slaves who ran the place. Far from the main roads between towns and cities, the graves of field-workers occupied poor ground not worth the planting or grazing; landowners could offer burial space on their own property for whoever they wished, and wherever they pleased; graves were sacred no matter where. In his capacity as a land surveyor, [[Siculus Flaccus]] found that grave markers at the edge of estates were easily mistaken for boundary markers (''[[Cippus|cippi]]''). Many of the elite chose burial among their ancestors at the family farm and villa, until the emperor [[Marcus Aurelius]] banned the practice in an effort to limit the spread of the [[Antonine Plague]] (165 to 180 AD). The ban remained in place until at least the 4th century. Heirs might be obliged by the terms of their inheritance to keep their inheritance whole, not sell it piecemeal, and to keep the family name alive; this could be done by leaving the property to freedmen, who adopted the name of the master who freed them. Whoever inherited or bought a property automatically acquired its graves, monuments and resident deities, including its ''dii [[Manes]]'' and [[Lares]], who were closely associated – at least in popular opinion – with ancestor cult. If the family villa had to be sold, it was not unusual for the contract of sale to maintain the vendor's traditional rights of access to their family tombs, so that they could continue to observe their ancestral and commemorative rites and duties.<ref>"The house is a tangible symbol of the man..." Conversely, demolition of a house could be employed as a form of [[Damnatio memoriae]]. When this happened, the building plot was left empty, or its use was changed. The house was not replaced. See Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997, pp. 6, 8, 20–24</ref> ===Common graves=== A funeral ceremony acceptable to the Roman elite might represent several times the annual income of the average citizen, and an impossibility to the very poor, dependent on charity or an unpredictable day-wage, unable to afford or maintain a burial-club subscription. The social status of the poorest citizens might have been marginally better than a slave, but their prospect of decent burial could be much worse. Some were doubtless unlawfully dumped by their relatives, or by the aediles or rather, by their assistants. Several historical burial crises are known, mostly relating to famines and plagues and the overwhelming of facilities for disposal.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28">Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 28–31.</ref> The bodies of the poorest, whether slave or free, could have been consigned to the same dishonourable places as executed criminals deemed obnoxious to the state (''noxii''). Most are presumed to have been disposed of in pits (''puticuli'', s.''puticulus'') like those at the Esquiline, outside the town or city boundary, or at worst dumped into sewers or rivers, and their remains dispersed. For the truly impoverished, and during times of exceptionally high mortality such as famine or epidemic, mass-burials or mass-cremations with minimal or no rites might have been the only realistic option, and as much as the authorities and undertakers could cope with. Some modern scholars perceive this as a sign of apathetic indifference among Rome's poorest in a ferociously competitive society.<ref name="Graham, E-J 1565. pp. 28"/> ===Basic pit graves=== [[File:Tiles Fishbourne.JPG|thumb|Example of [[imbrex and tegula]] flanged roof tiles that were used in "Cappuccina" roofed pit graves. The curved tile is the ''imbrex''.]] The least costly form of individual inhumation was the simple pit-grave.<ref name=":1" /> It was used, in various forms, throughout the Republic and Empire, especially where there was little or no pressure for burial space. Orientation of the grave was generally east – west, with the head to the east.<ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 134–135.</ref> Flanged tiles (or [[Imbrex and tegula|tegulae]]) were sometimes used to enclose and protect the remains in a box-like or gabled ceramic tomb, known in modern archaeology as ''Alla cappuccina'' ("like a [[Order of Friars Minor Capuchin|Capuchin monk]]'s hood"). Libations during ceremonies honouring the dead were sometimes given through a tube or funnel that pierced the tomb, and could be stoppered when not in use. Grave goods were often deposited along with the body; a pillow of tufa or wood might be provided for the comfort of the deceased.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Nock|first=Arthur Darby|date=1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 |issn=0017-8160}}</ref><ref>Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002, ''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007), pp. 126, 132, 134–135</ref> [[File:ML - Ziegelplattengrab.jpg|thumb|left|Flat-roofed tomb made from roof-tiles (tegulae), 4th–5th century AD, Enns (Upper Austria). Museum Lauriacum, from the Roman cemetery of Ziegelfeld.]] ===House tombs, ''Columbaria'' and mausoleums=== "House tombs" for well-off, prominent but in most cases, probably sub-elite families were often contained within a low-walled exterior precinct, which might include a garden. The exterior of such tombs could be highly decorative, designed to provoke the notice and curiosity of passers-by, rather like the semi-public ''atria'' of private town-houses in function, if not appearance. Most had a decorated room for banqueting, complete with shelving, cooking facilities and stone-built banqueting couches or space for couches to be brought in, and either sarcophagi containing the immured dead or [[cinerary altar]]s or urns containing their ashes. Entry to the inner rooms was likely privileged to family members, most of whom could anticipate their own burial here, rewarding their commitment to care of their departed relatives.<ref>Gee, Regina, "From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome", in: Fahlander, Fredrik, and Oestigaard, Oesti (editors), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'', BAR International Series, 1768, Archaeopress, Oxford, 2008, pp. 59 ff, 62–65.</ref> Slaves freed by their master's will took on their former owner's family name and many of their family responsibilities. In due course, their own names and epitaphs might be added to those already listed on the tomb frontage, a dynastic history to be read by any passer-by. Most tomb owners made provision in their wills to cover the cost of family banquets and festivals, whose observance would gradually transform the deceased from "polluted body to sanctified ancestor".<ref>Gee, Regina, ''From Corpse to Ancestor'', pp. 59 ff, 61–63.</ref> The smallest "house tombs" were box-like, masonry structures with perpendicular walls, low-roofed but submerged some feet below ground level and on the inside, high enough to stand in. The walls afforded opportunities for decoration, including small wall-paintings, reliefs and mosaic walls and floors; extra floors could be added at need, above or below ground-level, to contain additional cremation urns, or inhumation burials. In some cases, mosaic floors within house tombs were carefully removed, an additional corpse interred, then the mosaic repaired and the whole resealed, with a "feeding tube" set into the mosaic to provide for the new interment.<ref>Graham, E-J, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006, pp. 87–88.</ref> Some tombs had an entrance lobby and several rooms to store paraphernalia for memorial ceremonies and feasts.<ref>Heller, "Burial Customs of the Romans," p. 197.</ref> [[File:Tesoro di san pietro, sarcofago di giunio basso.JPG|thumb|[[Sarcophagus of Junius Bassus]], 4th century AD, an early example of very high status Christian art, with scenes from the Old and New Testaments]] Wealthy, prominent families built large, sometimes enormous, [[mausoleum]]s. The [[Castel Sant'Angelo]] by the [[Vatican City|Vatican]], originally the mausoleum of [[Hadrian]], is the best preserved, as it was converted to a fortress.<ref>Blagg, Thomas, in Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp. 64–65, Phaidon, 1983, {{ISBN|0714822140}}</ref> The family [[Tomb of the Scipios]] was in an aristocratic cemetery, and in use from the 3rd century BC to the 1st century AD. A grand mausoleum might include surrounding flower gardens, groves, vineyards and orchards as a source of extra income, reception rooms and kitchens for family visits and feasts.<ref>Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", pp. 200–202</ref> Some had small cottages built to house permanent gardeners and caretakers, employed to maintain the tomb complex, prevent thefts (especially of food and drink left there for the deceased), evict any indigent homeless, and protect the dead from disturbance and harm.<ref name="Heller p. 194"/> The bodies of the wealthy deceased were usually inhumed within sarcophagi, but some mausolea include cremation urns. Some late examples combine Christian and traditional "pagan" styles of burial. Many large mausoleums contained indoor crematoria and banks of small, dovecote-like open niches – ''columbaria'' – for multiple cremation-urn burials, apparently following a model provided by Etruscan tomb architecture. They were presumably reserved for lower-status family members, or for slaves, freedmen and other dependents. Larger rectangular niches were used for inhumation burials.<ref>Toynbee, ''Death and Burial in the Roman World'', pp. 113–115</ref> The roads from cities were lined with smaller mausolea, such as the [[Tombs of Via Latina]], along the [[Appian Way]]. The [[Tomb of Eurysaces the Baker]] is a famous and originally very ostentatious tomb in a prime spot just outside Rome's [[Porta Maggiore]], erected for a rich [[freedman]] baker around 50–20 BC.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 125</ref> The tombs at [[Petra]], in the far east of the Empire are cut into cliffs, some with elaborate facades in the Hellenised "baroque" style of the Imperial period.<ref>Spencer-Gardner, Ariana. (2017). Hellenistic Influences on the Architecture of Petra: how Hellenistic Alexandria and other Ptolemaic buildings changed our understanding of Petra and its Graeco-Roman style façades.. 10.13140/RG.2.2.25053.72165.</ref> [[File:Domitilla Katakombe fd (10).jpg|thumb|left|An unoccupied niche in the [[Catacombs of Domitilla]], which were originally commissioned by a Christian family and their allies in the [[grain trade]] and bread production. The complex is several miles in length, four levels deep, and contains over 26,000 niches.]] The [[Catacombs of Rome]] were entirely underground. They were famously used by Christians, but also by all religions, with some specialization, such as special Jewish sections. They are large systems of narrow tunnels in the soft rock below Rome, where niches were sold to the families of the deceased in a very profitable trade. Decoration included paintings, many of which have survived.<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 291–296</ref> In the Christian period, burial near the grave of a famous [[martyr]] became desirable, and large funeral halls were opened over such graves, which were often in a catacomb underneath. These contained rows of tombs, but also space for meals for the family, now probably to be seen as [[agape feast]]s. Many of the large Roman churches began as funeral halls, which were originally private enterprises; the family of [[Constantine I|Constantine]] owned the one over the grave of Saint [[Agnes of Rome]], whose ruins are next to [[Santa Costanza]], originally a Constantinian family mausoleum forming an [[apse]] to the hall.<ref>Webb, Matilda. [https://books.google.com/books?id=hUN1K78QMskC&pg=PA249 ''The churches and catacombs of early Christian Rome: a comprehensive guide'', pp. 249–252].</ref><ref>Blagg, ''Handbook'', p. 65</ref> ====Sarcophagi==== {{Main|Ancient Roman sarcophagi}} The funerary urns in which the ashes of the cremated were placed were gradually overtaken in popularity by the [[sarcophagus]] as inhumation became more common. Particularly in the 2nd–4th centuries, these were often decorated with [[relief]]s that became an important vehicle for Late [[Roman sculpture]]. The scenes depicted were drawn from [[classical mythology|mythology]], religious beliefs pertaining to the mysteries, [[allegory|allegories]], history, or scenes of hunting or feasting. Many sarcophagi depict [[Nereids]], fantastical sea creatures, and other marine imagery that may allude to the location of the [[Isles of the Blessed]] across the sea, with a portrait of the deceased on a seashell.<ref>Donald Strong, ''Roman Art'' (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976), pp. 125–126, 231.</ref> The sarcophagus of a child may show tender representations of family life, [[Cupid]]s, or children playing. Some tomb inscriptions name infants, and depict episodes from their brief lives on sarcophagi. They are depicted as well-grown children, regardless of their age or context, and never as newborns. They would have thus been included in the family's memorial festivals.<ref>See Carroll, ''Infant death and burial'', pp. 100–102</ref> [[File:Sarcophagus four seasons, Musei Capitolini MC1185.jpg|thumb|left|upright=1.25|[[Relief]] panel from a 3rd-century marble sarcophagus depicting the [[Horae|Four Seasons]] (''{{lang|la|Horae}}'') and smaller attendants around a door to the afterlife<ref>Melissa Barden Dowling, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in ''Time and Uncertainty'' (Brill, 2004), p. 184.</ref>]] Some sarcophagi may have been ordered during the person's life and custom-made to express their beliefs or aesthetics. Most were mass-produced, and if they contained a portrait of the deceased, as many did, with the face of the figure left unfinished until purchase.<ref>Strong, ''Roman Art'', p. 231.</ref> The carved sarcophagus survived the transition to Christianity, and became the first common location for Christian sculpture, in works like the mid-4th-century [[Sarcophagus of Junius Bassus]].<ref>Strong, ''Roman Art'', pp. 287–91</ref> ==Military funerals and burial== [[File:Gravestone Reburrus Xanten 230.jpg|thumb|Tombstone of a [[auxilia|Germanic cavalryman]] (1st century AD, [[Xanten]])]] "The cult of the dead", it has been noted,<ref name="auto2">[[Yann Le Bohec]], ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French), pp. 125, 192, 251. {{ISBN?}}</ref> "was particularly important to men whose profession exposed them to a premature demise". The Roman value of ''pietas'' encompassed the desire of soldiers to honor their fallen comrades, though the conditions of war might interfere with the timely performance of traditional rites.<ref name="auto2" /> Soldiers killed in battle on foreign soil with ongoing hostilities were probably given a mass cremation or burial.<ref name="auto3">Toynbee, ''Death and Burial'', p. 55.</ref> Under less urgent circumstances, they might be cremated individually, and their ashes placed in a vessel for transport to a permanent burial site.<ref>Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition), pp. 280–281.</ref> When the [[Roman army]] under the command of [[Publius Quinctilius Varus]] suffered their disastrous defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest|Battle of Teutoburg Forest]] in 9 AD, they remained uncommemorated until [[Germanicus]] and his troops located the battlefield a few years later and made a funeral mound for their remains.<ref>Pat Southern, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006), p. 296.</ref> In the permanent garrisons of the Empire, a portion of each soldier's pay was set aside and pooled for funeral expenses, including the ritual meal, the burial, and commemoration.<ref>Webster, ''The Roman Imperial Army'', pp. 267, 280.</ref> Soldiers who died of illness or an accident during the normal routines of life would have been given the same rites as in civilian life.<ref name="auto2" /> The first burial clubs for soldiers were formed under [[Augustus]]; [[burial society|burial societies]] had existed for civilians long before. Veterans might pay into a fund upon leaving the service, ensuring a decent burial.<ref name="auto2" /> [[File:Epitaph des Marcus Caelius.JPG|thumb|left| Cenotaph of the Centurion Marcus Caelius, of the 18th legion, flanked by his two freedmen. After an unusually long service of more than 30 years, and an impressive number of military decorations, Marcus Caelus was lost in [[Publius Quinctilius Varus|Varus]]' defeat at the [[Battle of the Teutoburg Forest]]. The inscription grants permission to inter his freedmen's bones at the cenotaph, which was provided by Marcus's brother.<ref>[https://web.archive.org/web/20100308225128/https://www.livius.org/caa-can/caelius/marcus_caelius.html translation and background at Livius.org:] CIL XIII 8648 = AE 1952, 181 = AE 1953, 222 = AE 1955, 34</ref>]] Tombstones and monuments throughout the Empire document military personnel and units stationed at particular camps ''([[castra]])''. If the body could not be recovered, the death could be commemorated with a [[cenotaph]].<ref name="auto2"/> Epitaphs on [[Roman military tombstones]] usually give the soldier's name, his birthplace, rank and unit, age and years of service, and sometimes other information such as the names of his heirs. Some more elaborate monuments depict the deceased, either in his parade regalia<ref name="Webster, p. 280">Webster, ''The Roman Imperial Army'', p. 280.</ref> or [[toga]]te to emphasize his citizenship.<ref name="auto2" /> [[Roman cavalry|Cavalrymen]] are often shown riding over the body of a downtrodden foe, an image interpreted as a symbolic victory over death.<ref name="Webster, p. 280"/> Military funeral monuments from [[Africa (Roman province)|Roman Africa]] take progressively more substantial forms: [[stele]]s in the 1st century, altars in the 2nd, and cupulas (mounds) in the 3rd. Tombs were often grouped in military cemeteries along the roads that led out of the camp. A [[centurion]] might be well-off enough to have a [[mausoleum]] built.<ref name="auto2" /> If a commander was killed in action, the men rode or marched around his pyre, or in some circumstances a cenotaph.<ref name="auto3"/> ==Afterlife== ===Religion=== {{main|Hades|Elysium|Tartarus|Greco-Roman mysteries}} Like their Etruscan neighbours, the Romans held a deepseated notion that the individual soul survived death. They went to great lengths to help their dead feel comfortable, and "at home" in the tomb. Several quite different but concurrent beliefs and customs seem to have been held regarding an afterlife. Some epitaphs and sculptural representations suggest that the deceased rested "in the bosom of a kindly [[Terra Mater|Mother Earth]]". While individual souls were thought to merge into an undifferentiated collective of underworld deities (''dii inferii'') known as [[Manes]] gods, the naming of the deceased as an individual and the provision of grave goods implies that at least some personal qualities, needs and preferences were believed to survive along with the soul, which resided in or with the body or ashes in the dark of the grave, or within the memories of those who mourned their loss. Standard accounts of [[Roman mythology]] describe the [[soul]] (''anima'') as immortal<ref>{{cite web |url=http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |title=Final Farewell: The Culture of Death and the Afterlife |access-date=2014-04-05 |url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030200034/http://maa.missouri.edu/exhibitions/finalfarewell/greeceromeintro.html |archive-date=2013-10-30 |publisher=Museum of Art and Archaeology {{!}} College of Arts and Science {{!}} University of Missouri}}</ref> and judged at death before a tribunal in the [[underworld]], with those who had done good being sent to the [[Elysium|Elysian Fields]] and those who had done ill sent to [[Tartarus]].<ref name="auto4">{{cite web |last1=Foutz |first1=Scott David |title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}}</ref> It is unclear how ancient, persistent and widely held such beliefs could have been; they seem influenced by [[Greek mythology]] and [[Greco-Roman mysteries|mystery cults]]. Strict Stoics and Epicurians declared the soul a material quality, drawn at death from its bodily home to rejoin an indistinct universal life-force. Belief in the persistence of an individual soul after death is evident in domestic and ancestor-cult practices that seek to feed, satisfy and sustain the soul as a familiar spirit, still imbued with an identity, personality and preferences, and a tendency to care for those who care for it; a divinised ancestor, rather than just one of a vast and impersonal community of shadowy ''Manes'' gods.<ref>Toynbee, ''Death and Burial'', pp. 33–35, 62</ref> The [[Greco-Roman mysteries|mysteries]] seem to have promised immortality only for the initiated. Known forms of esoteric religion combined Roman, [[Egyptian mythology|Egyptian]], and [[Mesopotamian mythology|Middle Eastern mythology]] and [[astrology]], describing the progress of its initiates through the regions of the moon, sun, and stars. The uninitiated or virtueless were then left behind, the underworld becoming solely a place of torment. Common depictions of the afterlife of the blessed include rest, a celestial banquet, and the vision of [[God]] (''{{lang|la|Deus}}'' or [[Jupiter]]).<ref name="auto4"/> The expected afterlife for the exclusively female initiates in the ''sacra Cereris'' (the rites of Ceres, likely based on the [[Eleusinian mysteries]] of Greek [[Demeter]]) may have been somewhat different; they were offered "a method of living" and of "dying with better hope", but what this was thought to mean is now lost.<ref>[[Spaeth, Barbette Stanley]], "The Roman goddess Ceres", University of Texas Press, 1996. {{ISBN|0292776934}} pp. 60–61, 66; citing Cicero, ''de Legibus'', 2.36. As initiates of mystery religions were sworn to secrecy, very little is known of their central rites or beliefs.</ref> ===Philosophy=== {{main|Roman philosophy}} The mainstream of [[Roman philosophy]], such as the [[Stoicism|Stoics]], advocated contemplation and acceptance of the inevitability of death of all mortals. "It is necessary for some to stay and for others to go, all the while rejoicing with those who are with us, yet not grieving for those departing".<ref>[[Epictetus]], ''Disc.'', III.xxiv.11.</ref> To grieve bitterly is to fail to perceive and accept the nature of things. [[Epictetus]] encouraged contemplation of one's loved ones as a "jar" or "crystal cup" which might break and be remembered without troubling the spirit, since "you love a mortal, something not your own. It has been given to you for the present, not inseparably nor forever, but like a fig... at a fixed season of the year. If you yearn for it in the winter, you are a fool."<ref>Epictetus, ''Disc.'', III.xxiv.84–87.</ref> There was no real consensus, at least among surviving Roman texts and epitaphs, of what happened to a person after death, nor on the existence of an afterlife. [[Pliny the Elder]] in his [[Naturalis Historia]] claims that most people are of the opinion that after death one returns to the non-sensing state that occurred before birth but admits, however scornfully, that there are people who believe in the immortality of the soul. [[Seneca the Younger]] seems to be less consistent, arguing both sides, indicating that death brings about utter annihilation while also talking about some survival of the spirit after it escapes from the prison of the body.<ref>Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4), 187–189.</ref> [[Tacitus]] at the end of Agricola takes the opposite opinion to Pliny, and claims that the wise believe the spirit does not die with the body, although he may be specifically referring to the pious – which harkens to the mythological idea of [[Elysium]]. ==See also== {{Portal|Ancient Rome}} * [[Ancient Egyptian funerary practices]] * [[Ancient Greek funeral and burial practices]] * [[Pile (monument)|Pile (funerary monument)]] * [[Tomb of the Haterii]] * [[Vostrus Stele]] ==References== {{Reflist}} ==Sources== * Diego E. Angelucci, Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal), Journal of Archaeological Science, Volume 35, Issue 9, 2008, Pages 2624-2633, ISSN 0305-4403, <nowiki>https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.04.020</nowiki>. (<nowiki>https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976</nowiki>){{Cite journal|last=Angelucci|first=Diego E.|date=2008-09-01|title=Geoarchaeological insights from a Roman age incineration feature (ustrinum) at Enconsta de Sant'Ana (Lisbon, Portugal)|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440308000976|journal=Journal of Archaeological Science|language=en|volume=35|issue=9|pages=2624–2633|doi=10.1016/j.jas.2008.04.020|issn=0305-4403}} * Bendlin, Andreas, "Associations, funerals, sociality, and Roman law: The collegium of Diana and Antinous in Lanuvium (CIL 14.2112) reconsidered", 2011, academia.org (PDF) * Berman, Lawrence; Freed, Rita E.; and Doxey, Denise. ''Arts of Ancient Egypt''. p.&nbsp;193, Museum of Fine Arts Boston, 2003. {{ISBN|0878466614}} * Bodel, John, "Monumental Villas & Villa Monuments", ''Journal of Roman Archaeology'', 10, 1997 * Bodel, John, "Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields", in: ''Death and Disease in the Ancient City'', eds: Hope, Valerie M., and Marshall, Eirean, Routledge Classical Monographs, 2000 * Bodel, John, "The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae," in S. Panciera, ed. ''Libitina e dintorni (Libitina 3)'' Rome, 2004 * Bodel, John, "From Columbaria to Catacombs: Collective Burial in Pagan and Christian Rome" in Brink, L., and Green, D., (Editors), ''Commemorating the Dead, Texts and Artefact in Context,'' de Gruyter, 2008 * Bodel, John, "The life and death of ancient Roman cemeteries. Living with the dead in imperial Rome" in: Chrystina Häuber, Franz X. Schütz and Gordon M. Winder (editors) ''Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad - an interdisciplinary approach'', Published by Ludwig-Maximilians-Universität München Department für Geographie, 2014 * Bodel, John, "Graveyards and Groves: a study of the Lex Lucerina", ''American Journal of Ancient History'', 11 (1986) [1994]), Cambridge University Press, 2015 * Bodel, John, "Roman Tomb Gardens", Chapter 8 in: W. F. Jashemski†, K. L. Gleason, K. J. Hartswick, and A. Malek eds.,''Gardens of the Roman Empire'', Cambridge University Press, 2018. {{doi|10.1017/9781139033022}} Gardens of the Roman Empire] [https://www.cambridge.org/core Cambridge Core - Journals & Books Online | Cambridge University Press] * Borg, Barbara, "Portraits", January 2012, {{doi|10.1093/oxfordhb/9780199571451.013.0038}}: In book ''The Oxford Handbook of Roman Egypt'', pp.&nbsp;613–629, Publisher: Oxford University Press, Editors: Ch. Riggs * Brisbane, Tod, "Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics", ''Australian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology,'' 47, 2, 2007, * Carroll, Maureen, ''Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western Europe'' (Oxford University Press, 2006), * Corbeill, Anthony, ''Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome'', Princeton University Press, 2004 * {{cite journal|author=Counts, Derek B.|title=Regum Externorum Consuetudine: The Nature and Function of Embalming in Rome|journal=Classical Antiquity|volume= 15 |issue= 2|date=1996|pages= 189–202|doi=10.2307/25011039|jstor=25011039}} * {{Cite journal|last=Crummy|first=Nina|date=2010|title=Bears and Coins: The Iconography of Protection in Late Roman Infant Burials|journal=Britannia|volume=41|pages=37–93|doi=10.1017/S0068113X1000005X|jstor=41725157|s2cid=162544984|issn=0068-113X}} * {{Cite journal|last=Darby Nock|first=Arthur|date=October 1932|title=Cremation and Burial in the Roman Empire|journal=The Harvard Theological Review|volume=25|issue=4|pages=321–359|doi=10.1017/S0017816000021313|jstor=1508378|s2cid=162194875 }} * Dasen, Veronique, "Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies", in: V. Dasen, Th. Späth (éds), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture,'' Oxford, Oxford University Press, 2010 * Dasen, Veronique, "Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity", in: Rawson, Beryl, (editor), ''A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds'', Blackwell, 2011 * Dowling, Melissa Barden, "A Time to Regender: The Transformation of Roman Time," in Time and Uncertainty (Brill, 2004) * Eden, P.T., "Venus and the Cabbage," ''Hermes'', 91, (1963 * Erker, Darja Šterbenc, "Gender and Roman funeral ritual", pp. 40–60 in Hope, V., Huskinson, J,. (Editors), ''Memory and Mourning in Ancient Rome'', Oxbow, 2011 https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 * Etcheto, Henri, ''[https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01984245/document Les Scipions. Famille et pouvoir à Rome à l’époque républicaine]'', Bordeaux, Ausonius Éditions, 2012 * Flower, Harriet, ''Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture'', Clarendon, Oxford University Press, reprint 2006 * {{cite web |last1=Foutz|first1=Scott David|title=Death and the Afterlife in Greco-Roman Religion |url=http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |website=Theology WebSite |archive-url=https://web.archive.org/web/20000819003825/http://www.theologywebsite.com/history/afterlife.shtml |archive-date=19 August 2000 |url-status=dead}} * Frier, Bruce W. "Demography", in Alan K. Bowman, Peter Garnsey, and Dominic Rathbone, eds., ''The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192'' https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up * Graham, Emma-Jayne, ''The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire''. BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress, 2006 * Graham, Emma-Jayne in Carol, Maureen, and Rempel, Jane, (Editors), "Living through the dead", ''Burial and commemoration in the Classical world'', Oxbow Books, 2014 * Graham, Emma-Jayne; Sulosky Weaver, Carrie L. and Chamberlain, Andrew T. (2018). "Pars Pro Toto" and Personhood in Roman Cremation Ritual: New Bioarchaeological Evidence for the Rite of "Os Resectum". Bioarchaeology International, 2(4) * Harris, W, "Child-Exposure in the Roman Empire", in: ''Journal of Roman Studies'', 84, (1994). Published by: Society for the Promotion of Roman Studies * Hasegawa, K., The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire, Oxford, 2005: BAR International Series 1440, cited in Graham, 2006 * Heid, Stefan, "The Romanness of Roman Christianity," in ''A Companion to Roman Religion'' (Blackwell, 2000 * Heller, John L., "Burial Customs of the Romans", ''The Classical Weekly'', Vol. 25, No. 24 (2 May 1932), The Johns Hopkins University Press, {{doi|10.2307/4339101}} {{JSTOR|4339101}} Burial Customs of the Romans] (Subscription required, accessed 31 May 2021) * Henig, Martin (ed), ''A Handbook of Roman Art'', pp.&nbsp;64–65, Phai–don, 1983, {{ISBN|0714822140}} * Johnson, Mark J., "Pagan-Christian Burial Practices of the Fourth Century: Shared Tombs?" ''Journal of Early Christian Studies'' 5 (1997 * Lavery, Gerard B., "Cicero's ''Philarchia'' and Marius," ''Greece & Rome'' 18.2 (1971) * Le Bohec, Yann, ''The Imperial Roman Army'' (Routledge, 2001, originally published 1989 in French) * Lewis, R. G., ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' (1993), p.&nbsp;658. * Morris, Ian, ''Death-ritual and Social Structure in Classical Antiquity'', Cambridge University Press, 1992 * Motto, A. L. (1995, January). Seneca on Death and Immortality. The Classical Journal, 50(4) * Nuzzo, D. 2000: 'Amulet and burial in late antiquity: some examples from Roman cemeteries', in J. Pearce, M. Millett and M. Struck (eds), Burial, Society and Context in the Roman World, Oxford * Noy, David, "Building a Roman Funeral Pyre", ''Antichthon,'' 34, 2000 * Pilkington, Nathan, "Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development", in: ''The Journal of Interdisciplinary History'', MIT, 44:1 (2013 * Price, T.H. 1978: Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden. * Roncoroni, Patricia, "Interpreting Deposits: Linking Ritual with Economy", ''Papers on Mediterranean Archaeology'', ed: Nijboer, A., J., Caeculus IV, 2001 * Rüpke, Jörg, ''Religion of the Romans'', Polity Press, 2007 * Rüpke, Jörg, (editor) ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Rutgers, Leonard, "Cemeteries and Catacombs", in: ''The Cambridge Companion to Ancient Rome'' edited by Paul Erdkamp, 2013, {{doi|10.1017/CCO9781139025973.035}} The Cambridge Companion to Ancient Rome], Cambridge University Press * Salzman, Michele Renee, "Religious ''koine'' and Religious Dissent," in ''A Companion to Roman Religion'', Blackwell, 2007 * Small, A., Small, C., Abdy, R., De Stefano, A., Giuliani, R., Henig, M., Johnson, K., Kenrick, P., Prowse, Small, A., and Vanderleest, H., "Excavation in the Roman Cemetery at Vagnari, in the Territory of Gravina in Puglia," 2002,''Papers of the British School at Rome'', Vol. 75 (2007 * Southern, Pat, ''The Roman Army: A Social and Institutional History'' (Oxford University Press, 2006) * Stevens, Susan T. "Charon's Obol and Other Coins in Ancient Funerary Practice." ''Phoenix'', vol. 45, no. 3, 1991, pp.&nbsp;215–229. {{JSTOR|1088792}}. Accessed 17 June 2021. * Strong, Donald, Roman Art (Yale University Press, 1995, 3rd edition, originally published 1976 * Sumi, Geoffrey S., "Power and Ritual: The Crowd at Clodius' Funeral," ''Historia'' 46.1 (1997) * Suter, Ann, ''Lament: Studies in the Ancient Mediterranean and Beyond'' (Oxford University Press, 2008 * Taylor, Rabun, "Aqueduct Planning and the Law", in: ''Public Needs and Private Pleasures: Water Distribution, the Tiber River, and the Urban Development of Ancient Rome'', L'ERMA di BRETSCHNEIDER, 2000 * Toynbee, J.M.C., ''Death and Burial in the Roman World'' (Johns Hopkins University Press, 1971, 1996 * Webster, Graham, ''The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D.'' (University of Oklahoma Press, 1985, 1998, 3rd edition) {{Ancient Rome topics}} {{DEFAULTSORT:Roman Funerals And Burial}} [[Category:Ancient Roman religion|Funerary]] [[Category:Death in ancient Rome| ]] [[Category:Funerals]] [[Category:Veneration of the dead]] [[Category:Ancient Roman sarcophagi|*]] [[Category:Ancient Roman tombs and cemeteries in Rome|*]] [[Category:Religion and death]] [[Category:Afterlife]] [[Category:Death customs by region]] Gizarte guztietan heriotzak ezinegona sortzen ohi du hurbileko personaren galerari zentzua aurkitzen ez zaiolako. Gizarte bakoitzak berezko dolu-erritoak ditu hildakoei agur esateko, eta Erroma ez zen salbuespen bat izan<ref group="oh">[[Heriotza antzinako Erroman|Ikusi Heriotza antzinako Erroman]]</ref>. Erromatarrek, beste gizarte batzuek bezala, gizabanakoen oroimenak bizirik irautea nahi zuten haien heriotzaren ondoren. Horretarako, hilobi-hilarrietako inskripzioetara jotzen zuten, eta, hala bazegokion, dirulaguntza (''evergetismo'') jaso zuten eraikinetako hilarrietara, non hildakoaren bizitzaren alderdi garrantzitsuak aipatzen ziren. Hileta-monumentuek, Erromako hirira sartzeko bideetan jarriak, beren hilarri-idazkeran oinezkoei eskatzen zieten bidean geldialdi bat egitea eta hildakoarekin nolabaiteko elkarrizketa bat izatea. Hala ere, antzinako Erroman oroimena betikotzeko modurik zuzenena zen arbasoen gurtza, hau da, urtero hilobietara zenbait bisitak egitea. Haietan, senideek eta hurbilekoek antolatutako bazkarietan hildakoek, nolabait, parte hartzen zuten. Urtean zehar, familia garrantzitsuenek, haien ''villae''tan edo ''domus''etako aldare txikietan, arbasoen memoria gordetzen zuten, askotan haien eskulturen bidez<ref>Dasen, V., 2010, 109. or.</ref>. == Hileta-erritoak == Erromatarrentzat hileta-erritoak terminoak heriotzarekin lotutako era guztietako erritu-praktikak barne hartzen zituen, besteak beste, hildakoa prestatzea eta etxetik ateratzea, etxearen garbiketa errituala (''exverrae''), dolualdia (''feriae denicales''), Zeres jainkosari egin beharreko sakrifizioa, hilobi legala (''porta praesentanea''), eta hileta ondoren suarekin eta urarekin familiaren garbiketa- eta arazketa-errituala (''sufito''), eta, azkenean, hildakoa oroitzea eta bere hilobian ohiko eta noizbehinkako bisitak egitea<ref>Gee, R., 2008, 63.or.; De Hemmer G. A. K., 2018, 354. or.</ref>. Antropologoek zehaztu dute kultura askoren hileta-errituala hiru etapatan banatzen dela: lehenengoan, banantze-erritua, tartean daudenak beren bizi-egoera normaletatik bigarren egoerara eramaten dituen zeremonia da; bigarren trantsizio-etapa da; eta hirugarren etapa "agregazio errituala" da, hots, ohiko bizitzara itzultzea. Erroman, prozesioan egindako hildakoaren pertsonifikazioa, trantsizio-etaparen parte bat zen. Izan ere, mimoaren irudikapenean, hildakoa gorpu eta izaki bizidun baten gisa agertzen zen, mundu hilkorraren eta haragokoaren arteko trantsizio-une horretan harrapatuta balego bezala. Hileta-erritualaren trantsizio-etaparen bigarren fasea inbertsioa zen. Jokabide horretan, hildakoaren senideek mina erakutsi behar zuten azaleko zeinu batzuen bidez, hala nola arropa zikinak jantziz, edo saskil agertuz, hau da, ohikoa ez zen itxuraz<ref>Sumi, G. S. 2002, 578. or.</ref>. Senideek hilzorian zegoena besarkatzen zuten edo musu bat ematen zioten, haren azken arnasa hartzeko, eta hil ondoren, begiak ixten zizkioten. Sarritan, zeregin hori hurbileko emakumezko senideen esku zegoen. Hilotza hilobiko helmugara eraman aurretik, hildakoa bizidunen komunitatetik hildakoen komunitatera igarotzeko lagungarriak ziren zenbait hileta-errito prestatzen zituzten. Errituak hil berriak gizartean izandako garrantzian zentratzen ziren, eta neurri batean, ezkutatzen zuten pertsona hori, jadanik, gorpu bat besterik ez zela, usteltze prozesuan zegoen hilotz bat<ref>De Hemmer G. A. K., 2018, 360. or.</ref>. Hil ondoren, hilotza lurrean jartzen zen, non garbitu eta espeziekin eta produktu aromatikoekin tratatzen zuten eta masailezurra lotzen baitzioten. Ondoren, hilotza lorez jantzi eta batzuetan txanpon bat jartzen zioten ahoan Karonte txalupariarentzat. Azken ohitura hau, judutar eta kristau iturrietan aipatzen da, eta, izatez, judutar ehorzketetan txanponak aurkitu dira<ref>Duinker, H., 2015, III. 20.</ref>. Artean etxean zegoenean, hildakoa ohantze berezi batean jartzen zuten (''lectus funebris''), etxeko atarian ikusgai. Erakusketaren iraupena familiaren egoera sozialaren eta etxearen garrantziaren arabera aldatzen zen. Etxe xumekoentzat deserosoa izan zitekeen erakusketa pare bat egun baino gehiagoz jarraitzea, baina dirudunen artean, astebetez luzatu ohi zen<ref>De Hemmeer, G. A. K., 2018, 361. or.</ref>. Hildakoa etzanda etxeko atarian azaldu ondoren, hileta-segizioa (''pompa'') hilobira joaten zen. Prozesioa gauez egiten zen [[Heriotza antzinako Erroman#Heriotzak eragindako kutsadura|heriotzak eragindako kutsadura]] ekiditeko, eta familiak eta beste gonbidatuek hilkutxa eramaten zutelarik hilobirako bidea hartzen zuten<ref group="oh">Ehorzketa-ohantzeko zerraldoa (''feretrum'') aberatsenentzat, eta bertsio merkeagoa (''sandapila'') pobreenentzat.</ref>. Dirua egonez gero, zeremonia-maisu profesional bat (''dissignator'') eta ehorzleak (''libitinarii'' eta ''pollinctores''<ref group="oh">Plautok adierazi zuen ''pollinctores'' izena eratorri zela heriotzaren kolorea ezkutatzeko, hlotzaren aurpegia hautsez (polena) estaltzeko praktikatik.</ref><ref>Plaut. ''Poen''. 63</ref>) kontratatzen zituzten hileta-prestaketak egiteko. Alokatutako emakumezko auhendariek (''praeficae'')<ref>Varro. ''Ling''. 7.70.1.</ref> eta musikariek (''tibicines, siticines, cornicines, tubicines'')<ref>Cic. ''Leg.'' 2.59.7.</ref> arbasoen maskarei jarraitzen zieten (''scaenici artifices'')<ref>Sterbenc, E. D., 2011, 49. or.</ref>, eta horien atzean; hildakoa, senideak eta lagunak zihoazen<ref>Plb. 6.54.10</ref>. Prozesioan, artistek arbasoen argizarizko maskarak (imagines maiorum) janzten zituzten: aita, ama, emaztea, senarra edo baita estatu karguak izan zituzten hildako gizonezko senideenak ere (edilarena behintzat). Horrela, publikoki familiaren ohorea aldarrikatu zuten. Hileta-mimoek aukera-multzo estandar bat zuten bere interpretaziorako. Alegia, bere emanaldia isekari izan zitekeen, edo ilunagoa eta serioagoa familiak horrela nahi izanez gero<ref>Sumi, G., 2002, 574. or.</ref>. Erromatarren hileta inperial eta aristokratikoetan, antzerkia erabili ohi zen. Musikariek, antzezleek eta dantzariek kalejira egiten zuten min faltsua adieraziz. Antzezpenik deigarriena aktore batek gauzatzen zuen, hildakoaren itxura erakusten zuen maskara eta jantziak eramaten zituena, hildakoak lortu zituen kargu eta ohoreak laudatzeko<ref>Ibid. 559. or.</ref>. Alabaina, Zizeron ez zen erritu bitxi eta dramatikoen fanatikoa, hala nola bere buruari bularrean kolpeak ematea, ileak erauztea, masailak urratzea edo garrasiak egitea¹¹³. Luziano uste berekoa zen: bere arabera dolu dramatikoa eta neurri gabekoa desatsegina zen¹¹⁴. Martzialek, bere aldetik, lagun baten kasu bat komentatu zuen, haren aitaren heriotzaz bakarrik negar egiten zuela lagunartean zegoenean, baina ez zuen inoiz halakorik egin bakarrik zegoenean. Haren ustez, lekukorik gabe negar egiten zuenak zinez sufritzen zuen¹¹⁵. Estaziok ez zuen uste egoera guztietan gezurrezko mina zenik, eta hori baieztatzeko ''Priscilla''ren erritoetan, intsentsu-piloak, hilkutxa garestia, ehorzketa landua eta senarraren malkoak deskribatu zituen. Estazioren ustetan, senarraren maitasun eta galeraren adierazpenak egokiak ziren haren emaztea galtzean¹¹⁶. Aktore, esklabo edo liberto batek interpretatzen zuen enperadore edo aristokrata zenaren papera haien hiletetan. Ordezkapen-ekintza horrek bi kategoria sozial antitetiko, aktorea eta aristokrata, lotzen zituen denbora laburrez; aktoreak, esklabo hutsak, aristokrataren edo enperadorearen boterea eta autoritatea zuen¹¹⁷. Zuziak¹¹⁸ eta intsentsua¹¹⁹ segiziokoak ez kutsatzeko lagungarriak ziren bitartean, musika mota jakin bat jotzen zen kanpotarrei aldenduta egon zitezen ohartarazteko¹²⁰. Hiletara joan zirenei zegokienez, bainatzeari uko egiten zioten¹²¹, eta itzultzean, urez, hautsez ''sufitio'' izeneko garbiketa erritoa egin behar zuten, suaren gainean ibili ondoren¹²². Pertsonarik garrantzitsuenek, Forora eraman ondoren, haien bizitza goraipatzen zuten, baina pertsona gehienak zuzenean zeramatzaten nekropolira, ehorzketak edo errausketak egiteko. Errausketak hainbat ordu iraun zezakeen, baina pira hondarrak ardoz bustitzen ziren errautsak eta hezurrak ontzi batean bildu aurretik. Bigarren mailako ehorzketarako, hezurren haragia desegin arte itxaron behar zen. Errausketa baino lehen, lurra isurtzen zen gorputzaren gainean, hezur bat kentzen zen ''os resectum'' erritualerako eta begiak irekitzen zitzaizkion¹²³. Suaren gainean janaria eta intsentsu opariak jartzen zituzten, eta hildakoaren ahoan txanpon bat Karonte txalupariari ordain ziezaion azpimunduan sartzeko. Erraustu ondoren, sua ardoz edo esnez bustitzen zen, eta familiaren emakumeek hezurrak bildu eta urna batean jartzen zituzten. Errauts-kutxatila lurrean lurperatu edo hilobi-ganbera batean sartzen zen¹²⁴. Erromatarren hileta-erritoetan, ''silicernium'' izeneko janari bat zegoen, ziurrenik ehorzketa egunean jaten zena. Hala ere, ez zen jaialdi bat, hildakoari egindako agur-ekitaldi intimo bat baizik. Beste hileta-bazkari bat, ''novendialis'' afaria, bederatzi eguneko dolu-aldiari amaiera ematen ziona, aukera atseginagoa zen. Nolanahi ere, Zeresi erromatar hiletetan eskaini zitzaizkion animalien sakrifizio bakarrak urdanga eta txerri bat ziren, eta sakrifizio horiek hileta santutzeko eta familia garbitzeko ziren¹²⁵. Hilobi-ondasun ohikoenak zeramikazko tresnak (eltzeak, lanparak eta olio lurrinduzko flaskoak, ''unguentaria'' izenekoak) eta artikulu pertsonalak ziren, hala nola bitxiak, orraziak eta baita sandaliak ere. Artikulu horiek hilobian uzten ziren ehorzketaren unean edo ondorengo bisitetan. Hilotza hilobian utzi ondoren, hileta-taldea bazkari baterako biltzen zen. Erromatar hileta-otorduak hilobian egiten ziren eta hauen atal bat Zeres jainkosari sakrifikatutako animalia bat izan zitekeen¹²⁶. Hileta-oturuntzek zeresan handia izan zuten ehorzketaren ondorengo erritoetan, non biziak eta hilak biltzen zituzten. Erromatar hilerri askotan zulo edo hodi txikiak aurkitu dira hilobien gainazalean likidoak isurtzeko, eta horrela, libazio-eskaintzetan, hilen hondakinen gainera eroriko ziren zuzenean¹²⁷. Bizitzaren azken bidaia antolatzea ''libitinaria'' izenekoen monopolioa zen. Monopolioaren onuradunak ez zuen fisikoki lan egiten, baizik eta berak kontratatutako langileek. Puteolin (gaur egungo Pozzuoli), legeak eskatzen zuen enpresak gutxienez, 32 langile edukitzea, 20 eta 50 urte bitartekoak eta desgaitasunik gabekoak. Edozein hiritarren gorpua prestatzeko eta ondorengo garraioa eta ehorzketa kudeatzeko eskubide esklusiboaren truke, hileta-hornitzaileak ere behartuta zeuden hiritik ateratzeko, gehienez jota egun bateko epean, erreklamatu gabeko giza gorpuak eta ager zitezkeen animalien gorpuzkiak. Kontzesioari lotutako beste betebehar bat zen magistratuek agindutako heriotza-zigorrak betetzea, eta esklaboak torturatzea, horretarako «beharra» sortzen zen bakoitzean¹²⁸. Ehorzketa egunean, bederatzigarrenean, eta azken dolu-egunean (''novemdialis afaria''), hilobian bazkari bat (''silicernium'') egiten zen, hileta-erritualaren zati gisa. Otordu horiek hileta-erritualaren funtsezko zatiak ziren, oso lagungarriak hildakoei janaria ematen zieten bitartean azpimundura igarotzeko¹²⁹. 113Cic. ''Tusc''. 3.62; Cic. ''Leg''. 2.59.6. 114Lucian. ''Luct''. 113. or. 115Mart. ''Ep.'' 1.33. 116Stat. ''Silv''. 5.1. 117Inbertsio hori urtero egiten zen ''Saturnalia'' izeneko jaialdian, esklaboek eta ugazabek beren rolak trukatzen zituztenean. ''Saturnalia'' jai erlijioso eta soziala zen, askapenekoa eta erlaxaziokoa. Izenak Saturno jainkoarengan du jatorria, gizakiei lurra nola landu irakatsi baitzien. Erein eta berehala, saturnalak ospatzen ziren, negu latzean haziak babes zitzan Saturnori eskatzeko. Erromatarrek, azkenean, ahaztu zuten jaiaren jatorria, eta abenduaren 17tik 23ra bitartean, kale jendetsuetan jendeak neurririk gabe jaten eta edaten zuen ardoa, eta jokoa baimentzen zen. Saturnalen osagai garrantzitsuena oturuntzak ziren, non jende arrunta eta elitea elkartzen ziren. Giro hartan, esklaboak beren eguneroko betebeharretatik askatzen ziren, eta, batzuetan, ugazabek beraiek zerbitzatzen zituzten, gauzen berezko ordena aldatzera jolasten zirelarik. 118Hurrengo egile hauek hileta-prozesioetan aipatu zituzten zuzien erabilera: Mart. ''Ep.'' 8.43; Prop. 4.11.45. 119Ondoren aipatutako idazleek hiletetan eta hildakoak baltsamatzeko intsentsua eta lurrinak erabiltzen zirela adierazi zuten: Mart. ''Ep.'' 10.26, 11.54; Plin. ''HN'' 12.82.1, Plin. ''Ep''. 5.16.7.3; Plut. ''Sull''. 38.2; Prop. 2.13.21; Stat. ''Silv''. 2.6.84–89, 3.3.34–55, 5.1.209–15. 120 Hor. ''Sat''. 1.6.42; Petr. 77–78; Plin. ''HN'' 10.121; Prop. 2.13.20, 4.7.4, 4.11.9. 121'''Petr.''' 42.1; Cic. ''Vat''. 31; Diod. Sic. 1.91.1. 122'''Bodel, J., 2000, 142. or.''' 123''Os resectum'' hilobia legitimatzen zuen zeremonia bat zen, hildakoa behar bezala lurperatu ondoren eta, azken batean, heriotza-kutsaduraz familia garbitzen zuen. 124 Emmerson, A. L. C., 2020, 7. or. 125Kajava, M., 1998, 115. or. 126De Hemmer G. A. K., 2018, 360-361. or. 127Duinker, H., 2015, 22. or. 128Rutgers, L., 2013, 518-519. or. 129Graham, E. J., 2006b, 36. or.; Sterbenc E. D. 2011, 52. 53. or. == Ehorzketak == [[File:Roma-mausoleo di augusto.jpg|thumb|300px|<center>Augustoren mausoleoa</center>]] Augustoren garaian, bi lurperatze-eremu garatu ziren: bata ''loca religiosa'' izenekoa zen, Erromako sarreretako bideetan kokaturik, non ondo apaindutako hilobiek lekuaren izaera erlijiosoa nabarmentzen baitzuten. Eskilinoko atetik kanpo zegoen bestean (''loca publica''), exekuzioak burutzen ziren, eta behartsuen, gaizkileen eta identifikatu gabekoen hilotzak botatzeko erabiltzen zen. Han, hilotzak, normalean, aire zabaleko hobi handietan (''puticuli'') uzten ziren, batzuetan estaltzen baziren ere¹. K.o. I. mendearen erdialdean, Erroma Inperiala hilerriz inguratuta zegoen. Ezagunenak honako hauek izan ziren: Eskilinokoa, ekialdean; hiriaren iparraldeko ''Via Salaria''ko nekropolia, Trajanok K.o 110. urte inguruan eraikia; eta ''Via Cornelia''k zeharkatzen zuen Vatikanoko hilerria, hiriaren mendebaldean, Konstantinok eraikia K.o. 320. urtean. Hiri-eremua kanpoalderantz hedatu ahala, hilerrietako gune batzuk bizidunek erreklamatu zituzten, baina beste batzuek hildakoenak izaten jarraitu zuten. Beraz, bi munduen arteko mugak, fisikoak zein kontzeptualak, etengabe birmarrazten ziren². Pobreak ''loca publica'' eremuetan lurperatzen zirenez, errazago izan zen hilerri ez sakratu horiek erabiltzea hiriko zabalgune berriak egiteko. Hori izan zen Eskilinoko lubakiaren kasua, Mezenasek K.a. 35. urte inguruan eskuratu zuena bere ''hortus''a egiteko. Eskuarki, Erromatarren ohiko ehorzketak hildakoaren gizarte-mailaren araberakoak izaten ziren. Behartsuenek, ''honestiores''ek ez bezala, ez zuten hileta-erritualik jasotzen, eta sarritan beren gorpuen helmuga aire zabaleko zangak ziren. Jende horrentzat, haien gorpuzkien patua benetako kezka zen, zeren, erromatar gehienen alderantziz, haien hilotzak hiltzean abandonatu ohi ziren (''cadavera''), eta, ondoren, hobi komunetara botatzen zituzten. Dena den, Emma Grahamen ustez, kaleetan abandonaturiko gorpuak putzu horietara botatzen bazituzten ere, lubaki horietan botatzea ez zen hiriko pobreen ehorzketa motarik ohikoena³. Nahiz eta kalkulu kontserbadoreenen arabera 1.500 gorpu inguru urtero erreklamatu gabe agertu Erromako kaleetan⁴, ehorzketa ordaintzeko baliabide nahikoak zituztenak (''corpora'') hilobietan lurperatzen zituzten, horretarako familia-baliabideak erabili behar bazituzten ere⁵. Esklabo bat hiltzen zenean, haren gorpua hiritik berehala atera behar zuten, baina hiritar edo magistratu batena, etxeko atarian nahi beste egon zitekeen (''collocatio''). Hamabi Taulen legeak, hiletei buruzko X. kapituluan, debekatu egiten zuen hiriko harresien barruan hileta-suak eta ehorzketak egitea⁶. Hala ere, estatista garrantzitsu batzuk lurperatuak izan ziren⁷, hala nola Kaio Fabrizio (K.a. 270 inguru), komunitatearen alde egindako merituengatik (''virtus'')⁸. Hadrianok dekretu bera gogorarazi zuen, eta 40 urre-txanponeko isuna ezarri zien hirian senideak lurperatzen zituztenei, baina magistratuak salbuetsita zeuden. Multaz gain, arau-hausleei, hilobi-lekua konfiskatuko zien eta, gainera, hilotza lekualdatu behar zuten⁹. Berriro ere, Valentinianok eta Teodosiok dekretua eguneratu zuten, baina osasungarritasun arrazoiengatik: debekatu zuten gorpuak hil-kutxetan edo sarkofagoetan etxean gordetzea. Arau-hausleek 50 kilo urre eta haren jabetzaren heren bat ordaindu beharko zituzten¹⁰. Dirudienez, K.a. I. mendean errausketa zen Erroman gehien praktikaturiko erritoa, nahiz eta familia zaharrenek ehorzketarekin jarraitu zuten¹¹. Errausketaren joera berriro ere ehorzketaren alde aldatu zen K.o. II. mendean, Erromatik hasi eta probintzietara hedatuz¹². Ehorzketa eta errausketa praktikatzeaz gain, erromatarrek euren hildakoak baltsamatzen zituzten. Hori adierazten digute aipamen literario eta arkeologiko isolatuek, Grotta Rossako momiarenak, esaterako¹³. Gutxienez, ehorzketa egoki batek hilotzak lurrez estaltzea eskatzen zuen. Estaldura sinboliko horren atzean hildakoak babestea zegoen. Hilobi apalak ere, oro har, gorpua ahalik eta gutxien eraldatzeko diseinatu ziren. Gorpuzkien inguruan babes-egitura bat sortzeko eraikuntza-materialtzat lauzak, harria edo anforak erabili ziren¹⁴. Errepublika garaiaren amaieran, Erromako biztanleria hazi zen, baina ez ziren hobetu osasungarritasun- eta pobrezia-egoera orokor txarrak. K.a. I. mendearen erdialdean, Varronek aipatu zuen pertsonak, animalien gorpuak eta zaborrarekin batera botatzen zituztela halako putzuetan. ''Puticuli'' deitu zien, hilotzak usteltzen ari ziren bitartean kiratsa zerielako. Lubaki komunik ezagunena Eskilinotik haratago zegoena zen¹⁵. Horaziok ere Eskilinoko hobi komuna aipatu zuen¹⁶, non behartsuen gorpuak botatzen baitzituzten, batzuetan, otoi labur bat egin ondoren¹⁷. Eskilino muinoko ''Sessorium'' deituriko tokian, ''puticulum''aren ondoan, estatuak ezarritako zigorrak gauzatzen zituzten: gurutziltzatzea, bizien errausketa eta kondenatuen altueratik jaurtiketa. Leku horretan abandonatzen ziren gorpuak, ehorzketa eta hileta-errituak ukatu izan zizkietenei, txakurrek eta hegazti sarraskijaleek kontsumi zitzaten. Ez da harritzekoa erromatarrek inguruan aldare bat eskaintzea ''Mala Fortuna'' jainkosari¹⁸. ''Puticulum''a kokatzeko Eskilino aukeratzean, eremuak eragin handia izan zuen pobreen hilerri gisa, auzo marjinaletatik gertu zegoelako. Hain zuzen ere, lubaki komuneko bezero gehienak Subura auzokoak ziren. 31. irudia: ''Eurisazes okinaren mausoleoa'' Lancini arkeologoak 1891n beste ''puticulum'' bat aurkitu zuen Serviar zelaian, 50 x 30 metrokoa, eta, kalkuluen arabera, 24.000 hilotz inguru biltzen zituen¹⁹. Eskilinoko hilerriak bi zati zituen: batean, komunitate-kolunbarioak zeuden, baina, bestean, hobi komunak; eta toban zulatutako beste batzuk, metro karratu bat baino gehixeagokoak. Guztiak bederatzi metroko sakoneran aurkitu ziren, gizakien, animalien eta zaborraren hondarrekin nahasturik²⁰. K.a. 38ko senatuaren dekretua hiritik bi kilometro baino gutxiagora zaborra botatzea eta gorpuak erretzea debekatzen zuenak²¹, Eskilinoko hilerriak izan zezakeen eragozpenak ulertarazten dizkigu. Mezenasek eremu hori erosi orduko, lur geruza lodi batez estali zuen. Horaziok bere poemetan saneamendu operazio hura txalotu zuen²². Dekretu hori Eskilino eta Viminal ateen arteko hiru ''cippi''etan²³ agertu zen ere. Porfiriok ere esan zuen Eskilino osasuntsuagoa bilakatu zela erraustegiak (''ustrinae'') urrunago mugitu zirenean²⁴, baina ''puticuli'' berriez ez zuen ezer esaten. 1Cilliers, L.; Retief, F., 2012, 51. or. 2Bodel, J., 2014, 177. or. 3Graham, E. J., 2006b, 111. or. 4 Varro. ''Ling.'' 5.25.3. 5Graham, E. J., 2006, 25. or.; Bodel, J., 2000, 129. or. 6''Hamabi taulak.'' 10.1. 7Plut. ''Publ''. 23.3. 8Sterbenc, E. D., 2011, 42. or. 9Ulp. ''Dig''. 47.12.3.5. 10''Cod. Theod.'' 9.17.6. 11Tac. ''Ann.'' 16.6.1. 12Plin. ''HN'' 7.54.187; Jongman, W.M. et al, 2019, 146. or. 13 <nowiki>http://www.archeoroma.beniculturali.it/musei/museo-nazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/percorso-espositivo/sala-b/mummia-grottaross</nowiki> 14Banda, M., 2012, 3. or. 15Varro ''Ling''. 5.25.1. 16Hor. ''Sat.'' 1.8.8-13. 17Mart. ''Ep.'' 8.75.9. 18Plin. ''HN'' 2.16.1. 19Graham, E. J., 2006b, 67. or. 20Le Gall J., 1982, 148. or. 21Cass. Dio 48.43.3; ''CIL'' 1². 838, 839. 22Hor. ''Sat''. 1.8.8. 23Mugarri batean zizelkatutako ediktuak, epitafioak, edo beste ohar pribatu batzuk. 24Porph. ''Carm''. 1.8.14.2. == Hileta-monumentu kolektiboak == Oro har, errausketa Errepublika amaierako garaitik Hadrianoren garaira arte ehorzketa-modurik ezagunena izan zen, eta horren froga dira errausketa-ontziak egokitzeko eraiki ziren kolunbarioak. 32. irudia: ''Familiarentzat eta bere libertoentzat eginiko hilobi baten hilarria. Kapitolio-Museoak'' K.o. lehenengo hiru mendeetan lurperatzeko espazio kolektiboak kolunbarioak, katakonbak eta hilerriak izan ziren, baina hilerri kristauen gainean, ez dago ebidentzia sendorik esateko K.o. VI. mendearen hasiera baino lehen existitzen zirenik. Izan ere, kristauak elkarrekin lurperatuak izan zitezkeen arren, eta, beharbada, pobreen ehorzketa ahalbideratzeko evergetismo mota bat sustatuko bazuten ere, ez da ezagutzen inolako kristau elkarterik hilerriren bat aldarrika zezakeenik²⁵. Lehenago aipatu den moduan, Erromak hiru nekropoli handiak zituen: Eskilinokoa, ''Via Salaria''koa, eta Vatikanokoa. Lehenengoak Errepublikaren amaiera arte (K.a. 35) iraun zuen, bigarrenak K.o. 115 arte, eta hirugarrenak kristautasunaren lehen aldia arte (K.o. 320)²⁶. ''Puticuli''en klase baxuen ehorzketa-leku gisa ez bezala, erromatar aristokratek hilobiratzeko familia-hilobiak eta hipogeoak sortu zituzten. Errepublikaren amaieran eta K.o. II. mendetik aurrera, Erromarako sarbideetan hilobiekin lerrokatutako kaleak garatu ziren. Azkenean, aldiriak hilobi-paisaia bihurtu ziren, eta hilobi monumentalak edo ez hain monumentalak eraiki ziren, ez baitzen baimentzen ezein hiritar arrunt ehorzten ''pomerium''aren mugen barruan²⁷. Jatorriz, hileta-monumentuak arraroak ziren gizartearen goiko mailakoak izan ezik, baina K.a. I. mendearen bigarren erditik aurrera, hilobiak agertzen hasi ziren, eta beren ospea handitu egin zen K.o. I. mendean zehar. Hileta-monumentuek forma arkitektoniko ugari zituzten, hala nola aldareak, dorreak, tenpluak, etxeak eta esparru itxiak. K.o I. mendearen erdialdera, hilobiak, oro har, handitu, eta ehorzketa anitzetarako egin ziren. K.o. II. mendearen amaieran, badirudi hileta-monumentuen ekoizpena gutxitu zela katakonbak agertzean eta lurpeko ehorzketa areagotzearekin batera. Lehen katakonbak nahiko egitura xumeak, estuak eta ilunak ziren, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxuzkoagoak bihurtu ziren²⁸. 33. irudia: ''Erromatar kolunbario bat'' Augustoren mausoleoa izan zen Erroman egin zirenetako ikusgarriena. Marteren zelaian zegoen hileta-konplexuak 45 m-ko altuera eta 90 m-ko diametroa zuen, eta han utzi ziren Nervaren garaira arte familia inperialaren hondakinak salbuespenak salbuespen²⁹. Erromako monumentu ikusgarrienen artean aipatzekoak dira Zezilia Meteloren mausoleoa, Eurisazes eta Kaio Zestioren piramidea³⁰. Eliteen artean hileta-monumentuak gero eta ezagunagoak zirenez, mausoleo haiek familia nuklearraren gorpuzkiak gordetzeko diseinatu ziren, eta honela adierazten du epigrafak: ''fecit sibi familiaeque suae'' (beretzat eta bere familiarentzat egin zuen). Zenbaitetan, testuak ''domus''aren zerbitzura zeudenak, esklaboak eta libertoak barne, onartuak ziren hilobi haietan: ''fecit sibi et suis et libertis libertabusque posterisque eorum,'' hots, berarentzat, senideentzat, bere askatuentzat eta haien ondorengoentzat egin zuen³¹. Horrela, esklaboek ehorzketa batez goza zezaketen beren jabeen familia-mausoleoan, zeinek duina izateaz gain, bakea ematen baitzien oroimenezko ekitaldien bidez. Era berean, askatuak izan ondoren, esklabo ohi askok lotura estuak izan zituzten beren ohiko nagusiekin, eta, horren ondorioz, ehorzketa-espazio bat ere izan zuten familia-hilobiaren barruan, halaxe erakusten du ''libertis libertabusque posterisque eorum'' formulak hilobiaren inskripzioetan³². Monumentu prebentibo horiek ''ante mortem'' hilobiak deitu ziren³³. Oro har, monumentu bat eraikitzea pobreen eskura ez zegoen finantza inbertsioa zen. Haurrentzako hilobi-monumentuei dagokienez, oso landuak izaten ziren, haurtxoaren irudia eta idatzitako testua baitzituzten. Haurrak bizitza laburreko lehen 40 eta 60 egun bitartean janzten zituzten arropekin irudikatuak ziren, eta umeen heriotzaren unean erregistratutako adina oso zehatza izan ohi zen, hilabeteak, egunak eta orduak barne, eta horrek adierazten du haien oroimena minez gordetzen zela³⁴. ''Honestiores''ek, batzuetan, Erromatik gertuko jabegoetan beren hildakoak lurperatzen zituzten. K.o. I. mendetik aurrera familia horiek ehorzketa-monumentuen inguruan ekoizpen intentsiboko baratzak sortzeko aukera ikusi zuten, haien produktuekin Erromaren etengabeko eskaria hornitzeko. Hilobi-barrutiak zoro erlijiosoaren kategoria bazuen ere, hilobi haien senideek saiatu ziren landutako lurra eta monumentuen inguruko ekoizpen-propietateak babesten, hilobietatik besterenezinak zirela aitortuz, eta horrela espero zuten monumentuaren babes erlijiosoaren estatusekin baratzetarako legalitatea lortzea³⁵. Hilobien izkinetan jarritako ''cippi''ek eta inskribatutako epitafioetan lursailen tamainak aipatzen diren maiztasunak iradokitzen dute monumentuaren bortxaezintasuna markatzea eta eremu sagaratua mugatzea erromatarren hileta-arloaren oinarrizko alderdiak zirela³⁶. Hau da, hilobi-baratz gehienak perimetroko harresiek babestuta zeuden bitartean, hilobi baten inguruko itxitura (''maceria'')³⁷ guztiek ez zuten lorategi bat mugatzen. Hilobi-baratzak hileta-otordu komunalak egiteko leku egokia ziren, hildakoa hilobian bizi zela eta familiak berarekin batera bizitzen jarraitzen zuela adierazteko. Beraz, baratze horien ospea gutxiago zor zitzaion haien potentzial ekonomikoari gizarte-potentzialari baino. Bere existentziak erromatar identitate nazionalaren oinarri ideologikoetako bi berresten zituen: familiaren jarraipena, eta lurraren ustiapen familiar eta produktiboa, bien erabilgarritasunak eta bideragarritasunak gizarte inperialaren hedapen azkarragatik gero eta mehatxatuagoak baitziruditen³⁸. Kristoren ondoko lehen hiru mendetan zehar, erromatarren hileta-praktikek bi garapen nabarmen izan zituzten. Bata izan zen lurperatzea errausketa baino nahiago izatea, gorpua hilobiratzeko. Bestea izan zen, ziurrenik zoruko prezioen igoeraren ondorioz, hirien irteeretan nekropoli eta hilobietatik lurpeko kolunbario eta katakonbetara igaro izana, zeinak K.o. I. mendearen amaieran agertzen hasi baitziren. Augustoren ''Pax Romana'' hastearekin batera, jende fluxu handi batek hiriburura migratu zuen bertakoen onurak lortzeko itxaropenarekin. Agi denez, immigrazioak eragindako presio demografikoa izan zen ehorzketa kolektibo handiak (''columbaria'') eraikitzeko arrazoi nagusietako bat³⁹. Lehen kolunbarioak ''Via Labicana-Praenestina''n hasi ziren agertzen, Eskilinoren atetik kanpo. Bodelen aburuz, ehorzketa mota aldatzeko arrazoia bikoitza izan zen: alde batetik, Eskilinoko Eltzegilearen soroa ixtea, eta bestetik, hiritik bi kilometrora baino gertuago gorpuak erretzea debekatzea. Dirudienez, lehen motibazioa onura publikoa zen, bai gorputz deskonposatuen arrisku sanitarioak, haragi ustelaren begiradak eta usain iraingarriak ekiditeko, bai hilotzak erretzearekin suteen arriskua eragozteko⁴⁰. Emily Grahamek, berriz, uste du, kolunbarioen garapena ez zela gertatu Eskilinoko putikuluak ixtearen ondorioz. Izan ere, erraustutako hondar asko pilatzeko pentsatutako hilobi horiek Inperioa hasi baino lehentxeago sortu ziren. Hain zuzen ere, lehenengoetako bat, K.a. 55. eta 35. urteen artean; beraz, hilobi haiek ez zuten erromatar behe mailakoen lurperatze arazoa konponduko. Bestalde, Erromako kolunbario gehienak norberarentzat eta bere mendekoentzat eraiki zituzten; gutxi batzuk bakarrik sortu zituzten ehorz-elkarteek edo beste talde batzuek. Kolunbarioetan ehorztea garestia zen, eta, beraz, behartsuenek ezin zuten nitxorik erosi ezta hileta-kosturik ordaindu⁴¹. Kolunbarioak lurpeko hilobi handiak ziren, metro erdi kubiko inguruko nitxo ugari zituztenak. Hilobi horietara, gainazaletik zenbait solairutan behera jaisten zen harrizko eskailera batetik sartu behar zen. Lurpeko ganbera eta nitxoak harkaitzean zulatuta zeuden, eta horietako asko harlangaitzez eta igeltsuz estali ziren. Nitxoak antzekoak ziren, eta hildakoaren izena ageri zen bertan. Barruan errauts-urnak (''ollae'') izaten zituzten, eta kopurua seira irits zitekeen. Kolunbarioetan esklaboak, libertoak eta askeak elkarren ondoan lurperatzen zituzten. Datu epigrafikoek askotariko okupatzaileak erakusten dituzte, ''servi'', ''libertine'', ''incerti'' edo ''ingenui'' estatusa zutenak. Estatus aniztasun honek adostasun falta eta nahasmena sortzen du hilobien interpretazioan⁴². Ganberen dimentsio bertikalek iradokitzen dute hilobiaren barruan hileta erritoetarako espazioa baino garrantzitsuagoa zela ahalik eta okupatzaile kopururik handiena sartzea. Kolunbarioak, zati batean edo guztiz lurpean eraikiak, nitxo-ilarez osatuta zeuden errauts-kutxatilak gordetzeko. Garai hartako ondo kontserbatutako adibidek dira, ''Via Appia''ko hiru ''Colombari di Vigna Codini'' handiak, non Julio-Klaudiar dinastiako ehunka liberto lurperatuak izan baitziren⁴³. K.o. II. mendean izandako ehorzketaren gorakadak ez zuen errausketa desagerrarazi. Hileta-errausketa garestiak —eliteek beren aberastasuna eta aberastasuna publikoki erakuts zezaten ingurune perfektua osatzen zutenak— bat datoz hilobien kanpo-dekorazio gutxiagoarekin eta barne-espazio pribatuagoen apaingarritasun handiagoarekin. Ikertzaileak ez datoz bat errausketaren pixkanakako desagerpena eta ehorzketen gorakada Ekialdearen eraginagatik, klima aldaketagatik edo arrazoi erlijiosoengatik izan ote zen. Hala ere, Erromako lehen kristauek, idazleen arabera, ez zituzten inoiz hildakoak erraustu eta judu erromatarren ohiturari jarraitu zioten, eta han nahiago izan zuten ehortzi, erraustu baino⁴⁴. Kolunbario handiak K.o. I. mendearen bukaeran desagertu ziren eta K.o. II. eta III. mendeen hilobiratze kolektiboetara itzuli zen ehun urte inguru igaro ondoren. Beste arrazoien artean aipa litezke K.o. III. mendeko krisia, bereziki finantza-murrizketarena, gizarteko geruza baxuari eta ertainari bereziki kalte egin ziona⁴⁵. Harrez geroztik, lurperatzera itzuli zen; hobietan, sarkofago autonomoetan, hormen beheko aldeetako arkuetan (''arcosolia''), lurrean egindako indusketetan (''formae''), edo lehendik zeuden hilobiak berrerabiliz, beren barne-egitura aldatu eta gero⁴⁶. Errausketa, prozesu konplexua izan zen eta ondo egiteko jakintza espezializatua behar zuen. Formarik oinarrizkoena, ''bustum'' motakoa, ehorzketa lekuan burutzen zen. Arbolaren azpian sakonera txikiko hobia edo lubaki bat zulatzen zen, eta ''in situ'' uzten zituzten hildakoaren errautsak, hautsa eta hezurrak, eta gorputzarekin batera hildakoaren ondasunak edo tresnak ere erretzen ziren ere⁴⁷. Konplexuagoa eta are ohikoagoa zen errauste-eremu bereizia (''ustrinum'') erabiltzea. Behin baino gehiagotan erabil zitezkeen labe-egiturak, ez zeuden nahitaez hilerrietan kokatuta. Erraustegi horietan 500 ºC inguruko tenperatura lortzen zen, gorpu gehiena deskonposatzeko adinakoa. Oro har, gizabanako bat ez zen guztiz errausten, beraz, hezurren pisuaren %40-60 inguru berreskuratzen zen. Ondoren, hondakinak bildu eta edukiontzi batean sartzen zituzten lurperatzeko. ''Ustor'' izenekoa, suari piztuta eusteaz arduratzen zen. Ohikoa zen hiletara joaten ziren guztiak txondor inguruan egotea, errausketak irauten zuen 7 edo 8 orduetan. Errautsak jaso ondoren, zeremonia-maisuak ''ilicet'' (''ire licet'') hitza esaten zuen, eta hark baimena ematen zion hileta uzteko⁴⁸. Hiri barruan hileta-suak (''ustrinae'') debekatzeko dekretua sute-arriskuak prebenitzen saiatzen zen. Arriskua larriagotu egiten zen, bai hilotza erretzeko iraupen luzea zuelako, bai instalazio publikoetan errausketa masiboak egiteko ohitura zegoelako⁴⁹. Plutarkoren arabera, gertaera horietan, gutxienez emakume baten gorpua gehituko litzateke hamar gizoneko, emakumeen ehun lodiagoek errausketa-labearen tenperatura igotzen laguntzen baitzuten⁵⁰. Erraustutako hildakoen errautsak eta hezurrak beirazko edo zeramikazko kaxetan eta poltsetan gordetzen ziren. Ondoren, ontzi horiek hobi edo hilobi-egitura batean sartzen ziren. Errausten ez ziren hilotzak hileta-jantzi batekin biltzen ziren, eta, ondoren, zerraldo edo sarkofago batean sartzen ziren, geroago, ehorzketa-lekura eramateko⁵¹. Kolunbarioak ez bezala, katakonbak izeneko lurpeko galeriak ez ziren eraiki erraustutako giza hondakinak gordetzeko, gorpuak baizik. Lehen katakonbek egitura xumeak, estuak eta ilunak zituzten, baina K.o. IV. mendetik aurrera zabalagoak eta luxu handiagokoak bihurtu ziren. Katakonbarik zaharrena Kalistorena izan zen, K.o. II. mende amaierakoa. Erromatar katakonbei buruzko azken ikerketek erakusten dutenez, ehorzketa mota horretan ez zegoen inolako loturarik kristautasunarekin. Talde familiar eta erlijiosoak zenbaitetan elkarrekin agertzen baziren ere, hileta mistoak ohikoak izan ziren K.o. IV. mendera arte⁵². Lehen mendearen amaieran errausketa desagertzen hasi bazen ere, ezin esan daiteke juduek edo kristauek aldaketa horretan eragin zutenik, noizean behin ehorzketa egiten zutelako bakarrik. Egia esan, talde horiek txikiegiak eta hutsalegiak ziren garai hartako errituak nabarmen aldatzeko. Augustoren garaian, Erroman 8.000 judu inguru bazeuden ere, ez da haien hilerririk aurkitu, beraz litekeena da haientzat, gainerako erromatarren antzera, erritorik usuena errausketa izatea⁵³. Bodelen arabera, Erromako kristauak katakonbak erabiltzen hasi ziren bertako komunitate juduaren eraginari esker. Horren ondorioz, K.o. 100. urte inguruan kristauak hasi ziren katakonbak eraikitzen Erroman. Edozein modutan ere, biek ala biek, ehorzketak egitean, bertako biztanleen ohiturei jarraituz egin zituzten. Izan ere, kristau askok, katakonbak erabiltzen baziren ere, familia-monumentu tradizionaletan lurperatzen jarraitu zuten K.o. III. eta IV. mendeetan zehar. Horrek ezeztatzen du kristauek modu esklusiboan katakonbetan ehorzketa egiten zutela dioen teoria. Gainera, oso ohikoa zen beste identitate erlijiosoetako hilerri kolektiboetan lurperatzea⁵⁴. Katakonbetan, helduentzat hilobiez bestalde, bazeuden beste batzuk txikiagoak zirenak nerabe, haur baita haurtxoentzat ere. Horrexegatik, hobi horiek induskatzeaz arduratzen ziren ''fosorei''k edo aitzurgileak oso pertsona pragmatikoak ziren: hilobi bakoitza arroka bolkanikotik banaka hustu behar zenez, sortutako zaborra eskuz atera behar zen, sarritan lurpeko galeria estu eta gorabeheratsuen tarte luzeetan zehar. Oro har, hilobiak ez ziren behar baino handiagoak egiten⁵⁵. Ann Marie Yasin, ostera, froga arkeologikoetan oinarritzen da defendatzeko kristauak katakonbetan eta gune komunitarioetan taldetan lurperatuak izaten zirela, eta ehorzketa errituak eta kristau hildakoen oroimena komunitate osoak partekatu zituela hasieratik. Erromako hileta-erritu tradizionalak familiaren nortasuna indartzen zuen bitartean, kristauen hilobi-errituak martirien gurtza nabarmentzen zuen bereziki (''dramatis personae'')⁵⁶. 25Bodel, J., 2008, 195-205. or. 26Bodel, J., 2014, 183. or. 27Liv. 1.26.6.2, 1.26.11. 28De Hemmer G. A. K., 2018, 358-359. or. 29Rutgers, L., 2013, 501. or. 30Yasin, A. M., 2005, 436. or. 31''CIL'' 6.31852; Rutgers, L., 2013, 517. or. 32Gai. ''Dig''. 11.7.5. 33Bielfeldt, R., 2009, 68. or. 34Carrol, M., 2018, 157-158. or. 35Bodel, J., 2018, 201. or. 36''CIL'' 6.355. 37Cic''. Phil.'' 9.14.9. 38Bodel, J., 2018, 231-232. or. 39Duinker, H., 2015, 10. or. 40Bodel, J., 2000, 134. or. 41Graham, E. J., 2006b, 84. or.; Bodel, J., 2008, 179. or. 42Duinker, H., 2015, 7., 22. or. 43Graham, E. J., 2006b, 8., 113. or. 44Rutgers, L., 2013, 515. or. 45Borg, B., 2020, 422. or. 46Graham, E. J., 2006b, 32. or.; Rutgers, L., 2013, 514. or. 47Graham, E. J., 2006b, 33. or.; Duinker, H., 2015, 21. or. 48Serv''.'' Aen. 6.216. 49Bodel, J., 2000, 133. or. 50Plut. ''Mor.'' 612C. 51De Hemmer G. A. K., 2018, 358. or. 52Ibid. 53Rocca, S., 2019, 460. or. 54Bodel, J., 2008, 186-188. or. 55Rutgers, L. V., 2015, 38. or. 56Yasin, A. M., 2005, 447. or. == Beste hilobi mota batzuk == ''Puticulien'' anonimotasun masiboez gain, bazeuden ehorzketa indibidualen mota xumeak, esaterako, kutxatzarrak (''cassone''), ''cappuccina''k, zistak, teiak, anfora bertikalak eta horizontalak, sarkofagoak, lokatz hilobiak, eta abar⁵⁷. Dena den, lurperatzeko eta errausteko modu sinple hauek askotan ez zuten oroimenezko testu iraunkorrik, edo hasierako inskripzioak material galkorren gainean eginak ziren, hala nola egurra. Gainera, kontuan izan behar da Erromako behartsu askori ez zitzaiola hiletarik egiten⁵⁸. ''Cassone''en itxura gorabehera, ez ziren lurperatzeko edukiontziak, oroimenezko monumentuak baizik. Inskribatutako testuaren eta monumentuaren diseinuaren bidez bizidunekin komunikatzen ziren. Hortaz, ''cassone'' asko libazio-zuloekin hornituta egotean, erritual jarduera jarraituaren froga osagarriak eskaintzen dituzte. Beste oroigarri mota batzuk kaputxina-hilobiak eta anfora bertikalak ziren. Biak aztarnak babesteko eta lurperatzeko lekua markatzeko baliagarriak ziren⁵⁹. 34. irudia: ''Marmolezko sarkofagoa, haur baten bizitzaren etapak irudikatzen dituena, amak bularra ematen dion unetik aitak hezten eta sozializatzen duen arte.'' Hildakoen edukiontzi gisa, sarkofagoak ugaritu ziren K.o. II. mendearen erdialdean, ehorzketa errausketa ordezten hasi zenean, eta K.o. V. mendera arte iraun zuten. Haien arrakasta heriotzari erantzun pribatuagoa emateagatik gertatu zen. Zituzten forma luze eta estuek sarkofagoen alboetan narrazioak erliebean egiteko aukera ematen zuten. Atzeko aldea laua zen, hilobi-ganberaren hormaren kontra jartzeko. Sarkofago batzuk mandatuz egiten ziren, beste batzuk, berriz, lantegietan egiten ziren⁶⁰. Marmolezko sarkofagoak modan jarri zirenean, hileta-motibo berriak agertu ziren, haur oso txikien bizitzako eszenak, eta amaren eta haurraren une partekatuak barne. Haurrentzako lehen sarkofagoetako bat Trajanoren garaikoa da. Bertan, haurra jantzita ikusten da, amaren ondoan eta aitaren begiradapean, hirurak kotxe batean eserita bidaia alegoriko bat egiten. Sarkofagoaren erliebeak mezu hau transmititzen du: umetxoak amarekin zuen loturarik estuena. Aitak ez zuen hezitzailearen papera hartzen umetxoak hitz egiteko eta ibiltzeko adina izan arte⁶¹. Familiaren hilobi-monumentuen artean, haurrak esanahi ezberdinekin irudikatu ziren: hilobietako erliebeen haurren irudiek adierazten zuten familiak aske jaiotako seme-alabak izan zituela. Hala ere, hilobi-aldareek leku egokiak zituzten hainbat forma eta tamainatako erretratuetarako eta inskripzio zabalagoetarako. Hileta-eremu pribatuagoak ziren. Aldareen bidez, familia kezkatuago zegoen gorputz-adarrak galtzeagatik, beren legezko estatusagatik baino. Haurren sarkofagoek ere irudi horietako asko erakusten zituzten (normalean inskripzio osagarririk gabe), eta aurrealdeko panelean, haurrekin batera, hilezkortasuna irudikatzeko Kupido eta heroi mitologikoak agertzen ziren⁶². Erromako sarkofagoen eszenez gain, hileta-monumentu askok, batez ere hilarriek, emakume bat irudikatzen zuten haur txiki batekin, agian amaren eta haurraren heriotzaren oroigarri bisualak dira⁶³. Erromatik kanpo, hilarriak eta aldareak dira monumenturik ohikoenak, eta marmolezko sarkofagoak askoz arraroagoak dira. Orokorrean, hilarriak sinpleak dira, bakarrik pertsona baten erretratua edo busto bat edo gehiago dituzte. Gorpuzkiak hileta-ontzietan kontserbatzearen eragina erromatar Palestinaraino iritsi zen, non, errausketarik ezean, ''ossilegium''aren praktika banakako bigarren mailako ehorzketetarako erabili baitzuten. Aldaketa hori K.a. I. mendearen azken laurdenetik aurrera gertatu zen. ''Ossilegium''a hezurrak harriz, zeramikaz edo egurrez egindako banakako ontzietan bildu eta jartzean zetzan, hezurrak herri-biltegi batera bota beharrean. Hezurtegiak erromatarren hileta-urna moduan apainduta eta inskribatuta egoten ziren. Hezurtegietan ehorzketa egiteak aberastasun gutxien zutenei ehorzketa monumentala izatea ahalbidetu ziezaiekeen, errausketaren praktikari eutsiz, lurperatzearen ordez⁶⁴. 57Graham, E. J., 2006b, 108. or. 58McInerney, J., 2019, 176-177. or. 59Graham, E. J., 2006a, 66. or. 60Huskinson, J., 2007, 332. or. 61Carrol, M., 2014, 164. or. 62Huskinson, J., 2007, 337. or. 63''CIL'' 13.1167. 64De Hemmer G. A. K., 2018, 359. or. == Ehorzketa-elkarteak == Erlijio erritu eta ehorzketa egokiak jaso nahia oso garrantzitsua zen gizartearen maila guztietan. Horretarako, hileta-elkarteak sortu ziren, eremu sozioekonomikoan ere funtzio berdintzailea zutenak. Beste funtzio asko bazituzten ere, badirudi elkarte horien helburu nagusia zela bazkideen hileta errituetan parte hartzea eta bazkideei eta senideei ehorzketak ordaintzen laguntzea. ''Collegia'' asko kolunbarioen eta hilerrien jabeak ziren⁶⁵. Elite erromatarrak, hileta-gizarte pribatuak (''collegia'') bezalako gizarte-erakundeen bidez beren esklabo eta libertoentzat kolunbarioak aktiboki sustatu zituen⁶⁶. Alabaina, zenbait adituk argudiatu dute hilobi handi horiek elkarteetako kideek (''plebs media'') Errepublika garaitik eraiki zituztela⁶⁷. Askotan, ehorzketa-elkarteak lanbide edo erlijio-sinesmen komun bateko pertsona-talde batez osaturik zegoen, eta horren kideek hainbat gizarte-jardueratan parte hartzen zuten, esaterako aldizkako oturuntzetan eta jaialdietan. Kolunbarioek hainbat pertsona leku bakar batean lurperatzeko aukera emateaz gain, leku bereizia zuten hileta-festetan edo ospakizun erlijiosoetan kideak elkartzeko⁶⁸. Elkarteek ez zuten familia ordezkatzen hildakoen ehorzketa zaintzan. Izan ere, zenbait ebidentziek erakusten dute familiek jarduten zutela elkargo eta kolunbarioen esparru administratibo eta arkitektonikoetan⁶⁹. Ehortz-elkarteen diru-sarreren iturriak, batzuetan, dohaintza partikularretatik zetozen. Hori izan zen ''Salvia Marcelina''ren kasua, zeina senarraren eta maisuaren oroimena ohoratzeko, lursail bat eman baitzion Asklepio eta Higiaren elkarteari. Bertan, agindu zuen berak Asklepiori eskainitako aldare pergoladun bat eraikiko zuela, baita solarium bat ere elkarkideek elkarrekin afaltzeko. Aurrekoaz gain, ''Marcelina''k berak 50.000 sestertzio eman zizkion elkarteari, urteko egun seinalatuetan antolatutako bileretan kideei opariak emateko⁷⁰. ''Collegia''k hutsune garrantzitsu bat bete zuten hileta-beharrak burutzean lotura sozial gutxi, baina baliabide ekonomiko asko zituztenen artean. Elkarteak ez ziren sortu karitate egiteko, hileta-zerbitzu bakoitzeko 250 sestertzio ordaindu behar baitzituzten⁷¹. Ehorzketak garestiak ziren, eta ''collegia''k kideei epeka ehorzketa-funts zentralizatu batean ordaintzeko aukera ematen zieten. Ehorzketa-elkarte baten kidea izatea ez zen ere batere merkea. Hadrianoren garaian, Lanuvium hiriko Diana eta Antinoiren gurtzaileen elkartean sartzea 100 HS kostatzen zuelako. Dena den, bazeuden beste elkarte garestiago batzuk⁷². Elkarte horiei esker, titularraren oinordekoek edo senideek ehorzketa egokia izan zezaketen⁷³. Dena den, ez zen ezinbestekoa elkarte baten kide izatea hilobi bat lortzeko, elkargokideek soberako hilobiak kide ez zirenei saltzen zizkietelako. Honek agerian uzten du eskaintzan eta eskarian oinarritutako merkatu libre bat zegoela⁷⁴, eta merkatu libre hori kolunbario bat eraikitzeko funts nahikoak zituztenek (''societates monumenti'') osatzen zutela⁷⁵. Beste adibide moduan, kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, non hildako bakoitzaren izena agertzen den⁷⁶. Kargu politiko baterako patroi bat babesten zuten bezeroek espero zezaketen hark bere gain hartzea haien ehorzketak, eta kultu jakin bateko fededunak hilerri kolektiboetan bil zitezkeen. Elkarte profesionalak, batzuetan, hileta-instalazioen jabeak ziren: Erroman, adibidez, sukaldari inperialen elkarte batek hileta-gune bat zuen ''Via Apia''ko hirugarren eta laugarren kilometroen artean⁷⁷, eta zidrondoko arotzen gremioak nahiz boliaren artisauenak⁷⁸, ziurrenik, ehorzketak eta oturuntzak ematen zizkieten lanbide horietako profesional batzuei⁷⁹. Kolunbarioetan oroitutako okin asko aurkitu izanak, sarritan esklabo edo libertoak, lanbide hau inperioan errentagarrienetakoa zela pentsarazten digu. Badakigu c''ollegium pistorum'' bat zegoela Erroman Trajanoren garaitik behintzat, baina okinek ''annona''k eragindako diru-sarrerak jasotzen bazituzten ere, ez zuten estatua zuzenean ogiz hornitzen⁸⁰. Gaitasun ekonomiko nahiko zuen talde hark bere kolunbarioak eraiki zitzakeen. Kolunbarioetako errauts-kutxetan esklaboen hondakinak aurkitu dira. Litekeena da esklaboek edo gizon libreek elkarte horien agente gisa funtzionatzea, dela ''actores'', ''institores,'' edo ''arcarii'' gisa⁸¹. Nervak, K.o. I. mendearen amaiera aldera, ​​62,5 sestertzioko hileta-laguntza ekonomikoa (''funeraticium'') ezarri zuen, baina dirudienez, laguntza hura bakarrik aberatsenei eman zitzaien⁸². Beraz, biztanleriaren zati handi batek (emakumeak, haurrak eta, agian, gizon ezkonduak) ezin izan zuen ehorzketarako laguntzarik lortu edo eskatu. Hortaz, erakunde horiek beheko klaseak bizitzan laguntzeko eta heriotzan ehorzketa egokia bermatzeko aktibo gisa interpretatu arren, argi dago zentzu horretan haien eragina mugatua izan zela. Ikuspegi positibo batetik begiratuta, ehorzketa-elkarteek gizabanakoak hobi komunen anonimotasunetik salbatu zituzten, eta heriotzaren ondoren, bakoitzaren indibidualtasuna bermatu zuten⁸³. ''Collegia''k baliabideak biltzeko mekanismoak ziren, baina erromatar askok pobre zirenez, ezin zuten elkarteetan sartu. Elkarteek bi helburu kontrajarri zituzten: alde batetik, txiroenei laguntza-sareetara, baliabideetara eta lan-aukeretara sartzea oztopatzen zieten bitartean, bestetik, elkarteak beren kideentzat laguntza handikoak ziren, gehienbat garai zailetan, pobreziaren aurka borrokatzeko⁸⁴. Nahiz eta Hamabi Taulen Kodeak zilegi zen edozein helburutarako elkarteak sortzea ahalbidetu⁸⁵, egoera nabarmen aldatu zen K.a. I. mendean. ''Collegia''en garrantzia handia izan zen arren, K.a. 60ko hamarkadaren erdialdera arte, K.a. 64. urtean ezabatu egin zituzten Erromako legeen aurkakoak uste zirelakoan. Izan ere, agintariek susmo handiz ikusi zituzten mota guztietako elkarteak, zeren beldur baitziren gizarte-matxinadak antolatzeko balioko ote zuten, beraz, politikoki arriskutsutzat eta tresna iraultzailetzat hartu ziren. Ondorioz, erakunde horien egoera juridikoa aldatu zuten. Edonola ere, Publio Klodiok 58an berpiztu zituen mugimendu politiko gisa oso lagungarriak izango zitzaizkiolakoan, Julio Zesarrek, berriz, eta Augustok berriro debekatu zituzten K.a. I. mendearen amaieran⁸⁶. Azken debekuak elkarte guztiak ezabatu zituen historikoak zirenak izan ezik. Inperio garaian, ''collegium''ak susmagarri izaten jarraitzen zuten agintarientzat, debekuak berriro ezarri baitzituzten K.o. 41-54; 54-68 eta 98-117⁸⁷, eta ''Iulia'' legeak zenbait sozietateren existentzia onartzen zuen arren, enperadorearen lizentzia behar zuten⁸⁸. 65Banda, M., 2012, 2. or. 66Bodel, J., 2000, 89. or.; Edmondson, J., 2015, 566. or. 67Duinker, H., 2015, 5. or. 68Graham, E. J., 2006b, 45. or. 69''CIL'' 6.10234; Bodel, J., 2008, 180. or. 70''ILS'' 7213; Wojciechowski, P., 2019, 143. or. 71Duinker, H., 2015, III-69. 72''CIL'' 14.2112 = ''ILS'' 7212; ''ILS'' 9100. 73Banda, M., 2012, 3-8. or. 74''CIL'' 6.8448. 75Rutgers, L., 2013, 518. or. 76''CIL'' 6.9405. Kolunbario baten jabearen testamentuak adierazten du arotz-elkarteari baimena eman zitzaiola senideen errautsak ontzi indibidualetan gordetzeko, eta han, hildako bakoitzaren izena agertzen da. 77''CIL'' 6''.''7458. 78''ILS'' 7214. 79Bodel, J., 2008, 192. or. 80''CIL'' 6.4010, 4011, 4012, 4356, 9802; Morgan, H., 2015, 13., 24 or. 81Liu, J., 2008, 23. or. 82''CIL'' 6.9626; ''CIL'' 12.736; ''CIL'' 14.2112= ''ILS'' 7212. 83Graham, E. J., 2006b, 46. or. 84Liu, J., 2017, 37. or. 85H''amabi taulak'' 8.27. 86Suet. ''Caes.'' 42, ''Aug''. 32. 87Banda, M., 2012, 4-5. or. 88Crook J. A., 1967, 265. or. == Abandonaturiko gorpuen ehorzketa == Neolitoan hasita, animalien etxekotzea mikrobioen transmisio-iturri garrantzitsu bihurtu zen, batez ere populazio trinkoko hirietan. Sare komertzialek, bere aldetik, patogeno endemikoen jauzia eragin zuten zenbait gizarteetatik lurralde birjinetara⁸⁹. Erromatarrek etxeko animaliak zituzten: arratoiak kontrolatzen zituzten katuek, zaintzarako eta defentsarako txakurrak, baina hauetako asko inongo kontrolik gabe zebilen kaleetatik, eta hori arriskutsua zen osasun publikorako, kutsa zezaketen zoonosiagatik eta haien hondakinak eta hilotzak eremu publikotik ateratzeak sortzen zuen arazoagatik. Larrugileek kaleko txakurrak harrapatzen zituzten beren larruazalen balioagatik, eta txiroenek, beste harrapakinik ezean, haragiagatik ehizatzen zituzten; eta hori, zalantzarik gabe, garai hartan aski ezagunak ziren kiste hidatidikoen transmisio-modu bat zen. Bestalde, harakinek kaleetara jaurtitako animalien odolak eta azpiproduktuek arratoiak eta beste animalia batzuk erakartzen zituzten. Azkenik, ezin da ahaztu intsuletatik kalera jaurtiriko zaborra, batez ere gauez, eta horrek animaliak ugaritzea eragiten zuen, batez ere Subura eta antzeko auzoetan.⁹⁰. Kalea janari-hondarrak lortzearren borroka-eremu bihurtu zen. Hori zen etxerik gabeko pobreen kasua (''egeni''). Izan ere, baliabiderik ez zutenez, batzuetan beste animalia batzuekin borroka egin behar izaten zuten janari-hondarrengatik, edo, are gehiago, beren bizitzaren azken uneetan harraparien biktima ez izateko. Hala esan zuen Martzialek poema batean: ''Eta bere azken orduko haria ehunduta dagoenean, eta heriotzaren eguna iristen denean, zeina motelegia iruditu baitzaio, zakurren uluak entzungo ditu inguruan, gorputza irentsi nahian, eta trapuz uxatuko ditu hegazti sarraskijaleak''⁹¹. Suetoniok hilotzen abandonuaren errealitatea aipatu zuen, eta animaliek gorpuak lurpetik ateratzeko zuten erraztasuna. Zakur baten adibidea jarri zuen, ahoan giza esku bat zuela, Vespasiano enperadorea zegoen jantokiraino iritsi eta eskua haren oinetan jarri baitzuen⁹². Maiz gertatzen zen hilotzak bertan behera uztea, pobreenak, gaixoenak, esklaboenak, eta gladiadoreenak zirenak, inork duintasunez lurperatzen ez zituenak eta zakurrak, beleak eta beste animalia batzuk sarraskitzen zituztenak. Gorpu horiek berez gaixotasunak transmititu zitzaketen, ura kutsatu ondoren, gaixotasun kutsagarrien ondorioz hil zirelako, eta ektoparasitoak eta hilotzen fauna sakabanatzen zituztelako. Beste batzuetan, hilotzak hobi komunetan lurperatzen ziren sakontasun gutxian, edo Tiberrera botatzen ziren, animaliek sarbide erraza zuten lekura. Nahi gabeko jaioberriak hiriko leku jakin batzuetan edo simaurtegietan abandonatzen zituzten, eta esklabo-merkatariek batzuk biltzen bazituzten ere, gehienak gosez, hotzez edo txakurren erasoz hiltzen ziren⁹³. Baliabiderik gabeko jendearen gorpuzkien azken helmuga Varronek deskribatutako hobi irekiak (''puticuli'') ziren⁹⁴. Leku horietan hiriko behartsu eta esklabo guztien gorpuak usteltzen ziren, zabor eta animalia hondarrekin batera⁹⁵, baina Dionisio Halikarnasokoaren iritziz, egoera kezkagarriagoa zen epidemia garaietan, ohi ez bezala, hilotzak Tiberrera eta estolda publikoetara botatzen zituztenean⁹⁶. Erroman gorpuak kaleetatik ateratzea ''cura urbis'' zerbitzuaren ardura zen, normalean, kargu hori edilen esku zegoen⁹⁷. Puteoliko (gaurko Pozzuoli) kontzesio-kontratu baten arabera, Errepublikaren amaiera aldera, hilotzak abandonatzen zituztenei isun bat ezartzen zieten. Gorpua kentzeko arduradun baten ezean, ehorztetxearen lana zen, gaizkile exekutatuen, urkatuen eta esklaboen gorpuak kendu behar zituena. Zerbitzu hori monopolio bihurtu zen⁹⁸. Gizartean integraziorik ez izateagatik bizitzan nabarmendu ziren pertsonak ere, gizarte-jatorriagatik edo lanbidearen izaera lotsagabeagatik, estigmatizatu egin ziren haien heriotzaren orduan, eta hileta-tratamendu desberdina jaso zuten, gizarte-bazterketa betikotu zuena. Beraz, zenbait hileta-tabu izan ziren gladiadoreei eta ehorzleei dagokienez, odolarekin eta heriotzarekin izan ohi zuten harremanagatik eta hark eragindako kutsaduragatik; eta, gladiadoreen kasuan, haien heriotzaren testuinguru bortitzean gertatzeagatik. Horren adibide bat da Sarsiniako (Umbria) inskripzio bat, non Horazio Balbusek hilerriko lursail batzuk ematen baitizkie hiriko biztanleei⁹⁹, baina haietan gladiadoreak (''auctorati'') ezin ziren lurperatu. Modu berean, ''infamia''z leporatutako beste profesional batzuek, esaterako prostitutek, aktoreek, proxenetek, magoek eta abarrek, desabantaila juridikoak eta sozialak zituzten: ehorzketa ukatzea edo hilerri komunalaren kanpoaldean edo bidegurutzeetan lurperatuak izatea, besteak beste. Hilobien kokapen marjinalak adierazten zuen, bizirik zeudenean, hildakoek ere bereizketa soziala jasan zutela. Ondorioz, ehorzketa ukatzeak edo gizartetik kanpo lurperatuak izateak hildakoen komunitatean erabat sartzea eragozten zien pertsona horiei, eta horrek bizitzan zuten posizioa beste munduan izango zutenarekin parekatzen zuen: beti egongo ziren gizartetik kanpo, bizirik nahiz hilda egon¹⁰⁰. Ehorzketa ukatu zitzaien gorpuak ''sessorium''ean uzten ziren animalia basatien eta klimaren mende. Kategoria horretan sartzen ziren suizidak (bereziki urkatutakoak), publikoki eraildako kriminalak baita enperadoreak agindutako beste edozein pertsona ere¹⁰¹. 89Harper, K., 2019, 33. or. 90Koloski-Ostrow, A. O., 2015, 3.3. 91Mart. ''Ep''. 10.5.1.f. 92Suet. ''Vesp''. 5.4. 93Scobie, A., 1986, 419. or.; Briones Dieste, V., 2018, 75. or. 94Varro. ''Ling''. 5.25.5. 95Graham, E. J., 2006b, 67. or. 96Dion. Hal. ''Ant. Rom.'' 9.67.2, 10.53.2-3. 97Graham, E. J., 2006b, 75. or. 98Bodel, J., 2000, 129. or. 99''CIL'' 11.6528 100Alfayé, S., 2009, 188. or. 101Retief, F.; Cilliers, L., 2010, 137. or. == Hildakoen oroimena == Hildakoaren oroimena gordetzeko, erabilitako legezko prozedurak higiezinen fideikomisoak eta hileta xedapenak ohi ziren batez ere. Testamentua transmititzeak, eskuarki, testamentugilearen oroimena gordetzeko betebehar moral inplizitua zekarren. Nahi gabeko oinordetza kasuetan ere gizarte-konbentzioa zen ondare baten oinordekoa hilobiaren ehorzketaz eta hildakoaren oroimen formalaz arduratu behar zela. Hildakoaren oroimena herentziarekin hain lotuta zegoen, non legelariek behin eta berriz ukatu behar izan baitzuten hildako bat ehorzteak inplikatzen zuela bere herentzia eskuratzea¹³⁰. Epitafio gehienak hildakoaren senide hurbilek eraiki izanak baieztatzen du jaraunspena aldizka hurbileko familiaren esku amaitzen zela¹³¹. Epitafioek esklaboak eta libertoak familiako kideak zirela ere baieztatzen dute, beraz, esklabo ohiak libre jaiotako familiaren kideekin batera gogoratuak ziren, eta batzuetan ugazaba zendua oroitzen zuten, batez ere oinordeko zuzenik ez zegoenean betebehar hori osatzeko. ''Honestiores''ek hainbat estrategia erabili zituzten beren hildakoen oroimen gordetzeko eta ohoratzeko. Helburu honekin Errepublika Berantiarretik aurrera arbasoen erretratuak erabiltzen zituzten (''imagines maiorum''), familia aristokraten hildakorik garrantzitsuenak gogoratzeko. Geroago, iturri literarioek eta arkeologikoek eliteenak ez ziren irudi gehiago agerian utzi zituzten, haurren, gizonezkoen eta emakumezkoen garrantzia adieraziz¹³². Hildakoen oroimenari eutsi nahi izanez gero, ezinbestekoa zen hilobi egokia aurkitzea¹³³. Premisa horren azpian zegoen hildakoen oroimen pertsonalak eta, beraz, aldi baterakoak zirela onartzea. Hildakoen izenak bizirik mantentzeko modu asko zeuden, hala nola epitafioak, hilobiak, estatuak, ongintzako eraikin eta fundazioak, baita erretratuak eta bitxi moduko objektu pertsonalagoen bidez ere¹³⁴. Arbasoen oroimena zaintzea oso garrantzitsua zen erromatar elitearentzat; hildakoak ohoratuz, ''pater familias'' berria legitimatzen baitzen. Horregatik, familia bakoitzaren baliabide ekonomikoen araberako hilobi-monumentuak eraiki ziren, eta haiekin beren hildakoen oroimena denboran irautea espero zen. Aurrekoez gain, erromatarrek beste arrazoi batzuk zituzten arbasoen oroimena betikotzeko hildakoak gurtzearen bidez. Aipagarrienak ziren estatus sozialari eusteko nahia, eta heriotzaren ondoren desagertzeko beldurra, hortaz ondorioztatzen zen haien hilezkortasun-desira¹³⁵. Oroipena hobekien islatutako tokiak hilarriak ziren, ehorzketa inskripzioetan hildakoari buruzko informazioa zutelako baita haren familiarekin, lagunekin oinordekoekin izandako harremanak ere. Hildakoen oroimena iraunarazteko nahiak K.o. V. mendera arte iraun zuen. Hilobien inskripzioak ozenki irakurtzeko asmoz egin ziren. Modu horretan, hildakoarekin hitz egiten baimentzen zuten eta hildakoaren oroimenak denboran zehar iraun zezan. Hilobietako testuan beti agertzen zen hildakoaren izena, eta familia nabarmenek hildakoaren eta senideen irudiak eta hileta-maskarak jartzen zituzten. Hilarrietan erromatar emakumeei eskainitako goraipamenek emakumezkoen sexurako bertute estimatuenak nabarmentzen zituzten: kastitatea, ezkontza-leialtasuna, emaztea eta amaren debozioa, betebeharretarako eskaintza¹³⁶. Erroma inguruko kolunbarioetako inskripzioek, esparru itxi batean zeudenez, ez zioten inoiz heltzen ibiltariari (''praeteriens''). Kolunbarioan, hilarriak arrotzari bakarrik zuzentzen zitzaizkion (''hospes''), hau da, inskripzioa irakurtzen zuenari (''quicumque legis titulum'')¹³⁷. Orokorki, erromatarrek, Greziar garaitik egiten ari zen bezala, nahiago zuten hildakoaren oroimen positiboa gorde, eta uste zuten haiei buruz ezin zela ezer esan, gauza onak izan ezik¹³⁸. Hori zen zor zieten errespetua, bizitzan beren ekintzak nolakoak izan ziren kontuan hartu gabe. Modu berezian gogoratu nahi zutenak ere baziren, eta horretarako beraiek eraiki zituzten beren hileta-monumentuak, epitafioak, baita harrian zizelkaturiko haien irudiarekin ere¹³⁹. Erromatar hileta-memorian, hildakoak bizidunekin komunikatu ahal ziren beren monumentuetan inskribatutako hitzen bidez, baldin eta hitz horiek irakurtzen baziren. Irakurleak zeregin erabakigarria izan zuen informazioaren eta sentimenduen transmisioan, eta hori bideratzen zen, batez ere, epitafioen bidez, hilarriak hiztunak bilakatzen zituztenak. Epitafioak bidaiariei edo oinezkoei zuzenduta zeuden, testua irakurtzeko eskatu zieten, eta, sarritan, erregutzen zieten monumentuko hilobiratutakoari bere begirunea erakusteko. Hileta-inskripzioak irakurtzean, irakurleak hitza ematen zion hildakoari eta horrekin elkarrizketa egiten zuen. Hildakoarekin hitz egiteko gonbidapena bizirik zeuden lagun eta senitartekoei ez ezik, haren existentziaren berri inoiz izan ez zutenei ere luzatu zitzaien¹⁴⁰. 35. irudia: ''Erromatar patrizio batek bere arbasoen bustoak zeramatzala'' Hildakoaren senideentzat, hilobia oroimenaren tokia zen, jarduera erritualen helmuga eta kultu espazioa. Talde bateko kideen talde-nortasuna, neurri batean, monumentu horri zor zitzaion, nolabaiteko erregulartasunez itzultzen ziren tokira. Hilobian burututako erritu-jardueraren frogek adierazten dute, leku sakratu hori familiaren espazioa zela. Ehorzketa eta dolu egunei ''dies feriae'' deitzen zitzaien. Bederatzi egun irauten zituen trantsizio-aldi horrek amaitzen zen hilobian bigarren hileta-oturuntza egin ostean¹⁴¹. Epigrafiak libertoen adibide ugari erakusten dizkigu, zeinen aberastasunak ahalbidetu baitzien hilobiak eraiki eta hilarrietan beren izenak grabatzea. Han, lortutako askatasun egoera adierazten zuten eta beren seme-alaben jaiotza askea harro iragartzen zuten¹⁴². Behe-mailako kideei eskainitako oroigarririk ezak adierazten du ''humiliore''ek beste jarrera bat erakusten zutela gogoratuak izateko. Horrek iradokitzen du lagun haiek interes gutxi zutela euren izenen biziraupenean, beheko klaseko kide bat izatea ez zelako gogoratzeko modukoa, beraz ez zuten inolako interesik beren identitatea agerian uztean, ezta hilezkortasunean ere¹⁴³. Oroipen zaintze horretan, legeak eta tradizioak ume txikienena iraunaraziko zuten hileta-erritoak egitearen aurka zeuden. Alabaina, familiek ez zuten beti araua betetzen. Horrela, indusketetan behin eta berriz aurkitu dira zeramikazko edo beirazko biberoiak, batez ere haurren hilobietan. Biberoiak likidoz, urez edo ardo urtsuz bete zitezkeen, Soranoren arabera, oso egokiak ziren esnearen ordezko gisa edo umearen elikadura osatzeko amaren bularra kentzean edo amak umea elikatu ezin zuenean¹⁴⁴. Heriotza goiztiarra izendatzeko, erromatarrek ''funus acerbum'' esamoldea erabili ohi zen, hots, "hileta mingotsa". Termino hau nekazaritzatik zetorren, non jatorriz ''acerbus'' adjektiboa heldu baino lehen bildutako fruitu berdeei aplikatzen baitzitzaien¹⁴⁵. Haurrak gogoratzen zituzten hilobiak ohikoak ziren. Adibide gisa, ume baten gurasoek hilarri batean idatzirikoa: ''Zure irudiari begiratzen diogunean kontsolamendua ematen diguzu''¹⁴⁶. Senekaren iritziz, oroitzapen positiboak minaren aurkako antidotoa ziren¹⁴⁷. Foroan ''laudatio funebris'' formala haurrentzat onartzen ez zenez, gurasoek haurren lorpen intelektualak goraipatzen zituzten inskripzioetan, esklaboen kasuan lorpen profesionala, eta bere oinordekoen kasuan galdutako potentzialagatik atsekabetzen ziren. Hildako haurren potentziala puztu egiten zen, eta, beraz, haur jakintsuaren ideala, bere adinetik haratago (''puer senex''), hilobi askotan laudoriozko arrazoi nabarmena bihurtu zen, bereziki libertoen artean, zeinei ondorengo oparo batek arbaso nobleen gabezia konpentsatzen baitzien¹⁴⁸. Haurraren bizitza laburra gogoratzen zuten erliebeetan, ohikoak ziren amaren eta haurraren arteko harreman pertsonal estua adierazten zuten irudiak. Eragin emozional handiko irudi horiek zentzu handiagoa dute erditzean edo hari lotutako konplikazioengatik ama eta umea hil zirela gogoratzen zituztenean¹⁴⁹. Hilobi eta sarkofagoetako erliebeetan ere badira haurren hazkuntzari buruzko paradigma mitologiko batzuk, non Kiron agertzen den Akiles hezten edo ninfak ''Baco'' haurtxoa zaintzen. Horrelako mitoek, protagonistak haur edo kupido gisa irudikatzean, hilezkortasuna ematen zioten oroitzen ari den hildako haurrari. Heroi gazteen irudiek hazten ari zen haurraren bertute-ereduak islatzen zituzten. Askotan, irudikatutako gai mitologikoek haurren sarkofagoetan heriotza aipatzen zuten. Ikaskuntzaren gaia ere asko azpimarratzen zen haurren erretratuetan, maiz helduen bizimodua iradokitzen zutena: neskek musika-tresnak jotzen zituzten biziko zuten mundu pribatuari erreferentzia eginez, mutilentzako irudiak askotan kargu publikoei erreferentzia egiten zien bitartean¹⁵⁰. Haurren hilobietan sarritan aurkitzen dira amuletoak eta lepokoak, gaixotasunen eta indar negatiboen aurkako babesteko erabil zirenak. Aldi berean, landutako hezur, anbar, beira eta metalezko objektuak ere aurkitu dira. Haurrak entretenitzeko jostailuak ere askotan agertzen dira¹⁵¹, hala nola zeramikazko eta beste material batzuekin egindako txintxirrinak, baita gizakien eta animalien buztinezko iruditxoak ere. Giza irudiek, seguraski, funtzio erlijiosoa edo babeslea zuten. Aipatutakoez gain, hilobietan miniaturazko altzariak, etxeko tresnak eta trapuzko panpinak agertu ohi dira¹⁵². Hileta-monumentuetan ez ezik, arbasoei gurtza egiten eta aholkua eskatzen zitzaien etxe-arloan ere. Horrela, ''Manes'' jainkotutako hildakoei laguntza-eskaera ez zen beren hilobietan edo ''Parentalia'' egunetan bakarrik egiten. Horiek beti prest zeuden urte osoan zehar eta edonon senideei laguntzeko¹⁵³. ''Lararium''a erromatar etxebizitzaren (''domus'') aldare sakratu txiki bat zen, non jainkoei edo etxeko izpiritu zaindariei (''lares'') eskaintzak eta otoitzak egiten zitzaizkien. Patrizioen etxebizitzetan, lararioa, gehienetan, patio nagusian zegoen (''atrium''). Ataririk gabeko etxe xumeenetan, lararioa sarriago sukaldean egoten zen, su nagusitik hurbil. Etxebizitzetan ere larario bat baino gehiago egon zitekeen, bai barruko geletan, bai kanpoaldekoetan¹⁵⁴. Hildako senideak oroitzeko, etxeko atariko (''atrium'') arbasoen maskarak armairuetan (''armaria'') gordetzen zituzten. Ohitura erromatar honen bitartez, arbasoak ere etxe barruan ohoratuak ziren¹⁵⁵. Maskarez gain, hildakoen irudiarekin bustoak eta erliebeak ere gordetzen zituzten¹⁵⁶. Irudiek ''gens'' baten prestigioa erakusten zuten, ''ikuspegi noblea ospea eta bertutea nahi dituen gazte batentzat''¹⁵⁷. Erretratu errepublikanoetan oinarriturik, ''imagina maiorum''ek hainbat aurpegi-ezaugarri indibidualizatzaile erakusten zituen, hala nola zahartzea eta asimetriak, eta fisionomiaren beste zeinu konbentzional batzuk gaitasun moralak (''gravitas'', ''severitas'', ''fides'') islatzen zituztenak, baita eskarmentua, autoritate politikoa eta fidagarritasuna ere¹⁵⁸. Maskaren bitartez, hildakoekin hitz egin zitekeen (''simulacrum''), beraz irudi horiek helburu bat izan zitezkeen hildakoen oroipena suntsitu nahi zuenarentzat¹⁵⁹. Hileta-erretratu erromatarrak familiaren estatusaren arabera ulertu behar ziren. Pertsona baten irudia arbasoen oroipen-praktikekin eta ohore publikoekin lotuta zegoen, eta familiaren aberastasuna adierazten zuten. Erretratua burura edo gehienez tortsora murrizteak irudikatutakoaren aurpegia nabarmentzen zuen, eskulturaren eta ikuslearen begiradak erlazionatuz. Honela, bien arteko interakzio zuzena sortzen zen. Heriotza eguneroko bizitzan txertatzeko, erromatarrek maiz gogoratzen zituzten beren hildakoak. Jairik ezagunenak ''Parentalia'', ''Lemuria'', ''Caristia'', ''Rosaria'' eta ''Dies violae'' izan ziren¹⁶⁰, baina inperioan kristautasunak aurrera egin ahala, elizak bere martiriak edo esangura bereziz hildako kristauak gogoratzeko egunak eman zituen¹⁶¹. ''Parentalia'' eta ''Lemuria'' jairik ezagunenak ziren, baina ospakizunak ez ziren kolektiboak baizik eta familiek aukeratutako egunak lurperatze egokia jasan ez zituzten pertsonen itzalak baretzeko. Haien artean zeuden lurperatze anonimoa izan zutenak¹⁶². Ovidioren arabera, senidetasunean hilobiak ohoratzen ziren eta arbasoen espirituak opari txikiekin baretzen ziren. Mamuek gutxi eskatzen zuten: gehiago balioztatzen zuten errukia opari garestiak baino¹⁶³. K.o. III. mendetik aurrera, hileta-hondakinak identifikatzen hasi zirenetik, argi dago kristauek beren hildakoak bisitatzen zituztela eta haien hilobietan afaltzen zutela, beren auzoko greko-erromatarrek bezala. Lehen kristauen eta haien bizilagun judu eta greko-erromatarren arteko hileta-erritual batzuk arbaso-gurtza edo hilotz-gurtza gisa sailkatzen dira. Hildakoekin otoitz egiteko edo elkarrekintzan aritzeko hilobietara egindako bisita erregularrek eta hildakoekin partekatutako otorduek adierazten dute praktika horiek guztiek etengabeko harreman soziala izan zutela hildakoekin, bizitza fisikoaren mugetatik harago¹⁶⁴. Erromatarrek monumentu edo hilarri baten bidez hildakoaren oroipena iraunarazi nahi zuten arren, denbora pasa ahala tokia eta hilobiak birziklatzearen ondorioz oroipena galtzen zen, beraz, ez zegoen diferentziarik hilobi kolektiboetan eta mausoleo batean lurperatutakoen artean¹⁶⁵. Hildakoaren oroipena ez zen beti gorde nahi izan. Izan ere, hileta-monumentuaren jabearen izena ezabatu nahi zuten kasuak izan ziren. Ekintza horri ''dammatio memoriae'' deitzen zitzaion, eta, zenbaitetan gorrotatutako enperadore eta ofizialen kontra egin zen. Beste kasu batzuetan, ordea, ez zen gatazka politikoengatik gertatu, baizik eta beste arrazoirengatik, hala nola jaraunsle gabeko heriotza, egoera pertsonalen aldaketa, dibortzioa edo auzi juridikoengatik. Monumentuak zaharrak zirenean, zenbaitetan, berreraikitzen ziren beste familiarentzat, eta horren materiala berrerabiltzen zen aurreko jabeen testua ezabatzen, beste berri bat zizelkatzeko¹⁶⁶. 130Ulp. ''Dig''. 11.7.4. 131Bodel, J., 1997, 24. or. 132Dasen, V., 2010, 109. or. 133Ulp. ''Dig.'' 11.7.2.6; Florent. ''Dig.'' 11.7.42. 134Hope, V. M., 2017, 58. or. 135Graham, E. J., 2006a, 65. or. 136Kelley, A., 2013, 14. or. 137Carroll M., 2011, 39. or. 138Diog. Laert. 1.56. 139Huskinson, J., 2007, 323. or.; Aneni, M., 2019c, 13. or. 140Carroll M., 2011, 37. or. 141Yasin, A. M., 2005, 439. or. 142''CIL'' 6.1826; ''CIL'' 6.20082. 143Graham, E. J., 2006, 21. or. 144Sor. 2.21.46. 145Bodel, J., 2017, 92. or. 146''CIL'' 8.19606. 147Sen. ''Ep''. 99.23. 148Kohl, J., 2018, 254. or. 149Carrol, M., 2014, 159., 173-174. or. 150Huskinson, J., 2007, 334-336. or. 151'''Lucr'''''.'' 5.228. 152Carrol, M., 2018, 150. or. 153Emmerson, A. L. C., 2020, 19. or. 154Dasen, V., 2010, 113. or. 155Plin. ''Ep''. 2.7.7.1; Plin. ''HN'' 35.2.1; 35.4-7; Plb 6.53.4-5. 156Ackers, H. I., 2018, 136. or. 157Plb. 6.53.9-1. 158Dasen, V., 2010, 109-111. or. 159Carroll, M., 2011, 65-69. or. 160''ILS'' 8366; Kajava, M., 1998, 116. or. 161Rutgers, L., 2013, 497. or. 162Auson. ''Par''. ''Praefprose''; Banda, M., 2012, 3. or. 163Ovid. ''Fast''. 5.421-428. 164De Hemmer, A. K., 2018, 363., 364. or. 165Bodel, J., 2014, 184. or. 166Carroll M., 2011, 73, 84. or. == Nekropolien garbiketak == Hilobi familiarrak leku sakratuak bilakatzen ziren, hileta-errituak behar bezala bete ondoren. Bertan hildakoen gorpuzkiek atseden hartzen zuten eta urtero festak egiten ziren haien oroimenez, haien espirituak lasai eta pozik izateko. Ohikoa zen pentsatzea haiek gehiago eskertzen zituztela maiz egindako bisitak, haien oroipenez, noizbehinkako ospakizun garestiak baino. Kontuan hartuz hilobien barrualdea freskoekin, estukoekin eta mosaikoekin apainduta egoten zela ospakizunetarako espazio erakargarria eskaintzeko¹⁶⁷, eta hildakoei zor zitzaien begiruneagatik eta hileta-panteoia etengabe bisitatzeagatik, toki horiek garbi zeudela esan daiteke. Higiene-neurri horiek nabariagoak ziren familiakoak ez ziren pertsonekin partekatutako espazioetan, hala nola kolunbarioetan eta katakonbetan. Zenbait hileta-inskripziok ondorengo bizitza eta pizkundea esplizituki aipatzen zituzten arren, hilobietako praktika erritualek hildakoari berari zuzenduta zeudela dirudi. Hileta-inskripzio, grafiti eta arkitektura judu-kristau eta erromatarren bidez adierazten den sentimendu orokorra hildakoen ongizatearen kezka eta ardura da. Hildakoek mantenurako eta babeserako opariak jasotzen zituzten, eta hainbat inskripzio eta grafitik hildakoei ausartak izatera eta haien hilobia asaldatzen zuen edonori mehatxatzeko deia egiten zieten. Hainbat hilobitan aurkitutako burkoek hildakoen gorputz-erosotasunarekiko kezka adierazten dute. Opari eta zerbitzu hauek hildakoei eman eta egiten zitzaizkien, hildakoari opariak emateak hildakoen eta bizidunen arteko lotura sozialak sendotzen zituelako¹⁶⁸. Erromako hilobiak ez ziren hildakoentzat soilik. Erritualaren eta oroipenaren zentroak ziren. Familiak, senideak, lagunak edo hileta-klubeko kideek hilobiak zaindu eta bisitatzen zituzten eta hildakoarekin afaldu eta edari bat partekatzen zuten. Hilobiak biziguneak ziren, tokiko komunitatearen edo familiaren arteko harremanen parte¹⁶⁹. Batzuetan, hileta-monumentuen eraikuntza, mantenua eta zaintza fideikomisoz antolatzen zituzten. Honekin, testamentugile erromatarrak, batez ere, euren oroipena sustatu eta abizenen jarraipena bermatu nahi izaten zuten¹⁷⁰. Hilerri erromatarrak, askotan, errepide nagusietan zehar kokatzen ziren, hildakoei ohorea egingo zieten pertsonek ere parte har zezaten. Izan ere, hain ziren publikoak, Martzialen esanetan¹⁷¹, non zarpailak, eskaleak eta prostitutak hilobi abandonatuetan bizi baitziren¹⁷². Litekeena da, halaber, hilobi haietan hildakoen omenezko zeremoniak egiten jarraitu arren, gizartearen txiroenek etengabe okupatzea, familiaren oniritziarekin, kontserbazio egoera ezin hobean edukitzearen truke. Hilobi motak aldatzean bigarren eta hirugarren mendeetan zehar, Errepublika garaikoak eta hasierako inperioarenak suntsitu eta lurperatu egin ziren, geroko hilobietako zimenduen gisa erabiltzeko; Salariako hilerrian, esaterako, lurperatze berriak gutxi ziren, eta eskualdeko monumenturik nabarmenena, L. Paetus eta bere arrebaren mausoleoa zen, erdi lurperatuta, non tunelak egin zituzten bere barneko korridorean ''lokuli''ak instalatzeko¹⁷³. Garai horretako egitura berririk handienak ''Via Salaria''-ko katakonbak ziren. Pentsatzekoa da, beraz, katakonbetako zaintza ehortz-elkarteen ardura zela, eta eraikina itxia izatean, eskaleek ez zutela haietan sarbiderik izango. 167Gee, R., 2008, 53. or. 168De Hemmer G. A. K., 2018, 364. or. 169Ackers, H .I., 2018, 128. or. 170Bodel, J., 1997, 24. or. 171Mart. ''Ep''. 1.34.8. 172Graham, E. J., 2006, 22., 23. or. 173Bodel, J., 2014, 180. or. == Oharrak == {{erreferentzia_zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|3}} == Bibliografia == * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2004|izenburua=The Organization of the Funerary Trade at Puteoli and Cumae|orrialdeak=149-170. or|hizkuntza=en|data=2004 |url=https://www.academia.edu/4927300/The_Organization_of_the_Funerary_Trade_at_Puteoli_and_Cumae_2004|aldizkaria=Libitina e dintorni (Libitina 3)|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Bodel|urtea=2000|izenburua=Dealing with the Dead: Undertakers, Executions And Potters' Fields|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=https://www.academia.edu/3052122/Dealing_with_the_Dead_Undertakers_Executioners_and_Potters_Fields_in_Ancient_Rome_2000|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=D. T|abizena=Brisbane|urtea=2007|izenburua=Childbirth in ancient Rome: from traditional folklore to obstetrics|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=ustralian and New Zealand Journal of Obstetrics and Gynaecology|alea=2|zenbakia=47|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=M|abizena=Carroll|urtea=2011|izenburua=Infant Death and Burial in Roman Italy|orrialdeak=99-120. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=10.1017/S1047759400003329|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=V|abizena=Dasen|urtea=2011|izenburua=Childbirth and Infancy in Greek and Roman Antiquity|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9781444390766.ch18|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=P. T|abizena=Eden|urtea=1963|izenburua=Venus and the Cabbage|orrialdeak=448-459 or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=Hermes|alea=|zenbakia=91|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=D. S|abizena=Erker|urtea=2011|izenburua=Gender and Roman funeral ritual|orrialdeak=40-60 or|hizkuntza=en|data=|url= https://www.academia.edu/3516239/2011_Gender_and_Roman_funeral_ritual_in_V_Hope_J_Huskinson_Hrsg_Memory_and_Mourning_in_Ancient_Rome_Oxbow_40_60 |aldizkaria=Memory and Mourning in Ancient Rome|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=B. W|abizena=Frier|urtea=2008|izenburua=Demography|orrialdeak=1161 or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/the-cambridge-ancient-history-vol.-11/page/n1/mode/2up|aldizkaria=The Cambridge Ancient History XI: The High Empire, A.D. 70–192|alea=|zenbakia=XI|isbn=-13 978-0-521-26335-1 |doi=10.1111/j.1479-828X.2007.00691.x|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=E. J|abizena=Graham|urtea=2014|izenburua=Living through the dead|orrialdeak=|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Burial and commemoration in the Classical world, Studies in funerary archaeology|alea=|zenbakia=5|issn=|doi=10.15291/misc.602|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=K|abizena=Hasegawa|urtea=2006|izenburua=The ‘Familia Urbana’ during the Early Empire|orrialdeak=115 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=ills. 28|isbn=1841718769, 9781841718767|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=W|abizena=Harris|urtea=1994|izenburua=Child-Exposure in the Roman Empire|orrialdeak=22 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/300867|aldizkaria=Society for the Promotion of Roman Studies|alea=|zenbakia=84|issn=|doi=https://doi.org/10.2307/300867|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=S|abizena=Heid|urtea=2007|izenburua=The Romanness of Roman Christianity|orrialdeak=408. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch28|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Lindsay|urtea=2000|izenburua=Death-pollution and funerals in the City of Rome|orrialdeak=152–173. or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=Death and Disease in the Ancient City|alea=|zenbakia=|isbn=9780203452950|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=Muirhead, James; Clay, Agnes Muriel|urtea=1911|izenburua=Patron and Client|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.britannica.com/ |aldizkaria=Encyclopædia Britannica|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=N|abizena=Pilkington|urtea=2013|izenburua=Growing Up Roman: Infant Mortality and Reproductive Development|orrialdeak=35 or|hizkuntza=en|data=|url=https://www.jstor.org/stable/43829415|aldizkaria=The Journal of Interdisciplinary History|alea=1|zenbakia=44|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} * {{Erreferentzia|izena=J|abizena=Rüpke|urtea=2007|izenburua=Religion of the Romans|orrialdeak=350 or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|isbn=0745630146, 9780745630144|doi=|sartze-data=2024-11-28}} * {{Erreferentzia|izena=M. R|abizena=Salzman|urtea=2007|izenburua=Religious ''koine'' and Religious Dissent|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=|aldizkaria=A Companion to Roman Religion|alea=|zenbakia=|issn=|doi=https://doi.org/10.1002/9780470690970.ch9|sartze-data=2024-11-26}} * {{Erreferentzia|izena=J. M. C|abizena=Toynbee|urtea=1971|izenburua=Death and Burial in the Roman World|orrialdeak= or|hizkuntza=en|data=|url=https://archive.org/details/deathburialinrom0000toyn|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-27}} Dasen, V. (2010). Wax and Plaster Memories. Children in Elite and Non-Elite Strategies. In V. Dasen, & Th. Späth (Ed.), ''Children, Memory, and Family Identity in Roman Culture'', (109-145. or.). Oxford University Press. * De Hemmer, A. K. (2018). Early Christian Mortuary Rituals. In R. Uro, J.J. Day, R. Roitto & R.E. DeMaris (Ed.), ''The Oxford Handbook of Early Christian Ritual'' (353-369. or.). Oxford Handbooks. <nowiki>https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001</nowiki> * Duinker, H., (2015). ''Buried in collectivity: the social context of the early Imperial Roman columbaria'' [Doktorego Tesia, University of Groningen]. * Gee, R. (2008). From Corpse to Ancestor: The Role of Tombside Dining in the Transformation of the Body in Ancient Rome. In F. Fahlander & T. Oestigaard (Ed.), ''The Materiality of Death. Bodies, burials, beliefs'' (59-68. or.). Archaeopress. * Sumi, G. S. (2002). Impersonating the Dead: Mimes at Roman Funerals. ''The American Journal of Philology,'' ''123''(4), 559-585. or. * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} * {{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|orrialdeak= or|hizkuntza=|data=|url=|aldizkaria=|alea=|zenbakia=|issn=|doi=|sartze-data=2024-11-29}} == Ikus, gainera == *(ing) ''[[:en:Mos_maiorum|Mos maiorum]]'' *(ing) [[:en:Gladiator|Gladiatore]] *(ing) [[:en:Columbarium|Columbarium]] *(ing) [[:en:Roman_festivals|Erromatar jaialdiak]] *(ing) [[:en:Lucius_Cornelius_Scipio_Barbatus|Luzio Kornelio Eszipion Bizarduna]] *(ing) [[:en:Demography of the Roman Empire § Mortality|Erromatar Inperioaren demografia eta hilkortasuna]] *(ing) [[:en:Childbirth and obstetrics in antiquity|Erditzea eta obstetrizia antzinatean]] *(ing) [[:en:Patronage_in_ancient_Rome|Patronatua Antzinako Erroman]] *(ing) [[:en:Libitina|Libitina]] == Kanpo estekak == * ''CIL'' (''[https://cil.bbaw.de/en/homenavigation/the-cil/volumes Corpus Inscriptionum Latinarum]'') * ''ILS ([[iarchive:inscriptioneslat01dessuoft/page/n11/mode/2up|Inscriptiones Latinae Selectae]]).'' * ''LTUR'' ([https://archive.org/details/lexicon-topographicum-urbis-romae-suburbium-4-m-q-2006/Lexicon%20Topographicum%20Urbis%20Romae%20-%20Suburbium%202%20-%20C-F%20%282004%29/page/220/mode/2up?q=Camenae Lexicon Topographicum Urbis Romae Suburbium]) * Oxford Classical Dictionary, 4th Edition, Abbreviations List https://oxfordre.com/classics/page/3993 * [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Funus.html Smith's Dictionary of Greek and Roman Antiquities, article ''Funus''] [[Kategoria: Erromatar hirigintza]] [[Kategoria: Etxebizitza]] [[Kategoria: Kutsadura]] [[Kategoria: Pobrezia]] [[Kategoria: Antzinako Erroma]] {{autoritate kontrola}} {{commonskat}} qb2x5lhxpl8wgflnmgxby0td1o3bk99 0 881736 9984062 9386787 2024-11-28T16:19:35Z Zorion 44278 9984062 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Giampaolo Simonini|Simonini]], [[Alfredo Vizzini|Vizzini]] & [[Matteo Gelardi|Gelardi]], 2015 }} '''''Baorangia emileorum''''' ''[[Boletaceae]]'' familiako [[onddo]]a da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jangarria. ''Boletus pseudoregius'' ere deitzen zaio, ''Boletus regius'' delakoaren antzekotasunagatik. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus speciosus'', ''Suillus speciosus'', ''Ceriomyces speciosus'', ''Boletus emileorum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Boletus aemilii'', ''Xerocomus emileorum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 5 eta 14 cm-ko arteko diametrokoa, lehenik hemisferikoa, gero ganbila eta amaieran laua. Gorri-arre edo gorri-odol kolorekoa eta apur bat belusatua. Azala bereizgarria, opakua, mehea, lehorra eta nahiko irmoa. '''Tutuak:''' Horiak, urdindu egiten dira ebakitzean, itsatsita edo ia libreak. Tutu libreak: Oinera hurbiltzen diren tutuak, baina ukitzen ez diotenak. '''Poroak:''' Hori-bizi kolorekoak, txikiak eta biribilduak. '''Hanka:''' Horia goi aldean eta kolore gorrizta gainerakoan. Gogorra, sendoa, trinkoa eta distiratsua. '''Haragia:''' Horixka, kapelan eta oinaren zati batean apur bat urdindu egiten da ebakitzean, gainerako oinean kolore gorrixka hartzen du. Usain eta zapore atseginekoak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=48|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Boletus'' terminoaren etimologia eztabaidagarria da. ''Speciosus'' epitetoa berriz latinetik dator: ederra, ikusgarria. Bere itxuragatik. == Jangarritasuna == Jateko ona, oina izan ezik, zerbait larrukara baita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=491|ISBN=84-282-0540-6x(T.2). 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasmen arriskua === ''[[Onddo errege|Boletus regius]]''-arekin, baina honen haragia ez da urdintzen eta kapelaren azala distiratsuagoa da. Honen oina horia da, ''Boletus speciosus'' delakoak eraztun gorrixka duen bitartean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=36|ISBN=282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Uda eta udazkenean, hostozabalen basoetako belarretan, kare-lurretan. Ez da ateratzen garaiera handiegian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palacios Quintano Daniel|urtea=2014|izenburua=Disfrutando con las setas|argitaletxea=Leitzaran, Grafikak S.L. Andoain, Gipuzkoa|orrialdea=166|ISBN=978-84-617-0196-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua=== Alpeak, Austria‎, Eslovenia‎, Espainia‎, Frantzia, Italia‎‎, Alemania‎, Serbia, Grezia‎, Pirinioak.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Boletus]] [[Kategoria:2014. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Austriako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Espainia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Italia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Alemania‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Serbaiko onddoak]] [[Kategoria:Grezia‎ko‎ onddoak]] 8iuovazm1o8wcxul7q75hix8r3hc3su 9984064 9984062 2024-11-28T16:19:49Z Zorion 44278 Zorion wikilariak «[[Boletus speciosus]]» orria «[[Baorangia emileorum]]» izenera aldatu du: uneko izena 9984062 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Giampaolo Simonini|Simonini]], [[Alfredo Vizzini|Vizzini]] & [[Matteo Gelardi|Gelardi]], 2015 }} '''''Baorangia emileorum''''' ''[[Boletaceae]]'' familiako [[onddo]]a da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jangarria. ''Boletus pseudoregius'' ere deitzen zaio, ''Boletus regius'' delakoaren antzekotasunagatik. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus speciosus'', ''Suillus speciosus'', ''Ceriomyces speciosus'', ''Boletus emileorum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Boletus aemilii'', ''Xerocomus emileorum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 5 eta 14 cm-ko arteko diametrokoa, lehenik hemisferikoa, gero ganbila eta amaieran laua. Gorri-arre edo gorri-odol kolorekoa eta apur bat belusatua. Azala bereizgarria, opakua, mehea, lehorra eta nahiko irmoa. '''Tutuak:''' Horiak, urdindu egiten dira ebakitzean, itsatsita edo ia libreak. Tutu libreak: Oinera hurbiltzen diren tutuak, baina ukitzen ez diotenak. '''Poroak:''' Hori-bizi kolorekoak, txikiak eta biribilduak. '''Hanka:''' Horia goi aldean eta kolore gorrizta gainerakoan. Gogorra, sendoa, trinkoa eta distiratsua. '''Haragia:''' Horixka, kapelan eta oinaren zati batean apur bat urdindu egiten da ebakitzean, gainerako oinean kolore gorrixka hartzen du. Usain eta zapore atseginekoak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=48|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Boletus'' terminoaren etimologia eztabaidagarria da. ''Speciosus'' epitetoa berriz latinetik dator: ederra, ikusgarria. Bere itxuragatik. == Jangarritasuna == Jateko ona, oina izan ezik, zerbait larrukara baita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=491|ISBN=84-282-0540-6x(T.2). 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasmen arriskua === ''[[Onddo errege|Boletus regius]]''-arekin, baina honen haragia ez da urdintzen eta kapelaren azala distiratsuagoa da. Honen oina horia da, ''Boletus speciosus'' delakoak eraztun gorrixka duen bitartean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=36|ISBN=282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Uda eta udazkenean, hostozabalen basoetako belarretan, kare-lurretan. Ez da ateratzen garaiera handiegian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palacios Quintano Daniel|urtea=2014|izenburua=Disfrutando con las setas|argitaletxea=Leitzaran, Grafikak S.L. Andoain, Gipuzkoa|orrialdea=166|ISBN=978-84-617-0196-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua=== Alpeak, Austria‎, Eslovenia‎, Espainia‎, Frantzia, Italia‎‎, Alemania‎, Serbia, Grezia‎, Pirinioak.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Boletus]] [[Kategoria:2014. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Austriako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Espainia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Italia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Alemania‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Serbaiko onddoak]] [[Kategoria:Grezia‎ko‎ onddoak]] 8iuovazm1o8wcxul7q75hix8r3hc3su 9984073 9984064 2024-11-28T16:22:17Z Zorion 44278 9984073 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Giampaolo Simonini|Simonini]], [[Alfredo Vizzini|Vizzini]] & [[Matteo Gelardi|Gelardi]], 2015 }} '''''Baorangia emileorum''''' ''[[Boletaceae]]'' familiako [[onddo]]a da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jangarria. ''Boletus pseudoregius'' ere deitzen zaio, ''Boletus regius'' delakoaren antzekotasunagatik. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus speciosus'', ''Suillus speciosus'', ''Ceriomyces speciosus'', ''Boletus emileorum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Boletus aemilii'', ''Xerocomus emileorum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 5 eta 14 cm-ko arteko diametrokoa, lehenik hemisferikoa, gero ganbila eta amaieran laua. Gorri-arre edo gorri-odol kolorekoa eta apur bat belusatua. Azala bereizgarria, opakua, mehea, lehorra eta nahiko irmoa. '''Tutuak:''' Horiak, urdindu egiten dira ebakitzean, itsatsita edo ia libreak. Tutu libreak: Oinera hurbiltzen diren tutuak, baina ukitzen ez diotenak. '''Poroak:''' Hori-bizi kolorekoak, txikiak eta biribilduak. '''Hanka:''' Horia goi aldean eta kolore gorrizta gainerakoan. Gogorra, sendoa, trinkoa eta distiratsua. '''Haragia:''' Horixka, kapelan eta oinaren zati batean apur bat urdindu egiten da ebakitzean, gainerako oinean kolore gorrixka hartzen du. Usain eta zapore atseginekoak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=48|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Boletus'' terminoaren etimologia eztabaidagarria da. ''Speciosus'' epitetoa berriz latinetik dator: ederra, ikusgarria. Bere itxuragatik. == Jangarritasuna == Jateko ona, oina izan ezik, zerbait larrukara baita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=491|ISBN=84-282-0540-6x(T.2). 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasmen arriskua === ''[[Onddo errege|Boletus regius]]''-arekin, baina honen haragia ez da urdintzen eta kapelaren azala distiratsuagoa da. Honen oina horia da, ''Boletus speciosus'' delakoak eraztun gorrixka duen bitartean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=36|ISBN=282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Uda eta udazkenean, hostozabalen basoetako belarretan, kare-lurretan. Ez da ateratzen garaiera handiegian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palacios Quintano Daniel|urtea=2014|izenburua=Disfrutando con las setas|argitaletxea=Leitzaran, Grafikak S.L. Andoain, Gipuzkoa|orrialdea=166|ISBN=978-84-617-0196-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua=== Alpeak, Austria‎, Eslovenia‎, Espainia‎, Frantzia, Italia‎‎, Alemania‎, Serbia, Grezia‎, Pirinioak.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Baorangia]] [[Kategoria:2014. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Austriako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Espainia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Italia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Alemania‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Serbaiko onddoak]] [[Kategoria:Grezia‎ko‎ onddoak]] 9114afi8aaaeglulm7h6racfvvnm7bk 9984077 9984073 2024-11-28T16:22:47Z Zorion 44278 9984077 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Giampaolo Simonini|Simonini]], [[Alfredo Vizzini|Vizzini]] & [[Matteo Gelardi|Gelardi]], 2015 }} '''''Baorangia emileorum''''' ''[[Boletaceae]]'' familiako [[onddo]]a da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jangarria. ''Boletus pseudoregius'' ere deitzen zaio, ''Boletus regius'' delakoaren antzekotasunagatik. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus speciosus'', ''Suillus speciosus'', ''Ceriomyces speciosus'', ''Boletus emileorum'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Boletus aemilii'', ''Xerocomus emileorum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 5 eta 14 cm-ko arteko diametrokoa, lehenik hemisferikoa, gero ganbila eta amaieran laua. Gorri-arre edo gorri-odol kolorekoa eta apur bat belusatua. Azala bereizgarria, opakua, mehea, lehorra eta nahiko irmoa. '''Tutuak:''' Horiak, urdindu egiten dira ebakitzean, itsatsita edo ia libreak. Tutu libreak: Oinera hurbiltzen diren tutuak, baina ukitzen ez diotenak. '''Poroak:''' Hori-bizi kolorekoak, txikiak eta biribilduak. '''Hanka:''' Horia goi aldean eta kolore gorrizta gainerakoan. Gogorra, sendoa, trinkoa eta distiratsua. '''Haragia:''' Horixka, kapelan eta oinaren zati batean apur bat urdindu egiten da ebakitzean, gainerako oinean kolore gorrixka hartzen du. Usain eta zapore atseginekoak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=48|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Boletus'' terminoaren etimologia eztabaidagarria da. ''Speciosus'' epitetoa berriz latinetik dator: ederra, ikusgarria. Bere itxuragatik. == Jangarritasuna == Jateko ona, oina izan ezik, zerbait larrukara baita.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=491|ISBN=84-282-0540-6x(T.2). 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasmen arriskua === ''[[Onddo errege|Boletus regius]]''-arekin, baina honen haragia ez da urdintzen eta kapelaren azala distiratsuagoa da. Honen oina horia da, ''Boletus speciosus'' delakoak eraztun gorrixka duen bitartean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=36|ISBN=282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Uda eta udazkenean, hostozabalen basoetako belarretan, kare-lurretan. Ez da ateratzen garaiera handiegian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palacios Quintano Daniel|urtea=2014|izenburua=Disfrutando con las setas|argitaletxea=Leitzaran, Grafikak S.L. Andoain, Gipuzkoa|orrialdea=166|ISBN=978-84-617-0196-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua=== Alpeak, Austria‎, Eslovenia‎, Espainia‎, Frantzia, Italia‎‎, Alemania‎, Serbia, Grezia‎, Pirinioak.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Baorangia]] [[Kategoria:2014. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Alpeetako onddoak]] [[Kategoria:Austriako‎ onddoak]] [[Kategoria:Eslovenia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Espainia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Frantziako‎ onddoak]] [[Kategoria:Italia‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Alemania‎ko‎ onddoak]] [[Kategoria:Serbiako onddoak]] [[Kategoria:Grezia‎ko‎ onddoak]] 0h2zk7l6n1cfbdqhayzn3m58iclip7q 0 883923 9984027 9530699 2024-11-28T15:54:04Z Jacqke 53041 apur bat zorrotzagoa 9984027 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Marguerite Gérard''' ([[1761]]eko [[urtarrilaren 28]]a, [[Grasse]] &ndash; [[1837]]ko [[maiatzaren 18]]a, [[Paris]]) [[margolari]] frantses ospetsua izan zen, [[rokoko]] estiloa landu zuena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Archives communales de|abizena=Grasse|izenburua=Inventaire sommaire des Archives communales antérieures à 1790, ville de Grasse|argitaletxea=Paul Dupont|hizkuntza=fr|abizena2=Sardou|izena2=J. B.|data=1865|url=https://books.google.com/books?id=pdYZAAAAYAAJ|sartze-data=2019-03-31}}</ref> == Irudi galeria == <gallery> Fitxategi:Marguerite Gérard - La Duchesse Abrantes et le General Junot.jpg Fitxategi:Mme de Staël avec sa fille Albertine.png Fitxategi:Marguerite Gérard - Mutterschaft.jpg Fitxategi:Marguerite Gérard - Sleep my child.jpg Fitxategi:Marguerite Gérard - Artist Painting a Portrait of a Musician - WGA8606 sharpened.jpg Fitxategi:Marguerite Gérard - The first steps.jpg Fitxategi:The Cat's Lunch.jpg Fitxategi:Gérard, Marguerite and Fragonard, Jean-Honoré - Le chat angora -.jpg Fitxategi:Gérard et Fragonard - Quatre personnage dans un parc.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} {{bizialdia|1761eko|1837ko|Gerard, Marguerite}} [[Kategoria:Frantziako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] [[Kategoria:Rokoko margolariak]] [[Kategoria:Parisen hildakoak]] 7wpaq6c1ige7lar1rsyb4pkx1saphyk 0 888955 9984509 9798354 2024-11-29T04:22:44Z Brobbz 158999 /* Garaileak urtez-urte */ 9984509 wikitext text/x-wiki {{Infotaula | above = Junior Eurovision Abesti Lehiaketa<br /><small>Junior Eurovision Song Contest</small><br /><small>Concours Eurovision de la Chanson Junior</small> | image1 = [[Fitxategi:JESC 2018 stage.jpg|300px]] | caption = [[2018]]ko ekitaldia [[Bielorrusia]]ko [[Minsk]] hiriburuan. | label1 = Mota | data1 = [[Abesti]] lehiaketa | label2 = Sorrera | data2 = [[2003]]ko [[azaroaren 15]]a | label3 = Sortzailea | data3 = [[Bjørn Erichsen]] | label4 = Doinua | data4 = [[Share the Joy (Charpentier)|Share the Joy]]: Prelude (Marche en rondeau) | label4 = Iraupena | data4 = 1 Ordu eta 45 minutu (2003)<br>2 ordu (2009–2013, 2020)<br>2 ordu eta 15 minutu (2005–2008, 2017)<br>2 ordu eta 30 minutu (2014–2016, 2018–2019) | label5 = Hizkuntzak | data5 = [[Ingelesa]] eta [[frantses]]a | label6 = Ekoizlea | data6 = [[Europako Irrati-Telebista Batasuna]] | label7 = Banatzailea | data7 = [[Eurovision (sarea)|Eurovision]] | label8 = Webgunea | data8 = [http://www.junioreurovision.tv/page/timeline Webgunea] }} '''Junior Eurovision Abesti Lehiaketa''' edo '''Junior Eurovision''' (ofizialki ingelesez ''Junior Eurovision Song Contest'' eta frantsesez ''Concours Eurovision de la Chanson Junior'') [[2003]]an hasita [[Europako Irrati-Telebista Batasuna]]k (EBU) urtero antolatzen duen abesti lehiaketa bat da, EBUren kide diren emisoreentzat zabalik dagoena. Urtero Europako hiri desberdin batean egiten da, baina hiri berean lehiaketa behin baino gehiagotan antolatu daiteke. Lehiaketak [[Eurovision Abesti Lehiaketa]]rekin antzekotasun asko ditu, eta horren izena hartzen du. Parte hartzen duten telebista bakoitzak artista edo talde bat bidaltzen du, lehiaketaren egunean 9 eta 14 urte bitarteko kideak dituena, eta 2 minutu 45 segundo eta 3 minutu arteko abesti original bat abesten dute gainontzeko sarreren aurka lehiatzeko. == Historia == Lehiaketaren jatorria [[2000]] urtean datza, [[Danmarks Radio]] [[Danimarka|daniar]] irrati-telebista erakundeak haurrentzako antolatu zuen abesti lehiaketa batean. [[2002]]an ideia [[Eskandinavia]]ra zabaldu zen, MGP Nordic jaialdia eman zelarik: Danimarka, [[Norvegia]] eta [[Suedia]] izan ziren partaide. Europako Irrati-Telebista Batasunak ideia hartu eta Europa osora zabaldu zuen [[2003]]an, Eurovision Abesti Lehiaketaren izenaz baliatuz. Lehen edizioa Danimarkak antolatu zuen [[Kopenhage]]n, ideia bertako telebistatik zetorrelako. == Formatua == === Partaideak === {| class="wikitable" ! scope="col" | Urtea ! Herrialdeak, lehen agerraldiaren arabera |- ! scope="row" valign="top" | [[2003ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2003]] |[[Fitxategi:Flag_of_Belgium.svg|border|20px]] [[Belgika]], [[Fitxategi:Flag_of_Belarus.svg|border|20px]] [[Bielorrusia]], [[Fitxategi:Flag_of_Denmark.svg|border|20px]] [[Danimarka]], [[Fitxategi:Flag_of_the_United_Kingdom.svg|border|20px]] [[Erresuma Batua]], [[Fitxategi:Flag_of_Romania.svg|border|20px]] [[Errumania]], [[Fitxategi:Flag_of_Spain.svg|border|20px]] [[Espainia]], [[Fitxategi:Flag_of_Greece.svg|border|20px]] [[Grezia]], [[Fitxategi:Flag_of_the_Netherlands.svg|border|20px]] [[Herbehereak]], [[Fitxategi:Flag_of_North_Macedonia.svg|border|20px]] [[Ipar Mazedonia]], [[Fitxategi:Flag_of_Croatia.svg|border|20px]] [[Kroazia]], [[Fitxategi:Flag_of_Latvia.svg|border|20px]] [[Letonia]], [[Fitxategi:Flag_of_Malta.svg|border|border|20px]] [[Malta]], [[Fitxategi:Flag_of_Norway.svg|border|20px]] [[Norvegia]], [[Fitxategi:Flag_of_Poland.svg|border|20px]] [[Polonia]], [[Fitxategi:Flag_of_Sweden.svg|border|20px]] [[Suedia]], [[Fitxategi:Flag_of_Cyprus.svg|border|20px]] [[Zipre]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2004ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2004]] | [[Fitxategi:Flag_of_France.svg|border|20px]] [[Frantzia]], [[Fitxategi:Flag_of_Switzerland.svg|border|20px]] [[Suitza]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2005eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2005]] | [[Fitxategi:Flag_of_Russia.svg|border|20px]] [[Errusia]], [[Fitxategi:Flag of Serbia and Montenegro (1992–2006).svg|border|20px]] [[Serbia eta Montenegro]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2006ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2006]] | [[Fitxategi:Flag_of_Portugal.svg|border|20px]] [[Portugal]], [[Fitxategi:Flag_of_Serbia.svg|border|20px]] [[Serbia]],[[Fitxategi:Flag_of_Ukraine.svg|border|20px]] [[Ukraina]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2007ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2007]] | [[Fitxategi:Flag_of_Armenia.svg|border|20px]] [[Armenia]], [[Fitxategi:Flag_of_Bulgaria.svg|border|20px]] [[Bulgaria]], [[Fitxategi:Flag_of_Georgia.svg|border|20px]] [[Georgia]], [[Fitxategi:Flag_of_Lithuania.svg|border|20px]] [[Lituania]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2010eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2010]] | [[Fitxategi:Flag_of_Moldova.svg|border|20px]] [[Moldavia]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2012ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2012]] | [[Fitxategi:Flag_of_Albania.svg|border|20px]] [[Albania]], [[Fitxategi:Flag_of_Azerbaijan.svg|border|20px]] [[Azerbaijan]], [[Fitxategi:Flag_of_Israel.svg|border|20px]] [[Israel]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2013ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2013]] | [[Fitxategi:Flag_of_San Marino.svg|border|20px]] [[San Marino]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2014ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2014]] | [[Fitxategi:Flag_of_Slovenia.svg|border|20px]] [[Eslovenia]], [[Fitxategi:Flag_of_Italy.svg|border|20px]] [[Italia]], [[Fitxategi:Flag_of_Montenegro.svg|border|20px]] [[Montenegro]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2015eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2015]] | [[Fitxategi:Flag_of_Australia.svg|border|20px]] [[Australia]], [[Fitxategi:Flag_of_Ireland.svg|border|20px]] [[Irlanda]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2018ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2018]] | [[Fitxategi:Flag_of_Wales.svg|border|20px]] [[Gales]], [[Fitxategi:Flag_of_Kazakhstan.svg|border|20px]] [[Kazakhstan]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2020ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2020]] | [[Fitxategi:Flag_of_Germany.svg|border|20px]] [[Alemania]] |- ![[2023ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2023]] |[[Fitxategi:Flag_of_Estonia.svg|border|20px]] [[Estonia]] |} === Jatorrizko Eurovision Abesti Lehiaketarekin ezberdintasunak === Ezberdintasun agerikoena, junior lehiaketan lehiakideek 9 eta 14 urte artekoak izan behar direla lehiaketaren egunean, [[Eurovision Abesti Lehiaketa|helduen lehiaketan]] berriz 16 urte beteta izan behar dituztelarik lehiaketari dagokion urteko abenduak 31an. Junior lehiaketan, abesti partaideek ordezkatutako herrialdearen jatorrizko hizkuntzetan eduki behar dituzte hitzak nagusiki, helduen lehiaketan arau hau 1999an bertan behera utzi zen bitartean. Helduen lehiaketan, abestietako ahots guztiak zuzenean kantatu behar dira; junior lehiaketaren kasuan ahots nagusiak zuzenean kantatu behar dira, baina koristen ahotsentzako pista grabatua erabili daiteke. Junior lehiaketan, ordezkapen bakoitzeko gehienez 8 pertsona egon daitezke eszenatokian, helduen lehiaketan kopurua 6ra murrizten den bitartean. Antolaketari dagokionez, helduen lehiaketan ez bezala, herrialde irabazleak ez du jasotzen hurrengo urteko lehiaketa antolatzeko gonbidapena automakikoki, posible eginez batzuetan egoitza aurreko urteko edizioa ospatu baino lehen erabakitzea. === Hizkuntzak === 2003ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketan erabili izan diren hizkuntzen zerrenda da, 2003an sortu zenetik, urtea, herrialdea, abestia eta artista horren bidez estreinatu zen hizkuntza bakoitzak. Arau bat dago, abestiak adierazten duen herrialdeko hizkuntza nazionaletako batean abestu behar diren abestiak zehazten dituela. Hala ere, abesti bat beste hizkuntzen letrak eduki ditzakete horren gainean. {| class="wikitable" |+ !Hizkuntza !Urtea !Herrialdea !Abestia !Abeslaria/Taldea |- |[[Greziera]] |[[2003ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2003]] |{{Bandera|Grezia}} |"Fili gia panta" <small>(Φίλοι για πάντα)</small> |Nicolas Ganopoulos |- |[[Kroaziera]] |2003 |{{Bandera|Kroazia}} |"Ti si moja prva ljubav" |Dino Jelusić |- |[[Bielorrusiera]] |2003 |{{Bandera|Bielorrusia}} |"Tantsuy" <small>(Танцуй)</small> |Volha Satsiuk |- |[[Letoniera]] |2003 |{{Bandera|Letonia}} |"Tu esi vasarā" |Dzintars Čīča |- |[[Mazedoniera]] |2003 |{{Bandera|Mazedonia}} |"Ti ne me poznavaš" <small>(Ти не ме познаваш)</small> |Marija eta Viktorija |- |[[Poloniera]] |2003 |{{Bandera|Polonia}} |"Coś mnie nosi" |Kasia Żurawik |- |[[Norvegiera]] |2003 |{{Bandera|Norvegia}} |"Sinnsykt gal forelsket" |2U |- |[[Gaztelania]] |2003 |{{Bandera|Espainia}} |"Desde el cielo" |Sergio |- |[[Errumaniera]] |2003 |{{Bandera|Errumania}} |"Tobele sunt viaţa mea" |Bubu |- |[[Nederlandera]] |2003 |{{Bandera|Belgika}} |"De vriendschapsband" |X!NK |- |[[Ingelesa]] |2003 |{{Bandera|Erresuma Batua}} |"My Song for the World" |Tom Morley |- |[[Daniera]] |2003 |{{Bandera|Danimarka}} |"Arabiens drøm" |Anne Gadegaard |- |[[Suediera]] |2003 |{{Bandera|Suedia}} |"Stoppa mig" |The Honeeypies |- |[[Italiera]] |[[2004ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2004]] |{{Bandera|Suitza}} |"Birichino" |Demis Mirarchi |- |[[Frantsesa]] |2004 |{{Bandera|Frantzia}} |"Si on voulait bien" |Thomas Pontier |- |[[Errusiera]] |[[2005eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2005]] |{{Bandera|Errusia}} |"Doroga k solnstu" <small>(Дорога к солнцу)</small> |Vladislav Krutskikh |- |[[Montenegroera]] |2005 |{{Bandera|Serbia eta Montenegro}} |"Ljubav pa fudbal" <small>(Љубав па фудбал)</small> |Filip Vučić |- |[[Portugesa]] |[[2006ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2006]] |{{Bandera|Portugal}} |"Deixa-me sentir" |Pedro Madeira |- |[[Ukrainera]] |2006 |{{Bandera|Ukraina}} |"Khlopchyk Rock 'n' Roll" <small>(Хлопчик рок н рол)</small> |Nazar Slyusarchuk |- |[[Serbiera]] |rowspan="3"|2006 |rowspan="3"|{{Bandera|Serbia}} |rowspan="3"|"Učimo strane jezike" <small>(Учимо стране језике)</small> |rowspan="3"|Neustrašivi učitelji stranih jezika |- |[[Aleman]]a |- |[[Japoniera]] |- |[[Georgiera]] |[[2007ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2007]] |{{Bandera|Georgia}} |"Odelia Ranuni" <small>(ოდელია რანუნი)</small> |Mari Romelashvili |- |[[Armeniera]] |2007 |{{Bandera|Armenia}} |"Erazanq" <small>(Երազանք)</small> |Arevik |- |[[Bulgariera]] |2007 |{{Bandera|Bulgaria}} |"Bonbolandiya" <small>(Бонболандия)</small> |Bon Bon |- |[[Lituaniera]] |2007 |{{Bandera|Lituania}} |"Kai miestas snaudžia" |Lina Joy |- |Asmatutako hizkuntza |[[2008ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2008]] |{{Bandera|Georgia}} |"Bzz.." |Bzikebi |- |[[Maltera]] |[[2010eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2010]] |{{Bandera|Malta}} |"Knock Knock!....Boom! Boom!" |Nicole Azzopardi |- |[[Azerbaijanera]] |[[2012ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2012]] |{{Bandera|Azerbaijan}} |"Girls and Boys (Dünya Sənindir)" |Omar Sultanov & Suada Alekberova |- |[[Hebreera]] |2012 |{{Bandera|Israel}} |"Let the Music Win" |Kids.il |- |[[Albaniera]] |2012 |{{Bandera|Albania}} |"Kam një këngë vetëm për ju" |Igzidora Gjeta |- |[[Esloveniera]] |[[2014ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2014]] |{{Bandera|Eslovenia}} |"Nisi Sam (Your Light)" |Ula Ložar |- |[[Irlandako gaelera]] |rowspan="2"|[[2015eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2015]] |rowspan="2"|{{Bandera|Irlanda}} |rowspan="2"|"Réalta na mara" |rowspan="2"|Aimee Banks |- |[[Latin]] |- |[[Serbokroaziera]] |rowspan="2"|2015 |rowspan="2"|{{Bandera|Albania}} |rowspan="2"|"Dambaje" |rowspan="2"|Mishela Rapo |- |[[Turkiera]] |- |[[Kazakhera]] |[[2018ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2018]] |{{Bandera|Kazakhstan}} |"Ózine seń" |Daneliya Tuleshova |- |[[Gales (hizkuntza)|Galesa]] |2018 |{{Bandera|Gales}} |"Perta" |Manw |- |[[Estoniera]] |[[2023ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2023]] |{{Bandera|Estonia}} |"Hoiame kokku" |Arhanna |} == Garaileak urtez-urte == {|{{Taula polita}} |- style="background:#efefef;" !Urtea !Egoitza !Herrialde irabazlea !Abestia !Abeslea/Taldea |- |[[2003ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2003]]||{{banderaikur|Danimarka}} [[Kopenhage]] ||{{banderaikur|Kroazia}} [[Kroazia]]||"Ti si moja prva ljubav"||Dino Jelušić |- |[[2004ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2004]]||{{banderaikur|Norvegia}} [[Lillehammer]] ||{{banderaikur|Espainia}} [[Espainia]]||"Antes muerta que sencilla"||María Isabel |- |[[2005eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2005]]||{{banderaikur|Belgika}} [[Hasselt]] ||{{banderaikur|Bielorrusia}} [[Bielorrusia]]||"My vmeste" <small>(Мы вместе)</small>||Ksenia Sitnik |- |[[2006ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2006]]||{{banderaikur|Errumania}} [[Bukarest]] ||{{banderaikur|Errusia}} [[Errusia]]||"Vesenniy Jazz" <small>(Весенний джаз)</small>||Tolmachevy Sisters |- |[[2007ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2007]]||{{banderaikur|Herbehereak}} [[Rotterdam]] ||{{banderaikur|Bielorrusia}} [[Bielorrusia]]||"S druz'yami" <small>(С друзьями)</small>||Alexey Zhigalkovich |- |[[2008ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2008]]||{{banderaikur|Zipre}} [[Limasol]] ||{{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]]||"Bzz.."||Bzikebi |- |[[2009ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2009]]||{{banderaikur|Ukraina}} [[Kiev]] ||{{banderaikur|Herbehereak}} [[Herbehereak]]||"Click Clack"||Ralf Mackenbach |- |[[2010eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2010]]||{{banderaikur|Bielorrusia}} [[Minsk]] ||{{banderaikur|Armenia}} [[Armenia]]||"Mama" <small>(Մամա)</small>||Vladimir Arzumanyan |- |[[2011ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2011]]||{{banderaikur|Armenia}} [[Erevan]] ||{{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]]||"Candy Music"||CANDY |- |[[2012ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2012]]||{{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdam]] ||{{banderaikur|Ukraina}} [[Ukraina]]||"Nebo" <small>(Небо)</small>||Anastasiya Petryk |- |[[2013ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2013]]||{{banderaikur|Ukraina}} [[Kiev]] ||{{banderaikur|Malta}} [[Malta]]||"The Start"||Gaia Cauchi |- |[[2014ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2014]]||{{banderaikur|Malta}} [[Marsa]] ||{{banderaikur|Italia}} [[Italia]]||"Tu primo grande amore"||Vincenzo Cantiello |- |[[2015eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2015]]||{{banderaikur|Bulgaria}} [[Sofia]] ||{{banderaikur|Malta}} [[Malta]]||"Not My Soul"||Destiny Chukunyere |- |[[2016ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2016]]||{{banderaikur|Malta}} [[Valleta (Malta)|Valleta]] ||{{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]]||"Mzeo" <small>(მზეო)</small>||Mariam Mamadashvili |- |[[2017ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2017]]||{{banderaikur|Georgia}} [[Tbilisi]] ||{{banderaikur|Errusia}} [[Errusia]]||"Wings"||Polina Bogusevich |- |[[2018ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2018]]||{{banderaikur|Bielorrusia}} [[Minsk]] ||{{banderaikur|Polonia}} [[Polonia]]||"Anyone I Want to Be"||Roksana Węgiel |- |[[2019ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2019]]||{{banderaikur|Polonia}} [[Gliwice]] ||{{banderaikur|Polonia}} [[Polonia]]||"Superhero" ||Viki Gabor |- |[[2020ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2020]]||{{banderaikur|Polonia}} [[Varsovia]] ||{{banderaikur|Frantzia}} [[Frantzia]]||"J'imagine" ||Valentina |- |[[2021eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2021]]||{{banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] ||{{banderaikur|Armenia}} [[Armenia]]||"Qami Qami" <small>(Քամի Քամի)</small> ||Maléna |- |[[2022ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2022]]||{{banderaikur|Armenia}} [[Erevan]] ||{{banderaikur|Frantzia}} [[Frantzia]]||"Oh maman!" ||Lissandro |- |[[2023ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2023]]||{{banderaikur|Frantzia}} [[Niza]] || {{banderaikur|Frantzia}} [[Frantzia]]||"Cœur"||Zoé Clauzure |- |[[2024ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2024]]||{{banderaikur|Espainia}} [[Madril]] || {{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]]||"To My Mom"||Andria Putkaradze |} == Garaipenak herrialdeka == {| class="wikitable" |- ! Herrialdea !! Garaipenak !! Urteak |- | {{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]] || 3 || 2008, 2011, 2016 |- | {{banderaikur|Frantzia}} [[Frantzia]] || 3 || 2020, 2022, 2023 |- | {{banderaikur|Bielorrusia}} [[Bielorrusia]] || 2 || 2005, 2007 |- | {{banderaikur|Malta}} [[Malta]] || 2 || 2013, 2015 |- | {{banderaikur|Errusia}} [[Errusia]] || 2 || 2006, 2017 |- | {{banderaikur|Polonia}} [[Polonia]] || 2 || 2018, 2019 |- | {{banderaikur|Armenia}} [[Armenia]] || 2 || 2010, 2021 |- | {{banderaikur|Kroazia}} [[Kroazia]] || 1 || 2003 |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Espainia]] || 1 || 2004 |- | {{banderaikur|Herbehereak}} [[Herbehereak]] || 1 || 2009 |- | {{banderaikur|Ukraina}} [[Ukraina]] || 1 || 2012 |- | {{banderaikur|Italia}} [[Italia]] || 1 || 2014 |- |} == Ikus, gainera == * [[Eurovision Abesti Lehiaketa]] * [[Eurovision Dantzari Gazteak]] * [[Frantziako Musikari Gazteak]] * [[Eurovision Dantza Lehiaketa]] * [[Eurovision Circus ikuskizuna]] * [[Let the People People Sing]] * [[Eurovision Urteko Abesbatza]] * [[Eurovision Asia Abesti Lehiaketa]] * [[Turkvision Abesti Lehiaketa]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == * {{en}} [http://www.junioreurovision.tv Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Junior Eurovision Abesti Lehiaketa}} [[Kategoria:Musika jaialdiak]] [[Kategoria:Junior Eurovision Abesti Lehiaketa]] [[Kategoria:Europako Irrati-Telebista Batasuna]] [[Kategoria:Europako musika]] jw0bb5e5uzore9vez9cce4q0hqfa1zw 9984510 9984509 2024-11-29T04:23:16Z Brobbz 158999 /* Garaipenak herrialdeka */ 9984510 wikitext text/x-wiki {{Infotaula | above = Junior Eurovision Abesti Lehiaketa<br /><small>Junior Eurovision Song Contest</small><br /><small>Concours Eurovision de la Chanson Junior</small> | image1 = [[Fitxategi:JESC 2018 stage.jpg|300px]] | caption = [[2018]]ko ekitaldia [[Bielorrusia]]ko [[Minsk]] hiriburuan. | label1 = Mota | data1 = [[Abesti]] lehiaketa | label2 = Sorrera | data2 = [[2003]]ko [[azaroaren 15]]a | label3 = Sortzailea | data3 = [[Bjørn Erichsen]] | label4 = Doinua | data4 = [[Share the Joy (Charpentier)|Share the Joy]]: Prelude (Marche en rondeau) | label4 = Iraupena | data4 = 1 Ordu eta 45 minutu (2003)<br>2 ordu (2009–2013, 2020)<br>2 ordu eta 15 minutu (2005–2008, 2017)<br>2 ordu eta 30 minutu (2014–2016, 2018–2019) | label5 = Hizkuntzak | data5 = [[Ingelesa]] eta [[frantses]]a | label6 = Ekoizlea | data6 = [[Europako Irrati-Telebista Batasuna]] | label7 = Banatzailea | data7 = [[Eurovision (sarea)|Eurovision]] | label8 = Webgunea | data8 = [http://www.junioreurovision.tv/page/timeline Webgunea] }} '''Junior Eurovision Abesti Lehiaketa''' edo '''Junior Eurovision''' (ofizialki ingelesez ''Junior Eurovision Song Contest'' eta frantsesez ''Concours Eurovision de la Chanson Junior'') [[2003]]an hasita [[Europako Irrati-Telebista Batasuna]]k (EBU) urtero antolatzen duen abesti lehiaketa bat da, EBUren kide diren emisoreentzat zabalik dagoena. Urtero Europako hiri desberdin batean egiten da, baina hiri berean lehiaketa behin baino gehiagotan antolatu daiteke. Lehiaketak [[Eurovision Abesti Lehiaketa]]rekin antzekotasun asko ditu, eta horren izena hartzen du. Parte hartzen duten telebista bakoitzak artista edo talde bat bidaltzen du, lehiaketaren egunean 9 eta 14 urte bitarteko kideak dituena, eta 2 minutu 45 segundo eta 3 minutu arteko abesti original bat abesten dute gainontzeko sarreren aurka lehiatzeko. == Historia == Lehiaketaren jatorria [[2000]] urtean datza, [[Danmarks Radio]] [[Danimarka|daniar]] irrati-telebista erakundeak haurrentzako antolatu zuen abesti lehiaketa batean. [[2002]]an ideia [[Eskandinavia]]ra zabaldu zen, MGP Nordic jaialdia eman zelarik: Danimarka, [[Norvegia]] eta [[Suedia]] izan ziren partaide. Europako Irrati-Telebista Batasunak ideia hartu eta Europa osora zabaldu zuen [[2003]]an, Eurovision Abesti Lehiaketaren izenaz baliatuz. Lehen edizioa Danimarkak antolatu zuen [[Kopenhage]]n, ideia bertako telebistatik zetorrelako. == Formatua == === Partaideak === {| class="wikitable" ! scope="col" | Urtea ! Herrialdeak, lehen agerraldiaren arabera |- ! scope="row" valign="top" | [[2003ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2003]] |[[Fitxategi:Flag_of_Belgium.svg|border|20px]] [[Belgika]], [[Fitxategi:Flag_of_Belarus.svg|border|20px]] [[Bielorrusia]], [[Fitxategi:Flag_of_Denmark.svg|border|20px]] [[Danimarka]], [[Fitxategi:Flag_of_the_United_Kingdom.svg|border|20px]] [[Erresuma Batua]], [[Fitxategi:Flag_of_Romania.svg|border|20px]] [[Errumania]], [[Fitxategi:Flag_of_Spain.svg|border|20px]] [[Espainia]], [[Fitxategi:Flag_of_Greece.svg|border|20px]] [[Grezia]], [[Fitxategi:Flag_of_the_Netherlands.svg|border|20px]] [[Herbehereak]], [[Fitxategi:Flag_of_North_Macedonia.svg|border|20px]] [[Ipar Mazedonia]], [[Fitxategi:Flag_of_Croatia.svg|border|20px]] [[Kroazia]], [[Fitxategi:Flag_of_Latvia.svg|border|20px]] [[Letonia]], [[Fitxategi:Flag_of_Malta.svg|border|border|20px]] [[Malta]], [[Fitxategi:Flag_of_Norway.svg|border|20px]] [[Norvegia]], [[Fitxategi:Flag_of_Poland.svg|border|20px]] [[Polonia]], [[Fitxategi:Flag_of_Sweden.svg|border|20px]] [[Suedia]], [[Fitxategi:Flag_of_Cyprus.svg|border|20px]] [[Zipre]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2004ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2004]] | [[Fitxategi:Flag_of_France.svg|border|20px]] [[Frantzia]], [[Fitxategi:Flag_of_Switzerland.svg|border|20px]] [[Suitza]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2005eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2005]] | [[Fitxategi:Flag_of_Russia.svg|border|20px]] [[Errusia]], [[Fitxategi:Flag of Serbia and Montenegro (1992–2006).svg|border|20px]] [[Serbia eta Montenegro]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2006ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2006]] | [[Fitxategi:Flag_of_Portugal.svg|border|20px]] [[Portugal]], [[Fitxategi:Flag_of_Serbia.svg|border|20px]] [[Serbia]],[[Fitxategi:Flag_of_Ukraine.svg|border|20px]] [[Ukraina]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2007ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2007]] | [[Fitxategi:Flag_of_Armenia.svg|border|20px]] [[Armenia]], [[Fitxategi:Flag_of_Bulgaria.svg|border|20px]] [[Bulgaria]], [[Fitxategi:Flag_of_Georgia.svg|border|20px]] [[Georgia]], [[Fitxategi:Flag_of_Lithuania.svg|border|20px]] [[Lituania]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2010eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2010]] | [[Fitxategi:Flag_of_Moldova.svg|border|20px]] [[Moldavia]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2012ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2012]] | [[Fitxategi:Flag_of_Albania.svg|border|20px]] [[Albania]], [[Fitxategi:Flag_of_Azerbaijan.svg|border|20px]] [[Azerbaijan]], [[Fitxategi:Flag_of_Israel.svg|border|20px]] [[Israel]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2013ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2013]] | [[Fitxategi:Flag_of_San Marino.svg|border|20px]] [[San Marino]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2014ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2014]] | [[Fitxategi:Flag_of_Slovenia.svg|border|20px]] [[Eslovenia]], [[Fitxategi:Flag_of_Italy.svg|border|20px]] [[Italia]], [[Fitxategi:Flag_of_Montenegro.svg|border|20px]] [[Montenegro]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2015eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2015]] | [[Fitxategi:Flag_of_Australia.svg|border|20px]] [[Australia]], [[Fitxategi:Flag_of_Ireland.svg|border|20px]] [[Irlanda]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2018ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2018]] | [[Fitxategi:Flag_of_Wales.svg|border|20px]] [[Gales]], [[Fitxategi:Flag_of_Kazakhstan.svg|border|20px]] [[Kazakhstan]] |- ! scope="row" valign="top" | [[2020ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2020]] | [[Fitxategi:Flag_of_Germany.svg|border|20px]] [[Alemania]] |- ![[2023ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2023]] |[[Fitxategi:Flag_of_Estonia.svg|border|20px]] [[Estonia]] |} === Jatorrizko Eurovision Abesti Lehiaketarekin ezberdintasunak === Ezberdintasun agerikoena, junior lehiaketan lehiakideek 9 eta 14 urte artekoak izan behar direla lehiaketaren egunean, [[Eurovision Abesti Lehiaketa|helduen lehiaketan]] berriz 16 urte beteta izan behar dituztelarik lehiaketari dagokion urteko abenduak 31an. Junior lehiaketan, abesti partaideek ordezkatutako herrialdearen jatorrizko hizkuntzetan eduki behar dituzte hitzak nagusiki, helduen lehiaketan arau hau 1999an bertan behera utzi zen bitartean. Helduen lehiaketan, abestietako ahots guztiak zuzenean kantatu behar dira; junior lehiaketaren kasuan ahots nagusiak zuzenean kantatu behar dira, baina koristen ahotsentzako pista grabatua erabili daiteke. Junior lehiaketan, ordezkapen bakoitzeko gehienez 8 pertsona egon daitezke eszenatokian, helduen lehiaketan kopurua 6ra murrizten den bitartean. Antolaketari dagokionez, helduen lehiaketan ez bezala, herrialde irabazleak ez du jasotzen hurrengo urteko lehiaketa antolatzeko gonbidapena automakikoki, posible eginez batzuetan egoitza aurreko urteko edizioa ospatu baino lehen erabakitzea. === Hizkuntzak === 2003ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketan erabili izan diren hizkuntzen zerrenda da, 2003an sortu zenetik, urtea, herrialdea, abestia eta artista horren bidez estreinatu zen hizkuntza bakoitzak. Arau bat dago, abestiak adierazten duen herrialdeko hizkuntza nazionaletako batean abestu behar diren abestiak zehazten dituela. Hala ere, abesti bat beste hizkuntzen letrak eduki ditzakete horren gainean. {| class="wikitable" |+ !Hizkuntza !Urtea !Herrialdea !Abestia !Abeslaria/Taldea |- |[[Greziera]] |[[2003ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2003]] |{{Bandera|Grezia}} |"Fili gia panta" <small>(Φίλοι για πάντα)</small> |Nicolas Ganopoulos |- |[[Kroaziera]] |2003 |{{Bandera|Kroazia}} |"Ti si moja prva ljubav" |Dino Jelusić |- |[[Bielorrusiera]] |2003 |{{Bandera|Bielorrusia}} |"Tantsuy" <small>(Танцуй)</small> |Volha Satsiuk |- |[[Letoniera]] |2003 |{{Bandera|Letonia}} |"Tu esi vasarā" |Dzintars Čīča |- |[[Mazedoniera]] |2003 |{{Bandera|Mazedonia}} |"Ti ne me poznavaš" <small>(Ти не ме познаваш)</small> |Marija eta Viktorija |- |[[Poloniera]] |2003 |{{Bandera|Polonia}} |"Coś mnie nosi" |Kasia Żurawik |- |[[Norvegiera]] |2003 |{{Bandera|Norvegia}} |"Sinnsykt gal forelsket" |2U |- |[[Gaztelania]] |2003 |{{Bandera|Espainia}} |"Desde el cielo" |Sergio |- |[[Errumaniera]] |2003 |{{Bandera|Errumania}} |"Tobele sunt viaţa mea" |Bubu |- |[[Nederlandera]] |2003 |{{Bandera|Belgika}} |"De vriendschapsband" |X!NK |- |[[Ingelesa]] |2003 |{{Bandera|Erresuma Batua}} |"My Song for the World" |Tom Morley |- |[[Daniera]] |2003 |{{Bandera|Danimarka}} |"Arabiens drøm" |Anne Gadegaard |- |[[Suediera]] |2003 |{{Bandera|Suedia}} |"Stoppa mig" |The Honeeypies |- |[[Italiera]] |[[2004ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2004]] |{{Bandera|Suitza}} |"Birichino" |Demis Mirarchi |- |[[Frantsesa]] |2004 |{{Bandera|Frantzia}} |"Si on voulait bien" |Thomas Pontier |- |[[Errusiera]] |[[2005eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2005]] |{{Bandera|Errusia}} |"Doroga k solnstu" <small>(Дорога к солнцу)</small> |Vladislav Krutskikh |- |[[Montenegroera]] |2005 |{{Bandera|Serbia eta Montenegro}} |"Ljubav pa fudbal" <small>(Љубав па фудбал)</small> |Filip Vučić |- |[[Portugesa]] |[[2006ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2006]] |{{Bandera|Portugal}} |"Deixa-me sentir" |Pedro Madeira |- |[[Ukrainera]] |2006 |{{Bandera|Ukraina}} |"Khlopchyk Rock 'n' Roll" <small>(Хлопчик рок н рол)</small> |Nazar Slyusarchuk |- |[[Serbiera]] |rowspan="3"|2006 |rowspan="3"|{{Bandera|Serbia}} |rowspan="3"|"Učimo strane jezike" <small>(Учимо стране језике)</small> |rowspan="3"|Neustrašivi učitelji stranih jezika |- |[[Aleman]]a |- |[[Japoniera]] |- |[[Georgiera]] |[[2007ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2007]] |{{Bandera|Georgia}} |"Odelia Ranuni" <small>(ოდელია რანუნი)</small> |Mari Romelashvili |- |[[Armeniera]] |2007 |{{Bandera|Armenia}} |"Erazanq" <small>(Երազանք)</small> |Arevik |- |[[Bulgariera]] |2007 |{{Bandera|Bulgaria}} |"Bonbolandiya" <small>(Бонболандия)</small> |Bon Bon |- |[[Lituaniera]] |2007 |{{Bandera|Lituania}} |"Kai miestas snaudžia" |Lina Joy |- |Asmatutako hizkuntza |[[2008ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2008]] |{{Bandera|Georgia}} |"Bzz.." |Bzikebi |- |[[Maltera]] |[[2010eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2010]] |{{Bandera|Malta}} |"Knock Knock!....Boom! Boom!" |Nicole Azzopardi |- |[[Azerbaijanera]] |[[2012ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2012]] |{{Bandera|Azerbaijan}} |"Girls and Boys (Dünya Sənindir)" |Omar Sultanov & Suada Alekberova |- |[[Hebreera]] |2012 |{{Bandera|Israel}} |"Let the Music Win" |Kids.il |- |[[Albaniera]] |2012 |{{Bandera|Albania}} |"Kam një këngë vetëm për ju" |Igzidora Gjeta |- |[[Esloveniera]] |[[2014ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2014]] |{{Bandera|Eslovenia}} |"Nisi Sam (Your Light)" |Ula Ložar |- |[[Irlandako gaelera]] |rowspan="2"|[[2015eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2015]] |rowspan="2"|{{Bandera|Irlanda}} |rowspan="2"|"Réalta na mara" |rowspan="2"|Aimee Banks |- |[[Latin]] |- |[[Serbokroaziera]] |rowspan="2"|2015 |rowspan="2"|{{Bandera|Albania}} |rowspan="2"|"Dambaje" |rowspan="2"|Mishela Rapo |- |[[Turkiera]] |- |[[Kazakhera]] |[[2018ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2018]] |{{Bandera|Kazakhstan}} |"Ózine seń" |Daneliya Tuleshova |- |[[Gales (hizkuntza)|Galesa]] |2018 |{{Bandera|Gales}} |"Perta" |Manw |- |[[Estoniera]] |[[2023ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2023]] |{{Bandera|Estonia}} |"Hoiame kokku" |Arhanna |} == Garaileak urtez-urte == {|{{Taula polita}} |- style="background:#efefef;" !Urtea !Egoitza !Herrialde irabazlea !Abestia !Abeslea/Taldea |- |[[2003ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2003]]||{{banderaikur|Danimarka}} [[Kopenhage]] ||{{banderaikur|Kroazia}} [[Kroazia]]||"Ti si moja prva ljubav"||Dino Jelušić |- |[[2004ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2004]]||{{banderaikur|Norvegia}} [[Lillehammer]] ||{{banderaikur|Espainia}} [[Espainia]]||"Antes muerta que sencilla"||María Isabel |- |[[2005eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2005]]||{{banderaikur|Belgika}} [[Hasselt]] ||{{banderaikur|Bielorrusia}} [[Bielorrusia]]||"My vmeste" <small>(Мы вместе)</small>||Ksenia Sitnik |- |[[2006ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2006]]||{{banderaikur|Errumania}} [[Bukarest]] ||{{banderaikur|Errusia}} [[Errusia]]||"Vesenniy Jazz" <small>(Весенний джаз)</small>||Tolmachevy Sisters |- |[[2007ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2007]]||{{banderaikur|Herbehereak}} [[Rotterdam]] ||{{banderaikur|Bielorrusia}} [[Bielorrusia]]||"S druz'yami" <small>(С друзьями)</small>||Alexey Zhigalkovich |- |[[2008ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2008]]||{{banderaikur|Zipre}} [[Limasol]] ||{{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]]||"Bzz.."||Bzikebi |- |[[2009ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2009]]||{{banderaikur|Ukraina}} [[Kiev]] ||{{banderaikur|Herbehereak}} [[Herbehereak]]||"Click Clack"||Ralf Mackenbach |- |[[2010eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2010]]||{{banderaikur|Bielorrusia}} [[Minsk]] ||{{banderaikur|Armenia}} [[Armenia]]||"Mama" <small>(Մամա)</small>||Vladimir Arzumanyan |- |[[2011ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2011]]||{{banderaikur|Armenia}} [[Erevan]] ||{{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]]||"Candy Music"||CANDY |- |[[2012ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2012]]||{{banderaikur|Herbehereak}} [[Amsterdam]] ||{{banderaikur|Ukraina}} [[Ukraina]]||"Nebo" <small>(Небо)</small>||Anastasiya Petryk |- |[[2013ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2013]]||{{banderaikur|Ukraina}} [[Kiev]] ||{{banderaikur|Malta}} [[Malta]]||"The Start"||Gaia Cauchi |- |[[2014ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2014]]||{{banderaikur|Malta}} [[Marsa]] ||{{banderaikur|Italia}} [[Italia]]||"Tu primo grande amore"||Vincenzo Cantiello |- |[[2015eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2015]]||{{banderaikur|Bulgaria}} [[Sofia]] ||{{banderaikur|Malta}} [[Malta]]||"Not My Soul"||Destiny Chukunyere |- |[[2016ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2016]]||{{banderaikur|Malta}} [[Valleta (Malta)|Valleta]] ||{{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]]||"Mzeo" <small>(მზეო)</small>||Mariam Mamadashvili |- |[[2017ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2017]]||{{banderaikur|Georgia}} [[Tbilisi]] ||{{banderaikur|Errusia}} [[Errusia]]||"Wings"||Polina Bogusevich |- |[[2018ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2018]]||{{banderaikur|Bielorrusia}} [[Minsk]] ||{{banderaikur|Polonia}} [[Polonia]]||"Anyone I Want to Be"||Roksana Węgiel |- |[[2019ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2019]]||{{banderaikur|Polonia}} [[Gliwice]] ||{{banderaikur|Polonia}} [[Polonia]]||"Superhero" ||Viki Gabor |- |[[2020ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2020]]||{{banderaikur|Polonia}} [[Varsovia]] ||{{banderaikur|Frantzia}} [[Frantzia]]||"J'imagine" ||Valentina |- |[[2021eko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2021]]||{{banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] ||{{banderaikur|Armenia}} [[Armenia]]||"Qami Qami" <small>(Քամի Քամի)</small> ||Maléna |- |[[2022ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2022]]||{{banderaikur|Armenia}} [[Erevan]] ||{{banderaikur|Frantzia}} [[Frantzia]]||"Oh maman!" ||Lissandro |- |[[2023ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2023]]||{{banderaikur|Frantzia}} [[Niza]] || {{banderaikur|Frantzia}} [[Frantzia]]||"Cœur"||Zoé Clauzure |- |[[2024ko Junior Eurovision Abesti Lehiaketa|2024]]||{{banderaikur|Espainia}} [[Madril]] || {{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]]||"To My Mom"||Andria Putkaradze |} == Garaipenak herrialdeka == {| class="wikitable" |- ! Herrialdea !! Garaipenak !! Urteak |- | {{banderaikur|Georgia}} [[Georgia]] || 4 || 2008, 2011, 2016, 2024 |- | {{banderaikur|Frantzia}} [[Frantzia]] || 3 || 2020, 2022, 2023 |- | {{banderaikur|Bielorrusia}} [[Bielorrusia]] || 2 || 2005, 2007 |- | {{banderaikur|Malta}} [[Malta]] || 2 || 2013, 2015 |- | {{banderaikur|Errusia}} [[Errusia]] || 2 || 2006, 2017 |- | {{banderaikur|Polonia}} [[Polonia]] || 2 || 2018, 2019 |- | {{banderaikur|Armenia}} [[Armenia]] || 2 || 2010, 2021 |- | {{banderaikur|Kroazia}} [[Kroazia]] || 1 || 2003 |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Espainia]] || 1 || 2004 |- | {{banderaikur|Herbehereak}} [[Herbehereak]] || 1 || 2009 |- | {{banderaikur|Ukraina}} [[Ukraina]] || 1 || 2012 |- | {{banderaikur|Italia}} [[Italia]] || 1 || 2014 |- |} == Ikus, gainera == * [[Eurovision Abesti Lehiaketa]] * [[Eurovision Dantzari Gazteak]] * [[Frantziako Musikari Gazteak]] * [[Eurovision Dantza Lehiaketa]] * [[Eurovision Circus ikuskizuna]] * [[Let the People People Sing]] * [[Eurovision Urteko Abesbatza]] * [[Eurovision Asia Abesti Lehiaketa]] * [[Turkvision Abesti Lehiaketa]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == * {{en}} [http://www.junioreurovision.tv Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} {{Junior Eurovision Abesti Lehiaketa}} [[Kategoria:Musika jaialdiak]] [[Kategoria:Junior Eurovision Abesti Lehiaketa]] [[Kategoria:Europako Irrati-Telebista Batasuna]] [[Kategoria:Europako musika]] kswgwd80suseli38r0nsg7crst6979v 0 891020 9984471 9983117 2024-11-29T00:25:12Z Ksarasola 1491 osatzea 9984471 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = ? }} '''Antton Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), eta [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente. [[Gaindegia|Gaindegiaren]] sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref>{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria José Allende Landa, eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez da geratzen. Horregatik nahasten dira lurzorua okupatzeko planak eta lurraldea antolatzeko planak, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek esku hartzen dute, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala sartzen den mundu horretan, elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna.Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola === Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Ekonomia eta Gizarte Arazoetarako Batzordea === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antton Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|sartze-data=2019-05-29|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|abizena=Lafont|izena=Antton|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|?|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] jr3alqjw8dwsdtr9au2226fzqkv2kiv 9984486 9984471 2024-11-29T01:10:56Z Ksarasola 1491 /* EAEko Ekonomia eta Gizarte Arazoetarako Batzordea */ 9984486 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = ? }} '''Antton Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), eta [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008). [[Gaindegia|Gaindegiaren]] sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganberan === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskolan === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialaean === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegian === Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antton Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXi. mendeko hasieran, eta 2004an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> '''Gaindegia''' [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2004. urtean sortua da, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an Gaindegia berrantolatuta, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antton Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Gaindegiaren egoitza nagusia [[Andoain|Andoaingo]] [[Martin Ugalde Kultur Parkea|Martin Ugalde Kultur Parkean]] dago.<gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Gaindegia-logo.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antton Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|sartze-data=2019-05-29|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|abizena=Lafont|izena=Antton|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|?|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] 7dmo585m9d08jkzbg9ajmjyhvs9glxg 9984488 9984486 2024-11-29T01:13:01Z Ksarasola 1491 /* Gaindegian */ 9984488 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = ? }} '''Antton Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), eta [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008). [[Gaindegia|Gaindegiaren]] sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganberan === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskolan === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialaean === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegian === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antton Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXi. mendeko hasieran, eta 2004an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> '''Gaindegia''' [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2004. urtean sortua da, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an Gaindegia berrantolatuta, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antton Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Gaindegiaren egoitza nagusia [[Andoain|Andoaingo]] [[Martin Ugalde Kultur Parkea|Martin Ugalde Kultur Parkean]] dago.<gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antton Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|sartze-data=2019-05-29|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|abizena=Lafont|izena=Antton|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|?|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] dttmpnbsaavi1n30ec25kkpb0ghlvmg 9984489 9984488 2024-11-29T01:14:55Z Ksarasola 1491 sarrera 9984489 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = ? }} '''Antton Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008), eta [[Gaindegia]] ekonomia-behategiaren sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganberan === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskolan === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialaean === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegian === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antton Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXi. mendeko hasieran, eta 2004an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> '''Gaindegia''' [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2004. urtean sortua da, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an Gaindegia berrantolatuta, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antton Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Gaindegiaren egoitza nagusia [[Andoain|Andoaingo]] [[Martin Ugalde Kultur Parkea|Martin Ugalde Kultur Parkean]] dago.<gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antton Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|sartze-data=2019-05-29|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|abizena=Lafont|izena=Antton|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|?|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] 2rk7s33t9do1ncvjtb2idvfc1nn712w 9984499 9984489 2024-11-29T01:21:42Z Ksarasola 1491 infotaula 9984499 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Antton Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008), eta [[Gaindegia]] ekonomia-behategiaren sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganberan === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskolan === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialaean === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegian === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antton Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXi. mendeko hasieran, eta 2004an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> '''Gaindegia''' [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2004. urtean sortua da, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an Gaindegia berrantolatuta, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antton Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Gaindegiaren egoitza nagusia [[Andoain|Andoaingo]] [[Martin Ugalde Kultur Parkea|Martin Ugalde Kultur Parkean]] dago.<gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antton Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|sartze-data=2019-05-29|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|abizena=Lafont|izena=Antton|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|?|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] ow0jfmw74tv8rcg3x80vt62eilb9cw4 9984567 9984499 2024-11-29T07:51:49Z Artegia 65203 9984567 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Antton Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008), eta [[Gaindegia]] ekonomia-behategiaren sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganberan === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskolan === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialaean === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegian === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antton Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXi. mendeko hasieran, eta 2004an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> '''Gaindegia''' [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2004. urtean sortua da, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an Gaindegia berrantolatuta, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antton Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Gaindegiaren egoitza nagusia [[Andoain|Andoaingo]] [[Martin Ugalde Kultur Parkea|Martin Ugalde Kultur Parkean]] dago.<gallery mode="packed" heights="160"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antton Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|sartze-data=2019-05-29|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|abizena=Lafont|izena=Antton|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|1935eko|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] q0tiwhaakrhkuobqovkai1s64uytojs 9984687 9984567 2024-11-29T10:10:45Z 81.9.237.128 /* Gaindegian */ argazkia 9984687 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Antton Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008), eta [[Gaindegia]] ekonomia-behategiaren sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganberan === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskolan === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialaean === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegian === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antton Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] b [[Fitxategi:Antxon_Lafont_Gaindegia_01.jpg|thumb|"Antxon Lafont, mugaz gaindiko EHren eta gizarte zibilaren apostolua" ([[Gaindegia]], 2024)]] Behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXI. mendeko hasieran, eta 2004an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> '''Gaindegia''' [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2003. urtean sortua da, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an Gaindegia berrantolatuta, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antton Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean. Eta txosten horren barruan, bi orrialdetan luze jaso zuten Antton Lafontek egindako ekarpena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref><gallery mode="packed" heights="160" caption="Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|alt=Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antton Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|sartze-data=2019-05-29|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|abizena=Lafont|izena=Antton|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|1935eko|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] 89acbds5whtn6g06ushtpwv7y5bglue 9984721 9984687 2024-11-29T10:37:18Z Ksarasola 1491 Ksarasola wikilariak «[[Antton Lafont]]» orria «[[Antxon Lafont]]» izenera aldatu du: Berak erabiltzen zuen izena 9984687 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Antton Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008), eta [[Gaindegia]] ekonomia-behategiaren sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganberan === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskolan === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialaean === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegian === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antton Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] b [[Fitxategi:Antxon_Lafont_Gaindegia_01.jpg|thumb|"Antxon Lafont, mugaz gaindiko EHren eta gizarte zibilaren apostolua" ([[Gaindegia]], 2024)]] Behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXI. mendeko hasieran, eta 2004an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> '''Gaindegia''' [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2003. urtean sortua da, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an Gaindegia berrantolatuta, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antton Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean. Eta txosten horren barruan, bi orrialdetan luze jaso zuten Antton Lafontek egindako ekarpena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref><gallery mode="packed" heights="160" caption="Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|alt=Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antton Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|sartze-data=2019-05-29|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|abizena=Lafont|izena=Antton|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|1935eko|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] 89acbds5whtn6g06ushtpwv7y5bglue 9984746 9984721 2024-11-29T10:47:37Z Ksarasola 1491 Antton -> Antxon 9984746 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Antxon Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008), eta [[Gaindegia]] ekonomia-behategiaren sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste. 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganberan === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. Zuberoa instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten Michel Rochard-en gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskolan === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialaean === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegian === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antxon Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] b [[Fitxategi:Antxon_Lafont_Gaindegia_01.jpg|thumb|"Antxon Lafont, mugaz gaindiko EHren eta gizarte zibilaren apostolua" ([[Gaindegia]], 2024)]] Behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXI. mendeko hasieran, eta 2004an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> '''Gaindegia''' [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2003. urtean sortua da, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an Gaindegia berrantolatuta, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antxon Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean. Eta txosten horren barruan, bi orrialdetan luze jaso zuten Antxon Lafontek egindako ekarpena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref><gallery mode="packed" heights="160" caption="Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|alt=Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antxon Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Antxon|abizena=Lafont|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|hizkuntza=es|egile-lotura=|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|formatua=PDF|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|1935eko|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] fefyyf6mg3gizhah0hz27nmh2i3q2k4 9984767 9984746 2024-11-29T11:06:03Z Ksarasola 1491 /* EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala */ 9984767 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Antxon Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) euskal [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008), eta [[Gaindegia]] ekonomia-behategiaren sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste.<ref name=":0" /> 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: "''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico''" ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiek ekontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == Euskal Herrian bere osotasunean ekonomia sustatzeko zenbait erakunde sortzeko edota garatzeko lan egin zuen, besteak beste hauetan: Baionako Merkataritza Ganberan, Bidarteko ESTIA ingeniaritza Eskolan [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialean, eta Gaindegian. === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. [[Zuberoa]] instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten [[Michel Rocard|Michel Rochard-en]] gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Soziala === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegia === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antxon Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXI. mendeko hasieran, eta 2003an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> [[Fitxategi:Antxon_Lafont_Gaindegia_01.jpg|thumb|"Antxon Lafont, mugaz gaindiko EHren eta gizarte zibilaren apostolua" ([[Gaindegia]], 2024)]]Gaindegia [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2003. urtean sortua, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an, behin Gaindegia berriro martxan hasten zenean, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antxon Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean. Eta txosten horren barruan, bi orrialdetan luze jaso zuten Antxon Lafontek egindako ekarpena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref><gallery mode="packed" heights="160" caption="Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|alt=Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antxon Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * Landa eta Hiria. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * Epistemología de la ordenación del territorio.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Antxon|abizena=Lafont|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|hizkuntza=es|egile-lotura=|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|formatua=PDF|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Sariak == * 1991n Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabal] 68 artikulu idatzita [[Gara (egunkaria)|Gara]] egunkarian {{bizialdia|1935eko|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] p80no6ule4vuyyqccfrxc1rjccd40wc 9984770 9984767 2024-11-29T11:13:21Z Xabier Armendaritz 448 9984770 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Antxon Lafont Mendizabal''' ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1935]] - [[Donibane Lohizune]], [[Lapurdi]], [[2024]]ko [[azaroaren 26]]a) [[Ekonomialari|ekonomista]], [[enpresaburu]]a eta aholkularia izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[EUSKAL MENDIKO EKONOMIA] Erreferentziazko irakurketa batzuk {{!}} Gaindegia|url=https://www.gaindegia.eus/eu/node/16100|aldizkaria=www.gaindegia.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baionako Merkataritza Ganberako]] zuzendari (1984), [[EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala|EAEko Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko]] presidente (2005-2008), eta [[Gaindegia]] ekonomia-behategiaren sortzaileetako bat ere izan zen 2004an.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Irune|abizena=Lasa|urtea=2024-11-26|izenburua=Antxon Lafont zendu da|hizkuntza=eu|data=2024-11-26|url=https://www.berria.eus/ekonomia/antxon-lafont-zendu-da_2134074_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Xabier|abizena=Izaga|urtea=2024-11-27|izenburua=Antxon Lafont, Euskal Herriaren aldeko oinezko polifazetikoa|hizkuntza=eu|data=2024-11-27|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-11-27/hemeroteca_articles/antxon-lafont-euskal-herriaren-aldeko-oinezko-polifazetikoa|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Heziketa == Ekonomia ikasketak egin zituen, baina polifazetikoa izan zen, hainbat arlotan jardun izan zuen: [[Kultura|kulturan]] oro har, [[Filosofia|filosofian]], [[Matematika|matematikan]] eta [[Fisika|fisikan]], besteak beste.<ref name=":0" /> 2008an, 73 urte zituela, lurralde antolamenduari buruzko doktore-tesia aurkeztu zuen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]] eta ''cum laude'' kalifikazioa lortu zuen. Tesiaren zuzendaria [[José Allende|José Allende Landa]], eta izenburua hau izan zen: ''Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico'' ({{Lang-eu|Lurralde-antolamenduaren epistemologia. Ikuspegi geopolitikoa}}). Tesian defendatu zuenaren arabera lurraldearen antolamenduan garrantzitsua da lurraldea aipatzerakoan lurraldea zorua gehi identitatea ere kontsideratzea. Lurralde bati nortasuna kenduz gero, zorua baino ez dela geratzen. Horrela ikusten ez bada, nahasketa sortzen da lurzorua okupatzeko planen eta lurraldea antolatzeko planen artean, gauza desberdinak direnak. Lurralde-antolamenduan kultura-faktore guztiak kontuan hartu behar dira, eta hala ez bada, lurzoruaren banaketa besterik ez da. Identitatea eta kultura bezala, immateriala dena kontuan hartzen den mundu horretan, pertsonen arteko elkarrekintza egoteko beharra agertzen da, elkartasuna. Lafontek subiranotasuna ez zuen ikusten zerbait isolatu gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antxon Koldo|abizena=Lafont Mendizabal|urtea=2008|izenburua=Epistemologia de la ordenacion del territorio. Enfoque geopolitico|argitaletxea=UPV/EHU|url=https://www.educacion.gob.es/teseo/mostrarRef.do?ref=577446|aldizkaria=www.educacion.gob.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Ekonomia-eragilea == Euskal Herrian bere osotasunean ekonomia sustatzeko zenbait erakunde sortzeko edota garatzeko lan egin zuen, besteak beste hauetan: Baionako Merkataritza Ganberan, Bidarteko ESTIA ingeniaritza Eskolan [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialean, eta Gaindegian. === Baionako 'eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera === 1984an Baionako Merkataritza Ganberako zuzendari hautatu zuten. Orduan ez zen 'Baionako eta Euskal Herriko' Merkataritza Ganbera, Baionakoa bakarrik zen. [[Zuberoa]] instituzio horretatik kanpo zegoen, Paueren menpe. Luze saiatu ondoren azkenean lortu zuten [[Michel Rocard|Michel Rochard-en]] gobernuak Zuberoa ere Baionako Merkataritza Ganberaren menpe jartzea onartu zuenean. eta orduan gehitu ahal izan zuten ‘eta Euskal Herrikoa’ hitzak ganberaren izenari.<ref name=":0" /> === Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola === [[Fitxategi:ESTIA 2.jpg|thumb|Bidarteko ESTIA Ingeniaritza Eskola]] Ekonomia Aplikatuan doktorea, Lapurdiko [[Bidarte]]n dagoen ingeniaritza unibertsitate-eskolaren sorkuntzan parte hartu zuen ([[ESTIA]]). [[1985|1985ean]] [[Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbara|Baiona-Euskal Herriko Merkataritza Ganbarak]] IDLS Eskola (''Institut du logiciel et des systèmes'') sortu zuen. [[1995|1995ean]], [[Izarbel|Izarbel teknogunean]] instalatu zen Bidarten, Eskola Nagusien Batzarrean sartu eta ingeniaritza titulua emateko eskubidea lortu zuen, izen berri bat hartuz: '''ESTIA''' (École supérieure des technologies industrielles avancées).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josemari|abizena=VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA|izenburua=Ramuntxo Kanblong. Euskaltzalea: Unibertsitateak asko lagun lezake Ipar Euskal Herriko garapena|hizkuntza=eu|url=http://www.euskonews.eus/0664zbk/elkar_eu.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2019-05-30}}</ref> Lapurdin bertan goi mailako ikastegi bat sortzea Ipar Euskal Herritik Parisera lan bila joateko zegoen jario etengabea mozteko ekinbide bat izan zen. Hamar urtetan Antolaketa eta Informatika industrialean mila tituludun atera zituen. === Euskal Autonomia Erkidegoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala === [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] Kontseilu Ekonomiko eta Sozialeko burua izan zen 2005etik 2008ra bitarte.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.cesegab.com/Portals/0/Libros/MA%20EUSKERA%20WEB.PDF|izenburua=Ekonomia eta gizarte arazoetarako batzordea. 2007|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Irekia Eusko Jaurlaritza - Gobierno Vasco :: EHAA xedapena 200804724|url=https://www.irekia.euskadi.eus/eu/orders/200804724|aldizkaria=www.irekia.euskadi.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> [[Langile Abertzaleen Batzordeak|LAB]] eta [[Eusko Langileen Alkartasuna|ELA]] sindikatu-taldeak izendatuta aukeratu zuten. Gobernuaren kontsulta-organoa da hori, sozio-ekonomia eta lan arloan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El grupo sindical propondrá a Antxon Lafont para presidente del Consejo Económico y Social|hizkuntza=es|url=https://www.ela.eus/es/noticias/el-grupo-sindical-propondra-a-antxon-lafont-para-presidente-del-consejo-economico-y-social|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2019-05-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Jakes|abizena=Abeberri|urtea=1998|izenburua="Arzalluzek independentista dela esan zidan lehen-lehenik" Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Antton+Lafont&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=19980219&ikusi=006|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-05-29}}</ref> === Gaindegia === [[Fitxategi:Gaindegia-logo.png|thumb|[[Gaindegia]]]] Gizarte zibilaren garrantzia izan zen Antxon Lafonten gogoeten ildo nagusietako bat eta Euskal Herri osoko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala sortzea amesten zuenez, [[Gaindegia]] behatokiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusietako bat izan zen XXI. mendearen hasieran, eta 2003an lortu zuten sortzea.<ref name=":2" /> [[Fitxategi:Antxon_Lafont_Gaindegia_01.jpg|thumb|"Antxon Lafont, mugaz gaindiko EHren eta gizarte zibilaren apostolua" ([[Gaindegia]], 2024)]]Gaindegia [[Euskal Herriko ekonomia]] eta gizarte garapenerako behategia da. 2003. urtean sortua, eta eragile ekonomiko eta sozialez dago osatua. 2021eko ekainean desegin zen zailtasun ekonomikoengatik.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Irati|abizena=Urdalleta Lete|urtea=2021-07-03|izenburua=Gaindegiak bertan behera utzi du bere jarduna, arazo ekonomikoak direla eta|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1870/007/001/2021-07-03/gaindegiak-bertan-behera-utzi-du-bere-jarduna-arazo-ekonomikoak-direla-eta.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-07-03}}</ref> [[Paul Bilbao]] [[Euskalgintzaren Kontseilua|Kontseiluko]] idazkari nagusiak albiste «ikaragarri txarra» zela esan zuen, eta «harriduraz eta kezkaturik» hartu zuen albistea [[Kike Amonarriz|Kike Amonarrizek]], Euskaltzaleen [[Euskaltzaleen Topagunea|Topaguneko]] lehendakariak.<ref name=":02" /> Kasualitatez, 2024an, behin Gaindegia berriro martxan hasi zenean, behategiaren 20. urteurrena ospatu baino bi egun lehenago zendu zen Antxon Lafont. Ekitaldi hartan aurkeztu zen txostena ("Euskal Herria 2004-2024 adierazle galeria") urrats berri bat izan zen Lafontek amestutako bidean. Eta txosten horren barruan, bi orrialdetan luze jaso zuten Antxon Lafontek egindako ekarpena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Aranburu|urtea=2024-11-28|izenburua=Gaindegiaren argazkia Euskal Herriari|hizkuntza=eu|abizena2=Lasa|izena2=Irune|data=2024-11-28|url=https://www.berria.eus/ekonomia/gaindegiaren-argazkia-euskal-herriari_2134027_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-29}}</ref><gallery mode="packed" heights="160" caption="Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa"> Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria euskualdeka.png Fitxategi:Atlasa eus 65 biztanleria estatuak.png|alt=Gaindegi Behatokiak sortutako zenbait mapa. </gallery> == Ipar eta Hego Euskal Herriko lurraldeen arteko lotura sendotzeko eragilea == Ekonomista eta enpresaburua, bi estatuetako lurraldeetako zenbait egituratan parte hartu zuen, eta bi aldeen arteko lotura hori etengabe sustatu zuen.<ref name=":0" /> Donostia eta [[Baiona|Baionaren]] arteko eurohiria sortzeko bultzatzaileetako bat izan zen, eta bere helburu nagusia Euskal Herriaren kohesioa zen.<ref name=":0" /> Herrigintzaren eta euskal identitatearen aldeko lana hizpide, [[Mixel Berhokoirigoin]] baxenabartarra goraipatzen zuen, [[Euskal Herriko Laborantza Ganbera|Euskal Herriko Laborantza Ganberako]] presidente eta [[Euskal Herriko Laborarien Batasuna|ELB]] sindikatuaren sortzaileetarikoa izan zena.<ref name=":0" />{{Esaera2|Neure burua gobernatzeko adinako heldutasuna daukat, eta, gainera, gainerakoekiko elkartasunean gobernatu nahi dut, espainiarrekin, frantziarrekin edo dena delakoekin... baina burujabe|[[Antxon Lafont]]<ref name=":0" />}} == Liburuak == * ''Landa eta Hiria''. [[Mixel Berhokoirigoin|Berhocoirigoin, Mikel]] / Korta Murua, Kepa / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lafont Mendizabal, Antxon|izenburua=Landa eta hiria : Mixel Berhocoirigoin eta Kepa Korta Antxon Lafontek elkarrizketatuak.|argitaletxea=Astero|data=L.G. 2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/971823311|isbn=9788494337338|pmc=971823311|sartze-data=2019-05-29}}</ref> * {{es}} ''Opiniones para una gobernanza sobre cultura, soberania y desarrollo sostenible''. [[Juan Jose Ibarretxe|Ibarretxe Markuartu, Juan José]] / [[Iñaki Antiguedad|Antiguedad Auzmendi, Iñaki]] / [[Antton Lafont|Lafont Mendizabal, Antxon]] ISBN: 978-84-943373-6-9 * {{es}} ''Epistemología de la ordenación del territorio''.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Antxon|abizena=Lafont|izenburua=Epistemologia sobre la ordenación del territorio.|hizkuntza=es|egile-lotura=|url=https://addi.ehu.es/bitstream/handle/10810/12298/lafont.pdf?sequence=1|egunkaria=|aldizkaria=UPV/EHU|formatua=PDF|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Sariak == * 1991n, Donostiako [[Urrezko Danborra|urrezko danborra]] saria jaso zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Urrezko danborra - Donostiako Danborrada|url=https://danborrada.donostiakultura.eus/eu/protagonistak/urrezko-danborra|aldizkaria=danborrada.donostiakultura.eus|sartze-data=2019-05-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[ESTIA]] * [[Izarbel]] polo teknologikoa. * [[Jean Michel Larrasket|Jean Mixel Larrasket]] * [[Haritza Kanblong|Haritza Kanblong Ruiz]] * [[René Harluxet|Rene Harluxet]] == Kanpo estekak == * [https://www.naiz.eus/eu/iritzia/busqueda?author=Antxon+Lafont+Mendizabal&query=&scope=opinion Antxon Lafont Mendizabalek idatzitako 68 artikulu], ''[[Gara (egunkaria)|Gara]]'' egunkarian. {{bizialdia|1935eko|2024ko|Lafont, Antton}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko enpresaburuak]] iqkg1wy8f7p11cpf6pz2xfdjiws81mn 103 897125 9983942 7017910 2024-11-28T14:38:54Z Flow talk page manager 60623 Flow talk page manager wikilariak «[[Wikiproiektu eztabaida:Ondarea]]» orria «[[Wikiproiektu eztabaida:Ondarea/Flow]]» izenera aldatu du, birzuzenketarik utzi gabe: Flow archival 7017910 flow-board application/json {"flow-workflow":"v3lku1gd9e1himp5"} n7lpw3sh3iecw4gl31fzpbz9hhs11l0 102 907137 9984549 9983588 2024-11-29T07:28:49Z Mgaraizabal 129250 /* Berriak 2024 (azaroa) */ 9984549 wikitext text/x-wiki '''''WikiDurangaldea | Durangaldean egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:5.555 biografia 2024 martxoa.png|thumb|200px|2024.03.08]] [[File:Durangoko wikilariok 5.000 biografia.png|thumb|200px|2023.12.31]] [[File:Durangoko wikilariak 2023.jpg|thumb|200px|2023.07.07]] [[File:WikiEmakumok 3000.jpg|thumb|200px|2023ko otsaila]] [[File:Wikiemakumeok Durango Abendua 2022.jpg|thumb|200px|2022ko abenduaren 1a]] [[Fitxategi:Wikiemakumeok Durango.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko iraila]] [[Fitxategi:Durangoko wikilariak 1500.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko ekaina]] [[Fitxategi:Durangoko Wikilariak.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko apirila]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === EGITEN === # [[Kamal_Ranadive]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kamal_Ranadive (Lurdes) # [[Joan_Feynman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Joan_Feynman (Lurdes) # [[Emma_Lucy_Braun]] https://es.wikipedia.org/wiki/Emma_Lucy_Braun (Lurdes) # [[Aurora_Sampedro_Pi%C3%B1eiro]] https://es.wikipedia.org/wiki/Aurora_Sampedro_Pi%C3%B1eiro (Lurdes) # Espainiako 36ko Gerran fusilatutako emakumeak, SORTU (Marisa) '''Ingelesetik itzultzeko''' # [[Ellen Clark Sargent]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ellen_Clark_Sargent # [[Selina Solomons]] https://en.wikipedia.org/wiki/Selina_Solomons # [[Mary Wood Swift]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mary_Wood_Swift # # [[Naomi Anderson]] https://en.wikipedia.org/wiki/Naomi_Anderson # [[Mithu Sanyal]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mithu_Sanyal (Leire Mi) Catharine Waugh McCulloch - Wikipedia # [[Catharine Waugh McCulloch]] sufragista (AEB 1862-1945) Grandma Gatewood - Wikipedia # [[Granma Gatewood McCulloch]] ultrarail mendi-ibileran aitzindaria (AEB 1887-1973) '''Frantsesetik itzultzeko''' # [[Émilie Carles]] https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89milie_Carles # [[Victoria Mas]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Victoria_Mas # [[Jeanne Humbert]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Humbert # [[Anna Mahé]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Anna_Mah%C3%A9 # [[Capucine Motte]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Capucine_Motte '''SORTZEKO''' # [[Uxue Rey Gorraiz]] idzlea, kazetaria # [[Lola Lopez de Lacalle]] idazlea (Zornotza) # [[Ignacia Altolagirre Camarero]] (h.2023.07.22) # [[Naia Laka]] (Ispaster) https://www.eitb.eus/es/cultura/cine/festival-san-sebastian/videos/detalle/9589117/video-zortzitik-infinitura-recorrido-por-historia-del-cine-vasco-de-mano-de-benito-ansola/ # [[Annette Gonzalez-Etxabarri]] https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20230508/annette-gonzalez-etxabarri-zumaiarra-txapeldun-europako-junior-txapelketan # [[Madalen Etxegarai]] pilotaria. https://goiena.eus/oinati/1727423962644-madalen-etxegarai-haurra-nintzenean-nuen-ametsa-betetzen-nabil # [[Sylvia Lefanu]] zinemagilea. https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/berria-eus_2130955_102.html # [[Nagore Urdapilleta]] Errio dokumentalaren aurkezlea. https://ataria.eus/komunitatea/berria/1727420302628-bere-txikitasunean-orio-zeinen-handia-den-erakutsi-nahi-izan-dugu # [[Maite Ubiria]] kazetaria. https://www.berria.eus/euskal-herria/iparrari-hegoak-ematen_2129951_102.html # [[Pancracia Ollo de la Mata]] Zumalakarregiren emaztea # [[Ainhoa Aldazabal Gallastegi]] # [[Uxua Azpiroz]] hezitzailea https://www.berria.eus/bizigiro/beharrezkoa-da-bizikidetza-oinarri-duten-proiektuak-garatzea-ikastetxeetan_2128805_102.html # [[Heza Sengal]]. emakume yazikia. https://www.berria.eus/mundua/eiren-gustukoak-baginen-erosi-egiten-gintuzten-merkantzia-hutsa-bagina-bezala_2128867_102.html # [[Miren Berasategi Zeberio]] Ikertzailea. https://www.berria.eus/euskal-herria/gizon-gazteek-kontserbadurismorako-joera-dute_2128223_102.html '''Zinegileak - Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian sarituak''' # [[Kim Longinotto]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kim_Longinotto # [[Lourdes Portillo]] https://es.wikipedia.org/wiki/Lourdes_Portillo # [[Deepa Mehta]] https://es.wikipedia.org/wiki/Deepa_Mehta '''Espainiako Gerra Zibileko emakumeak''' # [[Sofia Da Blasco]] https://es.wikipedia.org/wiki/Sof%C3%ADa_Blasco # [[Carolina_Bunjes-Rosenthal]] https://es.wikipedia.org/wiki/Carolina_Bunjes-Rosenthal # [[Isabel Alonso]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Alonso '''Emakume interesgarriak''' # [[Jekaterina Samutsevitx]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yekaterina_Samuts%C3%A9vich # [[Nadezhda Popova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Nadezhda_Popova '''Heroínas de la Unión Soviética''' https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Hero%C3%ADnas_de_la_Uni%C3%B3n_Sovi%C3%A9tica '''Emakumeak eta itsasoa''' https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210924/las-mujeres-ilustres-de-la-historia-naval-en-el-itsasmuseum-de-bilbo-a-traves-del-arte '''Kartzelak''' # Cárcel de mujeres de Málaga https://es.m.wikipedia.org/wiki/Antigua_c%C3%A1rcel_de_mujeres_de_M%C3%A1laga # Antigua cárcel de Segovia. https://es.wikipedia.org/wiki/Antigua_c%C3%A1rcel_de_Segovia # Cárcel la Galera https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1rcel_La_Galera # Cárcel Central/Prisión de Madres Lactantes de San Isidro (Madril) '''EMAKUME ITZULTZAILEAK''' # [[Malika Embarek]] https://es.wikipedia.org/wiki/Malika_Embarek # [[Concha Fernández-Luna Sánchez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Concha_Fern%C3%A1ndez-Luna_S%C3%A1nchez # [[Laura García Corella]] https://es.wikipedia.org/wiki/Laura_Garc%C3%ADa_Corella '''EMAKUME AKTIBISTAK''' # https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Mujeres_activistas # [[María Dimádi]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_Dim%C3%A1di (Leire) # [[Paste Up Morras]], aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Paste_Up_Morras # [[Elizabeth Wathuti]] aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Wathuti (Oiber) # [[Tosia Altman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tosia_Altman # https://es.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Th%E1%BB%8B_Th%E1%BA%AFng # [[Maria Spiridonova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mariya_Spirid%C3%B3nova # [[Yusra Al Barbar]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yusra_al-Barbari palestinarra '''EMAKUME ILUSTRATZAILEAK''' https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Ilustradoras # [[Mitzy Reyes Juárez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mitzy_Reyes_Ju%C3%A1rez # [[Ellen Robbins]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ellen_Robbins # [[Retta aktibisten zerrendan Scott]] https://es.wikipedia.org/wiki/Retta_Scott # [[Bahia Shehab]] https://es.wikipedia.org/wiki/Bahia_Shehab # [[Posy Simmonds]] https://es.wikipedia.org/wiki/Posy_Simmonds '''EMAKUME IDAZLEAK - POETAK''' # [[Olga Rivero]] https://es.wikipedia.org/wiki/Olga_Rivero_Jord%C3%A1n '''EMAKUMEAK ZIENTZIAN''' # [[Ruth Pfau]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ruth_Pfau # [[Gloria Long Anderson]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Gloria_Long_Anderson # [[Clémence Royer]] https://es.wikipedia.org/wiki/Cl%C3%A9mence_Royer # [[Tilly Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger # [[Isabel Clifton Cookson]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Clifton_Cookson # [[Cécile DeWitt Morette]] https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9cile_DeWitt-Morette # [[Wrexie Leonard]] https://es.wikipedia.org/wiki/Wrexie_Leonard # [[Marjorie Lee Browne]] https://es.wikipedia.org/wiki/Marjorie_Lee_Browne '''DENETARIK''' # [[Victorine Brocher]] https://en.wikipedia.org/wiki/Victorine_Brocher (LEIRE MENDIBURU) # [[Esther Afus Ocloo]] aitzindaria (Ghana) https://es.wikipedia.org/wiki/Esther_Afua_Ocloo # [[Margaret A. Wilcox]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_A._Wilcox (Eider) # [[Amineh Kakabaveh]] https://en.wikipedia.org/wiki/Amineh_Kakabaveh (Eider) # [[Comandanta Ramona]] https://es.wikipedia.org/wiki/Comandanta_Ramona Chiapas # [[Trio Artio]] https://www.musicexport.at/artist/trio-artio/ + Berria egunkaria(Eider) # [[Fabiola Letelier]] abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. # [[Ana Belén Montes]] espioia. https://es.wikipedia.org/wiki/Ana_Bel%C3%A9n_Montes # [[Dorothy Levitt]] asmatzailea eta kotxe lasterketetan aitzindaria https://es.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Levitt # [[Isabel Garbayo]] Villa Teresitako sortzailea https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Garbayo == BERRIAK == ==='''Berriak 2024''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Janire Etxabe]] '''SORTUA''' dantzaria da, dantza bertikalean aditua. (Arrankudiaga, Bizkaia, 1979) # [[Celia Santos]] '''SORTUA''' idazlea (Bergara, 1972) # [[Tamara García Iglesias]] '''SORTUA''' zinemagilea eta komisarioa (Lasarte, 1978) # [[Warisha Moradi]] '''SORTUA''' heriotz epaia duen militante kurdua (Kurdistan, XX. mendea) # [[Carmina Merodio Hoyos|Carmina Herodio]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen 6 urtez (Panes, 1920-2006) # [[Parvaneh Kazemi]] '''SORTUA''' matematikaria, mendizale eta mendi gidaria (Teheran, 1970) # [[Mari Campos Roldán]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen umetan (Madril, 1938) # [[Encarna Furundarena Goenaga]] '''SORTUA''' Saturrango kartzelara joaten zen janaria eramatera (Mutriku, 1919-2014) # [[Nai Barghouti]] '''SORTUA''' abeslari eta konposiore (Palestina, 1996) # [[Maria Sanchez Madoz]] '''SORTUA''' pilota epaile profesionala (Laudio, 1996 # [[Araceli González Carballo]] espioia, erizaina (Lugo 1914-Madril 1990) # [[Margarita Ruiz de Lihory]] margolaria, espioia (Valentzia 1889-Albacete 1968) # [[Isona Passola]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Bartzelona 1953) # [[Cristina Martín-Prieto]] futbolaria (Sevilla 1993) # [[Melania Olcina]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1982) # [[Rafaela Carrasco]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1972) # [[Lisi Estaràs]] dantzaria, koreografoa (Argentina 1971) # [[Lorena Nogal]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1984) # [[Luz Arcas]] dantzaria (Malaga 1983) # [[Manuela Carrasco]] flamenko dantzari ijitoa (Sevilla 1958) # [[Lynda Barry]] komikigile eta irakasle estatubatuarra (Wisconsin, 1956) # [[Maria Antónia Palla]] kazetaria eta feminista (Portugal, 1933) # [[Mary Adamson Anderson Marshall]] medikua Edinburgoko 7ak taldekoa (1837-1910) # [[Sara González Lolo]] patin hockey jokalaria (Asturias 1992) # [[Natasha Lee]] patin hockey jokalaria, entrenatzailea (Malaysia/Asturias 1992) # [[María Díez Busqué]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1989) # [[Anna Casarramona Vivas]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1994) # [[Anna Serra]] triatleta (Bartzelona 1968) # [[Mathilde Ollivier]] aktorea, modeloa (Frantzia 1994) # [[Gimena Llamedo]] psikologoa, politikaria (Asturias 1981) # [[Mikey Madison]] aktorea (AEB 1999) # [[Julia Butters]] aktorea (AEB 2009) # [[Samantha Robinson]] aktorea (AEB 1991) # [[Irene Flunser Pimentel]] historialaria (Lisboa, 1950) # [[Cósima Wagner|Cosima Wagner]], Richard Wagner  musikagilearen 2. emaztea (Bellagio, 1837 - Bayreuth, 1930) # [[Verena Wagner]] musikagilea (Alemania, Bayreuth, 1920- Überlingen, 2019) # [[Eva von Bülow]] Cosima Liszt eta Richard Wagnerren alaba (Tribschen, 1867 - Bayreuth, 1942), # [[Anne Rearick]]  argazkilari estatubatuarra (Idaho, AEB, 1960) # [[Pauline Harmange]] idazlea eta feminista (Lille, 1994) # [[Bertha Hirsch Baruch]] poeta, idazle eta sufragista (AEB) # [[Minora Kibbe]] gizarte erreformatzaile eta sufragista (AEB) # [[Emily Bovell|Emily Bowel]] medikua (Londres, 1841-1845) # [[Honor Frost]] urpeko arkeologoa (Erresuma Batua, 1917-2010) # [[Susan Atkins]] kriminala (AEB 1948-2009) # [[Abigail Folger]] oinordeko eraila (AEB 1943-1969) # [[Eva Saldaña]] ekologo aktibista (Madril 1977) # [[Rosalie Varda]] jantzi diseinatzailea (Frantzia 1958) # [[Manuela Fernández Pérez]] artista (Madril 1927-2017) # [[Manuela Saborido Muñoz]] artista (Cadiz 1943) # [[Sofia Crespo]] artista bisuala (Argentina 1991) # [[Mercedes Doménech]] irrati esataria (Asturias 1922-Granada 2002) # [[Barbara Steele]] aktorea (EB 1937) # [[Arantza Toledo]] piraguista (Cuenca 1999) # [[Alice Coffin]] kazetaria eta feminista (Tolosa, Ozitania, 1978) # [[Clara Elizabeth Chan Lee]] # [[Emily Sturge]] # [[Gulielma Lister]] botanikaria (Ingalaterra, 1860-1949) # [[Katharina Wagner]]  eszena zuzendaria da. Bayreutheko Jaialdiaren zuzendaria. (Bayreuth, Alemania, 1978) # [[Isolde Wagner]] Hans von Bülow edo Richard Wagner eta Cosima Wagner-en alaba (Alemania, 1865 - 1919) # [[Blandine von Bülow]]   Hans von Bülow eta Cosima Liszten alaba zen, (Alemania, 1863-1941) # [[Daniela von Bülow]]  piano-jotzailea (Berlin, 1860 - Bayreuth, 1940) # [[Minna Wagner|Minna Wagner,]] aklorea (Saxonia, 1809- Dresden, 1866)    # [[Eva Wagner-Pasquier]]antzerki-enpresaburu da  ( Alemania, 1945) # [[Yang Huanyi]] nushuaren azken hiztuna (Txina 1906-2004) # [[Carme Sansa]] aktorea, ekintzailea (Bartzelona 1943) # [[Ana Romero Galán]] kazetaria, idazlea (Cádiz 1966) # [[Aimée de Heeren]] socialitatea ( Brasil 1903-AEB 2006) # [[Rocío Márquez]] flamenko kantaria (Huelva 1985) # [[Carola Ortiz]] musikagilea, abeslaria, klarinete jolea (Bartzelona 1986) # [[Isabel de Solís]] esklabu kristaua, Granadako Muley Hacén sultan nazariaren ohaidea (? XV. mendea- Sevilla ?) # [[Nani Jiménez]] aktorea, modeloa (Valentzia 1981) # [[Alejandra Herranz]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Mar Cabra]] ikerketa kazetaria (Madril 1983) # [[Marianne Grunberg-Manago]] biokimikaria (Frantzia, 1921-2013) # [[Angela Becerra]] idazlea (Kolonbia, 1957 ) # [[Codou Bop]] soziologoa, kazetaria, feminista (Senegal, ?) # [[Ana Gomes]] portugaldar diplomazialari eta politikaria (Lisboa, 1954) # [[Maria Filomena Mónica]] portugaldar soziologoa (Lisboa, São Mamede, 1943) # [[Ayşe Sultan]] otomandar printzesa (1608-1656) # [[Mara Santos]] kanoalaria (Palentzia 1969) # [[María José Campos]] xakelaria (Argentina 1999) # [[Fatma Hatun]] Ahmed I.aren 3. ezkontidea (?Bosnia 1590-Istanbul 1660) # [[Mahfiruz Hatice Hatun]] esklaboa, Ahmed I.a sultanaren 1. ezkontidea (Kaukaso 1590-Istanbul 1620) # [[Hanzade Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1609-Edirne 1650) # [[Gevherhan Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1605- c.1631) # [[Atike Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1614-1674) # [[Abide Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1618-1648) # [[Fatma Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1607-c.1671) # [[Ida Finney Mackrille]] sufragista, politikaria eta hizlaria(AEB, 1867-1960) # [[Luella Johnston]] Enpresaria (AEB, 1958) # [[Elizabeth Thacher Kent]] idazlea (AEB, 1868-1952) # [[Blandine Le Callet]] idazle eta irakasle frantsesa (Frantzia, 1969) # [[Rosa Maria Gilart Jiménez]] brodatzailea (Mallorca 1810-Madril 880) # [[Eugenia Kalnay]] metereologoa (Argentina 1942) # [[Judeline]] abeslaria (Cádiz 2003) # [[Claude Pompidou]] politikaria, 1. dama (Frantzia 1942-2007) # [[Handan Sultan]] otomandar ezkontidea (Bosnia 1565-Istanbul 1605) # [[Halime Sultan]] otomandar ezkontidea (Abkhazia 1576-Istanbul 1623) # [[Safiye Sultan]] otomandar ezkontidea (Albania 1550-Istanbul 1618) # [[Telli Hümaşah Sultan]] otomandar ezkontidea (¿ c.1630-c.1676) # [[Turhan Hatice Sultan]] otomandar ezkontidea eta erregeordea (Rutenia 1627-Edirne 1683) # [[Ana Lena Rivera]] idazlea (Asturias 1972) # [[Emma Maria Harrington]] sufragista (Dinamarka 1881-AEB ?) # [[Ángela Cenarro Lagunas]]  feminista eta historialaria  (Zaragoza, 1965) # [[Aurélie Valognes]] eleberrigilea (Frantzia, 1983) # [[Sandra Myrna D%C3%ADaz]] biologoa (Argentina, 1961) # [[Maria Grazia Cutuli]] kazetaria (Italia 1963-2001) # [[Babe Paley]] socialitatea, editorea (AEB 1915-1978) # [[Nona Sobo]] aktorea, modeloa (Tailandia/Bartzelona 2000) # [[Laura Ramos]] aktorea (Kuba 1978) # [[Araceli González Campa]] kazetaria (Madril XX. mendea) # [[Paloma Chamorro]] kazetaria (Madril 1949-2017) # [[María Josefa Pimentel Téllez-Girón]] aristokrata (Madril 1752-1834) # [[Ann Hui]] aktorea, film zuzendaria (Txina 1947) # [[Sylvia Chang]] film zuzendaria, idazlea (Txina 1953) # [[Ángela Rodicio]] kazetaria, idazlea (Ourense 1963) # [[Laura de Force Gordon]] hizlaria, kazetaria, sufragista (AEB) # [[Stella Wynne Herron]] idazlea, sufragista (AEB) # [[Taneko Suzuki]] zientzilaria eta ikertzailea (Japonia, 1926-2020) # [[Gülistan Sönük]] politikaria (Kurdistan, 1993) # [[Margarita Torres]] historialaria (León 1969) # [[Hai Yan]] ekintzailea, idazlea (Txina 1954) # [[Maria Pilar Perea Sabater]] filologoa (Bartzelona 1960) # [[Melani García]] abeslaria (Valentzia 2007) # [[María Luisa Cava de Llano Carrió]] legelaria, politikaria (Bartzelona 1948) # [[Azahara Palomeque Recio]] kazetaria, idazlea, poeta (Kordoba 1986) # [[Mirela]] abeslaria (Madril 1990) # [[Alejandra Kindelán]] ekonomialaria (Venezuela 1971) # [[Zina%C3%ADda Ierm%C3%B3lieva]] mikrobiologoa (Errusia, 1898-1974) # [[Marie Pascale Osterrieth|Marie-Pascale Osterrieth]] Belgikako antzerki- eta zinema-zuzendari eta produktorea (Basoko, 1956) # [[Charo Garaigorta]] artista (Coruña 1961)  # [[Anna Caballé Masforroll]] idazlea (Bartzelona 1954) # [[Lydia Flood Jackson]] enpresaburua, sufragista (AEB 1862-1963) # [[Mar%C3%ADa de los %C3%81ngeles Cardona Florit]] botanikaria (Menorca-Bartzelona, 1940-1991) # [[Pacita Abad]] margolaria (Filipinas, 1946-2004) # [[Lida Abdul]] artista (Afganisgtan, 1973) # [[María Izquierdo (margolaria)|Maria Izquierdo (margolaria)]] (Mexiko, 1902-1955) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló, 1993) # [[Kathleen Norris]] eleberrigilea, aktibista, (AEB ) # [[Emily Arnesen]] zoologoa (Norvegia, 1867- 1928) # [[Laura Marling]] folk abeslaria (Erresuma Batua, 1990) # [[Amalia Eriksson]] merkataria, asmatzailea (Suedia 1824- 1923) # [[Ada Kariakoa]] satrapa (Turkia, K.a IV. Mendea-K.a 326)   # [[Artemisia II.a Kariakoa]] satrapa (TurkiaK.a 410-K.a) # [[Linda Kasabian]] Manson familiakoa (AEB 1949-2023) # [[Patricia Krenwinkel]] hiltzailea, Manson familiakoa  (AEB 1947) # [[Mary Brunner]] hiltzaile kidea, Manson familiakoa (AEB 1943) # [[Rosa Navarro Durán]] filologoa, idazlea, irakaslea (Girona 1947) # [[Young Miko]] rap abeslaria, futbolari ohia (Puerto Rico 1997) # [[Brequette Cassie]] abeslaria, dantzaria (Hegoafrika/Madril 1984) # [[Lorena Gómez (abeslaria)]] (Lleida 1986) # [[Ruth Lorenzo]] abeslaria (Murtzia 1982) # [[Roser Batlle]] Catalunyako pedagogoa (Bartzelona 1954) # [[Henriette Delamarre de Monchaux]] geologoa, paleontologoa (Frantzia, 1854-1911) # [[Jessica Gallagher]] paralinpiar eskiatzailea, atleta, txirrindularia (Australia 1986) # [[Claire Keefer]] atleta paralinpiarra (Australia 1995) # [[Madeleine Hogan]] paralinpiar xabalinlaria (Australia 1988) # [[Hollie Arnold]] paralinpiar xabalinlaria (EB 1994) # [[Donna Smith (atleta)]] paralinpiar xabalinlaria, gsaskibaloi jokalaria (Australia 1965-1999) # [[Julie Russell]] paralinpiar pisu jasotzailea, saskibaloi jokalaria (Australia 1951) # [[Grace Anozie]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Lucy Ejike]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Fatma Omar]] paralinpiar pisu jasotzailea (Egipto 1973) # [[Josephine Orji]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1979) # [[Georgianna Offutt]] sufragista eta medikua (AEB) # [[Sarah Massey Overton]] emakumeen eskubideen aldeko emintzailea (AEB) # [[Stacey Gillian Abe]] artista garaikidea # [[Tomie Ohtake]] artista bisuala (Japonia/Brasil 1913-2015) # [[Maryní Callejo]] musika ekoizle aitzindaria, moldatzailea, piano-jolea, abeslaria (Madril 1944) # [[Özlem Becerikli]] paralinpiar pisu jasotzailea (Turkia 1980) # [[Amalia Pérez]] paralinpiar pisu jasotzailea (Mexiko 1977) # [[Olivia Breen]] paralinpiar atleta (Gales 1996) # [[Sophie Hahn]] paralinpiar atleta (EB 1997) # [[Verônica Hipólito]] paraliniar lasterkaria (Brasil 1996) # [[Tara (abeslaria)]] (Coruña 1950) # [[Ángela Carrasco]] abeslaria (Dominikar Errepublika 1951) # [[La Dama]] abeslaria (Sevilla 1986) # [[Mónica Naranjo]] abeslaria (Girona 1974) # [[Virgínia Leone Bicudo]] soziologoa, psikoanalista (Brasil 1910-2003) # [[Katherine Reed Balentine]] sufragista (AEB,1875-1934) # [[Anna M. Morrison Reed]] egunkari eta aldizkaria fundatzailea (AEB, 1849-1921) # [[Albertine Sarrazin]] idazlea (Frantzia, # [[Isabelle Anguelovski]] ekologoa, ikertzailea (REims, 1978) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló de la Plana, 1993) # [[Amalia de Llano]] idazle eta aristokrata (Espainia, 1822-1874) # [[Edith Farkas]] meteorologoa, ikertzailea (Hungaria-Zeelanda Berria, 1921-1993) # [[Kimberlé Williams Crenshaw]] abokatua, irakaslea, feminista (AEB 1959) # [[Beatrice Duodu Owusu]] kazetaria (Ghana 1964) # [[Agnes Sj%C3%B6berg]] albaitaria (Finlandia, 1888-1964) # [[Olga Rodriguez]] kazetaria (León 1975) # [[Jessica Abel]] komikigilea (AEB 1969) # [[Zillah Branco]] aktibista ( Brasil 1936) # [[Jaldia Abubakra]] ekintzailea (Palestina/Espainia 1967) # [[Mònica Bernabé Fernández]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Pilar Albajar]] argazkilaria (Huesca 1948) # [[Selina Solomons]] sufragista (AEB 1862- 1942) # [[Ellen Clark Sargent]] sufragista (AEB 1826-1911) <br /> <nowiki>}}</nowiki> ==='''Berriak 2024''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Beatriz Akizu Aizpiri]] '''SORTUA''' Eusko Ikaskuntzako arlo sozio-politiko, dibertsitate eta kohesioko koordinatzailea (Soraluze, 1969) # [[Onintze Villanueva Goikoetxea]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea, dantzazalea, dantza-irakaslea (Mexiko, 1955) # [[Belen Urutxurtu]] ef-- '''SORTUA''' txistularia, eskultorea eta Arte irakaslea (Berriz, 1960) # [[Julene Etxenike]] --ef '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Irun, 1943-2023) # [[Beatriz Gámiz Mata]] ----'''SORTUA''' kriminologoa, politikaria eta alkatea (Ermua, 1983) # [[Resurrección Martínez Sánchez]] efef '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1898-1936) # [[Consolación Martínez Sánchez]] '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1896-1936) # [[Teresa Velasco Soto]] '''SORTUA''' zigarrogilea, politikaria (Errioxa, 1902-?) # [[Felisa Vidorreta Miruri]] '''SORTUA''' maistra fusilatua (Errioxa, 1890-1936) # [[Mercedes López Cotarelo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua  (Irun, 1914 - Lesaka, 1936)  # [[Leire Retegi Fernández]] '''SORTUA''' txistularia eta txistu irakaslea da (Leitza, 2002) # [[Luciana Larreategi Arizaga]] '''SORTUA''' (Eibar, Gipuzkoa, 1912-2003) # [[Lloy Galpin]] sufragista, idazlea (AEB, 1877-1935) # [[Ana María Cuervo]] biokimikaria (Bartzelona 1966) # [[Marta Pujol Ferrusola]] arkitektoa (Bartzelona 1959) # [[Glenna Cabello]] politologoa, kontsul (Venezuela 1959) # [[Margaret Leahy]] aktorea (EB 1902-AEB 1967) # [[Norma Talmadge]] aktorea (AEB 1894-1957) # [[Constance Talmadge]] aktorea (AEB 1898-1973) # [[Natalie Talmadge]] aktorea, gidoilaria (AEB 1996-1969) # [[Cátia Montes]] gizarte hezitzailea, suhiltzailea, ijitoa (Portugal ?) # [[Toya Prudêncio]] hezitzailea, aktibista, ijitoa (Portugal ?) # [[Maria Gil]] aktore, aktibista, ijitoa (Portugal 1972) # [[Estelle Faye]] idazle eta aktore frantsesa (1978) # [[Rose Morgan French]] sufragista (AEB, 1859-1929) # [[Ana María Pascual-Leone]] zientzialaria eta farmazialaria (Valentzia, 1930) # [[Nellie Blessing Eyster]] irakaslea, kazetaria, idazlea (AEB, 1836-1922) # [[Eileen Chang]] idazlea (Txina 1920-AEB 1995) # [[Ascensión Marcos]] farmazialaria, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[Mririda n'Ait Attik]] poeta amazigea (Maroko 1900-1940) # [[Maisie Peters]] kantautorea (EB 2000) # [[Rachel Brosnahan]] aktorea (AEB 1990) # [[Elaine May]] aktorea (AEB 1932) # [[Carla Quílez]] aktorea (Bartzelona 2008) # [[Tita Parra]] kantautorea (Txile 1956) # [[Alexia Greziakoa]] printzesa (Grezia 1965) # [[Teodora Greziakoa]] aktorea, printzesa (EB 1983) # [[Olinpia Greziakoa]] modeloa, printzesa (AEB 1996) # [[Marie-Chantal Greziakoa]] diseinatzailea, enpresaburua, printzesa (EB 1968) # [[Marthe Gautier]] pediatra, ikertzailea (Frantzia, 1925-2022) # [[Mar%C3%ADa Mullerat i Bassedas]] maistra, hezkuntza berezian espezializatua (Catalunya 1903 - 1993) # [[Rita Harradence]] biokimikaria (Australia, 1915-2012) # [[Nora Stanton Blatch Barney]] ingeniari zibila (AEB, 1883-1971) # [[Flora Wambaugh Patterson]] mikologoa (AEB, 1847-1928) # [[Jhamak Ghimire]] idazlea (Nepal, 1980) # [[Mireille Havet]] idazlea (Frantzia, 1898-1932) # [[Montserrat Villar Gonzalez]] idazlea (Ourense 1969) # [[Regina Orozco]] aktorea (Mexiko, 1964) # [[Jesusa Rodríguez|Jesusa Rodriguez]] aktorea, antzerki zuzendaria (Mexiko, 1955) # [[Astrid Hadad]] aktorea (Mexiko, 1957) # [[Julieta Egurrola]] aktorea (Mexiko, 1953) # [[Elisa Izaurralde|Elisa_Izaurralde]] biokimikaria molekularra (Uruguai, # [[Céline Bessière]] soziologoa (Frantzia, 1977) # [[Cristina Pacheco]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1941-2023) # [[Susana Chavez-Silverman]] idazlea (AEB, ?) # [[Cristina Lafont]] filosofoa (Valentzia, 1963) # [[Fumiko Enchi]] idazlea (Japonia 1905-1986) # [[Pilar Roig Picazo]] ikertzailea (Valentzia 1949) # [[Isabella Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2007) # [[Josephine Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2011) # [[Irene Greziakoa]] printzesa (Hegoafrika/ Espainia 1942) # [[Pia Getty]] film ekoizlea, zuzendaria (AEB 1966) # [[Benedikte Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1944) # [[Alexandrine Danimarkakoa]] erregina (Alemania 1879- Danimarka 1952) # [[Carolina Matilde Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1912-1995) # [[Viktoria Luise Prusiakoa]] printzesa (Alemania 1892-1980) # [[Rocío Muñoz Morales]] aktorea, aurkezle, modeloa (Madril 1988) # [[Mary Prince]] idazlea eta esklabua (Bermudak...) # [[Edith M. Flanigen]] kimikaria (AEB, 1929) # [[Margaret Fulton]] kazetari gastronomikoa (1924-2009) # [[Claudia Actea]] esklaboa (Anatolia 40-I. mendea) # [[Cándida Jiménez Huelva]] esklabo askatua (Angola, 1845 Huelva, 1951) # [[Rosalia Gómez]] esklabo askatua (Tenerife, 1801-1874) # [[Elena Conti]] biokimikaria eta biologoa (Italia, 1967) # [[Edith Pechey]] medikua (EB 1845-1908) # [[Catherine Raisin]] geologoa (Erresuma Batua, 1855-1945) # [[Winifred Starr Dobyns]] sufragista (AEB, 1886-1963) # [[Mary Roberts Coolidge]] sufragista (AEB, 1860-1945) # [[María Bueno Castellano]] artista (Malaga, 1976) # [[Rukhmabai]] medikua (India 1864-1955) # [[Valérie Mangin]] Frantziako komiki-gidoilaria (Nancy, 1973) # [[Kamala Sohonie]] biokimikaria (India, 1911-1998) # [[Cy Jung]] idazlea (Frantzia, # [[Elula Perrin]] idazlea (Frantzia # [[Anandi Gopal Joshi]] Indiako 1. medikuetako bat (1865-1887) # [[Agnieszka Osiecka]] poeta, kazetaria (Polonia 1936-1007) # [[Jeanette Winterson]] idazlea (EB 1959) # [[Shelagh Delaney]] antzerkigilea, gidoilaria (EB 1938-2011) # [[Madeleine Suediakoa]] printzesa (Suedia 1982) # [[Carina Axelsson]] printzesa, modeloa, idazlea (AEB Aguil1968) # [[Ingeborg Danimarkakoa (1878-1958)]] printzesa (Danimarka 1878-Suedia 1958) # [[Susie Orbach]] psikoanalista, idazlea (EB 1946) # [[Doris Duke]] filantropoa , baratzezaina, arte bildumagilea (AEB 1912-1993) # [[Silvia Laplana]] metereologoa (Bartzelona 1984) # [[Eva Cosculluela]] kultur kazetaria (Zaragoza 1972) # [[Pilar Sanjurjo]] metereologoa (Coruña 1942-2022) # [[Fanny Dalle-Rive]] Frantziako komikigilea (1976) # [[Emma_Lira]] kazetaria, idazlea eta bidaiaria (Madril 1971) # [[Mariana Álvarez Bollo Carretero]] pedagogoa eta idazle espainiarra (Zamora, 1866 - 1946) # [[Margherita Piazzola Beloch]] matematikaria (Italia, 1879-1976) # [[Mary Ryerson Butin]] medikua (AEB, 1857-1944) # [[Zabel Yesayan]] idazlea (Armenia 1878-1943) # [[Eva Carter Buckner]] sufragista, poeta eta konpositorea (1861-1946) # [[Hélia Correia]] idazlea (Portugal, 1949) # [[Isabela Figueiredo]] idazlea (Portugal, 1963) # [[Teresa Imízcoz Beunza|Teresa Imizcoz Beunza]] idazlea (Iruñea, 1965) # [[Oriana Méndez|Oriana Mendez]] idazlea (Vigo, 1974) # [[Esperanza Aguilà Ducet|Esperanza Aguila Ducet]] idazlea (Bartzelona, 1951) # [[Maud Ankaoua]] enpresa kudeatzailea (Frantzia, 1971) # [[Lucia Pietrelli]] idazlea (Italia/Mallorca 1984) # [[María Jaén]] idazlea, gidoilaria (Sevilla 1962) # [[Antonia Bardolet]] idazlea (Bartzelona 1877- 1956) # [[Dolors Miquel]] idazlea (LLeida 1960) # [[Míriam Ferradáns]] idazlea (Pontevedra 1960) # [[Rosa Fabregat]] idazlea (LLeida 1933) # [[Ingrid Guardiola Sánchez]] film zuzendaria, saiakeragilea (Girona 1980) # [[Almudena Arteaga]] idazlea (Madril 1967) # [[Alana S. Portero]] idazlea (Madril 1967) # [[Maria Antònia Salvà]] poeta (Mallorca 1869-1958) # [[Maribel Medina]] idazlea eta kultura kudeatzailea (Iruñea, 1969) # [[Gabrielle Réval]] idazlea (Frantzia, # [[Martine Roffinella]] idazlea (Frantzia, # [[Bertha Hernández]] idazlea, politikaria, 1. dama (Kolonbia 1907-1993) # [[May Borraz]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1966) # [[Eva Yárnoz]] poeta, artista (Iruñea 1975) # [[Emilia Salvador]] ikertzailea, idazlea (Zaragoza 1938) # [[Beatriz Giménez de Ory]] poeta (Madril 1972) # [[Gema Nieto]] idazlea (Madril 1981) # [[Mariona Cabassa]] ilustratzailea (Bartzelona 1977) # [[Mada Carreño]] idazlea, kazetaria (Zamora 1914- Mexiko 2000) # [[Nicolasa Helguero Alvarado]] poeta, moja, noblea (Palentzia 1719- Burgos 1805) # [[Sheila Elorza]] futbolaria (Zaratamo 1996) # [[Suceso Luengo]] maistra, idazlea (Zamora 1884-? 1931) # [[Yvonne Blake]] jantzi-diseinatzailea (EB 1940-Madril 2018) # [[Ruth Chepngetich]] atleta, maratoilaria (Kenya 1994) # [[Salome Lang]] atleta, gorako jauzilaria (Suitza 1997) # [[Salomé Kora]] atleta, 100m (Suitza 1994) # [[Vicky Calavia]] zinegilea (Zaragoza 1971) # [[Marisol Aznar]] aktorea, gidoilaria, abeslaria (Zaragoza 1972) # [[Emilia Baylo]] dantzaria, koreografoa, irakaslea (Lleida 1946-Zaragoza 2022) # [[Natividad Zaro]] aktorea, gidoilaria (Zaragoza 1901-Madril 1978) # [[Marta Marín-Dòmine]] idazlea, dokumetalgilea (Bartzelona 1959) # [[Uliana Semionova]] saskibaloi jokalaria (Letonia 1952) # [[Maria do Rosário Pedreira]] idazlea (Portugal 1959) # [[Reyes Calderon]] idazlea, ekonomialaria, irakaslea (Valladolid 1961) # [[Paloma Sánchez-Garnica]] idazlea (Madril, 1962) # [[Ann Scott]] idazlea (Frantzia, 1965) # [[Chiquinha Gonzaga]] musikaria, konpositore, pianista eta orkestra zuzendaria (Brasil, 1847 - 1935) # [[Giannina Arangi-Lombardi]] sopranoa (Italia, 1891-1951) # [[Gilda dalla Rizza]] sopranoa (Italia, 1892-1975) # [[Magda Olivero]] sopranoa (Italia 1910-2014) # [[Lucy Tejada]] artista, margolaria (Kolonbia 1920-2011) # [[Claudia Muzio]] sopranoa (Italia, 1889-1936) # [[Toti Dal Monte]] sopranoa (Italia, 1893-1975) # [[Maria Caniglia]] sopranoa (Italia, 1905-1979) # [[Ebe Stignani]] mezzosopranoa (Italia, 1903-1974) # [[Violet King Henry]] abokatua (Kanada, 1929-1982) # [[Tòni Escala]] idazlea (Lleida 1961) # [[Teresa Azpiazu Paul]] idazlea, irakaslea, politikaria (Cádiz 1862-Málaga 1949) # [[Luisa Josefina Hernández]] idazlea, irakaslea (Mexiko 1928-2023) # [[María Asúnsolo]] mezenas, galerista, modelo (AEB 1904-Mexiko 1999) # [[María Jose Escrivà]] idazlea, poeta (Valentzia 1968) # [[Meritxell Gené]] kantautorea, poeta (Lleida 1986) # [[Marià Manent]] poeta, memorialista (Bartzelona 1898-1988) # [[Marysa Navarro Aranguren]] idazlea, historilaria (Nafarroa 1934) # [[Esther Novalgos Laso]] idazlea (Errioxa 1942) # [[Susi Alvarado]] idazlea, antzerki zuzendaria (Kanariak 1960) # [[Anna Tsing]] antropologoa (AEB, 1950) # [[Ana Bernal Triviño]] kazetaria eta ikertzailea (Malaga, 1980) # [[María Francisca Díaz-Carralero Rodelgo]] poeta itsu inprobisatzailea (Ciudad Real 1818-1894) # [[Sanmao]] idazlea (Txina 1943-1991) # [[Ana Cristina Herreros Ferreira]] idazlea, ahozko kontalaria (Leon 1965) # [[Monika Zgustová]] idazlea, itzultzailea (Txekia 1957) # [[Juana Dolores]] abeslaria, aktorea (Bartzelona 1992) # [[Valeria Castro (abeslaria)]] kantautorea (Kanariak 1999) # [[Maria Morera Colomer]] aktorea, abeslaria Girona 2003) # [[Laura Jou]] antzerki irakaslea, film zuzendaria (Batzelona 1969) # [[Emakumeen Ospearen Aretoa Coloradon]] aretoa eta saria (Colorado 1965) # [[Frederika Hannoverkoa]] Greziako erregina ezkontidea (Alemania 1917 – Madril 1981) # [[Isabel Stilwell]] kazetaria eta idazlea (Portugal) # [[Maria Xosé Queizán]] idazlea (Galizia, 1939) # [[Liliana Felipe]] abeslaria, sopranoa (Agentina-Mexiko, 1954) # [[Zinka Milanov]] sopranoa (1906-1989) # [[Rosa Ponselle]] sopranoa (AEB, 1897-1981) # [[Milka Ternina]] sopranoa (Kroazia, 1863-1941) # [[Geraldine Farrar]] sopranoa (Alemania, 1882-1967) # [[Lilli Lehmann]] sopranoa (Alemania, 1848 - Berlin, 1929) # [[Olive Fremstad]] mezzosoprano (Suedia , 1871-AEB,1951) # [[María Jesús Jabato]] idazlea (Burgos, 1959) # [[Brenda Navarro]] idazlea (Mexiko, 19982) # [[Maud Tabachnik]] idazlea (Frantzia, 1938) # [[Alejandrina_Gessler]] Andaluziako margolaria (Cadiz, 1831 - Paris, 1907) # [[Rita Ferro]] Portugaleko idazlea (Lisboa, 1955) # [[Dolors Marín Silvestre]] Kataluniako historialaria (Hospitalet de Llobregat, 1957) # [[Almudena Campuzano Jimenez de Aldasoro]] idazlea (Santander, 1996) # [[Dora Vázquez]] idazlea (Ourense, 1913.2010) # [[Ana Acuña]] idazlea eta ikertzalea (Marin, 1971) # [[Josefina Cardona i Bosch]] poeta (Valentzia,1957-2022) # [[Joan Beauchamp Procter]] zoologoa (Erresuma Batua, 1897-1931) # [[Adela Figueroa]] biologoa, aktibista eta idazle galiziarra (Lugo, 1948) # [[Mary Blair]] artista, ilustratzailea, (AEB, 1911-1978) # [[Rita Taborda Duarte]] Portugaldar idazle eta irakaslea (Lisboa, 1973) # [[Fedora Barbieri]]  mezzosopranoa (Trieste, 1920ko- Florentzia, 2003) # [[Anita Cerquetti]]  soprano (Montecosaro, 1931ko apirilaren 13a - Perugia, 2014ko urriaren 11) Italiako soprano dramatiko  # [[Leyla Gencer]] sopranoa (Istanbul, 1928ko- Milan, 2008ko) # [[Maria Stader]] sopranoa (Budapest, 1911- Zurich, 1999ko) # [[Tereska Torrès]] idazlea (Paris, 1920-2012) # [[Marta G. Franco]] kazetari eta ekintzailea (Espainia, ) # [[Josefa Alfaro de Ocampo]] kazetaria, idazlea eta atzerkigilea (Sevilla, XIX-XX) # [[Milagros Duque Vallejo]] alkatea (Berantevilla, 1941) # [[Maria Perpinyà i Sais]] idazlea (Katalunia, 1901-1994) # [[Mercè Vila i Reventós]] idazlea ([[Bartzelona]], [[1902]] - ?) # [[Arancha Nogueira]] poeta ([[Ourense]], [[1989|1989ko]] # [[Geneviève Pastre]] idazle, poeta, militantea # [[Élodie Petit]] poeta eta performena # [[Narcisa Freixas|Narcisa Freixas i Cruells]] margolaria, eskultorea eta konpositorea (Sabadell – 1859 – Bartzelona, 1926) # [[Rexina Vega|Rexina Rodriguez Vega]] literatura idazlea, itzultzailea eta ikertzailea da. (Vigo, 1966) # [[Eva Balaguer-Cortés López]] idazlea (Zaragoza, 1965) # [[Rita Taborda Duarte]] idazlea (Lisboa, 1973) # [[Cristina Carvalho]] idazlea (Portugal, 1949) # [[An Alfaya]] idazlea (Galizia, 1964) # [[San Luisko kondesa]] idazlea (Murtzia, 1884-Madril, 1929) # [[Montserrat Aguer Teixidor]] filologoa eta idazlea (Figueres, 1963) # [[María Rosa de Madariaga]] historialaria (Madril, 1937-2022) # [[Asima Chatterjee]] botanikaria, kimikaria (India, 1917-2006) # [[Alicia Fernández Rodríguez]] poeta (Galizia, 1987) # [[Coloma Rosselló i Miralles]]  idazlea (Palma, 1871 - i1955) # [[Walda Pla i Rosés]] eleberrigilea  (Maresme, 1913ko- Badalona, 2014) # [[Maria Fullana i Montoro]] idazlea(Valentzia, 1958) poeta, narratzaile, itzultzaile eta irakasle ohia # [[Susana Prieto]] idazlea eta gidoigilea (Puebla de Sanabria, Zamora, 1962) # [[Isabel Thorne]] medikua, emakumeen eskubideen aldeko ekinzailea (Londres, 1834-1910) # [[María Gertrudis Hore|Maria Gertrudis Hore]]  poeta (Cadiz, 1742 -1801) eko abuztuaren 9a)  # [[Katherine Esau]] botanikaria (Ukrania-AEB, 1898-1997) # [[Elizabeth Stern]] patologoa (Kanada-AEB, 1915-1980) # [[Josefina Solsona i Querol]] idazlea (Bartzelona, 1907-1960) # [[Tamara Andrés]] idazlea (Pontevedra, 1992) # [[Enriqueta Muñiz]] idazlea, kazetaria eta itzultzailea  (Madril, 1934– Buenos Aires, 2013)  # [[Blanca Mira]] eleberrigilea (Jumilla, Murtzia, 1989) # [[Kei Okami]],  medikua (Japonia, 1859 - 1941) # [[Edinburgoko zazpiak]] # [[Diana Maff%C3%ADa]] filosofoa eta aktibista (Argentina, 1953) # [[Carmen Moreno Pérez|Carmen Moreno]] idazlea  (Cádiz, 1974) # [[Marie-Hélène Lafon]] irakasle atxikia eta idazlea (Aurillac, Cantal, Frantzia, 1962) irakasle atxikia eta idazlea # [[Gaëlle Heureux]] idazlea eta irratiko kronista (Bourg-en-Bresse, Frantzia, 1970) # [[Matilda Chaplin Ayrton]] medikua (Honfleur, Frantzia, 1846 - 1883ko uztailaren 19a)  # [[Carolina Amaya]] kazetaria (El Salvador) # [[Isabella W. Blaney]] aktibista, sufragista (AEB) # [[Fatima Ouassak]] saiakeragilea, hizlaria, politika publikoetako aholkularia eta militante ekologista, feminista eta arrazakeriaren aurkakoa ((Rif, Maroko, 1976) # [[Helen Evans]] medikua (Irlanda, 1833-1903) # [[Shin Saimdang]] artista, idazle, kaligrafo eta poeta (Korea, 1504-1551) }} '''Berriak 2024''' ('''iraila''') {{zutabeak|kopurua=3| # [[María Fernández García]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (León,1884-Derio,1937) # [[Juana Abascal Nicolás]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Castro Urdiales, 1908-Derio, 1938) # [[Elvira Martínez Porres]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Santurtzi, 1883-Derio, 1937) # [[Conchita Portu Etxeberria|Conchita Portu Exeberria]] '''SORTUA''' irakaslea, zinegotzia, historialaria (Hondarribia, 1943-2017) # [[Severina Sagarzazu Martínez|Severina Sagarzazu]] '''SORTUA''' arrain-saltzailea (Hondarribia, 1911-1994) # [[Joxepa Darceles Bengoetxea]] '''SORTUA''' emagina (Hondarribia, 1888-1972) # [[Merche Gallardo Carrillo]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan jaioa (Mutriku, 1940) # [[Loli Prieto Arana|Loli Prieto]] '''SORTUA'''kirolaria (Hondarribia, 1943-2019) # [[Lupe Artola Cornú]] '''SORTUA''' frantses eta euskara irakaslea (Hondarribia, 1945) # [[Nieves Alza Castillo]] '''SORTUA''' saskibaloi joka laria eta bultzatzailea (Hondarribia, 1954) # [[Ixabel Alkain Etxeberria|Isabel Alkain]] '''SORTUA''' irakaslea, alardeko kapitaina, bidaiaria (Hondarribia, 1961) # [[Arantza Mariskal Balerdi]] '''SORTUA''' Dokumentazio eta liburutegi arduraduna (Hondarribia, 1967) # [[Teresa Gorria Arrizabalaga]] '''SORTUA''' maistra (Hondarribia, 1836-1905) # [[Jasone Miranda-Bilbao]] '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Rafaela Baigorri Ibañez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran Madril Ventas espetxean hila (Mañeru, 1892-Madril, 1943) # [[Rufina Chocarro Villar]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Allo, 1891-Erreniega, 1936) # [[Amada Morentín Roldán]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Lodosa, 1910-Deierri, 1936) # [[Felipa del Pueyo Ruiz]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Tarazona, 1897-Ausejo, 1936) # [[Bea Lema]] '''SORTUA''' artista, ilustratzaile (Coruña, 1985) # [[Herminia Domínguez Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran borrokan eraila (Buñuel, 1917-Donostia, 1936) # [[Esperanza Escribano Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Calahorra, 1881-Azkoien, 1936) # [[Marian Fernández]] '''SORTUA''' zinemagilea (Iruñea, 1974) # [[Pilar Fernández Rodríguez]] '''SORTUA''' langilea, 36ko gerran fusilatua (Tudelilla, 1891-Azkoien, 1936) # [[Carmen Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1921- Azkoien, 1936) # [[Dolores Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1919- Azkoien, 1936) # [[Gabriela Lorente Sáenz]] '''SORTUA''' etxekoandrea 36ko gerran fusilatua (Calahorra, 1878-Azkoien, 1936) # [[Lucia Maeso Bergé]] '''SORTUA''' futbol-atezaina (Palentzia 2006) # [[María Castejón Leorza]] '''SORTUA''' historialaria, zinema-kritikaria (Lizarra, 1975) # [[Luisa Lasheras Royo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Cortes, 1912-Gallur,1936) # [[Nicomedes Marañon Orio|Nicomedes Marañón Orio]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Viana, 1898-Logroño, 1936) # [[Martina Martínez Bueno]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Buñuel, 1873-Magallón, 1936) # [[Rosa Zufia Sanz]] '''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (Tutera, 1958) # [[Meg Connery]] sufragista (Irlanda, 1879-1958) # [[Rebekka Haase]] 2024ko Udako Olinpia r Jokoetako dominaduna (Alemania, 1993) # [[Salwa Eid Naser]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Nigeria, 1998) # [[Gina Lückenkemper]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Fatima Surayya Bajia]] idazlea (Pakistan, 1930-2016) # [[Phoebe Starfield Leboy]] biokimikaria, aktibista (AEB, 1936-2012) # [[Muriel Barbery]] idazlea (Maroko, 1969) # [[Ruperta Bautista]] idazle tzotzila (Mexiko, 1975) # [[Anna Thynne]] itsas zoologoa (Erresuma Batua, 1806-1866) # [[Loung Ung]] idazlea eta ekintzailea (Kanbodia, 1970) # [[Elena Cánovas]] antzerkigilea, antzerki zuzendaria, gizarte laguntzailea (Madril 1955) # [[María Luisa Moneró]] aktorea, kupletista (Madril 1889-1982) # [[María Jesús Valdés]] aktorea, ahots aktorea (Madril 1927-2011) # [[Nuria Torray]] aktorea (Bartzelona 1934-Madril 2004) # [[Alejandra Torray]] aktorea, ahots-aktorea (Madril 1968) # [[Mercedes Barranco]] aktorea (Bartzelona 1899-Madril 1957) # [[Julia Martínez]] aktorea (Santander 1931) # [[María Massip]] aktorea (Albacete 1942- Madril 2002) # [[Queta Claver]] aktorea (Valentzia 1932- Madril 2003) # [[Anita Martos]] aktorea, irakaslea (Uruguai 1893- Madril 1953) # [[Debbie_Brill]] atleta (Kanada, 1953) # [[Aya Kōda]] eleberrigilea eta saiakeragilea (Japonia, 1904-1990) # [[Vera de Spinadel|Vera de Spinabel]] matematikaria (Argentina, 1929-2017) # [[Laetitia Colombani]] idazlea (Frantzia, 1975) # [[Gloria González Aseguinolaza]] biologoa # [[Ángeles Mora]] idazlea (Kordoba 1952) # [[Olive Oatman]] esploratzaile bahitua (AEB 1837-1903) # [[Rebecca Cheptegei]] atleta (Uganda 1991-2024) # [[Betty Harris (zientzialaria)]] kimikaria (AEB 1940) # [[Marie-Béatrice de Baye]] poeta (Frantzia 1859-1928) # [[Nelly Alard]] aktorea, gidoilaria (Frantzia 1960) # [[María Topete]] espetxe-funtzionarioa (Espainia 1900-2000) # [[Constance Reid]] idazlea, matematika dibulgatzailea (AEB, 1918-2010) # [[Flossie Wong-Staal]] birologoa (Txina-AEB, 1947-2020) # [[Lucía Caram]] moja aktibista (Argentina/Katalunia 1966) # [[Magda Roger]] aktorea (Espainia XX. mendea) # [[Patricia H. Clarke]] kimikaria (EB 1919-2010) # [[Lila Azam Zanganeh]] idazlea (Paris 1976) # [[Brigitte Aubert]] idazlea (Cannes 1956) # [[Simone de Saint-Exupéry]] idazlea (Frantzia 1898-1978) # [[Marie-Madeleine de Saint-Exupéry]] idazlea (Fratzia 1897-1926) # [[Teresa Herrera]] filantropoa (Coruña 1712-1791) # [[Stephanie Beacham]] aktorea (EB 1947) # [[Ana Maria Vidal]] aktorea (Madril 1944) # [[Tina Sainz]] aktorea (Madril 1945) # [[Mari Carmen Yepes]] aktorea (Bartzelona 1942-Madril 2015) # [[Laly Soldevila]] aktorea (Bartzelona 1933-Madril 1979) # [[Ángeles Martín]] aktorea, aurkezlea (Madril 1968) # [[Luisa Rodrigo]] aktorea (Madril 1901-1986) # [[Mariam Budia]] idazlea, antzerkigilea (Errioxa 1970) # [[Casey Wilson]] aktorea, komediantea (AEB 1980) # [[Violetta Villas|Violeta Villas]] abeslaria (Polonia, 1938-2011) # [[Feliza Bursztyn]] eskultorea (Kolonbia 1933- Paris 1982) # [[Maria Barrientos]] sopranoa (Bartzelona 1884- Lapurdi 1946) # [[Eileen Kramer]] dantzaria, koreografoa (Australia 1914) # [[Antisa Khvichava]] 132 urte bizi izanaren erreklamatzailea (Georgia 1880-2012) # [[Besse Cooper]] ehun urteduna, maistra, sufragista (AEB 1879-2009) # [[Sahan Dosova]] ehun urteduna (Kazakhstan 1879?-2009) # [[Maria Olivia da Silva]] ehun urteduna (Brasil 1880?-2010) # [[Tomiko Itooka]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1908-) # [[Fusa Tatsumi]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1907-2023) # [[Pilar Serra]] erakusketa-komisarioa (Zaragoza, XX. mendea) # [[Concha García (artista)]] eskultorea (Santander 1960) # [[Susanna Rafart]] idazlea (Girona 1962) # [[Florence Hedges]] botanikaria (AEB, 1878-1956) # [[Jeanne Loiseau]] idazlea (Frantzia 1854-1921) Leire # [[Tahia Halim]] margolaria (Egipto 1919-2003) Isabel # [[Mercedes Barcha Pardo]] musa, zaintzailea (Kolonbia 1932-2020) # [[Fanny Mikey]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Argentina 1930-Kolonbia 2008) # [[Nadia Battocletti]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 2000) # [[Andreja Leški]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Eslovenia, 1997) # [[Alice Bellandi]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 1998) # [[Mathilda Hodgkins-Byrne]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Londres, 1994) # [[Gloria Zea]] filosofoa, arte sustatzailea (Kolonbia 1935-2019) # [[Elena Congost]] atleta paralinpikoa (Bartzelona 1987) # [[Marta Fernández Infante]] igerilari paralinpikoa (Burgos 1994) # [[Nuria Marqués ]] igerilari paralinpikoa (Bartzelona 1999) # [[Virginia Feito]] idazlea (Madril 1988) # [[María Manjavacas]] kazetaria (Ciudad Real, XX. mendea) # [[Marta Fernández Vázquez]] kazetaria, idazlea (Madril 1973) # [[Inmaculada Galván]] kazetaria (Madril 1963) # [[Marta Reyero]] kazetaria (León 1965) # [[Fawzia Koofi]] politikaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Saba Sahar]] film zuzendaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]] maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzaile eta presidentea (1944-2024) # [[Mayana Itoiz]] ilustratzaile eta komikigile baionarra (1978) # [[Claire Etcherelli]] idazlea (Frantzia 1941-2023) # [[Maylis Adhémar]] idazlea, kazetaria (Frantzia 1985) # [[Françoise Mézières]] fisioterapeuta (Frantzia 1909-1991) # [[Daisy Roulland-Dussoix]] mikrobiologo molekularra (Suitza 1936– 2014) # [[Brenda Milner]] neuropsikologoa (Erresuma Batua-Kanada 1918) # [[Michaela DePrince]] dantzaria (Sierra Leona, 1995-AEB, 2024) # [[María Ruiz de Burton]] idazlea (Mexiko 1832-AEB 1895) # [[Blanca Oteyza]] aktorea (Madril 1965) # [[Rosa Maria Oriol Porta]] bitxigilea, enpresaburua (Bartzelona 1946) # [[Rocío Delgado]] kazetaria (Pontevedra 1985) # [[Purificación García]] moda diseinatzailea (Ourense 1952) # [[Victoria Alonso]] film ekoizlea (Argentina/AEB 1965) # [[Anna Teixidor Colomer]] kazetaria, historialaria (Girona 1978) # [[Sara Sorribes]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Castelló 1996) # [[Cristina Bucșa]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Moldavia/Kantabria 1998) # [[Sara Andrés Barrio]] atleta paralinpikoa (Madril 1986) # [[María Isabel Perelló Doménech]] epailea, Auzitegi Goreneko presidentea (Bartzelona/Coruña 1958) # [[Mariana Mazzucato]] ekonomialaria (Italia/AEB 1968) # [[Clara Martínez de Careaga]] magistratua (Madril 1959) # [[Roser Bach]] epailea (Bartzelona 1964) # [[Ana Ferrer]] epailea (Madril 1959) # [[Olga Sánchez Cordero]] epailea (Mexiko 1947) # [[Margarita Cabello Blanco]] epailea (Kolonbia 1957) # [[Andrea Muñoz Sánchez]] epailea (Txile 1957) # [[Zarela Villanueva Monge]] epailea (Costa Rica 1952) # [[Sue Gray (funtzionarioa)]] politikaria, goi funtzionarioa (EB 1957) # [[Rocío Sagaón]] aktorea (Mexiko, 1933-2015) # [[Ana Mérida]] koreografoa (Mexiko, 1922-1991) # [[Guillermina Bravo]] dantzaria eta koreografoa (1920-2013) # [[Anna Sokolow]] dantzaria eta koreografoa (1910-2000) # [[Carmen Herrero Ayllón]] kimikaria, irakaslea (Madril, 1913-1997) # [[Marie-Michèle Beaufils]] idazlea (Frantzia 1949-2014) # [[Marie Cosnay]] idazlea (Frantzia 1965) # [[Columba Dominguez]] aktorea, abeslaria (Mexiko 1929-2014) # [[Silvia Lemus]] kazetaria (Galizia/Mexiko 1945) # [[Camila Cañeque]] artista (Bartzelona, 1984-2024) # [[Carlota Rodr%C3%ADguez de Robles]] kimikaria, irakaslea (Zamora, 1907-1990) # [[Adela Barn%C3%A9s Gonz%C3%A1lez]] kimikaria, irakaslea (Ávila/Mexiko, 1908-2011) # [[Élisabeth Badinter]] filosofoa, idazlea (Frantzia 1944) # [[Lola González Ruiz]] abokatua (León 1946-Madril 2015) # [[Elisabet Casanovas]] aktorea (Bartzelona 1994) # [[Aixa Villagrán]] aktorea (Sevilla 1978) # [[Celia Freijeiro]] ekoizlea, aktorea (Pontevedra 1983) # [[Patricia Reyes Spíndola]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Mexiko 1953) # [[Paula Usero]] aktorea (Valentzia 1991) # [[Carol Rodríguez Colás]] film zuzedaria (Bartzelona 1982) # [[Paula Anta]] artista, argazkilaria (Madril 1977) # [[Meritxell Calvo]] aktorea (Bartzelona 1986) # [[Raquel Peláez]] aktorea (León 1978) # [[Edith Marion Patch]] entologoa, idazlea (AEB, 1876-1954) # [[Petra Barnés González]] kimikaria, farmazialaria (Madril/Mexiko, 1908-1992) # [[Isabelle Rimbaud]] idazlea (Frantzia 1860-1017) # [[Jeanne Puchol]] komikigile eta ilustratzaile frantziarra (1957) # [[Michiyo Tsujimura]] biokimikaria (Japonia, 1888-1969) # [[Matilde Landeta]] film gidoilaria eta zuzendaria (Mexiko, 1910-1999) # [[Susana Martín Gijón]] idazlea, nobela beltza (Sevilla 1981) # [[Carlota Pérez]] ekonomialaria (Venezuela 1939) # [[Pepa Roma]] kazetaria, argazkilaria, eleberrigilea (Lleida XX. mendea) # [[Florence Cassez]] Mexikon zigortua (Frantzia 1994) # [[Denise Maerker]] abokatua, kazetaria (Mexiko 1965) # [[Cristina Álvarez Rodríguez]] arkitektoa, politikaria (Argentina 1967) # [[Roser Tapias]] aktorea, modeloa (Bartzelona 1989) # [[Ángela Cervantes]] aktorea (Bartzelona 1993) # [[Lurdes Barba Rodríguez]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Bartzelona 1949) # [[Marta Frías Acedo]] futbol-arbitro aitzindaria (Cáceres 1980) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] fisiologo, patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Anne Baraou]] Frantziako komikigilea (1965) # [[Claire Chazal]] kazetaria (Frantzia 1956) # [[Hélène Gordon-Lazareff]] kazetaria (Frantzia 1909-1988) # [[Mary Winearls Porter]] kristalografoa (Erresuma Batua, 1886-1980) # [[Agnès Martin-Lugand]] idazlea (Frantzia 1979) # [[Cécile Bailly]] idazlea (Frantzia 1968) # [[Mireille Best]] idazlea (Frantzia 1943-2005) # [[María Zamora]] film ekoizlea (Valentzia 1976) # [[Ada Wells]] sufragista (EB 1863-Zeelanda Berria 1933) # [[Carol Rovira]] aktorea, abeslaria (Tarragona 1989) # [[Mary Ruiz]] aktorea (Madril 1980) # [[Ángela Cremonte]] aktorea (Madril 1982) # [[Belinda Washington]] aurkezlea, aktorea (Londres/Espainia 1963) # [[Blanca Marsillach]] aktorea (Bartzelona 1966) # [[Cristina Marsillach]] aktorea (Madril 1963) # [[Mónica Portillo]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 1989) # [[Lucía Veiga]] aktorea, bakarrizketagilea (Coruña 1979) # [[Mireia Oriol]] modeloa, aktorea (Bartzelona 1996) # [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] enpresaria, irakaslea (Bilbo 1933-2022) # [[Olga Duque de Ospina]] abokatu, politikaria (Kolonbia 1930-2019) # [[Beatriz Sanchis]] film-zuzendaria (Valentzia 1976) # [[Marta Nieto]] aktorea (Murtzia 1982) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Vera Popova]] kimikaria (Errusia, 1867-1896) # [[Elena Paunero Ruiz]] botanikaria (Valladolid/Madril, 1906-2009) # [[Fatima Daas]] idazlea (Frantzia 1995) # [[Constance Debré]] abokatua, eleberrigilea (Paris 1972) # [[Jeanne Galzy]] idazlea (Frantzia 1883-1977) # [[Arati Saha]] igerilaria (Kalkuta 1940-1994) # [[Caryl Churchill]] antzerkigilea (EB 1938) # [[Carmen Salinas]] aktorea, imitatzailea (Mexiko 1939-2021) # [[Malena Narvay]] aktorea, abeslaria (Argentina 1997) # [[Elisa Mouliaá]] aktorea (Madril 1989) # [[Rosa Villacastín]] kazetaria (Avila 1947) # [[Leila Guerriero]] kazetaria (Argentina 1967) # [[Laura Sisteró]] film-zuzendaria (Bartzelona 1986) # [[Carmen Rigalt]] kazetaria (Lleida 1949) # [[Alejandra Meco]] aktorea (Madril 1990) # [[Azara García de los Salmones Marcano]] ultramaratoilaria (Kantabria 1983) # [[Elsa y Elmar]] abeslaria (Kolonbia, 1993) # [[Nancy Peña]] komikigile eta ilustratzaile frantsesa (Tolosa, 1979) # [[Nadezhda Tolokonnikova]] ekintzaile eta performance artista (Errusia 1989) # [[Heidi Watney]] kazetaria (Kalifornia, 1981) # [[Lola Arias]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Argentina 1976) # [[Sarah Rector]] petrolio-handiki afroamerikarra umetatik (AEB, 1902+1967) # [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] maistra eta pedagogoa (Cadiz 1897, Guadalajara 1962) # [[Carme Bravo Roy]] pianu-jole eta pedagogoa (Bartzelona, 1919-2007) # [[Gemma Humet]] abeslaria (Bartzelona 1988) # [[Sara Miquel]] aktorea (Girona 1984) # [[Nuria Giménez Lorang]] film-zuzendaria (Bartzelona 1976) # [[Laura Galán]] aktorea (Guadalajara 1986) # [[María José Rubio]] medikua, politikaria (Coruña 1956) # [[Virginia García del Pino]] film-zuzendaria (Bartzelona 1966) # [[Sara Vítores]] kazetaria (Avila 1972-Madril 2024) # [[Pilar Farjas]] medikua, politikaria (Teruel/Galizia 1956) # [[Rocío Mosquera]] medikua, politikaria (Ourense 1956) # [[Marta Molist Codina]] mendi lasterkaria (Bartzelona 1982) # [[Marianne Jean-Baptiste]] aktorea (Londres, 1967) # [[Anne Pouget-Tolu]] frantziar idazlea (Sardinia, 1955) # [[Hilde Mangold]] enbriologoa (Alemania,1898-1924) # [[Idelisa Bonnelly]] itsas biologoa (Dominikar Errepublika,1931-2022) # [[Blanca Calvo Moraza]] maistra, kazetaria eta idazlea (Ourense,xxx -1939) # [[Gertrud Bodenwieser]] dantzaria, koreografoa (Viena, 1890-1959) # [[Dolly Nazir]] igerilaria (India, 1935-2012) # [[Lourdes Reparaz]] igerilaria (Gasteiz 1948- 1999) # [[Sara Barquinero]] filosofoa eta idazlea (Zaragoza, 1994) # [[Laura Loomer]] aktibista politikoa (AEB 1993) # [[Irene Villa]] kazetaria, psikologoa, kirolari paralinpikoa (Madril 1978) # [[Esther Peris]] paralinpiar eskiatzailea (Espainnia XX. mendea) # [[Nathalie Carpanedo]] paralinpiar eskiatzailea (Madril XX. mendea) # [[Beatriz Rodríguez]] idazlea (Sevilla 1980) # [[María Sanjurjo]] patin-hockey jokalaria (Coruña 2000) # [[Masta Quba]] rap abeslaria, aktibista (Mexiko 1988) # [[Lucia Riaño]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1975) # [[Rachida Dati]] politikaria (Frantzia 1965) # [[Sahra Wagenknecht]] politikaria, kazetaria (Alemania 1969) # [[Carme Aymerich i Barbany]] Catalunyako irakaslea eta pedagogoa (Bartzelona 1915 - 2001) # [[Rosa Arj%C3%B3 P%C3%A9rez]] Aragoiko maistra (Zaragoza 1885 - 1918) # [[Gloria Velat]] xakelaria (Bartzelona 1915-1988) # [[Maria Luisa Gutiérrez]] xakelaria (Menorca 1930) # [[Sofía Ruiz ]] xakelaria (Bartzelona?- ? 1968) # [[Eileen Betsy Tranmer]] xakelaria (EB 1910-1983) # [[Chantal Chaudé de Silans]] xakelaria (Frantzia 1919-2001) # [[Ana Paula Arósio]] aktorea, modeloa (Brasil 1975) # [[Alba Planas]] aktorea (Madril 2000) # [[Leticia Sánchez Ruiz]] idazlea, kazetaria (Asturias 1980) }} ==='''Berriak 2024''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ania Sáenz de Buruaga]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Gasteiz, 1988) # [[Cristina Larrea]] ef-- '''SORTUA''' atleta (Eibar, 1966) # [[Estefania Etxebeste Giraldo]] ef-- '''SORTUA''' harri-jasotzailea (Ituren, 2002) # [[Maria Jesus Berrotaran Etxeberria|Maria Jesus Berrotaran]] ----'''SORTUA''' aguazila, mazularia, feminista (Hondarribia, 1949) # [[Miren Izaskun Asua]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta antzerki zuzendaria (Elorrio, 1963) # [[Adriana Ruano Oliva]] urrezko domina tiroan 2024 (Guatemala, 1955) # [[Alba Sidera]] kazetaria (Girona 1979) # [[Aleksandra Jarecka]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1995) # [[Alena Olsen]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Alev Kelter ]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Alex Sedrick]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Alexandra Louis-Marie]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1996) # [[Alice Schwarzer]] kazetari aktibista (Alemania 1942) # [[Alicja Klasik]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 2004) # [[Ally Wollaston]] txirrindularia, omniumean brontze olinpikoa, talde jazarpenean zilarra (Zeelanda Berria 2001) # [[Altina Schinasi]] artista, asmatzailea (AEB 1907-1999) # [[Alysha Corrigan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1997) # [[Alysha Newman]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1994) # [[Amanda Donohoe]] aktorea (EB 1962) # [[Amber Anning]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 2000) # [[An Qixuan]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 2000) # [[Ana Bokesa]] aktorea (Madril, ?) # [[Ana Patrícia Ramos|Ana Patricia Ramos]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Brasil, 1997) # [[Anna Cockrell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1997) # [[Anna Dorothea Therbusch]] margolaria (Prusia 1721-1782) # [[Anna Mahler]] eskultorea (Austria 1904-EB 1988) # [[Anna Morris]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1995) # [[Anna R. Figueiredo]] idazlea (Ourense 1963) # [[Anna Short Harrington]] modeloa, sukaldaria (AEB 1897-1955) # [[Annette Echikunwoke|Annete Echikunwoke]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1996) # [[Antsa Proventzakoa]] Frantziako printzesa, Gaztelako infanta (1225-1261) # [[Ariana Ramsey]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Arlen Siú]] abeslari eta poeta sandta (Nikaragua, 1955-1975) # [[Asia Hogan-Rochester]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1999) # [[Audrey Mestre]] urpekaria (Frantzia, 1974-2002) # [[Aunt Jemima]] pertsonaia (AEB 1893) # [[Barbiturikills]] kaleko artista (Valentzia 1972) # [[Bavuudorzhiin Baasanjüü]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Mongolia,1999) # [[Beatriz de Palacios]] soldadua (Andaluzia/Mexiko XVI. mendea) # [[Beatriz Proventzakoa]] Frantziako printzesa, erregina ezkontidea, latindar enperatriza (1229- Italia1267) # [[Beatriz Souza]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Brasil, 1998) # [[Beatriz Suabiakoa]] Gaztela eta Leongo erregina ezkontidea (Germania 1205-Zamora 1235) # [[Becky Wilde]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Erresuma batua, 1997) # [[Bertha Badt-Strauss]] kazetaria, judua (Prusia 1885-1970) # [[Blanca Eekhout]] politikaria (Venezuela, 1968) # [[Blanka Frantziakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Jaffa 1253-Paris 1320) # [[Boryana Kaleyn]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Bulgaria, 2000) # [[Brittany Brown]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1995) # [[Bryony Botha]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Camryn Rogers|Camaryn Rogers]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1999) # [[Cari Champion]] kazetaria (AEB 1978) # [[Carissa Norsten]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Carmen Bernardos]] aktorea (Madril 1927-2021) # [[Carmen Verlichak]] idazlea (Madril/Argentina/Kroazia XX. mendea) # [[Carola Stern]] kazetaria, idazlea (Alemania 1925-2006) # [[Catherine Lacey]] idazlea (AEB, 1985) # [[Charity Williams]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1996) # [[Chiara Consonni]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 1999) # [[Chloe Daniels]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Cierra Burdick]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Coraline Vitalis]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1995) # [[Cristina Sánchez-Andrade]] idazlea (Coruña 1968) # [[Cuca Escribano]] aktorea (Madril, 1973) # [[Cyréna Samba-Mayela]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2000) # [[Daisy eta Violet Hilton]] biki pikopagoak, zirkuko musikariak (EB 1908-AEB 1969) # [[Daria Pikulik]] txirrindularia, omniemean zilar olinpikoa (Polonia 1997) # [[Darja Varfolomeev|Darja Varfolomeew]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errusia,2006) # [[Dearica Hamby]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Deng Yawen]] txirrindularia, BMX librean urre olinpikoa (Txina 2005) # [[Ding Xinyi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2004) # [[Dolores Vilavedra]] idazlea, literatura kritikaria (Pontevedra 1963) # [[Dora Lush]] bakteriologoa (Australia, 1910-1943) # [[Dorothea Veit]] idazlea (Alemania 1764-1839) # [[Dorothy Miles]] idazle gorra, keinu hizkuntzan aitzindaria (EB 1931-1993) # [[Eleanor Patterson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Elisa Mevius]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2004) # [[Elise Reimarus]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1735-1805) # [[Elsie Inglis]] medikua, aktibista (Eskozia, 1864-1917) # [[Emily Shearman]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Emma Ann Reynolds]] erizain, medikua (AEB, 1862-1917) # [[Emma Finucane]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 2002) # [[Esther Bendahan]] idazle sefardia (Tetuan 1964) # [[Esther Vilar]] idazlea, soziologoa, medikua (Argentina 1935) # [[Eva Canel]] idazlea, hizlaria, (Asturias, 1857-Habana, 1932) # [[Faith Cherotich]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2004) # [[Fancy Bermudez]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Fanny Lewald ]] idazlea (Prusia 1811- Alemania 1889) # [[Farah Nabulsi]] giza eskubideen aldeko zinemagilea (Londres 1978) # [[Feng Bin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 1994) # [[Florence Symonds]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Georgia Bell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Georgia Hale]] zinema mutuko aktorea (AEB 1905-1985) # [[Georgina Hale]] aktorea ( EB 1943-2024) # [[Gertrud Kornfeld]] kimikaria (Alemania, 1891-1955) # [[Giulia Rizzi]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 1989) # [[Greta Scacchi]] aktorea (Italia/Australia 1960) # [[Guo Qiqi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1998) # [[Hailey Van Lith]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2001) # [[Haley Batten]] txirrindularia, mendian zilar olinpikoa (AEB 1998) # [[Hao Ting]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2001) # [[Harriet Boyd Hawes]] arkeologoa (AEB, 1871-1945) # [[Haruka Funakubo]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Japonia, 1998) # [[Haruka Kitaguchi]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Japonia, 1998) # [[Helena Villar Janeiro]] idazlea (Lugo 1940) # [[Henriette Herz]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1764-1847) # [[Hetty van de Wouw]] txirrindularia, keirinean zilar olinpikoa (Herbehereak 1998) # [[Hezly Rivera]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2008) # [[Hina Hayata]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna(Japonia, 2000) # [[Huang Zhangjiayang]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2000) # [[Huh Mi-mi]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Korea,2002) # [[Ida Hahn-Hahn]] idazlea (Alemania 1805-1880) # [[Ilona Maher]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1996) # [[Inés de Guevara]] infanta (?- 1265) # [[Inma López Silva]] idazlea (Coruña 1968) # [[Ioana Vrinceanu]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errumania, 1994) # [[Irene Alba]] aktorea (Madril 1867-Bartzelona 1930) # [[Irene Angelo]] erregina ezkontidea (Konstantinopla 1181-Alemania 1208) # [[Irene Caba Alba]] aktorea (Argentina 1899-Madril 1957) # [[Iryna Herashchenko|Iryma Herashchenko]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Ukraina, 1995) # [[Jasmine Martin]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hegoafrika, 2000) # [[Jasmine Moore]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2001) # [[Jemima Montag]] Atleta. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Australia, 1998) # [[Jenny Rissveds ]] txirrindularia, mendian briontze olinpikoa (Suedia 1994) # [[Jeon Hun-young]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 1994) # [[Jessica Hull]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Jessica Roberts]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1999) # [[Juana Camilión]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Julia Caba Alba]] aktorea (Madril1902-1988 19) # [[Julia Trujillo]] aktorea (Madril 1932-2013) # [[Julien Alfred]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Santa Luzia, 2001) # [[June Sutor]] kristalografoa (Zeelanda Berria-1929 Londres) # [[Katarina Johnson-Thompson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Katy Marchant]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1993) # [[Kayla Canett]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Kaylia Nemour]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2006) # [[Kaylyn Brown]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2004) # [[Kelsey Teneti]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Keyara Wardley]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Kim Kum-yong|Kimkum-young]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2001) # [[Krissy Scurfield]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Kristen Thomas]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Kristi Kirshe]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Kristina Norvegiakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Norvegia 1234- Sevilla 1262) # [[Laura Mart%C3%ADnez de Carvajal]] medikua (Kuba, 1869-1941) # [[Lauren Doyle]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Laviai Nielsen|Laviani Nielsen]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1996) # [[Leocadia Alba]] sopranoa, aktorea (Valentzia 1866-Madril 1952) # [[Leonor Rodríguez de Castro]] Gaztelako infanta (?- Burgos 1275) # [[Li Jiaman]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 1997) # [[Lilian Suzette Gibbs]] botanikaria (Erresuma Batua, 1870-1925) # [[Lim Si-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2003) # [[Linda Richards]] erizaina (AEB, 1841-1930) # [[Lisa Mayer]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Lisa van Belle]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Louise Blanchard Bethune]] arkitektoa (AEB, 1856-1913) # [[Lu Gwei-djen]] biokimikaria (Txina, 1904-1991) # [[Luana Márton]] taekwondo jokalaria (Tenerife, 2006) # [[Lucía Galán]] abeslaria, aktorea (Argentina 1961) # [[Lucia Yépez Guzmán]] borrokalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ekuador, 2001) # [[Lydia Rabinowitsch-Kempner]] bakteriologoa (Lituania-Alemania, 1871-1935) # [[Maddi Wesche]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Zelanda Berria, 1999) # [[Mahina Paul]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Maike van der Duin]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Manon Veenstra]] txirrindularia, BMX lasterketan zilar olinpikoa (Herbehereak 1998 # [[Mar%C3%ADa Teresa Murillo]] botanikaria (Kolonbia, 1929-2017) # [[Margaret Floy Washburn]] psikologoa (AEB, 1871-1939) # [[Margarita Proventzakoa]] infanta, Frantziako erregina (Frantzia 1221-1295) # [[Margarita Skulesdatter]] erregina (Norvegia 1208-1270) # [[Margit Nordin]] gizonezkoekin lehiatu zen 1. emakume eskiatzailea (Suedia 1897-1982) # [[María Belón]] medikua (Madril 1965) # [[Maria Berta Rohangoa]] noblea (Austrohungariar Inperioa, 1868 – Viena, 1945) # [[Maria Dimádi|Maria Dimadi]] erresistente exekutatua (Grezia, 1907-1944) # [[María Liñeira]] literatura teorialaria (Coruña 1979) # [[María Xosé Porteiro]] idazlea (Madril/Vigo 1952) # [[Marie Lebour]] biologoa (Erresuma Batua, 1876-1971) # [[Marie Luise Kaschnitz]] idazlea (Alemania 1901-Italia 1974) # [[Marie Reichert]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Marie-Florence Candassamy]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1991) # [[Marion Dönhoff]] kazetaria, idazlea, kondesa (Prusia 1909-Alemania 2002) # [[Marion J. Lamb]] biologoa (Erresuma BAtua, 1939-2021) # [[Marion Walter]] matematikaria (Berlin 1928-AEB 2021) # [[Marta Maggetti|Marta Maggeti]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Italia, 1996) # [[Martyna Swatowska-Wenglarczyk]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1994) # [[Mary Moraa]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2000) # [[Mary Vaux Walcott]] botanikaria, ilustratazilea (AEB, 1860-1940) # [[Matilda Smith]] botanikaria, ilustratzailea (Mumbai 1854- Londres 1926-1990) # [[Melissa Jefferson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hego Carolina, 2001) # [[Michele Greene]] aktorea (AEB 1962) # [[Montse Dopico]] kazetaria (Lugo 1977) # [[Montse Pena]] idazlea, literatura kritikaria (Coruña 1981) # [[Muthulakshmi Reddy]] medikua eta legelaria (India, 1886-1968) # [[Nam Su-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2005) # [[Nancy Green]] esklabo ohia, modeloa (AEB 1834-1923) # [[Nancy Rourke]] margolari gorra (Kalifornia, 1957) # [[Natalya Diehm]] txirrindularia, BMX librean brontze olinpikoa (Australia 1997) # [[Naya Tapper]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Nicole Heavirland]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Nicole Shields]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Nicole Yeargin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1997) # [[Nikola Ogrodníková|Nikola Ogrodikova]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txekia, 1990) # [[Niuta Tajtelbaum]] Varsoviako ghetto altxatzean aktibista eta soldadua (Polonia, 1917-1943) # [[Noor Vidts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna Belgika, 1996) # [[Oi Ye-Jin]] tiratzailea, 10 m-urre olinpikoa (Hego Korea 2005) # [[Olivia Apps]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1998) # [[Pauline Ferrand-Prévot]] txirrindularia, mendian urre olinpika (Frantzia 1992) # [[Pauline Grabosch]] txirrindularia, taldean brontze olinpikoa (Alemania 1998) # [[Pauline Rifer de Courcelles]] artista (Paris, 1781-1851) # [[Perris Benegas]] txirrindularia, BMX librean zilar olinpikoa (AEB 1995) # [[Piper Logan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2001) # [[Prisca Awiti Alcaraz]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Londres, 1996) # [[Rachael Blake]] aktorea (Australia 1971) # [[Rebecca Petch]] txirrindularia, taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1998) # [[Renata Knapik-Miazga]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1988) # [[Rhyne Howard]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Rosalia Fernández Rial]] poeta (Coruña 1988) # [[Rosita Yarza]] aktorea (Madril 1922-1996) # [[Rutka Laskier]] nerabe judua, egunerokogilea (Polonia 1929-Auschwich 1943) # [[Sammy Sullivan]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Sandra Ygueravide]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 1984) # [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)]] Zazpiko brontze olinpikoa (Hegoafrika/Israel/AEB 1995) # [[Sarah Stewart]] birologoa (Mexiko-AEB, 1905-1976 # [[Sarah Wynter]] aktorea (Australia 1973) # [[Saya Sakakibara]] txirrindularia, BMX lasterketan urre olipikoa (Australia 1999) # [[Shaane Fulton]] txirrindularia,taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 2000) # [[Shanieka Ricketts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Jamaika, 1992) # [[Shin Yu-Bin]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2004) # [[Sofia Raffaeli|Sofia Raffali]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 2004) # [[Song Jiayuan]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1997) # [[Sonja Greinacher]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 1992) # [[Sophiane Méthot]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1998) # [[Sophie Capewell]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1998) # [[Stephanie Rovetti]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Susana Rodríguez Navarro]] genetikalaria, ikertzailea (Murtzia 1972) # [[Svenja Brunckhorst]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Tara Davis-Woodhall]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1999) # [[Taylor Perry (errugbi jokalaria)]] Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Tenika Willison]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Teresa Alonso Otero]] Gerra Zibileko errepresaliatua (Madril, 1916- 1995) # [[Thea LaFond]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Dominika, 1994) # [[Tota Alba]] aktorea (Argentina 1914-Madril 1983) # [[Tysha Ikenasio]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Ursula Bellugi]] psikologoa (AEB, 1931-2022) # [[Vega Gimeno]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Věra Kohnová]] nerabe judua, egunerokogilea (Txekoslovakia 1929-Izbica Ghettoa 1942) # [[Veronica Codesal]] abeslaria (Belgika 1977) # [[Victoria Ohuruogu]] atleta. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1993) # [[Viktorija Senkutė]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (:ituania, 1996) # [[Vinesh Phogat]] borrokalaria (India, 1994) # [[Violante Aragoikoa]] erregina ezkontidea (Zaragoza 1236- Orreaga 1256) # [[Violante Hungariakoa]] Aragoiko erregina ezkontidea (1215-Huesca 1251) # [[Virginia Cherrill]] aktorea (AEB 1908-1996) # [[Vittoria Guazzini]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 2000) # [[Viviana Márton|Viviana Martón]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Tenerife, 2006) # [[Wang Lanjing]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2005) # [[Yang Jiayu|Yang Jiagu]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1996) # [[Yemisi Ogunleye|Yamesi Ogunleye]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Alemania, 1998) # [[Zhang Shan]] urrezko domina tiroan 1992 (Txina, 1968) # [[Zhao Jie]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 2002) # [[Zoé Claessens]] txirrindularia, BMX lasterketan brontze olinpikoa (Suitza 2001) # [[Zonia Baber]] geografo, geologo, irakaslea (AEB, 1862-1956) }} ==='''Berriak 2024''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Berta Peña Parras]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Valladolid, 1889-Bilbo, 1938) # [[Beatrice Salvioni]] '''SORTUA''' filologoa eta idazlea (Italia, 1995) # [[Natalia Ortiz Ceberio]] '''SORTUA''' Marta planaren aurkitzailea (Donosti, ?) # [[Olatz Osa Zubia|Olatz Osa]] '''SORTUA''' pedagogoa, kudeatzailea (Oñati, 1970) # [[Maria Cueto]] '''SORTUA''' artista (Avilés, 1960) # [[Feliciana Etxabe Artola]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Zeberio, 1897-Bilbo, 1938) # [[Alaine Arruti Lejarzegi]] '''SORTUA''' psikologoa (Gernika, 1983) # [[Clara Maass]] erizaina (AEB, 1876-1901) # [[Deborah Sampson]] soldadua (AEB 1760-1827) # [[Anna Maria Lane]] soldadua (AEB 1755-1810) # [[Sally St. Clair]] soldadua (AEB ?-1782) # [[Eleonore Prochaska]] soldadua (Alemania 1785-1813) # [[Margaret Corbin]] erizaina, soldadua (AEB 1723-1792) # [[Hannah Snell]] soldadua (EB 1723-1792) # [[Carme Contreras Verdiales]] aktorea (Zaragoza 1932-2020) # [[Asunción Sancho]] aktorea (Madril 1930-2018) # [[Cándida Losada]] aktorea (Argentina 1915-Madril 1922) # [[Carola Fernán Gómez]] aktorea (Madril 1899-1967) # [[Françoiz Breut]] abeslaria eta ilustrailea (Frantzia, 1969) # [[Sankie Mthembi-Mahanyele]] politikaria, aktibista (Hegoafrika 1951) # [[Nadezhda Alilúyeva]] Stalinen 2. emaztea (Errusia 1901-1932) # [[Colette Capdevielle]] politikaria (Frantzia, 1958) # [[Mariana Travacio]] idazlea (Argentina, 1967) # [[Coccinelle (artista)]] artista, dantzaria, abeslaria eta aktore transgeneroa (Paris, 1931-2006) # [[Rosaura Ruiz Gutiérrez]] biologoa, idazlea (Mexiko, 1950) # [[Marie-Andrée Schwindenhammer]] trans ekintzailea (La Neuveville-lès-Raon, Vosges, 1909 - Chartres, Eure-et-Loir, 1981) # [[Herminia Álvarez Herrera]] iraultzailea, hezitzailea (Mexiko 1888-1955) # [[Dolores Bolio Cantarell]] idazlea (Mexiko 1880-1950) # [[Gertrudis Tenorio Zavala]] poeta, hezitzailea (Mexiko 1843-1926) # [[Elena Sánchez Valenzuela]] aktorea, kazetaria, artxibozaina (Mexiko 1900-1950) # [[Irene López Heredia]] aktorea (Murtzia 1898-Madril 1962) # [[Mari Paz Molinero]] aktorea (Txile 1914-Madril 2004) # [[Carmen Díaz]] aktorea (Sevilla 1896-1979) # [[Lola Pons Rodríguez]] filologoa, irakaslea (Bartzelona 1976) # [[Cristina Farfán]] maistra, idazlea (Mexiko 1846-1880) # [[Natalia Serdán Alatriste]] iraultzailea, aitzindaria (Mexiko 1875-1938) # [[Chantal Montellier]] Frantziako idazle eta komikigilea (Bouthéon, 19472.1943) # [[May Ayim]] ekintzaile afroalemaniarra (Alemania, 1960-1996) # [[Maria Rosaria Omaggio]] aktorea (Italia, 1959-2024) # [[Clarisa Navas]] zinemagilea (Argentina, 1989) # [[Jacqueline Harpman]] psikoanalista (Belgika, 1929-2012) # [[Ana Figuero]] feminista, sufragista (Txile, 1907-1970) # [[Sara Ahmed]] filosofo angroaustraliarra (Erresuma Batua, 1969) # [[Katherine Dunn]] eleberrigile, poeta eta kirol-kazetaria (AEB, 1945-2016) # [[Marianne Baum]] anfifaxista gillotinatua (Alemania, 1912-1942) # [[Marie-Hélène Schwartz]] matematikaria (Frantzia, 1913-2013) # [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]] zientzialaria (Argentina, 1942-2016) # [[Juana Manso]] idazle, kazetari, hezitzaile (Argentina, 1819-1875) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid, XVI. mendea) # [[Louise-Victorine Ackermann]] poeta (Frantzia, 1813-1890) # [[Valentina Pinelo]] moja, poeta (Sevilla, XVI. mendea- 1629?) # [[Pilar Primo de Rivera]] Sección Femeninako zuzendaria (Madril, 1907-1991) # [[Basauriko 11k]] Epaiketaren prozesua # [[Angela Peralta]] sopranoa, konpositorea (Mexiko 1845-1883) # [[Alicia Arévalo (kazetaria)]] 1. emakumea futbol partida kontatzen ( Bartzelona 1978) # [[Sara Giménez León]] kirol kazetaria (Girona 1991) # [[Patricia Campos Doménech]] armadako pilotua, futbol-entrenatzailea (Castelló 1977) # [[Niní Montiám]] aktorea (Madril 1917-1986) # [[Ana Adamuz]] aktorea (Jaén 1886-Madril 1971) # [[Pepita Serrador]] aktorea (Argentina 1913-1964) # [[Teresa Serrador]] aktorea (Bolivia 1899-Argentina 1982) # [[Amparo Martí]] aktorea (Valentzia 1903-Madril 1973) # [[María Mayor]] aktorea (?- Madril 1939) # [[Rosa Torre González]] maistra, politikaria (Mexiko 1890-1973) # [[Nadezhda Zabela - Vrubel]] abeslaria (Errusia, 1868-1913) # [[H%C3%A9l%C3%A8ne Metzger]] zientzia filosofoa (Frantzia, 1889-1944) # [[Inez Clare Verdoorn]] botanikaria (Hegoafrika, 1896-1989) # [[Edith Quimby]] medikuntzan eta fisikan ikertzailea (AEB, 1891-1982) # [[Maria Poumier]] irakasle frantsesa (Cannes, 1950) # [[Marie-Jo Bonnet]] Frantziako historialaria eta feminista (Deauville, 1949) # [[Julia Rodríguez-Maribona]] fregonaren asmatzailea (Asturias 1923-Suitza 2005) # [[Julia Montoussé Fargues]] fregonaren asmatzailea (?-Asturias 1971) # [[Esperanza Grases]] aktorea (Bartzelona 1920-1995) # [[Alexandra Trusova]] patinatzailea (Errusia 2004) # [[Jéssica Bouzas Maneiro]] tenislaria (Pontevedra 2002) # [[Claudia Fernández Sánchez]] padel jokalaria (Madril 2006) # [[Gemma Triay]] padel jokalaria (Menorca 1992) # [[Lucía Sainz]] padel jokalaria (Bartzelona 1984) # [[Marta Ortega Gallego]] padel jokalaria (Madril 1997) # [[Alicia Arévalo González]] arkeologoa (Madril 1965) # [[Manuela Barreiro]] farmazialaria (Galizia, 1877-1953) # [[Martha Aliaga]] estatistika hezitzailea (Argentina, 1937-2011) # [[Matilde Carranza]] akademikoa (Costa Rica, 1892-1981) # [[Erin Andrews]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Helen Alma Newton Turner]] genetista, estatistikaria (Australia, 1908-1995) # [[Violet Jessop]] Titanic ontziko zerbitzaria (Argentina 1887-1971) # [[Celia Giraldo]] zinemagilea (Bartzelona 1995) # [[Luz Rello Sánchez]] asmatzailea, dislexia- aplikazioa ( 1984) # [[Fermina Orduña]] asmatzailea, esne zalgurdia (Espainia XIX. mendea) # [[Gladys West]] matematikari asmatzailea, GPSrako garrantzitsua (AEB 1930) # [[Ariana Sánchez]] padel jokalaria (Tarragona 1997) # [[Marta Marrero]] padel jokalaria (Kanariak 1983) # [[Bea González]] padel jokalaria (Malaga 2001) # [[Marie Van Brittan Brown]] asmatzailea, telebista zirkuitu itxia (AEB 1922-1999) # [[Miriam Benjamin]] asmatzailea, seinale aulkia (AEB 1861-1947) # [[Sarah Boone]] asmatzailea, mahukak eta lisatzeko taula (AEB 1832-1904) # [[Nancy Johnson (asmatzailea)]] izozkailu artifiziala (AEB 1794-1890) # [[Victoria Reyes-García]] antropologoa (Bartzelona 1971) # [[Amaia Yoldi ]] gidoilaria, film-zuzendaria (Iruñea 1973) # [[Julie Donaldson]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Faustina Sáez de Melgar]] idazlea (Madril, 1834-1895) # [[Gloria Melgar |Gloria Melgar Sáez]] margolaria eta musikagilea (Madril, 1859-1938) # [[Julia de Asensi]] idazlea (Madril, 1849-1921) # [[María del Pilar Sinués]] idazlea (Zaragoza, 1838 - Madril, 1893) # [[Margaret Crane]] Predictor-aren asmatzailea (AEB 1941) # [[Emily Cummins]] asmatzailea, ur-eramaile iraunkorra (EB 1987) # [[Evelyn Miralles]] NASAko ingeniaria, asmatzailea, ilargirako etxea (Venezuela/AEB 1967) # [[Janet Emerson Bashen]] asmatzailea, software aplikazioa (AEB 1957) # [[Jeanne Bertrand]] argazkilaria (Frantzia 1880-1957) # [[Maral Yazarloo-Pattrick]] motoziklismo ekintzailea, diseinatzailea (Iran 1981) # [[María del Carmen Ortiz de Arce]] asmatzailea, itsuentzako idazkailua (Espainia ?-1932) # [[Martine Bertereau]] geologo aitzindaria (Frantzia 1590-1642) # [[Margarete Steiff]] jostuna, jostaiu diseinatzailea (Alemania 1847-1909) # [[Heike Makatsch]] aktorea (Alemania 1971) # [[Leena Peltonen-Palotie]] genetista (Finlandia, 1952-2010) # [[Gertrude Scharff Goldhaber]] fisikari nuklearra (Alemania-AEB, 1911-1998) # [[Jackie MacMullan]] kazetaria (AEB, 1960) # [[María Teresa de Filippis]] 1 Formulako lehen emakume gidaria (Italia 1926-2016) # [[Suzanne von Borsody]] aktorea (Alemania 1957) # [[Rosemarie Fendel]] aktorea (Alemania 1927-2013) # [[Gemma Jones]] aktorea (EB 1942) # [[Anna Chancellor]] aktorea (EB 1965) # [[Sienna Guillory]] aktorea (EB 1975) # [[Jana Pallaske]] aktorea, rock abeslaria (Alemania 1979) # [[Alysson Paradis]] aktorea (Paris 1984) # [[Sophie Nélisse]] aktorea (Kanada 2000) # [[Isabelle Nélisse]] aktorea (Kanada 2003) # [[Rebeca Gerschman]] biologo, fisiologoa (Argentina, 1903-1986) # [[Zarina (artista)]] artista (India 1937-Londres 2020) # [[Marta Pan]] eskultore hungariar eta frantziarra (1923-2008) # [[Sonia Cotelle]] fisikari, kimikaria (Polonia, 1896-1945) # [[Anna Barbara Reinhart]] matematikaria (Suitza, 1730-1796) # [[Helene Weigel]] aktorea (Austria 1900-Alemania 1971) # [[Marieluise Fleißer]] antzerkigilea (Alemania 1901-1971) # [[Monica Bleibtreu]] aktorea (Austria 1944-2009) # [[Hedwig Bleibtreu]] aktorea (Austria 1868-1958) # [[Martine McCutcheon]] aktorea, abeslaria (EB 1976) # [[Lyn St. James]] auto gidaria (AEB 1947) # [[Cathy Muller]] auto gidaria (Frantzia 1962) # [[Giovanna Amati]] 1 Formulako gidaria (Italia 1959) # [[Desiré Wilson]] 1 Formulako gidaria (Hegoafrika 1953) # [[Divina Galica]] atleta, 1 Formulako gidaria (EB 1944) # [[Patricia Font]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1978) # [[Sheila Heti]] idazlea (Kanada, 1976) # [[Judy W. Reed]] asmatzailea (AEB 1826-1905ç) # [[June Downey]] psikologoa (AEB, 1875-1932) # [[Else Lasker-Schüler]] judua, poeta, marrazkilaria (Alemania 1869- Palestina1945) # [[Maria Koppenhöfer]] aktorea (Alemania 1901-2009) # [[Sibylle Lewitscharoff]] idazlea (Alemania 1954-2023) # [[Geraldine McEwan]] aktorea (EB 1932-2015) # [[Emily Beecham]] aktorea (EB/AEB 1984) # [[Linda Bassett]] aktorea (EB 1950) # [[Jacqueline McKenzie]] aktorea (Australia 1967) # [[Susan Prior]] aktorea (Australia 1972) # [[Hanne Wieder]] aktorea (Alemania 1925-1990) # [[Mascha Kaléko]] poeta judua (Polonia zaharra 1907-Suitza 1975) # [[Madge Addy]] ileapaintzaile, erizain eta espia (Erresuma Batua, 1904-1970) # [[Balamani Amma]] idazle poeta indiarra (India, 1909-2004) # [[Sybilla Righton Masters]] asmatzailea (AEB 1676-1720) # [[Lenka Franulic]] kazetaria (Txile 1908-1961) # [[Ana Ramírez Cañil]] kazetaria (Madril, 1958) # [[Samantha Bailly]] idazle, gidoilari eta bideogilea (Frantzia, 1988) # [[Malak Mattar]] margolaria, ilustratzailea (Palestina, 1999) # [[Sophie Opel]] enpresaburua, ekintzailea, aitzindaria (Alemania 1840-1913) # [[Joanne Simpson]] meteorologoa (AEB, 1923-2010) # [[Laura Knight]] artista (Erresuma Batua, 1877-1970) # [[Myrtelle Canavan]] medikua, ikertzailea (AEB, 1879-1953) # [[Teresa San Román Espinosa]] antropologoa (Pontevedra 1940- ? 2024) # [[Phyllis Kaberry]] antropologo aitzindaria (AEB/Australia 1910- Londres 1977) # [[Dorothea Mackellar]] idazlea (Australia 1885-1968) # [[Berta Luisi]] margolaria (Uruguai 1924-2008) # [[Rachel Nichols (kazetaria)]] (AEB 1973) # [[Yolanda Soler]] judoka eta entrenatzailea (Madril, 1971) # [[Ariane Toro|Arianne Toro]] Judoka. olinpikoa (Bilbo, 2003) # [[Gloria Gordon Bolotsky]] informatikaria (AEB, 1921-2009) # [[Mavis Batey]] kriptoanalista (Erresuma Batua, 1921-2013) # [[Gertrude Elles]] geologoa, paleontologoa (Erresuma Batua, 1872-1960) # [[María Assumpción Raventós]] margolaria (Katalunia, 1930) # [[Jemele Hill]] kirol kazetaria (AEB 1975) # [[Özlem Türeci]] ikertzailea, inmunologoa (Alemania 1967) # [[Ai Tsunoda]] judoka (LLeida 2002) # [[Telma Monteiro]] judoka (Portugal 1985) # [[Monika Buch]] diseinatzailea (Valentzia/Herbehereak 1936) # [[Pati Nuñez]] diseinatzaile grafikoa (Girona 1959) # [[Clara Montagut]] diseinatzaile grafikoa (Madril 1975) # [[Ena Cardenal de la Nuez]] diseinatzaile grafikoa (Kanariak 1968) # [[Laura Meseguer]] tipografoa (Bartzelona 1968) # [[Teresa Wilms Montt]] idazlea (Txile 1893-Paris 1921) # [[Tatiana Gaviola]] film zuzendaria (Txile 1956) # [[Mísia]] abeslaria (Portugal 1955-2024) # [[Maria L. de Hernández]] aktibista (Mexiko 1896-1986) # [[Saloua Raouda Choucair]] margolaria, eskultorea (Libano 1916-2017) # [[Françoise Collin]] feminista, filosofoa, idazlea (Belgika 1928-2012) # [[Ethel Shakespear]] geologoa (Erresuma Batua, 1871-1946) # [[Eva Lefever]] margolaria (Txile 1955) # [[Carmen Meneses]] ikertzailea, antropologoa (Madril, 1966) # [[Henrietta Skelton]] idazlea (AEB, 1839-1900) # [[Anne Fausto-Sterling]] biologo, sexologo, feminista (AEB, 1944) # [[Cécile Biéler|Cécile Biéter]] ingeniaria (Suitza, 1884-1966) # [[Isabelle Gatti de Gamond]] hezitzailea, ekintzaile aitzindaria (Frantzia 1839- Belgika 1905) }} ==='''Berriak 2024''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1886-Izko, 1936) # [[Adelina Fernández Pérez|Adelina Fernández Perez]] efe- '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Portugal, 1889-Bilbo, 1938) # [[Ana Naranjo Marín]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sevilla, 1883 - Bilbo, 1937) # [[Antonia Caballé]] efe- '''SORTUA''' Frankismoaren biktima (Ziritza, 1873 - Argelès sur Mer, 1945) # [[Araceli Álvarez Calvo|Araceli Alvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1894-Huesca, 1936) # [[Araceli Oñate]] ----'''SORTUA''' unibertsitateko irakaslea (Valladolid) # [[Asunción Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1869-Izko, 1936) # [[Cecilia Álvarez Calvo|Cecilia Älvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1897-Huesca, 1936) # [[Cecilia Idirin Garabieta]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Lezama, 1913-Bilbo, 1937) # [[Dominica Azparren Gil]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua ((Oibar, 1884 - Nardoze Alduate, Urraulbeiti, 1936) # [[Elizabeth Casillas Valbuena]] e--- '''SORTUA''' kazetaria eta komiki gidoilaria (Bilbo, 1986) # [[Eloína Linares]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea (Santander 1948) # [[Emilia Arraiza Garín]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zirauki, 1894 - Erreniega, 1936) # [[Enolasca Vela Salvador]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Cortes, 1904 - 1936) # [[Escolástica Antonia Martina Astibia Iturbe|Escolástica Astibia Iturbe]] efef '''SORTUA''' Durangoko bonbarketan erailda moja (Narvarte, 1881-Durango, 1936) # [[Eskolastika Mendizabal Imatz]] efef '''SORTUA''' Bizkaiko amama (Bermeo, 1863-1969) # [[Felisa Aguado Sainz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Murchante, 1872-Valdierra, 1936) # [[Felisa Argiñano Arzoz|Felisa Argiñano]] efef '''SORTUA''' Espainiako Gerra Zibilean Ventasko kartelan hildakoa (Zudaire, 1903-Madril, 1939) # [[Francisca Alonso Prado]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Azagra, 1896 - Rincón de Soto, 1936 # [[Jessica Ruiz Pérez|Jesica Ruiz]] ef-- '''SORTUA''' kimikaria eta politikaria (Durango, 1983) # [[Josefa Bueno Algárate]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Morata de Jiloca, 1907 - Tutera, 1936) # [[Josi Sierra Orrantia]] ef-- '''SORTUA''' irakaslea, dokumentalgia eta wikilaria (Bilbo, 1959) # [[Juana Tomasa Charela Vidas]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Tutera, 1881 - 1936) # [[Kontxita Martinez de Lezea]] e-ef '''SORTUA''' maistra, ikastola bultzatzailea (Tolosa, 1949-2023) # [[Laida Arbizu Agirre]] e--- '''SORTUA''' ikertzailea (Ordizia, 2000) # [[Maite Etxeberria]] e--- '''SORTUA''' Ozazeko auzapeza (Biarritz, 1956) # [[Maite Rosende Gutierrez]] e--- '''SORTUA''' ilustratzailea (Donostia, 1991) # [[Maritxu Egiguren]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Zaldibar, 1921 - Bartzelona, 1981) # [[Misericordia Abad Alcega]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zaragoza, 1905-Cortes, 1936) # [[Nerea Ariznabarreta Izkue]] ef-- '''SORTUA''' narratzailea eta antzergilea (Eibar, 1981) # [[Simona Calleja Aguado]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Cabanillas, 1918-Valtierra, 1936) # [[Sotera Novia de Salcedo]] --ef '''SORTUA''' Boliviako esploratzaile eta idazlea (Bilbo, XIX. mendea) # [[Teresa Chiches Ledesma]] e-ef '''SORTUA''' (León, 1911 - Bilbo, 1937) # [[Xole Aire]] ef--'''SORTUA''' auzapeza eta artzaina (Urepel, 1973) # [[Ada Martí Vall]] kazetaria, idazlea (Katalunia 1914-Frantzia 1960) # [[Adelitak]] Mexikoko iraultzako emakume soldaduak,laguntzaileak (1910-1917) # [[Aída Parada ]] sufragista (Txile 1903-1983) # [[Alba Rico]] aktorea, abeslaria (Murtzia 1989) # [[Alice Bolingbroke Woodward]] ilustratzailea (Londres, 1862-1951) # [[Alicia Asín]] adimen artifizialean aditua (Zaragoza 1982) # [[Amanda Labarca]] irakaslea, feminista (Txile 1886-1975) # [[Amy Bailey]] hezitzailea, sufragista (Jamaika, 1875-1990) # [[Ana Esmeralda]] aktorea, dantzaria (Tetuan 1931-Brasil 2022) # [[Ana Mar%C3%ADa Zeno]] mediku, sexologo (Argentina, 1922-2011) # [[Ana Rosa Chacon]] politikaria eta sufragista (Costa Rica, 1889-1985) # [[Ángela Mazzini Bricala]] idazlea (Cádiz, 1809-Santa Cruz Tenerifekoa, 1894) # [[Àngels Margarit ]] dantzaria, koreografoa, pedagogoa (Bartzelona 1960) # [[Anita Brenner]] historialaria, idazlea (Mexiko 1889-1973) # [[Anita Bryant]] folk-, gospel- abeslaria (AEB 1940) # [[Anna Gunn]] aktoreak (AEB 1968) # [[Anna Maria Mozzoni]] kazetaria, politikaria, sufragista (Italia 1837-1920) # [[Anne Nelson]] antzerkilea (AEB, 1954) # [[Annette Beveridge]] itzultzailea (EB 1842-1929) # [[Annie Pardo Cemo]] biologo zelularra (Mexiko 1941) # [[Antonia Varela Pérez]] astrofisikaria (Kanariak 1965) # [[Aurélia de Sousa]] margolaria (Txile/Portugal 1866-1922) # [[Aurora Reyes]] margolaria (Mexiko 1908-1985) # [[Beau Garrett]] aktorea, modeloa (AEB 1982) # [[Bega Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1511-1582) # [[Begoña Villacís]] abokatua, politikaria (Madril 1977) # [[Belén Funes]] film zuzendaria, gidoilaria (Bartzelona 1984) # [[Blanca Álvarez Mantilla]] kazetaria (Madril 1931-2000) # [[Blanca Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] botanikaria (Aragoi, 1860-1904) # [[Brittany Brewer]] saskibaloi-jokalaria (AEB 1997) # [[Calypso Botez]] idazlea (Errumania, 1880-1933) # [[Carlota Rosales]] margolaria (Madril 1872-1958) # [[Carmen Caamaño Díaz]] ekintzaile politikoa (Madril 1909-2006) # [[Carmen Santonja]] kantautorea, idazea, margolaria (Madril 1934-2000) # [[Carmen Werner Vallejo]] dantzaria, koreografoa (Madril 1953) # [[Carmina Virgili]] geologoa, politikaria (Bartzelona, 1927-2014) # [[Cathay Williams]] esklaboa, militarra (AEB 1844-1893) # [[Cecilia Álvarez Correa]] ingeniari industriala, politikaria (Kolonbia 1953) # [[Charlotte de Turckheim]] aktorea, umoregilea (Frantzia 1955) # [[Charlotte Scott]] matematikaria (Erresuma Batua, 1858-1931) # [[Chékéba Hachemi]] aktibista, idazlea, 1. emakume diplomazialaria (Afganistan 1974) # [[Christine Brennan]] kirol kazetaria (AEB, 1958) # [[Christine Jorgensen ]] aktorea, aktibista (AEB 1926-1989) # [[Claire Voisin]] matematikaria (Frantzia 1962) # [[Clara Che Tórtola]] saskibaloi jokalaria (Valentzia 1997) # [[Clara Isabel Francia]] kazetaria (Errioxa 1940) # [[Clotilde Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] entomologoa, poeta (Aragoi, 1863-1946) # [[Concha Caballero]] politikaria (Baena, 1956 - Sevilla, 2015) # [[Concha Michel]] abeslaria, ikertzailea (Mexico 1899-1990) # [[Conchita Goyanes]] aktorea (Malaga 1946-Madril 2016) # [[Conchita Montes]] aktorea (Sevilla 1914- Portugal 1994) # [[Dámasa Cabezón]] pedagogo eta hezitzailea (Argentina, 1792 -Txile, 1861) # [[Desirée de Fez]] kazetaria, idazlea, zinema kritikaria (Bartzeloa 1977) # [[Diana Navarro]] abeslaria (Malaga 1978) # [[Dilras Banu Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1622-1657) # [[Dodo (komikigilea)|Dodo]] Frantziako komikigilea (Rabat, 1955) # [[Dolores Correa Zapata]] idazlea (Mexiko 1853-1924) # [[Dolores Jiménez Muro]] hezitzailea, iraultzailea (Mexiko 1848-1925) # [[Édith Grattery]] Frantziako ilustratzaile eta komikigilea (Marseilla, 1960) # [[Edith Lederer]] nazioarteko kazetaria (AEB, 1943) # [[Elena Arizmendi Mejia]] idazle feminista (Mexiko, 1884-1949) # [[Elena Martín Ortega]] psikologa eta irakaslea (Espainia 195??) # [[Elena Santonja]] tb aurkezlea (Madril 1932-2016) # [[Elena Torres Cuéllar]] lider iraultzailea (Mexiko 1893-1970) # [[Elizabeth Bugie]] biokimikaria (AEB, 1920-2001) # [[Elsa von Freytag-Loringhoven|lsa von Freytag-Loringhoven]] Artista (Alemania, 1874-1927) # [[Emily Bisharat]] legelaria (Jordania, 1913-2004) # [[Encarnación Cubas Báez]] # [[Enriqueta Morales]] hezitzailea eta erizain feminista (APanama, 1891-1986) # [[Estelle Ramey]] endokrinologo, feminista (AEB, 1917-2006) # [[Ethel Arnold]] kazetari, idazle eta hizlari, emakumeen sufragioaren aldeko aktibista (Britainia Handia 1865- 1930) # [[Eugénie Brazier]] sukaldaria (Frantzia 1895-1977) # [[Eunice Odio]] poeta (Costa Rica 1919- exiko 1974) # [[Fatoumata K%C3%A9b%C3%A9]] astrofisikaria, hezitzailea (Frantzia, 1985) # [[Fereshteh Ahmadi]] eleberrigilea (Iran 1972) # [[Florence Cestac]] Frantziako komikigilea # [[Florence Farmborough]] argazkilaria , idazlea (Britainia, 1887-1978) # [[Florencia Serranía Soto]] ingeniari mekanikoa (Mexiko 1963) # [[Franca Rame]] aktorea, idazlea, politikaria (Italia 1929-2013) # [[Frances Jolliffe]] aktorea (AEB, 1873 – 1925) # [[Gemma Cuervo]] aktorea (Bartzelona 1934) # [[Gertrude Mary Woodward]] ilustratzailea (Britainia, 1854-1939) # [[Greta Fernández]] aktorea (Bartzelona 1995) # [[Gulbadan Begum]] biografoa, poeta, printzesa (Mogol Inperioa 1523-1603) # [[Hamida Banu Begum]] enperatriza (Mogol inperioa 1527-1604) # [[Hedwig Bleuler-Waser]] sufragista (Zurich, 1869 - Zollikon, 1940) # [[Hiromi Uehara]] piano-jolea (Japonia 1979) # [[Ifigenia Martinez]] ekonomialaria, politikaria (Mexiko 1930) # [[Ingibjörg H. Bjarnason]] sufragista, irakaslea, artista eta politikaria (Islandia, 1867-1941) # [[Inma Serrano]] kantautorea (Alacant 1968) # [[Isa Duque]] psikologoa, sexologoa (Zaragoza, 1985) # [[Isabel Andreu de Aguilar]] sufragista,ekintzailea (Puerto Rico, 1887-1948) # [[Isabel Tenaille]] tb aurkezlea (Madril 1951) # [[Isabella Mamani|Isabella Brunilda Mamani]] iamara abokatua eta politikaria (Txile, 1988) # [[Itelvina Massioli]] pedagogo feminista (Brazil, XX. mendea) # [[Jahanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1614-1681) # [[Jahanzeb Banu Begum]] printzesa (Mogol Inperioa 1649-1705) # [[Jan Goodwin]] idazlea eta ikerketa kazetaria (AEB, 1948) # [[Jane Brigode]] politikaria (Belgika, 1870-1952) # [[Janeane Garofalo]] komediantea, aktorea (AEB 1964) # [[Jeanne Córdova]] idazlea, lesbiana aitzindaria (Alemania/AEB 1948-2016) # [[Jojo Moyes]] kazetaria, idazlea (EB 1969) # [[Juana Belén Gutiérrez de Mendoza]] hezitzailea, sufragista (Mexiko 1875- 1942) # [[Julia Piaton]] aktorea (Frantzia 1985) # [[June Carmona]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2005) # [[Karla Jay]] idazlea, ikertzailea (AEB 1947) # [[Kathryn Bertine]] kirolaria, aktibista eta idazlea (AEB, 1975) # [[Kelly McEvers]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB, 1970) # [[La Niña de La Puebla]] abeslaria (Sevilla 1908-Malaga 1999) # [[Laia Raventós Roig]]saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1997) # [[Laura Aliaga]] saskibaloi jokalaria (Alacant 1994) # [[Laura Granados]] kantautorea (Cádiz 1966) # [[Laura Juliana Ramírez Ruiz]] ilustratzailea, komunikatzalea eta sortzailea (Mexiko...) # [[Lila Clunas]] sufragisa (Eskozia, 1875-1968) # [[Lisa Gherardini]] noblea, Mona Lisa (Florentzia 1479-1542) # [[Louise Weiss]] idazlea, politikaria (Frantzia 1893-1983) # [[Lucía Gil]] abeslaria, aktorea (Madril 1998) # [[Luz Vidal]] Sindikalista, politikaria, maputxea (Txile, 1973) # [[Maite Cazorla]] saskibaloi jokalaria (Kanariak 1997) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (1937-1954) # [[Manolita Piña]] artista (Uruguai, 1883-1994) # [[Mara Goyanes]] aktorea (Madril 1942-2006) # [[Margaret Ogola]] pediatra, idazlea (Kenya, 1958-2011) # [[Maria Angela Ardinghelli]] Itzultzailea, matematikaria, fisikaria (Italia, 1728-1825) # [[Maria Cederschiöld]] kazetaria eta sufragista (Suedia, 1856-1935) # [[María del Refugio García]] maistra, sufragista (Mexiko 1889-1973) # [[María Dolores Medina]] kristau erlijiososa (Mexiko 1860- 1925) # [[María José Goyanes]] aktorea (Madril 1948-) # [[María Luisa Ponte]] aktorea (Valladolis 1918-Madril 1996) # [[María Parrado]] abeslaria (Cádiz 2001) # [[María San Juan]] kazetaria (Asturias 1963) # [[María Villalón]] abeslaria (Malaga 1989) # [[Marie Ange Guillaume]] kazetari, idazle eta gidoilaria (Frantzia, 1945) # [[Marjory Warren]] geriatra (Erresuma Batua, 1897-1960) # [[Marta Hermida]] saskibaloi jokalaria (Madril 1997) # [[Martha Jungwirth]] margolaria (Austria 1940) # [[Maruja Callaved]] tb aurkezlea (Huesca 1921-Madril 2018) # [[Mary Fields]] esklaboa, 1. postari afroamerikarra (AEB 1832-1914) # [[Mary Garden]] opera abeslaria (Eskozia, 1874-1967) # [[Mary J. Rathbun]] zoologoa (AEB, 1860-1943) # [[Mazie E. Clemens]] Lehen Mundu Gerrako korresponsala (AEB, 1890-1952) # [[Mélanie Auffret]] film zuzendaria, gidoilaria Frantzia, XX. mendea) # [[Mercedes Gómez Otero]] preso komunista (Madril 1915-?) # [[Meredith Monroe]] aktorea (AEB 1969) # [[Mimí Muñoz]] aktorea (Espainia 1914-1987) # [[Mireia Hernández]] igeriketa sinkronizatuko kirolaria (Espainia 2002) # [[Modesta Sanginés Uriarte]] idazle eta musikagilea (Bolivia, 1832-1887) # [[Mumtaz Mahal]] enperatriza (Mogol Inperioa 1593-1631) # [[Nadira Banu Begum]] printzesa (India 1618-Pakistan 1659) # [[Nathalie Roques]] Frantziako idazlea eta komikigilea # [[Nika Shakarami]] manifestari desagertu eta hila (Iran 2005-2022) # [[Nina Stemme]] sopranoa (Suedia 1963) # [[Niña de Antequera]] abeslaria (Malaga 1921-Sevilla 1972) # [[Noora Niasari]] zinema zuzendari eta gidoilaria (Teheran) # [[Nur Jehan]] enperatriza, poeta (Kandahar 1577-Lahore 1645) # [[Olga Bancic]] ekintzaile komunista judua (Errumania 1912- Alemnia 1944) # [[Olga Skorojodova]] zientzialaria, hezitzailea (SESB, 1911-1982) # [[Paquita Rico]] aktorea (Sevilla 1929-2017) # [[Park Wan Suh|Park Wan Sun]] idazlea (Korea, 1981-2011) # [[Pasión Vega]] abeslaria (Madril 1976) # [[Paula Cons]] dokumental- eta film zuzendaria (Coruña 1976) # [[Paula Dalli]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alacant 1993) # [[Petra Herrera]] gizon gudari mozorrotua (Mexiko 1887-1917) # [[Petronila Riquelme]] Bernardo O'Higgins.en alaba mestizoa (Los Angeles, Txile, 1808? - Valparaiso, 1870) # [[Piedad Bonnett]] idazlea, poeta (Kolonbia, 1951) # [[Piedad de la Cierva]] zientzialaria (Murtzia, 1913-2007) # [[Pilar Muñoz]] aktorea (Madril 1911-1980) # [[Randi Blehr]] sufragista (Norvegia, 1851-1928) # [[Rhea Durham]] modeloa (AEB 1978) # [[Roberta Cowell]] lasterketa- eta borroka-pilotua, 1. Emakume trans britainiarra (EB 1918-2011) # [[Rocío Molina Cruz]] dantzaria, koreografoa (Malaga 1984) # [[Rosario Robles]] politikaria (Mexiko 1956) # [[Rose Mbowa]] idazlea, feminista (Uganda 1943-1999) # [[Roshanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1617-1671) # [[Ruja Ignatova]] iruzurgilea (Bulgaria/Alemania 1980) # [[Ruqaiya Sultan Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1542-1626) # [[Ruth Sager]] genetista (AEB, 1918-1997) # [[Sadie Kneller Miller]] kazetaria (AEB, 1867-1920) # [[Salima Sultan Begum]] poeta, enperatriza (India 1539- Mogol Inperioa 1612) # [[Sálvorako emakume heroiak]] erreskatea, Galizia 1921.01.02 # [[Samantha Gilabert]] abeslaria (Alacant 1994) # [[Sarah Moon]] argazkilaria (Frantzia, 1941) # [[Sarina Esmailzadeh]] manifestari nerabe erahila (Iran 2006-2022) # [[Segoviako kartzela zaharra]] emakumeen kartzela (1946-1956) # [[Soledad Miranda]] aktorea, abeslaria (Sevilla 1943-Portugal 1970) # [[Sonia Montecino|Sonia Montecinco]] aimara ikertzaile, antropologoa, idazlea (Txile, 1954) # [[Sophia Delza]] dantzaria, idazlea (AEB, 1903-1996) # [[Stacey Kent]] abeslaria (AEB 1968) # [[Suzanne Corkin]] neurozientzialaria (AEB, 1937-2016) # [[Svetlana Mojsov]] biokimikaria (Jugoslavia 1947) # [[Tebello Nyokong]] Kimikaria (Hegoafrika, 1951) # [[Teresa Nieto]] dantzaria, koreografoa (Tanger 1953) # [[Thea Sharrock]] antzerki eta film zuzendaria (EB 1976) # [[Vainica Doble]] musika bikotea (1971-2000) # [[Van Buren ahizpak]] moto bidaiariak, AEB 1916 # [[Vera Peters]] onkologoa (Kanada, 1911-1993) # [[Vicky Lagos]] aktorea (Madril 1938) # [[Victoria Teijeiro]] aktorea, irakaslea (Coruña 1974) # [[Victorina Bridoux]] poeta eta eleberrigilea (Manchester, 1835-San Cruz Tenerifekoa, 1862) # [[Virginia Grütter]] poeta, aktorea (Costa Rica 1929-2000) # [[Yolanda Retter]] liburuzaina, idazlea (AEB 1948-2007) # [[Zeb-un-Nisa Begum]] printzesa poeta (Mogol Inperioa 1638-1702) # [[Zena Tooze]] biologo, ekologista (Kanada, 1955) # [[Zenana]] emakumeen etxe zatia (India XII. mendea) # [[Zoe Ducós]] aktorea, gidoilaria (Argentina 1928-Venezuela 2002) # [[Zulma Brandoni de Gasparini]] paleontologoa (Argentina, 1944) }} ==='''Berriak 2024''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ormatza Imatz]] '''SORTUA''' sexologoa (Bakio, 1967) # [[Aitziber González García]] '''SORTUA''' arkeologoa, ikertzailea (Gasteiz 1991) # [[Alaitz Arenzana]] ----'''SORTUA''' artista eta zinemagilea (Bilbo, 1976) # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA'''idazlea, poeta (Basauri, 1989) # [[Esti Ansotegi Guruziaga]] ----'''SORTUA''' psikologoa (Zornotza, 1976) # [[Itziar Sapsootham]] '''SORTUA''' geografoa eta ikertzailea (Eibar, 1986) # [[Lucia Arrube]] '''SORTUA'''erraketista (Iurreta, 1923 - Zornotza, 2012) # [[Margarita Unzalu Arana]] ----'''SORTUA''' idazlea (Durango, 1892-1973) # [[Rosa Hernández (artista)]] ----'''SORTUA''' eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1955) # [[Sama Bilbao]] '''SORTUA''' ingeniari industriala eta irakaslea (Bilbo 1961) # [[Agnes Baden-Powell]] Nesken eskaut talde sortzailea (Ingalaterra 1858-1945) # [[Aim%C3%A9e Antoinette Camus]] botanikaria (Frantzia, 1879-1965) # [[Alejandra Rodríguez]] kazetaria, abokatua, 60 urteko Miss Buenos Aires 2024 (Argentina 1963) # [[Alice Recoque]] informatikaria (Aljeria 1929- Frantzia 2021) # [[Alicia Machado]] aktorea, Miss Unibertso 1996 (Venezuela 1976) # [[Alison Hargreaves]] alpinista (EB, 1962-K2, 1992) # [[Amalia Miranzo]] politikaria eta irakaslea (Cuenca, 1939-2014) # [[Amelia Vega]] abeslaria, enpresaburua, Miss Unibertso 2003 (Dominikar Errepublika 1984) # [[Ana de Mendoza de la Vega]] noblea (Valladolid 1554-Guadalajara 1633) # [[Ana García Carías]] abokatua, lehen dama (Honduras 1968) # [[Ana Sofía Henao]] modeloa, idazlea, ilustratzailea (Kolonbia, 1982) # [[Andrea Meza]] Miss Unibertso 2020 (Mexiko 1994) # [[Anita Conti]] ozeanografoa (Frantzia, 1899-1997) # [[Anna Cruz]] saskibalioi jokalaria (Bartzelona 1986) # [[Anna Montañana]] saskibaloi jokalari ohia, entrantzailea (Valentzia 1980) # [[Anna Pazos]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Anna Roig Serra]] fisikaria (Katalunia, 1962) # [[Anne Marie Braafheid]] Miss Unibertsoko 1. Finalista beltza (Surinam 1947) # [[Anne-Laure Folly]] zinema zuzendaria (Togo, 1954) # [[Annie Fratellini]] aktorea, pailazoa (Frantzia, 1932-1997) # [[Ánxela Loureiro]] poeta, idazlea eta abeslaria (Ferrol, 1956) # [[Barbara May Cameron]] argazkilaria, poeta, idazlea eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (AEB, 1954 - 2002ko) # [[Barbara Sepúlveda|Barbara Sepulveda]] feminista abokatua (Santiago, 1985) # [[Beatriz Bernal]] Espainiako 1. emakume idazlea (Valladolid 1501/1504- 1562/1586) # [[Beatriz Domínguez-Gil]] medikua, nefrologoa (Coruña 1971) # [[Beatriz Sarlo]] idazlea (Argentina, 1942) # [[Begoña Etayo Ereña]] Euskal Herriko feminista (Bilbo, 1958) # [[Betty Molesworth]] botanikaria (Zeelanda Berria, 1913-2002) # [[Bolette Berg]] argazkilaria (Norvegia, 1872-1944) # [[Brook Lee]] modeloa, Miss Unibertso 1997 (AEB 1971) # [[Camila Kater]] film zuzendaria (Brasil 1990) # [[Carla Nieto]] aktorea (Girona 1983) # [[Carmen Díez de Rivera]] politikaria (Madril 1942-1999) # [[Carmen Villalobos]] aktorea (Kolonbia 1983) # [[Carolyn Steel]] arkitektoa, idazlea, ikertzailea eta unibertsitateko irakasle ingelesa (Londres ?) # [[Catalina de Mendoza y Sandoval]] noblea (Granada 1916-1686) # [[Catherine Peñán]] patinatzailea (Santiago, 1989) # [[Catriona Gray]] Miss Unibertso 2018 (Australia 1994) # [[Cecil Dorrian]] gerrako korrespontsala (AEB, 1882-1926) # [[Cg'ose Ntcox'o]] artista (Botswana, 1950-2013) # [[Chefa Alonso]] musikagilea (Coruña 1955) # [[Clara Roquet]] zinema zuzendaria eta gidoilaria (1988) # [[Clara Stauffer]] espioia, falangekoa (Madril 1904-984) # [[Concepción Dancausa]] politikaria, funtzionarioa (Burgos 1952) # [[Corina Smith]] abeslaria, aktorea (Venezuela 1991) # [[Cristina Ruiz Ortega]] exekutiboa (Espainia 1970) # [[Cynthia Elbaum]] fotokazetaria (AEB, 1966-1994) # [[Dana Randall]] informatikaria (AEB 1968) # [[Da'Vine Joy Randolph]] aktorea, kantaria (AEB 1986) # [[Demi-Leigh Nel-Peters]] enpresaburua, Miss Unibertso 2017 (Hegoafrika 1995) # [[Denise Ferreira da Silva]] filosofoa eta artista (Brasil, 1963) # [[Denise Quiñones]] aktorea, Mis Unibertso 2001 (Puerto Rico 1977) # [[Dominga Neculmán]] zeramikagilea (Walmapu, 1937-2022) # [[Dorothy Liddell]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1890-1938) # [[Eden Golan]] abeslaria (Errusia/Israel 2003) # [[Ekaterina Zelenko]] hegazkinlari militarra (Errusia 1916-1941) # [[Elisa Aguilar]] saskibaloi jokalaria (Madril,1976) # [[Elisabeth Ohlson Wallin]] argazkilaria (Suedia 1961) # [[Eliza Ruhamah Scidmore]] idazlea, argazkilaria (AEB 1856-1928) # [[Elizabeth Gould Bell]] medikua eta sufragista (Erresumna Batua, 1862-1934) # [[Elizabeth McCombs]] 1. emakume parlamentaria (Zeelanda Berria 1873-1935) # [[Elsa Donaire Malagelada]] saskibaloi jokalaria (Girona, 1979) # [[Emily Stowe]] medikua (Kanada, 1831-1903) # [[Encarnación Alzona]] historilaria eta sufragista (Filipinak, 1895-2001) # [[Enriqueta_Sèculi]] pedagoga, kirolaria eta feminista (Bartzelona, 1897-1976) # [[Ericka Ñanco]] ekintzailea eta politikari maputxea nén (Walmapu, 1992) # [[Esther Hill]] arkitektoa (Kanada, 1895-1985) # [[Eugenie Clark]] iktiologoa (AEB, 1922-2015) # [[Evaluna Montaner]] aktorea, kantaria (Venezuela 1997) # [[Felisa Rincón de Gautier]] politikaria (Ameriketako Estatu Batuak, 1897-1994) # [[Fernanda García Lao]] idazlea (Argentin/ Espainia 1966) # [[Francisca Linconao]] lider maputxea (Walmapu, 1958) # [[Fuencisla Clemares]] exekutiboa (Madril 1974) # [[Gabriela Isler]] modeloa, Miss Unibertso 2013 (Venezuela 1988) # [[Gabriela Mandujano]] sufragista, politikaria (Txile 1902-1984) # [[Gidaritza]] neskato-eskaut taldeen mugimendua # [[Gloria Diaz]] modeloa, Miss Unibertso 1969 (Filipinak 1951) # [[Grettell Valdez]] aktorea (Mexiko 1976) # [[Gwendolyn Lizarraga]] ekintzailea, politikaria eta enpresa burua (Belize, 1901-1975) # [[Hanna Sheehy-Skeffington]] sufragista eta nazionalista (Irlanda, 1877-1946) # [[Harnaaz Sandhu]] Miss Unibertso 2021 (India 2000) # [[Harriet Chalmers Adams]] esploratzailea, argazkilaria (AEB 1875-Frantzia 1937) # [[He Zehui]] fisikari nuklearra (Txina, 1914-2011) # [[Herminia Aburto Colihueque|Herminia Aburto]] lider maputxea # [[Huda Akil]] neurozientzialaria (Siria-AEB, 1945) # [[Inma Rubiales]] idazlea (Badajoz 2002) # [[Inmaculada Rodríguez-Piñero]] politikaria (Madril 1958) # [[Iris Mittenaere]] modeloa, Miss Unibertso 2016 (Frantzia 1993) # [[Iris van Herpen]] moda diseinatzailea (Herbehereak 1984) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Isabel dos Santos]] ekonomialaria, aberatsa (Errusia/Angola 1973) # [[Isabel Millé Giménez]] ikertzailea, liburuzaina, poeta (Almeria 1894- 1990) # [[Isabel Ov%C3%ADn Camps]] kimikaria, irakaslea (Sevilla, 1887-1972) # [[Ivette María Tato]] igerilaria (Bartzelona 1975) # [[Janet Rowley]] genetikaria (AEB, 1925-2013) # [[Jayne Atkinson]] aktorea (EB/AEB 1959) # [[Jennifer Hawkins]] modeloa, Miss Unibertso 2004 (Australia 1983) # [[Joanna Haigh]] fisikaria (Erresuma Batua, 1954) # [[Josefa Tito Recalde]] enpresaburua (Donostia, 1802-1858) # [[Josephine Cecilia Diebitsch Peary]] esploratzaile aitzindaria (AEB 1863-1955) # [[Júlia Bacardit]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Juliane Koepcke]] zoologoa (Peru-Alemania, 1954) # [[Juliette Gordon Low]] Espainian eta Kuban neska eskaut taldeen sortzailea (AEB 1860-1927) # [[Justine Pasek]] artista, 2. Miss Unibertso 2002 (SESB/Panama 1979) # [[Karina Riquelme Viveros]] abokatu maputxea (Walmapu, 1981) # [[Kate Sessions]] botanikaria (AEB, 1857-1940) # [[Kate Swift]] idazlea, editorea (AEB 1923-2011) # [[Katharine Blunt]] kimikaria, nutrizionista (AEB, 1876-1954) # [[Kathleen Cruise O'Brien]] sufragista eta irakaslea (Irlanda, 1886-1938) # [[Kimberley Tell]] aktorea, abeslaria (Lanzarote 1989) # [[Kimberly Dozier]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB,1966) # [[Kimera (abeslaria)]] (Hego Korea 1954) # [[Kirsten Vangsness]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Laia Palau]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1979) # [[Laura Aguilar]] argazkilaria (AEB, 1958-2018) # [[Laura Gil]] saskibaloi jokalaria (Murtzia 1992) # [[Lauren Groff]] idazlea (AEB 1962) # [[Lea Gabrielle]] kazetaria, diplomatiko ohia, hegazkinlaria (AEB,1975) # [[Lidia Lopujova]] dantzaria (Errusia, 1892-1981) # [[Liliana Ancalao]] poeta, irakasle maputxea (Walmapu, 1961) # [[Lisa Randall]] fisikaria (AEB 1962) # [[Liubov Sóbol]] apolitikaria, ekintzailea (Errusia 1987) # [[Lola Glaudini ]] aktorea (AEB 1971) # [[Louise Gavan Duffy]] sufragista eta nazionalista (Niza, 1884 - Dublin, 1969) # [[Luisa Mendoza y Mendoza]] noblea (1582-Nadril 1619) # [[Luna Pamies]] aktorea (Alacant, 2003) # [[Lydia Davis]] idazlea (AEB, 1947) # [[Małgorzata Szumowska]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Polonia 1973) # [[María Abrisqueta de Zulueta]] Espainian eta Kuban neska-eskaut taldeen sortzailea (Donostia 1911-1992) # [[Maria Bellido]] heroia (Jaen 1755-1809) # [[María Catrileo|Maria Catrileo]] hizkuntzalari maputxea (Walmapu, 1944) # [[María de Mendoza y Fonseca]] noblea, arte-bildumagilea (Espainia 1516-1580) # [[María Dolores Dancausa]] bankaria, exekutiboa (Burgos 1959) # [[María Gómez de Sandoval y Torres de Navarra]] noblea (?- 19) # [[María José García Beato]] legelaria, bankaria, exekutiboa (Kordoba 1965) # [[Maria Koepcke]] ornitologoa (Alemania-Peru, 1924- 1971) # [[María La Ribot]] koreografoa (Madril 1962) # [[María Martinón Torres]] Medikua, antropologoa (Orense, 1974) # [[Maria Rúbies]] maistra eta politikaria (Leida, 1932-1983) # [[Maria Tereza Jorge P%C3%A1dua]] ekologoa (Brasil, 1943) # [[Marie Høeg]] sufragista eta argazkilaria (1866-1949) # [[Marie Pape-Carpantier]] pedagoga eta feminista frantziarra (Frantzia 1815 - 1878) # [[Marina Geli]] medikua, politikaria (Girona 1958) # [[Marta Alonso]] onkologo ikertzailea (Lodosa 1974) # [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)]] (Bartzelona,1981 19) # [[Marta Vergara]] sufragista, idazlea (Txile 1898- 1995) # [[Marta Xargay]] saskibaloi jokalaria (Girona 1990) # [[Martha Vasconcellos]] modeloa, Miss Unibertso 1968 (Brasil 1948) # [[Mary Lowndes]] artista eta sufragista (Dorset, 1856 - Londres, 1929) # [[Maud Bonneaud]] margolaria (Limoges, 1921-Madril, 1991) # [[Maya Moore]] saskibaloi jokalaria (AEB 1989) # [[Melba Roy Mouton]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1929-1990) # [[Mélodie Nakachian]] ume bahitua, psikologoa (AEB 1982) # [[Mencía de Mendoza]] noblea, arte-bildumagilea (Guadalajara 1508-Valentzia 1554) # [[Mercè Arànega]] aktorea (Agentina/Katalunia 1957) # [[Meri Te Tai Mangakāhia]] sufragista (Zeelanda Berria, 1868-1920) # [[Mónica López (aktorea)]] (Kanariak 1969) # [[Mpule Kwelagobe]] aktibista, Miss Unibertso 1999 (Bostwana 1979) # [[Nabila Espanioly]] aktibista, pedagogoa, feminista (Israel 1955) # [[Nandipha Mntambo]] eskultorea eta artista (Hegoafrika, 1982) # [[Nanna Aakjær|Nanna Aakjaer]] eskultorea eta sufragista (Danimarka, 1874-1962) # [[Natalia Torrente]] kirol kazetaria (Madril 1984) # [[Natividad Almeda-López|Natividad Almeda Lopez]] legelaria (Filipinak, 1892-1977) # [[Natividad Llanquileo]] Abokatua eta politikari maputxea (Walmapu, 1984) # [[Neri Oxman]] arkitektoa, diseinatzailea, irakaslea (Israel/AEB 1976) # [[Nettie Honeyball]] futbolaria (Londres 1871- Argentina XX. mendea)) # [[Oksana Fiodorova]] abeslaria, polizia, Miss Unibertso 2002 (Errusia 1977) # [[Olga Poblete]] irakaslea, gizarte buruzagia (Txile 1908-1999) # [[Olha Kobylianska]] idazlea (Ukraina 1863-Errumania 1942) # [[Olivia Culpo]] influencerra, Miss Unibertso 2012 (AEB 1992) # [[Oracene Price]] tenis entrenatzailea (AEB 1952) # [[Orna Grumberg]] informatikaria (Israel 1952) # [[Paget Brewster]] aktorea (AEB 1969) # [[Patricia Dauder]] artista (Bartzelona, 1973) # [[Patricia Goldman-Rakic]] neurologoa (AEB, 1937-2003) # [[Patricia Manterola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1972) # [[Patsy Adam-Smith]] idazlea, historialaria (Australia 1924-2001) # [[Paula Painén Calfumán|Paula Paiñén Calfuman]] Kultura maputxearen ordezkaria (Walmapu, 1931) # [[Paulina Vega]] enpresaburua, Miss Unibertso 2014 (Kolonbia 1993) # [[Pia Wurtzbach]] enpresaburua, Miss Unibertso 2015 (Alemania/Filipinak 1989) # [[Pilar Belzunce de Carlos]] mezenasa (Filipinak, 1925-Donostia, 2015) # [[Pilar Martín Gila]] idazlea (Segovia 1962) # [[Queralt Casas]] sakibaloi jokalaria (Girona 1992) # [[Ramona Reyes]] emagin eta politikari maputxea (Txile, 1967) # [[R'Bonney Gabriel]] Miss Unibertso 2022 (AEB 1994) # [[Rebeca Jiménez]] abeslaria (Segovia 1975) # [[Rivka Oxman]] arkitekto, ikertzailea, irakaslea (Israel 1950) # [[Robyn Davidson]] idazlea (Australia 1950) # [[Rochelle Aytes]] aktorea, modeloa (AEB 1976) # [[Rosa Serra]] eskultorea (Vic, 1944) # [[Rosa Smith Eigenmann]] iktiologoa (AEB, 1858-1947) # [[Rose Kennedy|Rose Kenedy]] filantropoa (AEB, 1890-1995) # [[Rosita Ferrer]] Kopla kantaria eta egilea (Bartzelona,1935) # [[Safi Faye]] zinema zuzendaria (Senegal, 1934-2023) # [[Samara de Córdova]] aktore eta idazlea (Guatemala, 1923-2015) # [[Sasha Waltz ]] dantzaria, koreografoa (Alemania 1963) # [[Semiha Berksoy]] opera abeslaria (Turkia, 1910-2004) # [[Séverine Vidal]] idazlea (Frantzia, 1969) # [[Sheynnis Palacios]] kazetaria, Miss Unibertso 2023 (Nikaragua 2000) # [[Silvia Palumbo]] kantautorea (Argentina 1961) # [[Soledad Bacarreza]] psikologo eta kirol kazetaria (Santiago, 1969) # [[Sonsoles de Icaza]] aristokrata, Balentziagaren musa (Avila 1914- Madril 1996) # [[Valentina Pinelo]] moja idazlea (Sevilla XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Vanisha Mittal]] aberatsa, enpresaburua (India 1980) # [[Verónica Figueroa Huencho|Veronica Figueroa Huencho]] irakasle eta politikari maputxea (Santiago, 1974) # [[Virginia Cowles]] gerrako idazlea eta kazetaria (1910-1983) # [[Yehni Djidji|Yenni Djidji]] idazlea eta blogaria (Boli Kosta, 1988) # [[Yuri Kochiyama]] ekintzailea (AEB 1921-2014) # [[Zofia Stryjeńska]] margolaria (Krakovia 1891-Geneva 1976) # [[Zozibini Tunzi]] Miss Unibertso 2019 (Hegoafrika 1993) }} ==='''Berriak 2024''' ('''Apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Cuadrado Noain]] ef--'''SORTUA''' iraupen eskalatzailea (Burlata, 2001) # [[Juana Cortés Amunarriz]] ----'''SORTUA''' idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Nerea Intxausti Castiñeira]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Pasai Donibane, 2000) # [[Abigail eta Brittany Hensel]] maistrak, biki siamdar bizefalikoak (AEB 1990) # [[Adelaida Avagyan]] medikua, ikertzailea (Armenia-AEB, 1924-2000) # [[Adelina Jiménez Jiménez]] maistra ijitoa (1945) # [[Adriana Hoffmann]] biologoa (Txile 1940) # [[Agnès McLaren]] medikua, sufragista (EB 1837-Frantzia 1913) # [[Aida Fern%C3%A1ndez R%C3%ADos]] biologoa, ozeanografoa (Galizia, 1947-2015) # [[Akiko Kojima]] modeloa, Miss Unibertso 1959 (Japonia 1936) # [[Amelia Cuñat Monleon]] marrazkilaria, zeramikaria (Valentzia 1878-1946) # [[Amparo Muñoz]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Malaga 1954-2011) # [[Amparo Navarro Giner]] maistra (Valentzia, 1900-1986) # [[Ana Jaren]] ilustratzailea (Sevilla 1985) # [[Ane Campos]] futbolaria (Getaria, 1999) # [[Angela Marinescu]] poeta (Errumania 1941-2023) # [[Anna Callender Brackett]] filosofa eta feminista estatubatuarra (EEUUko Bostonen, 1836-1911) # [[Anna Güell Torne]] aktorea (Katalunia 1961) # [[Anna Kolbrún Árnadóttir|Anna Kolbrún]] maistra eta politikaria (1970-2023) # [[Anna Munro]] sufragista (EB 1881-1962) # [[Anna Turbau]] argazkilaria (Bartzelona 1949) # [[Anne Knight]] sufragista (BH 1786-1862) # [[Anne Marie Pohtamo]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Finlandia 1955) # [[Apasra Hongsakula]] modeloa, Miss Unibertso 1965 (Thailandia 1947) # [[Armi Kuusela]] filantropoa, 1. Miss Unibertso (Finlandia 1934) # [[Axelle Kabou]] idazlea (Kamerun, 1955) # [[Aya Nakamura]] abeslaria (Frantzia, 1995) # [[Barbara Blomberg]] dama, Karlos I.aren maitalea, Joan Austriakoaren ama (Alemania 1527-Kantabria 1597) # [[Barbara Canepa]] Italiako komikigilea (Genoa, 1969) # [[Barbara Foxley]] pedagogoa, sufragista (EB 1860-1958) # [[Bárbara Palacios]] idazlea, Miss Unibertso 1986 (Madril/Venezuela 1963) # [[Beatriz Iribarne Sánchez]] maistra eta ekintzailea (Almeria, 1942) # [[Begoña Muruaga Laca]] filologoa, euskara teknikaria (Bermeo 1953) # [[Bernadette Sanou Dao]] idazlea (Burkina Faso) # [[Berry Berenson]] argazkilaria, aktorea (AEB 19) # [[Bertha Gxowa]] politikaria eta ekintzailea (Hegoafrika, 1934-2010) # [[Betty Lou Raskin]] kimikaria (AEB, 1924-2010) # [[Bienvenida Sarmiento]] maistra (Argentina, 1804-1900) # [[Camille Paglia]] kritikari soziala, idazlea (AEB 1947) # [[Cándida Antonia Bueno Iso|Cándida Antonia Bueno]] maistra fusilatua (Zaragoza, 1912-1936) # [[Carme Giralt Roses]] hezitzailea (Bartzelona 1940-2022) # [[Carmen Delgado Vicente|Carmen Delgado]] Maistra eraila (Salamanca, 1899-1936) # [[Carmen Guillén Lorente]] historialaria, ikertzailea, irakaslea (Murtzia 1988) # [[Carmen Mola]] idazle taldea (Espainia, 2018) # [[Carol Morris]] modeloa, Miss Unibertso 1956 (AEB 1936) # [[Carroll Baker]] aktorea (AEB 1931) # [[Cecilia Bolocco]] aurkezlea, Miss Unibertso 1987 (Txile 1965) # [[Chantal van den Heuvel]] Belgikako idazlea # [[Christiane Martel]] aktorea, Miss Unibertso 1953 (Frantzia 1935) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra eraila (Salamanca, 1893-1936) # [[Clara Ragaz]] maistra, feminista (Suitza, 1894-1957) # [[Clementia Taylor]] sufragista (EB 1810-1908) # [[Corinna Tsopei]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1964 (Grezia 1944) # [[Dayanara Torres]] idazle, abeslari, modeloa, Miss Unibertso 1993 (Puerto Rico 1974) # [[Deborah Carthy-Deu]] modeloa, enpresaburua, Miss 1985 (Puerto Rico 1966) # [[Debra Lafave]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1980) # [[Delia Zapata Olivella]] dantzaria, irakaslea (Kolonbia 1926-2001) # [[Denise Affonço]] idazlea (Kanbodia, 1944) # [[Dia Mirza]] modeloa, aktorea, ekoizlea (India 1981) # [[‎Djaili Amadou Amal]] idazlea (Kamerun, 1975) # [[Dorothea Pertz]] botanikaria (EB 1859-1939) # [[Duygu Asena]] idazlea (Turkia 1946-2006) # [[Edith Ayrton]] idazlea, sufragista (EB 1879-1945) # [[Edith Picton-Turbervill]] sufragista (EB 1872-1960) # [[Edith Rebecca Saunders]] genetista (EB 1865-1945) # [[Ela Gandhi]] politikaria (Hegoafrika, 1940) # [[Eleanor Coppola]] dokumentalgilea, idazlea (AEB, 1936-2024) # [[Elena Mendoza]] musikagilea (Sevilla 1973) # [[Elisabetta Gnone]] idazle eta kazetari italiarra (Genova, 1965) # [[Elizabeth Pease Nichol]] sufragista (EB 1807-1897) # [[Emmeline Pethick-Lawrence]] sufragista (EB 1867- 1954) # [[Estée Lauder]] kosmetika-enpresaburua (AEB 1906-2004) # [[Esther Afua Ocloo]] ekintzailea (Ghana 1919-2002) # [[Esther Pineda G]] idazlea, ikertzailea (Venezuela 1985) # [[Ethel Ayres Purdie]] sufragista (EB 1874-1923) # [[Ethel Lilian Voynich]] idazlea eta musikaria (Ballintemple, 1864 - New York, 1960) # [[Eulalia Guzmán Barrón|Eulalia Guzmán Barrón]] maistra eta arkeologa mexikarra (Mexiko, 1890 - 1985) # [[Eva Guillamon]] artista, dramagilea (Albacete 1978) # [[Fannie Flagg]] aktorea, idazlea (AEB 1944) # [[Fatou Keïta]] idazle (Boli Kosta, 1965) # [[Frances Ames]] neurologo, aktibista (Hegoafrika, 1920-2002) # [[Frances Power Cobbe]] sufragista, idazlea ekintzailea (BH 1822-1904) # [[Francisca de Asís Sanchis Ferrer]] 2.Errepublikako maistra (1896-1982) # [[Françoise Bettencourt Meyers]] munduko emakume aberatsena (Frantzia 1953) # [[Georgina Rizk]] modeloa, Miss Unibertso 1971 (Libano 1953 # [[Gladys Zender]] modeloa, Miss Unibertso 1957 (Peru 1939) # [[Guillenako 17 arrosak]] emakume fusilatuak (Sevilla, 1937) # [[Hannah Glasse]] idazlea (BH 1708-1770) # [[Hanni Wenzel]] eskiatzailea (Liechtenstein 1956) # [[Hema Malini]] aktorea, dantzaria (India 1948) # [[Hemley Boum ‎]] idazlea (Kamerun, 1973) # [[Herminia Gomez Serra]] sopranoa (Castelló 1891-Italia 1977) # [[Hillevi Rombin]] modeloa, Miss Unibertso 1955 (Suedia 1933- AEB 1996) # [[Holloway papar-orratza]] kartzelaratutako sufragisten saria # [[Ieda Maria Vargas]] modeloa, Miss Unibertso 1963 (Brasil 1944) # [[Irene Sáez]] politikaria, Miss Unibertso 1981 (Venezuela 1961) # [[Irina Belova]] atleta, heptatloilaria (Errusia 1968) # [[Iris Chang]] idazlea (AEB 1968-2004) # [[Itxaso Mardones]] kazetaria (Gasteiz 1979-2024) # [[Itzel Arcos]] komediantea (Mexiko, 1988) # [[Janelle Commissiong]] enpresaburua, politikaria, Miss Unibertso 1977 (Trinidad eta Tobago 1953) # [[Jeanneth Beltran]] etxeko langileen eskubideen sinboloa (Nikaragua 1984- Toledo 2014) # [[Jerrie Mock]] airez mundu-bira egindako 1. emakumea (AEB 1925-2014) # [[Joanne Harris]] idazlea (EB 1964) # [[Joênia Wapichana]] abokatu indigena (Brasil 1974) # [[Josette Abondio]] irakaslea eta idazlea (Boli Kosta, 1932) # [[Karen Dianne Baldwin]] gidoilaria, Miss Unibertso 1982 (Kanada 1963) # [[Kartini]] heroia (Ekialdeko Herbeherear Indiak 1879-1904) # [[Kate Campbell Hurd-Mead]] feminista, ginekologoa (Kanada-AEB, 1867-1941) # [[Katharine Murray Lyell]] botanikaria (EB 1817-1915) # [[Kay Beauchamp]] sufragista (EB 1899-1992) # [[Kerry Anne Wells]] tb aurkezlea, Miss Unibertso (Australia 1951) # [[Laia Abril]] artista, argazkilaria (Bartzelona 1986) # [[Laura Geraldine Lennox]] sufragista (Irlanda, 1883-1958) # [[Lee Israel]] idazlea, faltsifikatzailea (AEB 1939-2014) # [[Lettice Fisher]] sufragista (EB 1875-1956) # [[Liliana Năstase]] atleta, heptatloilaria (Errumania 1962) # [[Lina Cavalieri]] sopranoa (Italia, 1874-1944) # [[Linda Bement]] modeloa, Miss Unibertso 1960 (AEB 1941-2018) # [[Lis Vega]] abeslaria (Kuba 1977) # [[Livia Veloz]] maistra eta poeta (Santo Domingo, 1889-1980) # [[Lorraine Downes]] modelo dantzaria, Miss Unibertso 1983 (Zeelanda Berria 1964) # [[Louie Bennett]] sufragista (Irlanda 1870-1956) # [[Louise Aitken-Walker]] rally pilotua (Eskozia 1960) # [[Lucia Perotti]] maistra (Italia, 1586-1641) # [[Luigia Mandolini]] maistra eta sufragista (1866-1939) # [[Lupita Jones]] enpresaburu, Miss Unibertso 1991 (Mexiko 1967) # [[Luz Marina Zuluaga]] modeloa, Miss Unibertso 1958 (Kolonbia 1938-2015) # [[Luzdivina Megido]] 2. errepublikako maistra erbesteratua (Asturias, 1916-1984) # [[Mª Luz Montesinos Gutiérrez]] neurozientzialaria, ikertzailea (Sevilla 1969) # [[Madison Chock]] patinatzaile artistikoa (AEB 1992) # [[Magdalena de Ulloa]] noblea (Zamora 1525-Valladolid 1598) # [[Manola Brunet]] klimatologoa (Cariñena, 1955) # [[Mar Galceran]] Down sindromedun 1.diputatua Espainian (Valentzia 1977) # [[Mar Regueras]] aktorea, gimnasia erritmoko entrenatzailea (Bartzelona 1970) # [[Margaret Cousins]] sufragista (Irlanda 1878 -India 1954) # [[Margaret Gardiner]] kazetaria, modeloa, Miss Unibertso 1978 (Hegoafrika 1959) # [[Margareta Arvidsson]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1966 (Suedia 1947) # [[Margie Moran]] modeloa, Miss Unibertso (Filipinak 1973) # [[Margot Moles]] kirolaria (Bartzelona, 1910-Madril, 1987) # [[Mari Carmen Díez Navarro]] maistra (Alicante, 1949) # [[Maria Alharilla]] futbolaria, 1. amatasun baja (Jaen 1990) # [[María Arias Bernal]] maistra eta iraultzailea (Mexiko, 1884-1923) # [[Maria de la Encarnacion Rigada Ramon]] matematikaria (Cadiz 1863- Madril? 1930) # [[Maria Dolores Ocaña Madrid]] abokatua, 1. emakumea Letizia erreginaren idazkaritza pribatua zuzentzen (Madril 1973) # [[María Luisa Navarro Margati]] maistra, pedagogo eta psikologo errepublikar erbesteratua (Fantzia, 1890-Argentina, 1947) # [[María Xesús Lama]] filologoa, idazlea, saiakeragilea (Lugo 1964) # [[Marifé Arroyo]] maistra (Valentzia, 1946) # [[Marion Ross]] aktorea (AEB 1928) # [[Marisa Belaustegigoitia]] idazlea, ikertzailea eta feminista (Mexiko, 1969) # [[Marisa Berenson]] modeloa, aktorea (AEB 1947) # [[Marisol Malaret]] modeloa, Miss Unibertso 1970 (Puerto Rico 1949-2023) # [[Maritza Sayalero]] modeloa, Miss Unibertso 1979 (Venezuela 1961) # [[Marlene Schmidt]] aktore, ekoizle, modelo, Miss Unibertso 1961 (Alemania 1937) # [[Marta Segarra]] filologoa, ikertzailea (Bartzelona 1963) # [[Marthe Ekemeyong Moumié]] idazle eraila (Kamerun, 1931-2009) # [[Mary Anne Rawson]] abolizionista (BH 1801-1887) # [[Mary Bennett (pedagogoa)]] (EB 1913-2005) # [[Mary Corinna Putnam Jacobi]] mediku, idazle, sufragista (AEB, 1842-1906) # [[Mary Emilie Holmes]] geologoa, irakaslea (AEB, 1850-1906) # [[Mary Estlin]] aktibista (EB1820-1902) # [[Mary Horner Lyell]] geologoa (EB 1808-1873) # [[Mary Kay Letourneau]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1962-2020) # [[Mary MacSwiney]] ekintzaile independentista, emakume politikari errepublikar irlandarra eta feminista. (Londres, 1872 - Cork, 1942) # [[Matilde Escuder Vicente]]2. errepublikako maistra (Valentzia, 1913-Frantzia, 2006) # [[Mercedes Tella]] pedagogoa, idazlea (Coruña 1868-Leon 1934) # [[Michelle McLean]] modeloa, idazlea, Miss Unibertso 1992 (Namibia 1972) # [[Millicent Mackenzie]] sufragista (EB 1863-1942) # [[Miriam Stevenson]] modeloa, Miss Unibertso 1954 (AEB 1933) # [[Mona Grudt]] kazetaria, Miss Unibertso 1990 (Norvegia 1971) # [[Monique Ilboudo]] idazlea (Burkina Faso, 1959) # [[Montserrat Señaba]] maistra eta politikaria (Ekuatore Ginea, 1918-1980) # [[Morayma Ofir Carvajal]] maistra (Ekuador, 1915-1951) # [[Naomi Wolf]] idazlea, aktibista (AEB 1962) # [[Natalie Glebova]] idazlea, modeloa, Miss Unibertso 2005 (Errusia/Kanada 1981) # [[Nina Jacqmin]] Belgikako komikigilea (Brusela, 1989) # [[Noralma Vera]] ballet dantzaria eta maistra (Ekuador, 1936) # [[Norma Nolan]] modeloa, Miss Unibertso 1962 (Argentina 1938) # [[Novera Ahmed]] artista (Bangladesh, 1939) # [[Nuria Hosta Pascual]] aktorea (Katalunia, XX. mendea) # [[Nuria Nuñez Hierro]] musikagilea (Cádiz 1980) # [[Pascuala Campos de Michelena]] arkitektoa (Jaen/Galizia 1938) # [[Pauline Dy Phon]] idazlea eta botanikaria (Kanbodia, 1933) # [[Pauline Peyraud-Magnin]] futbolaria (Frantzia, 1992) # [[Paz Moreno Feliu]] antropologoa, ikertzailea (Coruña 1956) # [[Pilar Aymerich Puig]] argazkilaria (Bartzelona 1943) # [[Pilar Cuartero]] maistra (Zaragoza, 1906-1995) # [[Pilar Parcerisas]] arte-kritikaria, -historialaria (Bartzelona 1957) # [[Porntip Nakhirunkanok]] filantropoa, modeloa, Miss 1988 (Thailandia 1969) # [[Priscilla Bright McLaren]] sufragista (EB 1815-1906) # [[Purdah]] ohitura # [[Rafaela Rimbau]] aktorea (Espainia 1819-Valentzia 1896) # [[Rahel Varnhagen von Ense]] idazlea (Berlin, 1771-1832) # [[Rebeca Atencia]] primatologoa (Coruña 1977) # [[Rebecca Saunders]] musikagilea (EB 1967) # [[Regina Blandón|Regina Blandon]] aktorea (Mexiko, 1990) # [[Remei Sipi]] hezitzailea, idazlea eta editorea (Rebola - Ginea 1952) # [[Remigia Nazaroviene]] atleta (Turkmekistan/Lituania 1967) # [[Renate Mayntz]] soziologoa (Berlin 1929) # [[Rina Mor]] abokatua, Miss Unibertso 1976 (Israel 1956) # [[Rita Mae Brown]] idazlea, aktibista (AEB 1944) # [[Riyo Mori]] Miss Unibertso 2007 (Japonia 1986) # [[Rosa Garcia Alcon]] ekintzaile antifrankista (Madril 1957) # [[Rosa May Billinghurst]] sufragista (BH 1875-1953) # [[Rosalind Pitt-Rivers]] biokimikaria (Erresuma Batua, 1907-1990) # [[Rosana Alonso]] maistra eta politikaria (Santander, 1970) # [[Ruth Hubbard]] biokimikaria (Austria-AEB, 1924-2016) # [[Sabrina Calvo]] Frantziako idazlea (Marseilla, 1974) # [[Samanta Schweblin]] idazlea (Argentina 1978) # [[Sandra Pierrette Kanzie|Sandra Pierrete Kanzie]] idazlea (Burkina Faso) # [[Sarah Bouyain]] idazle eta zinema-zuzendaria (Reims, 1968) # [[Sarah Jane Baines]] sufragista (EB 1866-1951) # [[Sarah Winstedt]] medikua, zirujaua eta sufragista irlandarra (Sixmilebridge, 1886- Havant, 1972) # [[Shawn Weatherly]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso 1980 (AEB 1961) # [[Shazia Ilmi]] kazetaria, aktibista (India 1970) # [[Shirley Jackson]] idazlea (AEB 1916-1965) # [[Silvia Caballol]] psikologoa, idazlea (Bartzelona 1983) # [[Sofia Alaoui]] film zuzendaria (Maroko 1990) # [[Sonia Megias]] musikagilea, artista (Albacete 1982) # [[Sonja Sekula]] artista (Suitza 1918-1963) # [[Sophie Alour]] saxofoi-jotzailea (Bretainia, 1974) # [[Sunita Narain]] ekologista (India 1961) # [[Svetlana Buraga]] atleta (Bielorrusia 1965) # [[Sylvia Hitchcock]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1967 (AEB 1946-2015) # [[Tanella Boni]] idazlea (Boli Kosta, 1954) # [[Teresa Billington-Greig]] sufragista (BH 1877-1964) # [[Teté Caturla]] abeslari eta maestra (Kuba, 1937-2023) # [[Tina Thörner]] rally ingeniaria, kopilotoa (Suedia 1966) # [[Tina Weirather]] eskiatzailea (Liechtenstein 1989) # [[Touza ahizpak]] giza eskubideen aldeko aktibistak (Ourense, XX. mendea-XX. mendea) # [[Uemura Shōen]] margolaria (Japonia 1875-1949) ISA # [[Vennira Aadai Nirmala]] aktore, dantzaria (India 1948) # [[Vera Danchakoff]] anatomista, enbriologoa (Errusia, 1879-1950) # [[Victoria Lidiard]] sufragista (BH 1889-1992) # [[Violeta Denou]] ilustratzailea taldea (Katalunia 1977) # [[Wendy Fitzwilliam]] abokatua, Miss Unibertso 1998 ( Trinidad eta Tobago 1972) # [[Werewere Liking]] idazlea eta dantzaria (Kamarun, 1950) # [[Winifred Coombe Tennant]] sufragista, politikaria (EB 1874-1956) # [[Xaro Nomdedeu Moreno]] matematikaria (Castelló de la Plana, 1948) # [[Yvonne Ryding]] modeloa, Miss Unibertso 1984 (Suedia 1962) }} ==='''Berriak 2024''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Agerre Lako]] ---- '''SORTUA''' maskaradako kabana (Jutsi, 2001) # [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray|Ainhoa Azumendi Etxegaray]] ---- '''SORTUA''' Kirolari ohia, unibertsitateko irakasle eta ikertzailea (Hernani, 1978) # [[Alba Matilla]] ---- '''SORTUA''' artista (Avilés, 1998) # [[Amany Al-Ali]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (Siria, 1984) # [[Arrate Gisasola]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria, bertsolaria (Soraluze, 1979) # [[Catalina Bustamante]] ---- '''SORTUA''' konkistatzailea (Espainia, XV. mendea, Espainia Berria, XVI. mendea) # [[Esther Galarza]] ef-- '''SORTUA''' margoalaria (Eibar, 1956) # [[Felisa Basauri Larrañaga]] -- ef '''SORTUA''' baserritarra, esne-saltzailea (Elgeta, 1928-2018) # [[Josefa Cruz de Gassier]] efef '''SORTUA''' sopranoa (Bilbo, 1821 + Madril, 1870) # [[Josefina Guerendiain Caro|Josefina Guerendain]] efef '''SORTUA''' frankismoaren biktima(Iruñea, 1918-2011) # [[Julia Bea Soto]] efef '''SORTUA''' ekintzaile komunista frankismoaren biktima(Sesma, 1912-Iruñea, 1989) # [[Kontxi Barturen Uriarte]] ---- '''SORTUA''' nekazaria (Bakio 1922) # [[Laida Martinez Navarro]] ---- '''SORTUA''' idazlea (Bilbo, 1965) # [[Lourdes Fernández Fernández]] ---- '''SORTUA''' arte kudeatzailea (Donostia, 1961) # [[Mª Carmen Húder Carlosena|Maria Carmen Húder Carlosena]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima (Iruñea, 1897-1987) # [[Maite Guevara]] ef-- '''SORTUA''' aktorea, klow (Gasteiz, 1981) # [[Margarita Araneta Urrutia]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea, komunista (Hondarribia 1909-2001) # [[Maria de las Mercedes Isasi]] efef '''SORTUA''' moja (Iurreta, 1900-Berriz,1973) # [[María Dolores Aldama Alfonso]] efef '''SORTUA''' esklabuen-jabea (Kuba, XIX. mendea) # [[Maritxu Muñoz Ugartemendia]] ----'''SORTUA''' ekintzailea, saltzailea (Hondarribia 1914-1997) # [[Maritxu Roteta]] ef-- '''SORTUA''' sopranoa eta abesbatza zuzendaria (Alkiza, 1948) # [[Matilde Orbegozo]] efef '''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1837-1891) # [[Matilde Urdangarin Palacio]] ---- '''SORTUA''' margolaria (Zaragoza, 1939) # [[Milagros Txurruka]] ef-- '''SORTUA''' dantzaria (Mallabia 1927) # [[Nemesia Baztan Turrau]] ---- '''SORTUA''' Ekintzailea, frankismoaren biktima (Nafarroa # [[Rachita Taneja]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (India, ?) # [[Ramona Zapatero Zapatel]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima(Nafarroa, 1898--? # [[Sonia Rueda]] ---- '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Tere Guenetxea]] ef-- '''SORTUA''' artista (Soraluze, 1953) # [[Adriana Amado Suárez]] irakasle, ikertzailea (Buenos Aires, 1966) # [[Alba Lago]] aurkezlea, idazlea (Galizia, 1985) # [[Alicia Gimenez Bartlett]] idazlea ( Albacete 1951) # [[Almudena Carracedo]] dokumentalgilea (Madril 1972) # [[Amaia Peña]] futbolaria (Getxo 1998) # [[Amparo Sard]] artista (Mallorca 1973) # [[Amy Bull]] maistra eta sufragista (Erresuma Batua, 1877-1953) # [[Ana Arzoumanian]] abokatu, idazle eta poeta (Argentina, 1962) # [[Ana Barbara]] abeslaria (Mexiko 1971) # [[Ana Flecha Marco]] itzultzaile, idazlea (Leon, 1986) # [[Ana Romani]] poeta, kazetari kulturala (Coruña 1962) # [[Andrea Dworkin]] idazlea, feminista erradikala (AEB 1946-2005) # [[Angelina Pollak]] antropologoa (Austria/Venezuela 1932-2016) # [[Anna Alma-Tadema]] artista, sufragista (Londres 1867-1943) # [[Anna Fiske|Anna Fisc]] ilustratzailea, idazlea (Norvegia, 1964) # [[Anna Starobinets]] idazlea (Errusia 1978) # [[Anne Isabella Noel Byron]] matematikaria, aktibista (EB 1792-1860) # [[Antonia Jiménez|Antonia Jimenez]] gitarra jolea (Puerto de Santa Maria, 1972) # [[Arancha de Benito]] tb aurkezlea (Madril 1969) # [[Arancha del Sol]] modeloa, aktorea, tb aurkezlea (Asturias 1972) # [[Asja Lācis]] antzerkilaria (Estonia, 1891-179) # [[Assumpcio Estivill]] liburuzaina, irakaslea (Tarragona 1949) # [[Assumpta Montella]] historialaria, idazlea (Bartzelona 1958) # [[Aurélie Neyret]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1983) # [[Aurora Alonso de Rocha]] idazlea, irakaslea eta ikertzailea (Buenos Aires, 1937-2021) # [[Barbara Ayrton-Gould]] sufragista (EB 1886-1950) # [[Beatriz Ariño]] kazetaria (Huesca 1963) # [[Begoña Alfaro García]] politikaria (Bartzelona/Nafarroa 1982) # [[Begoña Caamaño]] idazlea (Galizia 1964-2014) # [[Bel%C3%A9n Garijo]] Almansako medikua (Albacete 1960) # [[Belen Feliu]] idazlea (Galizia 1961-1997) # [[Belen Toimil]] atleta (Coruña 1994) # [[Bessie Blount Griffin]] fisioterapeuta, asmatzailea (AEB, 1914-2019) # [[Blanca de la Torre]] arte-komisarioa (Leon 1977) # [[Blanca Manchon]] estropadalaria (Sevilla 1987) # [[Carmen Ramos Vellon]] atleta (Valentzia 1998) # [[Carmen Ruiz]] aktorea (Madril 1974) # [[Carolina de Cepeda]] sopranoa (Coruña 1847-Madril 1910) # [[Carolina Robles]] atleta (Sevilla 1991) # [[Caroline Polachek]] kantaria (AEB 1985) # [[Cassandra Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1987) # [[Catherine Cesarsky]] astronomoa (Frantzia-Venezuela, 1943) # [[Cecile McLorin Salvant]] jazz abeslaria (AEB 1989) # [[Charlotte Marsh]] sufragista (Britainia, # [[Chloé Cruchaudet]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1976) # [[Chuny Anzorreguy]] idazlea (Buenos Aires, XX.mendea) # [[Claudia Mori]] aktore, abeslari (Italia 1944) # [[Concepcion Cascajosa]] ikertzailea, irakaslea (Bartzelona 1979) # [[Concepcion Garcia Lorca]] errepublikar erbesteratua (Granada 1903-1962) # [[Concha Hernandez ]] kultur kudeatzailea (Avila 1958) # [[Danna Paola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1995) # [[Deborah Charlesworth]] biologoa (Erresuma Batua, 1943) # [[Dolores Sanchez Palomino]] filologoa (Kantabria 1961) # [[Doreen Allen]] sufragista (EB 1879-1663) # [[Dorothy Height]] aktibista (AEB 1912-2010) # [[Eagle Woman]] lakota indigena liderra (AEB 1820-1888) # [[Elena Caffarena]] legelaria (Txile 1903-2003) # [[Elena Guerra]] erlijiosoa, beatoa (Italia 1835-1914) # [[Eli Bartra]] filosofia (Mexiko, 1947) # [[Elisabeth Plainacher]] sorgintzat hartua (Austria, 1513-1583) # [[Elizabeth Inglis]] aktorea (BH 1913- AEB 2007) # [[Elizabeth Jagger]] modeloa, aktorea (AEB/EB 1984) # [[Ellen Hutchins]] botanikaria (Irlanda, 1785-1815) # [[Elnako amaetxea]] Elisabeth Eidenbenz erizain suitzarrak Frantzian sortutako erakundea (1939-1944) # [[Emilia Currás]] kimikaria, dokumentalista (Madril 1927-2020) # [[Ende (argitzailea)]] (X.mendea, Leon) # [[Ester Bonet]] hizkuntzalaria (Bartzelona 1950) # [[Esther Acebo]] aktorea (Madril 1983) # [[Esther Corral Diaz]] filologoa (Lugo 1961) # [[Esther Jaen]] kazetaria (Bartzelona 1968) # [[Esther Pak]] medikua (Hego Korea, 1877-1910) # [[Esther Palomera]] kazetaria (Madril 1968) # [[Esther Peña Camarero]] soziologoa, politikaria (Burgos 1980) # [[Esther Vaquero]] kazetaria (Salamanca 1982) # [[Estibaliz Espinosa]] idazlea (Coruña 1974) # [[Estrella Abecassis de Laredo]] fisikaria (Venezuela, 1940) # [[Eugenia Osterberger]] musikagilea, piano-jolea (Coruña 1852-Niza 1932 19) # [[Fabrizia Pons]] auto-pilotua, kopilotua (Italia 1955) # [[Fatima Anllo Vento]] kultura ikertzailea (Madril 1958) # [[Fatima Meer]] idazlea eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1928-2010) # [[Faye Webster]] abeslaria (AEB 1997) # [[Florence Haig]] sufragista (Erresuma Batua, 1856-1952) # [[Florence Mkhize]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1932-1999) # [[Frances Parker]] sufragista (Erresuma Batua, 1875-1924) # [[Francine Galvez]] kazetaria (Kamerun 1966) # [[Frieda Hughes]] poeta eta margolaria (Londres, 1960) # [[Ghislaine Maxwell]] sexu-trafikatzailea (Frantzia 1961) # [[Greta Lee]] aktorea (AEB 1983) # [[Habiba Gribi]] kirolaria (Tunisia, 1984) # [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] Al-Andaluseko poeta (Granada 1135-1191) # [[Harmonia Rosales]] artista afrokubarra (Chicago, 1984) # [[Helen Joseph]] aktorea, edertasunaren erregina (Plymouth, 1942) # [[Helen Tolson]] sufragista (Britania, 1888-1955) # [[Helene Legrais]] historialaria, idazlea (Frantzia 1961) # [[Henar Alvarez]] kazetaria, umorista (Madril 1984) # [[Hengameh Ghaziani]] aktorea (Iran, 1970) # [[Hilda Cid]] zientzialaria (Txile, 1933) # [[Imma Prieto]] arte-komisarioa (Bartzelona 1975) # [[Imogen Holst]] konpositorea (EB 1907-1984) # [[Inger Christensen]] poeta (Danimarca 1935-2009) # [[Isabel Mijares]] enologoa (Badajoz 1942-Madril 2024) # [[Isabel Rodríguez (Mexikoko konkista)]] erizain militarra (Espainia, 1480-?) # [[Jaël Bestué]] atleta (Bartzelona 2000) # [[Jagmati Sangwan]] kirolaria, aktibista, politikaria (India 1960) # [[Jane Joseph]] musikagilea (Londres 1894-1929) # [[Jerry Hall]] modeloa, aktorea (AEB 1956) # [[Jessica Cediel]] kazetaria, modeloa (Kolonbia 1982) # [[Josephine St. Pierre Ruffin]] Sufragista (1842-1924) # [[Jul' Maroh]] komikigile frantsesa (Lens, 1985) # [[Julia Navalnaia]] ekonomialaria, politikaria (Errusia 1976) # [[Kathleen Ferrier]] kontraltoa (EB 1912-1953) # [[Kathleen March]] itzultzailea (AEB 1949) # [[Kawtar Boulaid]] atleta (Maroko 1989) # [[Kim Gordon]] rock musikaria, idazlea (AEB 1953) # [[Kitty O'Neil]] zinemako espezialista (AEB 1946-2018) # [[La Tortajada]] dantzari eta abeslaria (Granada, 1877-1957) # [[Lætitia Sadier]] abeslaria (Frantzia, 1968) # [[Laura Ainsworth]] sufragista (EB 1885-1958) # [[Laura Baena]] influencerra, ekintzailea (Malaga 1981) # [[Laura Garcia Lorca]] museo zuzendaria (AEB 1953) # [[Laura Vilagra]] politikaria (Bartzelona 1976) # [[Leelah Alcorn]] gazte trans suizidatua (AEB 1997-2014) # [[Leila Arab]] musikaria (Irain jatorriko britainiarra, 1971) # [[Lillian Ngoyi]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1911-1980) # [[Lina Sandell]] poeta, gospel ereserkigilea (Suedia 1832-1903) # [[Lisa Mandel]] komikigile frantsesa (Marseilla, 1977) # [[Loles Vives]] atleta (Bartzelona 1957) # [[Lorena Peña]] politikaria, gerrillari ohia (Salvador 1955) # [[Louisa Atkinson]] botanikari, ilustratzaile, idazle (Australia, 1834-1872) # [[Louise Pearce]] patologoa (AEB, 1885-1959) # [[Lourdes Muñoz]] ingeniaria, politikaria (Bartzelona 1969) # [[Lucia Koch]] argazkilaria, artista garaikidea (Brasil, 1966) # [[Luisa Villalta Gomez]] idazlea (Coruña 1957) # [[Mabel Balfour]] sindikalista eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, XX. mendea) # [[Manuela Igartua Olaechea]] farmazian doktorea (Irura, 1970) # [[Mar%C3%ADa Luisa L%C3%B3pez Fern%C3%A1ndez]] botanikaria (Madrid 1940) # [[Marcela Iacub]] abokatua, idazlea eta ikertzaile feminista (Buenos Aires, 1964) # [[Margaret Aldersley]] sufragista, feminista (1851-1940) # [[Margarita Borja]] poeta, dramagilea (Alacant 1942) # [[Margarita Ledo Andion]] idazlea, zinemagilea (Lugo 1951) # [[Mari Pau Dominguez]] kazetaria, idazlea ( Bartzelona 1963) # [[Maria Amelia Braganzakoa]] Brasilgo printzesa (Paris 1831-Madeira 1853) # [[Maria Antonia Massanet Mayol]] poeta (Mallorca 1980) # [[Maria Antonia Sanchez Escalona]] artista (Madril 1941) # [[María Belén Morales]] eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1928-2016) # [[Maria Castellano Arroyo]] medikua (Jaen 1948) # [[María de la Candelaria]] Tzeltalko Matxinadaren buruzagia (Mexiko, 1698-1716) # [[Maria de Nati]] aktorea (Madril 1997) # [[Maria Denis]] aktorea (Argentina 1916- Italia 2004) # [[Maria Elvira Pombo Holguin]] diplomazialaria (Kolonbia 1960) # [[Maria Eugenia Rito]] vedettea (Argentina 1975) # [[María Fernanda Campa Uranga]] geologoa, aktibista (Mexiko, 1940-2019) # [[María Gainza]] idazlea (Buenos Aires, 1975) # [[Maria Jose Saez Carrasco]] kazetaria (Madril 1965) # [[Maria Lionza]] jainkosa (Venezuela 1802) # [[Maria Lopez Sandez]] filologoa, idazlea (Lugo 1973) # [[Maria Luisa Prada Sarasua]] idazlea (Asturias XX. mendea) # [[Maria Marchant]] hezitzailea, politikaria (Txile 1904-1990) # [[Maria Nikolaevna O’Rourke]] presoa, hilketa eragilea (Errusia 1877-Argentina 1949) # [[Maria Nikolaievna Romanova (1899-1918)]] Dukesa Handia (Errusiar Inperioa) # [[Maria Rosa Fugazot]] aktorea (Argentina 1942) # [[Maria Rosa Yorio]] rock kantautorea (Argentina 1954) # [[Maria Thereza Alves]] artista (Brasil, 1961) # [[Maria Vicente]] atleta (Bartzelona 2001) # [[Mariam Hernandez]] aktorea (Fuerteventura 1981) # [[Mariam Shahriar]] film zuzendaria (Iran XX. mendea) # [[Marta Aledo]] aktorea (Madril 1978) # [[Marta Galimany]] atleta (Tarragona 1985) # [[Mary Ann Aldham]] sufragista (Erresuma Batua, 1858-1940) # [[Mary Carson Breckinridge]] erizaina, emagina (AEB, 1881-1965) # [[Mary Gawthorpe]] sufragista (Erresuma Batua, 1881-1973) # [[Mary Sophia Allen]] sufragista, policia (Britainia, 1878-1964) # [[Maya Erskine]] aktorea (AEB 1987) # [[Maya Mihindou]] Gabongo ilustratzaile, argazkilari eta kazetaria (Libreville, 1984) # [[Michela Belmonte]] aktorea (Italia 1925- Alacant 1978) # [[Michele Mouton]] rally pilotua (Frantzia 1951) # [[Milena Busquets]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona, 1972) # [[Miri Perez-Cabrero]] aktorea, sukaldaria ( Bartzelna 1993) # [[Mischa Bredewold ]] txirrindularia (Herbehereak 2000) # [[Mónica Mayer]] artista eta arte krikikaria (Mexiko, 1954) # [[Montserrat del Amo]] idazlea (Madril 1927-2015) # [[Nancy Astor]] lehen emakumea parlamentu britainiarrean (1879-1964) # [[Natalia Rodriguez (aktorea)]] (Madril 1992) # [[Natascha Kampusch]] ume bahitua (Austria 1998) # [[Nazhūn bint al-Qalā'iyya]] poeta (Al-andalus XII. mendea) # [[Nelly Kaplan]] idazlea (Buenos Aires, 1931-Suitza, 2020) # [[Neus Aguado]] poeta, kazetaria, literatura kritikaria (Argentina, 1955) # [[Nicolasa Montt de Marambio]] poeta (Txile 1857-1924) # [[Nuria Amat]] idazlea ( Bartzelona 1950) # [[Nuria Montserrat Pulido]] bioingeniaria (Bartzelona 1978) # [[Oda Krohg]] margolaria (Norvegia 1860-1935) # [[Paola Cortellesi]] aktorea (Italia 1973) # [[Paola Rojas]] kazetaria (Mexiko 1976) # [[Paz Márquez Benítez]] idazlea (Filipinak, # [[Petra Delicado]] literatura pertsonaia, inspektorea # [[Phyllis Smith]] aktorea (AEB 1952) # [[Pilar Carbonero Zalduegi]] ikertzailea (Marokoko protektoratua, 1942) # [[Pilar de Francisco]] kazetaria, umorista (Madril XX. mendea) # [[Qiu Zhu]] margolaria (Ming dinastiako txinatarra) # [[Rachel Reeves]] politikaria (EB 1979) # [[Rahima Moosa|Rahina Moosa]] apartheidaren aurkako politikaria (Hegoafrika, 1922-1993) # [[Raisa Smetanina]] iraupen-eskiatzailea (Errusia 1952) # [[Rekha]] aktorea (India 1954) # [[Rocio Madrid]] aktore, tb aurkezlea (Malaga 1978) # [[Rocio San Miguel]] abokatua, aktibista desagertua (Venezuela 1966) # [[Rocio Santa Cruz]] kultur kudeatzailea (Coruña 1967) # [[Rocio Vieitez Ferro]] itzultzailea (Pontevedra 1975) # [[Rosalind Eleazar]] aktorea (EB 1982) # [[Rosalind Fox Solomon]] argazkilaria (AEB 1930) # [[Rosalinda Celentano]] aktorea (Italia 1968) # [[Rosario Valcárcel]] poeta, eleberrigilea (Kananaria Handiko las Palmas, 1949) # [[Rose Frisch]] zientzialari aitzindaria ( AEB 1918-201519) # [[Rozenn Milin]] kazetaria (Frantzia, 1960) # [[Sabina Puertolas]] sopranoa (Zaragoza 1973) # [[Sahraa Karimi]] dokumentalgilea (Iran/Afganistan 1983) # [[Sandra Golpe]] kazetaria (Cádiz 1974) # [[Saridjah Niung]] musikaria, artista (Indonesia 1908-1993) # [[Selina Cooper]] sufragista (Britainia # [[Shobhaa De]] idazlea (India 1948) # [[Shygirl]] DJ (EB 1992) # [[Silvia Orriols]] politikaria (Girona 1984) # [[Simona Izzo]] film zuzendaria (Italia 1953) # [[Sira Rego]] politikaria (Vañentzia 1973) # [[Sophia Williams-De Bruyn|Sophia Williams de Bruyn]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1938) # [[Susana Gomez Castaño]] musikaria, ekintzailea (Kolonbia 1984) # [[Sushmita Sen]] aktorea, Miss Unibertso (India 1975) # [[Susie Porter]] aktorea (Australia 1971) # [[Suzanne Lacy]] artista (AEB, 1945) # [[Teresa Rivero]] 1. Emakume-presidente futbolean (Cádiz 1935) # [[Teresa Shaw]] Idazle, itzultzaile (Uruguai-Bartzelona, 1951) # [[Theresa Garnett]] ekintzaile sufragista (Erresuna Batua, 1888-1966) # [[Valentine Penrose]] idazle eta margolaria (Frantzia, 1898-1978) # [[Vicenta Fernandez-Montesinos]] idazlea (Granada 1930-Madril 2023) # [[Vicky Luengo]] aktorea (Mallorca 1990) # [[Victoria Lomasko]] marrazkilaria (Errusia, 1978) # [[Vidya Balan]] aktorea, abeslaria (India 1979) # [[Violet Aitken]] sufragista (Erresuma Batua, 1886-1987) # [[Virginia Giuffre]] sexu-biktima (AEB/Australia 1983) # [[Virginie Ancelot]] idazlea eta pintorea (Dijon, 1792-Paris, 1875) # [[Wilma Labate]] film zuzendaria, gidoilaria (Italia 1949) # [[Zheng Qinwen]] tenislaria (Txina 2002) }} ==='''Berriak 2024''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Casilda Ampuero]] '''SORTUA''' Fronte eta Ospitaleen zuzendaria (San Vicente de la Barquera, 1906-1978) # [[Conchita Bustinduy]] '''SORTUA''' erraketista (Berriatua, 1927) # [[Mercedes Herrán]] '''SORTUA''' haur saltzailea (?-Bilbo, 2002) # [[Aurora Gómez Urrutia]] '''SORTUA''' ekintzaile errepublikarra (Obanos, 1914-Iruñea, 1975) # [[Adela Tarifa Fernández]] historialaria, ikertzailea (Granada 1949) # [[Africa Fanlo]] ilustratzailea (Bartzelona, 1972) # [[Agnes Arber]] botanikaria (Erresuma Batua, 1879-1960) # [[Ai Yazawa]] mangaka japoniarra (Osaka, 1967) # [[Alice Henry]] sufrafista (Australia, 1857-1943) # [[Alicia Dickenstein]] matematikaria (Argentina, 1955) # [[Aliya Moldagulova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1925-1944) # [[Amanda Marsalis]] argazkilaria, film zuzendaria (AEB, XX. mendea) # [[Ana Bustelo]] editorea eta itzultzailea (Paris, 1964) # [[Ana de la Cueva]] ekonomialaria (Madril 1966) # [[Ana María Bejarano Escanilla]] itzultzailea (Salamanca, 1959) # [[Ana María Campos]] heroia ( Venezuela 1796-1828) # [[Ana Miralles|Ana Mirelles]] komikigilea eta ilustratzailea (Madril, 1959) # [[Ana Requena]] kazetaria, blogaria (Madril 1984) # [[Anabel Flores Salazar]] kazetaria (Mexiko 1984-2016) # [[Andrea Motis]] musikagilea, tronpeta jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1995) # [[Angeles Mastretta]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1949) # [[Ann Chapman]] limnologoa (Zeelanda Berria, 1937-2009) # [[Anna Cardús Flaqué]] saskibaloi arbitroa (Bartzelona 1970) # [[Anna Casanovas|Anna Casanova]] idazlea (Bartzelona, 1975) # [[Anna Petronella van Heerden]] ginekologoa, sufragista (Hegoafrika 1887- 1975) # [[Anne Teuf]] ilustratzaile eta komikigile frantsesa (Aspach-le-Haut, 1964) # [[Annie MacDonald Langstaff]] legelaria, (Kanada, # [[Antoinette Blackwell]] idazlea eta gizarte ekintzailea (AEB, 1825-1921) # [[Arantxa Aguirre Carballeira]] dokumentalgilea, gidoilaria (Madril 1958) # [[Arca (abeslaria)]] (Venezuela/Bartzelona 1989) # [[Arcelia Ramirez]] aktorea (Mexiko 1967) # [[Arja Kajermo|Arja Kajerno]] komikigilea (1949) # [[Arlene Harris]] aktorea (Kanada 1896-AEB 1976) # [[Arlene Harris]] enpresaburua, asmatzailea (AEB 1948) # [[Åsa Grennvall|Assa Grennavall]] komikilaria (Suedia, 1973) # [[Barbara Morgenstern]] elektronika-abeslaria, ekoizlea (Alemania 1946) # [[Barbara Saavedra]] biologoa (Txile 1967) # [[Begoña Lolo]] musikologoa (Madril 1958) # [[Begoña San Jose ]] sindikalista (Segovia 1949) # [[Begoña Torres]] kultur kudeatzailea (Madril XX. mendea) # [[Belen Atienza Azcona]] film ekoizlea (Madril 1970) # [[Bella Guerin]] sufragista eta ekintzaile (Australia, 1858-1923) # [[Bibi Bourelly]] egile abeslaria (Berlin/AEB 1994) # [[Blanche Feillet-Hennebutte]] margolaria eta litografoa (1815-1886) # [[Bodil Schmidt-Nielsen]] fisiologoa (Danimarka-AEB, 1918-2015) # [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] politikaria (Islandia, 1856-1940) # [[Carlota Guerrero]] argazkilaria, zinemagilea (Bartzelona 1989) # [[Carmen Armendariz]] ekoizlea (Mexiko 1946) # [[Carolina_Caycedo]] diziplina anitzeko artista (London, 1978) # [[Catherine Helen Spence]] idazlea, kazetaria, sufragista (Australia, 1829-1910) # [[Chus Tudelilla]] arte-kudeatzailea (Logroño 1961) # [[Claire Tomalin]] kazetaria, biografoa (Londres 1933) # [[Clara Giveen]] sufragista (Irlanda, 1887-1967) # [[Clara Segura]] aktorea (Bartzelona 1974) # [[Claudia Malagelada]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 2007) # [[Cristina Gutiérrez (pilotua)]] (Burgos 1991) # [[Cristina Huete (ekoizlea)]] (Brasil/Espainia XX. mendea) # [[Diana Athill]] editore, idazle, nobelagile (Londres, 1917-2019) # [[Doaa el-Adl]] karikaturegilea (Egipto, 1979) # [[Dolores Hayden]] arkitektoa, historialaria, poeta (AEB, 1945) # [[Dorothe Engelbretsdotter]] poeta (Norvegia, 1634-1716) # [[Draga Ljo%C4%8Di%C4%87]] medikua, feminista (Serbia, 1855-1926) # [[Edwidge Danticat]] idazlea (Haiti/AEB 1969) # [[Eileen Mary Casey]] sufragista (Australia 1881- 1972) # [[Elin Wallin|Elin Walin]] artista (Suedia, 1884-1969) # [[Eliza Ritchie|Eliza Ritche]] sufragista eta filosofoa (Kanada, 1856-1933) # [[Elizabeth Avery Meriwether]] idazle, sufragista (AEB, 1824-1916-) # [[Ellen Allien]] DJ (Alemania 1968) # [[Ellen Ternan]] aktorea (EB 191839-1914) # [[Elvira Sastre]] poeta, itzultzailea (Segovia 1992) # [[Emma Miller]] sufragista (EB 1839-Australia 1927) # [[Esperanza Mendoza Holgado]] saskibaloi arbitroa (Caceres 1983) # [[Ethel Sargant]] botanikaria (Erresuma Batua, 1863-1918) # [[Eva Valiño]] soinu teknikaria (Bartzelona 1969) # [[Fanny Brice]] aktorea ( AEB 1891-1951) # [[Fatimah Tuggar ]] artista (Nigeria 1967) # [[Flora de Pablo]] medikua, ikertzailea (Salamanca, 1952) # [[Florence Lawrence]] aktorea, asmatzailea (Kanada-AEB, 1886-1938) # [[Fran%C3%A7oise Brauner]] medikua (Austria-Frantzia, 1911-2000) # [[Františka Plamínková]] kazetaria, feminista, politikaria (Txekia, 1875-1942) # [[Gabriela Gonz%C3%A1lez]] fisikaria (Argentina, 1965) # [[Gabriele Schor]] publizista, bildumagilea (Austria 1961) # [[Garcia Botikaria]] zientzia dibulgatzailea (Cuenca 1995) # [[Geneviève Thiroux d'Arconville]] idazlea, zientzialaria (Frantzia 1720-1805) # [[Gertrude Blanch]] matematikaria (Polonia-AEB, 1897-1996) # [[Gertrude Caton Thompson]] arkeologoa (Britainia Handia, 1888-1985) # [[Giorgia Marras]] Komikigile eta ilustratzaile franko-italiarra (Genova, 1988) # [[Giulia Tamayo Leon]] abokatua, aktibista (Peru 1958- Uruguai 2014) # [[Griselda Pascual i Xufré]] matematikaria (Bartzelona, 1926-2001) # [[Hedwig Dohm]] idazlea (Alemania 1831-1919) # [[Helen Frankenthaler]] margolaria (AEB, 1928-2011) # [[Helene Funke]] margolaria (Alemania,1869-1957) # [[Henrietta Dugdale]] sufragista (Londres 1827- Australia 1918) # [[Hiromu Arakawa]] mangaka japoniarra (Tokachi, 1973) # [[Irene Manton]] botanikaria (Erresuma Batua, 1904-1988) # [[Irene Stegun]] matematikaria (AEB, 1919-2008) # [[Irma Thomas]] soul abeslaria (AEB 19)41 # [[Irma Wyman]] ingeniari informatikoa (AEB, 1928-2015) # [[Isabel Muñoz (argazkilaria)]] (Bartzelona/Madril 1951) # [[Isabel Tajahuerce Ángel]] irakaslea, ikertzailea (Soria 1960) # [[Jantina Tammes]] botanikaria (Herbehereak, 1871-1947) # [[Jeanne Demessieux]] piano-jotzaile, organo-jotzailea (Frantzia, 1921-1968) # [[Jenny Saville]] margolaria (Britainia, 1970) # [[Jessica Bennett]] kazetaria, blogaria (AEB 1981) # [[Jorja Smith]] kantautorea (EB 1997) # [[Josiane Balasko]] aktorea, zuzendaria, gidoigilea (1950) # [[Judi Chamberlin]] aktibista (AEB 1944-2010) # [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]] artista (Ohio, 1943-2005) # [[Kali Uchis]] kantautorea (AEB 1994) # [[Karo Moret Miranda]] historialaria, ikertzailea (Kuba,...) # [[Kate Lilley]] poeta (Australia, 1960) # [[Kate Perugini]] margolaria (EB 1839-1929) # [[Kehlani]] egile abeslaria (AEB 1995) # [[Kenia Os]] abeslaria, youtuberra (Mexiko 1999) # [[Lais Korintokoa]] hetera (Grezia K.a V. mendea- K.a. IV. mendea) # [[Lala Huete]] figuringilea (Brasil/Espainia 1957) # [[Laura Lechuga]] kimikaria, ikerlaria (Sevilla 1962) # [[Lilli Hornig]] kimikaria (Txekoslovakia-AEB, 1921-2017) # [[Liv Strömquist]] komikigilea (Suedia, 1978) # [[Louisa Lawson]] idazlea, poeta, sufragista (Australia, 1848-1920) # [[Louise Brealey]] aktorea (EB 1979) # [[Ludwika Paleta]] aktorea (Polonia/Mexiko 1978) # [[Lulu Roman]] komediantea, abeslaria (AEB 1946) # [[Lynn Fontanne]] aktorea (EB 1887- AEB 1983) # [[Mabel Sharman Crawford]] abenturazale eta idazlea (Irlanda, 1820-1912) # [[Madhuri Dixit]] zinema aktorea (India, 1967) # [[Maevia Noemí Correa]] botanikaria (Argentina, 1914-2005) # [[Manuela Sambo]] artista (Angola/Alemania 1964) # [[Margarida Castells]] itzultzailea (Bartzelona, 1962) # [[Margie Sudre]] Frantziako politikaria (Vinh, 1943) # [[Marguerite Jeanne Carpentier]] eskultorea (Paris 1886-1965) # [[Maria Angeles Querol]] historialaria (Badajoz 1948) # [[María Calcaño]] poeta (Venezuela 1906-1956) # [[María Eduarda Barjona de Freitas]] kazetaria, kritikaria (Portugal 1882-1952) # [[Maria Fyodorovna Zibold]] medikua (Serbia, 1849-1939) # [[Maria Jose Toro Nozal]] zientzialaria (Zamora 1957) # [[Maria Pia Timon]] etnologoa (Cáceres 1954) # [[Maria Polivanova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1922-1942) # [[María Rosa Urraca Pastor]] karlista eta falangista (Madril, 1900-Bartzelona, 1984) # [[Maria Sainz Martin]] medikua (Badajoz 1953) # [[Maria Schwarz]] arkitektoa (Alemania 1956) # [[Maria Silva]] aktorea (Palentzia 1941-Madril 2023) # [[Maria Tena]] idazlea, kultur kudeatzailea (Madril 1953) # [[Maria Teresa Salazar Bermudez]] kimikari aitzindaria (Badajoz 1909-Madril 1982) # [[Maria Vazquez]] aktorea (Galizia 1979) # [[María Vinyals|Marina Vinyals]] idazlea eta artikulugilea (Galizia, 1875-1942) # [[Maria von Linden]] bakteriologo, zoologo (Alemania, 1869-1936) # [[Maribel Domenech]] artista (Valentzia 1951) # [[Marilou Berry]] aktorea (Frantzia, 1973) # [[Marina Picasso]] idazlea (Frantzia, 1950) # [[Marina Raskova]] pilotua (Sobiet Batasuna, 1912-1943) # [[Marjorie Courtenay-Latimer]] naturalista (Hegoafrika, 1907-2004) # [[Marjorie Hasler]] sufragista (Irlanda, 1887-1913) # [[Marlene Engelhorn]] aktibista, filantropoa (Austria 1992) # [[Marta Carazo]] kazetaria ( Madril 1973) # [[Martha Carrillo]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1966) # [[Mary Ann Hilliard]] erizaina eta sufragista (Irlanda, 1860-1912) # [[Mary Galway]] sufragista eta sindikalista (Irlanda, 1864-1928) # [[Mary J. Blige]] abeslaria (AEB 1984) # [[Mary Lee]] sufragista (Australia, 1821-1909) # [[Mary Martin]] aktorea (AEB 1913-1990) # [[Mary Richardson]] sufragista (Kanada, 1889-1961) # [[Mary-Dell Chilton]] biologoa (AEB, 1939) # [[Mati Diop]] aktore eta zuzendaria (Paris, 1982) # [[Maya Zankoul]] artista bisuala, blogaria (Libano, 1986) # [[Maybanke Anderson]] sufragista (Australia, 1845-1927) # [[Merce Paloma]] jantzi diseinatzailea (Bartzelona 1964) # [[Mercedes Valdivieso]] idazlea (Txile 1924-1993) # [[Mihri Müşfik Hanım]] margolaria (Turkia, 1886-1954) # [[Miluca Sanz]] musikaria, artista (Segovia 1956) # [[Minna Sundberg]] ilustratzailea (Suedia, 1990) # [[Miss Kittin]] DJ (Frantzia 1973) # [[Mónica Oriol Icaza]] enpresaria (Madril, 1961)) # [[Muriel Douru]] komikigile, idazle eta ekintzaile frantsesa (1976) # [[Muriel Matters]] kazetaria, sufragista (Australia, 1817-1969) # [[Nadia Khiari]] komikigilea eta irakaslea (Tunisia, 1973) # [[Natalia Carbajosa]] idazlea eta itzultzailea (Puerto de Santa Maria, 1971) # [[Natalia Kovxova|Natalia Kovxva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1920-1942) # [[Natalka Bilotserkivets]] poeta eta iraultzailea (Ukraina, 1954) # [[Nh. Dini]] idazle feminista (Indonesia 1936-2018) # [[Nieves López Martínez]] paleontologoa (Burgos, 1949-2010) # [[Ninnan Santesson]] eskultoregilea (Suedia, 1891-1969) # [[Noemí Zaritzky]] ingeniari kimikoa (Argentina, 1951) # [[Norio Sakurai]] mangaka(Japonia) # [[Núria Tamarit Castro]] irudigilea (Castelló 1993) # [[Odile Schweisguth]] medikua (Frantzia 1913-2002) # [[Olivia Mandle]] ingurumen aktibista (Bartzelona 2007) # [[Pati Chapoy]] kazetaria (Mexiko 1949) # [[Peggy McCay]] aktorea (AEB 1927-2018) # [[Pilar Landeira Guerrero]] saskibaloi arbitroa (Madril 1959) # [[Polina Osipenko]] hegazkinlari heroia (Sobietar Batasuna, 1907-1939) # [[Power Paola]] komikigilea (Ekuador, 1977) # [[Ptazeta]] rap kantugilea (Kanariak 1996) # [[Regina Silveira]] artista eta unibertsitateko irakaslea (Brasil, 1939) # [[Remedios Sanchez]] idazlea, ikertzailea (Bartzelona 1975) # [[Rita Payes]] musikagilea, tronboi jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1999) # [[Roser Berdagué]] itzultzailea (Katalunia, 1929) # [[Rosina Gomez Baeza]] kultur kudeatzailea (Asturias 1941) # [[Safia Farhat]] artista (Tunisia, 1924-2004) # [[Sara Becker (aktorea)]] (Txile 2002) # [[Sara Fratini]] ilustratzailea (Venezuela, 1985) # [[Semiramis Gonzalez]] historialaria (Asturias 1988) # [[Serena Lake]] predikatzailea, sufragista (Australia, 1842-1920) # [[Sheila Tobias]] administratzaile, idazle (AEB, 1935-2021) # [[Sita Abellan]] DJ, modeloa (Murtzia 1993) # [[Sofia Coll]] kantari, dantzari, aktorea (Bartzelona 1999) # [[Sophie Bryant]] matematikaria (Erresuma Batua, 1850-1922) # [[Sybille Bedford]] idazlea, kazetaria (Alemania 1911-EB 2006) # [[Sylvia Earle]] ozeanografoa (AEB 1935) # [[Tatiana Proskouriakoff]] arkeologo, etnologo (Errusia-AEB, 1909-1985) # [[Teyana Taylor]] abeslaria, dantzaria, aktorea (AEB 1990) # [[Tomasa Tito Condemayta]] independentziaren aitzindaria, heroia (Peru 1740-1781) # [[Tracey Rose]] artista (Hegoafrika 1974) # [[Valentina Borok]] matematikaria (Ukraina, 1931-2004) # [[Valentina Grizodubova]] hegazkinlari heroiak (Sobietar Batasuna, 1909-1993) # [[Vanessa Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1974) # [[Vanessa Nakate]] klima-aktibista (Uganda, 1996) # [[Vinciane Despret]] filosofoa (Belgika 1959) # [[Wangechi Mutu]] artista (Kenya/AEB 1972) # [[Whitney Wolfe Herd]] enpresaburua, ekintzailea (AEB 1989) # [[Xulia Vicente]] irudigilea (Coruña 1993) # [[Yasmina Alcaraz Moreno]] saskibaloi arbitroa (Girona 1989) # [[Yelizaveta Chaikina]] partisanoa (Sobiet Batasuna, 1918-1941) # [[Yevdokia Bershanskaia]] hegazkinlaria (Sobietar Batasuna, 1913-1982) # [[Yvonne Sylvain]] medikua (Haiti, 1907-1989) # [[Zdenka Braunerová]] margolaria (Txekia, 1858-1934) # [[Zeina Abirached]] komikigilea, ilustratzailea (Beirut, 1981) # [[Ziba Ganiyeva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1923-2010) # [[Alice Abadam]] sufragista (GAles, 1856-1940) # [[Lila Avilés|Lila Aviles]] zinema zuzendaria (Mexiko, 1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aintzane Uria]] ef--'''SORTUA''' abeslaria, soinularia (Durango, 1979) # [[Fatmana Binta]] ----'''SORTUA''' sukaldaria (Sierra Leona, 1984) # [[Izaro Oliveira]] ef--'''SORTUA''' txirrindularia (Ermua 2005) # [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] --ef'''SORTUA''' farmazialaria (1926-2024) # [[Gloria Zuazola]] --ef'''SORTUA''' (Uruguai, 1966-2024) # [[Itsaso Gangoitia]] ----'''SORTUA''' lasterkaria, euskara teknikaria (Abadiño 1988) # [[Paquita Bretos Andueza]] ----'''SORTUA''' mendizalea, ateoa, komunista (Pasaia, 1927) # [[Larraitz Amezaga del Fango]] ----'''SORTUA''' endometrosiaren buruzko liburuaren egilea (Donostia, 1990 # [[Erkuden Txokarro]] ----'''SORTUA''' (Iruñea, 1974) # [[Ru´a Zimawi|Ru´a Rimawi]] ----'''SORTUA''' (Zisjordania, 1998) # [[Nora Botero]] ----'''SORTUA''' irakaslea, ikertzailea (Kolonbia , ?) # [[Auxi Díaz]] ef--'''SORTUA''' magistratua (Kanaria Handia 1967) # [[María Isabel Gutiérrez Velasco]] --ef'''SORTUA''' prostituta (Santander, ? - Basauriko espetxea, 1977)) # [[Begoña Vesga]] ef--'''SORTUA''' ekintzaile, feminista, politikaria (Burgos, Ermua, 1951) # [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] ef--'''SORTUA''' historialaria (Eibar, 1951) # [[Maialen Etxart Salaberri]] ----'''SORTUA''' irakaslea (Isturitze, 1978) # [[Sara Oceja Salazar]] ef--'''SORTUA''' arkitektua eta politikaria (Durango, 1970) # [[Paula Bronstein]] fotokazetaria (AEB, XX. mendea) # [[Edith Hirsch Luchins]] efef matematikaria (Polonia-AEB, 1921-2002) # [[Annie Montague Alexander]] paleontologo, filantropoa (AEB, 1867-1950) # [[Carol Guzy]] ef-- argazkilaria (AEB, Pensilvania, 1956) # [[Ladislava Bakanic]] gimnasta (New York, 1924) # [[Julia Kavanagh|Julia Kavabagh]] idazlea (Irlanda, 1824-1877) # [[Nelly Bodenheim|Nelly Bodenneim]] ilustratzailea (Herbehereak, 1874-1951) # [[Hamideh Kheirabadi]] aktorea (Irlanda, 1924-2010) # [[Dorothy Cayley]] mikologoa (Sri Lanka, 1874-1955) # [[Maria Mauban]] aktorea (Marsella, 1924-2014) # [[Kate Lester]] aktorea (Ingalaterra, 1857-1924) # [[Dorothea Wolbert]] aktorea (AEB, 1874-1958) # [[Gré de Jongh]] lasterketaria (Herbehereak, 1924-2002) # [[Vera Molnár]] artista (Hungaria, 1924-2023) # [[Elena Cernei]] mezzo-sopranoa (Errumania, 1924-2000) # [[Hrytsko Hryhorenko]] poeta eta itzultzailea (Ukrainia, 1867-1924) # [[Claudine Dupuis]] aktorea (Frantzia, 1924-1991) # [[Annelise Hovmand]] zinema-zuzendaria (Danimarka, 1924-2016) # [[Conradine Birgitte Dunker]] idazlea (Norvegia, 1780-1866) # [[Beatrice Chebet]] atleta (Kenya 2000) # [[Tsigie Gebreselama]] atleta (Etiopia 2000) # [[Dawit Seyaum]] atleta (Etiopia 1996) # [[Shannon Rowbury]] atleta (AEB 1984) # [[Lisa Dobriskey]] atleta (EB 1983) # [[Adela Pankhurst]] sufragista, aktibista politikoa (EB 1885-Australia 1961) # [[Minnie Baldock]] sufragista (EB 1864-1954) # [[Adelaide Knight]] sufragista (EB 1871-1950) # [[Christian Jollie Smith]] abokatu ekintzailea (Australia 1885-1963) # [[Margaret Bondfield]] politikaria, aktibista (EB 1873-1953) # [[Louisa Martindale]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Louisa Martindale (feminista)]] sufragista, aktibista (EB 1839-1914) # [[Hilda Martindale]] funtzionarioa, idazlea (EB 1875-1952) # [[Cicely Hamilton]] dramagilea, aktorea (EB 1872-1933) # [[Dora Montefiore]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Kelly Holmes]] atleta (EB 1970) # [[Mary Rand]] atleta (EB 1940) # [[Alemitu Tariku]] atleta (Etiopia 2000) # [[Shelby Houlihan]] atleta (AEB 1993) # [[Manuela M. Veloso]] irakaslea, robot-ikertzailea (Lisboa 1957) # [[Lua Ribeira]] argazkilaria (Coruña, 1986) # [[Cristina de Middel]] argazkilaria (Alacant, 1979) # [[María Garay]] tango abeslaria (Argentina, 1941) # [[Anna Gottlieb]] abeslaria (Viena, 1774-1856) # [[Hou Bo]] argazkilaria (Txina, 1924-2017) # [[Montserrat Ubach Tarrés]] espeleologoa aitzindaria (Bartzelona XX. mendea) # [[Rocío Verdejo García]] artista plastikoa, argazkilaria (Granada 1982) # [[Olinpia Velasco]] artista bisuala, argakilaria ( Granada 1970) # [[Ana Vaz]] film zuzendaria, artista (Brasil 1982) # [[Sara Ramo]] artista bisuala (Madril/Brasil 1975) # [[Ann Packer]] atleta (EB 1942) # [[Tatiana Tomashova]] atleta (Errusia 1975) # [[Svetlana Masterkova]] atleta (Errusia 1968) # [[Denise Lewis]] atleta (EB 1972) # [[Sally Gunnell]] atleta (EB 1966) # [[Eladia Blázquez]] abeslaria (Argentina, 1931-2005) # [[Zanele Muholi]] artista eta aktibista (Hegoafrika, 1972) # [[Eva Nogales]] biofisikaria (Colmenar Viejo, 1965) # [[Ana María Muñoz Amilibia]] arkeologoa (Donostia-Madril, 1932-2019) # [[Farshid Moussavi]] arkitektoa (Iran/Britainia 1965) # [[Roma Agrawal]] egitura-ingeniaria (India/EB 1983) # [[Francine Houben]] arkitektoa (Herbehereak 1955) # [[Beverly Willis]] arkitektoa (AEB 1928-2023) # [[Jolanda Ceplak]] atleta (Eslovenia 1976) # [[Hasna Benhasi]] atleta (Maroko 1978) # [[Fantu Worku]] atleta (Etiopia 1999) # [[Karissa Schweizer]] atleta (AEB 1996) # [[Phylis Smith]] atleta (EB 1963) # [[Pilar Citoler]] dentista, arte bildumagilea (Zaragoza 1937) # [[Mary Strong Clemens]] botanikaria (AEB, 1873-1968) # [[Hortense Powdermaker]] antropologoa (AEB,1900-1970) # [[Charlotte Abramow]] argazkilari eta bideogilea (Brusela, 1993) # [[Judy Dater]] argazkilari feminista (AEB, 1941) # [[Germaine Van Parys]] fotokazetaria (Belgika, 1893-1983) # [[Alexandra Boulat]] fotokazetaria (Frantzia, 1962-2007) # [[Ina Higgins]] baratzezaina, paisaia-arkitektoa (Irlanda 1860-Australia 1948) # [[Nettie Palmer]] idazlea, kritikaria ( Australia 1885-1964) # [[Vicenta Cortés Alonso]] artxibozaina, ikertzailea, irakaslea (Valentzia 1925-2021) # [[María Eugenia Rodríguez Palop]] legelaria, politikaria ( Badajoz 1970) # [[Marisa Rodríguez Palop]] kazetaria, korrespontsala (Badajoz 1966) # [[Janeene Vickers]] atleta (AEB 1968) # [[Sandra Farmer]] atleta (Jamaika/AEB 1962) # [[Debra Flintoff-King ]] atleta (Australia 1960) # [[Tatiana Ledovskaya]] atleta (Errusia 1966) # [[Sandra Douglass Morgan]] abokatu, kirol-zuzendaria (Las Vegas 1978) # [[Mary_Elliott_Hill]] kimikaria (AEB, 1907-1969) # [[Naomi Parker]] langilea, modeloa (AEB, 1921-2018) # [[Marica Andallón]] heroina (Oviedo, 1764-1848) # [[Dana Ulery]] informatiba zientifikoa (AEB, 1938) # [[Mary Cowden Clarke]] idazlea (Londres, 1809-Italia, 1898) # [[Fili Chillón|Fili Chillon]] idazle eta eskultore (1918-2012) # [[Claude Cahun|Claude CAhun]] artista (Frantzia, 1894-1954) # [[Suzanne Malherbe|Susanne Malherbe]] argazkilaria, diseinatzaile (Frantzia, 1892-1972) # [[Véronique de Viguerie|Veronique de Viguerie]] fotokazetaria (Frantzia, 1978) # [[María Amelia Baltar]] abeslaria (Buenos Aires, 1940) # [[Luz María del Castillo Fregoso]] kimikari-biologoa (Mexiko, 1926-1990) # [[Li Fanghua]] fisikaria (Txina, 1932-2020) # [[Elise Ottesen-Jensen]] kazetaria (Suedia, 1886-1973) # [[Dina Vierny]] modeloa, arte-bildumagilea, museo-zuzendaria, erresistentzian ekintzaile (Errumania 1919-Paris 2009) # [[Nina Kandinski]] mezenasa (Errusia 1896- Suitza 1980) # [[Lily Pastré ]] filantropoa (Frantzia 1891-1974) # [[Manuela Beltrán]] heroia (Kolonbia 724-1819) # [[Marina Stepanova]] atleta (Errusia 1950) # [[Linda Keough ]] atleta (EB 1963) # [[Tracy Goddard]] atleta (EB 1969) # [[Silvia Rieger]] atleta (Alemania1970) # [[Katharine Merry]] atleta (EB 1974) # [[Fahrelnissa Zeid]] artista (Turkia 1901-Jordania 1991) # [[María Josefa Jiménez Cisneros]] arkeologoa (Cádiz. 1916-2002) # [[Romina Ressia]] argazkilaria (Argentina, 1981) # [[Emilie Bieber]] argazkilaria (Alemania, 1810-1884) # [[Hildegard Jäckel]] argazkilaria (Alemania, 1903-1974) # [[Alicia Márquez]] aktorea, vedetea (Argentina 1932-2004) # [[Ethel Rojo]] aktorea, vedetea (Argentina, 1937-2012) # [[Delphine Diallo]] argazkilaria # [[Martha Cooper]] argazkilaria (AEB 1943) # [[Lady Pink]] grafitigilea (AEB 1945) # [[Thérèse Le Prat]] argazkilaria (1895-1966) # [[Alice Cherki]] Aljeriako psikoanalista eta idazlea (1936) # [[Carole Thibaut]] Franziako idazle, antzerki zuzendari eta aktorea (1969) # [[Gerty Dambury]] Guadalupeko antzerkigile, nobelagile eta poeta frantsesa (1957) # [[Adele Goldstine]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1920-1964) # [[Marlyn Wescoff Meltzer]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1922-2008) # [[Séraphine Louis ]] margolari autodidakta (Frantzia 1864-1942) # [[Araceli Martínez Esteban]] politikaria (Guadalajara 1974) # [[Natalia Sazanovich]] atleta (Bielorrusia 1973) # [[Jane Flemming]] atleta ( Australia 1965) # [[Ghada Shouaa ]] atleta (Siria 1972) # [[Urszula Włodarczyk]] atleta (Polonia 1965) # [[Eunice Barber]] atleta (Sierra Leona 1974) # [[Natalya Roshchupkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Carmen Sarmiento]] Espainiako 1. emakume guerra korrespontsala (Madril 1944) # [[Elena Projorova]] atleta (Errusia 1978) # [[Karin Specht-Ertl]] atleta (Alemania 1974) # [[Tiia Hautala]] atleta (Finlandia 1972) # [[Süreyya Ayhan]] atleta (Turkia 1978) # [[Hayley Tullett]] atleta (EB 1973) # [[Olga Jegorova]] atleta (Errusia 1972) # [[Bouchra Ghezielle]] atleta (Maroko/Frantzia 19) # [[Janeth Jepkosgei]] atleta (Kenya 1983) # [[Margarita Ponomariova]] atleta (Kazakhstan 1993-Errusia 2021) # [[Olga Nazarova]] atleta (Errusia 1965) # [[Yeveonde Middleton|Yevonde Middleton]] argazkilaria (Erresuma Batua, 1893-1975) # [[Lea Ypi]] filosofo (Albania, 1979) # [[Alicia Márquez]] aktoresa (ARgentina, 1923-2004) # [[Françoise Demulder|Francoise Demulder]] argazkilaria (Frantzia, 1947-2008) # [[Nélida Roca]] vedetea (Buenos Aires, 1929-1999) # [[Catherine Stern]] psikologo, hezitzailea (Alemania-AEB, 1894-1973) # [[Adrienne Clarke]] botanikaria (Australia, 1938) # [[Alba Solís]] abeslaria (Argentina, 1927-2016) # [[Isabel Ellsen]] argazkilaria (Frantzia, 1958-2012) # [[Kate Barry]] argazkilaria (Britainia Handia, 1967-2013) # [[Cécile DeWitt-Morette]] fisikaria, matematikaria (Frantzia, 1922-2017) # [[Coline Serreau]] aktore, zuzendari eta gidoilari frantsesa (1947) # [[Emilia Broomé|Emilia Broome]] politikari liberala, feminista eta bakearen aldeko aktibista (Suedia, 1866-1925) # [[Tassin Hangbè]] Dahomeyko erregina-ordea (Benin, XVIII. mendea) # [[Virginia Norwood]] fisikaria, militarra (AEB, 1927-2023) # [[Renée Gailhoustet|Renee Gailhoustet]] arkitektoa (1929-2023) # [[Julia Lermontova]] kimikaria (Errusia, 1847- 1919) # [[Christine Spengler]] fotokazetaria (Frantzia, 1945) # [[Dickey Chapelle]] argazkilaria (AEB, 1919-1965) # [[Susan Meiselas]] argazkilaria (AEB, 1948) # [[Rafia Zakaria]] feminista musulmana (Pakistan, 1977) # [[Edna Paisano]] matematikaria, soziologoa (AEB, 1948-2014) # [[Josepha Weber]] abeslaria, sopranoa (Alemania, 1758-1819) # [[Aloysia Weber]] opera abeslaria (Alemania 1760-1839) # [[Constanze Mozart]] abeslaria (Alemania, 1762-1842) # [[Sophie Weber]] abeslaria (Alemania, 1763-1846) # [[Cäcilia Weber]] Mozarten amaginerraba (Alemania, 1727-1793) # [[Beatriz Bermúdez de Velasco]] mexikoko konkistatzailea (Espainia, XVI. mendea) # [[Klara Dan von Neumann]] matematikaria (Hungaria, 1911-1963) # [[Anna Murray Vail]] botanikaria (AEB, 1863-1955) # [[Nieves Fariza]] irakaslea,sindikalista (1911-1975) # [[Faten Hamama|Faten Hamana]] aktorea (Egipto, 1931-2015) # [[Fanny Navarro]] aktorea (Argentina, 1920-1971) # [[Zerrenda:Emakume argazkilariak|Emakume argazkilarien zerrenda]] # [[Rose Wilder Lane]] kazetaria, idazlea (AEB 1886-1968) # [[Isabel Paterson]] kazetaria, idazlea, filosofo politikoa (Kanada 1886-AEB 1968) # [[Dilan Yeşilgöz-Zegerius]] politikaria (Turkia,Herbehereak 1967) # [[Gema Igual ]] politikaria ( Santander 1973) # [[Pilar Alegría]] politikaria (Zaragoza 1977) # [[Maria Pinigina]] atleta (Kirgitistan 1958) # [[Olga Brizgina]] atleta (Errusia/Ukraina 1963) # [[Liudmila Dzhigalova]] atleta (Ukraina 1962) # [[Sherri Howard]] atleta (AEB 1962) # [[Denean Howard-Hill]] atleta (AEB 1964) # [[Inga Fischer-Hjalmars]] fisikaria (Suedia, 1918-2008) # [[Waltraut Seitter]] astronomoa (Alemania, 1930-2007) # [[Amina (Zazzauko erregina)]] Zazzauko erregina (Nigeria, 1533-1610) # [[Paulina Urrutia]] aktorea (Txile, 1969) # [[Melissa Gilbert]] aktorea (AEB 1964) # [[Sara Gilbert]] aktorea (AEB 1975) # [[Skye McCole Bartusiak]] aktorea (AEB 1992-2014) # [[Melissa Sue Anderson]] aktorea (AEB 1962) # [[Katy Kurtzman]] aktorea (AEB 1965) # [[Leslie Landon]] aktorea (AEB 1962) # [[Jennifer Landon]] aktorea (AEB 1983) # [[Alison Arngrim]] aktorea (AEB 1962) # [[Charlotte Stewart]] aktorea (AEB 1941) # [[Melissa Francis]] aktorea, kazetaria (AEB 1972) # [[Susan Solomon]] kimikari atmosferikoa (AEB, 1956) # [[Mounia Youssef]] argazkilaria (Libano-Togo, 1988) # [[Felicia Abban]] argazkilaria (Ganna, 1935-2024) # [[Emily Jacir]] artista plastikoa (Palestina, 1970) # [[Sarah Waiswa]] argazkilaria (1980 hamarkada) # [[Gihan Tubbeh]] argazkilaria (Peru, 1984) # [[Isadora Romero]] argazkilaria (Ekuador, 1987) # [[Jane Elizabeth Jones|Jane Elizabeth]] sufragista, abolinionista (AEB, 1813-1886) # [[Aida Muluneh]] argazkilaria eta artista (Etiopia, 1974) # [[Taslima Akhter]] argazkilaria (Bangladesh, 1974) # [[Nezha Alaoui]] enpresaria eta argazkilaria (Maroko, 1982) # [[Ann Oakley]] soziologoa # [[Caroline List]] epailea (AEB-Austria 1964) # [[Idoia Murga Castro]] irakaslea, ikertzailea (Madril 1983) # [[Mónica García Gómez]] mediku, politikaria (Madril 1974) # [[Ana Redondo]] legelaria, politikaria (Valladolid 1966) # [[Lorraine Fenton ]] atleta (Jamaika 1973) # [[Sabine Busch]] atleta (Alemania 1962) # [[Kim Batten]] atleta (AEB 1969) # [[Sandie Richards]] atleta (Jamaika 1968) # [[Elise Cranny]] atleta (AEB 1996) # [[Colleen Quigley ]] atleta (AEB 1992) # [[Marcia Barbosa]] fisikaria (Brasil, 1960) # [[Maria Matos]] aktorea, dramagilea (Lisboa 1886-1952) # [[Ofelia Marques]] margolaria ( Lisboa 1902-1952) # [[Mafalda Mouzinho de Albuquerque]] idazlea (Lisboa 1874-1952) # [[Shalane Flanagan]] atleta (AEB 1981) # [[Linet Masai]] atleta (Kenya 1989) # [[Vivian Cheruiyot]] atletak (Kenya 1983) # [[Sally Kipyego ]] atleta (Kenya 1985) # [[Julia Petxonkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Lashinda Demus]] atleta (AEB 1983 # [[Colleen Farrington]] modeloa, abeslaria (AEB 1936-2015) # [[Edelmira Inés Mórtola]] geologoa (Argentina, 1894-1973) # [[Boushra Yahya Almutawakel|Bousha Yahya]] argazkilaria (Yemen, 1969) # [[Nikab]] # [[Anna Hints]] zinema zuzendaria (Estonia, 1982) # [[Pia Arke]] argazkilaria (Groenlandia, 1958-2007) # [[Nina Byers]] fisikaria (AEB, 1930-2014) # [[Genoveva Dawson]] botanikaria (Argentina, 1918-2012) # [[Astrid Cleve]] botanikaria, kimikaria (Suedia, 1875-1968) # [[Audrey_Richards]] Britaniako antropologa (London, 1899-1984) # [[Anush Babajanyan]] fotokazetaria (Armenia # [[Louise Abel]] argazkilaria (Norvegia, 1841-1907) # [[Carolina Henriette Mac Gillavry]] kimikaria (Holanda, 1904-1993) # [[Hilaria Supa]] indígena, aktibista (Peru 1957) # [[Maria Sumire]] abokatu, politikaria (Peru 1951) # [[Claudia Coari]] politikaria (Peru 1967) # [[Juana Huancahuari]] nekazaria, politikaria (Peru 1969) # [[Yaneth Cajahuanca]] ingeniaria, politikaria (Peru 1971) # [[Nancy Obregon]] politikaria (Peru 1970) # [[Elsa Malpartida]] politikaria (Peru 1961ç-2022) # [[Karibu]] GKE, Fca Pedraza saria 2023 # [[America Valenzuela]] zientzia-kazetaria (Madril 1977) # [[Diane Pernet]] moda blogaria, kritikaria (AEB XX. mendea) # [[Carmen de Icaza]] eleberrigilea eta lider falangista (Madril, 1899-1979) # [[Margarita Abella Caprile|Margarita Abella Caprile]] poeta, kazetaria (Argentina, 1901-1960) # [[Amber Bracken]] fotokazetaria (Kanada, 1984) # [[Marlene Bergamo]] fotokazetaria (Brasil, 1965) # [[Claire Beck Loos]] idazlea eta fotokazetaria (Txekia, 1904-1942) # [[Ruth Asawa]] eskultorea (AEB, 1926-2013) # [[Zofia Kielan-Jaworowska]] paleobiologoa (Polonia, 1925-2015) # [[Brigida Baltar]] argazkilaria (Brasil,1959) # [[Lara Baladi]] argazkilaria (Egipto-libanoar, 1969) # [[Maja Bajević|Maja Bajevi´c]] argazkilaria (Bosnia, 1967) # [[Damaris Cudworth Masham]] idazle, filosofo (Britainia Handia, 1659-1708) # [[Kathleen Kenyon]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1906-1978) # [[Anna Maria Colucci]] argazkilaria (Italia, 1938-2015) # [[Joana Choumali]] argazkilaria (Bolin # [[Fleur Pellerin]] Frantziako politikari eta enpresaburua (1973) # [[Pascale Faublas|Pascale Faubas]] artista (Haiti, 1981) # [[Anabel Colazo]] komikigilea eta ilustratzaile (Eivissa, 1993) # [[Elizabeth Riddle Graves]] fisikaria (AEB, 1916-1972) # [[Mignon Talbot]] paleontologoa (AEB, 1869-1950) # [[Alicia Güemes Fraga]] komikigilea eta ilustrailea (Bartzelona, 1987) # [[Emma Ríos Maneiro]] istoriotxogilea eta komikigilea (Galizia, 1976) # [[Caridad Zazo Cardeña]] geologoa (Toledo, 1945) # [[Caroline Ingalls]] irakaslea, autobiografialaria (AEB 1839-1924) # [[Mary Ingalls]] idazlea (AEB 1865-1924) # [[Carrie Ingalls]] zaintzailea (AEB 1870- 1946) # [[Grace Ingalls]] irakaslea, idazlea (AEB 1877-1941) # [[Ketty Lester]] aktorea, abeslaria (AEB 1934) # [[Hersha Parady]] aktorea (AEB 1945-2023) # [[Bonnie Bartlett]] aktorea (AEB 1929) }} == Hobetuak 2024 == {{zutabeak|kopurua=3| # [[Olatz Agorria]] '''ef--''' txirrindularia (Zornotza 1958) # [[Ane Ibarzabal]] '''ef--''' kazetaria (Durango, 1982) # [[María Jesús Cava ]] '''ef--''' historialaria (Bilbo 1949) # [[Amaia Agirre Gonzalez]] '''----''' medikua, alpinista (Urnieta 1992-Patagonia 2023) # [[Haizea Barcenilla]] '''----''' arte kudeatzailea, ikertzailea (Lezo 1981) # [[Carmen Valero Omedes]] '''efef''' atleta (Teruel 1955-Sabadell 2024) # [[Laura Ingalls Wilder]] '''efef''' idazlea (AEB 1867-1957) # [[Marixa Osés]] '''ef--'''gidoilaria, aktorea (Gasteiz 1969) # [[Micaela Bastidas]] '''efef''' aitzindaria, heroia, martiria (Peruko Erregeorderria 1744-1781)* # [[Chanel Terrero]] '''ef--'''abeslari, dantzari, aktorea (Kuba 1991) # [[Carmen Mijangos]] '''---- ''' kimikaria (Bilbo 1949) # [[Paula Badosa]] '''ef--'''tenislaria (AEB/Katalunia 1997) # [[Pilar Arostegi]] '''efef''' artxibozaina (Gasteiz 1944-2006) # [[Nina Lobkovskaia]] '''ef--'''frankotiratzailea (Errusia 1925) # [[Maite Dono]] '''ef--'''poeta, abeslaria (Gasteiz/Galizia 1969) # [[Garazi Sánchez]] '''ef--'''surflari, zinemagilea (Getxo 1992) # [[Ana Pontón]] '''ef--'''politikaria (Lugo 1977) # [[Maria Gembero-Ustarrotz]] '''ef--'''historialaria, musikologoa (Nafarroa 1959) # [[Adela Bazo]] '''ef--'''margolaria (Nafarroa 1905-Argentina 1984) # [[Mónica Ojeda]] '''ef--'''idazlea (Ekuador 1988) # [[Celia Amoros ]]'''ef--'''filosofoa, idazlea (Valentzia 1944) # [[Carolina Yuste]] '''ef--'''aktorea (Badajoz 1991) # [[Ángeles Caso]] '''ef--'''idazlea (Asturias 1959) # [[Majida Maayouf]] '''ef--'''atleta (Maroko/Araba 1989) # [[Camila Sosa Villada]] '''ef--'''idazlea, aktorea, antzerkigilea (Argentina 1982) # [[Ane Gabarain]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1963) # [[Icíar Bollain]] '''ef--'''film zuzendaria (Madril 1967) # [[Ann Walker]] '''efef''' filantropoa, 2 emakumeren lehen ezkontza (BH, 1803-1854) # [[Ana Rioja]] '''ef--'''idazlea, kazetaria (Tudela 1962) # [[Carmen Laforet]] '''efef''' idazlea (Bartzelona 1921-Madril 2004 19) # [[Iraide Ibarretxe]] '''ef--'''hizkuntzalaria (Bilbo 1972) # [[María Luisa Elio]] '''efef''' idazlea, aktorea (Iruñea 1926-Mexiko 2009) # [[Iris Apfel]] '''efef''' barne-diseinatzailea ( AEB 1921-2024) # [[Helena Taberna]] '''----''' film zuzendaria (Nafarroa 19..?) # [[Ana Blanco]] '''ef--''' tb aurkezlea (Bilbo 1960) # [[Maria Lejarraga]] '''efef''' idazlea (Errioxa 1874-Argentina 1974) # [[Isabel Alba Rico]] '''ef--''' idazlea, gidoilaria ( Madril 1959) # [[Sigourney Weaver]] '''ef--'''aktorea (AEB 1949) # [[Virginia Berasategi]] '''ef--'''triatloilaria (Bilbo 1975) # [[Aia Kruse]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1994) # [[Jutta Kleinschmidt ]] '''ef--'''rally-pilotua (Alemania 1962) # [[Clara Bilbao]] '''ef--'''jantzi-deseinatzailea, film zuzendaria (Bilbo 1971) # [[Martina Gorostitza]]'''--ef'''inprimatzailea, enpresaburua (Gasteiz 1790-1862) # [[Silvia Tortosa]] '''efef''' aktore, tb aurkezle (Bartzelona 1947-2024) # [[Sacagawea]] –ef indigena, interpretea, esploratzailea (AEB 1788-1812) # [[Ángela Ruiz Robles]] '''efef''' asmatzailea (Leon 1895-Ferrol 1975) # [[Carmen Maura]] '''ef--''' aktorea (Madril 1945) # [[Chelsi Smith]] ''ef--'' Miss Unibertso 1995 (AEB 1973-2018) # [[Lara Dutta]] ''ef--'' Miss Unibertso 2000 (India 1978) # [[Zuleyka Rivera]] ''ef--'' enpresaburua, Miss Unibertso 2006 (Puerto Rico 1987) # [[Dayana Mendoza]] ''ef--'' Miss Unibertso 2008 (Venezuela 1986) # [[Stefanía Fernández]] ''ef--'' kazetaria, Miss Unibertso 2009 (Venezuela 1990) # [[Ximena Navarrete]] ''ef--'' Miss Unibertso 2010 (Mexiko 1988) # [[Leila Lopes]] ''ef--'' Miss Unibertson 2011 (Angola 1986) # [[Teresa Castro]] ''ef--'' ilustratzailea (Donostia 1968) # [[Wilma Rudolph]] ''efef'' atleta (AEB 1940-1994) # [[Tara Lipinski]] ''ef--'' patinatzailea, aktorea, kirol esataria (AEB 1982) # [[Isabel Lizarraga]] ''ef--'' ikertzailea, idazlea (Nafarroa 1958) # [[Jessica Watson]] ''ef--'' nabigatzailea (Australia 1993) # [[Tamara Karsavina]] '''efef''' dantzaria (Errusia 1885-1978) # [[Cate Blanchett]] '''ef--''' aktorea (Australia 1969) # [[Sojourner Truth]] '''--ef''' esklabu abolizionista (AEB 1797-1883) # [[Serena Williams]] '''ef--''' tenislaria (AEB 1981) # [[Mary Harris]] '''efef''' amama astintzailea (Irlanda 1837-AEB 1930) # [[Claudia Sheinbaum]] ef-- Mexikoko 1.emakume presidentea (Mexiko 1962) # [[Naomi Campbell]] ef-- modeloa (EB 1970) # [[Rosa María Sardà]] efef aktorea (Bartzelona 1941-2020) # [[Milagros Rubio]] ef-- politikaria, poeta (Tutera 1952) # [[Usoa Ostolaza]] ef-- txirrindularia (Zarautz 1998) # [[Naomie Harris]] ef-- aktorea (EB 1976) # [[Nerea Barros]] ef-- aktorea, zuzendaria (Coruña 1981) # [[Nerea Pagaldai]] ef-- biologoa (Arrasate 1993) # [[Ekhiñe Atorrasagasti]] ---- kazetaria (Gipuzkoa 1982) # [[Danae Boronat]] ef-- kirol kazetaria (Tarragona 1985) # [[Idoia Montón]] ef-- margolaria (Donostia 1969) # [[Lella Lombardi]] efef 1 Formulako gidaria (Italia 1941-1992) # [[Alma Mahler]] efef musikagilea (Austria 1879-AEB 1964) # [[Nadia Erostarbe]] ef-- surflaria (Zarautz 2000) # [[Teresa Forcades]] ef-- moja aktibista, medikua, politikaria (Bartzelona 1966) # [[Luisa Roldán]] efef eskultorea (Sevilla 1652-Madril 1706) # [[Rakel Mateo]] ef-- triatleta paralinpikoa (Mungia 1975) # [[María Teresa Castells]] –ef liburu saltzailea (Busturia 1935- Donostia 2017) # [[Arantxa Lazkano]] zinema-zuzendaria (Zarautz, 1949) # [[Emakume Abertzale Batza]] # [[Elena Irureta]] ef-- aktorea (Zumaia 1955) # [[Sara Alonso Martinez]] ef-- iraupen lasterkaria (Donostia 1999) # [[Kate Sheppard]] efef sufragista (EB 1847-Zeelanda Berria 1934) # [[Amaia Uribe]] ef-- kazetaria, bertsolaria (Forua 19) # [[Amaia Lizarralde]] ef-- aktorea (Donostia 19) # [[Jessika Ponchet]] ef-- tenislaria (Baiona 1996) # [[Miriam Bravo]] ef-- lasterkaria (Deba/Errioxa 1974) # [[Kate Spade]] efef diseinatzailea (AEB 1962-2018) # [[Sylvia Fedoruk]] efef fisikaria (Kanada 1927-2012) # [[Agnès Souret]] efef modeloa, dantzaria, aktorea (Lapurdi 1902-1928) # [[Valeria Ros]] ef-- aurkezlea, umoregilea (Bizkaia 1986) # [[Lorea Ibarra]] ef-- aktorea (Gipuzkoa 2002) # [[Aránzazu Calleja]] e--- musikagilea (Bilbo 1977) # [[Ana Laura Alaez]] e--- artista, eskultorea (Bilbo 1964) # [[Han Kang]] ef-- idazlea (Hego Korea 1970) # [[Annie Leibovitz]] ef-- argazkilaria (AEB 1949) # [[Arene Altonaga]] ef-- fubolaria (Leioa 1993) # [[Puy Oria]] zinemagilea (Nafarroa, 1962) # [[Régine Crespin ]] efef sopranoa (Frantzia 1927-2007) # [[Pilar García]] ef-- margolaria (Nafarroa 1942) # [[Inmaculada Pereiro]] ef-- triatleta (Bilbo 1972) # [[Agnès Varda]] efef argazkilaria, film zuzendaria (Frantzia 1928-2019) # [[Eukene Lacarra]]efef literatura-kritikaria (Lizarra 1944-? 2023) # [[Irati Osa]] ef-- piraguista (Zumaia 1997 }} ==='''Berriak 2023''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Ugartemendia Zubeldia]] efef '''SORTUA''' zinegotzi ohia, ekintzailea (Andoain, 1978-Donostia, 2023) # [[Alazne Intxauspe]] ef-- '''SORTUA''' nekazaria (Andoain, 1984) # [[Esther Vital]] ---- '''SORTUA''' psikologoa, artista eta zinemazuzendaria (Artaxoa, 1983) # [[Gema López Las Heras]] ef-- '''SORTUA''' itzultzailea (Azkoitia, 1989) # [[Intza Olabarria]] ef-- '''SORTUA''' geologoa, artisaua (Elorrio 1994) # [[Josune Escota Bisbal]] ---- '''SORTUA''' abokatua, politikaria (Durango, 1970) # [[Maider del Río Larramendi]] eff--'''SORTUA''' psikologoa (Elorrio 1971) # [[Adela Khanum]] lider kurdua (?- 1924) # [[Ain Yoon]] pianojolea (Hego Korea 1996) # [[Aisha Yesufu]] aktibista (Nigeria 1973) # [[Alice Colonieu]] artista (Frantzia, 1924-2010) # [[Alice Constance Austin]] arkitektoa (AEB, 1862-1955) # [[Alicia García-Salcedo González]] 1935ean Asturiasen jardun zuen 1. emakume abokatua (1903-2003) # [[Alicia Herrera Rivera]] abokatu erbesteratua (Txile 1928-2013) # [[Amanishajeto]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Amélie Beaury-Saurel]] margolaria (Bartzelona, 1848-Paris, 1924) # [[Ana Mayayo Salvo]] maistra (Buenos Aires, 1880-Zaragoza, 1968) # [[Ana Vidovic ]] gitarra jolea (Kroazia/AEB 1980) # [[Anastassia Virsaladze]] piano jolea, irakaslea (Errusia 883-1952) # [[Andrea López Chao]] maistra (Mondoñedo, XIX-XX) # [[Ángela Cerrillos Valledor]] abokatu ekintzailea (?, XX. mendea) # [[Ángela Contreras]] aktorea (Txile 1971) # [[Angela Hewitt]] piano jolea (Kanada 1958) # [[Angie Turner King]] kimikaria, matematikaria (AEB, 1905-2004) # [[Anita-Pearl Ankor]] margolaria eta muralista (Ghana) # [[Anja Niedringhaus|Anja Niedringahaus]] fotokazetaria (Alemania, 1965-Afganistan, 2014) # [[Anna Bunina]] olerkaria (Errusia, 1874-1829) # [[Anna Hirzel-Langenhan]] piano-jolea, irakaslea (Suitza 1874-1951) # [[Anna Jesipova]] piano jolea (Errusia 1851-1914) # [[Anna Palm de Rosa]] margolaria (Suedia, 1859-1924) # [[Antonia Gutiérrez Bueno]] idazlea, itzultzailea. Madrilgo Libututegian 1 emakume baimendua (Madril 1781-1874) # [[Argentina Santos]] abeslaria (Portugal,1924-2019) # [[Beatriz Barral]] artista ( Madril 1978) # [[Beatriz Maggi]] idazlea (Kuba, 1924-2017) # [[Bertha Valerius]] argazkilaria, pintorea (Suedia 1824-1895) # [[Bianca Maria Piccinino|Bianca Maria Piccinio]] kazetaria, idazlea (Italia, 1924) # [[Blanca Riestra]] idazlea (Coruña 1970) # [[Brenda Helser|Brenda Elser]] igerilaria (EEBB, 1924) # [[Carla Cerati]] argazkilaria eta idazlea (Italia, Bergamo, 1926, Milan, 2016) # [[Carmen López-Cortón|Carmen López Cortón]] maistra (Galizia, 1866-Madril, 1938) # [[Caroline Quarlls]] esklaboa, askapena lortzeko lurpeko trenbidea erabiliz Wisconsinetik Kanadara bidaiatutako lehen pertsona (AEB 1824- Kanada 1892) # [[Catherine Chamié]] kimikaria (Frantzia, 1888-1950) # [[Catherine Tolson]] erizaina, sufragista, aktibista (EB 1890- Errusia 1924) # [[Cecilia Berdichevski]] programatzailea, informatikan aitzindaria (Polonia 1925- Argentina 2010) # [[Cheryl Diaz Meyer]] fotokazetari independientea (EE.BB. 1968) # [[Chikage Awashima]] aktorea (Japonia, 1924-2012) # [[Chloe Clark Willson]] aitzindaria, irakaslea (AEB 1818-1874) # [[Christine_Ladd-Franklin]] matematikaria (AEB, 1847-1930) # [[Cicely Popplewell]] software ingeniaria (Erresuma Batua 1920-1995) # [[Clara Belle Williams]] maistra, 1. afroamerikar lizentziatua Mexiko Berrian (AEB 1885-1994) # [[Clara Obligado]] idazlea (Argentina/Espainia 1950) # [[Claudine Hermann]] fisikaria (Frantzia, 1945-2021) # [[Cristina Alberdi]] abokatua (Sevilla 1946) # [[Cristina Cerrada]] idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Fallarás]] kazetaria, idazlea, ekintzailea ( Zaragoza 1968) # [[Daria Diachenko]] partisanoa (Sobietar Batasuna, 1924-1944) # [[Diana Agrest]] arkitektoa (Argentina, 1945) # [[Dolores Gray]] aktorea (EE.BB.1924-2002) # [[Dolores Martí de Detrell]] maistra eta idazlea (Bartzelona, ? - 1880) # [[Dora Hitz]] margolaria (Alemania, 1856-1924) # [[Dorothy Maharam]] matematikaria (AEB, 1917-2014) # [[Dorothy Pitman Hughes]] feminista, aktibista (Georgia, 1928-Florida, 2022) # [[Edith Gertrude Schwartz]] botanikaria (AEB, 1877-1971) # [[Elena O'Callaghan Duch]] pedagogoa, idazlea (Bartzelona 1955) # [[Elisa Acuña]] Mexikoko irakasle eta kazetari anarkista (1887-1946) # [[Elisa Maria Reyes Vargas]] maistra (Jaen, 1983) # [[Elise Hall]] musikaria (EE.BB, 1853-1924) # [[Elisso Virssaladze]] piano jolea (Georgia 1942) # [[Elizabeth Cabot Agassiz]] hezitzaile, naturalista (AEB, 1822-1907) # [[Elspeth Beard]] arkitekto eta motorzalea (Erresuma Batua, 1959) # [[Émilienne Malfatto]] idazlea eta fotokazetaria (Frantzia, 1989) # [[Emma Calderón y de Gálvez|Emma Calderon y de Galvez]] kazetaria, maistra eta idazlea (Cádiz, XIX. mendea) # [[Emma Gramatica]] aktorea (Italia, 1874-1965) # [[Erzesbet Gulyás Köteles|Erzsébet Gulyás Köteles]] gimnasta (Hungaria, 1924-2019) # [[Esther García Llovet]] idazlea, itzultzailea ( Malaga 1963) # [[Ethel Houston]] abokatua, kriptologoa (Albacete/Eskozia 1924-2017) # [[Eulalia Vicenti]] kazetaria, emakumeen eskubideen aldeko politikaria (Madril 1884 - Porto 1979) # [[Eva Díaz Riobello]] idazlea (Asturias 1980) # [[Eva May]] zinema aktorea (Austria, 1902-1924) # [[Fannie Bloomfield Zeisler]] piano jolea (Austria 1863-AEB 1927) # [[Fanny Tur Riera ]] historialaria, politikaria ( Eivissa 1961) # [[Farzana Wahidy]] Fotokazetaria (Agfanistan, 1997) # [[Fatima Shbair]] fotokazetaria (Palestina, 1997) # [[Felisa Núñez Cubero]] fisikaria , kimikaria (Valladolid 1924- Madril 2017) # [[Fifi Mukuna]] karikaturagilea (Kongo,) # [[Florynce Kennedy|Glorynce Kennedy]] feminista, ekintzailea (EE.BB.1916-2000) # [[Francisca de Braganza]] aristokrata (Brasil, 1824-1898) # [[Françoise Adnet|Francoise Adnet]] margolaria (Paris, 1924-2014) # [[Françoise Blomme]] arkitektoa (Belgika, 1933) # [[Galina Kmit]] argazkilaria (Errusia, 1921-2019) # [[Geraldine Doyle]] modeloa, metaleko langilea (EE.BB.1924-2010) # [[Gina Pellon|Gina Pellón]] artista (Kuba, 1926-Frantzia, 1914) # [[Gloria Sanchez]] idazlea eta maistra (Villagarcia de Arosa, 1958) # [[Guadalupe Rivera Marín]] politikaria (Mexiko 1924-2023) # [[Hannah Marie Wormington]] arkeologoa (AEB, 1914-1994) # [[Hannie Lips]] telebista aurkezlea (Herbehereak, 1924-2012) # [[Hazel Brooks]] aktorea (EE.BB. 1924-2002) # [[Hazel Brooks]] aktorea (Hegoafrika, 1924-EEBB 2002) # [[Heidi Levine]] fotokazetaria (AEB, 1987) # [[Hengameh Golestan]] argazkilari konprometitua (Iran, 1952) # [[Henrietta Muir Edwards]] feminista, ekintzailea (Kanada, 1849-1931) # [[Isabelle Vengerova]] pialo jolea, irakaslea (Errusia 1877-1956) # [[JoAnn H. Morgan]] ingeniari aeroespaziala (AEB, 1940) # [[Johanne Cathrine Krebs]] margolaria (Danimarka, 1848-1924) # [[Joy Page|Joe Page]] aktorea (EE.BB, 1924-2008) # [[Julia Slingo]] meteorologoa (Erresuma Batua, 1950) # [[Julie de Graag]] margolaria (Herbehereak, 1877-1924) # [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz|Julie Wilhelmine]] margolaria (Estonia, 1824-1902) # [[Justyna Mielnikiewicz]] fotokazetaria (Polonia, 1973) # [[Karen Margrete Harup]] igerilaria (Danimarka, 1924-2009) # [[Kate Gleason]] ingeniaria (AEB, 1865-1933) # [[Kuhne Beveridge]] eskultorea, aktorea (AEB 1874-XX. mendea) # [[La Perla de Cádiz]] flamenko kantaria (Cádiz 1924-1975) # [[Lallie Charles]] argazkilaria (Irlanda,1869-1919) # [[Laurence Geai]] Fotokazetaria (Frantzia, 1984) # [[Lillian Elliott]] aktorea (Kanada, 1814-1959) # [[Lourdes Vega]] zientzialaria (Badajoz 1965) # [[Lula Romero]] musikagilea (Palma Mallorcakoa, 1976) # [[Lys Assia]] abeslaria (Suitza 1924-2018) # [[Mabel Allington Royds]] artista (EB 1874-941) # [[Małgorzata Malicka|Malgorzata Malicka]] fotokazetaria, idazlea, poeta (Varsovia, 1959) # [[Manizha Wafeq ]] ekonomialaria, ekintzailea (Afganistan,?) # [[Manuela Villa]] kutur kudeatzailea, politikaria (Madril 1976) # [[Mar Villaespesa]] kultur kudeatzailea, arte kritikaria (Almeria 1953) # [[Marga López]] aktorea (Mexiko, 1924-2005) # [[Margaret Boden]] ikerketa-irakaslea (Erresuma Batua, 1936) # [[Margaret Yorke]] idazlea (Irlanda, 1924-2012) # [[Margarita de Mayo Izarra]] idazlea, kazetaria eta maistra (Toledo, 1889-Madril,1969) # [[Marguerite Long]] musikaria eta pedagogoa (Frantzia, 1874-1966) # [[Marguerite Vogt]] birologoa, biologoa (Alemania 1913-AEB 2007) # [[Maria Auböck]] arkitektoa (Viena, 1951) # [[María del Mar Terrones Villanueva|Maria del Mar Terrores Villanueva]] maistra, medikua eta kazetaria (Granada, 1892-1980) # [[María Durán Febrer]] emakumeen eskubideetan espezializatutako legelari feminista (Mallorca 1953) # [[María Emilia Casas]] legelaria, Konstituzio Auzitegiko 1. emakume presidentea (León 1950) # [[Maria Golubnitxaia|Maria Golubnichaya]] atleta (Errusia 1924-2015) # [[Maria Jose Marques da Silva]] artikektoa (Porto, 1914-1996) # [[Maria Lainá]] poeta (Grezia, 1947-1923) # [[María Luz Navarro Mayor|Maria Luz Navarro Mayor]] maistra (Soria, 1918-Madril, 2014) # [[Maria Sander]] atleta (Alemania, 1924-1999) # [[Maria Vos]] margolaria (Amsterdan, 1824-1906) # [[María Zaragoza]] idazlea (Madril 1982) # [[Maria_Walanda_Maramis]] Indonesiako "heroi nazionala" (Kema, Iparraldeko Minahasa 1872 - 1924) # [[Marianne Werner]] atleta (Alemania, 1924-2023) # [[Marie Dorigny]] fotokazetaria (Frantzia, 1959) # [[Marie Gutheil-Schoder]] opera sopranoa (Alemania, 1874-1935) # [[Marina Berti|Martina Berti]] (Londres, 1924-Italia, 2002) # [[Marina Perezagua]] idazlea (Sevilla 1979) # [[Mariya Yúdina]] piano jolea (Errusia 1899-1970) # [[Marjorie Boulton|Majorie Boulton]] idazlea, poeta (Erresuma Batua, 1924-1977) # [[Marlena Fejzo]] genetista (AEB, 1968) # [[Marta Verde]] artista (Pontevedra 1985) # [[Marthe Vogt]] neurozientzialaria (Berlin 1903-AEB 2003) # [[Martina Bacigalupo]] fotokazetaria (Italia, 1978) # [[Mary Ann Bevan]] erizaina (EB 1874-1933) # [[Mary Berg]] Varsoviako getto judutik bizitik irtendakoa (Polonia 1924-2013) # [[Mary Carr]] aktorea (EE.BB, 1874-1973) # [[Mary Gardiner Horsford]] poeta (AEB 1818-1874) # [[Mary Helen Wright Greuter]] astronomo, historialaria (AEB, 1914-1997) # [[Mary Katharine Brandegee]] botanikaria (AEB 1844-1920) # [[Mary Lee Woods]] matematikaria, programatzailea (Erresuma Batua, 1924-2017) # [[Maryse Goudreau]] argazkilaria (Kanada, 1980) # [[Marzieh]] abeslaria (Teheran, 1924-Paris, 2010) # [[Maxine Singer|Maxime Singer]] biologoa (New York, 1931) # [[Mercedes Cebrián]] idazlea, itzultzailea (Madril 1971) # [[Mercedes Vieito]] kazetaria eta maistra (Kuba, 1887-1960) # [[Meri Torras]] filologoa, saiakeragilea, ikertzailea (Bartzelona 1968) # [[Minda Ramm]] idazlea (Norvegia, 1859-1924) # [[Montserrat Pujol Vilarnau]] maistra eta pedagogoa (Galizia, 1941) # [[Nahirqo]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Nahla El Fatiha Naili]] eskultorea (Aljeria, 1986) # [[Nana Akua Oppong Birmech]] arkitektoa (Ghana, 1980ko hamarkada) # [[Naomi Shihab Nye]] poeta, idazlea (AEB-Palestina, 1952) # [[Natalia Gutman]] piano jolea (Errusia 11877-1952) # [[Natalia Pozniakovskaia]] piano jola, irakaslea (Errusia 1889-1981) # [[Nathalie de Vries]] arkitektoa, hirigilea, irakaslea (Herbehereak 1965) # [[Neda Razavipour]] artista (Iran, 1969) # [[Oby Ezekwesili]] ekonomia politikan aditua (Nigeria 1963) # [[Olga Gyarmati]] atleta (Hungaria, 1924-2013) # [[Olga Kalantarova]] piano jolea, irakaslea (Errusia 1877-1952) # [[Paloma Pedrero]] dramagilea, irakaslea (Madril 1957) # [[Paula Lapido]] idazlea (Madril 1975) # [[Paulete Furacão|Paulete Furacao]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (Salvador, 1964) # [[Paulette Nardal]] Martinikako kazetari, idazle eta feminista frantziarra (Frantzia1896-1985) # [[Pauline Chaponnière-Chaix]] erizain, sufragista, (Suitza, 1850-1934) # [[Priscilla Pointer]] aktorea (EE.BB, 1924) # [[Ragna Nielsen]] politikaria (Norvegia, 1845-1924) # [[Raquel Lanseros]] poeta, itzultzailea (Cádiz 1973) # [[Rebeca Guber]] matematikaria, informatikaren aitzindaria (Argentina 1926-2020) # [[Renée Lafont]] itzultzaile, fotokazetaria (Frantzia, 1876-Kordoba, 1936, gerran eraila) # [[Rita Martin]] argazkilaria (Irlanda, 1958) # [[Robin Canup]] astrofisikaria (AEB, 1968) # [[Rosa Cursach]] filosofoa, teologoa, politikari ekintzailea (Mallorca 1967) # [[Rosa Smester]] maistra, idazlea (Dominikar Errepublika 1874-1945) # [[Rosalind Tanner]] matematikaria (Erresuma Batua, 1900-1992) # [[Rosalyn Tureck]] piano jolea (AEB 1914-2003) # [[Ruth Robertson]] fotokazetaria eta esploratzailea (EE.BB, 1905-1998) # [[Sandra Vilardy]] biologoa, politikaria, ekintzaile ekologista (Kolonbia 1977) # [[Sara Rietti]] Argentinako 1. emakume kimikari nuklearra (1930-2017) # [[Selene Mahri ]] modeloa (Finlandia 1924- AEB 2020) # [[Shanakdakhete]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Sharon Isbin]] gitarra jolea (AEB 1980) # [[Shirin Neshat]] artista, film-zuzendaria (Iran, 1957) # [[Silvana Estrada]] mexikar musikagilea (Veracruz, 1997) # [[Silvia Vidal]] eskalatzailea (Bartzelona, 1970) # [[Sofía Rhei]] idazle, poeta (Madril 1978) # [[Solmaz Daryani]] fotokazetaria (Iran, 1989) # [[Soltan Achilova]] fotokazetaria (Turkemistan, 1950?) # [[Sophie Menter]] piano jolea, musikagilea, irakaslea (Errusia 1846-1918) # [[Souzana Antonakáki]] arkitektoa (Grezia, 1935-2020) # [[Stephanie Sinclair]] fotokazetaria (AEB, 1973) # [[Sue_Hendrickson]] paleontologoa (AEB, 1949) # [[Susana Vallejo]] fikzio-idazlea ( Madril 1968) # [[Susanna Amatuni]] musikologoa (Armenia, 1924-2010) # [[Tara Westover]] historialaria, idazlea (AEB 1986) # [[Tatiana Nikolayeva]] piano jolea, musikagilea (Errusia 1993) # [[Tatiana Warsher]] arkeologoa (Errusia 1880- Erroma 1960) # [[Teresa Carreño]] piano jolea, musikagilea (Venezuela 1853-AEB 1917) # [[Teresa Peramato Martín]] legelaria, herri-salataria (Salamanca 1962) # [[Teresa Solà i Vilà|Teresa Solà i Vila]] maistra (Katalunia, 1886-1979) # [[Themis Emakume Juristen Elkartea]] 1987ko GKEa: abokatu, prokuradore, epaile, magistratu eta legelariak # [[Valentina Babor]] piano jotzailea (Alemania 1989) # [[Vanessa Montfort]] idazlea, dramagilea (Bartzelona 1975) # [[Vithika Yadav]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (India 1980) # [[Widad Hamdi]] aktorea (Egipto 1924-1994) # [[Xuefei Yang]] gitarra jolea (Pekin 1977) # [[Yolanda Morató]] irakaslea, itzultzailea (Huelva 1976) # [[Zahra Kazemi]] argazkilari eraila (Iran, 1948-2003) # [[Zohra Bensemra]] argazkilaria (Aljeria, 1968) # [[Zona Gale]] idazlea (EE.BB., 1874-1938) # [[Zulfiya]] poeta (Uzbekistan 115) }} ==='''Berriak 2023''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Olaso]] ef-- '''SORTUA''' film zuzendaria, ekintzailea (Durango 1996) # [[Amets Ormaetxea Ezpeleta]] ---- '''SORTUA''' barne diseinatzailea eta musikaria (Arrasate, 1997) # [[Ane Lindane]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta umoregilea (Barakaldo, 1988) # [[Araks Sahakyan]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea eta artista (Armenia, 1990) # [[Ebru Baybara Demir]] ---- '''SORTUA''' sukaldaria (Turkia, 1976) # [[Elisabeth Luengo]] ---- '''SORTUA''' bide-ingeniaria, arkularia (Durango 1992) # [[Eneritz Aranburu]] ef-- '''SORTUA''' abeslaria, panderojolea (Mallabia, 1980) # [[Idoia Telleria Maritxalar]] ---- '''SORTUA''' argazkilaria (Lasarte-Oria, 1977) # [[Ihitz Iriart Casenave]] ---- '''SORTUA''' abeslaria, gidoilaria (Aloze) # [[Ione Zuluaga Muxika]] ---- '''SORTUA''' historialari eta ikertzailea (Azkoitia, 1995) # [[Itziar Irakulis Loitxate]] ---- '''SORTUA''' zientzialaria (Zornotza, 1996) # [[Itziar Leemans]] ---- '''SORTUA''' euskal zinemagilea (Donibane Lohitzun, 1983) # [[Jaione Arregi Urizar]] ---- '''SORTUA''' itzultzaile, interpretea (Barakaldo/Zaldibar, 1976) # [[Jasone Mendizabal Altuna]] ---- '''SORTUA''' topaguneko zuzendaria (Arrasate, 1968) # [[Josebe Blanco]] ---- '''SORTUA''' artzaina, gaztagilea eta idazlea (Galizia, 1973) # [[June Baonza Pagaldai]] ef-- '''SORTUA''' diseinatzaile grafikoa (Durango, 1979) # [[Koro Zumalabe Goenaga]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea (Donostia, 1947) # [[Maria Uriarte Artamendi]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, kontalaria (Elorrio 1966) # [[Maryse Cachenaut]] ---- '''SORTUA''' laboraria (Itsasu, 1971) # [[Morgan Ody]] ---- '''SORTUA''' baratzezaina (Frantzia, 1979) # [[Nati Bilbao Onaindia]] efef '''SORTUA''' pandejolea, tabernaria, sukaldaria (Durango, 1929-2023) # [[Rosa Moro]] ---- '''SORTUA''' idazlea eta kazetaria (Salamanca, 1969) # [[Seberi Mardaras]] ef--'''SORTUA''' andereño ohia (Mungia, 1932) # [[Silvia Bonoli]] ---- '''SORTUA''' astrofisikaria eta ikertzailea (Bolonia, 1979) # [[Aída Doninelli]] sopranoa (Guatemala, 1898-1996) # [[Aitziber López Cortajarena ]] irakaslea, ikertzailea (Bilbo 1974) # [[Alejandra Flores]] sopranoa (Guatemala, 1986) # [[Alexandra Sophia Handal]] artista, zinemagilea eta entsegugilea ('''Palestina''', 1975) # [[Alice Catherine Evans]] mikrobiologoa (AEB, 1881-1975) # [[Alice Eastwood]] botanikaria (Kanada 1859- AEB 1953) # [[Almudena Alonso-Herrero]] astrofisikaria, ikertzailea (Madril, 1968) # [[Amparo Alvajar]] idazlea, itzultzailea (Coruña, 1916-Moncano, 1998) # [[Amparo Amorós]] poeta, saiakeragilea ( Valentzia 1950) # [[Ana Alcolea]] irakaslea, idazlea (Zaragoza 1962) # [[Ana de Valle]] poeta (Asturias 1900-Belgika 1984) # [[Ana Maria Cetto]] fisikaria (Mexiko, 1946) # [[Ana Pomares Martínez]] idazlea (Alacant, 1991) # [[Ángeles Blanco]] kazetaria (Badajoz 1972) # [[Angelina Acuña]] poeta, idazlea (Guatemala, 1905-2006) # [[Aniela Wolberg]] (Polonia, 1907-Varsovia, 1937) # [[Anna Verouli]] xabalina jaurtitzailea (Grezia 1956) # [[Armita Geravanden heriotza]] emakume kurdua, eraila (Teheran, 2006-2023) # [[Augusta La Torre]] iraultzailea (Peru, 1946) # [[Aurora Luque]] poeta, itzultzaile. (Almeria, 1962) # [[Bea Uusma]] idazlea, ikustratzailea eta medikua (Suedia, 1966) # [[Beata Peters]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Beate Koch]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Beatriz Pichi Malen]] abeslari maputxea (Buenos Aires, 1953) # [[Berta Castañé]] modeloa, aktorea (Bartzelona 2002) # [[Bessie Pease Gutmann]] artista, ilustratzailea (AEB 1876-1960) # [[Betsabé Espinal]] aktibista (Kolonbia, 1896-1932) # [[Camila Loboguerrero]] zinema-zuzendaria (kolonbia, 1941) # [[Camille Aumont Carnel]] feminista, idazlea, blogaria (Niger, 1996) # [[Camille Lellouche]] abeslaria, youtuberra (Paris, 1965) # [[Carmen Pujals ]] botanikaria, ikertzailea (Argentina 1916-2003) # [[Carmen Soler]] poeta, komunista, irakasle (Paraguai, 1924-1985) # [[Casta Álvarez]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Aljeria 1786-Zaragoza 1846) # [[Caty Juan de Corral]] idazlea, margolaria ( Palma 1926-2014) # [[Cecilia Magni]] Pinochet-en aurkako iraultzailea (Txile, 1956-1988) # [[Celia de Molina]] aktorea, gidoilaria (Jaen 1983) # [[Chus Pato]] idazlea (Ourense 1955) # [[Claudia Losch]] atleta, pisu jaurtitzailea (Alemania 1960) # [[Claudia Sagastizabal]] matematikaria (ARgentina...?) # [[Concepción Ramírez]] indigena, ekintzailea (Guatemala, 1942-2021) # [[Concha Lagos]] poeta (Kordona 1907-Madril 2007) # [[Conchita Cintrón]] burtzikaria, toreatzailea, aitzindaria (Txile 1922- Portugal 2009) # [[Cristina Andreu Cuevas]] film zuzendaria (Casablanca 1960) # [[Cristina Fernández Cubas]] idazlea, kazetaria ( Bartzelona 1945) # [[Cristina Sánchez]] toreatzailea (Madril 1972) # [[Débora Arango]] artista politikoa (Kolonbia 1907-2005) # [[Dima Khatib]] Kazetaria, poeta, blogaria (Siria, 1971) # [[Dionisia García]] idazlea (Albacete 1929) # [[Dolores Franco Manera]] irakaslea, idazlea, itzultzailea (Madril 1912-1977) # [[Dulcinea Bellido]] jostuna, politikaria (Badajoz 1936-Madril 2001) # [[Elena Iparragirre]] iraultzailea (Peru, 1947) # [[Elena Martín Vivaldi]] poeta, idazlea, liburuzaina (Granada 1907-1998) # [[Elena Martínez Fontes]] biologoa, ikertzailea (Argentina 1912-1987) # [[Elisa Bachofen]] ingeniaria, aktibista (Argentina 1891-1976) # [[Eliška Junková]] auto-gidaria (Austria-Hungaria 1900-Txekoslovakia 1994) # [[Elvira López ]] aktorea (Txile 1966) # [[Esperança Camps Barber]] kazetaria, idazlea, politikaria (Menorca 1964) # [[Ethelwynn Trewavas]] iktiologoa, zientzialaria (Erresuma Batua, 1900-1993) # [[Fanny Rubio]] idazlea, ikertzailea (Jaen 1949) # [[Fatima Whitbread]] xabalina jaurtitzailea (Erresuma Batua 1961) # [[Felicia Țilea-Moldovan]] xabalina jaurtitzailea (Errumania 1967) # [[Gracia Morales]] antzerkigilea, poeta (Granada 1973) # [[Graciela Rodo Boulanger]] artista (Bolivia, 1935) # [[Guadalupe Muñoz Sampedro]] aktorea, enpresaburua (Madril 1896-1975) # [[Gudrun Ensslin]] irakaslea, emakumeen aldeko ekintzailea, iraultzailea (Alemania 1940-1977) # [[Hale Asaf]] margolaria (Turkia, 1906- Paris, 1938) # [[Haneen Zoabi]] '''palestinar-israeldar''' politikaria (Israel 1969) # [[Helena González Fernández]] irakaslea, ikertzailea (Pontevedra 1967) # [[Heli Rantanen]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1970) # [[Hind Shoufani]] poeta eta film zuzendari '''palestinarra''' (Libano, 1978) # [[Huzama Habayeb]] idazlea ('''Palestina,''' 1965) # [[Iraida Noriega]] abeslaria (Mexiko Hiria, 1971) # [[Irene Bernasconi]] biologoa, ikertzailea, aitzindaria (Argentina 1896-1989) # [[Iris Cochón]] itzultzailea, literatura kritikaria (Galizia 1968) # [[Irmgard Möller]] aktibista politikoa (Alemania 1947) # [[Isabel de Ocampo]] zinegilea, gidoilaria (Salamanca 1970) # [[Isabel Echarri]] euskal artista (Bera, 1929-Formentera, 2022) # [[Isabel Ruiz Lara]] kazetaria (Espainia, XX. mendea) # [[Isabel Ruiz Ruiz]] artista (Guatemala, 1945-2019) # [[Isabel Vilallonga]] politikaria (Badajoz 1949) # [[Jackie Forster]] kazetaria, aktorea, ekintzaile lesbiana (Erresuma Batua, 1926-1998) # [[Jennifer Lee Carrell]] idazlea (AEB 1962) # [[Joana Bonet]] kazetaria (Leida, 1966) # [[Juana Castro Muñoz]] poeta (Kordoba 1945) # [[Juana Cruz]] toreatzaile aitzindaria (Madril 1917-1981) # [[Julia Castillo]] antropologoa, poeta (Madril 1956) # [[Julia Uceda]] poeta (Sevilla 1925) # [[Karen Forkel ]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1970) # [[Karimeh Abbud]] argazkilaria eta artista ('''Palestina''' 1896-1940) # [[Khalida Jarrar]] politikari '''palestinarra''' (Jordania 1963) # [[Laila Shawa]] artista bisuala ('''Palestina''' 1940-Londres 2002) # [[Lamia Ziadé]] Libanoko pintore eta komikigilea (Beirut, 1968) # [[Laura Zambrano Padilla]] hezitzailea eta iraultzailea (Peru, 1945) # [[Leonor Fernández de Torreblanca]] dama, Cervantesen amama (Kordoba ?-1557) # [[Lia (abeslaria)]] (Japonia 1981) # [[Lil Milagro Ramírez]] poeta, gerrillaria (Salvador 1946-1979) # [[Linda Maria Baros]] hizkuntzalaria, itzultzailea (Errumania 1981) # [[Linda Sobeh Alí]] diplomazialaria ('''Palestina''' 1968) # [[Livia Gouverneur]] gerrillaria (Venezuela, 1941-1961) # [[Lola Lorente]] ilustratzailea (Bigastro, Valentzia, 1980) # [[Lola Mora]] eskultorea, asmatzailea, aitzindaria (Argentina 1866-1936) # [[Louise McPaul]] xabalina jaurtitzailea (Australia 1969) # [[Lucrecia Pérez]] etxeko langilea, arrazismoaren lehenengo biktima aitortua Espainian (Dominikar Errepublika, 1959 - Madril, 1992) # [[Maider Oleaga]] zinema-zuzendari eta gidoigilea (Bilbo, 1976) # [[Malika Gaïd]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1933-1958) # [[Manuela Burló]] film zuzendaria, gidoilaria (Murtzia 1978) # [[Manuela Sancho]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1783-1863) # [[Margaluz]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Palma 1939-2006) # [[Margarida Pinto]] aktorea, kazetaria ( Portugal 1966) # [[Marguerite Buffet]] idazlea (Frantzia, 1620-1680) # [[María Adela Caría]] bakteriologoa, ikertzailea (Argentina 1915-1989) # [[María Agustín]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1784-1831) # [[María Antonia Ortega]] poeta (Madril 1954) # [[María de la Consolación Azlor]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Girona 1775- Zaragoza 1814) # [[María de los Reyes Fuentes]] poeta ( Sevilla 1927-2010) # [[María Forteza]] aitzindaria. Seguraski, Espainiako 1. emakume zinegilea (Mallorca 1913-1961) # [[María Guerra]] kazetaria, zinema kritikaria (Madril 1965) # [[Maria Hervás]] aktorea (Madril 1978) # [[María Isabel Sánchez Vegara]] idazlea...(Bartzelona ?) # [[Maria Josefa Yzuel Giménez]] fisikaria (Huesca, 1940) # [[Maria Keil]] artista (Portugal 1914.2012) # [[María Larrea|Maria Larrea]] zinegilea (Bilbo, 1979) # [[María Lostal]] heroia ( ?- Zaragoza ç1809) # [[María Manuela Pignatelli de Aragón Gonzaga]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1753-Madril 1816) # [[María Martín Barranco]] idazlea, genero ikuspegian aditua (Granada XX. mendea) # [[Maria Occhipinti]] anarkista eta idazlea (Italia 1921-Erroma 1996) # [[María Pantoja Sánchez]] soziologoa eta iraultzailea (Peru, 1953) # [[María Pilar Fumanal]] geomorfologoa (Valentzia 1940-1998) # [[María Rosal]] poeta, irakaslea (Kordoba 1961) # [[María Victoria Atencia]] poeta (Malaga 1931) # [[Marie Sara]] burtzikaria (Frantzia 1964) # [[Marie-Castille Mention-Schaar]] film zuzendaria, gidoilaria, kazetaria ( Frantzia 1963) # [[Marisa Soleto]] legelaria (Cáceres 1966) # [[Mary Montagu]] idazlea (EB 1689-1762) # [[Matilde Cherner]] idazlea (Salamanca, 1833-Madril 1880) # [[Matilde Muñoz Sampedro]] aktorea ( Madril 1900-1969) # [[Mercedes Muñoz Sampedro]] aktorea (Madril 1896-1979) # [[Mikaela Ingberg ]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1974) # [[Mily Possoz]] margolaria (Portugal, 1888-1968) # [[Mirela Manjani]] xabalina jaurtitzailea (Albania 1976) # [[Miriam Rothschild]] zientzialaria (Erresuma Batua, 1908-2005) # [[Miriam Tlali]] emakume beltz eta idazlea (Hego Afrika, 1933-2017) # [[Montserrat Casas]] fisikaria (Girona 1955-Bartzelona2013) # [[Nandar]] aktibista feminista (Myanmar, 1995) # [[Natalia Lisovskaya]] atleta, pisu jaurtitzailea (Errusia 1962) # [[Natalia Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea ( Bielorrusia 1964) # [[Nathalie Handal]] idazlea (EE.BB. 1969) # [[Nelly Evans Risco]] iraultzailea (Peru, 1943) # [[Nicole Girard-Mangin]] medikua (Frantzia, 1878-1919) # [[Nina Bari]] matematikaria (Errusia, 1901-1961) # [[Olga Gavrilova]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1957-2022) # [[Olga Rivero Jordán]] poeta (La Laguna, 1928-2021) # [[Päivi Alafrantti]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1964) # [[Panmela Castro]] grafitigile, artista, ekintzaile (Brasil, 1981) # [[Petra Felke]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Pilar Costa]] abokatua, politikaria (Eivissa 1967) # [[Pureza Canelo]] poeta (Cáceres 1946) # [[Quan Zhou Wu]] ilustratzaile eta komikigilea (Algeciras, 1989) # [[Randa Siniora]] eskubideen aldeko ekintzailea ('''Palestina''' ç1961) # [[Rauda Morcos]] LGBTIQ ekintzaile (Palestina, 1974) # [[Raymonde Arcier]] artista, feminista (Frantzia, 1939) # [[Raymonde Peschard]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1927-1957) # [[Rebecca Guay]] akuarelista (EE.BB. XX. mendea) # [[Rita Azevedo Gomes]] zinema zuzendaria (Lisboa, 1952) # [[Romelia Alarcón Folgar|Rogelia Alarcón]] idazlea, pianista (Guatemala, 1900-1971) # [[Rosa Chávez]] poeta, aktorea, kultura kudeatzailea (Guatelama, 1980) # [[Rosa Pereda]] idazlea, kritikaria (Santander 1949) # [[Rosa Romojaro ]] poeta, ikertzailea (Cádiz 1948) # [[Rosa Spottorno Topete]] itzultzailea, feminista ( Murtzia 1884-1980) # [[Rosario Pardo]] aktorea, zuzendaria (Jaen 1959) # [[Rosaura Álvarez]] poeta, margolaria, irakaslea (Granada 1945) # [[Roxana Stinchfield Ferris]] botanikaria (AEB 1895-1978) # [[Ruth Mateu Vinent]] politikaria (Menorca 1976) # [[Sabine Braun]] heptatloi- atleta (Alemania 1965) # [[Sara Doke]] belgikar kazetaria, itzultzaile (Frantziar, 1968) # [[Sara Estela Ramírez]] irakasle, kazetari, feminista ..(Mexiko, 1881-1910) # [[Sheila Minor]] ikertzailea (EE.BB., 1946) # [[Silke Renk]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Sofia Montaner Arnau]] azken trementinairea (Lleida 1908-1996) # [[Sofía Sakorafa]] greziar-'''palestinar''' politikaria, xabalina-jaurtitzailea (Grezia 1957) # [[Soledad Ortega Spottorno]] filosofoa, irakaslea, editorea (Madril 1914-2007) # [[Soledad Varela Ortega]] filologoa, ikertzailea (Madril 1945) # [[Sonia Nimr]] idazlea ('''Palestina''', 1955) # [[Sonia Pulido]] ilustratzailea (Bartzelona, 1973) # [[Steffi Nerius]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1972) # [[Suheir Hammad]] poeta ('''Jordania''', 1973) # [[Tatiana Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1968) # [[Telma Reca]] psikiatra aitzindaria (Argentina 1904-1979) # [[Teresa Bolaños de Zarco]] idazlea, pianojolea eta margolaria (Guatemala, 1922-1998) # [[Tiina Lillak ]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1961) # [[Truus Menger-Oversteegen|Truus Menger]] eskultorea, aktibista (Holanda 1923-2016) # [[Virginia Yagüe]] gidoilaria, idazlea ( Madril 1973) # [[Ynes Mexia]] botanikaria (Mexiko/AEB 1870-1938) # [[Zahia Ziouani]] orquestra zuzendaria (Paris 1978) # [[Zinaída Guipius]] poeta, idazlea (Errusia- Frantzia, 1869-1945) # [[Ziza Massika]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1934-1959 }} ==='''Berriak 2023''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Abanda Elustondo]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Donostia, 1989) # [[Amaia Arranz Mendiguren]] ----'''SORTUA''' biologoa eta ikertzailea (Bilbo 1978) # [[Andrea Garcia-Santesmases]] ----'''SORTUA''' soziologoa, antropologoa (Madril 1988) # [[Carmen Albisu]] efef'''SORTUA''' euskaltzailea, euskara irakaslea (Errenteria, 1916-Tutera, 2007) # [[Irati Gorostidi Agirretxe]] '''SORTUA''' artista, zinemagilea (Egues, 1988) # [[Itziar Eguren]] ef--'''SORTUA''' erizaina, txistularia (Elorrio 1953) # [[Izar Zubiaga]] ef--'''SORTUA''' futbolaria (Durango 2006) # [[Leire Ayala]] ef--'''SORTUA''' abeltzaina (Bilbo/Elorrio 1972) # [[Maialen Braña]] ----'''SORTUA''' abeslaria, irakaslea (Elizondo, 1998) # [[María Ángeles Sallé Alonso]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, ikertzailea (Panama, 1956) # [[Maria Pilar Zuriarrain]] ef--'''SORTUA''' txistularia (Zizurkil, 1953) # [[Marta Rodríguez Fouz]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, kazetaria eta futbolaria (Coruña, 1972) # [[Patricia Tornero]] ----'''SORTUA''' gaztagilea (Valentzia....) # [[Tatiana Romero Reina]] ----'''SORTUA''' historialaria, aktibista (Mexiko, 1984) # [[Julia Arévalo]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1898-1985) # [[Abala Bose]] gizarte langilea (Bangladesh, 1864-1951) # [[Alberta Ferretti ]] diseinatzailea (Italia 1950) # [[Alessandra Korap]] lider indigena (Brasil, 1958) # [[Alicia Luna]] gidoilaria, irakaslea (Madril 1963) # [[Alicia Senovilla ]] aurkezlea (Madril 1969 ) # [[Amna Suleiman]] maistra eta txirrindularia Palestinan (Damasco, 1982) # [[Amparo Fortuny]] dokumentalgilea, ekoizlea (Valentzia XX. mendea) # [[Ana García Lozano]] kazetaria (Valentzia 1963) # [[Ana Iris Simón ]] kazetaria, idazlea (Ciudad Real 1991) # [[Anita Sirgo]] sindikalista, komunista, ekintzailea (Asturias, 1030) # [[Anna Lizaran]] aktorea (Bartzelona 1944-2013) # [[Anna Murià]] idazlea, kazetaria, ekintzaile erbesteratua (Bartzelona, 1904-Tarrasa, 2002) # [[Annie Baker]] film zuzendaria (AEB 1981) # [[Antonia Dell'Atte ]] modelo ohia, aurkezlea (Italia 1960) # [[Anwara Bahar Chowdhury]] idazlea eta ekintzailea (Bangladesh, 1919-1987) # [[Asma al-Ghul]] kazetaria, feminista (Palestina, 1982) # [[Asma Tubi]] poeta eta kazetaria (Palestina, 1905-1983) # [[Assumpció Casals]] aktore erbesteratua (Bartzelona, 1896-1975) # [[Auguste Deter]] dokumentatutako 1. Alzheimer goiztiar kasua (Alemania 1850-1906) # [[Beatriz de Bobadilla (Gomerako andrea)]] Tenerifeko konkistatzailea (Medina del Campo, ?-1504) # [[Beatriz Enríquez de Arana]] Kolonen bikotea eta Fernando Kolonen ama (Kordoba, 1465-1522) # [[Blanca Padilla]] modeloa, diseinatzailea (Madril 1995) # [[Bushra al-Tawil ]] kazetaria, aktibista (Palestina 1993) # [[Carlota Soldevila]] aktorea, irakaslea (Bartzelona 1929-2005) # [[Carme Ballester|Carmen Ballester]] kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1900-Paris, 1972) # [[Carme Serrallonga]] pedagogoa, itzultzailea (Bartzelona 1909-1997) # [[Carmen Alcázar]] wikilaria (Mexiko) # [[Carmen Domingo]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1970) # [[Carmen Lomana]] enpresaburua, socialitea (Leon 1948) # [[Carolina Punset]] politikaria (AEB/Katalunia 1971) # [[Celestina Marrón]] sindikalista (Asturias, 1926-2016) # [[Chelo García-Cortés]] kazetaria (Ourense 1951) # [[Clotilde Luisi]] abokatu, dramaturgo, feminista (Uruguai, 1882-1969) # [[Conchi Arnal Claro]] ekintzaile feminista (Tanger, 1950) # [[Conxita Herrero]] komik ilustratzailea (Katalunia, 1993) # [[Daniela Catrileo]] poeta maputxea (Txile, 1987) # [[Daniela Feixas]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Katalunia 1973) # [[Dolors Oller]] irakaslea, idazlea, literatura kritikaria (Girona 1942) # [[Eileen O'Shaughnessy]] Britainia Handiko idazlea (1905–1945) # [[Elisa Coll]] idazlea, ekintzailea, bisexuala (Madril 1992) # [[Elisabeth Reyes]] modeloa (Malaga 1985) # [[Elsa Punset]] idazlea ( Londres/Katalunia 1964) # [[Elvira Espejo Ayca]] artista, poeta, ehulea (Bolivia, 1981) # [[Eva García Magriñá]] ikertzaile eta idazle (Donostia, 1966) # [[Eva Hache]] umorista, aurkezlea (Segovia 1971) # [[Fadila Saâdane]] Aljeriako gerrako zuen militante nazionalista (1938-1960) # [[Fanny Kemble]] aktore, idazle eta esklabotzaren aurkako abolizionista (Britainia Handia, 1809-1893) # [[Gema López]] kazetaria (Madril 1971) # [[Georgette Rizk]] ekintzailea (Palestina 1925-2018) # [[Hanan Al-Agha]] idazle eta artista (Palestina, 1948-2008) # [[Helena Béjar]] soziologoa, irakaslea (Madril 1956-2023) # [[Helga Tawil-Souri]] dokumentalgile, ikertzaile eta idazle (Kuwait, 1969) # [[Hiba Kamal Abu Nada]] poeta, eleberrigilea, wikilaria (Meka, 1991-Gazako zerrenda, 2023) # [[Hind al-Husseini]] aktibista, hezitzailea (Palestina, 1916-1994) # [[Inés Luisi]] medikua (Uruguai, XIX.mendea- 1965) # [[Irene Bordoy]] margolaria, irudigilea (Mallorca 1940) # [[Isabel Gemio]] kazetaria (Badajoz 1961) # [[Isabel González González]] politikaria eta ekintzailea (Tenerife, 1890-1968) # [[Isabel Pinto de Vidal]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1885-1969) # [[Isabella Eklöf]] zinemagilea (Suedia, 1978) # [[Islah Jad]] aktibista, ikertzailea, irakaslea (Palestina 1951) # [[Jackie Salloum ]] artista, film zuzendari palestinarra (AEB XX. mendea) # [[Jahanara Arzu]] poeta (Bangladesh, 1929) # [[Jenna Elfman]] aktorea (AEB 1971) # [[Jimena Menéndez-Pidal|Jimena Menendez Pidal]] pedagogoa (Madril, 1901-1990) # [[Júlia Coromines]] medikua, psikiatra erbesteratua (Bartzelona 1910-2011) # [[Julud Daibes]] palestinar arkitektoa eta politikaria (Betleem, 1965) # [[Jutta Koether]] artista, musikaria eta kritikaria (Alemania, 1958) # [[Kamilya Jubran]] abeslari palestinarra (Israel, 1962) # [[Kamini Roy]] poeta eta ekintzailea (Bangladesh, 1864-1933) # [[Kapitolina Díaz]] soziologoa (Leon, ) # [[Kholoud Faqih|Kholoud Faqin]] epailea (Palestina, XX.mendea) # [[Laudelina de Campos Melo]] etxeko-langileen aldeko sindikalista (Brasil, 1904-1991) # [[Laura Caballero]] gidoilaria, zuzendaria (Madril 1978) # [[Lola Lizaran]] aktorea (Almeria/Bartzelona 1931-2003) # [[Lucila Gamero]] mediku, zirujau, idazle eta feminista (Honduras, 1873-1964) # [[Lucy Prebble]] antzerkigilea (Britainia Handia 1981) # [[Luisa Luisi]] poeta, pedagogoa (Uruguai, 1883-1940) # [[Lurdes Lekuona Laburu|Lurdes Lekuona]] Zalduondoko alkatea (Gasteiz, 1958) # [[Magdalena Antonelli Moreno]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1877-1955) # [[Maha Haj]] palestinar jatorriko zinema zuzendari israeldarra (Nazaret, 1970) # [[Mai Masri]] zinema-zuzendaria (Jordania, 1959) # [[Maliha Hamidou]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1942-1959) # [[Mar Coll]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1981) # [[Margarida Minguillón]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1947) # [[Maria Dolors Bargalló]] Kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1902-Mexiko,1980) # [[María España Almendro]] saskibalio-jokalaria (Mallorca 1992) # [[Maria Majoral]] trementinairea (LLeida 1887-1976) # [[Maria Mies]] soziologoa (Alemania, 1931-2023) # [[María Patiño]] kazetaria (Coruña 1971) # [[María Teresa Josefina Janicki]] hezitzailea (Frantzia-Uruguai, XIX. mendea- ?) # [[Mariam Barghouti]] amerikar-palestinar kazetari, aktibista (Palestina-AEB, 1993) # [[Marina Comas]] aktorea (Bartzelona 1996) # [[Marta Angelat ]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1953) # [[Marta Corredera]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Marta Nebot]] kazetaria (Sevilla 1975) # [[Marta Pérez Sierra]] idazlea, poeta (Bartzelona 1957) # [[Maruja Lozano]] bolero eta kopla abeslaria (Valentzia 1935 - Malaga 2022) # [[Mary Al-Atrash]] igerilaria (Palestina 1994) # [[Mary Ann Shadd]] aktibista abolizionista, kazetaria, irakaslea (AEB, 1823-1893) # [[Maryse Gargour]] zinemagilea eta kazetaria (Palestina, XX. mendea) # [[Matilde_Fern%C3%A1ndez]] Politikaria feminista (Madril, 1950) # [[Mayada Al-Sayad]] alemaniar-palestinar atleta (Berlin, 1992) # [[Mériem Bouatoura]] Aljeriako gerrako borrokalari independentista (1938-1960) # [[Meriem Saâdane]] aljeriar erizaina eta militante nazionalista (1932-1958) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Miriam Saavedra]] modeloa, aktorea (Peru 1993) # [[Montse Amenós]] eszenografoa, jantzi-deseinatzailea (Bartzelona 1954) # [[Montse Guallar]] aktorea, aurkezlea (Bartzelona 1960) # [[Montserrat Cornet]] idazlea (Bartzelona 1934) # [[Mrinalini Sen]] idazlea (Bangladesh, 1879-1972) # [[Nadia Hafid]] ilustratzailea (Katalunia, 1990) # [[Nancy Meyers]] zuzendari, ekoizle eta gidoilaria (AEB 1947) # [[Natalia (abeslaria)]] tb aurkezlea (Cádiz 1982) # [[Natasha Neri]] aktibista, zinema zuzendaria (Brasil, XX. mendea) # [[Norma Andrade]] ekinzailea (Mexiko) # [[Noura Erakat]] amerikar-palestinar aktibista, irakaslea (Kalifornia, 1980) # [[Olatz Arregui]] piraguista (Donostia, 1999) # [[Paula Hernández (ahots aktorea)]] (Girona 1998) # [[Paula Hernández ]] aktorea, gidoilaria, zuzendaria (Argentina 1969) # [[Paulina Luisi]] mediku, sufragista, aktibista feminista (Uruguai, 1875-1950) # [[Pilar Boyero]] kopla abeslaria, irakaslea (Cáceres 1974) # [[Reem Frainah]] psikologoa, aktibista (Palestina ?) # [[Rosa Catrileo|Rosa Castrilleo]] abokatu maputxea (Temuco, Txile, 1981) # [[Rosa Estiarte]] igerilari olinpikoa (Manresa 1959-1985) # [[Rosa María Fernández García|Rosa María Fernandez García]] sindikalista (Asturias, 1942-2021) # [[Rosa Novell ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1952) # [[Sahar Jalifa]] idazlea (Palestina, 1942) # [[Samar Nassar]] igelaria (Libano, 1978) # [[Samiha Khalil]] politikaria, ekintzailea (Palestina 1923-1999) # [[Shadia Mansour]] hip-hoparen 1. dama arabiarra (Londres 1985) # [[Shamim Azad|Shamin Azad]] poeta eta idazlea (Bangladesh, 1952) # [[Sílvia Quer]] film zuzendaria ( Bartzelona 1962) # [[Sofía Álvarez Vignoli]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1899-1986) # [[Sònia Moll]] filologoa, poeta, itzultzailea (Bartzelona 1974) # [[Suad Amiry]] idazle eta arkitektoa (Siria, 1951) # [[Susanna Barranco]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Bartzelona 1975) # [[Tania Safura Adam Mogne]] ikertzaile eta erakusketa komisario (Mozambike, 1979) # [[Teresa Font]] film-editorea (Bartzelona 1956) # [[Tina Pérez]] sindikalista, ekintzalea (Asturias, 1929-1965) # [[Umayya Abu-Hanna]] kazetaria eta idazlea (Palestina-Finlandia, 1961) # [[Woroud Sawalha]] atleta (Palestina, 1991) # [[Yamila Abdalá Taha al Shanti]] irakaslea, politikaria (Palestina 1955-2023) # [[Zaha Hassan]] aktibista, abokatua (Palestina, XX.mendea) # [[Zulaija Al-Shahabi]] Palestinako feminismoaren ekintzaile aitzindaria (1901-1992) }} ==='''Berriak 2023''' ('''iraila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA''' idazlea, poeta (Basauri) # [[Bego Zubia Gallastegi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile (Arrasate, 1965) # [[Dora Manchado]] --ef'''SORTUA''' Tehueltxeeraren azken hiztuna (Argentina, 1934-2019) # [[Jaione López]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, misiolaria (Elorrio 1998) # [[Marta Goikoetxea Luquin]] ef--'''SORTUA''' blogaria (Lizarra, 1984) # [[Nagore Belastegi Martín|Nagore Belaustegi]] ----'''SORTUA''' (Legazpia, 1987) # [[Nerea Azkona]] ----'''SORTUA''' antropologoa, idazlea (Sopela, 1982) # [[Oihane Unzalu]] ef--'''SORTUA''' nutrizionista, kirol monitorea, lasterkaria (Abadiño 1987) # [[Pantxonerak]] '''SORTUA''' arrain saltzaileak (Laredo 1970 hamarkadara arte) # [[Presen Zubillaga Auza]] efef'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Iruñea, 1951-2023) # [[Raquel Esteban Terradillos]] ----'''SORTUA''' ekofisiologoa (Barakaldo, 1982) # [[Adriana Abenia]] aurkezlea, idazlea (Zaragoza 1984) # [[Aina Clotet ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1982ko) # [[Alexandra Narváez]] aktibista, zientzialaria (Ekuador, XX. mendea) # [[Alicia de los Ríos Merino|Alicia de los Rios Merino]] ikasle, gerrilari desagertua (Mexiko, 1952) # [[Amalia Anglés y Mayer]] opera kantaria eta gitarra-jotzailea (Badajoz, 1827-Stuttgart, 1859) # [[Amèlia Jover Velasco]] sindikalista, anarkista eta feminista (Cullera, 1910-Paris, 1997) # [[Amelia Quintanal Martínez-Conde]] futbolean Espainiako emakume talde baten 1. entrenatzailea (Kantabria 1937) # [[Amrita Pritam]] idazlea (Pakistan, 1919-India, 2005) # [[Ana Alba García]] kazetaria, gerra gatazketan aditua (Bartzelona 1971-2020) # [[Ana Borges]] futbolaria, aurrelaria (Portugal 1990) # [[Ana Paris Garcia]] lider sindikalista garrotez eraila (Sevilla, 1898-1938) # [[Ángeles García-Madrid|Ángeles Garcia-Madrid]] idazlea eta preso politikoa (Torrejón, 1918-Madrid, 2015) # [[Angustias Lara Sánchez|Maruja Lara Sánchez]] sindikalista (Granada, 1917-Valentzia, 2012) # [[Anna Cabot Quincy Waterston]] idazlea (AEB 1812-1899) # [[Anna Gréki]] poeta eta ekintzaile aljeriarra (1931-1936) # [[Anna Rodríguez Costa]] dramagilea, zuzendaria (Granada 1972) # [[Anna Stewart (aktibista)]] emakumeen eskubideen aldekoa (Australia 1947-1983) # [[Annette Frances Braun]] entomologoa (EEBB, 1884-1978) # [[Antònia Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[Assumpció Puigdelloses Vila]] etxekoandre fusilatua (1906 - Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Aurora Picornell]] komunista fusilatua (Palma, 1912-Manacor, 1937) # [[Ayo Edebiri]] komediantea, idazlea (AEB1995) # [[Balbina Gayo Gutiérrez|Balbina Gayo Gutierrez]] maistra errepublikarra (1901-1936) # [[Begoña Alberdi]] sopranoa (Bartzelona 1964) # [[Belarmina González Rodríguez]] ekintzaile fusilatua (Palencia, 1914-Porreres, 1937) # [[Blanca Jeannette Kawas]] aktibista (Honduras, 1946-1995) # [[Brígida Pardo López]] etxekoandre fusilatua (Granada, 1904-1936) # [[Carlota Planas Riera]] Espainiako 1. emakume futbolarien ordezkaria (Bartzelona 1992) # [[Carme Claramunt i Barot]] ekintzaile fusilatua (Tarragona, 1897 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Carme Portaceli]] antzerki-zuzendaria, irakaslea (Valentzia 1957) # [[Carmen Arrojo]] maistra, memoriaren aldeko ekintzailea (Madril, 1918-2017) # [[Carmen Arrufat]] aktorea (Castelló 2002) # [[Carmen del Riego]] kazetaria, 1. emakume-presidentea Madrileko Prentsa Elkartean (Asturias 1960) # [[Carmen Maria Garcia "García de Saura"|Carmen María Garcia]] idazle eta margolaria ( Molina de Segura) # [[Carol López ]] dramagilea, aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1969) # [[Carolina Ferre]] kazetaria (Alacant 1974) # [[Caroline Rémy de Guebhard]] idazle feminista (Frantzia, 1855-1929) # [[Catalina Flaquer]] ekintzailea fusilatua (Capdepera, 1876-Porreres,1937) # [[Catalina Martín López de Bustamante]] gerrillara, alfereza (Espainia ?-XIX. mendea) # [[Catalina Narváez de Ruiz]] brodatzailea, margolaria (Cádiz 1861- ¿ 1929) # [[Catherine Cusset]] filosofoa (Frantzia 1963) # [[Celia Tapias]] Buenos Airesko lehen emakume abokatua (1885-1964) # [[Chelsea Ashurst]] futbolaria, atezaina (Ingalaterra 1990) # [[Cinta Sabaté]] eskultorea, margolaria (Tarragona 1946) # [[Clara Pueyo Jornet]] Errepublikano desagertua (Villanueva eta GEltrú, 1914-1943) # [[Claudia López Benaiges]] feminista, anarkista eraila (Txileko Santiago, 1972-1998) # [[Clotilde García del Castillo]] Sorollaren musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (Valentzia, 1865-Madril, 1929) # [[Concepción Caceres|Concepción Cáceres]] emagin fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Concha Carretero]] frankismoaren biktima (Madril, 1918-2014) # [[Concita De Gregorio]] kazetaria, idazlea (Italia 1963) # [[Coral Bracho]] hizkuntzalaria, poeta (Mexiko 1951) # [[Courtney Barnett ]] rock abeslaria (Australia 1987) # [[Cristina Clemente]] idazlea, gidoilaria, zuzendaria( Bartzelona 1977) # [[Cristina Fernández Pereda]] atezain fusilatua (Leon, 1900 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Diana Nyad]] igerilaria eta kazetaria (New York, 1949) # [[Djamila Amrane-Minne]] poeta eta historialaria, Aljeriako Independentzia Gerrako ekintzailea (1939-2017) # [[Dolores Cacuango]] Indigenen aldeko ekintzailea (Ekuador, 1881-1971) # [[Dolors Feliu]] abokatua, unibertsitateko irakaslea, politikaria (Roda de Ter, 1964) # [[Dolors Giorla Laribal]] etxekoandre fusilatua (Bartzelona, 1912 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Dolors Prat Coll]] anarkosindikalista (Ripoll, 1905-Tolosa, 2001) # [[Elena Martín]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Elina Garanca]] mezozosopranoa (Letonia 1976) # [[Elionor Malich Salvador]] emakume errepublikano fusilatua (Piorat, 188?- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Elisa García Sáez]] sindikalista, erizaina, Gerra Zibilean hildako milizianoa (Bartzelona, 1916-Huesca, 1936) # [[Elizabeth Evatt ]] epailea (Australia 1933) # [[Emakumezkoen Nazioarteko Zinemaldia (Australia)]] Australia 1975 # [[Emilia Dilke]] idazlea (Erresuma Batua, 1840-1904) # [[Encarnación Magaña]] antifrankista eraila (Almeria, 1921-1942) # [[Estefanía Banini]] futbolaria, aurrelaria (Argentina 1990) # [[Eugenia González Ramos]] sindikalista fusilatua (Bartzelona, 1919 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Eumelia Hernández]] sindikalista eta feminista (Venezuela, 1913-1990) # [[Eveline Safir Lavalette]] frantses jatorriko ekintzaile aljeriarra (1927-2014) # [[Evelyn Glennie]] perkusionista gorra (Eskozia 1965) # [[Fabiana da Silva Simões]] furbolaria (Brasil 1989) # [[Felicidad Duce]] jostuna, aitzindaria, enpresaburua (Bartzelona 1908-2000) # [[Flora Sanhueza]] pedagogo anarkista (Txile, 1911-1974) # [[Florence Ethel Johnson]] sindikalista, maistra (Australia 1884-1934) # [[Florencia Bonsegundo]] futbolaria (Argentina 1993) # [[Francisca Senhorinha da Motta Diniz|Francisca Sehorinha]] idazlea (Brasil,1834- ?) # [[Giovanna Berneri]] anarkista ekintzailea (Italia, 1897-1962) # [[Hélène Monastier]] aktibista, irakasle (Suitza, 1882-1976) # [[Hubertine Auclert|Hubertine Auchert]] feminista ekintzailea (Frantzia, 1848-1914) # [[Inés Jiménez Lumbreras]] errepublikano fusilatua (Madril, 1915-Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Irene Moray]] argazkilaria, film-zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Isabel Mesa Delgado]] Sindikalista (Ronda, 1913-Valentzia, 2002) # [[Jane eta Louise Wilson]] artistak (Ingalaterra 1967) # [[Jessica Gleeson]] futbolaria, defentsa (Irlanda 1993) # [[Jessie Street Emakumeen Liburutegi Nazionala]] Australia 1989 # [[Jessie Street]] ekintzailea (Brithis Raj/India 1889-Australia 1970) # [[Jill Ellis]] futbolari, entrenatzaile ohia (Erresuma Batua 1966) # [[Joaquina Charro Gómez]] sindikalista fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Josephine Shaw Lowell]] aktibista (AEB, 1843-1905) # [[Juana Aranguren Rica]] abokatu feminista (Bilbo, 1952) # [[Julia López (artista)]] margolari autodidakta (Mexiko 1936) # [[Kamilla Seidler ]] sukaldariburua (Danimarka 1983) # [[Kristine Lilly]] nazioarteko partida gehien jokatutako futbolari ohia (AEB 1971) # [[Laura Ràfols]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1990) # [[Leda Rafanelli]] feminista, sufia, idazlea (Italia, 1880-1971) # [[Leila Ouahabi]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1993) # [[Leonor Lavado]] imitatzailea, aktorea (Kordoba 1987) # [[Lesbia Urquía]] aktibista (Honduras, 1967-2016) # [[Lola Gallardo]] futbolaria, atezaina (Sevilla 1993) # [[Lucía Alemany]] film-zuzendaria(Castelló 1985) # [[Lucía Pascual Palomo]] xake-jokalaria (Madril 19) # [[Luisa Gómez de la Torre|Luisa Gomez de la Torre]] ekintzailea (Quito,1887-1976) # [[Magdalena Nolla Montseny]] etxekoandre fusilatua (Tarragona, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Malena Costa]] modeloa (Mallorca 1989) # [[Manuela Díaz Cabezas]] ekintzaile antifrankista (Kordoba, 1920-Suitza, 2006) # [[Margarita Murillo]] aktibista (Honduras, 1958 - 2014) # [[Margarita Rivière]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1944-2015) # [[María Angélica Barreda|Maria Angelica Barreda]] Argentinako lehen emakume abokatua (1887-1963) # [[María Antonia Iglesias]] kazetaria, idazlea (Madril 1945-Pontevedra 2014) # [[María de la Purificación de la Aldea y Ruiz de Castañeda|Purificación de la Aldea]] emagina, ekintzailea ( Madrid, 1889-1976) # [[María Escoté]] jostuna, arropa diseinatzailea (Bartzelona 1979) # [[María Esteve |María Esteve Flores]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Herrera Magdaleno|Maria Herrera Magdaleno]] Giza eskubideen aldeko aktibista (Mexiko, 1950) # [[Maria Jiménez]] abeslatia eta aktorea (SEvilla, 1950-2023) # [[María Joaquina de Viera y Clavijo]] idazlea (Kanariak, 1737-1819) # [[Maria Jose Pons]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1984) # [[María Martín López]] memoria historikoaren aldeko borrokalaria, frankismoaren biktima (Avila, 1930-Toledo,2014) # [[Maria Mies]] alemaniar soziologoa (Steffeln, 1931-2023) # [[María Moreno]] idazlea eta kazetaria (Buenos Aires, 1947) # [[Maria Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[María Pry]] entrenatzailea, futbolari ohia (Sevilla 1984) # [[María Victoria Walsh]] kazetaria, borrokan hila (Buenos Aires, 1950-1976) # [[Marie Louise Berneri]] idazle anarkista (Italia, 1918-Londres, 1949) # [[Marsia Taha]] boliviar sukaldaritzako chef aitzindaria (Bulgaria 1989) # [[Marta Lois]] irakaslea, politikaria (Vigo, 1969) # [[Marta Torrejón]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1990) # [[Martha Asunción Alonso]] poeta itzultzailea (Madril, 1987) # [[Mary Cynthia Dickerson]] herpetologoa (AEB 1866-1923) # [[Maud Nathan]] aktibista, sufragista (AEB, 1862-1946) # [[Maud Slye]] minbizi ikertzailea (AEB 1879-1954) # [[Maya Hansen]] moda diseinatzailea (Madril 1978) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Milagros Pérez Oliva ]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Huesca 1955) # [[Minnehaha ]] poema bateko fikziozko pertsonaia (AEB 1855) # [[Míriam Nogueras]] politikaria eta enpresaburua (Bartzelona, 1980) # [[Montse Germán]] aktorea (Bartzelona 1969) # [[Natalia Ramos (futbolaria)]] defentsa (Tenerife 1999) # [[Neus Bonet]] kazetaria, irakaslea (Bartzelona 1959) # [[Neus Bouza Gil]] CNTko militante fusilatua (Bartzelona, 1916- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Nieve de Medina]] aktore eta zuzendaria (Madril,1962) # [[Noelia López ]] modeloa, tb aurkezlea (Sevilla 1986) # [[Noelia Ramos]] futbolaria, atezaina (Tenerife 1999) # [[Olga Luzardo]] kazetaria eta ekintzailea (Venezuela, 1916-2016) # [[Patri Guijarro]] futbolaria, defentsa (Palma Mallorcakoa 1998) # [[Patricia Ferreira]] gidoilaria, zuzendaria (Granada 1958) # [[Patricia Rodríguez Barrios]] 1. Gizonezko Futbol talde gerentea (Gipuzkoa 1982) # [[Pazzis Sureda]] eskultorea, margolaria (Mallorca 1907-1939) # [[Pepita Laguarda Batet]] anarkista,gerra zibilean eraila (Bartzelona, 1919-1936) # [[Pepita Patiño Páez]] makien laguntzailea, komunista (Kordoba, 1925-2015) # [[Piedad Arribas]] ekintzailea, frankismoaren biktima (Toledo, 1920-Madril, 2010) # [[Pilar Montaner Maturana]] margolaria (Mallorca 1876-196119) # [[Pilar Prades]] garrotez eraildako neskame pozoitzailea (Valentzia, 1928-1959) # [[Purificación Pérez Benavent]] sindikalista (Valentzia, 1919-Kanada, 1995) # [[Ramona Peralba Sala|Ramona Peralta Sala]] langile fusilatua (Gironella, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Raquel Cabezón]] futboalari ohia (Bartzelona 1978) # [[Rianna Jarrett]] futbolaria, aurrelaria (Irlanda 1994) # [[Rocío García Martínez]] txirrindularia (Madril 1974) # [[Romina Belluscio]] kazetaria, modeloa ( Argentina 1979) # [[Sandra Hermida Muñiz]] film-, dokumental ekoizlea (Tarragona 1972) # [[Sandra Paños]] Futbolaria, atezaina (Alacant 1992) # [[Sandra Vilanova]] futbolari ohia, erdilaria (Bartzelona 1981) # [[Sara Nieves Matheu García]] irakaslea, zibersegurtasun ikertzailea (Murtzia 1992) # [[Sara Ortega (futbolaria)]] , aurrelaria (Errioxa 2005) # [[Sara Serrat]] futbolaria, idazlea (Huelva 1995) # [[Sara Suárez Solís]] idazle feminista (Oviedo, 1925-2000) # [[Sarah Bouhaddi]] futbolaria, atezaina (Frantzia 1986) # [[Sari Van Veenendaal]] futbolaria, atezaina (Herbehereak 1990) # [[Sarina Wiegman]] entrenatzailea, futbolari ohia (Herbehereak 1969) # [[Sayaka Fernández Díaz]] dokumentalgilea (Cáceres 1978) # [[Sha'Carri Richardson]] atleta (AEB 2000) # [[Silvia Meseguer]] futbolari ohia, medikua (Teruel 1989) # [[Soledad Gallego-Díaz]] kazetaria (Madril 1951) # [[Sonia Bermúdez Tribano]] futbolaria, entrenatzailea, berriemailea (Madril 1984) # [[Sonia García Galán]] historialaria eta feminista (Aviles, 1981) # [[Sonia Grande]] cinema-jantzi diseinatzailea (Asturias 1964) # [[Susana Carro]] Filosofoa irakaslea, femilnista (Mieres, 1971) # [[Tania Martínez Portugal|Tania Martinez Portugal]] poligologoa, irakaslea,feminista (Etxebarri, 1963) # [[Toña Is ]] futbolaria, entrenatzailea (Asturias 1966) # [[Tránsito Amaguaña]] ekintzaile indigena (Ekuador,1909-2009) # [[Urimare]] kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Urrezko Neskatoak]] Olinpiar Jokoetako gimnasta erritmiko txapeldunak, Atlanta 1996 # [[Valentina Muñoz]] aktibista feminista (Txile, 2002) # [[Vera Pauw]] bortxatutako futbolaria, entrenatzailea (Hebehereak 1963) # [[Vicky Losada]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Victoria Prego]] kazetaria (Madril 1948) # [[Viola Calligaris]] futbolaria (Suitza 1996) # [[Yolanda Flores]] kazetaria, irrati esataria (Madril, 1960) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] efef'''SORTUA''' abokatua eta aktibist (Gamiz, 1978- Barakaldo, 2023) # [[Ana Soto]] --ef'''SORTUA''' kazike (Venezuela, 1618-1668) # [[Awen Iorwerth]] ----'''SORTUA''' medikua, unibertsitateko irakaslea # [[Erika Arrizabalaga]] ----'''SORTUA''' txistularia (Gasteiz, 2000) # [[Gentz del Valle]] ef--'''SORTUA''' artista (Lekeitio, 1957) # [[Orocomay]] ----'''SORTUA''' kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Xochilt Madai|Xochitl Madai]] ----'''SORTUA''' arkitektua eta ekintzailea (Mexiko, 1972) # [[Ada Liberio]] gimnasta errimikoa (Zaragoza 1974) # [[Adriana Díaz Enciso]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Alba González]] idazlea, politikaria (Asturias 1986) # [[Alice Kellen]] idazlea (Valentzia, 1989) # [[Amalia Bautista]] poeta (Madril 1962) # [[Amparo Barayón]] piano-jola eta sindikalista fusilatua (Zamora, 1904-1936) # [[Ana Bautista]] gimnasta erritmikoa (Kanariak 1972) # [[Ana Carmona Ruiz]] mutil itxuraz jokatzea lortu zuen futbolaria (Malaga 1908-1940) # [[Ana María de Foronda|Ana Maria de Foronda]] idazlea eta itzultzailea (1910-1990) # [[Anna Szatkowska]] idazlea (Polonia, 1928-2015) # [[Antònia Fontanillas Borràs]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1917-Frantzia, 2014) # [[Apacuana]] kazikea (Venezuela, XVI. mendea) # [[Athenea del Castillo]] futbolaria (Kantabria 2000) # [[Bathsua Makin]] Proto-Feminista (Londres, 1600-1675) # [[Beatriz Corredor]] legelaria, politikaria (Madril 1968) # [[Blanche Stuart Scott]] hegazkinlaria (EEBB. 1884-1970) # [[Carla Barber]] medikua, modeloa (Kanariak 1990) # [[Carmen Avilés]] atleta (Madril 2002) # [[Carmen Herrero Vicent]] medikua, ikertzailea (Castelló, 1986-2023) # [[Carmen Montes]] itzultzailea (Cádiz 1963) # [[Cata Coll]] futbolaria (Mallorca 2001) # [[Cathy Xaudaró]] gimnasta erritmikoa (Filipinak/ Espainia 1960) # [[Cecilia Domínguez Luis|Cecilia Dominguez]] idazlea (La Orotava, 1948) # [[Cecilia Pantoja]] abeslaria (Txile, 1943 - 2023) # [[Celia Flores]] abeslaria (Madril, 1981) # [[Charlotte Maxeke]] aktibista (Hegoafrika, 1871-1936 ) # [[Charlotte von Ahlefeld|Charlotte von Ahlfeld]] idazlea (Alemania, 1782-1849) # [[Charlotte von Stein|Charlote Von Stein]] (Alemania, 1742-1822) # [[Christiane Vulpius]] Goetheren emaztea (Alemania, 1765-1816) # [[Clara Serra]] feminista, ikertzailea, filosofoa, politikari ohia (Madril 1982) # [[Concha Monrás]] piano-jotzaile fusilatua (Bartzelona, 1898-Huesca 1936) # [[Conchi Sánchez ]] Espainiako 1. emakume futbolari profesionala (Madril 1957) # [[Costanza da Varano]] humanista eta poeta (Italia, 1426-1447) # [[Covadonga Tomé]] pediatra, politikaria (Asturias 1970) # [[Cristina Gallo]] kirol kazetaria, idazlea, aktibista (Asturias 1965) # [[Dahteste]] gerlari, itzultzaile, diplomazialari (1860 - Mexiko Berria, 1955) # [[Diana Wynne Jones]] idazlea (Londres, 1934-2001) # [[Dolores Pla Brugat]] historialaria eta ikertzailea (Girona, 1954-2014) # [[Emakume Indigenen Nazioarteko Eguna]] # [[Emilia Boneva]] gimnasia erritmikoko entrenatzailea (Bulgaria 1938-2019) # [[Emma Cabal]] poeta (Asturias 1962) # [[Enith Salón]] futbolaria ( Valentzia 2001) # [[Esther González]] futbolaria (Granada 1992) # [[Etta Federn]] idazle, itzultzaile, pedagogo eta anarkofeminista austriarra (1883 - 1951) # [[Eva Navarro ]] futbolaria (Murtzia 2001) # [[Fatima Madrilgoa]] ustezko astronomoa (Al-Andalus XI. mendea) # [[Francisca Saperas|Francesca Saperas]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1851-1933) # [[Gala Dalí]] artista eta modeloa (Errusia, 1894-1982) # [[Hansa Mehta]] aktibista, politikaria (India, 1897-1995) # [[Irene Guerrero]] futbolaria (Sevilla 1996) # [[Isabel Medina]] idazlea (Gomera, 1943) # [[Isabel Mozún]] altuera jauziko atleta (Madril 1960) # [[Ivana Andrés ]] futbolaria (Valentzia 1994) # [[Jean Batten]] hegazkinlaria (Zeelanda Berria, 1909-Palma Mallorcakoa, 1982) # [[Johanna Schopenhauer]] idazlea (Alemania, 1766-1838) # [[Juana Álvarez Molina|Juana Alvarez]] etxekoandre fusilatua (Medina de Rioseco, 1897-Gijon, 1937) # [[Juana María de los Dolores de León Smith]] espainiar dama (Badajoz, 1798 – Londres, 1872) # [[Julia Mayoral Márquez]] maistra eta politikaria (Badajoz, 1902 - 1983) # [[Julia Santibáñez]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Kyra Galván]] poeta eta eleberrigilea (Mexiko Hiria, 1956) # [[La Repompa de Málaga]] abeslaria (Malaga 1937-1959) # [[Laia Codina]] futbolaria (Girona 2000) # [[Lara Álvarez]] kazetaria (Asturias 1989) # [[Laura del Río]] futbolaria, mutilen entrenatzailea (Madril, 1982) # [[Lola Suárez|Lola Suarez]] idazlea (Lanzarote, 1956) # [[Malebogo Molefhe]] aktibista (Botswana,1980) # [[María Bernaldo de Quirós]] hegazkinlaria (Madril, 1898-1983) # [[Maria da Conceição Moita]] aktibista, hezitzailea (Portugal, 1937-2021) # [[María Francisca de Sales Portocarrero (Montijoko VI. kondesa)]] (Madril, 1754 – Logroño, 1808) # [[María Josefa Cerrato Rodríguez]] Espainiako lehen emakume albaitaria (Badajoz, 1897-1981) # [[María Pérez Rabaza]] futbolaria (Bartzelona 2001) # [[María Rosa Alonso|Maria Rosa Alonso]] idazlea (Tararonte, 1909-2011) # [[Mariangiola Criscuolo]] margolaria (Italia, 1548-1630) # [[Mariona Caldentey]] futbolaria (Mallorca 1996) # [[Melissa Jiménez (kazetaria)]] (Lieja/Bartzelona 1987) # [[Mercedes Pinto]] idazlea, kazetaria eta feminista (1889-1976) # [[Mónica García Prieto]] kazetaria, saiakeragilea (Badajoz 1974) # [[Montse Martín]] gimnasta erritmiko ohia, ilustratzailea, diseinatzailea, aktorea, dantzaria (LLeida 1974) # [[Montse Tomé]] futbolari ohia, entrenatzailea (Asturias 1982) # [[Noemí Casquet]] kazetaria, youtuberra (Sabadell 1992) # [[Olga Carmona]] futbolaria (Sevilla 2000) # [[Ona Batlle]] futbolaria (Bartzelona 1999) # [[Paula Guilló]] Miss eta modeloa (Alacant 1989) # [[Pepa Caballero]] margolaria (Granada, 1943 - Malaga, 2012) # [[Raymonde de Laroche]] hegazkinlaria (Paris, 1882-1919) # [[Rebecca Abe|Rebeca Abe]] idazlea (Alemania, 1967) # [[Rita Bosaho]] sanitarioa, politikaria. Kongresuko 1. Persona beltza (Ginea/Espainia 1965) # [[Rocío Gálvez ]] futbolaria (Kordoba 1997) # [[Salma Paralluelo]] futbolaria, atleta (Zaragoza 2003) # [[Silvia Yustos]] gimnasta erritmikoa (Valladolid 1971) # [[Simone Segouin]] partisaua, erresistentziako kidea (Frantzia, 1925-2023) # [[Sofia Behrs]] idazlea, argazkilaria (Errusia, 1844-1919) # [[Sofia Castañon]] poeta, politikaria (Asturias 1983) # [[Susan Haack]] irakasle eta filosogoa (Ingalaterra, 1945) # [[Sybilla]] diseinatzailea (AEB/Espainia 1963) # [[Teresa Abelleira]] futbolaria (Pontevedra 2000) # [[Teresa Helbig]] moda-diseinatzailea (Bartzelona 1963) # [[Teresa Matilde Revaque]] Bigarren Errepublikako espetxe funtzionario fusilatua (Valladolid, 1897-Madril, 1940) # [[Teresa Táboas]] arkitekto galiziarra (Mexiko Hiria, 1961) # [[Thelma Nava]] poeta (Mexiko Hiria, 1932-2019) # [[Thérèse Peltier]] hegazkinlaria (Frantzia, 1873-1926) # [[Vicenta García Miranda]] idazlea, poeta (Badajoz, 1816-1877) # [[Yulianna Avdeeva]] piano-jotzailea (Mosku 1985) # [[Zofia Kossak-Szczucka]] idazlea (Polonia, 1890-1968) }} ==='''Berriak 2023''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainize Gastaka Martínez]] ----'''SORTUA''' abokatua, Laudioko alkatea (Laudio, 1985) # [[Rosa Mari Artza Azueta]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Iurreta, 1946-2001) # [[Guruzne Carrason Torrontegi]] ----'''SORTUA''' ingurumen hezitzailea, Sopelako alkatea (Sopela, 1981) # [[Deniba Konare]] ----'''SORTUA''' judoka (Mali/Durango 2003) # [[Sorne Rubio Arano]] ----'''SORTUA''' Mundakako alkatea (Mundaka, 1972) # [[Itziar Iratzagorria]] ef--'''SORTUA''' Urdulizko alkatea # [[Maite Ibarra Goti]] ----'''SORTUA''' Arrigorriaga alkatea (Arrigorriaga, 1979) # [[Elisa Kaltzada]] --ef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Busturia, 1929-2022) # [[Lorea Perosanz]] ef--'''SORTUA''' diseinatzailea eta ilustratzailea (Ermua, 1976) # [[Maider Morras Azpiazu]] ----'''SORTUA''' abokatua, unibertsitateko irakaslea, Arrasateko alkatea (Arrasate, 1976) # [[Olatz Lezeta Urzelai]] ef--'''SORTUA''' mekanikaria, Antzuolako alkatea (Antzuola, 1977) # [[Kristina Rodriguez Mendikute]] ef--'''SORTUA''' Adunako alkatea (Aduna,1971) # [[Mari Karmen Arregi Agirre]] ef--'''SORTUA''' Aizarnazabalgo alkatea # [[Beatriz Unzue Esnaola]] ef--'''SORTUA''' Amasa-Villabonako alkatea # [[Alba Garmendia Castaños]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, filosofoa eta Ikaztegietako alkatea # [[Yanire Granero]] --ef'''SORTUA''' diseinatzailea, enpresaburua (Abadiño 1988) # [[Oihana Amundarain Zubillaga]] ef--'''SORTUA''' Elduaingo alkatea # [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ef--'''SORTUA''' Orexako alkatea # [[Anuska Esnal Oliden]] ef--'''SORTUA''' Orioko alkatea (Orio, 1980) # [[Izarra Urdalleta Iraola]] ef--'''SORTUA''' Segurako alkatea (Errezil, 1975) # [[Cristina Tapias]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua (Bilbo 1960) # [[Teófila Adrada]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua, asmatzailea (Toledo 1904- ?) # [[Naroa Azpitarte]] ----'''SORTUA''' errugbilaria (Durango, 2005) # [[Rosario Tomasena Alzuri]] ef--'''SORTUA''' kirolaria, igerilaria, triatleta (Urnieta, 1946) # [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta Usurbilgo alkatea (Usurbil, 1979) # [[Maite Amenabar Alkorta]] ----'''SORTUA''' Zirzurbilgo alkatea (Azpeitia) # [[Nagore Alkorta Elorza|Nagore Alkorta]] ef--'''SORTUA''' Azpeitiko alkatea (Azpeitia, 1978) # [[Alicia Framis]] artista (Mataró, 1967) # [[Lorena Llamas]] txirrindulari ohia (Bartzelona 1987) # [[Daisy Elliott]] politikaria (AEB 1917-2015) # [[Yolanda García Serrano]] gidoilaria (Madril 1958) # [[Karina Garantivá ]] aktorea, antzerki zuzendaria (Kolonbia 1980) # [[ Helena Pimenta]] antzerki-zuzendaria (Salamanca 1955) # [[Verónica Fernández]] gidoilaria (Soria 1971) # [[Magüi Mira]] aktorea, zuzendaria (Valentzia 1944) # [[Clara Sanchis]] aktorea, musikaria (Teruel 1968) # [[Lola Salvador]] gidoilaria (Bartzelona 1938) # [[Carmen Balagué]] aktorea (Bartzelona 1952) # [[Luz Casanova]] ongilea (Asturias, 1873-1949) # [[Jacqueline Guerroudj]] Militante komunista eta antikolonialista (1919 - 2015) # [[Sheyla Gutiérrez]] txirrindularia (Errioxa 1994) # [[Lucía González]] txirrindularia (Asturias 1990) # [[Alicia González]] txirrindularia (Asturias 1995) # [[Mavi García]] duatleta, txirrindularia (Mallorca 1984) # [[María Mercedes Cagigas Amedo]] txirrindularia (Kantabria 1979) # [[Isabel Martin]] txirrindularia (Valladolid 1999) # [[Sara Martín]] txirrindularia (Burgos 1996) # [[Cristina Martínez (txirrindularia)]] (Valentzia 1981) # [[María Isabel Moreno ]] txirrindularia (Girona 1981) # [[Belén López (txirrindularia)]] irakaslea (Cádiz 1984) # [[Mayalen Noriega]] igerilaria, txirrindularia, kirol egokituko gidaria (Mexiko/Espainia 1982) # [[Josefa Benítez Guzmán]] kirol egokitutako txirrindularia (Bartzelona 1969) # [[Susana Rodríguez Gacio]] medikua, kirol egokitutako txirrindularia (Vigo 1988) # [[Aauri Bokesa]] kirolari eta gizarte langilea (Madril, 1988) # [[Cristina Danimarkakoa]] Italiako aristokrata (Danimarka, 1521-Italia, 1590) # [[Conceição Matos]] aktibista (Portugal, 1936) # [[María de Estrada]] konsistatzailea (Espainia-Mexiko, XV.mendea) # [[Maritza M. Buendía]] # [[Lozen]] gerlari eta xamana (1840-1889) # [[Elsy Jacobs]] txirrindularia (Luxenburgo 1933-Bretainia 1998) # [[Anna Ramírez ]] txirrindularia, aktibista (Bartzelona 1981) # [[Marta Vilajosana]] txirrindularia (Bartzelona 1975) # [[Audrey Cordon]] txirrindularia (Bretainia 1989) # [[Alba Teruel ]] txirrindularia (Valentzia 1996) # [[Anna Sanchis]] txirrindularia (Valentzia 1987) # [[Dori Ruano]] txirrindularia, zuzendaria, politikaria, irakaslea (Salamanca 1969) # [[Gloria Rodríguez Sánchez]] txirrindularia ( Murtzia 1992) # [[Ariadna Ródenas]] txirrindularia (Alacant 1987 # [[Aida Nuño]] txirrindularia (Asturias 1983) # [[Karin Herrera]] biologo eta politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sonia Gutiérrez Raguay]] politikaria (GUatemala, 1981) # [[Txirrindularitza eta feminismoa]] # [[Jean Purdy]] erizaina, 1. enbriologoa (Erresuma Batua 1945-1985) # [[Victoria Anna Perea]] Espainiako 1. probeta umea (Bartzelona 1984) # [[Anna Veiga]] biologoa, Espainiako 1. probeta umearen ‘ama zientifikoa’ (Bartzelona 1956) # [[Elisa Matilla]] aktorea (Madril 1966) # [[Dunia Ayaso eta Felix Sabroso]] zine zuzenndariak (Kanariak 1961-2014) # [[Eva Lesmes]] gidoilaria, zine zuzendaria (Asturias 1961) # [[Imma Colomer]] aktorea (Bartzelona 1948) # [[Rosa Gàmiz]] aktorea (Bartzelona 1965) # [[Carlota Subirós]] antzerki-zuzendari (Bartzelona 1974) # [[Lluïsa Cunillé ]] idazlea (Katalunia 1961) # [[Hijas de Cynisca]] kirol-arloko genero-desberdintasuna, dokumentala (2019) # [[Jessica Vall ]] igerilaria, biologoa (Bartzelona 1988) # [[Jennifer Pareja]] waterpolo jokalari ohia (Girona 1984) # [[Carmen Martín]] eskubaloi jokalaria (Almeria 1988) # [[Vanesa Amorós ]] eskubaloi jokalaria, entrenatzialea (Alacant 1982) # [[Nuria Benzal ]] eskubaloi jokalaria (Malaga 1985) # [[Estela Estévez Barreiro]] atleta paralinpiarra (Vigo 1965) # [[Alba Caride]] gimnasta erritmikoa (Vigo 1980) # [[Susana Garabatos ]] igerilaria (Vigo 1979) # [[Julia Vaquero]] galiziar atleta (Frantzia 1970) # [[Thérèse Clerc]] Frantziako ekintzaile feminista (1927 - 2016) # [[Suhayr al-Qalamawi]] idazlea eta itzultzailea (Egipto, 1911-1997) # [[Dolors Vives Rodón|Dolors Vives Rodon]] Kataluniar hegazkinlaria (Valls, 1908-Bartzelona, 2007) # [[Susana Ferrari Billinghurst]] hegazkinlaria (Argentina, 1914-Italia, 1999) # [[Yevguenia Shajovskaya|Yevguena Shajovskaya]] hegazkinlaria (Errusia, 1889-1920) # [[Carola Lorenzini]] hegazkinlaria (Buenos Aires, 1899-1941) # [[Clara Adams]] hagazkinlaria (EEBB, 1884-1971) # [[Gloria Cuesta]] hegazkinlaria (Asturias, 1911 - Madril, 1987) # [[Maria Josep Colomer i Luque]] hegazkinlaria (Bartzelona, 1913 - Inglaterra, 2004) # [[Alia Twal]] hegazkinlaria (Jordania) # [[Lotfia ElNadi|Loftia Elnadi]] hegazkinlaria (Egipto, 1907-2002) # [[Erma Franklin]] abeslaria (EEBB, 1938-2002) # [[Carolyn Franklin]] abeslaria (EEBB, 1944-1968) # [[Flor Aguilera]] idazlea (Mexico Hiria, 1971) # [[María Antonieta Mendivil]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Anne Kingsbury Wollstonecraft]] ilustratzaile botanikoa (EEBB,1781-Kuba, 1828) # [[Sara Khadem ]] xake jokalaria (Iran 1997) # [[Tamara Abalde ]] saskibaloi jokalaria (Ferrol 1989) # [[Begoña Fernández]] eskubaloi jokalaria (Vigo 1980) # [[Isabel Herguera]] artista, zuzendaria, irakaslea (Donostia 1961) # [[Karin Boye]] poeta, itzultzailea (Suedia 1900-1941) # [[Helene Hanff]] idazlea (AEB 1916-1997) # [[Sopiko Guramishvili]] xake jokalaria (Georgia 1991) # [[Carol Thatcher ]] kazetaria (Londres 1953) # [[Mónica Braun|Monica Braun]] idazlea eta poeta (Mexiko, 1965) # [[Cristina Rivera Garza]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Martha Cerda]] idazlea (Mexiko, 1945) # [[Bibiana Gallego Lancharro]] poeta eta damaturgoa (Badajoz, 1799-Madril, 1867) }} ==='''Berriak 2023''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Otxotorena]] ef--'''SORTUA''' Mañariko alkatea (Hernani, 1984) # [[Arantxa Arregi]] ----'''SORTUA''' Doneztebeko alkatea # [[Asun Agiriano]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta bibliotekaria (Arrasate, 1963) # [[Begoña Enbeita]] ef--'''SORTUA''' Muxikako alkatea (Muxika, 1985) # [[Berta Arizkun González]] ef--'''SORTUA''' Burlatako alkatea # [[Burdinaren emakumeak]] '''SORTUA''' (Bizkaia, XIX-XX. mendea) # [[Carmen Mendiguren]] efef''SORTUA'''maistra (Zamudio, 1913-2010) # [[Eider Olazar]] ef--'''SORTUA''' Gazteluko alkatea (Gaztelu...) # [[Eneritz Agirre]] ef--'''SORTUA''' Atxondoko alkatea (Atxondo, 1983) # [[Eneritz Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' Zaldibarko alkatea (Zaldibar, 1985 ) # [[Erika Letamendi Hurtado]] ef--'''SORTUA''' Donemiliagako alkatea (Gasteiz, 1985) # [[Igone Amesti]] ef--'''SORTUA'''mezzosopranoa, musika-irakaslea (Mallabia, 1985) # [[Iruri Altzerreka]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria (Garai, 2000) # [[Itziar Imaz Artazcoz|Itziar Imaz]] ef--'''SORTUA''' Garesko alkatea (Gares, 1981) # [[Julene Lazkano]] ef--'''SORTUA''' Elorrioko alkatea (Elorrio, 1985) # [[Laura Irasuegi Otal]] efef'''SORTUA''' ingeniaria, gerrako umea (Eibar, 1923-Errenteria, 2016) # [[Malan Alloua]] ----'''SORTUA''' Sanwiko Erresumako ama erregina (Ghana, XIX. mendea) # [[Maria Sáez de Albéniz Bregaña]] ef--'''SORTUA''' Etxarri Aranazko alkatea (Iruñea, 1966) # [[Marta Díez Napal]] ef--'''SORTUA''' Antsoaingo alkatea (Antsoain, 1975) # [[Nadia Nemeh Shomaly]] ----'''SORTUA''' Bermeoko alkatea (Bermeo, 1979) # [[Noelia Oses]] ef--'''SORTUA''' Matematikaria, ikertzailea (Ermua, 1975) # [[Oihana Olaberria Jaka]] ef--'''SORTUA''' Arakilgo alkatea (Arakil, 1976 # [[Oihane Irastorza]] ef--''SORTUA''' Izurtzako alkatea (Izurtza, 1981) # [[Oihane Uribeetxebarria Garmendia]] ef--'''SORTUA''' Lakuntzako alkatea (1979) # [[Olatz Alberdi Etxeberria]] ef--SORTUA futbolaria, atezaina (Bergara, 1997) # [[Olatz Irizar Martínez]] ef--'''SORTUA''' Ziordiako alkatea (Ziordia, 1972) # [[Pilar Arechavaleta]] efef'''SORTUA''' moja (Bilbo, 1880-Madril-1973) # [[Txelo Auzmendi Jimenez]] ef--'''SORTUA''' Asparrenako alkatea (Araia, 1960) # [[Olga Mariano]] aktibista ijitoa (Portugal, 1950) # [[Adriana Caselotti]] ahots aktorea (AEB 1916-1997) # [[Adrienne Bolland|Adrianne Bolland]] hegazkinlaria (Frantzia, 1895-1975) # [[Agirre Aristizabal ahizpak]] oroimen memoria babesleak (Lizarra, 1936) # [[Ahlam Khudr]] aktibista (Sudan) # [[Aída Bueno Sarduy]] dokumentalgilea (Kuba, ?) # [[Aida Toledo]] poeta (Guatemala, 1952) # [[Ainhoa Carbonell Allué ]] zinegotzi ijitoa (?,?) # [[Alba Cros ]] zinema zuzendaria (Lleida 1991) # [[Alice Austen]] argazkilaria (AEB 1866-1952) # [[Alice Pestana]] pedagogoa (Portugal, 1860-Madril, 1929) # [[Alicja Dorabialska]] kimikaria (Polonia, 1897 – 1975) # [[Alma Karla Sandoval|Alma Carla Sandoval]] Kazetaria (Mexiko, 1975) # [[Ana Martínez de Luco]] moja, aktibista (Araba, 1960) # [[Anaïs Napoleon]] argazkilaria (Narbona, 1831-Bartzelona, 1912) # [[Ángela de la Cruz (artista)]] artista (Coruña, 1965) # [[Ángeles Cruz|Angeles Cruz]] aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria (Mexiko, 1969) # [[Anna-Eva Bergman]] artista (Suedia 1909-Frantzia 1987) # [[Anoosheh Oskouian]] ingeniaria, CEO-a (Iran/AEB 1964) # [[Aurèlia Muñoz Ventura]] artista (Bartzelona, 1926-2011) # [[Barbara Martin Coppola]] telekomunikazio- ingeniaría eta CEO-a (Madril 1977) # [[Beatriz Corrales]] badminton jokalaria (Madril 1992) # [[Bernardine Dohrn]] iheslaria, irakaslea (AEB 1942) # [[Betsy Pecanins]] abeslaria (Mexiko 1954) # [[Betty Makoni]] Aktibista (Zimbabwe, 1971) # [[Candida Höfer]] argazkilaria (Alemania, 1944) # [[Carmen Matute]] idazlea (Guatemala, 1944) # [[Carol Bove]] artista (Suitza/AEB 1971) # [[Celia Montoya Montoya]] aktorea, aktibista (Madril, 1971) # [[Charlotte Posenenske]] artista (Alemania 1930-1985) # [[Chicks on Speed]] artistak, musika taldea (Alemania 19) # [[Claude Mossé]] historialaria (Frantzia 1924-2022) # [[Cristina Álvarez Álvarez]] telekomunikazio ingeniaria (Vigo 1969) # [[Cristina Cuerno]] aeronautika ingeniaria (Espainia, XX. mendea) # [[Danielle Michel-Chich]] saiogile, kazetari eta itzultzaile frantsesa (Aljer - 1951) # [[Daría Vilariño Pintos]] liburuzaina (Galizia 1928-2020) # [[Djamila Bouazza]] Aljeriako Independentzia Gerrako aktibista (1938 - 2015) # [[Djamila Bouhired]] Aljeriako ekintzaile politikoa da (Aljer - 1935) # [[Dulce Muñoz del Rey]] telekominikazio ingeniaria (Badajoz 1978) # [[Eija-Liisa Ahtila]] artista (Finlandia 1959) # [[Eileen Power]] historialaria (Erresuma Batua 1889-1940) # [[Elida Carlés]] hegazkinlaria, artista (Argentina, 1912-1970) # [[Elisa Hall]] idazlea (Guatemala, 1900-1982) # [[Eliza Schneider]] ahots aktorea (AEB 1978) # [[Énia Lipanga]] Poeta, aktibista (Mozambike, 1977) # [[Erika Groth-Schmachtenberger]] argazkilaria (Alemania 1906-1992) # [[Ester Partegàs]] artista (La Garriga, 1972) # [[Esther Paez]] boxeolaria, (Bartzelona 1969) # [[Eulalia Pérez Sedeño]] ikertzailea (Maroko protektoratua 1954) # [[Eulàlia Valldosera i Guilera]] artista (Villafranca del Panadés, 1963) # [[Fátima Tardío Quiroga]] legelaria (Bolivia XX. mendea) # [[Fernanda Fragateiro]] artista (Portugal 1962) # [[Gail Bradbrook]] Klima aldaketaren kontrako ekintzailea (Britainiarra) # [[Grete Stern]] argazkilaria (Alemania 1904-Argentina 1999) # [[Hannah Collins]] artista (Londres 1956) # [[Hanne Darboven]] artista (Alemania 1941-2009) # [[Helga de Alvear Arte Garaikidearen Museoa ]] (Caceres 2021) # [[Helga de Alvear]] bildumagilea (Alemania/Madril 1936) # [[Inés Medina]] artista (Caceres 1950) # [[Inés Peraza]] Kanariar uharteetako andrea (Sevilla, 1424-1503) # [[Isabel de los Ángeles Ruano]] poeta (Guatemala, 1945) # [[Isabel Morant Deusa]] historialaria (Valentzia 1947) # [[Isabel Tolosa Cortés de Moctezuma]] Leonor Cortés Moctezumaren alaba (Mexiko, 1568- ?) # [[Isatxa Mengíbar]] bikoiztailea ( Espainia 1973) # [[Janet Maslin ]] kritikaria (AEB 1949) # [[Joana Pastrana]] boxeolari ohia (Madril 1990) # [[Jorinde Voigt]] artista (Alemania 1977) # [[Judith Colell ]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Kadiatu Massaquoi]] aktibista (Sierra Leona, 2002?) # [[Katalina Lancasterrekoa]] erregina (Hertford, 1373- Valladolid, 1418) # [[Katharina Fritsch]] eskultorea (Alemania 1956) # [[Katharina Sieverding]] artista (Alemania 1944) # [[Kittie Knox]] txirrindularia (AEB 1874-1900) # [[Laleh Osmany]] aktibista (Afganistan, 1992) # [[Laura Rius]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1991) # [[Leonor Cortés Moctezuma]] Espainia Berriko Erregeorderriko aristokrata (Mexiko, 1527-1594) # [[Lidia Zvereva|Lidia Zuéreva]] hegazkinlaria (Errusia, 1890-1916) # [[Lisa Schwarzbaum]] kritikaria (AEB 1952) # [[Luz Méndez de la Vega]] poeta eta ikertzaile feminista (Guatemala, 1919-2012) # [[Mabel Palacín Lahoz]] artista (Bartzelona, 1965) # [[Maggie Roswell]] ahots aktorea (AEB 1952) # [[Margarita Carrera]] idazlea (Guatemala, 1929-2018) # [[María del Carmen Aguayo Torres]] telekomunikazio ingeniaria (Kordoba XX. mendea) # [[María del Carmen Carrillo Losada]] probintzia hiriburu bateko 1. emakume ziengotzi ijitoa (Madril 1959) # [[María del Carmen Pallares Méndez]] historialaria (Galizia 1948) # [[María Jesús Avila Corchero]] museo koordinatzailea (Caceres, 1966) # [[María Jesús Rosa Reina]] boxeolaria (Madril 1974-2018) # [[María Luisa Cuerda Arnau]] legelaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Natividad Bermejo Arrieta ]] artista (Logroño 1961) # [[María Teresa Dalenz Zapata ]] ingeniari zibila (Bolivia, 1958) # [[María Teresa de Silva]] Albako XIII. dukesa (Madril, 1762-1802) # [[Marta Verheyen]] zinema zuzendaria, gidoilaria, argazkilaria (Girona 1991) # [[Mary Bailey (hegazkinlaria)|Mary Bailey]] hegazkilaria (Irlanda, 1890-1960) # [[Mary Kay Bergman]] ahots aktorea (AEB 1961) # [[Mary Lynn Rajskub]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Mary Taylor Brush]] hegazkinlaria (1866-1949) # [[Maryse Bastié]] hegazkinlaria (Frantzia, 1898-1952) # [[Meret Oppenheim]] argazkilaria (Berlin, 1913-Basilia,1985) # [[Mikaela Loach]] Aktibista (Jamaika, 1998) # [[Miren Meabe Carro]] Kuartango alkatea (Barakaldo 1986) # [[Mirtha Luz Pérez]] idazlea, poeta, (Chiapas, Mexiko, 1960) # [[Mona Simpson (Simpsondarrak)]] pertsonaia (AEB) # [[Mona Simpson]] idazlea (AEB 1957) # [[Montserrat Soto]] artista (Bartzelona, 1961) # [[Nadia Vera]] kazetaria (Mexiko, 1983-2015) # [[Nancy Cartwright (aktorea)]] ahots aktorea (AEB 1957)Si # [[Natalia Montellano Durán]] bioteknologoa (Bolivia XX. mendea) # [[Penelope Lea]] klima-aktibista (Noruega, 2005) # [[Pilar Heredia Iglesias]] politikari ijitoa (Toledo, 1964) # [[Pipilotti Rist]] artista (Suitza 1962) # [[Pocha Lamadrid]] aktibista (Argentina, 1945-2021) # [[Princy Mangalika]] aktibista (Sri Lanka, XX. mendea) # [[Rachel Whiteread ]] eskultorea (Londres 1963) # [[Rafaela Rada]] ilustratzailea # [[Regina Halmich]] boxeolaria (Alemania 1976) # [[Régine Pernoud]] historialaria (Frantzia 1909-1998) # [[Rineke Dijkstra]] argazkilaria (Herbehereak 1965) # [[Rocío Saiz]] artista (Madril 1991) # [[Rosa Brun]] artista (Madril 1955) # [[Rosemarie Trockel]] artista (Alemania 1952) # [[Salma Kikwete]] aktibista (Tanzania, 1963) # [[Salomé Cuesta]] artista (Valentzia 1964) # [[Sandra Baía]] artista(Lisboa 1968) # [[Sangita Magar]] aktibista (Nepal) # [[Soleil Moon Frye]] aktorea, gidoilaria, film-zuzendaria (AEB 1976) # [[Sonia Couoh]] aktorea (Mexiko, 1983) # [[Susana Solano]] eskultorea (Bartzelona, 1946) # [[Sylvie Fleury]] artista (Suitza 1961) # [[Tacita Dean]] artista bisuala (Erresuma Batua 1965) # [[Tatiana Delgado Yunquera]] bideo-joko garatzailea (Madril 1978) # [[Tecuelhuetzin Xicohténcatl]] printzesa tlaxcalteka (Mexiko, 1501-Guatemala, 1537) # [[Tecuichpo Ixcaxochitzin]] inperio aztekaren azken enperatrizea (Mexiko, 1509-1550) # [[Tiza Mafira]] Ingurumen-aktibista (Indonesia, 1984) # [[Touria Chaoui|Touria Chaowi]] hegazkinlaria (Fez, 1936-1956) # [[Tress MacNeille]] ahots aktorea (AEB 1951) # [[Vanessa Beecroft]] artista (Italia 1969) # [[Victoria Fonseca González]] fisikaria (Espainia XX. mendea) # [[Viktória Varga]] halterofilia kirolaria (Hungaria 1981) # [[Zainab Al Khawaja]] aktibista (Bahrain, 1983) # [[Zohra Drif]] Aljeriako politikaria, independentzia gerrako mujahida (1934) }} ==='''Berriak 2023''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ortiz]] ----'''SORTUA''' medikua (Getxo, 1964) # [[Ainara Vera]] ----'''SORTUA''' zinegilea (Iruñea, 1985) # [[Ana Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1836-1896) # [[Ann Marie Skelton]] ef--'''SORTUA''' Haurren Eskubideen Batzordeko burua (Hegoafrika, ?) # [[Garazi Sampedro]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Atxondo 1989) # [[Itsasne Larruskain]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, futbolaria (Traña-Matiena 1992) # [[Izaro Ieregi]] ----'''SORTUA''' artista (Algorta, 1987) # [[Josefa Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1833-1904) # [[Juana María Ruiz de Gámiz]] efef'''SORTUA''' ongilea (Betoño, 1841 -?) # [[Libe Goitia Artetxe]] ef--'''SORTUA''' idazlea (Errusia, 2001) # [[Maite Toledo]] ----'''SORTUA''' idazlea (Zaldibia, 1966) # [[Maite Zelaia]] ef--'''SORTUA''' arkitektoa (Eibar, 1946) # [[María del Carmen Careaga Salazar]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Getxo, 1934) # [[Nagore Legarreta]] ----''SORTUA''' argazkilaria (Hernani, 1981) # [[Oihana Muga]] ef--'''SORTUA''' pediatra (Donostia, 1981) # [[Quintina Gelbenzu Piérola]] ef-ef '''SORTUA''' emagina (1877-1950) # [[Salome Campos Beotegi]] efef'''SORTUA''' Emakume aitzindaria kontserba-enpresetan (Bermio, 1893-1974) # [[Adela Calva Reyes]] idazlea (Mexiko, 1967-2018) # [[Adenike Oladosu]] klima aktibista (Nigeria 1994) # [[Alejandra Hannoverkoa]] printzesa (Austria 1999) # [[Alicia Martín Villanueva]] artista (Madril, 1964) # [[Aline Pettersson|Aline Petterson]] idazlea (Mexiko Hiria, 1938) # [[Alva Belmont]] aktibista aberatsa, sufragista (AEB 1853- Frantzia 1933) # [[Ana de Roque]] kazetaria ( Madril 1963) # [[Ana Roldán]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1976) # [[Anahí de Cárdenas]] modeloa, aktorea (Peru 1983) # [[Andrea Guasch]] aktore, abeslari, dantzaria (Bartzelona 1990) # [[Anežka Drahotová]] atleta (Txekia 19) # [[Aniela Rodriguez]] idazlea (Mexiko, 1992) # [[Anna Henderson]] txirrindularia (Britainia 1998) # [[Anna Howard Shaw ]] sufragista, abade metodista (AEB 1847-1919) # [[Antía Jácome]] kanoalaria (Pontevedra 1999) # [[Antúnez ahizpak]] brodatzaileak (Sevilla XIX. mendea) # [[Ascensión Cambrón]] filosofoa (Kordoba 1943) # [[Aurora Correa]] poeta (Bartzelona, 1930-Mexiko, 2008) # [[Beatrice Borromeo]] kazetaria, aristokrata (Italia 1985) # [[Belén Rodríguez (kazetaria)]] (Madril 1966) # [[Betty Gilpin]] aktorea (AEB 1986) # [[Carissa Véliz]] filosofoa, irakaslea, ikertzailea (Mexiko 1986) # [[Carlota Casiraghi]] zaldizalea, kazetaria (Monako 1986) # [[Carmel Snow]] moda-kazetaria (Irlanda 1887-AEB 1961) # [[Carolina Bona]] aktorea (Madril 1980) # [[Carolina Herrera]] enpresaburua, diseinatzailea (Venezuela 1939) # [[Carolina Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1978) # [[Caroline Link ]] film-zuzendaria (Alemania 1964) # [[Caroline Schermerhorn Astor]] aristokrata (AEB 1830-1908) # [[Chari Gómez Miranda ]] kazetaria (Espainia 1930-2011) # [[Claudina Domingo]] poeta (Mexiko, 1982) # [[Claudine Picardet]] zientzialaria, itzultzailea (Frantzia 1735-1820) # [[Consuelo Duval]] aktorea (Mexiko 1969) # [[Consuelo Trujillo ]] aktorea (Cádiz 1959) # [[Consuelo Vanderbilt]] filantropoa (AEB 1877- 1964) # [[Consuelo Yznaga]] aristokrata (AEB 1853-Londres 1909) # [[Cristina del Valle (abeslaria)]] aktibista (Asturias 1960) # [[Cristina del Valle (aktorea)]] (Argentina 1942) # [[Debora Kayembe]] abokatua, aktibista (Kongo- Eskozia, 1975) # [[Desirée Bela-Lobedde]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1978) # [[Desirée Ndjambo]] kazetaria (Madril 1976) # [[Diana Vreeland]] moda-editore aitzindaria (Paris 1903 - AEB 1989 ) # [[Djamila Boupacha]] Aljeriako FLNko aktibista (Bologhine 1938) # [[Dolores Castro]] poeta (Mexiko, 1923-2022) # [[Edna Woolman Chase]] kazetaria, argitaratzailea (AEB 1887-1957) # [[Ekaterina Karavelova]] aktibista, hezitzailea (Bulgaria, 1860-1947) # [[Elia Barceló]] idazlea (Alacant 1957) # [[Ella baila sola]] musika bikotea (Espainia) # [[Elsa Cross]] poeta (Mexiko, 1946) # [[Elsie de Wolfe ]] dekoratzaile aitzindaria (AEB 1865- Frantzia 1950) # [[Elvira Quintana]] aktorea (Badajoz, 1935-Mexiko Hiria, 1968) # [[Esperanza Zambrano]] idazlea (Mexiko, 1901-1992) # [[Esther García Rodríguez]] cinema ekoizpen zuzendari aitzindaria (Segovia 1956) # [[Esther Mayoko Ortega]], aktibista (Madril, XX.mendea) # [[Ethel Krauze]] idazlea (Mexiko Hiria, 1954) # [[Fausta Gantús]] poeta eta historialaria (Mexiko, 1968) # [[Flora Drummond]] sufragista, aktibista (Erresuma Batua, 1878-1949) # [[Françoise Seligmann]] Frantziako erresistentziako kidea, kazetaria eta politikaria (1919-2013) # [[Françoise Vergès]] politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista frantsesa (Paris, 1952) # [[Freda Huson]] aktibista (Kanada, 1964) # [[Gabriela Jauregi]] idazlea, poeta (Mexiko Hiria, 1979) # [[Glòria Serra ]] kazetaria (Bartzelona 1964) # [[Hadja Idrissa Bah]] aktibista (Ginea, 1999) # [[Helena Normanton]] abokatua, aktibista (Erresuma Batua, 1882-1957) # [[Ilka Chase]] aktorea, esataria, idazlea (AEB 1905-1978) # [[Irene Hernández de Jesús]] aktibista (Mexiko, 1958-2021) # [[Irene Hueche Meliqueo]] aktibista (Txile, 1946-2011) # [[Isabel Garcés]] aktorea (Madril 1901-1908) # [[Isabel Pardo de Vera Posada]] ingeniaria (Lugo 1975) # [[Isatou Ceesay]] aktibista (Gambia, 1972) # [[Izarne Sarasola]] Errealeko futbolaria (Gipuzkoa, 2002) # [[Jacqueline Auriol]] hegazkinlaria (Frantzia, 1917-2000) # [[Javiera Contador]] aktorea, aurkezlea (Txile 1974) # [[Jhoana Patiño]], poeta, aktibista (Kolonbia, 1982) # [[Josefina Molina]] film-zuzendari atzindaria (Kordoba 1936) # [[Julia Maura]] idazlea (Madril 1910-1973) # [[Julia Solomonoff]] film zuzendaria, gidoilaria… (Argentina 1966) # [[Juliane Köhler ]] aktorea (Alemania 1965) # [[Katalina D'Erzel|Katalina Dérzel]] poeta (Mexiko Hiria, 1950) # [[Laura Pérez Granel]] ilustratzailea (Valentzia 1983) # [[Leila Khaled]] palestinar aktibista politikoa (1944) # [[Lidia Poët ]] Italiako 1. emakume abokatua, aktibista (1855-1949) # [[Lidia Tiatirakoa]] Europako 1. Emakume kristaua, santua, enpresaburua (Tiatira I. mendea) # [[Lisa Henni]] aktorea (Suedia 1982) # [[Lolita Bosch]] idazlea (Bartzelona 1970) # [[Lorenza Izzo]] aktorea, modeloa (Txile 1989) # [[Louise Dahl-Wolfe]] moda-argazkilaria ( AEB 1895- 1989) # [[Lucrecia Martel]] film zuzendaria, gidoilaria (Argentina 1966) # [[Lucy Elmina Anthony]] sufragista (AEB 1859 - 1944) # [[Luz Marina Hache]] Sindikalista, aktibista (Kolonbia, 1955) # [[Margo Martindale]] aktorea (AEB 1951) # [[María Duval (aktorea)]] abeslaria (Mexiko 1937) # [[María Inés Guerra]] abeslaria, aurkezlea (Mexiko 1983) # [[María José Sanz Sánchez]] biologoa, ikertzailea (Valentzia 1963) # [[María Pérez García]] atleta (Granada 1996) # [[María Remedios del Valle]] Argentinako armadan kapitain independentzia garaian (Argentina, 1766-1847) # [[Mariana Simionescu]] tenislaria (Errumania 1956) # [[Maricela Guerrero]] poeta (Mexiko Hiria, 1977) # [[Marilia Andrés ]] kantautorea (Cuenca 1974) # [[Marina Rossell]] kantautorea (Bartzelona 1954) # [[Marta Botía]] kantautorea (Madril 1974) # [[Marta Ferri]] moda diseinatzailea (Italia 1984) # [[Marta García Gómez]] kazetara, bikoizlea ( Madril 1961-2013) # [[Marta Jaumandreu]] kazetaria (Madril 1971) # [[Marta Martínez Alonso]] matematikaria, IBM zuzendari nagusia (Madril 1966) # [[Marta Suediakoa]] printzesa (Suedia 1901-Norvegia 1954) # [[Mary Haʻaheo Atcherley]] aktibista (Hawaii, 1874-1933) # [[Matilde Borromeo]] jauzi-zaldi hazlea, kirolaria, aristokrata (Italia 1983) # [[Mercedes de Acosta]] idazlea (AEB 1892-1968) # [[Milena Smit]] aktorea (Valentzia 1996) # [[Mónica Laguna]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1964) # [[Mònica López]] meteorologoa, aurkezlea (Lerida 1975) # [[Na'Taki Osborne Jelks]] aktibista (AEB, XX. maendea) # [[Naty Abascal]] modeloa (Sevilla 1943) # [[Ngụy Thị Khanh]] Ingurumen aktibista (Vietnam, 1976) # [[Nina Bang]] historialaria, politikaria, ministroa (Danimarka 1866-1928) # [[Nuria Villazán Martín]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Oyèrónkẹ Oyěwùmí]] ikertzaile feminista dekolonial (Nigeria, 1957) # [[Pepa Pedroche]] aktorea (Madril 1967) # [[Pilar García Muñiz]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1974) # [[Pilar Llop ]] magistratua, politikaria (Madril 1973) # [[Pilar Ulzurrun de Asanza y Peralta]] margolaria (Zaragoza, 1785-Madril, 1864) # [[Raquel Sánchez Jiménez]] politikaria (Bartzelona 1975) # [[Rosario Pi]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1899 - Madril, 1967) # [[Rosita Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1970) # [[Sandra Lorenzano]] idazlea (Argentina, 1960) # [[Sara Uribe Sánchez|Sara Uribe]] poeta (Mexiko, 1978) # [[Seloua Luste Boulbina]] Filosofo eta irakasle franko-aljeriarra (1957) # [[Sheela Patel]], aktibista (India, 1952) # [[Soledad Sevilla]] margolaria (Valentzia 1944) # [[Stella Assange]] abokatua, giza eskubideen defendatzailea (Hegoafrika 1983) # [[Susan Rice]] enbaxadorea (AEB 1964) # [[Susana Roza]] Kazetaria (Asturias 1965) # [[Susi Caramelo]] umorista (Bartzelona 1980) # [[Syrie Barnardo]] barrualdeen diseinatzailea (Ingalaterra 1879-1955) # [[Tedi López Mills]] poeta (Mexiko Hiria, 1959) # [[Tuva Novotny]] aktorea (Suedia 1979) # [[Uta Hagen]] aktorea, maistra (Alemania 1919- AEB 2004) # [[Vanessa Bryant ]] filantropoa (AEB 1982) # [[Vanessa Claudio]] modeloa, aktorea, aurkezlea (Puerto Rico 1983) # [[Vega (abeslaria)]] (Kordoba 1979) # [[Veronica Ferres]] aktorea (Alemania 1965) # [[Victoria Rosell]] epailea, politikaria (Murtzia 1968) # [[Virginia Ruzici ]] tenislari ohia (Errumania 1955) # [[Yelitza Ruiz]] abokatua eta poeta (Mexiko, 1986) # [[Yuja Wang]] piano-jolea (Txina 1975) # [[Yvonne Choquet-Bruhat]] matematikari eta fisikari frantsesa (Lille, 1923) # [[Zarifa Ghafari]] politikari, aktibista (Afganistan, 1992) # [[Zonia Palán Tamayo]] aktibista, ekonomialaria (Ekuador, 1954-2003) }} ==='''Berriak 2023''' ('''apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Irazu]] ----'''SORTUA''' kazetaria, gidoigilea, berdintasun teknikaria (Andoain, 1966) # [[Eider Conde]] ----'''SORTUA''' Aranzadi elkarteko komunikatzailea (Donostia, 1981) # [[Elena Martinez Rubio|Elena Martinez]] ----'''SORTUA''' euskal idazlea (Bilbo, 1957) # [[Felipa Domínguez Taguada]] --ef'''SORTUA''' miliziano (Irun, ?- 2013)) # [[Graciliana Montelongo]] ----'''SORTUA''' artista eta idazlea (Tenerife, 1962) # [[Iratxe Ormatza]] ----'''SORTUA''' idazlea (Bakio, 1971) # [[Isabel de Naverán]]----'''SORTUA''' ikertzailea, komisarioa (Getxo, 1976) # [[Ixabel Millet]] ----'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Paris, 1958) # [[Jasmin_Mara_López]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (New Orleans xxxx) # [[Maite Franko]] ----'''SORTUA''' g idazle eta ipuin kontalaria (Irun, 1971) # [[Maria Rosario de Cruz]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Ermua, 1948) # [[Marta Von Poroszlay]] ----'''SORTUA''' g margolaria, eskultorea, idazlea (Hungaria, 1952) # [[Mirari Sagarzazu]] ----'''SORTUA''' ARtisaua, artista, ilustratzailea (Oñati) # [[Miren Mindegia]] ----'''SORTUA''' g kazetaria, idazlea (Elizondo, 1985) # [[Silvia Solórzano Foppa]] ef--'''SORTUA''' gerrillari ohia eta politikaria (Guatemala, 1950) # [[Stella Quan Rossell]] ----'''SORTUA''' antropologoa (Guatemala, 1935-2007) # [[Adela Guffanti]] hegazkinlaria (Argentina, 1904- ?) # [[Adelaida O'Dena de Estrada|Adelaida O´Dena de Estrada]] margolaria (Madril, 1823-1853) # [[Amada García Rodríguez]] exekutatuko komunista (Coruña 1909-1938) # [[Amandine Gay]] zine-zuzendari, aktore, idazle eta afrofeminista (Frantzia, 1984) # [[Amina Dahbour]] palestinar aktibista politikoa (1945?) # [[Amparo Rubiales]] irakaslea, politikaria (Madril 1945) # [[Anastasia (argitzailea)]] margolaria (Paris XIV-XV. mendea) # [[Angeles Bravo (kazetaria)]] (?, 1963) # [[Anna Swenonis]] eskuizkribu argitzailea (Suedia ? - 1527) # [[Arab Loutfi]] kazetaria, idazlea, film-zuzendaria (Libano 1953) # [[Arcangela Paladini]] artista eta poeta (1596-1622) # [[Asunción Crespo de Reigón|Asunción Crespo de Reigon]] margolaria (Madril, 1816.1885) # [[Beatriz Rico]] aktorea, abeslaria, idazlea (Asturias 1970) # [[Belén Ortega]] komiki-marrazkilaria (Granada, 1986) # [[Carmen Calvo (artista)]] eskultorea (Valentzia 1950) # [[Carmen Rey]] jazz-abeslaria (Galizia ?) # [[Caterina Cherubini]] margolaria (Erroma, 1730-1811) # [[Catherine M. Russell]] UNICEFeko zuzendari exekutiboa (AEB, 1961) # [[Claudia Rueda]] ilustratzailea (Bogota, XX. Mendea) # [[Cristina Gallach]] kazetaria (Bartzelona 1960) # [[Cristina Narbona]] polititkaria (Madril 1951) # [[Daniela Barcellona]] mezzosopranoa (Italia 1969) # [[Daniela Melchior ]] aktorea (Portugal 1996) # [[Denisse Buendía]] poeta (Mexiko, 1979) # [[Elisa Rueda]] maistra, poeta, aktorea (Markina-Xemein, 1959) # [[Elvira Rodríguez ]] ekonomialaria, politikaria (Madril 1949) # [[Esperanza Elena Caro]] brodatzailea (Sevilla 1906-1985) # [[Eva Lootz]] eskultorea (Austria_Espainia 1940) # [[Farideh Lashai]] margolaria, idazlea (Iran 1944-2013) # [[Fátima Diame]] jauzietako atleta (Valentzia 1996) # [[Gabriela Agirre Sánchez]] idazlea, poeta (Mexiko, 1977) # [[Henrietta H. Fore]] UNICEFeko zuzendari ohia (AEB, 1948) # [[Hermine Yollo]] aktorea, zuzendaria, idazlea, itzultzailea (Kamerun 1981) # [[Hermonia Vivarini]] artista (Venezia, XVI.mendea) # [[Inés Alberdi ]] soziologoa (Sevilla 1948) # [[Inés Álvarez de Toledo Caro]] aristokrata (Madril 1857-Donostia 1937) # [[Inés Amor]] galerista (Mexiko 1912-1980) # [[Ines Artajo Ayesa]] kazetaria (Iruñea 1956) # [[Inés Edmonson]] aktorea (Argentina 1919-2016) # [[Inés Fernández-Ordoñez]] hizkuntzalaria (Madril 1961) # [[Inés Fonseca]] abeslaria, musikagilea, poeta (Santander 1960) # [[Inés María Calero]] modeloa, aktorea (Venezuela 1969) # [[Inés Martín Rodrigo]] kazetaria, idazlea (Madril 1983) # [[Inés París]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1963) # [[Inés Saavedra]] abeslaria (Uruguai 1972) # [[Inés Santé Riveira]] irakaslea, asmatzilea, ikertzailea (Ferrol 1976) # [[Ines Scaramucci ]] irakaslea (Italia 1908-1990) # [[Isabel Austriakoa (1501-1526)]] Danimarka, Norvegia, Suediako erregina (Belgika) # [[Isabel Zapata]] idazlea (Mexiko Hiria, 1984) # [[Joana Austriakoa]] Portugalgo erregina, Espainiako erregeordea, emakume-jesuita bakarra (Madril 1535-1573) # [[Josefa Amar Borbón ]] pedagogoa, emakumeen gaitasunaren defendatzailea (Zaragoza 1749-1833) # [[Josefa Tolrá Abril]] margolaria (Cabrils, 1880-1959) # [[Juanita Frances]] aktibista (Australia-Erresuma Batua, 1901-1992) # [[Kaimook Chuto]] eskultorea (Thailandia, 1938-1995) # [[Klara Bavariakoa]] margolaria (Alemania, 1874-1941) # [[Lalalimola]] ilustratzailea (Valentzia, 1984) # [[Lara Siscar]] tb aurkezlea (Valentzia 1977) # [[Laura Gómez-Lacueva]] aktorea (Zaragoza 1975-2023) # [[Leonor Austriakoa]] Portugalgo eta Frantziako erregina (Belgika 1498- Badajoz 1558) # [[Lorenza Cobián]] modeloa (Asturias 1851-Madril 1906) # [[Lucía Pérez ]] abeslaria (Lugo 1985) # [[Luisa Rivera]] ilustratzaleak (Santiago-Txile, 1987) # [[Lynette Yiadom-Boakye]] margolaria, idazlea (Londres 1977) # [[Mabula Soumahoro]] akademikoa eta ekintzaile afrofeminista (Paris, 1976) # [[Margarita Alexandre]] zinema zuzendari eta ekoizlea frankismoan (León, 1923 - Madril, 2015) # [[María Aragoikoa]] Portugalgo erregina (Kordoba 1498- Lisboa 1517) # [[María Austriakoa]] Germaniako enperatriza (Madril 1528-1603) # [[Maria Baranda|María Baranda]] poeta (Mexiko, 1962) # [[María Gámez Gámez ]] politikaria, Guardia Zibilaren 1. Emakume-zuzendaria (Cádiz 1969) # [[María Gimeno]] artista, ekintzailea (Zamora 1970) # [[María Gómez (kazetaria)]] (Madrik 1987) # [[María Gómez González]] 1936an Galiziako emakume alkate bakarra (Kordoba 1905-Lugo 1986) # [[María Jesús Montero]] medikua, politikaria (Sevilla 1966) # [[María Silva Cruz]] anarkista (Cadiz 1915-1936) # [[Marietta Barovier]] artista eta diseinatzailea ( ? - 1496) # [[Marina Romero]] idazlea (Madril 1908-2001) # [[Marina Silva]] politikaria, ingurumen aktibista (Brasil 1958) # [[Marisa Roesset Velasco]] margolaria (Madril 1904-1976) # [[Marisa Ruiz Trejo]] antropologo feminista (Mexiko, 1984) # [[Marlène Schiappa]] politikaria, aktibista (Paris 1982) # [[Mary Jayne Gold ]] iheslarien laguntzailea (AEB 1909-Frantzia 1997) # [[Mercedes González Fernández]] kazetaria, politikaria (Madril 1975) # [[Mikiko Otani]] abokatu eta ikertzaile (Japonia, 1964) # [[Mónica Nepote]] idazlea (Mexiko, 1970) # [[Myrea Pettit]] ilustratzailea (Britainia Handia, 1970) # [[Nastasia Zürcher ]] kantautorea, margolaria (Suitza/Galizia 1988) # [[Nevenka Fernández]] Espainiako ekonomialaria eta Ponferradako zinegotzia # [[Ninotchka Matute]] Guatemala Hiriko alkatetzari hautagai (Guatemala Hiria, 1967) # [[Olga Martín-Belloso]] kimikaria, elikaduran aditua (Calahorra 1960) # [[Paula Fortes]] aktibista, politikaria (Cabo Verde, 1945-2011) # [[Petronila Guerrero]] politikaria (Cádiz 1953) # [[Polly Higgins]] abokatua, ingurumen aktibista (1968-2019) # [[Rashida Obeida]] palestinar aktibista politikoa (XX. mendea) # [[Reneé Acosta|Renée Acosta]] poeta, filosofoa (Mexiko Hiria, 1976) # [[Rosario Torres]] politikaria (Malaga 1959) # [[Solange Fernex]] aktibista (Frantzia, 1934-2006) # [[Soraya Rodríguez]] politikaria (Valladolid 1963) # [[Tita Llorens]] igerilaria (Menorca 1968) # [[Urania Mella]] Saturraranen kartzelaratua (Galizia 1899-1945) # [[Verónica Gerber Bicecci]] artista, idazlea (Mexiko, 1987) # [[Vicky Hernández]] aktorea (Kolonbia 1945) }} ==='''Berriak 2023''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Prudencia Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako presoa (Arrankudiaga, ?) # [[Maria Arriaga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Berriz, 1922- Ondarroa, 2014) # [[Itziar de Blas]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta itzultzailea (Gasteiz, ) # [[Angélica Orue]] ef--'''SORTUA''' albaitaria (Laudio, 1926) # [[Gemma Orobengoa]] ----'''SORTUA''' argazkilaria (Arrasate, 1985) # [[Soledad Ruz]] ----'''SORTUA''' flamenko danzaria (Donostia, 1972) # [[Jennifer Ávila]] ef--'''SORTUA''' kazetaria (Honduras, 1990) # [[Lur Basterretxea]] ef--'''SORTUA''' eskiatzailea, lasterkaria (Elorrio, 1979) # [[Maria Eskibel Arratia]] --ef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, ? - Valladolid, 1536) # [[Nieves Cano]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, 1847-1899) # [[María Aranzazu Vélez de Mendizabal]] ----'''SORTUA''' Saturrarango Emakumeen Kartzelako ama nagusia (?) # [[Magdalena Larrondo]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako zuzendaria (?) # [[Adriana Bilbao Zarraonandia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Bilbo, 1988) # [[Miren Arzak]] ----'''SORTUA''' fisioterapeuta, osteopata, idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Firouzeh Khosrovani]] ----'''SORTUA''' dokumentalgilea (Iran, 1971) # [[Alba Heredia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Granada, 1995) # [[Teodosia Ortega]] efef'''SORTUA''' emagina (Burgos, 1890-Arrigorriaga, 1983) # [[Assumpta Aierdi]] ----'''SORTUA''' ekintzaile soziala (Donostia, 1972) # [[Victoriana Herrero Barroso]] efef'''SORTUA''' Saturrarango presoa (Logroño, 1893-1962) # [[Santa Paula Barbada]] ----'''SORTUA''' emakume santu eta bizarduna (Ávila, ?) # [[Sara Torres]] ----'''SORTUA''' ikertzailea, idazlea (Gijón, 1991) # [[Cristina Gutierrez]] ef--'''SORTUA''' ARtista, idazlea, ekintzailea (Bilbo) # [[Maria Gugelberg von Moos]] botanikaria eta ilustratzailea (Suitza, 1836-1918) # [[Marika]] ilustratzailea eta komikigilea (Bartzelona, 1949) # [[Sabrina Van Tassel ]] kazetaria, film-zuzendaria (Frantzia 1975) # [[Rosie Alfaro]] heriotza zigorraren zain (AEB 1971) # [[Angelina Rodriguez]] heriotza zigorraren zain (AEB 1968) # [[Karla Faye Tucker ]] heriotza zigorrez hila (AEB 1959-1998) # [[Victoria Zárate Zurita]] Bigarren errepublikako maistra eta sindikalista (Madril, 1893-Lisboa, 1964) # [[Reem Al Numery]] aktibista (Yemen, 1996) # [[Nimco Ali]] aktibista (Somalia-Ingalaterra, 1983) # [[Argentina Altobelli]] politikaria, aktibista (Italia, 1866-1942) # [[Michealene Risley]] amerikar zinegile ekintzailea (Michigan, XX.mendea) # [[Cindy Amaiza]] aktibista (Kenya, XXI. mendea) # [[Adjoa Amana]] aktibista (Ghana, XX. mendea) # [[Florina Alías]] asturiar idazlea (1921-1999) # [[Lourdes Álvarez García]] asturiar idazlea (Mieres, 1968) # [[Sharon Olds]] idazlea (Kalifornia, 1942) # [[Velma Barfield]] serie-hiltzailea (AEB 1932-1984) # [[Mary Gauthier ]] abeslaria (AEB 1962) # [[Helen Gibson]] zaldizkoa, especialista (AEB 1892-1977) # [[Candi Staton]] kantautorea (AEB 1940) # [[Amy Helm]] kantautorea (AEB 1970) # [[Bettye LaVette]] soul, blues kantautorea (AEB 1946) # [[Gemma Escapa]] abokatua, irakaslea (Bizkaia 1965) # [[Lorina Bulwer]] jostun artista (Ingalaterra 1838-1912) # [[Lisbeth Añez]] aktibista venezuelarra (Venezuela) # [[Tchinda Andrade]] trans aktibista (Cabo Verde, 1979) # [[Yassi Ashki]] osasun-ekintzailea (Iran) # [[Artearen maistra handiak]] artista-zerrenda # [[Lucia Anguissola]] margolaria (Italia 1536/38- 1565) # [[Dorotea de Chopitea]] filantropoa (Txile, 1816- Bartzelona 1891) # [[Anita Awosusi]] aktibista (Alemania, 1956) # [[Berta Zúñiga]] aktibista (Honduras, 1990) # [[Bertha Oliva]] aktibista (Honduras, 1956) # [[Carmen Castro García]] ekonomialara, aktibista (Valentzia 1967) # [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] ekonomialaria (Gipuzkoa 1969) # [[Bina Shah ]] kazetaria, idazlea (Pakistan XX. mendea) # [[Dulce Maria Cardoso]] abokatua, idazlea ( Portugal 1964) # [[María Franciska Dapena Rico]] margolaria, idazlea (Palentzia 1924-Bilbo 1995) # [[Laia Soler]] idazlea ( Lleida, 1991) # [[Remedios Cervantes]] enpresaria, modelo ohia (Malaga 1964) # [[Isabel Ríos]] sindikalista, ekintzailea (Curtis, Galizia, 1907-1997) # [[Ana Cano]] Asturierazko idazlea (Somiedo, 1950) # [[Vanessa Mendoza Cortés]] abortuaren aldeko aktibista (Andorra, 1980) # [[María Martín Escudero]] dantzaria (Bizkaia XX. mendea) # [[Mary Treat]] biologoa (AEB 1830-1923) # [[Sol Panera]] galerista (Bilbo 1946) # [[Elly Schlein]] Italiako politikaria (Suitza 1985) # [[Cristina Martín Vega]] kazetaria (Madril 1970) # [[Maria M. Gosse]] diplomazialaria, enbaxadorea (Alemania 1962) # [[María del Coro Arizmendi]] ornitologoa ( Mexiko 1963) # [[Camila Bossa ]] aktorea (Bogota/Galizia 1973) # [[Karima Baloch]] aktibista (Pakistan-Kanada, 1983-2020) # [[Marie Inmaculée Ingabire]] feminista, giza-eskubide ekintzailea (Ruanda,?) # [[Walda Barrios Klee]] soziologoa, aktibista, feminista (Guatemala-Mexiko, 1951-2021) # [[Ana Lydia Vega]] idazlea (Puerto Rico 1946) # [[Susana Dans]] aktorea (Coruña 1965) # [[Maruxa Villanueva]] abeslaria, aktorea (Galizia 1906-1998) # [[Mabel Rivera]] aktorea (Coruña 1952) # [[Laura Mañá]] film-zuzendaria, gidoilaria, aktorea (Bartzelona 1962) # [[Zaza Ceballos]] idazlea (Coruña XX. mendea) # [[Esther F. Carrodeguas]] dramagilea (Coruña 1979) # [[María Reimóndez ]] idazlea (Lugo 1759) # [[Xohana Torres]] idazlea (Galizia 1929-2017) # [[Erin Mouré]] poeta, itzultzailea (Kanada 1955) # [[Eva Mejuto]] idazlea (Pontevedra1975) # [[Nicole Brossard]] poeta (Kanada 1943) # [[Su Garrido Pombo]] kantautorea ( Galizia1982) # [[Rosa Sevilla de Alvero]] sufragista, hezitzailea (Filipinak 1879-1954) # [[Victoria Martín]] umoregilea, gidoilaria (Madril 1989) # [[Isa Calderón]] umoregilea, gidoilaria ( Madril 1983) # [[Noemí Sabugal]] idazlea ( Leon, 1979) # [[Eva Llorach ]] aktorea ( Murtzia 1979) # [[Alix Payen]] 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903) # [[Angela Saini]] zientzia-kazetaria (Londres 1980) # [[Samira Ahmed]] kazetaria, genero diskriminazioagatik BBC salatu eta epaiketaren irabazlea (Londres 1968) # [[Laura Bates]] idazle feminista, aitzindaria (Oxford 1986) # [[Caroline Criado Perez]] kazetari ekintzailea (EB 1984) # [[Deborah Cameron]] hizkuntzalaria (Eskozia 1958) # [[Teodora Barrio]] idazlea, asturieraz (Marrubio, 1968) # [[Teresa Cónsul]] idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz (?- Oviedo, 1834) # [[Raquel Fernández Menéndez]] idazlea, asturieraz (Salas, 1993) # [[Blanca Fernández Quintana]] idazlea, asturieraz (Bimenes, 1994) # [[Enriqueta González Rubín]] idazlea eta kazetaria, asturieraz (Ribadesella, 1832-Infiesto, 1877) # [[Nené Losada]] idazlea, asturieraz (Luarca, 1921-2009) # [[Idoia Rodríguez Buján ]] militarra (Lugo 1983-Afganistan 2007) # [[Gillian Wearing]] artista (EB 1963) # [[Cathy Newman]] kazetaria (EB 1974) # [[Kate Adie ]] kazetaria (EB 1945) # [[Rebekah Brooks]] kazetaria (EB 1968) # [[María Teresa González|Maria Teresa Gonzále]] idazlea, asturieraz (Gijón. 1950-1995) # [[Marta Mori]] idazlea, asturieraz (Gijón, 1965) # [[María Esther García López]] idazlea, asturieraz (Valdés, 1948) # [[Esther Prieto]] idazlea, asturieraz (Arenas, Cabrales, 1960) # [[Helena Trexu]] idazlea, asturieraz (Sama de Langreo, 1945) # [[Margaret Collins Weitz]] historialaria, Frantziako Erresistentzian aditua (AEB, 1929) # [[Beatriz Álvarez-Guerra]] aktorea (Madril 1994) # [[Tina Gascó]] aktorea (Sevilla 1914-Madril 1973) # [[Zineb Hattab]] sukaldaria (Girona/Suitza 1989) # [[Rosalía Mera]] jostuna, enpresaburua (Coruña 1944-2013) # [[Sandra Ortega Mera ]] enpresaburua, filantropoa ( Coruña 1968) # [[Mey Rahola]] argazkilaria (Leon 1897-Frantzia 1959) # [[Clara Martínez Alberola]] abokatua (Madrid, 1963) # [[Elena Vázquez Zendon]] matematikaria (Ourense, 1966) # [[Elsa Anka]] aurkezlea (Bartzelona 1965) # [[Paloma Marín]] aurkezlea (?, XX. mendea) # [[Cristina Urgel]] aurkezlea (Soria 1979) # [[Kate del Castillo]] aktorea (Mexiko 1972) # [[Marisa Naranjo]] aurkezlea (Kanariak 1944) # [[Estela Giménez]] gimnasta (Madril 1979) # [[Manuela López García]] Maistra, poeta (Cacabelos, 1910-2005) # [[Jenny Nyström]] ilustratzailea (Suedia, 1854-1946) # [[Clara Maria Pope]] margolaria (Londres, 1767-1838) # [[Laurence Suhner]] idazlea eta artista (Geneva, 1968) # [[Anna Tigerhielm]] margolaria (Suedia, 1832-1906) # [[Trini Tinturé]] ilustratzailea (Lleida, 1938) # [[Henar Torinos]] Valladolid, 1985 # [[Elena Francisen kontsultategia]] emakumeentzako irratsaioa (Espainia 1947-1984) # [[Maruja Fernández]] irrati esataria (Kuba 1925-Bartzelona 2001) # [[Pepa Fernández]] kazetaria (Lleida 1965) # [[Mara Torres]] kazetaria, idazlea (Madril 1974) # [[Macarena Berlín]] kazetaria (Madril 1973) # [[Florence Rochefort]] historialari frantziarra (Suresnes, 1958) # [[Giovanna Garzoni]] margolaria (Italia 1960-1970) # [[Michaelina Wautier]] margolaria (Belgika c.1617-1689) # [[Louise Moillon]] margolaria (Frantzia 1610-1696) # [[Maria van Oosterwijck]] margolaria (Herbehereak 1630-1693) # [[Anne Vallayer-Coster ]] margolaria (Paris 1744-1818) # [[Marie-Victoire Lemoine]] margolaria (Paris 1754-1820) # [[Marie Gabrielle Capet]] margolaria (Frantzia 1761-1818) # [[Constance Mayer]] margolaria ( Frantzia 1775-1821) # [[Marie-Éléonore Godefroid]] margolaria ( Paris 1778-1849) # [[Lilly Martin Spencer]] margolaria ( EB1822-AEB 1902) # [[Clémentine Delait]] emakume bizarduna (Frantzia, 1865-1939) # [[María Folguera]] idazlea, eszena zuzendaria (Madril, 1984) # [[AveLina Pérez|Avelina Pérez]] Sortzaile eszenikoa (Oia, 1969) # [[Raquel García-Tomás]] musikagilea (Bartzelona, 1984) # [[Lola Blasco]] aktorea, idazlea eta antzerki zuzendaria (Alacant, 1983) # [[Marta Pazos]] eszena zuzendaria (Pontevedra, 1976) # [[Helena Tornero]] antzerkigilea (Figueras, 1973) # [[Helena Antonia]] emakume bizarduna (Lieja, 1550-1595) # [[Antonietta Gonsalvus]] emakume bizarduna (Frantzia, 1572-?) # [[Arantza Ozaeta Cortázar]] arkitektoa (Madril 1982) # [[Victoria Rodríguez]] aktorea (Madril 1931-2020) # [[Pilar Eyre]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1947) # [[Teresa Ribera ]] politikaria (Madril 1969) # [[Carolina Maria de Jesus]] idazlea, poeta, kronista (Brasil 1914-1977) # [[Jane Barnell]] emakume bizarduna (AEB 1871-1951) # [[Alice Elizabeth Doherty]] emakume bizarduna ( AEB 1887-1933) # [[Annie Jones ]] emakume bizarduna ( AEB 1865-1902) # [[Krao Farini]] emakume bizarduna (Laos 1876-AEB 1926 19) # [[Josephine Clofullia]] emakume bizarduna (Suitza 1829-1875) # [[Pilar Pedraza]] idazlea, irakaslea (Toledo 1951) # [[Carmen Linares]] flamenko-abeslaria (Linares 1951) # [[María Pagés]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1963) # [[Ellen MacArthur]] nabigatzailea (EB 1976) # [[Aurora Vargas]] flamenko-dantzaria, kantaria ( Sevilla 1956) # [[Bernarda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1927-2009) # [[Fernanda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1923-2006) # [[La Serneta]] flamenko kantaria (Cádiz 1837-Utrera 1912) # [[Caroline van der Plas]] kazetaria, politikaria (Herbehereak 1967) # [[Marta plana]] Australiara eramandako emakumeak (1960-1963) # [[Arlette Farge]] historialari frantsesa (Charleville - 1941) # [[Bibia Pavard]] historialari frantsesa (1980) # [[Maddalena Casulana]] musikagilea (Italia, 1544-1590) # [[Lucinda Williams ]] egile abeslaria (AEB 1953) # [[Ivette Nadal ]] egile abeslaria, poeta (Bartzelona 1988) # [[Blanca Llum Vidal]] poeta (Bartzelona 1986) # [[Núria Martínez-Vernis]] poeta (Bartzelona 1976) # [[Montse Castellà]] egile abeslaria, aktibista (Tarragona 1976) # [[Rosa Regàs]] idazlea (Bartzelona 1933) # [[Georgina Regàs]] sukaldaria, idazlea (Bartzelona 1932-Girona 2022) # [[Carme Canela]] jazz-abeslaria (Bartzelona 1962) # [[Sheila Jordan]] jazz- abeslaria (AEB 1928) # [[Galina Balashova]] arkitektoa, diseinatzailea (Errusia 1931) # [[Urška Djukić]] zinema-zuzendaria, gidoilaria (Eslovenia 1986) # [[Asha Haji Elmi]] politikaria, aktibista (Somalia, 1962) # [[Joana Afonso]] diseinatzailea, ilustratzailea (Portugal 1989) # [[Cani Fernández Vicién]] abokatua (Cartagena 1963) # [[Mar Sodupe]] aktorea (Kanariak 1972) # [[Pepa Aniorte]] aktorea, abeslaria (Alacant 1972) # [[Toni Morillas]] politikaria, feminista (Jaen 1982) # [[Clementina Díez de Baldeón]] irakaslea, politikaria (Ciudad Real 1953) # [[Consuelo Rumí]] psikologoa, irakaslea, politikaria (Almeria 1957) # [[Anita Gutbrod]] igerilaria (Argentina 1903-1967) # [[Lita Tiraboschi]] igerilaria, irakaslea, idazlea (Argentina 1917-1972) # [[Pilar Geijo ]] igerilaria (Argentina 1984) # [[Lilian Harrison]] igerilaria (Argentina 1904-1993) # [[Enriqueta Agut Armer]] 2. errepublikako(Castelló, 1912-Mexiko, 1998) # [[Concepción Alfaya]] 2. errepublikako maistra (Madril, 1886-1945) # [[Elvira Navarro]] idazlea (Huelva, 1978) # [[Alba Carballal|Alva Carballal]] idazlea (Lugo, 1992) # [[Marie Equi]] medikua, aktibista (AEB,1872-1952) # [[Maria Baldó|María Baldó]] 2. Errepublikako maistra (Albacete, 1884-Toulouse, 1964) # [[María Braña de Diego|Maria Braña de Diego]] 2. Errepublikako maistra (Madril, 1912-2007) # [[Carmen Castilla Polo]] 2. Errepublikako maistra (Logroño, 1895-Madril, 1979) # [[Alba Sotorra Clua]] zinema zuzendaria (Reus, 1980) # [[Carmen Hermosín]] politikaria (Sevilla 1945) # [[Magdalena Valerio]] legelaria, politikaria (Caceres 1959) # [[Mar Moreno]] legelaria, politikaria, idazlea (Jaen 1962) # [[Teresa Jiménez Vílchez]] irakaslea, politikaria (Granada 1962) # [[Fuensanta Coves]] irakaslea, politikaria (Alacant 1961) # [[Irene García]] politikaria (Cádiz 1980) # [[Marina Vega]] espioia, nazi harrapatzailea (Cantabria 1924-Madril 2011) # [[Braulia Cánovas]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Murtzia 1920- Bartzelona 1993) # [[Conchita Ramos]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Lleida 1925-Frantzia 2019) # [[Alfonsina Bueno]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Zaragoza 1904- Frantzia1979) # [[Margoth Escobar]] Ingurumen eskubideak eta indigenen aldeko aktibista (Ekuador, 1954) # [[Mercedes Escribano Pérez]] Bigarren Errepublikako maistra (Valdeganga, 1888-Madril, 1958) # [[Carmen García del Diestro]] Bigarren Errepublikako maistra, pedagogoa (Santander, 1908-Madril, 2001) # [[Elsa López]] idazlea, poeta (Fernando Poo, 1943) # [[Elena Gallego Abad|Elena Gallego]] kazetaria, idazlea (Teruel, 1969) # [[Ana Vanessa Gutiérrez]] asturierazko idazlea (Mieres, 1980) # [[Elsa Fernández]] galizierazko idazlea (Buenos Aires, 1933-1964) # [[Avelina Valladares]] galizierazko idazlea (A Estrada 1825.1902) # [[Violeta Friedman]] aktibista, bizirik atera Auschwitzetik (Errumania 1930- Madril 2000) # [[Constanza Martínez Prieto]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Madril 1917-Bartzelona 1997)) # [[Laura Seco]] politikaria (Cádiz 1971) # [[María Teresa Fernández de la Vega]] magistratua, politikaria (Valentzia 1949) # [[Esperanza Oña]] politikaria (Sevilla 1957) # [[Nuria Espallargas]] ikertzailea (Bartzelona 1979) # [[Rosario de Velasco]] margolaria (Madril 1904-Bartzelona 1991) # [[Marga Gil Roësset]] eskultorea, ilustratzailea, poeta (Madril 1908- 1932) # [[Ángeles Santos Torroella]] margolaria (Girona 1911- Madril 2013) # [[Delhy Tejero]] margolaria (Zamora 1904- Madril 1968) # [[Lauren Bastide]] Frantziako kazetaria eta ekintzaile feminista (Orleans, 1980) # [[Lima Aafshid]] idazle eta poeta (Afganistan, ?) # [[Adelaide Estrada]] Mediku, zientzialari eta aktibista (Portugal, 1898-1979) # [[Martha P. Falconer]] Aktibista, gizarte-langilea (AEB, 1862-1941) # [[Tamara Alves]] artista, muralista, ilustratzailea, tatuatzailea (Portugal 1983) # [[Rada Akbar]] artista (Afganistan, 1988) # [[Maria Lucília Estanco Louro]] irakasle eta aktibista (Portugal, 1922-2018) }} ==='''Berriak 2023''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Toda Likona]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Mari Juan Mezeta]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Maria Perez Larrinaga]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Olatz Urkia]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Donostia, 1986) # [[Helena Barrenetxea]] ----'''SORTUA''' zestalaria (Durango, 2007) # [[María Flores]] ----'''SORTUA''' 1824an bere askatasuna lortu zuen esklabua (Eivissa, 1775-?) # [[Zorione Erezuma]] ----'''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1969) # [[Charo Roquero]] ----'''SORTUA''' historialaria (Donostia) # [[Maritxu Negelua]] ----'''SORTUA''' idazlea, pastoralgilea (Zuberoa, 1999) # [[Mari Tere Alberdi]] ef--'''SORTUA''' sukaldaria, tabernaria, aktorea (Berriz) # [[Fabiola Gutiérrez]] ----'''SORTUA''' idazle (Bolivia, 1989) # [[Carmen Castro Cardús]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako "zaintzaile" (Huesca, ?-1948) # [[Maider Galardi]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta ikerlaria (Lasarte-Oria, 1995) # [[Antoñita La Singla]] dantzaria (Bartzelona 1948) # [[La Sordita]] dantzaria (Cádiz XIX.mendea-XX.mendea) # [[Amal Aden]] idazle ekintzailea (1983, Somalia) # [[Iola Leal Riesco]] ingumenaren aldeko ekintzailea (Lugo, 1977) # [[Sol León]] dantzaria, koreografoa (Kordoba ç 1919) # [[Sara Lezana]] dantzaria (Madril 1948) # [[Cristina Llorente]] dantzaria, abeslaria, aktorea (Valladolid 1985) # [[Isabel Llull]] dantzaria, maistra (Palma 1946) # [[Sara Luzita]] dantzaria (Espainia 1922) # [[Bárbara Lys]] dantzaria (Balearrak 1946) # [[Claudia Salas]] aktoreak (Madril 1977) # [[Carlota Pereda]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1975) # [[Esther Cañadas]] modeloa (Albacete 1977) # [[Joselyn Brea]] kirolaria (Venezuela/Galizia 1994) # [[Donna Karan]] moda-diseinatzailea (AEB 1948) # [[Eva Copa]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Bolivia 1987) # [[Adrienne Avril de Sainte-Croix]] Frantziako filantropo eta feminista (1855 - 1936) # [[Zahra Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022 Kurdinstango irakaslea errepresaliatua (1990) # [[Layli]] BBCren 100 emakumeak 2022 Irango ekintzaile feminista errepresaliatua (2002) # [[Wegahta Gebreyohannes Abera]] BBCren 100 emakumeak 2022 Etiopiako langile humanitarioa (xxxx) # [[Victoria Baptiste]] BBCren 100 emakumeak 2022 Estatu Batuetako erizaina (xxxx) # [[Velmariri Bambari]] BBCren 100 emakumeak 2022 Indonesiako Sexu-indarkeriaren kontrako ekintzailea (1980) # [[Tamana Zaryab Paryani]] BBCren 100 emakumeak 2022 Afganistango kazetaria eta youtuberra (1997) # [[Alice Pataxó]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 2001) # [[Erika Hilton]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 1992) # [[Zahra Joya]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Agfanistan, 1992) # [[Velia Vidal]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Kolonbia, 1982) # [[Roza Salih]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Eskozia.1989) # [[Cecilia Patricia Flores Armenta]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Mexiko XX. mendea) # [[Mirta Nuñez]] espainaiko gerra zibilaren historialaria (Kuba, 1956) # [[Mirta Díaz-Balart]] Mirta Nuñezen ama eta Fidel Castroren lehenengo emaztea (Habana, 1928) # [[Jane Misme]] Kazetari eta feminista frantsesa (1865-1935) # [[Judith Heumann]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Filadelfia, 1947) # [[Asonele Kotu]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Hegoafrika, ? ) # [[Nathalie Becquart|Natahalie Becquart]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Frantzia, 1969) # [[Ida Holz]] informatikaria (Uruguai, 1935) # [[Simone Tebet]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil 1970) # [[Ferenice de Rodas]] ama (Grezia, K.a. 396-K.a. V. mendea) # [[Lashana Lynch]] aktorea (Londres 1987) # [[Giuseppa Barbapiccola]] filosofoa, poeta, itzultzailea (Italia, 1702-1740) # [[Taisia Bekbulatova]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Errusia, xxxx) # [[Suvada Selimović]] ekintzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Bosnia, 1965) # [[Shonda Rhimes]] gidoilaria, fil-zuzendaria (AEB 1970) # [[Beatrice Fihn]] arma-nuklearren aurkako aktibista ( Suedia 1982) # [[Tania Álvarez Yates]] kanoalaria (Pontevedra 1994) # [[Tania Fernández García]] kanoalaria (Lugo 1992) # [[Blanca Paloma]] abeslaria (Alacant 1989) # [[Alice Wonder]] abeslaria ( Madril 1998) # [[Olga Xirinacs]] idazlea (Tarragona 1936) # [[Bikimel]] kantautorea (Bartzelona 1976) # [[Luján Argüelles]] aurkezlea (Asturias 1977) # [[Virginia Díaz]] kazetaria (Madril 1974) # [[Kristina Berdínskikh]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina) # [[Kadri Keung]] moda-diseinatzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Hong Kong) # [[Leonor Ferrer Girabau]] delineatzailea (Bartzelona, 1894-1953) # [[Fatima Sheikh]] hezitzailea (India, 1831-1900) # [[Jana Zinkevytx|Iana Zinkevitx]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina, 1995) # [[Chanel Contos]] sexu-erasoen aurkako aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Australia) # [[Aye Nyein Thu]] mediku aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Birmania, 1996) # [[Judy Kihumba]] zeinu-hizkuntzako interpretea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Kenya) # [[Paula Púa]] gidoilaria (Valentzia 1992 # [[Minerva Piquero]] kazetaria (Asturias 1967) # [[Beatriz Pécker]] kazetaria (Madril 1955) # [[Luisa Alberca]] irrati-nobelagilea (C.Real 1920-Logroño 2006) # [[Vira Silenti]] aktorea (Italia 1931-2014) # [[Clementina Albéniz|Clementina Albeniz]] maistra errepublikarra (Madril, 1853-1946) # [[Ana Canalias Mestres]] maistra errepublikarra (Zaragoza, 1886-1934) # [[Angelina Colubret]] maistra errepublikarra (Badalona, 1910 -Torroella, 1998) # [[Isabel Esteban Nieto]] maistra errepublikar eraila (Palentzia, 1893-1936) # [[Sofia Polo Giménez]] maistra errepublikar eraila (Zaragoza, 1904-Palentzia, 1936) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra errepublikar eraila (Salamanca, 1893-Palentzia, 1936) # [[Samara Joy]] jazz abeslaria (AEB 1998) # [[Sarah Kane]] antzerkigilea (EB 1971-1999) # [[Toñi Salazar]] abeslaria (Badajoz 1963) # [[Encarna Salazar]] abeslaria (Badajoz 1961) # [[Lina Meruane]] Idazlea (Txile 1970) # [[Nelly Meruane]] aktorea, irakaslea (Txile1927-2018 19) # [[Teresa Laespada]] ikertzailea (Bilbo 1965) # [[Ana Santos Aramburo]] liburuzaina (Zaragoza 1957) # [[Glòria Pérez-Salmerón]] liburuzaina (Bartzelona 1958) # [[Susana Fortes]] idazlea (Pontevedra 1959) # [[Ana Belén Fortes]] idazlea (Pontevedra 1967) # [[Genara Fernández García|Genera Fernández Garcia]] maistra fusilatua (León, 1903-1941) # [[Josefa García Segret|Josefa Garcia Segret]] maistra errepublikarra (Tui, 1900-Oliveros, 1986} # [[Gertrudis Ríos Marín|Gertrudis Rios Marín]] torturatu eta exekutatuko maistra (Cádiz, 1901-1936) # [[Benita Gil]] maistra erbesteratua (Teruel, 1913-Praga, 2015) # [[Carmen Hombre Ponzoa|Carmen Hombre Pouzoa]] maistra fusilatua (Cádiz, 1898-1936) # [[Elisa López Velasco]] maistra berritzailea (Málaga, 1884-1936??) # [[Sirisha Bandla]] BBCren 100 emakumeak 2022, ingeniari aeronautikoa (India 1988) # [[Nazanin Zaghari-Ratcliffe]] BBCren 100 emakumeak 2022, iraniar-britaniar hiritarra (Tafresh 1978) # [[Narges Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022, eskubideen aldeko ekintzailea (Persia 1972) # [[Palmira Pla Pechovierto]] maistra, pedagogoa eta polikaria (Teruel, 1914-Castlló, 2007) # [[Emilia Elias Herrando|Emilia Elias Herrando]] maistra, pedagogoa (Madril, 1898 - Mexiko, 1976) # [[Veneranda Manzano]] maistra, politikaria, erbesteratua (Asturias, 1893-1992) # [[Guillermina Medrano]] maistra eta politikaria (Albacete, 1912-Valencia, 2005) # [[Marguerite Durand (feminista)]] kazetari, aktore, politikari eta feminista frantsesa (1864 - 1936) # [[Jane Rigby]] BBCren 100 emakumeak 2022 Astrofisika estatubatuarra (EEUU, XXXX) # [[Iryna Kondratova]] BBCren 100 emakumeak 2022 Anestesiologa eta pediatra (Ukrania, XXXX) # [[Constance Tipper]] metalurgikaria (Erresuma Batua, 1894-1995) # [[Johanna Döbereiner]] ingeniari agronomoa (Brasil, 1924-2000) # [[Txell Alarcón]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 2003) # [[Maider Castellano]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2003) # [[Gregoria Canelo de Paredes]] 'chinato' dialekto hiztuna (Caceres 1861-1917) # [[Marina Ortiz de Zárate]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 1999) # [[Chatrice White]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Ana Laverón]] aeronautiko ingeniaria(Espainia XX. mendea) # [[Isaura Clavero]] 1. emakume aeronautiko ingeniaria (Vigo XX. mendea) # [[Parinoush Saniee]] idazlea (Iran 1949) # [[Elena Barraquer Compte]] oftalmologoa (Bartzelona 1954) # [[Jimena Quirós]] 1. emakume ozeonografoa (Almeria 1899-Madril 1983) # [[Isabelle Junot]] aktorea (AEB 1991) # [[Tamara Falcó]] moda-diseinatzailea (Madril 1981) # [[Micaela Navarro]] politikaria (Jaen 1956) # [[Ibijoke Faborode]] BBCren 100 emakumeak 2022, politikaria (Nigeria XX. mendea) # [[Gohar Eshghi]] BBCren 100 emakumeak 2022, ekintzailea (Iran 1946-2002) # [[Fatima Amiri]] BBCren 100 emakumeak 2022, ikaslea (Afganistan, 2005) # [[Carmen Muñoz Manzano]] Bigarren Errepublikako maistra eta idazlea (Cáceres, 1906-Coruña, 2002) # [[Carmen García de Castro]] Bigarren Errepublikako maistra eta pedagogoa (Almería, 1886-1969) # [[Isabel González Turmo]] antropologoa (Espainia XX. mendea) # [[Elvira Álvarez de Ceballos]] dama (Espainia XIV. mendea -1372) # [[Difficult Women]] emakume kabareta (Australia) # [[Mehreen Faruqi]] politikaria (Pakistan 1963) # [[Katarina Zec]] saskibaloi jokalaria (Serbia 1997) # [[Mariana Barassi]] film-zuzendaria (Argentina 1977) # [[Vic Echegoyen]] idazlea (Madril 1969) # [[Claudia Zapata]] historialaria (Txile 1975) # [[Christiane Félip Vidal]] idazlea (Frantzia 1950) # [[Katherine Kurtz]] idazlea (AEB 1944) # [[Juana Ontañón eta Valiente|Juana Ontañon y Valiente]] Bigarren Errepublikako maistra (Madril, 1886-Mexiko, 1972) # [[Wally Funk]] astronauta (AEB 1939) # [[Ida Ørskov]] bakteriologoa (Danimarka 1922- 2007) # [[Alice Lee]] matematikaria (EB 1858-1939) # [[Elizabeth Scott]] matematikaria (AEB 1917-1988) # [[Ainhoa Achutegui]] zuzendari artistikoa ( Venezuela 1978) # [[Akwaeke Emezi]] idazlea (Nigeria 1987) # [[Leia Dongue]] saskibalio jokalaria (Mozambike 1991) # [[Mónica Bruckmann]] soziopolitologoa (Peru XX. mendea) # [[Claude Ber]] poeta (Frantzai 1948) # [[Nadia Yala Kisukidi]] filosofoa (Belgika 1978) # [[Ana Carrique]] musikagilea ( Argentina 1964) # [[Cristina Montserrat Hendrickse]] abokatua, irakaslea (AEB 1964) # [[Kristina Higgins]] saskibaloi jokalaria (AEB 1994) # [[Joy Alexis Brown-Adams]] saskibaloi jokalaria (Guyana 1993) # [[Dona Tututa]] piano-jolea (Cabo Verde 1919-2014) # [[Yolanda Morazzo]] poeta (Cabo Verde 1927-Lisboa 2009) # [[Tuna Mascarenhas]] kimikaria, aktibista, 1. dama (Cabo Verde 1944-2009) # [[Kate Asabuki]] aktore pornoa (Tokio 1962) # [[Celina Pereira]] abeslaria, kontalaria (Cabo Verde 1940-Lisboa2020) # [[Athaliah Molokomme]] fiskala (Botswana 1959) # [[Constance Cummings-John]] politikaria (Sierra Leona 1918-Londres 2000) # [[Aspásia Camargo]] politikaria (Brasil, 1946 19) # [[Rachael Blackmore]] Jokey-a (Irlanda 1989) # [[Lívia Járóka]] 1. emakumezko ijito eurodiputatua (Hungaria 1974) # [[Clare Marie Hodges]] AEBko 1. emakumezko basozaina (AEB 1890-1970) # [[Consuelo González Ramos]] kazetaria, erizaina, feminista (Zamora, 1877-Madril, 1956) # [[Esperanza Rodríguez Cerdán]] Bigarren Errepublikako maistra erbesteratua (Madril, 1892-Valentzia,1984) # [[Rosa Roig]] Bigarren Errepublikako maistra (Tarragona, 1890-Bartzelona, 1969) # [[Pilar Salvo Giménez|Pilar Salvo]] Bigarren Errepublikako maistra fusilatua (Zaragoza, 1889-1936) # [[Amalia Torrijos]] Bigarren Errepublikako maistra eta alkatea (Sevilla, 1911- ???) # [[Ekaterina Lermontova]] Paleontologoa (SESB, 1889-1942) # [[Eva Mameli Calvino]] Botanikaria (Italia, 1886-1978) # [[Heike Freire]] filosofoa, aktibista (Espainia, ??) # [[Sabrina Sánchez]] kazetaria, sexu langilea (Mexiko 1981) # [[Karine Espineira]] soziologoa, trans ekintzailea (Txile 1967) # [[Nadia Ferreira]] modeloa, enpresaburua (Paraguai 1999) # [[Elena Sánchez Caballero]] kazetaria (Madril 1957) # [[Pilar Martín Fernández]] immunologia ikertzailea (Madril 1973) # [[Maruja Torres]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1943) # [[Nya de la Rubia]] abeslaria, aktorea (Sevilla 1986) # [[Aryna Sabalenka]] tenislaria (Bielorrusia 1998) # [[Aliaksandra Sasnovih]] tenislaria (Bielorrusia 1994) # [[Lucia Stecher]] ikertzailea (Txile XX. mendea) # [[Elena Oliva]] soziologoa, ikertzailea (Txile 1982) # [[Gendengarjaa Baigalimaa]] onkologoa (Mongolia XX. mendea) # [[Elena Moreno Zaldibar]] saskibaloi jokalaria (Donostia 1959) # [[Tanaya Mechelle Atkinson]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Kinu Nishimura]] ilustratzailea (Japonia 1969) # [[Asunción Linares]] paleontologoa (Granada, 1921-2005) # [[Sylvie Denis]] idazlea # [[Marguerite Durand (hizkuntzalaria)]] hizkuntzalarieta fonetikalari frantziarra (1904) # [[Jeanne Chauvin]] abokatu eta feminista frantsesa (1862-1926) # [[Soraya Prieto Fernández]] kimikaria (Gasteiz 1979) # [[Maimouna Diarra]] saskibaloi jokalaria (Senegal 1991) # [[Esther Yáñez González - Irun]] Armadako 1. emakumea eta gerra ontzi kapitaina (Cádiz 1971) # [[María José Escalona]] informatikaria (Sevilla 1976) # [[Helena Viñes]] ekonomialaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Jesús Almazor]] Telekomunikazio ingeniaria, CEO ( Brtzelona 1970) # [[Karen Gaines]] ziberdefentsan aditua, CEO (XX. mendea) # [[Silvia Albert Sopale]] aktore, zuzendari (Donostia 1976) # [[Midi Achmat]] LGTB aktibista (Hegoafrika, 1964) # [[Shiva Nazar Ahari]] giza eskubideen aldeko aktibista (Irán, 1984) # [[Leoncia Gómez Galán]] zerbitzaria, 'vocera' (Caceres 1903-1986) # [[Irma Estrada Silva]] autodefentsa irakaslea (El Salvador ?) # [[Anália de Victória Pereira]] politikaria ( Angola 1941-2009) # [[Belita Palma]] abeslaria (Angola 1932-1988) # [[Luzia Inglês Van-Dúnem]] politikaria (Angola 1948) # [[Margarida Rosa da Silva Izata]] diplomazialaria (Angola 1958) # [[Ana Clara Guerra Marques]] dantzaria (Angola 1962) # [[Luísa Rogério]] kazetaria (Angola 1967) # [[Lourdes Van-Dúnem]] musikaria (Angola 1935-2006) # [[Arlete Leona Chimbinda]] politikaria, irakaslea (Angola 1960) # [[Silvia Lutucuta]] Kardiologoa, ministroa (Angola 1968) # [[Josefa Sacko]] agronomoa, enbaxadorea (Angola XX. mendea) # [[Vera Daves]] ekonomialaria, ministroa (Angola 1984) # [[Catherine Austin Fitts]] bankaria (AEB 1950) # [[Marjorie Rice]] matematikaria (AEB, 1923-2017) # [[Liliana Colanzi]] idazle eta editorea (Bolivia, 1981) # [[Magela Baudoin]] idazle (Bolivia, 1973) # [[Trementinaireak]] sendatzeko produktu naturalen saltzaile ibiltariak (Katalunia XIX. mendea-XX. mendea) # [[Eloísa del Pino Matute]] zientzialari soziala, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[María Luisa López Grigera]] filologoa (Coruña 1926) # [[Paula Dapena Sánchez]] futbolaria (Pontevedra 1996) # [[ASPEGI elkartea]] emakume profesionalena, enpresariena (Gipuzkoa 1998) # [[Sari Arponen]] medikua (Finlandia 1977) # [[Carolina Iglesias]] umoregilea, gidoilaria, youtuberra (Coruña 1993) # [[Berta Collado]] kazetaria, aurkezlea (Toledo 1979) # [[Yola Mamani]] komunikatzailea (Bolivia, 1984) # [[Hélène Dutrieu]] txirrindulari, hegazkinlari (Belgika-Frantzia, 1877-1961) # [[Virginia Ayllón]] idazle (Bolivia, 1958) # [[Begonya Pozo]] idazlea (Valentzia 1974) # [[Carmelina Sánchez-Cutillas]] idazlea (Madril 1921- Valentzia 2009) # [[Beatriu Civera]] idazlea (Valentzia 1914-1995) # [[Ana María Ibars]] idazlea, maistra (Valentzia 1892-1965) # [[Raquel Payá]] pedagogoa (Valentzia 1919-1972) # [[Alison Spedding]] antropologoa (Ingalaterra/Bolivia, 1962) # [[Margaret W. Rossiter]] emakumeen historialaria ( AEB 1944) # [[Maria Beneyto]] idazlea, poeta (Valentzia 1925-2011) # [[María Villén]] 2. Errepublikako maistra (Burgos 1871-Valentzia 1961) # [[Lindaura Anzoátegui]] idazle (Bolivia, 1846-1898) # [[Yolanda Bedregal]] poeta (Bolivia, 1913-1999) # [[María Virginia Estenssoro]] poeta (Bolivia, 1902-1970) # [[Hilda Mundy]] poeta (Bolivia, 1912-1980) # [[Concha Peña Pastor]] bigarren errepublikako maistra eta abokatua (Ciudad Real, 1906-Panama, 1960) # [[Elpidia Polo Ovejas]] bigarren errepublikako maistra errepresaliatua (Valladolid, 1890-Madrid, 1988) # [[Carmen Valero Gimeno]] bigarren errepublikako maistra eta pedagogo errepresaliatua (Silla, 1893-1962) # [[Rosa Menéndez]] zientzialaria, 1. emakumea CSIC burua (Asturias 1956) # [[Dulceida]] interneteko ospetsua (Bartzelona, 1989) # [[Juana Macías]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1971) # [[Brisa Fenoy]] musikaria, DJ, modeloa (Cádiz 1991) # [[María Vargas Montoya]] enologoa (Haro 1971) # [[María Vargas Fernández]] flamenko abeslaria (Cádiz 1947) # [[Laura Alonso Cancho]] poeta (Santander 1978) # [[Dina Abouzeid Sariñena]] badminton entrenatzailea (Zaragoza 1979) # [[Agostina Burani]] saskibaloi jokalaria ( Argentina 1991) # [[Carmen Ybarra Careaga]] enpresaburua, markesa (Espainia 1963) # [[María José Álvarez Mezquíriz]] EULEN enpresaburua (Bilbo 1957) # [[Margaret H. Wright]] matematikaria (AEB, 1944) # [[Katharine Way]] fisikaria (AEB, 1902-1995) # [[Paola Velasco Pinedo]] Boliviako 1. emakume piloto komandantea (1988) # [[Xian (aktibista)]] LGTB aktibista (Txina, ?) # [[Laura Hojman]] gidoilaria, film zuzendaria (Sevilla 1981) # [[Bibisara Assaubayeva]] xake jokalaria (Kazakhstan 2004) # [[Anne L'Huillier]] fisika atomikoko irakaslea (Frantzia/Suedia 1958) # [[Tamara Rojo]] datzaria, koreografoa (kanada/Espainia 1974) # [[Elena S. Sánchez]] kazetaria (Toledo 1979) # [[Patricia Pardo]] kazetaria (Galizia 1983) # [[Sonsoles Ónega]]kazetaria, idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Ónega]] kazetaria (Madril 1975) # [[Tatiana Afanásieva]] matematikari eta fisikaria (Ukraina-Herbereheak, 1876-1964) # [[Lilli Suburg]] kazetaria (Estonia, 1841-1930) # [[Esther Szekeres]] matematikaria (Hungaria-Australia, 1910-2005) # [[Irene Falcón|Irene Falcon]] kazetaria, Dolores Ibarruriren idazkaria (Madril, 1907-1999) # [[Enriqueta O'Neill|Enriqueta O´Neill]] aktore eta idazlea (Madril, 1909-Bartzelona, 1972) # [[Encarnación Fuyola Miret]] Bigarren errepublikako maistra (Huesca, 1907-Mexiko, 1982) # [[Anoka Primrose Abeyrathne]] kontserbazionista, gizarte ekintzailea (Sri Lanka, 1991) # [[Mar Abad]] kazetaria (Almeria 1972) # [[Marion Koopmans]] albaitaria, birologoa (Herbehereak 1956) # [[Carme Valls]] mediku eta politikaria (Bartzelona,' 1945) # [[Anne Anderson]] ilustratzailea (Eskozia, 1874 - 1930) # [[Eva Furnari|Eva Furmari]] ilustratzailea (Erroma, 1948) # [[Matilde Hidalgo]] mediku, poeta, sufragista (Ekuador 1889-1974) # [[Eva Soriano]] komediantea, aurkezlea (Tarragona 1970) # [[Cecilia Ansaldo]] idazlea (Ekuador 1949) # [[Melissa Lucio]] heriotza zigor polemikoan kondenatua (AEB 1968) # [[Carmen Barbarà]] komikigilea eta irudigilea (Bartzelona, 1933) # [[Amelia Bauerle|Amelia Banerle]] komikigilea (Londres, 1873-1916) # [[Pauline Baynes]] liburu ilustratzailea (Sussex, 1922-2008) # [[ Pamela Adie]] LGBT aktibista (Nigeria, 1984) # [[ Christine Ahn]] Bakearen aldeko aktibista (Hego Korea, XX. mendea) # [[Celia Viñas]] poeta, pedagogoa (Lleida-Almeria, 1915-1954) # [[Chipita Rodriguez]] heriotza zigorrez urkatua eta 100 urtera barkatua (AEB 1799-1863) # [[Elsa Beskow]] idazlea eta ilustratzailea (Suedia, 1874-1953) # [[Mary Agnes Chase]] botikaria eta ilustratzailea (EEBB, 1869-1963) # [[María Conejo]] ilustratzailea (Mexiko, 1958) # [[Eréndira Derbez]] ilustratzailea, idazlea (Mexiko, 1991) # [[Kate Greenaway]] ilustratzailea, idazlea (Londres, 1846-1901) # [[Elizabeth Shippen Green]] ilustratzailea (EEBB, 1871-1954) }} ==='''Berriak 2023''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Elorriaga]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Busturia, 1980) # [[Aiora Zabala]] ----'''SORTUA''' zientzialaria (1982) # [[Alazne López]] --ef'''SORTUA''' dantzaria (Bilbo, 1993-Alemania, 2015) # [[Ana Borderas]] ef--''SORTUA''' kazetaria, irrati-esataria (Eibar, 1962) # [[Anna Fernandez de Paco]] ef--'''SORTUA''' zinemagilea (Bartzelona, 1981) # [[Belén Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1937-1982) # [[Berenice Lopez Reyes]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Mexiko, 1989) # [[Bonifacia Zuazola]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1915-2012) # [[Consuelo Osa]] efef'''SORTUA''' erraketista Mutriku (1922-2015) # [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1939-1940) # [[Eladia Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1942-1997)) # [[Garbiñe Balerdi]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1935) # [[Garbiñe Ortega]] ----'''SORTUA''' zinema komisarioa (Gasteiz, 1981) # [[Gloria Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1922) # [[Ignacia Idoate Iragui]] efef'''SORTUA''' moja (Orikain, 1900 - Madril, 1975) # [[Iñasi Illarramendi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Zarautz, 1919-2005) # [[Josefa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Juncal Alzugaray]] ef--'''SORTUA''' Fisioterateupa eta asmatzailea (Bilbo, 1981) # [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]] efef'''SORTUA''' moja (Azpeitia, 1975- Madril, 1958) # [[Koldobike Gezala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Lezo, 1917) # [[Marcelina Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Margarita Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1925-Fuengirola, 2019) # [[Mari Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Anoeta, 1929 -Mexiko, 1986) # [[Maria Josefa Navascues]] efef'''SORTUA''' erraketista (Errenteria, 1924-2011) # [[Maria Teresa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1925) # [[Mercedes Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1928) # [[Mercedes Zubikaray]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1920-1983) # [[Merche Olabe]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1957) # [[Milagros Uranga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mutriku, 1918-1992) # [[Pilar Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1926-1945) # [[Rafaela Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1926-213) # [[Saelia Aparicio]] ----'''SORTUA''' artista (Valladolid, 1982) # [[Victoriana Aizpuru]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Errezil, 1919) # [[Zornotzako Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1938-1947) # [[Ada Hitchins]] kimikaria (Ingalaterra, 1891-1972) # [[Adèle Esquiros]] Frantziako idazle eta kazetari feminista (1819-1886) # [[Africa González Fernández]] medikua, inmunologoa (Madril 1962) # [[Agrippina Vagánova]] ballet-maistra (Errusia, 1837-1951) # [[Aïcha Chenna]] emakume eskubideen aktibista (Maroko 1941-2022) # [[Aída Gómez]] dantzaria (Madril, 1967) # [[Aida Pierce]] komediantea (Mexiko, 1956) # [[Ainhoa Sanz Rodríguez|Ainhoa Sanz]] mendi korrikalaria (Urretxu, 1989) # [[Alba Gutiérrez]] dantzaria, aktorea ( Madril 1994) # [[Alice H. Parker]] asmatzailea (EEBB 1895-1920) # [[Alicia Barrié]] vedettea (Txile 1915- AEB 2002) # [[Alicia Vignoli]] vedettea (Lima 1911-Argentina 2005) # [[Almudena Ariza]] korrespontsala (Madril, 1963) # [[Alyson Eckmann]] aktorea (AEB 1990) # [[Amalia Iglesias]] idazlea, poeta (Menaza, 1962) # [[Ana Goya]] dantzaria, aktorea (Iruñea 1962) # [[Ana José Cancio]] kazetaria (Palentzia 1960) # [[Ana Orantes]] genero-indarkeriaren biktina (Granada 1937-1997) # [[Ana Rujas]] aktorea (Madril 1989) # [[Angela Burdett-Coutts]] filantropoa, pintura-bildumagilea (Londres, 1814-1906) # [[Ángela T. Leiva Sánchez]] botanikaria (Kuba 1948-2014) # [[Àngels Ribé]] artista kontzeptuala (Bartzelona 1943) # [[Anna Jaclard]] Errusiar sozialista eta feminista iraultzailea (1843 - 1887) # [[Anna Maurizio]] biologoa (Suitza 1900-1993) # [[Annie Oakley]] tiratzailea (AEB, 1860-1926) # [[Antonia Gimeno Travesset]] saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (Bartzelona, 1941) # [[Antonia Torre Yela]] 14. arrosa. Fusilatua (Madril, 1922-1940) # [[Asha Lul Mohamud Yusuf]] poeta (Somalia, XX. mendea) # [[Azucena Hernández]] aktorea (Sevilla 1960-Guadalajara 2019) # [[Barbara Navarro]] legelaria, CEO (Madril 1974) # [[Bélgica Adela Mirabal]] biziraun zuen Mirabal ahizpa bakarra (Dominikar Errepublika, 1925-2014) # [[Belle Starr]] Mendebaldeko bidelapurra (AEB, 1848-1889) # [[Beth (abeslaria)]] (Bartzelona 1981) # [[Bianca Ceva]] erresistentziaren kidea (Italia, 1897-1982) # [[Blanche Lefebvre]] 1871ko Parisko Komunako ekintzailea # [[Carmen Amaya]] dantzaria (Bartzelona, 1918-1963) # [[Carmen Iglesias]] historialaria (Madril 1942) # [[Carmen Olmedo Checa]] politikaria (Malaga 1949-2015) # [[Carmen Ruiz-Tilve]] idazlea (Oviedo 1941) # [[Carol-Ann Duffy]] poeta (E.B. 1955) # [[Catherine Allard]] dantzaria (Belgika/Katalunia, 1960) # [[Cathy Hackl]] futurista teknologikoa ( XX. mendea) # [[Cecilia Bartolomé]] film-zuzendaria (Alacant 1940) # [[Celia Correas de Zapata]] idazlea (Argentina 1933-AEB 2022) # [[Charo (abeslaria)]] dantzaria, aktorea (Murtzia 1941-) # [[Claire Démar]] kazetari eta feminista frantziarra (1799-1833) # [[Clara Jiménez Cruz]] kazetaria (Madril 1989) # [[Claude-Hélène Perrot]] historialaria (Frantzia 1928-2019) # [[Claudia Piñeiro]] idazlea (Argentina 1960) # [[Colette Rabaté]] hispanista (Frantzia 1950) # [[Cristina Olea]] korrespontsala (Vigo, 1982) # [[Dalila Ennadre]] zinema-zuzendaria (Maroko 1966- Paris 2020) # [[Dalilah]] dantzaria (Madril 1936-2001) # [[Danica McKellar]] Matematikaria, aktorea (AEB, 1975) # [[Daniela Blume]] kazetaria (Mataro 1990) # [[Daphne Oram]] musikagilea (Erresuma Batua, 1925-2003) # [[Daria Bertolani Marchetti]] erresistentziaren kidea (Italia, 1919-1994) # [[Delia del Carril]] margolaria (Argentina, 1884-1989) # [[Désirée Gay]] kazetari eta feminista frantziarra (1810-1890) # [[Diana Vishneva]] dantzaria (Errusia, 1976) # [[Dolores Medio]] idazlea (Oviedo 1911-1996) # [[Dolors Comas]] antropologoa eta politikaria (Bartzelona, 1951) # [[Dorothy E. Smith]] antropologoa (E.B 1946-Kanada 2022) # [[Dorothy Pitman Hughes]] aktibista (AEB 1938-2022) # [[Drucilla Cornell]] filosofoa (AEB 1950-2022) # [[Edith Checa]] kazetari, irrati-esatari (Sevilla, 1957-Madril, 2017) # [[Elda Emma Anderson]] fisikaria (AEB, 1899-1961) # [[Elena González Iglesias]] dantzaria, aktorea (Asturias 1991) # [[Elena Quiroga]] idazlea (Santander 1921-Coruña 1995) # [[Elizabeth Gertrude Britton]] botanikaria, briologoa (AEB, 1858-1934) # [[Elvira Andrés]] dantzaria (Espainia, 1958) # [[Elvira Godás]] maistra errepublikarra (Katalunia, 1917-2015) # [[Elvira Roca Barea]] idazlea (Malaga 1966) # [[Enedina Alves Marques]] ingeniari zibila (Brasil, 1913-1981) # [[Erika Martínez]] poeta (Jaen, 1979) # [[Ernestina Otero]] maistra (Pontevedra 1890-1956) # [[Eugenia Balcells]] artista bisuala (Bartzelona 1943) # [[Eva Ortega Paíno]] kimikaria, ikertailea (Madril, 1972) # [[Felicita Ferrero]] erresistentziaren kidea (Italia, 1899-1984) # [[Filomena Dato]] poeta, idazlea (Galizia, 1856-1926) # [[Flor de Torres Porras]] fiskala (Almeria 1961) # [[Flora Philip]] matematikaria (Erresuma Batua 1865-1943) # [[Florence Parpart]] asmatzailea (EE.BB. 1856- ?) # [[Florencia Pérez Padilla]] dantzaria (Sevilla 1918-Madril 2000) # [[Frances Haugen]] datu-ingeniaria, informatzailea (AEB 1980) # [[Francesca Gargallo]] filosofoa, idazlea (Italia 1956- Mexiko 2022) # [[Gabriela Bravo]] fiskala, politikaria (Valentzia 1963) # [[Gemma Pasqual i Escrivà|Gemma Pasqual i Escrivá]] katalanez idazten duen idazlea (Valentzia, 1967) # [[Gertrud Woker]] biokimikaria (Suitza, 1878-1968) # [[Ginetta Sagan]] erresistentziaren kidea (Italia, 1925-2000) # [[Gloria Leyland]] dantzaria, esataria (Argentina, XX.mendea) # [[Godeliève Mukasarasi]] gizarte langilea, aktibista (Ruanda 1959) # [[Grace Nichols]] poeta (Guyab 1950) # [[Helen Pickett]] koreografoa (AEB,?) # [[Helena Corbellini]] idazlea (Uruguai 1959) # [[Helena Cortesina]] dantzaria, zinegile aitzindaria (Valentzia 1903-Buenos Aires 1984) # [[Ina Grafl]] botanikaria (Suitza 1915-1970) # [[Irene Rice Pereira]] artista (AEB 1902-Marbella 1971) # [[Isabel Pérez Montalbán]] poeta (Córdoba, 1964) # [[Isla Correyero]] idazlea, poeta (Cáceres, 1957) # [[Jamie Dantzscher]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Josefina Triguero Agudo]] Espainiako 1.emakume epailea (Madril 1946-2022) # [[Joyce Lussu]] erresistentziaren kidea (Italia, 1912-1998) # [[Juana la Macarrona]] dantzaria (Cádiz 1870-Sevilla 1947) # [[Júlia Creus Garcia]] dantzaria, aktorea (Tarragona 1994) # [[Julia Manzanal Pérez]] aktibista errepublikanoa (Madril, 1915-2012) # [[Julia Reichert]] dokumental-zuzendari (AEB 1946-2022) # [[Kae Tempest]] poeta, abeslaria (Inglaterra, 1985) # [[Kathryn Woolard]] hizkuntza-antropologoa (AEB 1950) # [[Kenita Placide]] aktibista (Santa Luzia 1978) # [[La Chunga]] dantzaria (Marseilla, 1938) # [[La Malena (dantzaria)]] (Cádiz 1877-Sevilla 1956) # [[Laura Escanes]] modeloa (Bartzelona 1996) # [[Laura Palmés]] kazetaria (Bartzelona, 1954-2011) # [[Laura Pinillos]] vedettea (Espainia 1900-Madril 1970) # [[Lina Merlin]] erresistentziaren kidea (Italia, 1887-1979) # [[Lola Greco]] dantzaria, koreogarfoa (Madril 1964) # [[Louisa Aldrich-Blake]] medikua (Chingford, 1865 – 1925) # [[Louise Colet]] Frantziako olerkaria (1810-1876) # [[Lourdes García Campos]] kazetaria (Madril 1975) # [[Lucero Tena]] dantzaria,kriskitin jotzailea (Mexiko, 1938) # [[Lucy Weston Pickett]] kimikaria (AEB, 1904-1997) # [[Luisa Esteso]] aktore komikoa (Valentzia 1906- Madril1986) # [[Luisa Isabel Álvarez de Toledo]] dukesa eta idazlea (Estoril, 1936-Sanlúcar de Barramenda, 2008) # [[Lupe Serrano]] dantzaria (Txile, 1930) # [[Manuela Garín Pinillos]] matemtikaria (Asturias-Mexiko, 1914-2019) # [[Manuela Manzanares]] arbista, idazlea (Ciudad Real 1910 -AEB 2004) # [[Margarita García Robayo]] idazlea (Kolonbia 1980) # [[Marguerite Williams]] geologoa (AEB, 1895-1991) # [[María Alaniako]] enperatriza (Georgia1050-Bizanzio 1118?) # [[Maria Branyas Morera]] superehunurtekoak (San Frantzisko/Katalunia 1907) # [[María Cabrera]] akrobata, lehenengo emakume ijito ezaguna espainian (1467-Guadalajara, 1527) # [[Maria Cosway]] artista (Italia 1760 -1838) # [[María Eloy-García|María Eloy-Garcia]] idazle, poeta (Málaga, 1972) # [[María Ignacia Rodríguez de Velasco]] aktibista (Mexiko, 1778-1850) # [[María López García]] hockey-jokalaria (Asturias 1990) # [[María Muñoz]] irrati-esataria (Argentina 1968-2003) # [[Maria Ossowska]] Filosofoa (Varsovia, 1896-1974) # [[María Peláe]] kantautorea (Malaga 1990) # [[María Teresa Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1935-1960) # [[Marie Guy-Stéphan]] dantzaria (Paris 1818-1873) # [[Marina Semiónova]] dantzaria (Errusia, 1908-2010) # [[Mariola Cubells]] kazetaria (Valentzia 1967) # [[Marjorie Hyams]] jazz musikaria, bibrafonista (AEB 1920-2012) # [[Marsha Blackburn]] politikaria (AEB 1952) # [[Marta Agudo]] poeta (Madril, 1971) # [[Maruchi Fresno]] aktorea (Madril 1916-2003) # [[Mercedes Ballesteros]] idazlea ( Madril 1913-1995) # [[Mercedes Gaibrois de Ballesteros]] historialaria (Paris 1891-Madril 1960) # [[Mercedes Marrero]] saskibaloi jokalaria eta nabigazio kapitaina (San Cruz Tenerifekoa, 1961) # [[Mercedes Olivera Bustamante]] antropologoa (Mexiko 1934-2022) # [[Milagros Calvo]] epailea (Valladolid 1947) # [[Minerva Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1926-1960) # [[Mireia Sentís]] idazlea (Bartzelona 1947) # [[Miriam Reyes]] poeta (Ourense, 1974) # [[Mónica Moro]] publizista, zuzendari-nagusia (Madril, 1974) # [[Montserrat Domínguez]] kazetaria (Madril 1963) # [[Montserrat Galcerán]] aktibista (Bartzelona, 1946) # [[Montserrat Soliva Torrentó]] zientzialaria (Katalunia, 1943-2019) # [[Nannette Streicher]] musikagilea, piano-jolea (Alemania 1769-Austria1833) # [[Natalia Bessmértnova]] dantzaria (Mosku 1941-2008) # [[Natalia LL]] artista (Polonia 1937-2022) # [[Natalia Makarova]] dantzaria (Errusia, 1940) # [[Nina Timofeeva]] dantzaria (Errusia 1935-Israel 2014) # [[Noemí Galera]] OT zuzendaria (Bartzelona 1967) # [[Noni Benegas]] idazlea (Argentina 1951) # [[Norma Barbolini]] erresistentziaren kidea (Italia, 1922-1993) # [[Núria Bendicho Giró|Nuria Bendicho]] idazlea (Bartzelona, 1995) # [[Nuria Oliver]] telekomunikazio ingeniaria (Alacant 1970) # [[Odette Roy Fombrun]] sufragista (Haiti 1917-2022) # [[Olga Lepeshínskaya]] dantzaria (Errusia 1941-2008) # [[Olga María Ramos]] kupletista, musikagilea (Madril 1947) # [[Olga Ramos (abeslaria)]] (tenerife, 1932) # [[Olga Ramos (aktorea)]] kupletista (Badajoz 1918-Madril 2005) # [[Paloma del Río]] kazetaria (Madril 1960) # [[Pastora Galván]] dantzaria (Sevilla 1980) # [[Patria Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1924-1960) # [[Patricia Guerrero (dantzaria)]] (Granada 1990) # [[Patrizia Reggiani]] hiltzailea (Italia, 1948) # [[Pilar de la Oliva]] epailea (Valentzia 1956) # [[Radhya Al-Mutawakel]] Giza eskubide aktibista (Yemen 1967) # [[Ramona Maneiro]] aitzindaria (Coruña, 1961) # [[Rosa Durán]] dantzaria (Cádiz 1922-Madril 1999) # [[Rosario Guerrero]] dantzaria (Madril XIX. mendea-1960) # [[Rosemary Radford Ruether]] filosofoa (AEB 1936-2022) # [[Rossana Rossanda]] erresistentziaren kidea (Italia, 1924-2020) # [[Sabela Arias Castro]] historietagilea (Lugo, 1969) # [[Sara Rancaño]] korrespontsala (Bartzelona, 1984) # [[Sarah Mardini]] igerilaria, errefuxiatuen aldeko aktibista kriminalizatua (Siria, 1995) # [[Shadi Sadr]] abokatu, aktibista (Iran 1974) # [[Sharon Presley]] psikologoa (AEB 1943-2022) # [[Silvia Barrera Ibáñez]] zibersegurtasun aditua, kriminologoa (Madril 1977) # [[Soledad Antelada Toledano]] hackerra (Argentina 1977) # [[Soledad Cazorla]] fiskala (Lareche 1955-Madril2015) # [[Sophie Freud]] psikologoa, idazlea (Austria 1924-AEB 2022) # [[Stella Cunliffe]] estatistikaria (Erresuma Batua, 1917-2012) # [[Suzanne Voilquin]] kazetari frantziarra eta saint simonista (1801-1876) # [[Teresa Burga]] artista (Perú, 1935-2021) # [[Teresa Freixes]] legelaria (LLeida 1950) # [[Teresa Perales]] igerilaria (Zaragoza 1975) # [[Tina Anselmi]] erresistentziaren kidea (Italia, 1927-2016) # [[Verónica Pascual Boé]] ingeniaria, CEO (Burgos 1979) # [[Vicky Gómez]] dantzaria (Salamanca 1988) # [[Victoria Pinillos]] vedettea (Espainia ?- Madril ? ) # [[Victorina Vila Badia]] maistra errepublikarra (Lleida, 1883-1962) # [[Violeta la Burra]] abeslaria, dantzaria, aitzindaria (Sevilla, 1936-2020) # [[Virxinia Pereira Renda]] idazlea (Pontevedra 1884-Madril 1969) # [[Yolanda Ramos]] aktorea (Bartzelona 1968) # [[Zar Amir Ebrahimi]] aktorea (Iran 1981) # [[Zeba Islam Seraj]] biologo molekularra (Bangladesh, 1958) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Lourdes Herrasti]] ef--'''SORTUA''' antropologoa (Aretxabaleta, 1958) # [[Marie-José Basurco]] ----'''SORTUA''' idazlea (Donibane Lohitzune, 1947) # [[Uxue Kerejeta]] ----'''SORTUA''' musikaria (Zumarraga, 1999) # [[Felisa Libano]] efef'''SORTUA''' pandero jotzailea (Plentzia, 1917-2000) # [[Esperanza Nuere]] ----'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1935) # [[Nadia Hindi Mediavilla]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Bagdad, 1977) # [[Betisa Ojanguren]] ----'''SORTUA''' Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea (Barakaldo, 1978) # [[Ainhize Belar]] ef--'''SORTUA''' eskalatzailea (Atxondo, 2006) # [[Miren Urbieta Vega]] ----'''SORTUA''' abeslaria, musikaria (Donostia, 1983) # [[Begoña Uriarte]] ----'''SORTUA''' piano-jotzailea (Bilbo, 1937) # [[Dioni Ardanza]] efef'''SORTUA''' jostuna (Ermua, 1914-Dima, 2005) # [[Bego Alabazan]] ----'''SORTUA''' ipuin-kontalaria (Bilbo, 1966) # [[Esperanza López Parada]] poeta (Madril, 1962) # [[María Vázquez Suárez]] maistra, fusilatua (1874-1936) # [[Kavita Ramdas]] zientzialaria (India, 1963) # [[Cécile La Grenade]] politikaria, zientzialaria (Grenada, 1952) # [[Eva Syková]] neurozientzialaria (Txekia, 1944) # [[Sikivu Hutchinson]] idazlea, ekintzailea (AEB, 1961) # [[Soumya Swaminathan]] medikua, pediatra eta zientzilaria (India, 1959) # [[Victoria Ocampo]] idazle, itzultzaile, filantropoa (Argentina 1890-1979) # [[Marie-Léonide Charvin "Agar"]] Aktore frantziarra eta communarde (1832-1891) # [[Lorena Conde]] aktore, poeta (Galizia, 1980) # [[Francisca Herrera Garrido]] idazlea (Galizia, 1869-1950) # [[Olga Gallego]] historialaria, artxibozaina, idazlea (Galizia, 1923-2010) # [[Mercedes Romero Abella]] maistra exekutatua (Coruña, 1907-Aranga, 1936) # [[Marga do Val|Marga Do Val]] itzultzailea eta aktorea (Vigo, 1964) # [[Sufia Kamal]] feminista (Banglades, 1911-1999) # [[Oksana Omeliánchik]] ukraniar-sobietar gimnasta (1985) # [[Laila Ripoll]] antzerkigilea, zuzendaria (Madril, 1964) # [[Concha Cuetos]] aktorea (Madril, 1944) # [[Cristina Torres]] aktorea (Madril, 1963) # [[Pilar Torres]] aktorea (Madril, 1962) # [[Elisa Montés]] aktorea (Granada, 1934) # [[Teresita Silva]] aktorea (Valentzia 1911-Madril 1960) # [[Analia Gadé]] aktorea (Argentina, 131-Madril 2019) # [[Marisol Ayuso]] aktorea (Madril, 1943) # [[Eugenia Roca]] aktorea (Bartzelona, 1928-2010) # [[Encarna Abad]] aktorea (Espainia,1927) # [[Mara Recatero]] zuzendaria (Espainia, ?) # [[Lola Membrives]] kantaria,aktorea (Argentina/Espainia, 1885-1969) # [[María Lado|Maria Lado]] idazlea (Coruña, 1979) # [[María de las Mercedes Goicoa Fernández|Maria de las Mercedes Goicoa]] pianista (Coruña, 1928-2022) # [[Beatriz Hernanz]] poeta (Pontevedra, 1963) # [[Mar Bosch Oliveras|Mar Boch Oliveras]] idazlea (Girona, 1981) # [[Elena Alonso Frayle]] idazlea (Bilbo, 1965) # [[Pilar Cabot]] idazlea (1940-2017) # [[Sandra Alonso Villar|Sandra Alonso]] maistra, idazlea (Zamora, 1993) # [[Toni Acosta]] aktorea, umoregilea (Tenerife, 1972) # [[Begoña Vargas]] aktorea, modeloa, dantzaria (Madril, 1999) # [[Ivana Baquero]] aktorea, modeloa (Bartzelona, 1994) # [[Mamen García]] aktorea (Valentzia, 1947) # [[Nuria Herrero]] aktorea, dantzaria (Valentzia, 1987) # [[Hurtado ahizpak]] aktore hirukotea (Espainia, 1979-1994) # [[Paloma Hurtado]] vedettea,aktorea (Madril, 1946) # [[Fernanda Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Teresa Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Mary Carrillo]] aktorea (Toledo, 1919-Madril 2009) # [[Sara Moro]] gimnasta artistikoa (Mexiko, 1984) # [[Elisa Herrero Uceda|Elisa Herrero]] poeta (Caceres, 1957-Madril, 2020) # [[Blanca Andreu]] poeta (Coruña, 1959) # [[Ana Merino]] poeta, komikigilea (Madril, 1971) # [[Maria Bassó]] aktorea (Espainia,1901-Madril,1992) # [[Esperanza Navarro]] aktorea (Espainia, 1928-1978) # [[Eloísa Muro]] aktorea (Madril, 1894-1979) # [[María Asquerino]] aktorea (Madril, 1925-2013) # [[Pilar Millán Astray]] idazlea, espioia (Coruña 1879-Madril 1949) # [[Mayra Gómez Kemp]] aurkezlea, kantaria, aktorea (Kuba, 1948) # [[Velia Martínez]] aktorea (AEB, 1920-1993) # [[María Durán]] aurkezlea, kantaria (Madril, 1946) # [[Beatriz Escudero]] aktorea, kantaria (Asturias, 1950) # [[Acuario hirukotea]] pop musikariak (Espainia, 1976-1980) # [[Marián Flores]] idazkaria, aurkezlea (Madril, 1957) # [[María Casal]] aurkezlea,aktorea, (Madril, 1958) # [[Cristina Corral Soilán]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Lugo, 1976) # [[Mary Paz Pondal]] aktorea (Asturias, 1942) # [[Mercedes Prendes]] aktorea (Asturias,1903-Madril,1981) # [[Milagros Leal]] aktorea (Madril, 1902-1975) # [[Ana Mariscal]] aktore, zuzendari, ekoizle (Madril, 1923-1995) # [[Loreto Prado]] aktorea (Madril, 1863-1943) # [[Consuelo Berlanga]] kazetaria (Kordoba, 1955) # [[Irma Soriano]] kazetaria (Jaen, 1963) # [[María Teresa Campos]] kazetaria (Tetuan/Malaga, 1941) # [[Paula Malia]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Silma Lopez]] aktorea (Madril, 1991) # [[Teresa Riott]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Barbara Mestanza]] zuzendaria (Bartzelona 1990) # [[Inés de León]] zuzendaria (?, XX.mendea) # [[Carmen Carbonell]] aktorea (Bartzelona, 1900) # [[Belen Macias]] gidoilaria, zuzendaria (Tarragona, 1968) # [[Vicky Peña]] aktorea (Bartzelona, 1954) # [[Miranda Gas]] aktorea (Madril, 1985) # [[Anna Maleras]] dantzaria (Bartzelona, 1940) # [[Carlota Ferrer]] aktorea, korografoa (Madril, 1976) # [[Emma Maleras]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona, 1919-2017) # [[Elena Frías de Chávez]] politikaria eta maistra (Venezuela, 1935) # [[Rita Sargsyan]] maistra (ARmenia, 1962-2020) # [[María Xosé Agra Romero]] filosofoa (Santiago de Compostela, 1956) # [[Montse Barderi Palau]] idazlea eta filosofoa (SAbadell, 1969) # [[María Canosa]] ingeniaria, idazlea, aurkezlea (Galizia, 1978) # [[Carmen Borrego]] telebista saio-zuzendaria (Malaga, 1966) # [[Marisa Abad]] aurkezlea (Alacant, 1947) # [[Nuria Roca]] aktorea, aurkezlea, idazlea (Valentzia, 1972) # [[Rocío Carrasco]] aurkezlea (Madril, 1977) # [[Isabel Borondo]] aurkezlea (Madril, 1948) # [[Lola Martínez (esataria)]] esataria (Murtzia, XX. mendea) # [[Mónica Randall]] aktore, aurkezlea (Bartzelona, 1942) # [[Luciana Wolf]] abeslaria (Zaragoza, 1946) # [[Lola Rodríguez Aragón]] soprano, maistra (Logroño, 1910-Iruñea 1984) # [[Elisabeth Schumann]] sopranoa, maistra (Alemania 1888-AEB, 1952) # [[Neus Campillo Iborra]] filosofoa eta idazlea (Valentzia, 1945) # [[Carolina del Olmo]] filosofoa (Madril, 1974) # [[Ana Marta González (filosofoa)|Ana Marta Gonzalez]] filosofoa (Ourense, 1969) # [[Emma Vilarasau]] aktorea (Bartzelona, 1969) # [[Faustina Pignatelli]] fisikaria, matematikaria (Italia, 1705-1769) # [[Toshiko Yuasa]] fisikaria (Japonia-Frantzia, 1909-1980) # [[Ana Higueras]] sopranoa (Madril, 1944) # [[Marie Fillunger]] sopranoa (Austria, 1850-Suitza 1930) # [[Eugenie Schumann]] piano-jolea (Alemania, 1851-Suitza 1938) # [[Rocío Orsi|Rocio Orsi]] filosofoa, saiakeragilea (Madril, 1976-2014) # [[Clara Ramas]] filosofoa, politikaria (Madril, 1986) # [[Begoña Roman]] filosofoa (Petrel, 1965) # [[Teresa Cameselle]] idazlea (Coruña, 1968) # [[Isabel Penagos]] sopranoa (Santander, 1931) # [[Petra Martínez]] aktorea, zuzendaria (Jaen, 1944) # [[Olga Margallo]] aktorea, zuzendaria (Madril, 1970) # [[Marta Soto]] egile-abeslaria (Huelva, 1996) # [[Carmen Boza]] egile-abeslaria (Cádiz, 1987) # [[Ana María Sánchez Navarro]] sopranoa (Alacant, 1959) # [[Sophie Poirier]] Jostuna eta Parisko Komunako communarde (1830-1879) # [[Victorine Eudes]] Botikaria eta Parisko Komunako communarde (1848-1881) # [[Malvina Poulain]] Maistra eta Parisko Komunako communarde (1851-1921) # [[Rachel Félix]] Frantziako aktore tragikoa (1821-1858) # [[Natalia Kobrynska]] idazlea eta feminista (Ukraina, 1855-1920) # [[Mylène Flicka|Mulène Flicka]] blogaria eta feminista (Benin, 1996) # [[Joye Hummel]] gidoilaria (EEBB, 1924-2021) # [[Atika Locke]] idazlea (EEBB, 1974) # [[Carla Cordua]] filosofoa (Txile, 1925) # [[Mercè Otero Vidal]] filosofoa, feminista (Bartzelona, 1947) # [[Marie-Pauline Soyer]] grabatzailea (Caen, Frantzia, 1786-1871) # [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena|Ane Gertrudis de Urrutia Garchitorena]] margolaria (Cádiz, 1812-1850) # [[Esmée Bulnes]] dantzaria (Erresuma Batua, 1900-Italia 1986) # [[Gema Castillo]] dantzaria (Argentina, 1907-1979) # [[Yoly Saa]] egile-abeslaria (Pontevedra, 1992) # [[Aurora de Albornoz]] idazlea, poeta (Luarca, 1926 - Madril, 1990) # [[Newsha Tavakolian|Newsha TAvakolian]] artista (Teheran, 1981) # [[Pauleta Pamies]] dantzaria (Bartzelona, 1851-1937) # [[Teresina Boronat]] dantzaria (Katalunia, 1904-1983) # [[Maria de Avila]] dantzaria (Bartzelona, 1920-Zaragoza 2014) # [[Lola de Avila]] dantzaria (Guadalajara, 1949) # [[Claudia Faci]] dantzaria (Espainia, 1966) # [[Rosita Segovia]] dantzaria (Bartzelona, 1922-2003) # [[Ana Laguna]] dantzaria (Zaragoza, 1954) # [[Arantxa Argüelles]] dantzaria (Zaragoza, 1970) # [[Rosella Hightower]] dantzaria (AEB,1920- Frantzia,2008) # [[Violette Verdy]] dantzaria (Frantzia,1933-AEB,2016) # [[Marcia Brown]] dantzaria (AEB,1918-2015) # [[Cristina Aranda]] dantzaria (Madril, 1976) # [[Maria Gordon]] geologo, paleontologoa (Eskozia, 1864-1939) # [[Francisca Meléndez]] margolaria (1770-1825 Cádiz) # [[María Elisa Quinteros|Maria Elisa Quinteros]] politikaria (Txile, 1981) # [[Verona van de Leur]] gimnasta (Herbehereak, 1985) # [[Ruth Brown]] abeslaria (EEBB, 1928-2006) # [[Nancy Chodorow]] psikoanalistaa(AEB, 1944) # [[Liubov Jegorova (dantzaria)]] (Errusia 1880-Paris 1972) # [[Bronislava Nijinska]] dantzaria (Errusia 1891-AEB 1972) # [[Margarita Wallmann]] dantzaria (Alemania 1904- Monako 1992) # [[Victoria Garabato]] dantzaria (Argentina XX. mendea) # [[Susana Agüero]] dantzaria (Arhentina 1944-2012) # [[Mercedes Quintana]] dantzaria (Argentina, 1910-1996) # [[Dora del Grande]] dantzaria (Argentina, 1909-1966) # [[María Ruanova]] dantzaria (Argentina 1922-2016) # [[Inés Malinow]] idazlea (Argentina, 1922-1989) # [[Ana Itelman]] dantzaria (Txile 1927-Argentina, 1989) # [[Sole Giménez]] abeslaria (Paris/Murtzia, 1963) # [[Rafaela López Aguado de Rayón]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1754-1822) # [[Rita Pérez de Moreno]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1779-1861) # [[Montserrat Galí Boadella]] historialaria (Mexiko, 1947) # [[Lida Martinoli]] dantzaria (Argentina 1914-1994) # [[Yelena Smirnova]] dantzaria (Errusia 1888-Argentina 1934) # [[Hanya Holm]] dantzaria (Alemania 1893-AEB 1992) # [[Marilú Marini]] dantzaria (Argentina 1940) # [[Iris Marga]] dantzaria (Italia 1901-Argentina 1997) # [[Renate Schottelius]] dantzaria (Alemania 1921-Argentina 21998) # [[Agnes de Mille]] dantzaria (AEB 1905-1993) # [[Ana María Stekelman]] dantzaria (Argentina 1944) # [[Nieves Herrero Cerezo]] kazetaria (Madril 1957) # [[Inés Ballester]] kazetaria (Castelló 1958) # [[Edith Ditmas]] liburuzaina, idazlea (Ingalaterra, 1896-1986) # [[Aurora Bernárdez]] itzultzailea (Argentina 1920-Frantzia 2014) # [[Edith Aron]] itzultzailea (Alemania 1923-Londres 2020) # [[Ugné Karvelis]] itzultzalea (Lituania 1935-Paris 2002) # [[Carol Dunlop]] itzultzailea (AeB 1946, Frantzia 1982) # [[Elena Garro]] idazlea (Mexiko, 1916-1998) # [[Amalia Kahana - Carmon]] idazlea (Israel, 1926-2019) # [[Félicie de Fauveau]] eskultorea (Italia, 1802-1886) # [[Louise-Joséphine Sarazin de Belmont]] margolaria (Versalles, 1790- Paris, 1870) # [[Thérèse Eléonore Lingée]] diseinatzailea, grabatzaile (Paris, 1753-1833) # [[María Josefa Ascargorta y Rivera]] margolaria eta irakaslea (Madril, 1800-1850) # [[Maria Luisa Marchori]] margolaria (Madril, 1801-1900) # [[Chellsie Memmel]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Bárbara María Hueva]] margolaria (Madril, 1733-1772) # [[María del Olmo Ibáñez|María del Olmo Ibañez]] artxibozaina, idazlea, historialaria (Alacant, 1965) # [[Amparo Dávila]] idazlea, poeta (Mexiko, 1928-2020) # [[Maria Bashir]] Afganistaneko 1. emakumezko fiskala (1970) # [[Christina Lamb]] kazetaria (Londres, 1965) # [[Nujeen Mustafa]] aktibista errefuxiatua (Siria, 1999) # [[Cecilia McDowall]] musikaria (Londres, 1951) # [[Luzmaría Jiménez Faro]] idazlea (Madril, 1937-2015) # [[Marina de Castarlenas]] idazlea (Bartzelona, 1900-1974) # [[Clara Corral]] idazlea (Galizia, 1847-1908) # [[Salomėja Nėris]] idazlea (Lituania, 1904-1945) # [[Helena Paz Garro]] idazlea (Mexiko, 1939-2014) # [[Isabela Corona]] aktorea (Mexiko, 1913-1993) # [[Olivia Teroba]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Andrea Muriel]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Misty Copeland]] dantzaria (AEB, 1982 # [[Inmaculada Aguilar]] dantzaria (Kordoba, 1958) # [[Mercedes Alfonso]] dantzaria (Espainia, ? ) # [[Rocío Aragón]] dantzaria (Cádiz1925-Madril 2018) # [[Dores André]] dantzaria (Galizia 1958) # [[Else Granheim]] liburuzaina (Norvegia 1926-1999) # [[Carmen Magallón]] fisikaria (Aragoi, 1951) # [[Baya Hocine]] ekintzaile independentista aljeriarra (1940 - 2000) # [[Houda Benyamina]] film-zuzendari eta gidoilari frantsesa (1980) }} ==='''Berriak 2022''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maria Bengoetxea]] efef'''''SORTUA''''' euskaltzalea, hizlaria (Ermua, 1906 - Zornotza, 2006) # [[Justi Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1919-2000) # [[Miren Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1915 - 2003) # [[Ane Elordi]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria, irakaslea, KORRIKAko koordinatzailea (Zornotza, 1991) # [[Isolina Pliego]] ----'''SORTUA''' maistra (Iruñea, 1886-Lodosa, 1968) # [[Ángela Alonso|Angela Alonso]] ef--'''SORTUA''' maistra (Lerin, 1899-Iruñea, 1986). # [[Oskia Ugarte]] ----'''SORTUA''' artearen historialaria eta kudeatzailea (Iruñea, 1978) # [[Elisa Arteta]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta koreografoa (Iruñea, 1980) # [[Isabel Aleman Irungarai]] ef--'''SORTUA''' emagina, Amaiurko alkatea (Amaiur, 1968) # [[Ioar Oteiza]] ef--'''''SORTUA''''' komunikatzailea, Durango Azokako komunikazio arduraduna (Lesaka, 1988) # [[Juanita Arenaza]] efef'''SORTUA''' errekatista (Arrasate, 1923-Mexiko, 2015) # [[Raisa Álava]] ----'''SORTUA''' artista (Zuhatza, 1990) # [[Asun Ibarrondo]] ef--'''SORTUA''' zerbitzaria, ostalaria (Elorrio, 1952) # [[Maitane Carballo]] ----'''SORTUA''' zinemagilea (Gasteiz, ?) # [[Idurre Frías]] ef--'''SORTUA''' futbol entrenatzailea (Gasteiz, 1991) # [[Ana Aguiriano]] ----'''SORTUA''' 1992ko Paralinpiar jokoetako kirolaria (Gasteiz, 1961) # [[Josefina Añua]] ----'''SORTUA''' Espainiako saskibaloi selekziorako hautatua izan zen lehenengo arabarra (Gasteiz, ?) # [[Leguncia de Echebarria]] ----'''SORTUA''' Durangoko kondesa (XI.mendea) # [[Elur Ulibarrena|Elur Ulibarrena Herce]] ----'''SORTUA''' museo kudeatzailea (Denia, 1969) # [[Kristina Berasain]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria (Lizarra) # [[Leire Malkorra]] ----'''SORTUA''' arkitektoa eta arkeologo (Tolosa, 1988 ) # [[Tania Reneaum Panszi]] ----'''SORTUA''' Amerikarteko Giza Eskubideen Batzordeko Idazkari Exekutiboa (Mexiko, ?) # [[Suylen Milanés]] efef'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1971-2022) # [[Lynn Milanés]] ----'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1970) # [[Ana Zamorano |Ana Zamorano Ruiz]] ----'''SORTUA''' bidaiaria (Sodupe, 1992) # [[Yaiza Romero]] ----'''SORTUA''' kirolaria, urpeko arrantza (Zornotza,? ) # [[Loren Eguren]] efef'''SORTUA''' ehun urteduna (Elorrio 1920-Zaldibar 2023) # [[Juliana Saratxaga]] ??--'''SORTUA''' pandero jotzailea, ehun urtekoa (Araia. 1911-2013) # [[Mireia Elkoroiribe]] ef--'''SORTUA''' politikaria (Abadiño, 1975) # [[Loiola Canales]] ef--'''SORTUA''' surflaria, irakaslea (Bilbo, 1995) # [[Susana Brunetti]] aktorea (Argentina, 1941-1974) # [[Mimí Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1948) # [[Norma Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1943-2014) # [[Tosca Musk]] zinemagilea (Hegoafrika, 1974) # [[Maye Musk]] modeloa eta dietista (Kanada, 1948) # [[Susana Dalmás]] irakaslea, politikaria (Uruguai, 1948-2012) # [[Francisca Júlia da Silva]] poeta (Brasil, 1871-1920) # [[Doris Daou]] astronomoa (Kanada, 1964) # [[Joany Kane]] gidoilaria, Passionflix plataformaren asmatzailea (AEB, XX. mendea) # [[Alessandra Torre]] Amazoneko maitasun eleberri idazle salduena, blogaria,(AEB, XX. mendea) # [[Sylvia Day]] idazlea (AEB, 1973) # [[Raffaella di Girolamo]] psikologoa, sexologoa (Txile, 1978) # [[Mariana di Girolamo]] aktorea (Txile, 1990) # [[Amparo Noguera]] aktorea (Txile, 1965) # [[Emilia Noguera]] aktorea, zuzendaria (Txile, 1983) # [[Sonja Vasić]] saskibaloi jokalaria (Serbia, 1989) # [[Thaïs Blume]] aktorea (Bartzelona, 1984) # [[Agnès Busquets]] aktorea (Tarragona, 1976) # [[Elena Espejo]] aktorea, ekoizlea (Tanger, 1930) # [[Marta Grau]] aktorea, antzerki-pedagogoa (Katalunia, 1891-1992) # [[Catalina Valls]] aktore, zuzendari, idazlea (Mallorca, 1906-1999) # [[Cristina Valls]] aktorea (Mallorca, 1901-1982) # [[Aina Villalonga]] antzerki-idazlea (Mallorca, 1883-1961) # [[Margalida Caimari]] poeta, ongilea (Kuba 1839-Mallorca 1921) # [[Rebekah Dawson]] astronomoa (AEB) # [[Julia de León]] astronomoa (Santa Kruz de Tenerife, 1977) # [[Audrey C. Delsanti]] astronomoa (Frantzia, 1976) # [[Juana Salabert]] idazlea (Frantzia-Espainia, 1962) # [[Milena Rudnitska]] ukraniar kazetaria, ekintzailea (1892-1976) # [[Manuela de los Herreros]] idazlea, administratzailea (Balearrak 1845-1911) # [[María Cánepa]] aktorea (Italia, 1921-Txile 2006) # [[Liliana Ross]] aktorea, zuzendaria (Italia-Txile, 1930-2018) # [[María Elena Duvauchelle]] aktorea (Txile, 1942) # [[Zinaida_Tusnolobova-Martxenko]] Armada Gorriko medika (Errusia, 1920) # [[Felipa de Souza]] aktibista portugaldarra (Tavira, 1556-Brasil, 1600) # [[Victorine Gorget]] Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901) # [[Joséphine Marchais]] Frantses jornalaria, Komunan parte hartu izana (1837-1874) # [[Élisabeth Rétiffe]] Frantziako kartoi-fabrikatzailea, sozialista eta Communarde (1834-1882) # [[Léontine Suétens]] Ikuzlea eta 1871ko Parisko Komunan 'communarde-a' (1846-1891) # [[Tonka Tomicic]] modeloa eta aurkezlea (Txile, 1976) # [[Niní Marshall]] aktorea, gidoilaria, komediantea (Argentina, 1903-1996) # [[Antonella Costa]] aktorea, zuzendaria (Italia-Argentina, 1980) # [[Samira Negrouche]] idazlea, poeta (Aljeria, 1980) # [[Carolina Arregui]] aktorea (Txile, 1965) # [[Mayte Rodríguez]] aktorea, modeloa (Txile, 1989) # [[Elsie MacGill]] ingeniaria (Kanada, 1905-AEB 1980) # [[Helen Gregory MacGill]] epailea, kazetaria (Kanada 1864-1947 ) # [[Helen MacGill Hughes]] soziologoa (Kanada, 1903-1992) # [[Helen Hughes-Brock]] arkeologoa (Kanada, 1938) # [[Lauretta Ngcobo]] idazlea (Hego Afrika, 1931-2015) # [[Patricia Simón Carrasco]] kazetaria, idazlea (Malaga, 1983) # [[Emily Warren Roebling]] ingeniaria (AEB, 1843-1903) # [[E. Lilian Todd]] asmatzailea (AEB, 1865-1937) # [[Margaret Olivia Slocum Sage]] irakaslea, filantropoa (AEB, 1828-1918) # [[Ruth Crocker]] idazlea (AEB, 1946) # [[Loida Zabala Ollero]] potentzia egokituko kirolaria(Cáceres, 1987) # [[Maura Healey]] abokatua, politikaria (AEB, 1971) # [[Felicitas Guerrero]] dirudun dama, tiroz hila (Argentina, 1846-1872) # [[María Teresa Costantini]] aktorem, film-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1949) # [[Alda Merini]] poeta, idazlea (Italia, 1931-2009) # [[María del Pilar Maspons y Labrós]] idazlea (1841-1907) # [[Asunción Balaguer]] aktorea (Bartzelona 1925-Madril 2019) # [[Teresa Rabal]] aktorea, abeslari (Bartzelona,1952) # [[María Luisa Merlo]] aktorea (Valentzia, 1941) # [[Rita Irasema]] barietate-artista, musikagile (Kuba, 1954) # [[Inés Rivadeneira]] mezzosopranoa, irakaslea (Lugo, 1928) # [[Isabel Pérez Dobarro]] piano-jolea, irakaslea (Coruña, 1992) # [[María Luisa Solá]] bikoiztaile-aktorea (Bartzelona, 1939) # [[Ana Diosdado]] idazle, aktore (Argentina, 1938-Madril 2015) # [[Mirtha Legrand]] aktorea, aurkezlea (Argentina 1927) # [[Amelia de la Torre]] aktorea (Guadalajara 1905-Madril 1987) # [[Josefina Díaz de Artigas]] aktorea (Argentina1891-Madril 1976) # [[Clara González]] abokatu, politikaria eta hezitzailea. (Kolonbia, 1900-1991) # [[Lynne Karen Deutsch]] astrofisikaria, astronomoa (AEB, 1956-2004) # [[Teresa Solana]] idazlea (Bartzelona, 1962) # [[Annemarie Heinrich]] argazkilaria (Alemania-Argentina, 1912-2005) # [[Alicia D'Amico]] argazkilaria (Argentina, 1933-2001) # [[María Cristina Orive]] argazkilaria (Guatemala, 1931-2017) # [[Luz Sánchez-Mellado]] kazetaria, idazlea (Alacant, 1966) # [[Gretchen Daily]] biologoa, biogeografoa (AEB, 1964) # [[Nina]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Bartzelona, 1966) # [[María Moreno (margolaria)|Maria Moreno]] (Madril, 1933-2020) # [[Fryda Shultz de Mantovani]] idazlea, kritikaria (Argentina, 1912-1978) # [[Alicia Jurado]] idazlea, akademikoa (Argenti-1948) # [[Marguerite Moreno]] aktorea (Frantzia-1871-1948 # [[María Rosa Oliver]] idazlea, aktibista (Argentina, 1898-1977) # [[Leonor Acevedo Suárez]] itzultzailea (Argentina, 1876-1975) # [[Harriet Shaw Weaver]] kazetaria, editorea (Ingalaterra, 1876-1961) # [[María Esther Vázquez]] idazlea (Argenti-1937-2017) # [[Carmen Bravo-Villasante]] itzultzailea, haur literaturan aitzindaria (Madril-1918-1994) # [[María Luisa Cresta de Leguizamón]] idazlea, irakaslea (Argentina-1918-2008) # [[Ana Garralón]] idazlea (Madril-1965) # [[Montse Pla]] aktorea (Madril, 1978) # [[Sarah Buschmann]] idazlea (Frantzia, 1992) # [[Montserrat Abelló]] idazlea (Katalunia, 1918-2014) # [[Lourdes Tello]] idazlea (Madril, 1974) # [[Maria Cabrera]] poeta, irakaslea (Katalunia) # [[Pelegrina Pastorino]] moda-erreportaria (Italia 1902-Argentina 1988) # [[Carmen Gallardo Martín-Gamero]] itzultzailea (Toledo 1874-Madril 1951) # [[Rosario Lacy]] 1.ginekologoa, zirujaua (Madril1891-1954) # [[María Mercedes Coroy]] aktorea (Guatemala, 1994) # [[Malú Gatica]] aktorea (Txile 1922-1997) # [[Vanessa Miller]] aktorea,idazlea (Txile, 1965) # [[Pilar Sordo]] psikologoa, idazlea (Txile, 1965) # [[Hortense Machu]] 1871ko Parisko Komunako kantiniersa (1836-1893) # [[Béatrix Excoffon]] 1871ko Parisko Komunako kanpaina-ospitaleko erizaina (1849-1916) # [[Dee Dee Bridgewater]] AEBko jazz-abeslaria (Memphis, 1950) # [[Anna Gas]] poeta, idazlea (Bartzelona, 1996) # [[Laia Martínez i López]] idazlea, itzultzailea, musikaria (Katalunia-Mallorca, 1984) # [[Elsa Astete Millán]] zaintzailea, idazlea (Argentina 1910-2001) # [[Luz Valdivieso]] aktorea (Txile 1977) # [[Francisca Lewin]] aktorea (Txile 1980) # [[Catherine Flon]] jostuna, heroia (Haiti 1772-1831) # [[Dédée Bazile]] heroia, kaleko saltzailea (Haiti XVIII-XIX. mendea) # [[Cécile Fatiman]] vudugilea, sacerdotisa (Dominikar Errepublika 1771-1883?) # [[Josefina de la Torre]] poeta, idazlea, antzezlea, abeslaria (Las Palmas Kanaria Handikoa, 1907-2002) # [[Maria Luisa Haitikoa]] erregina ezkontidea (Haiti, 1778-Italia ,1851) # [[Adelina Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1820-1878) # [[Maria Clara Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1758-1858) # [[Erzulie]] buduen maitasun eta edertasunaren jainkosa (Haiti) # [[Esperanza Parada Pedrosa]] margolaria (1928-2011) # [[Pino Ojeda]] idazle, margolari (Kanaria Handia, 1916-2002) # [[Suzy Vernon]] aktorea (Frantzia 1901-1997) # [[Rita Macedo]] aktorea, jostuna (Mexiko 1902-1991) # [[Julissa]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1944) # [[Perpetua Barjau Martín]] jostuna, maistra (Valentzia 1899-Mexiko 1939) # [[Elena Aub]] idazlea, editorea (Valentzia 1931- Madril 1937) # [[Estefania Cueto Puertas]] fusilatua, jostuna, komunista (Asturias 1899-1939) # [[Eladia García Palacios]] fusilatua, maistra, sozialista (Asturias 1904-1937) # [[Juana Álvarez Molina]] fusilatua, etxekoandrea (Valladolid 1897-Asturias 1937) # [[Belarmina Suárez Muñiz]] fusilatua, sindikalista (Asturias 1909-1938) # [[Teresa Santianes Giménez]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1910-1937) # [[Anita Vázquez Barrancúa]] fusilatua, nekazaria, espioia, komunista (Asturias 1911-1938) # [[Maxima Vallinas Fernández]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1896-1938) # [[Anita Orejas]] fusilatua, erizaina, sozialista (Asturias 1914-1937) # [[Gloria Alcahud]] margolaria (Valladolid, 1931) # [[Angelina Abad Cantavella]] irakaslea, idazlea (Castelló de la Plana, 1893-1965) # [[Antonieta Sanagustin]] jostuna (Huesca, 1924-2020) # [[Sarah Walmsley]] jostuna, aktorea, abeslaria (Britainia ?-1798) # [[Rocío Gutiérrez]] belar-hockey jokalaria (Cadiz, 1985) # [[Berta Riaza]] aktorea (Madril, 1927-2020) # [[Fuensanta Nieto]] arkitektoa (Madril, 1957) # [[Esther Pizarro]] eskultorea (Madril, 1967) # [[Mónica Domínguez Blanco]] kazetaria (Leon, 1984-2022) # [[Sara García Alonso]] biologoa, ikertzailea, astronautagaia (Leon, 1988) # [[Meganne Christian]] zientzialaria, astronautagaia (Britainia, 1987) # [[Manuela Álvarez Lozano]] filologoa, idazlea (Coruña, 1957) # [[Ana Arias Saavedra|Ana Arias Saavedra]] idazlea (Lugo, 1951) # [[Lucía Aldao]] idazlea (Coruña, 1982) # [[Xiana Arias]] poeta, kazetaria (Lugo, 1983) # [[Celsa Barja]] idazlea (Orense, 1966) # [[Pilar Beiro]] poeta (Carnota, 1958) # [[Emilia Calé |Emilia Calé Torres]] idazlea (Coruña, 1837-1908) # [[Paula Carballeira]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Helena de Carlos Villamarín|Helena de Carlos]] idazlea (Ourense, 1964) # [[Valentina Carro]] itzultzaile, diseinatzailea, aktorea (Cambados, 1984) # [[Mercedes Castro]] idazlea (Ferrol, 1972) # [[Carmen Aranegui]] arkeologoa (Valentzia, 1945) # [[Helen Fisher]] antropologoa, biologoa (AEB, 1945) # [[Maria Toledo]] flamenko kantautore piano-jolea (Toledo, 1983) # [[Begoña Abad]] idazle, poeta (Burgos, 1952 ) # [[Laia Serra]] abokatua (Bartzelona, 1977) # [[María Victoria Moreno|Maria Victoria Moreno]] poeta (Valencia de Alcantara, 1939-Pontevedra, 2005) # [[Juana Teresa Juega López]] poeta(Galizia, 1885-1979) # [[Lupe Gómez]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Herminia Fariña Cobián]] poeta (S.Compostela, 1904-1966) # [[Maria Magdalena Domínguez|Maria Magdalena Dominguez]] poeta (Pontevedra, 1922-2021) # [[María do Cebreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1976) # [[Alessandra Galloni]] Kazetaria (Italia, 1974) # [[Paz Esteban López]] Inteligentzia-funtzionarioa (Madril, 1958) # [[Beatriz Méndez de Vigo]] espioia (Madril, 1958) # [[Elisabet Benavent]] nobela erromantikoen idazlea (Valentzia, 1984) # [[Pilar Pallarés|Pilar Pallares]] poeta (Coruña, 1957) # [[Ánxeles Penas|Ánxeles Peñas]] artista, poeta (Curtis, 1943) # [[Luz Pichel]] idazlea (Lalin, 1947) # [[Luz Pozo Garza]] poeta (Ribadeo, 1922-Coruña, 2020) # [[Carmen Prieto Rouco]] poeta (Villalba, 1901-1977) # [[Matilde González Palau]] poeta (Almansa, 1912-2002) # [[Pilar Cibreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1952) # [[Alba Cid]] poeta, idazlea (Galizia, 1989) }} ==='''Berriak 2022''' ('''urria''')=== (Ordena: SORTUAK, IDAZLEAK, ASTRONOMOAK, GAINONTZEKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Leire Ibarguren]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Azpeitia, 1979) # [[Cesarea Garbuno Arizmendi]] efef'''SORTUA''' enpresaburua (Errenteria, 1846-1933) # [[Izaskun Igoa]] ef--'''SORTUA''' idazlea, pedagogoa, zutabegilea (Ziga, 1995) # [[Maritxu Errazkin]] --ef'''SORTUA''' autobus-txofer aitzindaria (Azkoitia) # [[Ainhoa Nadia Douhaibi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile eta idazlea (Oñati, 1983) # [[Aurea Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Soraluze, 1922 - Caracas, 2019) # [[Gema Arrugaeta]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Ordizia, 1969) # [[Amaia Elizagoien]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea, ipuin kontalaria (Baztan, 1994) # [[Anabel Sanz]] ef--'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Ermua, 1963) # [[Elena Mendizabal]] ----'''SORTUA''' artista, eskultorea (Donostia, 1960) # [[Sandra Garaioa]] ef--'''SORTUA''' irudigilea, ilustratzailea (Donostia, 1993) # [[Amaia Cazenave]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Baiona, 1987) # [[Begoña Durruty]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea, idazlea (Arizkun, 1968) # [[Pilartxo Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' doktorea, euskaltzain urgazlea (Teruel, 1947) # [[Eneritz Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Gabiria, 1985) # [[Jaione Munarriz]] ef--'''SORTUA''' metereologoa (Idiazabal, 1981) # [[Christine Etchevers]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Baiona, 1953) # [[Nerea Gastón]] ef--'''SORTUA''' arte-historialaria (Durango, 1995) # [[Usue Egia]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Durango, 1992) # [[Elena Moreno Scheredre]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Bilbo) # [[Leoni Etxebarren]] efef'''SORTUA''' bertso-jartzailea (Urepele, 1924-Donibane Garazi, 2014) # [[Rosa Arregi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mallabia, 1922-Valentzia, 2004) # [[Maria Amatriain]] --ef'''SORTUA''' hezitzailea (Azkoien, 1867-Azagra, 1955) # [[Carmen Cascante]] efef'''SORTUA''' maistra (Abaigar, 1885-Madril, 1982) # [[Blasa Morales]] ----'''SORTUA''' maistra (Nafarroa, XIX-XX) # [[Julita Beraza|Julia Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista # [[Mariolein Sabarte Belacortu]] ----idazlea '''SORTU''' (Herbehereak, 1944) # [[Mercedes Diaz Morales]] tren geltokiburua '''SORTU''' (Araba, 1902-1982) # [[Anna Pavlyk]] '''IDAZLEA''' eta ekintzaile (Ukraina, 1855-1928) # [[Hanna Arsenych-Baran]] idazlea (Ukraina, 1970-2021) # [[Hanna Barvinok]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Klymentyna Popovych-Boiarska]] idazlea (Ukraina, 1863-1945) # [[Myroslava Sopilka]] idazlea (Ukraina, 1897-1937) # [[Bushra al-Maqtari]] idazlea, ekintzailea (Yemen, 1979) # [[Matilde Zapata]] idazlea, (Sevilla-Santander, 1906-1938) # [[Matilde Elena López]] idazlea (Salvador, 1929-2010) # [[Aída Cartagena Portalatín]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Alcira Soust Scaffo]] idazlea (Uruguai, 1924-1997) # [[Luisa Carnés]] idazlea (Madril, 1905-1964) # [[Concha Castroviejo]] idazlea (Coruña, ç 1910-1995) # [[Zaruhi Bahri]] idazlea, gizarte ekintzailea (Armenia, 1880-1958) # [[Hanna K. Korany]] idazlea (Siria, 1870-1898) # [[Porochista Khakpour]] elebegilea (Siriar-Estatubatuarra, 1978) # [[Salma Kuzbari]] idazlea, feminista (Libano, 1923-2006) # [[Tsehay Melaku]] idazlea (Etiopia, 1952) # [[Rangina Hamidi]] idazlea, politikaria, ekintzailea (Afganistan, 1978) # [[Louise Aslanian]] idazlea, ekintzaile komunista (Iran-Frantzia, 1904-1945) # [[Fatemeh Keshavarz]] idazlea (Iran-AEB, 1952) # [[Senedu Gebru]] idazlea (Etiopia, 1916-2009) # [[Hayganuş Mark]] idazlea (Armenia, 1885-1966) # [[Khosrovidukht]] idazlea, musikagilea (Armenia, VIII. mendea) # [[María Dolores Masana]] kazetaria, idazlea (Bartzelona, 1936) # [[Marija Strojnik]] '''astronomoa''' (Eslovenia, 1950) # [[Linda Spilker]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Constance M. Rockosi]] astronomoa (AEB, 1980) # [[Julena Steinheider Duncombe]] astronomoa (AEB, 1911-2003) # [[Marie-Jeanne de Lalande]] astronomoa (1768, 1832) # [[Rosaly Lopes]] astronomoa (Brasil, 1957) # [[Nikole Lewis]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nicole Capitaine]] astronomoa (Frantzia, 1948) # [[Paulina Lira]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Rachel Mandelbaum]] astronomoa (AEB, 1977) # [[María Cristina Pineda Suazo]] astronomoa (Honduras, 1954) # [[Mirjana Povic]] astronomoa (Serbia, 1981) # [[Muriel Mussells Seyfert]] astronomoa (AEB, 1909-1997) # [[Isabel Márquez Pérez]] astronomoa (Badajoz, 1967) # [[Josefa Masegosa Gallego]] astronomoa (Almeria, 1957) # [[Agnes Mary Clerke]] astronomoa (Irlanda, 1842-1907) # [[Yuki Okoda]] astronomoa (Japonia, 1990) # [[Denise C. Stephens]] astronomoa (AEB, 1973?) # [[Sarah Tuttle]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Chanda Prescod-Weinstein]] astronomoa (AEB, 1982) # [[Kyongae Chang]] astrofisikaria (Hego Korea, 1946) # [[Jessie Christiansen]] astrofisikaria (Australia, XX.mendea) # [[Rachel Somerville]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Susan Jane Cunningham]] matematikaria, astronomoa (AEB, 1842-1921) # [[Phoebe Waterman Haas]] astronomoa (AEB, 1882-1967) # [[Luisa Landová-Štychová]] astronomoa (Austria-Hungaria, 1885-1965) # [[Anna Estelle Glancy]] astronomoa (AEB, 1883-1975) # [[Margaret Mayall]] astronomoa (AEB, 1902-1995) # [[Martha P. Haynes]] astronomoa (AEB, 1951) # [[Ilse Cleeves]] astrofisikaria (AEB, XX. mendea) # [[Carolin Crawford]] astronomoa (Erresuma Batua, 1963) # [[Janine Connes]] astronomoa (Frantzia, 1934) # [[Joy Crisp]] geologoa, astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Florence Cushman]] astronomoa (AEB, 1860-1940) # [[Rosina Dafter]] astronomoa (Australia, 1875-1959) # [[Mary Osborne|Mary Osbone]] Gitarrista (AEB, 1921-1992) # [[Olga Smirnova]] dantzaria (Errusia, 1991) # [[Olga Smirnova (borrokalaria)]] borrokalaria (Errusia, 1979) # [[Conchita Martínez]] tenislaria (Huesca, 1972) # [[Margaret Lindsay]] aktorea (AEB, 1910-1981) # [[Cristina Cruz Mínguez]] aktorea (Espainia, 1983) # [[Mercedes Díaz]] aktorea (Espainia, 1894-1960) # [[Elise Harmon]] asmatzailea (AEB, 1909-1985) # [[Ingeborg Hochmair]] asmatzailea (Austria, 1953) # [[Ada Henry Van Pelt]] asmatzailea (AEB, 1838-1923) # [[Elizabeth Lee Hazen]] asmatzailea (AEB, 1885-1975) # [[Ruth Handler]] asmatzailea (AEB, 1916-2002) # [[Lil Hardin Armstrong]] musikagilea (AEB, 1898-1971) # [[Ruth Brito]] triatleta (Lanzarote, 1980) # [[Ana María Alonso Zarza]] geologoa, ikertzailea (Avila, 1962) # [[Chantal Loïal]] dantzaria eta koreografoa (Guadalupe, Frantzia, 1969) # [[Melba Liston]] tronboijolea, musikagilea (AEB, 1926-1999) # [[Alice Coltrane]] pianojolea, musikagilea (AEB, 1937-2007) # [[Mahsa Amini]] erahila(Iran, 2000-2022) # [[Mélanie Joly]] politikaria (Kanada, 1979) # [[Nazanin Boniadi]] aktorea (Iran, 1980) # [[Roxana Saberi]] kazetari atxilotua Iranen (AEB, 1977) # [[Lili Reinhart]] aktorea (AEB, 1996) # [[Kiernan Shipka]] aktorea (AEB,1999) # [[Wanuri Kahiu]] zine-zuzendaria (Kenya, 1980) # [[Eduarda Mansilla]] idazlea, musikagilea (Argentina, 1834-1892) # [[Agustina Ortiz de Rozas]] politikaria, filantropoa (Argentina, 1816-1898) # [[Pauline de Meulan]] idazlea eta kazetaria (Frantzia, 1773-1827) # [[Margaret Satterthwaite]] Epaile eta legelarien independentziaren gaineko Kontalari Berezia (AEB) # [[Miren Arenzana Letamendi|Miren Arenzana Letamendia]] artista, eskultorea (Bilbo, 1965) # [[María Gay]] mezzosopranoa (Bartzelona 1876-1943) # [[Isabella Colbran]] mezzosoprano (Madril, 1784 - Bolonia, 1845) # [[Florence Van de Walle]] jornalari belgikarra, communarde Parisko Komunan (1838 - ) # [[Pétroleuse (Parisko Komunako su-emaileak)]] Parisko Komunako su-emaileak (1871) # [[Manuela Rosas]] ekintzaile politikoa (Argentina, 1817-1898) # [[Camila O'Gorman]] maitasunagatik fusilatua (Argentina, 1825-1848) # [[Blanca Podestá]] aktorea (Argentina, 1889-1967) # [[María Podestá]] aktorea (Argentina, 1875-1954) # [[Marianne Beth]] abokatua (Viena, 1889-1984) # [[Diana Russell]] soziologoa eta ekintzailea (Hego Afrika, 1938-2020) # [[María Esther Podestá]] aktorea (Argentina, 1896-1954) # [[Susú Pecoraro]] aktorea (Argentina, 1952) # [[Mona Maris]] aktorea (Argentina, 1901-1991) # [[Ana Perichon]] aristokrata frantsesa (1775-1847) # [[María Luisa Bemberg]] aktorea (Argentina, 1922-1995) # [[Zully Moreno]] aktorea (Argentina, 1920-1999) # [[Luz Gabás]] idazlea, politikaria (Huesca, 1968) # [[Ángela Jeria]] arkeologoa, ??idazlea?? (Txile, 1926-2020) # [[Biblioteken eguna]] # [[Luisa de Medrano]] akademikoa, poeta eta filosofoa (1484-1527) # [[Begum Rokeya]] idazlea eta ekintzaile feminista (Kalkuta, 1880-1932) # [[María Antinea]] aktorea (Jaen,Argentina, 1915-1991) # [[Mecha Ortiz]] aktorea (Argentina, 1900-1987) # [[Orfilia Rico]] aktorea (Uruguai,Argentina, 1871-1936) # [[Nury Montsé]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Silvana Roth]] aktorea, politikaria (Italia,Argentina, 1923-2010) # [[Marta Extramiana]] idazlea, ilustratzailea, (Gasteiz, 1964) # [[Vida Akoto Bamfo]] epailea (Ghana, 1949) # [[Celma Ribas]] abeslaria (Angola, 1982) # [[Beatriz Matar]] aktorea (Argentina, 1954) # [[Lita Stantic]] zine-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1942) # [[Graciela Borges]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Esther Borao]] ingeniaria, asmatzailea (Zaragoza, 1988) # [[Mary Daly]] filosofo feminista (AEB, 1928-2010) # [[Terry McMillan]] idazlea (AEB, 1951) # [[Esther Rebato Ochoa]] antropologoa, ikertzailea (Bilbo,1957) # [[María Herrera]] motoziklista (Toledo, 1996) # [[Ana Carrasco]] motoziklista (Murtzia, 1997) # [[Elena Rosell]] motoziklista (Valentzia, 1986) # [[Juana Viale]] aktorea, aurkezlea (Argentina, 1982) # [[Manuela Viale]] aktorea (Argentina, 1991) # [[Silvia Legrand]] aktorea (Argentina, 1927-2020) # [[Marcela Tinayre]] aurkezlea, enpresaburua (Argentina, 1950) # [[Dolores Fonzi]] aktorea (Argentina, 1978) # [[Florencia Raggi]] modeloa, aktorea (Argentina, 1972) # [[Nilda Raggi]] aktorea, zuzendaria (Argentina, 1938) # [[Ana Celentano]] aktorea (Argentina, 1969) # [[Danielle Casanova]] Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (1909-1943) # [[Fanny Gallot]] Frantziako historialaria (1981 - ) # [[Eulalie Papavoine]] Parisko Komunako erizaina, ustezko su-eragilea (1846-1875) # [[Claudia di Girolamo]] aktorea, zuzendaria, aktibista (Txile, 1956) # [[Adriana Barraza]] aktorea, maistra, zuzendaria (Mexiko, 1956) # [[Fernanda Mistral]] aktorea (Argentina, 1934) # [[Big Mama Thornton]] blues abeslaria (AEB, 1926-1984) # [[Lita de Lázzari]] etxekoandre mediatikoa (Argentina, 1925-2015) # [[China Zorrilla]] aktorea, zuzendaria (Uruguai, 1922-2014) }} ==='''Berriak 2022''' ('''iraila''')=== (Ordena: SORTU, ASTRONOMOAK, BESTELAKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arantza San Sebastian]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, hezkuntzako aholkularia (Donostia, 1958) # [[Izaskun Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Altsasu, 1964) # [[Kristina Saralegi]] efef'''SORTUA''' baserritarra, abeltzaina, talogilea (Leitza, 1974-2022) # [[Gotzone Sestorain]] ef--'''SORTUA''' baserritarra, poeta, irrintzilaria (Leitza, 1965) # [[Victoria Ariño]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Ermua, 1889-1974) # [[Ines Bengoa]] ef--'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Tenerife-Lizarra, 1973) # [[Jeronima Uriarte Elizalde]] ----'''SORTUA''' filantropoa, ongile (Lizarra, 1855-1929) # [[Emilia Goyena Arraiza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, ekintzaile (Lizarra, 1916-1999) # [[Garbiñe Basarte]] ef--'''SORTUA''' kale-artista, muralista (Lizarra, 1976) # [[Libe Agirre]] ef--'''SORTUA''' irrati esataria, kazetaria, (Meñaka) # [[Irati Martin]] ef--''SORTUA''' futbolaria (Durango, 2003) # [[Anne-Marie Lagarde]] ----'''SORTUA''' idazlea eta ikertzaile (Zuberoa, 1944) # [[Edurne Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' areto-futbolaria (Garai, 1978) # [[Carmen Pérez Rodrigo]] ef--'''SORTUA''' Euskal Herriko Medikuntzaren Errege Akademiaren lehenengo emakumezkoa (Alonsotegi, 1960) # [[Mariela SR Coline Fanon]] '''SORTUA''' Haur lapurtua (Guatemala, 1968) # [[Felisa Ventura]] ef--'''SORTUA''' erizaina eta emagina (Eibar, 1902-1959) # [[Ana Belén Pintado]] ef--'''SORTUA''' haur lapurtua (Madril, 1973) # [[Mariam al-Asturlabi]] '''ASTRONOMOAK''' Alepo astrolabio-egilea (Siria, X. gizaldian) # [[Nadia Zakamska]] astronomoa (Errusia, 1979) # [[Idit Zehavi]] astronomoa, ikertzailea (Israel, 1969) # [[Louise Webster]] astronomoa, fisikaria (Australia, 1941-1990) # [[Alycia J. Weinberger]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Fiammetta Wilson]] astronomoa (Erresuma Batua, 1864-1920) # [[Jennifer Wiseman]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Rosemary Wyse]] astronomoa (Erresuma Batua, 1957) # [[Alice Grace Cook]] astronomoa (Erresuma Batua, 1877-1958) # [[Priscilla Fairfield Bok]] astronomoa (AEB, 19896-1975) # [[Shadia Habbal]] astronomoa (Siria, XX. mendea) # [[Deborah Dultzin Kessler]] astronomoa (Mexiko, 1945) # [[María Luisa Aguilar]] astronomoa(Jauja Peru 1938) # [[Claire Armstrong]] astronomo amateurra (Britania) # [[Emma Vyssotsky]] astronomoa (AEB, 1894-1975) # [[Julie Vinter Hansen]] astronomoa (Danimarka, 1890-1960) # [[Gladys Vergara]] astronomoa (Uruguai, 1928-2016) # [[Esmeralda Mallada]] astronomoa (Uruguai, 1937) # [[Jacqueline Hewitt]] astronomoa (EEBB, 1958) # [[Catherine Heymans]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[María Teresa Ruiz]] astronomoa (Txile, 1946) # [[Silvia Torres Castilleja]] astronomoa (Mexiko, 1940?) # [[Gloria Suzanne Koenigsberger Horowitz]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Silvana Navarro Jiménez]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Meg Urry]] astronomoa (AEB, 1945) # [[Maura Tombelli]] astronomoa (Italia, 1952) # [[Jana Tichá]] astronomoa (Txekia, 1965) # [[Alenush Terian]] astronomoa (Iran, 1920-2011) # [[Bobbie Vaile]] astronomoa (Australia, 1959-1996) # [[Ann Hornschemeier]] astronomoa (EEBB, XX. mendea) # [[Svetlana Guerasimenko]] astronomoa (Ukraina, 1945) # [[Jen Gupta]] astrofisikaria (Britaina, XX. mendea) # [[Maria Antonella Barucci]] astronomoa (Italia, XX. mendea) # [[Merieme Chadid]] astronomoa (Maroko, 1969) # [[Madge Adam]] astronomoa (Erresuma Batua, 1912-2001) # [[Karlina Leksono Supelli]] astronomoa, filosofoa (Indonesia, 1958) # [[Annapurni Subramaniam]] astronomoa (India, XX. mendea) # [[Paris Pişmiş]] astronomoa (Turkia-Mexiko, 1911-1999) # [[Jane Squire]] astronomoa, idazlea, aktibista (Ingalaterra, 1686-1743) # [[Maritza Soto]] astronomoa (Txile, 1990) # [[Sara Seager]] astronomoa (Kanada, 1971) # [[Caterina Scarpellini]] astronomoa, metereologoa (Italia, 1808-1873) # [[Lenka Šarounová]] astronomoa (Txekia, 1973) # [[Anneila Sargent]] astronomoa (Erresuma Batua, 1942) # [[Carlota de Sajonia-Meiningen]] astronomoa (Alemania, 1751-1827) # [[Jen Gupta]] astrofikaria (Britainia, XX. mendea) # [[Pilar Ruiz-Lapuente]] astronomoa (Bartzelona, 1964) # [[Monica Rubio (astronomoa)]] astronomoa (Txile, 1955) # [[Claudine Rinner]] astronomoa (Frantzia, 1965) # [[Julia Riley]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[Mercedes Richards]] astronomoa (Jamaika, 1955-2016) # [[Gabrielle Renaudot]] astronomoa (Frantzia, 1887-1962) # [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]] astronomoa (Finlandia, 1925-1975) # [[Zinaída Akséntieva]] astronomoa (Ukraina, 1900-1969) # [[Mary Proctor]] astronomoa (Erresuma Batua, 1862-1957) # [[Helen Dodson Prince]] astronomoa (AEB, 1905-2002) # [[Yelena Pitieva]] astronomoa (Errusia, XX.mendea) # [[Louise du Pierry]] astronomoa (Frantzia, 1746-1807) # [[Ľudmila Pajdušáková]] astronomoa (Eslovakia, 1916-1979) # [[Feryal Özel]] astronomoa (Turkia/AEB, 1975) # [[Mazlan Othman]] astronomoa (Malaysia, 1951) # [[Sally Oey]] astronomoa (AEB, 1984) # [[Janina Ochojska]] astronomoa (Polonia, 1955) # [[Yaël Nazé]] astronomoa (Belgika, 1955) # [[Camila Navarrete]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Sultana N. Nahar]] astronomoa (Pakistan, 1990) # [[Carolyn Porco]] astronomoa (AEB, 1953) # [[Anne Sewell Young]] astronomoa (AEB) # [[Margaretha Kirch]] astronomoa (Alemania) # [[Eva Grebel]] astronomoa (Alemania) # [[Erika Böhm-Vitense]] astronomoa (Alemania-AEB) # [[Elizabeth Alexander]] irrati-astronomoa, geologoa, fisikaria (Erresuma Batua, 1908-1958) # [[Victoria Kaspi]] astrofisikaria (AEB-Kanada, 1967) # [[Ma Chung-pei]] astronomoa (Txina) # [[Maud Worcester Makemson]] astronomoa (AEB, 1891-1977) # [[Ala Masévich]] astronomoa (Georgia, 1918-2008) # [[Karen Masters]] astronomoa (Erresuma Batua, 1979) # [[Janet Akyüz Mattei]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Naomi McClure-Griffiths]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Susan McKenna-Lawlor]] astronomoa (AEB, 1975) # [[Karen Jean Meech]] astronomoa (AEB, 1959) # [[Anja Cetti Andersen]] astronomoa (Danimarka, 1965) # [[Duília de Mello]] astronomoa (Brasil, 1963) # [[Ruth Murray-Clay]] astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Alice Archenhold]] astronomoa (Alemania, 1874-1943) # [[Anne Archibald]] astronomoa (Kanada- Erresuma Batua, 1976) # [[Elizabeth Lada]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nidia Morrell]] astronomoa (Argentina, 1953) # [[Teresa Lago]] astronomoa (Portugal, 1947) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma batua, 1986) # [[Farzana Aslam]] astronomoa, fisikaria (Pakistan, XX.mendea) # [[Pauline Barmby]] astronomoa (Kanada, 1972) # [[Margaret Lindsay Huggins]] astronomoa (Erresuma Batua 1948-1915) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma Batua, 1986) # [[Helen Lines]] astronomoa (AEB, 1918-2001) # [[Martha Betz Shapley]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Christy A. Tremonti]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Elizabeth Beckley]] argazkilari astronomikoa (Britaina Handia, 1846-1927) # [[Ewine van Dishoeck]] astronomo eta fisikaria (Herbehereak, 1955) # [[Kathleen Ollerenshaw]] astronomoa eta matematikaria (Britaina Handia, 1912-2014) # [[Anna Frebel]] astronomoa (Alemania, 1980) # [[Alicia M. Soderberg]] astrobomoa (AEB, 1977) # [[Caroline Furness]] astronomoa (AEB, 1869-1936) # [[Ethel Bellamy]] astronomo, sismologo (Erresuma Batua, 1981-1960) # [[Amy Barger]] astronomoa (AEB, 1971) # [[Yevguenia Bugoslávskaia]] astronomo sobietarra (1899-1960) # [[Reysa Bernson]] astronomoa (Frantzia, 1904-1944) # [[Elizabeth Brown]] astronomoa (Erresuma Batua, 1830, 1899) # [[Miriam Burland]] astronomoa (Kanada, 1902-1996) # [[María Herreros|Maria Herreros]] ilustratzailea, (Valentzia, 1983) # [[Yelena Davydova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1961) # [[Zoja Grancharova]] gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1966) # [[Natalia Kutxinskaia|Natalia Kuchinskaya]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Larisa Petrik]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Dörte Thümmler|Dorte Thummler]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1974) # [[Klaudia Rapp]] gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Jelena Grosheva]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1979) # [[Lăcrămioara Filip|Lacramioara Filip]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Yun Mi Kang]] gimnasta artistikoa (Korea, 1988) # [[Isabelle Severino]] gimnasta artistikoa (Paris, 1980) # [[Mo Huilan|Mo Hullan]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[Xuan Liu]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[María Teresa Vera]] musikagilea, gitarra-jolea (Kuba, 1895-1965) # [[Nadine Heredia]] politikaria, Lehen dama (Peru, 1976) # [[Carolina Malchair]] gimnasta erritmikoa (Malaga, 1982) # [[Liliana Vitale]] musikagilea, abeslaria (Argentina, 1959) # [[Rosario Ustáriz Borra]] poeta (Echo, 1927- Jaca, 2009) # [[Karin Ohlenschläger|Karin Ohlenschlager]] arte kudeatzailea (Alemania, 1959 + Gijon, 2022) # [[Elise Ray]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Noor Jordaniakoa]] arkitektoa, erregina ohia (AEB, 1951) # [[Joyce DiDonato]] mezzosopranoa (AEB, 1969) # [[Susan Graham]] mezzosopranoa (AEB, 1960) # [[Simona Amânar]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Amy Chow]] gimnasta artistikoa (Kaliformia, 1978) # [[Kristen Maloney]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1981) # [[Tasha Schwikert]] gimnasta artistikoa (Las Vegas, 1984) # [[Liudmila Yezhova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Courtney McCool]] gimasta artistikoa (Kansas, 1988) # [[Patrizia Ciofi]] mezzosopranoa (Italia, 1967) # [[Miah Persson]] sopranoa (Suedia, 1969) # [[Karita Mattila]] sopranoa (Finlandia, 1960) # [[Anne Sofie von Otter]] mezzosopranoa (Suedia, 1955) # [[Birgitta von Otter]] kazetaria, idazlea (Hungaria-Suedia, 1939) # [[Vera Rozsa]] abeslaria, kantu-maistra (Hungaria, 1917) # [[Ileana Cotrubaş]] abeslaria, kantu-maistra (Errumania, 1939) # [[Hannah Wilke]] artista, performacelaria (AEB, 1940-1993) # [[Jelena Dolgopolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1975) # [[Rozalia Galiyeva|Rozaliya Galiyeya]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan,1977) # [[Kim Zmeskal]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Wendy Bruce]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1992) # [[Betty Okino]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1975) # [[Kerri Strug]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1977) # [[Elena Gómez Servera|Elena Gomez]] gimnasta artistikoa (Manacor, 1985) # [[Eva Hesse]] eskultorea (Alemania/AEB, 1936-1970) # [[Yvonne Rainer]] dantzaria, koreografoa (AEB, 1934) # [[Dorothea Röschmann]] sopranoa (Alemania, 1967) # [[Teresa Stratas]] sopranoa (Kanada, 1938) # [[Laura Campos]] gimnasta artistikoa (Merida, 1988) # [[Barbara Ehrenreich]] saiakeragile eta gizarte ekintzailea (EEBB, 1941-2022) # [[Silvia Bel]] aktorea (Bartzelona, 1970) # [[Lucy R. Lippard]] idazlea, arte-kritikaria (AEB, 1937) # [[Alina Szapocznikow]] eskultorea, holokaustotik bizirik ateratakoa (Polonia, 1926-Frantzia1970) # [[Nancy Holt]] eskultorea (AEB, 1938-2014) # [[Beverly Pepper]] eskultorea (AEB, 1922-2020) # [[Barbara Rose]] arte-kritikaria (AEB, 1936-2020) # [[Anne Truitt]] eskultorea (AEB, 1921-2004) # [[Mary Pinchot Meyer]] eskultorea (AEB, 1920-1964) # [[Lotte Lenya]] abeslaria, aktoreaa (Viena, 1898-1981) # [[Evelyn Lear]] sopranoa (AEB, 1926-2012) # [[Gisela May]] aktorea, abeslaria, irakaslea (Alemania, 1924-2016) # [[Hildegard Knef]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alemania, 1925-2002) # [[Ute Lemper]] aktorea, abeslaria (Alemania, 1963) # [[Greta Keller]] mezzosopranoa, aktorea (Austria, 1903-1977) # [[Soile Isokoski]] sopranoa (Finlandia, 1957) # [[María Cruz Berrocal]] arkeologoa (España. XX. mendea) # [[Leily Santizo]] abokatua (Guatemala) # [[Nineth Montenegro]] politikaria (Guatemala, 1957) # [[Siomara Sosa]] fiskala (Guatemala, 1975) # [[Lucrecia Hernández Mack]] politikaria (Guatemala, 1973) # [[Nerea Aresti]] historialaria (Bilbo, 1961) # [[Ellen Beeman]] idazle, bideojokogilea (AEBo, 1964) # [[Kathleen Battle]] sopranoa (AEB, 1948) # [[Zury Ríos]] politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sandra Torres]] politikaria (Guatemala, 1955) # [[Marta Luxán]] soziologoa (Bilbo, 1970) # [[Harolyn Blackwell]] sopranoa (AEB, 1955) # [[Carol Vaness]] sopranoa (AEB, 1952) # [[Hanna Hammarström]] asmatzailea (tel. kablea) (Suedia, 1829-1914) # [[Laura Mora]] zinema zuzendaria (Kolonbia, 1981) # [[Isa Campo]] zinema zuzendaria (Oviedo, 1975) # [[Susan Tedeschi]] abeslaria (AEB, 1970) # [[Mary Hallock-Greenewalt]] asmatzailea (siria-AEB, 1871-1950) # [[Sarah Guppy]] asmatzailea (Britainia, 1770-1852) # [[Melissa George]] asmatzailea, aktorea (Australia, 1976) # [[Rachel Blanchard]] aktorea (Kanada, 1976) # [[Txaro Arrazola]] artista, margolaria (Gasteiz, 1963) # [[Cristina Lucas]] artista, feminista (Ubeda, 1973) # [[Laura Mulvey]] zinema feminista teorialaria (Oxford, 1941) # [[Vi Redd]] jazz abeslaria, saxofoi jolea (AEB, 1928) # [[Sweet Emma Barrett]] jazz abeslaria, pianojolea (AEB, 1897-1983) # [[Terin Humphrey]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1986) # [[Hollie Vise]] gimnasta artistikoa (Texas, 1987) # [[Renske Endel]] gimnasta artistikoa (Herbereak, 1983) # [[Dominique Moceanu|Dominique Moceau]] gimnasta artistikoa (Kalifornia, 1981) # [[Amanda Borden|Amanda Border]] gimnasta artistikoa (Ohio, 1977) # [[Jaycie Phelps]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1979) # [[Olesia Dudnik]] gimnasta artistikoa (Ukrania, 1974) # [[Jadiyetu El Mohtar]] Fronte Polisarioaren Espainiako Ordezkaritzako kidea (Sahara, 1959) # [[Staša Zajović|Stasa Zajovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista (Montenegro, 1953) # [[Lepa Mladjenovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista LGBT (Belgrad, 1954) # [[Manuela Martelli]] zinema aktore eta zuzendaria (Santiago, Txile, 1983) # [[Sultana Khaya]] saharar ekintzailea (Sahara ??) # [[Salma Solaun]] gimnasta erritmikoa (Gasteiz, 2005) # [[Elena López Riera|Elena Lopez Riera]] zinegilea (Orihuela, 1982) # [[Martina de Zuricalday]] enpresaburua (Bilbo, 1839-1932) # [[Isabel Cadenas]] kezetaria, dokumentalista (Basauri, 1982) # [[Margarita Salaberria Galarraga]] diplomatikoa (Madril?, 1911-2000) # [[Aline Griffith]] kondesa, espioia (AEB, 1923-2017) # [[Anne-Marie Ménand]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1837- ) # [[Louise Pioger]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1848-1920) # [[Marisa Linton]] Frantziako Iraultzan espezializatutako historiagilea (Erresuma Batua, 1848-1920) # [[Michèle Riot-Sarcey]] Historia garaikideko eta genero-historiako irakaslea (Frantzia, 1943- ) # [[Emakumeak Parisko Komunan]] (Frantzia, 1871) }} === Hobetuak 2022 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maite Maruri]] opera abeslaria (Plentzia, 1979) # [[Maria Angeles Mezkiritz|Maria Angeles Mezkiriz]] nafar arkeologoa (Faltzes, 1929) # [[María Francés]] nafar aktorea (Tutera, 1887-1987) # [[Violeta Parra]] abeslaria eta musikagilea (Txile, 1917-1967) # [[Nekane Sarobe]] bikoizlea (Donostia, 1953) # [[Consuelo Flecha]] pedagogoa (Bilbo, 1948) # [[Beatriz Martinez de Antoñana]] aktorea (Araba,1975) # [[Susan B. Anthony]] feminista eta sufragista (EEBB) # [[Margot Frank]] Holokaustoaren biktima, Ana Franken ahizpa (Alemania,1926-1945) # [[Elisabeth Larena]] aktorea (Bizkaia, 1989) # [[Arantza Idiazabal Gorrotxategi]] irakaslea eta euskaltzain urgazlea (Gipuzkoa, 1945) # [[Maitane Urbieta]] irratiko kirol-kazetaria eta UEFA Europa Leagueko lehen emakume-berriemailea (Gipuzkoa, 1983) # [[Blanca Vidal]] aktorea (Bilbo, 1885-1962) # [[Agustina Aragoikoa]] heroia (Katalunia,1786-1857) # [[Teresa Aranguren]] Kazetaria (Araba, 1944) # [[Felisa Mary]] aktorea (Bizkaia, 1892-1956) # [[Fariba Sheikhan]] aktorea eta abeslaria (Bizkaia, 1988) # [[Isabel Mellén]] arte-historialaria, ikertzailea eta dibulgatzailea (Araba, 1986) # [[Maria Moliner]] liburuzaina, filologoa eta hiztegigilea (Zaragoza, 1900-1981) # [[Alice Stone Blackwell]] feminista, giza-eskubideen defendatzailea (AEB, 1857-1950) # [[Lucy Stone]] Kazetaria, feminista, abolizionista,sufragista (AEB, 1818-1893) # [[Rosa Bonheur]] animalia-margolaria eta eskuturagilea (Frantzia, 1822-1899) # [[Maryse Choisy]] Kazetaria, idazlea eta saiakeragilea (Lapurdi, 1903-1979) # [[Pilar López Júlvez]] dantzaria eta koreografoa (Gipuzkoa, 1912-2008) # [[Concepción Aleixandre]] mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari... (Valentzia, 1862-1952) # [[María Puy Uitzi]] historialaria (Nafarroa, 1915-2008) # [[Corín Tellado]] maitasun istorio laburren idazlea (Asturias, 1927-2009) # [[Matilde Huitzi]] maistra, pedagogoa, abokatua, feminista (Nafarroa, 1980-1965) # [[Concha Espina]] idazlea (Kantabria, 1869-1955) # [[Izaskun Uranga]] abeslaria (Bizkaia, 1950) # [[Ixone Sádaba]] argazkilaria (Bilbo, 1977) # [[Joaquina Eguaras]] Granadako Unibertsitateko 1. irakaslea, hebraista, arabista (Nafarroa-Granada, 1897-1981) # [[Sara Baras]] flamenko dantzaria eta koreografoa (Cadiz, 1971) # [[Ainhoa Garai]] aktorea (Gipuzkoa, 1983) # [[Laura García]] judo jokalari-paralinpikoa (Nafarroa, 1981) # [[Marina Ginestà]] Kazetaria, itzultzailea, gerra zibileko militante komunista (Katalunia, 1919-2014) # [[Axun Aierbe]] itzultzailea (Gipuzkoa,1968-2008) # [[Amaia Osaba]] piraguista (Nafarroa, 1975) # [[Fatema Mernissi]] idazlea eta soziologoa (Maroko, 1940-2015) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Frantzia, 1849-1883) # [[Maria Luisa Ozaita]] musikagilea eta emakumeek egindako hedapenean aitzindaria (Barakaldo, 1939-2017) # [[Isabel Fernández Reviriego]] musikaria, ekoizlea eta artista grafikoa (Bizkaia,1979) # [[Teresa Calo]] aktorea, dramagilea eta gidoigilea (Gipuzkoa, 1955) # [[Cris Lizarraga]] abeslaria, feminsta eta aktibista (Bizkaia, 1992) # [[Sonia Ruiz de Azua]] psikologoa, ikertzailea, psikiatria-irakaslea (Bizkaia, 1979) # [[Begoña Bilbao Alboniga]] idazlea, musikagilea eta euskaralaria (Bizkaia, 1932-2005) # [[Najat El Hachmi]] idazle amazigha (Katalunia,) # [[Ellen Ochoa]] astronauta (AEB, 1958) # [[María Luz Morales]] kazetaria, idazlea (Galizia- Bartzelona) # [[Cristina Petite]] atleta (Bizkaia,1972) # [[Irene Loizate]] txirrindularia, duatloilaria (Bizkaia, 1995) # [[Maritxu Housset]] gomazko paleta pelotaria (Lapurdi, 1981) # [[Eider Hurtado]] kazetaria (Bizkaia, 1981) # [[Gina Pane]] artista (Lapurdi, 1939-1990) # [[Ruth Arnon]] biokimikaria (Israel, 1933) # [[Andere Arriolabengoa]] bertsolaria (Araba, 1982) # [[Rosa Chacel]] idazlea (Valladolid, 1898-1994) # [[Dora Maar]] argazkilaria (Frantzia, 1907-1994) # [[Maribel Forcadas]] medikua (Zaragoza, 1949-2012) # [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] txirrindularia, zuzendaria (Bizkaia, 1980) # [[Ziortza Isasi]] txirrindularia (Bizkaia, 1995) # [[Valentina Tereshkova]] espaiora joandako 1. emakumea (Errusia, 1937) # [[Izaskun Osés]] paralinpiar atleta (Nafarroa, 1984) # [[Ziortza Villa]] ultrairaupen-txirrindularia (Bizkaia, 1983) # [[Penelope Barker]] aktibista (Tearen matxinada) (AEB, 1728-1796) # [[Susan la Flesche Piccotte]] Ipar Amerikako omaharar natiboa eta 1.mediku indigena (AEB, 1865-1915) # [[Rosana Ubanell]] kazetaria, eleberrigilea (Nafarroa, 1958) # [[Julia Juániz]] muntatzailea, zine-zuzendaria eta bideo-artista (Nafarroa, 19??) # [[Carmen Adarraga]] kirolaria (Gipuzkoa, 1921-2004) # [[Cristina Pardo]] kazetaria, telebista-aurkezlea (Nafarroa, 1977) # [[Esther Basurto]] boleibol kirolaria (Gipuzkoa, 1978) # [[Isabel Urkiola]] arabar esploratzailea (Gasteiz, 1854-1911) # [[Begoña Pro]] kazetaria eta idazlea (Iruñea, 1971) # [[Itziar Urretabizkaia]] aktorea (Donostia, 1978) # [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]] idazlea, ekintzaile feminista (Paris, 1837-1913) # [[Simone Veil]] Holokaustotik bizirik irtendako magistratu eta politikaria (Frantzia, 1927-2017) # [[Igone Arribas]] gimnasta ohia (Barakaldo, 1983) # [[Vera Rubin]] astronomoa, aitzindaria (AEB, 1928-2016) # [[Mary Jobe Akeley]] esploratzailea, alpinista eta argazkilaria (AEB, 1878-1966) # [[Blanca Castilla de Cortázar]] antropologoa eta filosofoa (Gasteiz, 1951) # [[Elena Martínez de Madina]] filologoa (Gasteiz, 1962) # [[Maria Weston Chapman]] abolizionista (AEB, 1806-1885) # [[Leire Apellaniz]] zinema-ekoizlea (Bilbo, 1975) # [[Maddi Ariztia]] ipuin bildumagilea, aitzindaria (Lapurdi, 1887-1972) # [[María Teresa Lozano]] matematikaria, aitzindaria (Iruñea, 1946) # [[Dorotea Barnés]] kimikaria, aitzindaria (Iruñea, 1904-2003) # [[Eva Amaral]] abeslaria, konpositorea (Zaragoza, 1972) # [[Amaia Lasa]] idazlea (Getaria, 1948) # [[Virginia Apgar]] pediatra, Apgar testaren asmatzailea (AEB, 1909-1974) # [[Anna Mani]] fisikaria, metereologoa (India, 1918-2001) # [[Georgia O'Keeffe]] margolaria (AEB, 1887-1986) # [[Anne Lezea]] gimnasta erritmikoa (Zarautz, 2001) # [[Oiana Blanco]] judoka (Orio, 1983) # [[Anne Frank]] alemaniar judu idazlea (Alemania, 1929) # [[Tessa Andonegi]] aktorea (Donostia 1968, 1983) # [[Loli Albero]] poeta, idazlea (Iruñea, 1962) # [[Arantxa Aldalur]] poeta (Azkoitia, 1963) # [[Olivia Newton-John]] abeslaria, aktorea (Cambridge, 1948-2022) # [[Regina Salcedo]] idazlea, irudigilea, gidoigilea (Iruñea, 1972) # [[Regina Araluze]] irrintzilaria (Bermio, 1922-2012) # [[Olga Holtz]] matematikaria (Errusia, 1973) # [[Phillis Wheatley]] poesia argitaratutako 1. emakume afroamerikar esklaboa (Afrika/AEB, 1753-1784) # [[Teresa Lopez de Munain]] aktorea, irakaslea (Bilbo, 1963) # [[Lizar Begoña]] poeta (Sopela, 1997) # [[Mertxe Rodriguez]] antzezle eta pailazoa (Lasarte-Oria, 19868) # [[Maite Gonzalez]] idazlea, itzultzailea (Donostia, 1943) # [[Olatz Beobide]] aktorea, zuzendaria (Sopela, 1964) # [[Nerea Elustondo]] bertsolaria, irakaslea (Legazpi, 1981) # [[Sara Carracelas]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1975) # [[Aranzazu González]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1981) # [[Marisa González]] multimedia-artista (Bilbo, 1943) # [[Mari Carmen Rubio]] arkulari paralinpikoa (Iruñea, 1961) # [[Pilar Goya]] kimikaria (Gasteiz, 1951) # [[Elizabeth Kenny]] erizaina, polio tratamentua (erizaina, 1880-1952) # [[Garazi Kamio]] kazetaria, idazlea (Gipuzkoa, 1979) # [[Patricia Karrikaburu]] errugbi jokalaria (Zuberoa, 1988) # [[Emma Fursch-Madi]] sopranoa (Baiona, 1847-1894) # [[Miriam Arrillaga]] pilotaria (Aginaga, 2000) # [[Concha Espinosa ]] sindikalista (Bilbo, 1954-2008) # [[Salome Gabunia]] etnologoa, euskaltzain urgazlea (Georgia, 1951) # [[Gracianne Hastoy]] eleberrigilea (Oloroe-Donamaria, 1968) # [[Uxue Juárez]]idazlea, arte-zuzendaria (Iruñea1981) # [[Amalia Galarraga]] idazlea, feminista (Donostia, 1895-1971) # [[Gloria Alcorta]] idazlea (Lapurdi-Argentina, 1951-2012) # [[Arantza Ugalde]] sismologoa (Barakaldo, 1966) # [[Zinaida Serebriakova]] margolaria (Errusia, 1884-1967) # [[Siofra O´Leary]] Giza Eskubideen Europako Auzitegiko lehenengo emakume lehendakaria (Irlanda, 1968) # [[Elena Loyo]] atleta, modelo ohia (Araba, 1983) # [[Ángeles González-Sinde]] politikaria, gidoilaria eta zinema zuzendaria (Madril, 1965) # [[Maider Segurola]] kazetaria (Lasarte-Oria, 1982) # [[Leticia Canales]] surflaria (Bilbo, 1995) # [[Rosa Elizburu]] irakaslea, alkate ohia (Arrasate, 1958) # [[Amaia Lanbarri]] futbolaria (Arrigorriaga, 1992) # [[Lola Rodríguez (aktorea)]] modeloa, aktibista (Las Palmas, 1998) # [[Esti Markez]] abeslaria (Gipuzkoa, 1999) # [[Clara Schumann]] piano-jolea, musikagilea (Alemania, 1819-1896) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abuztua''')=== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Edurne Garitazelaia]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea (Zaldibar, 1926-2005) # [[Irati Fernandez Gabarain|Irati Fernández Gabarain]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea (Iruñea 1983) # [[Mercedes Lorenzo]] efef'''SORTUA''' bilbotar ospetsua (Lugo 1915- Arrasate 1996) # [[Albina Shishova]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1966) # [[Alexandra Georgiana Eremia]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Alexandra Marinescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1982) # [[Alice Salomon]] erreformista soziala (Alemania, 1872-1948) # [[Alicia Pietri de Caldera]] museo zuzendaria, Venezuelako 1. dama (Venezuela, 1923-2011) # [[Ana Luísa Amaral]] poeta, itzultzailea, irakaslea (Portugal, 1956-2022) # [[Anabell López]] abeslaria (Kuba, 1963) # [[Anastasiya Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1983) # [[Andreea Cacovean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1978) # [[Andreea Isărescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Andreea Munteanu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1998) # [[Andreea Raducan]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1983) # [[Andreea Ulmeanu]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Ángela Irene]] abeslaria (Argentina, 1956) # [[Anna Chepeleva]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1984) # [[Anna Grudkó|Ana Grudkó]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Annia Hatch]] Gimnasta artistikoa (Kuba-EEBB, 1978) # [[Ashley Miles]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Ashley Postell]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Astrid Heese]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Atotoztli II]] erregina azteka (Mexiko, xv. mendea) # [[Aurelia Dobre]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1972) # [[Azucena Rodríguez]] film-zuzendaria (Madril, 1955) # [[Betti Schieferdecker]] Gimnasta artistikoa (Alemana, 1968) # [[Bi Wenjing]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Boriana Stoyanova]] Gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1969) # [[Care Santos]] idazlea (Bartzelona, 1970) # [[Carly Patterson]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Carmen Ionescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Cătălina Ponor]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Cecilia Mangini]] Argazkilaria, zinegilea (Erroma, 1927-2021) # [[Celestina Popa]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1970) # [[Coco Fusco]] artista bisuala (AEB, 1960) # [[Corina Ungureanu]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1980) # [[Courtney Kupets]] gimnasta artistikoa (Texas, 1986) # [[Cristina Bontaş|Cristina Bontas]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Cristina Elena Grigoras]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1966) # [[Dagmar Kersten]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1970) # [[Daniela Maranduca]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1976) # [[Diana Morawe]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Diane Schuur]] abeslaria, piano-jolea (AEB, 1953) # [[Dina Kochetkova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1977) # [[Dinah Washington]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] politikaria frankismoak eraila (Jaén, 1886-1940) # [[Dominique Dawes]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Dora García (artista)]] artista (Valladolid, 1965) # [[Duan Zhou]] Gimnasta artistikoa (Txina XX.mendea) # [[Ecaterina Szabo]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Elena Espinosa]] ekonomialaria eta politikaria (Ourense, 1960) # [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]] ekonomialaria, irakaslea (Alemania, 1874-1930) # [[Elvira Altés]] kazetaria, irakaslea, genero ikertzailea (Bartzelona, XX. mendea) # [[Émilie Lepennec|Emilie Lepennec]] Gimnasta artistikoa (Paris, 1987) # [[Emme (abeslaria)]] aktorea, abeslaria (Argentina, 1982) # [[Esther Phillips]] abeslaria (AEB, 1935-1984) # [[Eugenia Golea]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1971) # [[Eugenia Popa]] gimnasta artistikoa (Bucarest, 1973) # [[Fernanda Canales]] arkitektoa (Mexiko, 1974) # [[Florica Leonida]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Francesca Llopis]] margolaria, bideo-artista (Bartzelona, 1958) # [[Gabriela Potorac]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Gabriele Faehnrich]] Gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Germaine Tillion]] etnologoa,erresistentziakoa (Frantzia, 1907-2008) # [[Gina Gogean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1977) # [[Hana Říčná]] Gimnasta artistikoa (Txekia, 1968) # [[Inga Shkarupa]] Gimnasta artistikoa (Ukaina, 1981) # [[Ioanna Petrovschi]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Ionela Loaieş]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Irina Baraksanova|Irina BAraksanova]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan, 1969) # [[Irina Yarotska]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1985) # [[Jacqueline Lamba]] margolaria (Frantzia, 1910-1993) # [[Jekaterina Lobazniuk]] Gimnasta artistikoa (Uzbekintan, 1983) # [[Jelena Piskun]] Gimnasta artistikoa (Bielorrusia, 1978) # [[Jelena Produnova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Jelena Zamolodchikova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Jessie Tarbox Beals]] argazkilaria, fotokazetaria (AEB, 1870-1942) # [[Judith Joy Ross]] argazkilaria (AEB, 1946) # [[Julia Zenko]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1958) # [[Katie Heenan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Kim Kwang-suk (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Ipar Korea, 1976) # [[Koko Taylor]] Blues abeslaria (AEB, 1928-2009) # [[Kristina Pravdina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Kui Yuanyuan]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Larissa Fontaine]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1977) # [[Laura Cutina]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Laura Morante]] aktorae, gidoilaria, film-zuzendaria (Italia, 1956) # [[Lavinia Agache]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Lavinia Miloşovici]] Gimnasta artistikoa (Errumania,1976) # [[Léonie Duquet]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1916-1977) # [[Leopoldina Núñez Lacret]] musikagilea, irakaslea, gitarra-jolea (Kuba, 1918) # [[Lilia Podkopayeva]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1996) # [[Ling Jie]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1982) # [[Liuba María Hevia]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1964) # [[Liubov Sheremeta|Liubon Sheremeta]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1980) # [[Liudmila Yezhova]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Loredana Boboc]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Lu Märten]] idazlea, feminista (Alemania, 1879-1970) # [[Ludivine Furlon]] Gimnasta artistikoa (Nimes, 1980) # [[Lya Ímber de Coronil]] pediatra (Ukrania-Venezuela, 1914-1981) # [[María Ángela Nieto]] zientzialaria, ikertzailea (Madril, 1960) # [[María Eugenia Ibáñez]] kazetaria (Bartzelona, 1946) # [[Maria Girona i Benet]] margolaria, grabatzailea (Bartzelona, 1923-2015) # [[María Grever]] musikagilea Mexiko, 1885-1951) # [[Maria Kriutxkova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1988-2015) # [[María Luisa Herrera]] arkeologoa (Espainia, 1913-2012) # [[Maria Mercè Roca]] idazle eta politikaria (Girona, 1958) # [[Maria Neculita]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[María Soledad Corchón Rodríguez]] Arkeologoa (Santander, 1947) # [[Marián Farías Gómez]] abeslaria (Argentina, 1944) # [[Marianela Balbi]] kazetaria (Venezuela, 1963) # [[Marie Stritt]] aktorea (Austriar Inperioa, 1855-1928) # [[Martina Jentsch]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Mary McLeod Bethune]] aktibista (AEB, 1875-1955) # [[Matilda De Angelis]] abeslaria, aktorea (Italia, 1995) # [[Maxi Gnauck]] gimnasta artistikoa (Alemania) # [[Menene Gras]] filosofoa, arte-kritikaria, ikertzailea (Bartzelona, 1957) # [[Meng Fei]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Mercedes Oliveira Malvar]] filosofoa (Pontevedra, 1957) # [[Mihaela Stanulet]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Milagros Socorro]] kazetaria (Venezuela, 1960) # [[Mirela Barbălată|Mirela Barbalata]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Mirela Pasca]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Mirela Tugurlan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Mohini Bhardwaj]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1978) # [[Monica Roșu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Nadia Hategan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Nancy Wilson (abeslaria)]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Nao Bustamante]] multimedia artista (AEB, 1969) # [[Natalia Bobrova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1978-2015) # [[Natalia Ilienko]] gimnasta artistikoa (Kazakhstan, 1967) # [[Natalia Kalinina]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1973) # [[Natalia Yurchenko]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1966) # [[Natalia Ziganshina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1985) # [[Nicoleta Daniela Șofronie]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1988) # [[Oana Ban]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Olga Bicherova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1967) # [[Olga Mostepanova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1970) # [[Olga Rashchupkina]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Olga Teslenko]] Gimnnasta artiistikoa (Ukaina, 1981) # [[Paula Heredia]] zinemagilea (El Salvador, 1957) # [[Pegeen Vail Guggenheim]] margolaria (Suitza-AEB, 1925) # [[Phoebe Mills]] Gimnasta artistikoa (Illinois, 1972) # [[Polina Miller]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 2000) # [[Rachel Tidd]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1984) # [[Raquel Meller]] kupletista (Tarazona, 1888-1962) # [[Rosa Bustamante Montoro]] arkitektoa (Madril, 1962) # [[Rosa María Calaf]] kazetaria (Bartzelona, 1945) # [[Sabina Cojocar]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Samantha Sheehan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Sandra Mihanovich]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1957) # [[Sandra Uve]] ilustrattzailea, dibilgatzaile zientifikoa (Bartzelona, 1972) # [[Sara Bendahan]] medikua (Venezuela, 1906-1946) # [[Sara González]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1949) # [[Sarah E. Goode]] asmatzailea (AEB, 1855-1905) # [[Shannon Miller]] gimnasta artistikoa (Estatu Batuak, 1977) # [[Shemekia Copeland]] Blues-kantaria (New York, 1979) # [[Silvia Buabent]] politikaria, berdintasunean espezializatua (Madril, 1973) # [[Silvia Rau]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Silvia Stroescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Simona Pauca]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1969) # [[Simona Renciu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Sofía Ímber]] kazetaria, museo-kontserbadorea (Moldavia-Venezuela, 1924-2017) # [[Soledad Bravo]] abeslaria (Logroño-Venezuela, 1943) # [[Tatiana Frolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1967) # [[Tatiana Lysenko (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Tatiana Yarosh]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1981) # [[Teresa Parodi]] kantautorea, politikaria (Argentina, 1947) # [[Trinidad Taracena del Piñal]] Arkeologoa (Santander, 1926-Ceuta, 2017) # [[Ulrike Klotz]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1960) # [[Vanda Hădărean]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1976) # [[Vera Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1968) # [[Verónica Condomí]] abeslaria, konpositorea, gitarra jolea (Argentina, 1960) # [[Viktoria Karpenko]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Virginia Amposta Amposta]] sindikalista, frankismoak eraila (Bartzelona, 1903-1939) # [[Virginia Pereira Álvarez]] mediku ikertzailea (Venezuela, 1888-1947) # [[Xiomara Laugart]] abeslaria (Kuba, 1960) # [[Yevgueniya Kuznetsova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Zoila Gálvez]] sopranoa, irakaslea (Kuba, 1899) }} ===='''Berriak 2022''' ('''uztaila''')==== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Arroyo Sagasta]] ef--'''SORTUA''' Irakaslea eta ikertzailea (Aretxabaleta,1983) # [[Eba Gaminde Egia]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, euskaltzain urgazlea (Mungia, 1968) # [[Jone Mitxelena]] ----'''SORTUA''' zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea (Barakaldo, 1985) # [[Lurdes Alkorta]] ef--'''SORTUA''' trikitilaria (Azpeitia, 1973) # [[Maddi Astigarraga]] ef--'''SORTUA''' ilustratzaile zientifikoa (Deba, 1997) # [[Maria Meharra]] ----'''SORTUA''' kaskaroten erregina (Lapurdi XIX. mendea) # [[Mentxu Ramilo Araujo]] ef--'''SORTUA''' Wikiemakumea (Gasteiz, 1978) # [[Vega Asensio]] ef--'''SORTUA''' biologoa, ilustratzailea, ikertzailea (Durango, 1978) # [[Abigail Hobbs]] Salemgo sorgin prozesuko nerabea (AEB,1678- ? ) # [[Abigail Williams (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorgin epaiketetan akusatua (AEB, 1680-1697) # [[Adriana Calcanhotto]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Agnes Meyer Driscoll|Agnes Meyer]] Kiptografoa (Estatu Batuak) # [[Aimée Rapin]] margolaria (Suitza) # [[Aissa Doumara Ngatansou]] ekintzailea (Kamerun, 1972) # [[Alice Domon]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1937-1977) # [[Alicia Sellés Carot]] liburuzaina eta dokumentalista (Castelló, 1977) # [[Altamira Gonzalo]] jurista, feminista (Zaragoza) # [[Amalia Avia]] margolaria (Toledo, 1930-2011) # [[Anastasía Mýskina]] tenislaria (Sobiet Batasuna, 1981) # [[Ángela Ramos]] kazetaria, erreportaria (Peru) # [[Anita Malfatti]] margolaria (Brasil, 1889-1964) # [[Ann Pudeator]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1621-1692) # [[Anna Eriksdotter]] sorgintzat jo eta burua moztuta exekutatua (Suedia, 1624-1704) # [[Anna Gardell-Ericson]] margolaria (Suedia) # [[Anna Göldin]] Sorginkeria egotzita burua moztuta exekutatua (Suitza) # [[Anna Maria Bofarull]] zinemagilea (Tarragona,1979) # [[Anna Rosina de Gasc]] margolaria (Alemania) # [[Antonia Maymón|Antonia Maymon]] idazlea, feminista, anarkista (Madril) # [[Aurora Cáceres Moreno]] idazle, feminista, sufragista (Peru) # [[Barbara W. Tuchman]] idazle eta kazetaria (Amerikako Estatu Batuak, 1912-1989) # [[Barbara Walters]] kazetaria, idazlea (EEBB, 1929) # [[Betty Parris]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzailea(AEB, 1682-1760) # [[Bridget Bishop]] Salemgo sorgin epaiketetan exekutatua (AEB, 1632?-1692) # [[Brita Zippel]] Sorginkeria egotzita burua moztu eta sutan errea (Suedia, 1676) # [[Candy (Salemgo epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Carmen Martínez Sancho]] matematikaria (Toledo) # [[Carmen París]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Carmina Verdú]] gimnasta ohia (Valentzia, 1983) # [[Catalina Carlota De la Gardie]] Baztanga txertoaren bultzatzailea (Suedia, 1723-1763) # [[Christiane Amanpour]] kazetaria (Erresuma Batua, 1958) # [[Cindy Sherman]] argazkilaria eta zinema-zuzendaria (AEB, 1954) # [[Concha García Campoy|Concha Garcia Campoy]] Kazetaria (Terrasa, 1958) # [[Cristina Rota]] aktore, arte-dramatiko irakaslea (Argentina, 1945) # [[Delmira Agustini]] poeta (Uruguai) # [[Dorcas Hoar]] sorginkeria egotzita zigortua (Beverly, 1634-1711) # [[Dorothy Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan 4 urteko auzipetua (AEB, 1687?) # [[Draupadi Murmu]] politikaria, tribu-buruzagia, Indiako 1. emakume presidente tribala (India, 1958) # [[Eglantyne Jebb]] haurren eskubideen defentsa (Erresuma Batua, 1876-1828) # [[Elena Arregui Cruz-López]] arkitektoa (Irun-Santiago de Compostela) # [[Eliane Giardini]] aktorea, zinema-zuzendaria (Tarragona, 1966) # [[Elizabeth Hubbard (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusia (AEB, 1675?-1692etik aurrera) # [[Elizabeth Jane Gardner]] margolaria (Estatu Batuak-Paris) # [[Estefanía Chávez Barragán]] arkitektoa, irakaslea (Mexiko) # [[Esther Koplowitz]] enpresaria (Madril,1950) # [[Eva Crane]] zientzialaria (Erresuma Batua) # [[Eva Piquer]] kazetaria eta idazlea (Bartzelona, 1969) # [[Faith Hill]] abeslaria (EEBB, 1967) # [[Fanny Elssler]] dantzaria (Austria) # [[Guirandana de Lay|Guirandina de Lay]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Jaka, 1461) # [[Haydée Milanés]] abeslaria, konpositorea, moldatzailea eta ekoizlea (Habana, 1980) # [[Helen Mack Chang]] Myrna Mack Fundazioaren sortzaile (Guatemala) # [[Helen Vlachos]] kazetaria (Grezia) # [[India.Arie]] abeslari estatubatuarra (Denver, 1975) # [[Isabel Azkarate]] argazkilaria, fotokazetaria (Donostia) # [[Isabel Quintanilla]] margolaria (Madril, 1938-2017) # [[Jane Wenham (ustezko sorgina)]] emakume akusatua eta askatua (Ingalaterra, ?-1730) # [[Janet Horne]] Sorginkeria egotzita sutan bizirik errea (Eskozia, 1727) # [[Jean Adair]] aktorea (Kanada, 1873-1953) # [[Jeanne Fusier-Gir]] aktorea (Frantzia, 1885-1973) # [[Juana Martín Manzano]] moda-diseinatzailea (Kordoba, 1974) # [[Juana Millán|Juana Millan]] inprimatzailea, enpresaburua (Zaragoza) # [[Juana Mordó]] arte bildumagilea (Tesalonika, 1899-Madril,1984) # [[Katharina Henot]] posta-burua, sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1570-1627) # [[Laspaulesko sorginkeria prozesua]] 24 emakume urkatuak (Huesca, 1593) # [[Laura Morera]] ballet dantzaria (Madril, 1977) # [[Laura Muntz Lyall]] margolaria (Kanada) # [[Lilia Podkopayeva]] gimnasta (Ukraina, 1978) # [[Lola Robles]] idazlea eta aktibista (Madril, 1963) # [[Luciana Aymar]] kirolaria (Argentina, 1977) # [[Lydia Lunch]] abeslaria, aktorea, idazlea (AEB, 1959) # [[Margaret Jones]] Emagina, sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (EEBB 1613-1548) # [[Margaret Scott (Salemgo epaiketak)|Margaret Scott]] Sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (Eskozia, 1615-Salem, 1692) # [[Margaret Scott Gatty]] botanikaria eta idazlea (Britania Handia, 1809-1873) # [[Maria Bellonci]] idazlea (Italia, 1902-1986) # [[María Botto]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Cabrales]] Kuba independentziaren aldeko protagonista (Kuba) # [[Maria da Conceição|Maria da Conceicao]] emagina, sorginkeria egotzita sutan errea (Sao Paulo, 1798) # [[María Eugenia Vaz Ferreira]] irakasle, poeta (Uruguai, 1875-1924) # [[María Gil Vallejos]] piano-jolea (Alacant, 1892-1981) # [[María José Gómez Redondo]] artista garaikidea (Valladolig, 1963) # [[Maria Mercè Cuartiella]] idazlea, antzerkigilea (Katalunia) # [[Maria Tallchief]] dantzaria (EEBB, 1925-2013) # [[María Teresa Linares]] musikologoa (Kuba) # [[Marija Jurić Zagorka|Marija Juric Zagorba]] kazetaria (Kroazia, 1873-1957) # [[Marta Calamonte]] gimnasta ohia, entrenatzailea, fisioterapeuta (Badajoz,1982) # [[Martha Corey]] Salemgo sorgin epaiketetan urkatua (AEB, 1619-1672) # [[Martha Zein]] idazle, narratzaile, zinegile (Alemania, 1962) # [[Mary Black (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Mary Bradbury]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1615-1700) # [[Mary Parker (Salemgo epaiketak)|Mary Parker]] sorginkeria egotzita urkatua (1637-1692) # [[Mary Pat Gleason]] aktorea eta gidoilaria (AEB, 1950-2020) # [[Mary Warren]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusiena (AEB, 1674?-1693?) # [[Matteuccia de Francesco]] sorgintza jo eta sutan errea (Italia, 1428 exekutatua) # [[Maxine Hong Kingston|Maxime Hong Kingston]] idazlea (EEBB, 1940) # [[Melissa de la Cruz]] idazlea (Manila-AEB, 1971) # [[Mercedes Ferrer]] egile abeslaria (Madril, 1963) # [[Merga Bien]] Sorgintzat jo eta sutan errea (Alemania 1560-1603) # [[Mia Hamm]] futbolaria (AEB, 1972) # [[Mia Zapata]] abeslaria (AEB, 1965-1993) # [[Mira Nair]] zinema zuzendaria (India, 1957) # [[Mónica Alario Gavilán]] filosofoa eta ikertzailea (Madril) # [[Myrna Mack]] antropologoa (Guatemala) # [[Nabyla Maan]] egile abeslaria (Maroko, 1987) # [[Nancy Usero]] gimnasta ohia, entrenatzailea (Zaragoza, ?) # [[Narbona Dacal]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Zaragoza, 1498) # [[Nata Moreno]] zine-zuzendaria, aktorea, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Nazanín Armanian]] idazea eta politologoa (Iran, 1961) # [[Nora Heysen]] margolaria (Australia) # [[Nur Levi]] aktorea (Madril, 1979) # [[Olga Román]] abeslaria eta egile-abeslaria (Madril, 1979) # [[Olga Wisinger-Florian]] margolaria (Austria) # [[Paisleyko sorginkeria prozesua]] 7 emakume kondenatuak (Eskozia, 1697) # [[Pascale Petit (aktorea)]] aktorea (Frantzia, 1938-) # [[Paula Ortiz]] zine-zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Paule Minck]] Parisko Komunako iraultzaile feminista (1839 - 1901) # [[Pendleko sorginkeria prozesua]] 10 urkatu: 9 emakume eta gizon 1 (Ingalaterra, 1612) # [[Petronilla de Meath]] sorginkeria egotzita sutan errea (Irlanda) # [[Rebecca Lemp]] Sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1550-1590) # [[Rebecca Nurse]] Salemgo sorginkeria prozesuan exekutatua(AEB, 1621-1692) # [[Rebecca Walker]] idazlea, feminista (Mississipi, 1969) # [[Rocío Vitero Pérez|Rocio Vitero Perez]] gizarte langilea eta politikaria (Gasteiz, 1980) # [[Romola Garai]] aktore britainiarra (1982) # [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)]] hil zuten emakume eskalea (Ingalaterra, 1680-1700) # [[Sally Salminen]] nobelagilea (Finlandia,1906-1976) # [[Samlesburyko sorginkeria prozesua]] 20 bat emakume akusatuak (Ingalaterra, 1612) # [[Sarah Cloyce]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatua (AEB, 1648-1703) # [[Sarah Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1653-1962) # [[Sarah Osborne]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1643?-1692) # [[Sarah Wildes]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1627-1692) # [[Sima Sami Bahous]] NBE Emakumeak-en zuzendaria (Jordania, 1956) # [[Susana Rinaldi]] aktorea eta tango-abeslaria (Argentina, 1935) # [[Susannah Sheldon]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatzailea (AEB, 1670?- ?) # [[Suzana de Moraes]] aktore, zinema-zuzendaria (Brasil, 1940-2015) # [[Tarsila do Amaral]] margolaria (Brasil, 1886-1973) # [[Tatiana Bilbao]] arkitektoa (Mexiko) # [[Tatiana Lióznova]] zinema zuzendaria (Errusia, 1914-2011) # [[Teresa Duclós]] margolaria (Sevilla, 1934) # [[Vera Fokina]] ballet dantzaria (1886-1958, Errusia) # [[Vera Panova]] idazlea eta kazetaria (Errusia, 1905-1973) # [[Vera Tschechowa]] aktorea, zinemagilea eta ekoizlea (Alemania, 1940) # [[Victoria Åberg|Victoria Aberg]] margolaria (Finlandia, 1824-1892) # [[Villanuako sorginak]] Villanuako sorginkeria prozesua (Huesca, XV. mendea) # [[Wilhelmina Wylie]] igerilaria (Australia, 1984) # [[Wilmot Redd]] Sorginkeria egotzita urkatua (Salem, 1692) }} ===='''Berriak 2022''' ('''ekaina''')==== (ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Colino]] eef--'''SORTUA''' kirolaria, ibiltaria (Durango 2004) # [[Aitziber Makazaga]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1976) # [[Alazne Etxebarria Urizar]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Santurtzi 1997) # [[Ane Maruri]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta irakaslea (Bizkaia 1996) # [[Begoña Guillen]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Amurrio 1963) # [[Bernadette Iratzoki Luro]] ----'''SORTUA''' dantzaria, antzerkilaria eta irakaslea (Azkaine, 1959) # [[Betzaida Urtaza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, itzultzailea, editorea (Donostia-Legorreta 1988) # [[Gabi Etxebarne]] ----'''SORTUA''' idazlea, feminista, serora ohia (Aldude, Nafarroa Beherea 1932) # [[Garbiñe Alustiza]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1964) # [[Lurdes Imaz]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, antzerki zuzendaria eta gidoilaria (Segura 1952) # [[Margarita Olañeta]] ef--'''SORTUA'' ekintzailea (Ermua 1931) # [[Olga Uribe]] ef--'''SORTUA''' ehulea (Durango 1958) # [[Oroitz Jauregi]] ef--'''SORTUA''' Euskaltzain urgazlea (Legorreta 1974) # [[Patxika Erramuzpe]] ----'''SORTUA''' Abeslaria, ekintzailea (Aldunde. Nafarroa Beherea 1943) # [[Adelaide Anne Procter]] poeta, filantropoa (Ingalaterra) # [[Adelina Lopes Vieira]] idazlea, dranagilea (Portugal-Brasil) # [[Agnes Baltsa]] mezzosopranoa (Grezia) # [[Alice Rey Colaço]] Ilustratzailea, abeslaria. Portugal # [[Amelia Orleanskoa]] Portugalgo azken erregina (Frantzia-Portugal) # [[Amélia Rey Colaço]] aktorea, zuzendaria (Portugal) # [[Ana Castillo]] idazlea (Chicago, EEBB) # [[Ana de Gonta Colaço]] eskultorea (Portugal) # [[André Léo]] Frantziako eleberri eta kazetaria, ekintzaile feminista (1824 - 1900) # [[Ann Putnam, Jr.]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Anna Waser]] margolaria (Suitza) # [[Anna Zippel]] sorginkeria leporatuta eraila (Suedia) # [[Anne de Chantraine]] sorginkeria egotzita sutan erretakoa (Lieja) # [[Annie Londonderry]] munduari bira egindako txirrindularia (AEB) # [[Assumpta Roura]] kazetaria eta idazlea (Katalunia) # [[Barbara Ward]] ekonomialaria, kazetaria eta idazlea (Erresuma Batua) # [[Beatriz Costa]] aktorea, idazlea (Portugal) # [[Bessie Rayner Parkes]] poeta, kazetaria, feminista (Alemania-AEB) # [[Blanca Muñoz]] artista, eskultorea eta grabatzailea (Madril) # [[Branca de Gonta Colaço]] idazlea, errezitatzailea (Portugal) # [[Carmen Arozena]] artista, margolaria eta grabatzailea (La Palma) # [[Carmen Laffón]] artista, margolaria eta eskultorea (Sevilla) # [[Carola García de Vinuesa]] mediku, zientzialari, irakasle (Espainia-Australia) # [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] filologoa, idazlea (Alemania-Portugal) # [[Caroline de Barrau]] feminista, aktibista (Frantzia) # [[Caroline Haslett]] ingeniari elektrikari aitzindaria (Erresuma Batua) # [[Charlotte Saunders Cushman]] aktorea (AEB) # [[Clémentine Hélène Dufau]] margolaria (Frantzia) # [[Concepción Bona]] hezitzailea eta ekintzailea (Dominikar Errepublika) # [[Concha de Albornoz]] intelektual feminista (Asturias) # [[Conchita Supervía]] mezzosopranoa (Bartzelona) # [[Corina Freire]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Portugal) # [[Cynthia Germanotta]] filantropoa, ekintzailea, enresaburua (AEB) # [[Dinah Craik]] idazlea (Ingalaterra) # [[Dolores González Pérez]] idazlea (Malaga) # [[Dora Panofsky]] arte historialaria (Alemania-AEB) # [[Dorothea Tanning]] margolaria (AEB) # [[Dorothy Hansine Andersen]] medikua (EEUU) # [[Eduarda Lapa]] margolaria (Portugal) # [[Eleanor Pairman]] matematikaria, asmatzailea (Eskozia) # [[Elizabeth Ann Ashurst Bardonneau]] itzultzailea, aktibista (Ingalaterra) # [[Elsie Widdowson]] nutrizionista (Erresuna Batua) # [[Emília de Sousa Costa]] idazlea, feminista (Portugal) # [[Emily Davies]] sufragista, emakumea unibertsitate eskubide-defensatzailea (Ingalaterra) # [[Emma Stebbins]] eskultorea (AEB) # [[Eugénie Le Brun]] intelektual feminista (Frantzia-Egipto) # [[Eugénie Marie Salanson]] margolaria (Frantzia) # [[Felícia Fuster i Viladecans]] margolaria eta poeta (Bartzelona-Paris) # [[Felicia Hemans]] poeta (Ingalaterra) # [[Fiorenza Cossotto]] mezzosopranoa (Italia) # [[Franceska Mann]] dantzaria (Polonia) # [[Frederica von Stade]] mezzosopranoa (AEB) # [[Geraldine Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Ghada Waly]] politikari eta diplomatikoa (Egipto) # [[Gina Cigna]] sopranoa (Italia) # [[Guadalupe Marín]] modeloa eta eleberrigilea (Mexiko) # [[Hariclea Darclée]] sopranoa (Errumania) # [[Henriette Michaelis]] hizkuntzalaria (Alemania) # [[Hoylande Young]] kimikaria (AEB) # [[Huda Sha'arawi]] aktibista feminista (Egipto) # [[Irina Vladislavovna Bussen]] minerologoa (Errusia) # [[Izumi Nakamitsu]] Armagabetzeari lotutako gaiei buruzko Nazio Batuen Bulegoko zuzendaria (Japonia) # [[Josephine Butler]] feminista eta guzarte erreformatzailea (Erresuma Batua) # [[Juana Alarco de Dammert]] filantropoa, hezitzailea (Peru) # [[Júlia Lopes de Almeida]] idazlea, kazetaria, feminista (Brasil) # [[Julie von May]] sufragista, feminista (Suitza) # [[Katalina Boloniakoa|Katalina Boloniakoa]] margolaria, idazlea, santa (Bolonia) # [[Kate Marvel]] zientzilaria (New York EEBB) # [[Kin Yamei]] doktorea, hezitzailea eta nutrizioan aditua (Txina, EEBB) # [[Letitia Elizabeth Landon]] poeta (Ingalaterra) # [[Licia Verde]] astronomoa, fisikaria, irakaslea (Italia) # [[Lidia Blanco]] filologoa (Burgos) # [[Lilian Baylis]] britainiar antzerki ekoizle eta zuzendaria # [[Lola Garrido]] arte kritikaria, komisarioa eta bildumagilea (Donostia) # [[Lucia Valentini Terrani]] mezzosopranoa (Italia) # [[Madeleine Pelletier]] psikiatra, aktibista (Frantzia) # [[Malak Hifni Nasif]] idazle, poeta, maistra (Egipto) # [[Margarida Lopes de Almeida]] poeta, deklamatzailea, eskultorea (Brasil) # [[Maria Adelaide Lima Cruz]] margolaria (Portugal) # [[Maria Archer]] idazlea (Portugal) # [[María Barbeito]] pedagogo, idazlea (Galizia) # [[Maria da Cunha]] poeta, kazetaria(Portugal-Brasil) # [[Maria Jane Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Maria Lamas]] idazlea, kazetaria, ekintzaile politikoa (Portugal) # [[María Luisa Calero Vaquera]] hizkuntzalaria (Badajoz) # [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]] idazlea, feminista (Portugal) # [[María Soriano Llorente]] psikologoa (Valentzia) # [[María Trinidad Sánchez]] ekintzailea, aberriaren ama (Dominikar Errepublika) # [[Marie Adelaide Belloc Lowndes]] nobelagilea (Ingalaterra) # [[Marie La Cécilia]] Frantziako maistra, Komunan aktibista errepublikanoa (1839 - 1922) # [[Marisa de Leza]] aktorea (Madril) # [[Martha Carrier]] sorginkeria leporatuta eraila (EEBB) # [[Mary Eastey]] Salemeko sorgin-epaiketan exekutatua (AEB) # [[Mary Russell Mitford]] idazlea, dramagilea (Ingalaterra) # [[Mary Walcott]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Matiel Mogannam]] aktibista, nazionalista (Libano-Palestina) # [[Matilda Hays]] itzultzaile, idazle, kazetari, aktore (Ingalaterra) # [[Melissa Aldana]] saxofoi-jotzailea (Txile) # [[Mercedes Llopart]] sopranoa, irakaslea (Bartzelona) # [[Mercy Lewis]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Minou Tavárez Mirabal]] filologoa, politikaria (Dominikar Errepublika) # [[Monica Oliphant]] zientzialari, ikertzailea (Ingalaterra-Australia) # [[Nabawiyya Musa]]irakaslea, nazionalista, feminista (Egipto) # [[Natali Germanotta]] moda-diseinatzailea, estilista (AEB) # [[Natalia Kanem]] UNFPAren zuzendaria (Panama) # [[Nerilie_Abram]] zientzilaria (Australia) # [[Nísia Floresta (idazlea)]] idazlea, hezitzailea (Brasil) # [[Paca Blanco]] ekintzailea (Madril) # [[Patricia Kraus]] abeslaria, musikagilea, ekoizlea (Milan-Espainia) # [[Regina Lago García]] pedagogo, psikologo (Palentzia) # [[Renata Scotto]] sopranoa (Italia) # [[Rosalba Carriera]] margolaria (Italia) # [[Ruth Rivera Marín]] arkitektoa (Mexiko) # [[Safia Zaghloul]] aktibista, politikaria (Egipto) # [[Sonia Vivas]] pedagogoa, politikaria (Bartzelona) # [[Tarab Abd al-Hadi]] aktibista feminista, politikaria(Palestina-Egipto) # [[Valentine de Saint-Point]] idazlea (Frantzia) # [[Verónika Mendoza]] politikaria (Peru) # [[Victòria Pujolar Amat|Victoria Pujolar Amat]] margolaria (Bartzelona) # [[Virgínia Quaresma]] kazetaria, aktibista (Portugal) }} ===='''Berriak 2022''' ('''maiatza''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Alaitz Biritxinaga]] ef--'''SORTUA''' Txirrindulari epaile eta zuzendaria (Bizkaia 1974) # [[Angelita Bilbao Bilbao]] efef'''SORTUA''' erizaina, ekintzaile abertzalea (Bilbo 1903-Argentina 1990) # [[Concha Laca]] efef'''SORTUA''' artisaua, zeramikaria, eskultorea (Madril 1925-Irun 2018) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] ef--'''SORTUA''' zinema zuzendaria (Laudio 1984) # [[Haizea Beruete]] efef'''SORTUA''' bertsolaria (Iruñea 1994-2022) # [[Lina Huarte-Mendikoa]] efef'''SORTUA''' sopranoa (Iruñea 1928-Madril 2017) # [[Margarita Barainka]] g'''SORTUA''' Gernikako bonbardaketaren lekukoa (Errigoiti 1922) # [[Acacia Uceta]] poeta (Madril) # [[Adelaida Abarca Izquierdo]] ekintzailea, kartzelarik ihes egindakoa (Madril) # [[Adelaida Las Santas]] kazetari eta poeta (Madril) # [[Alejandra Soler]] maistra errepublikano erbesteratua (Valentzia) # [[Amanda Jones]] poeta, aktibista, asmatzailea (AEB) # [[Ana Martínez Collado]] arte estetika eta generoa (Madril) # [[Ángela García de la Puerta]] Espainiako 1. Fisika eta Kimika katedraduna (Soria) # [[Ángeles García-Madrid]] idazlea eta presoa (Madril) # [[Anna Davin]] historialaria, idazlea, feminista( Ingalaterra) # [[Anna Keichline]] arkitektoa eta asmatzailea (AEB) # [[Anna Manso Munné]] idazlea, gidoilaria (Bartzelona) # [[Anna Ruth Fry]] idazlea (Britainia Handia) # [[Asun Casasola]] genero indarkeriaren aurkako aktibista (Palentzia) # [[Asunción Bastida]] moda diseinatzailea (Bartzelona) # [[Aurora Rodríguez Carballeira]] ama eugenesikoa (Galizia) # [[Barbara Bodichon]] ongilea, eskubideen aldeko aktibista (Erresuma Batua) # [[Carmen Mir]] moda diseinatzaile (Bartzelona) # [[Christiana Figueres]] antropologoa, ekonomialaria eta analista(Costa Rica) # [[Clara Sánchez (idazlea)]] idazlea, Espainaiko zine aditua (Guadalajara) # [[Concha Alós]] idazlea (Valentzia-Bartzelona) # [[Consuelo García del Cid Guerra]] idazlea (Bartzelona) # [[Deepika Kurup]] zientifikoa, asmatzailea (edateko ur garbi 'azkarra') (AEB) # [[Dorothy Thompson]] kazetaria, idazlea, sufragista, feminista (AEB) # [[Eldorado Jones]] asmatzailea (hegazkin isilgailua,plantxa elektrikoa)(AEB) # [[Elena Moncada]] ekintzaile, idazle, prostituzioaren abolizionista (Argentina) # [[Enriqueta Gallinat]] politikaria, errepresio frankistaren biktima (Bartzelona) # [[Erna Schneider]] ingenaria, matematikaria eta asmatzailea (AEB) # [[Ethel Léontine Gabain]] margolaria (Frantzia-Ingalaterra) # [[Eva Alcón]] errektorea (Castelló) # [[Flor Cernuda]] preso komunista (Toledo) # [[Flora Robson]] aktorea (Ingalaterra) # [[Gema Corredera]] abeslari eta musikagilea (Kuba) # [[Geneviève de Gaulle-Anthonioz]] Frantziako erresistentziakoa (Frantzia) # [[Gertrud Bäumer]] aktibista feminista eta politikaria (Alemania) # [[Gisela Wild]] feminista, kooperatiba-politiketan espezializatua (Argentina) # [[Gloria Patricia Porras]] abokatu, notario, epaile (Guatemala) # [[Hannah Slater]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria)(AEB) # [[Helen Taylor (feminista)]] idazlea, aktorea (Erresuma Batua) # [[Helen Taylor]] noblea (Ingalaterra) # [[Helena Lange]] pedagogoa eta emakumeen eskubide defendatzailea (Alemania) # [[Hilary Wainwright]] kazetaria, ikertzailea, feminista (Ingalaterra) # [[Hildegart Rodríguez Carballeira]] politikaria, etorkizuneko emakume gisa sortua (Madril) # [[Ida Henrietta Hyde]] fisiologoa eta asmatzailea (AEB) # [[Isabel Olesti]] kazetari eta idazlea (Tarragona) # [[Isabel Risco]] aktorea (Coruña) # [[Isabel Vicente García|Isabel Vicente Garcia]] ekintzaile komunista (Albacete - Bartzelona) # [[Jenara Vicenta Arnal Yarza]] 1. Zientzia Kimiko doktorea eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Jessie Boucherett]] emakumeen aldeko aktibista (Ingalaterra) # [[Joaquina Dorado Pita]] Les Cortseko preso errepublikanoa (Coruña) # [[Josefa Barba-Gosé Flexner]] zientzialaria (Bartzelona-Filadelfia) # [[Josefina Amalia Villa]] ekintzailea, preso politikoa (León-Madril) # [[Joy Mangano]] enpresaria eta asmatzailea (fregona, pertxak) (AEB) # [[Juana Francisca Rubio]] margolaria eta ilustrailea (Madril) # [[Judith Malina]] aktorea, ekoizlea eta zuzendaria (Alemania-AEB) # [[Karen Olsen Beck]] arkitektoa, soziologoa, politikaria eta diplomatikoa (*!) # [[Laia Berenguer Puget]] Les Cortseko preso sozialista (Bartzelona) # [[Laura Casielles]] idazlea, poeta (Asturias) # [[Les Corts emakumeen kartzela]] (Bartzelonako eraikina) # [[Letizia Battaglia]] kazetari, argazkilari, politikari, editore eta enpresaburua (Italia) # [[Liane Russell]] genetista, zoologoa (Austria, AEB) # [[Lidia Guinart]] kazetaria, idazlea eta politikaria (Bartzelona) # [[Lilí Díaz Rivas]] enpresaburua, idazlea (Galizia) # [[Lilly Maxwell]] sufragista (Eskozia) # [[Lina Gálvez]] historialaria, ekonomia feministan aditua (Sevilla) # [[Lise London]] erresistentzia frantseseko aktibista (Frantzia) # [[Llum Quiñonero]] kazetaria, ekintzailea, politikaria (Alacant) # [[Lola Sanjuán]] enpresaburua eta lider feminista (Sevilla) # [[Magda Bandera]] kazetaria, idazlea(Bartzelona) # [[Maite Alvarez]] zientzilaria eta ikertzailea (Ermua) # [[Manolita del Arco]] politikaria, ekintzailea (Bilbo-Madril) # [[Margarida Abril]] ekintzailea (Katalunia) # [[María Ángeles Durán]] ikertzailea (Madril) # [[María Antonia Peña]] errektorea (Cádiz) # [[María Antonia Zorraquino]] biokimikaria eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Maria Bigordà Montmany]] kataluniar ekintzailea (Ullastre-Tarrasa) # [[María del Carmen Cuesta Rodríguez|Maria del Carmen Cuesta Rodríguez]]A aktibista (Madril) # [[Maria Deraismes]] prostituzioaren abolizionista # [[María Dolores de Pablos]] poeta eta astrologoa (Madril) # [[Maria Dolors Laffitte]] abeslaria (Bartzelona) # [[Maria Dolors Renau]] psikologoa, pedagogoa eta politikaria (Bartzelona) # [[María Elena Moyano]] aktibista (Perú) # [[María José Figueras]] errektorea (Katalunia) # [[Maria Lacerda de Moura]] anarkista eta feminista (Brasil) # [[María Vicenta Mestre Escrivá]] psikologoa, Valentziako Unibertsitateko 1. emakume errektorea (Valentzia) # [[Marie Killick]] audio-ingeniaria, asmatzailea (gramofonorako zafirozko orratza) (Erresuma Batua) # [[Marina Vargas]] artista (Granada) # [[Marisa Mediavilla Herreros]] liburuzaina, dokumentalista, feminsita (Palentzia) # [[Marjorie Joyner]] asmatzailea (ile kizkur iraunkorrak egiteko makina)(AEB) # [[Martirio (cantante)|Martirio]] abeslaria (Huelva) # [[Mary Beale]] margolaria eta erretratista (Ingalaterra) # [[Mary Dixon Kies]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria) (AEB) # [[Melania Moscoso]] antropologa, pedagoga, feminista (Bilbo) # [[Mercedes Fernández-Martorell]] antropologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Núñez Targa]] Las Ventas eta Nazien kontzentrazio-eremuetako preso eta lekukoa (Bartzelona) # [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] politikaria eta zuzendari publikoa (Gernika) # [[Montserrat Minobis]] kazetaria, irakaslea, idazlea eta feminista (Figueras) # [[Natacha Bustos]] komiki-marrazkilaria (Eivissa) # [[Nieves Torres]] politikaria, ekintzailea (Madril) # [[Niña Pastori]] flamenko-kantautorea (Cadiz) # [[Noeleen Heyzer]] diplomazialaria(Singapur) # [[Noelia Vera]] kazetaria eta politikaria (Cádiz) # [[Núria Feliu]] abeslaria eta aktorea (Bartzelona) # [[Olimpia Altuve]] farmazialaria (Guatemala) # [[Paz Azzati Cutanda]] Las Ventaseko preso komunista (Valentzia) # [[Petra Cuevas]] preso komunista (Toledo) # [[Pilar Aranda Ramírez]] errektorea (Zaragoza) # [[Pilar López Díez]] maistra, kazetaria, komunikazio eta genero ikertzailea (Asturias) # [[Rina Lazo]] margolari eta muralista (Guatemala) # [[Rocio Mora Nieto]] abokatua eta aktibista (Madril) # [[Rosa Aguilar Chinea]] errektorea (Gomera) # [[Rosa Aguilar]] politikaria (Kordoba) # [[Rosa Cremón Parra]] erizaina, ekintzaile antifrankista (Madril) # [[Rosa Devés]] biokimikaria, akademika eta hezitzailea (Txile) # [[Sally Alexander]] historialaria, feminista (Ingalaterra) # [[Sheila Rowbotham ]] historialari feminista sozialista (Erresuma Batua) # [[Shirley Ann Jackson]] fisikaria, asmatzailea (AEB) # [[Sofía Moro]] argazkilaria (Madril) # [[Soledad Murillo]] soziologo feminista, ikertzailea eta politikoa (Madril) # [[Soledad Real López]] ekintzaile, komunista (Bartzelona) # [[Susana Blas Brunel]] komisarioa, arte eta feminosmoan aditua (Madril) # [[Susanna Martín]] ilustratzailea (Bartzelona) # [[Suzanne Noël]] Zirujau plastikoa (Frantzia) # [[Teresa Hernández Sagués]] Les Cortseko preso komunista (Avila) # [[Teresa Rebull]] aktibista politikoa eta kantautorea (Bartzelona) # [[Teresa Saez Barrao]] aktibista feminista, politikaria (Huesca-Nafarroa) # [[Trinidad Gallego Prieto]] erizaina, emagina,politikari komunista (Madril) # [[Valerie Hunter Gordon]] asmatzailea (Erresuma Batua) }} ===='''Berriak 2022''' ('''apirila''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar, 1906-2000) # [[Aurelia Elkoro-Iturbe]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar 1012-1977) # [[Haizea Oses]] ef--'''SORTU''' eskalatzailea (Arrasate, 2004) # [[Irene Sarrionandia]] ef--'''SORTU''' mendi korrikalaria (Deba 1948) # [[Joana Lasheras]] ef--'''SORTU''' kazetaria EITBn (Iruñea 1980) # [[Josefina Markina]] efef'''SORTU''' filantropoa (Mallabia 1889-1972) # [[Julene Bouzo]] ef--'''SORTU''' atleta (Ermua, 2003) # [[Julia Guerra Lacunza]] efef'''SORTU''' poeta (Iruñea 1953-2008) # [[María del Villar Berruezo]] efef'''SORTU''' aktorea, dantzaria eta idazlea (Tafalla 1888-1977) # [[Martija de Jauregui]] XVI. mendeko sendagilea (Nafarroa) '''SORTU''' # [[Pantxika Urruti]] ef--'''SORTU''' kantaria eta pastoral errejenta (Zuberoa 1955) # [[Teresa Izu]] margolaria, ilustratzailea (Tafalla) sortu # [[Adelita Domingo]] pianista, kopla-kantari eta dantzarien maistra(Sevilla) # [[Aenne Burda]] argitaratzailea, alemaniar ekonomia-mirariaren ikur bat (Alemania) # [[Amaya Arzuaga]] diseinatzailea eta enpresaburua (Burgos) # [[Ana María Rodas]] idazlea (Guatemala # [[Ana Rosa Diego]] zinema-zuzendaria eta gidoilaria (Sevilla) # [[Angelina Aspuac]] jantzi maien defendatzailea (Guatemala) # [[Angelina Beloff]] margolaria, grabatzailea eta arte-irakaslea(Errusia-Mexiko) # [[Asunción Gómez Pérez]] ikertzailea (Badajoz) # [[Aurelia Gutiérrez-Cueto Blanchard]] pedagogoa(Santander) # [[Beatrice Hastings]] idazlea(Ingalaterra) # [[Belén Maya]] flamenko-dantzaria eta koreografoa ( ) # [[Bella Dutton]] tenislaria (Britainia-Espainia) # [[Bibiana Candia]] idazlea eta kazetaria (Galizia) # [[Carlota Gurt]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona) # [[Catherine Bauer Wurster]] arkitektoa, etxebizitza publikoaren defendatzailea (AEB) # [[Catherine Fahringer]] idazlea, aktibista (Estatu Batuak) # [[Celia Rivas Casais]] kamioilaria, enpresaburua eta ekintzailea (Galizia) # [[Ch´umilkaj Curruchiche]] abeslaria (Guatemala) # [[Chona Madera]] idazle kanariarra # [[Cilly Aussem]] tenislaria (Alemania) # [[Concha Méndez]] idazlea, poeta eta gidoilaria (Madril) # [[Concha Monje]] robotika-ikertzailea (Badajoz) # [[Elena Catena]] filologoa, editorea eta feminista (Salamanca) # [[Elena Villamandos]] kanariar idazlea # [[Elvira Dyangani Ose]] Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoaren 1. emakume zuzendaria(Kordoba) # [[Emma Couceiro]] poeta (Lugo) # [[Enriqueta Martín Ortiz de la Tabla]] irakaslea eta liburuzaina (Badajoz) # [[Ernestine Rose]] asmatzailea (Polonia) # [[Eudoxia Píriz]] Medikua (Salamanca) # [[Fatoumata Diawara]] Maliko aktore eta egile-abeslaria (1982 - ) # [[Francisca Subirana]] tenislaria (Katalunia) # [[Genie Espinosa]] artista, ilustratzailea (Bartzelona) # [[Helena Bayona]] dokumentalgilea (Iruña) # [[Iris Yassmin Barrios Aguilar]] abokatu eta epailea (Guatemala) # [[Isa Guerra García]] poeta kanariarra (Kanariar uharteak) # [[Isabel Expósito Morales]] idazlea (Hierro-Kanariak) # [[Isabel García Hualde]] idazlea (Zarrakaztelu) # [[Josane Sigart]] tenislaria (Belgika) # [[Kajsa Ekis Ekman]] kazetari, idazle, ekintzailea (Suedia) # [[Karma Peiró]] kazetari digitala Adimen Artifizialean aditua (Bartzelona) # [[La Niña de los Peines]] Kopla-abeslaria (Sevilla) # [[Las Ventas emakumeen kartzela]] artikulua da. # [[Laura Fernández]] Idazlea eta kazetaria (Terrassa) # [[Lenina Amapola García]] idazlea (Guatemala) # [[Lilí Álvarez]] kirolaria, kazetaria eta Olinpiar jokoetako 1.emakume espainiarra (Erroma-Madril) # [[Lourdes Pastor]] Kantaria eta aktibista (Kordoba) # [[Lydia Becker]] Britainia Handiko sufragista, biologoa eta astronomoa (1827-1890) # [[Madam C. J. Walker]] asmatzailea eta enpresaburua (AEB) # [[Maddelin Brizuela]] enbaxadorea Bolivian (El Salvador) # [[Margarita Ucelay]] filologoa, hispanista eta irakaslea (Madril)staño # [[Marguerite Broquedis]] tenislaria (Frantzia) # [[Maria Àngels Anglada]] kazetaria, poeta, eleberrigilea (Katalunia) # [[María Blanca Ferrer García]] Abokatua, idazlea, poeta (Iruñea) # [[María Blanchard]] margolaria (Santander) # [[Maria del Carmen Reina Jiménez]] idazlea kanariarra # [[María Francisca Ulloa del Castillo]] emagina (Utrera) # [[Maria Furtwängler]] aktore eta medikua (Alemania) # [[María Josefa Riba]] tenislaria (Katalunia) # [[María Laffitte]] arte-kritikaria, idazlea, Emakumeen eskubide defendatzailea(Sevilla) # [[María Rodrigo]] musikagilea, pianista eta irakaslea(Madril) # [[María Salas Larrazábal]] idazle eta aktibista (Burgos) # [[Marian Rojas]] mediku psikiatra eta idazlea (Madril) # [[Maribel Lacave]] idazle kanariarra # [[Marie Goegg-Pouchoulin]] Suitzako aktibista feminista eta abolizionista (1826-1899) # [[Marie Vassilieff]] margolaria (Errusua-Frantzia) # [[Marifé de Triana]] Kopla-abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Matilde Coral]] flamenko dantzaria (Sevilla) # [[Matilde Landa]] politikaria (Badajoz) # [[Matilde Ras]] grafologoa, idazlea, itzultzailea(Tarragona) # [[Matilde Ucelay]] Espainiako tituludun 1.emakume arkitektoa (Madril) # [[Mayte Martín (idazlea)|Mayte Martín]] Las Palmas (Kanariak) # [[Mayte Martín]] musikagilea, flamenko-abeslaria (Bartzelona) # [[Melanie Mayron]] asmatzailea eta aktorea (AEB) # [[Melissa Farley]] psikologo, feminista (AEB) # [[Mercedes Rodrigo]] Espainiako tituludun 1.emakume psikologoa (Madril) # [[Merche Esmeralda]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagro Almenara Pérez]] Espainiako Gerra Zibilean eraildako farmazialaria (Santander) # [[Milagros Mengíbar]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagros Nuin Monreal]] itzultzailea. (Erriberri-Nafarroa) # [[Molla Mallory]] tenislaria (Norvegia-AEB) # [[Morena Herrera]] abortuaren aldeko ekintzailea (El Salvador) # [[Myriam Palacios]] aktorea (Txile) # [[Natalia Sosa Ayala]] kanariar idazlea # [[Norah Borges]] ilustratzailea (Argentina) # [[Núria Albó]] poeta (Bartzelona) # [[Nuria Coronado Sopeña]] kazetaria, feminista, abolizionista (Madril) # [[Olimpia Valencia]] ginekologoa (Galizia) # [[Oliva Acosta]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Cádiz) # [[Omowunmi Sadik]] asmatzailea (Nigeria) # [[Patricia Ruiz de Irizar]] farmazialaria eta kooperantea (Iruñea) # [[Paulina Kellogg Wright Davis]] aktibista, hezitzailea (AEB) # [[Pepa Chávarri]] tenislaria (Madril) # [[Pilar Aguilar Carrasco]] idazle, zinemako kritikaria, feminista (Jaén) # [[Pura Maortua]] antzerki-zuzendaria (Kantabria) # [[Rafaela Pastor]] aktibista (Malaga) # [[Rebeca Lane]] abeslaria (Guatemala) # [[Rita Fernández Queimadelos]] arkitektoa (Galizia) # [[Rosa Barasoain|Rosa Barasoin]] idazlea (Tafalla) # [[Rosa Torras]] tenislaria (Katalunia) # [[Rosa Vergés]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (Bartzelona) # [[Sabina Spielrein]] psikiatra eta psikoanalista (Errusia) # [[Salima Ikram]] egiptologoa (Pakistan) # [[Selena Millares]] kanariar poeta # [[Simone Iribarne]] tenislaria (Lapurdi) # [[Sofia Quintino]] Portugalgo mediku, feminista eta errepublikanoa (1879-1964) # [[Sonsoles Echavarren Roselló|Sonsoles Echavarren]] idazlea eta kazetaria (Iruñea) # [[Sylvia Ratnasamy]] asmatzailea (Belgika) # [[Taina Bien-Aimé]] abolizionista # [[Teresa Zabalza Díez]] musikagilea, musikaria eta musika irakaslea (Iruñea) # [[Trinidad Lucea Ferrer]] idazlea, poeta eta ilustratzailea (Tutera) # [[Veena Sahajwalla]] asmatzailea (India-Australia) # [[Victorina Durán]] margolaria, jantzi-eszenografoa eta diseinatzailea (Madril) # [[Viera Sparza]] ilustratzailea, idazlea eta umorista grafikoa (Zaragoza) # [[Virginia Laparra]] fiskal oiha (Guatemala) # [[Yolanda Castaño]] poeta eta literatura kritikaria (Coruña) }} ===='''Berriak 2022''' ('''martxoa''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Boni Macarrón]] efef'''SORTU''' martxantera, gozoki saltzailea (Durango) # [[Carmen Miranda Zubieta]] --ef'''SORTU''' Kultur-ekintzailea (Galdakao) # [[Elbira Iturri]] ef--'''SORTU''' aktibista (Mundaka) # [[Eugenia Idoiaga]] efef'''SORTU''' emagina (Forua) # [[María Ángeles Garai]] efef'''SORTU''' irakaslea, Bizkaiko lehen andereñoa (Bilbo) # [[Martxelina Lopetegi]] efef'''SORTU''' bertsolaria (Oiartzun 1864-1930) # [[Tamara Clavería]] ----'''SORTU''' Amuge elkarteko lehendakaria (Bilbo) # [[Adilia de las Mercedes]] jurista feminista (Guatemala) # [[Alauda Ruiz de Azúa]] zine-zuzendaria eta gidoilaria (Bizkaia) # [[Alika Kinan]] Abolizionista (ARgentina) # [[Almudena Domínguez Arranz]] arkeologoa # [[Amada López Meneses]] historialari galiziarra # [[Amalia de Isaura]] aktore komikoa eta kupletista (?) # [[Amelia Baldeón Iñigo]] arkeologoa (Gasteiz) # [[Amparo Alonso Betanzos]] adimen artifizialeko ikertzailea(Galizia) # [[Amparo Cebrián]] pedagogoa (Salamanca) # [[Ana Delgado Hervás]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Ana María Romero de Campero]] kazetaria, idazlea ekintzailea (Bolivia) # [[Ángeles Huerta]] zine-zuzendaria (Asturias) # [[Angelina Vidal]] Portugalgo idazle eta kazetaria (1847-1917) # [[Anina Ciuciu]] abokatu eta idazle ijitoa (Errumania) # [[Anne Tyng]] asmatzailea (Txina-AEB) # [[Anselma de Salces]] Bilbotar ongilea (1815-1885) # [[Arabako Emakumeen Asanblada]] # [[Arundhati Bhattacharya]] enpresaburua (India) # [[Áurea Lucinda Javierre]] artxibozaina eta historialaria (Teruel) # [[Beatriz Pinheiro]] Portugalgo idazle, poeta, editore eta intelektuala (1871-1922) # [[Begoña Vila]] astrofisikaria (Galizia) # [[Berta Wilhelmi]] enpresaburua, hezitzailea, filantropoa eta feminista (Alemania, Granada) # [[Carla Accardi]] margolari abstraktua (Italia) # [[Carla Lonzi]] idazlea, arte-kritikaria, feminista (Italia) # [[Carla Subirana]] zine-zuzendaria (Bartzelona) # [[Carme Freixa]] kazetaria, feminista, abolizionista (Bartzelona) # [[Carmen de Zulueta]] idazlea, filosofoa eta irakaslea (Madril) # [[Carmen García Mateo]] telekomunikazio ingeniaria (Galizia) # [[Carmen López Alonso|Carmen Lopez Alonso]] historialaria # [[Carmen Sentandreu Gimeno]] arkeologoa # [[Carmen Velacoracho de Lara]] Kazetaria (Ciudad Real, 1880-Madril,1960) # [[Catherine Furbish]] botanikaria (AEB) # [[Christine Peterson]] estatistikaria, zientzialaria (EEBB) # [[Chus Gutiérrez]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Deema Shehabi]] poeta eta idazlea (Kuwait) # [[Delia Grigore]] filologo ijitoa (Errumania) # [[Diana Pey]] piano-jotzailea (Madril) # [[Dolores Cebrián]] irakaslea (Salamanca) # [[Domitila de Carvalho]] Portugalgo mediku, irakasle eta politikaria (1871-1966) # [[Elaine N. Aron]] psikologoa (Kalifornia) # [[Elena Barulina]] botanikaria, genetista eta ikertzailea (Errusia) # [[Elena Díaz Ereño]] medikua eta irakaslea (Galdakao) # [[Elena Fortún]] idazlea, haur eta gazte literatura (Madril) # [[Elena Hernández Sandoica]] historialaria # [[Elisa Augusta da Conceição Andrade]] Portugalgo lehen emakume medikua (1855-??) # [[Elisa Garrido González|Elisa Garrido]] historialaria # [[Elizabeth J. Tasker]] astrofisikaria, idazle zientifikoa eta irakaslea (Britainia) # [[Elvira Ontañón Sánchez-Arbós]] idazlea, artikulugilea eta pedagogoa (?) # [[Elza_Dunkels]] Suediako pedagoga # [[Emma Ihrer]] feminista eta lider sindikala (Alemania) # [[Esma Redžepova]] abeslari ijitoa (Mazedonia) # [[Esther Takeuchi]] asmatzailea (AEB) # [[Fei-fei Li]] konputazioko irakaslea (Txina-AEB) # [[Fournierreko emakume kartagileak]] emakume langileak (Gasteiz) # [[Gloria Cabral]] arkitektoa (Brasil-Paraguai) # [[Gloria Giner de los Ríos García]] irakaslea(Madril) # [[Glòria Trías Rubiés]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Guiomar Torresão]] Portugaldar idazlea eta feminista (1844-1898) # [[Halet Çambel]] arkeologaeta Olinpiar Jokoetan lehiatu zen lehen emakume turkiarra, eskriman # [[Harriet Williams Russell Strong]] asmatzailea (AEB) # [[Helena Lopes da Silva]] zirujau eta politikaria (Cabo Verde) # [[Hélène Rioux]] idazle eta itzultzailea (Kanada) # [[Helene Stöcker]] bakezalea, feminista eta publizista (Alemania) # [[Isabel Aguirre]] arkitektoa (Galizia) # [[Isabel García Lorca]] irakaslea eta idazlea (Granada) # [[Jennifer Miller]] Feminista, artista, idazlea...(EEBB) # [[Jordina Sales i Carbonell]] historialaria # [[Josefina Aldecoa]] idazlea eta pedagogoa (Leon) # [[Juana Capdevielle]] Gerra Zibilean eraildako pedogogo eta liburuzaina (Madril-Galizia) # [[Juana Romani|Juani Romani]] italiar-frantziar margolaria # [[Julia Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Julia Vigre García]] maistra (Madril) # [[Julienne Baseke Nzabandora]] aktibista (Kongo) # [[Julieta Paredes]] feminista komunitarioa (Bolivia) # [[Juliette Bonheur]] animalia-margolaria (Frantzia) # [[Katerina Harvati]] paleontologoa, irakaslea eta ikertzailea (Grezia) # [[La Argentinita]] dantzaria eta koreografoa (Buenos Aires) # [[Laura de los Ríos Giner]] irakaslea (Granada) # [[Laura García Hoppe]] margolaria eta idazlea (Malaga) # [[Leonor Serrano Pablo]] pedagogoa,legelaria, feminista (Ciudad Real-Madril) # [[Lily Braun]] idazle eta feminista (Alemania) # [[Linda Braidwood]] arkeologoa # [[Lita Cabellut]] margolari ijitoa (Espainia) # [[Lourdes Girón Anguiozar]] arkeologoa (Cadiz) # [[Maite Larrauri Gómez]] filosofoa, idazlea eta irakaslea (Valentzia) # [[Manuela Solís]] ginekologoa, Valentziako 1. medikua (Valentzia) # [[Mapi León]] futbolaria (Zaragoza) # [[Margarita Ballester Figueres]] poeta, itzultzailea eta irakaslea (Katalunia) # [[Margarita Sánchez Romero]] arkeologoa (Madril) # [[Maria Amália Vaz de Carvalho]] Portugalgo idazle poligrafoa, pedagogoa eta poeta (1847-1921) # [[María Ángeles Pérez Samper]] arkeologoa (Bartzelona, 1949) # [[María Antonina Sanjurjo Aranaz]] belar-jockey jokalaria (Galizia) # [[Maria Benedita Mouzinho de Albuquerque de Faria Pinho]] Portugalgo idazle, aktibista errepublikano eta feminista (1865-1939) # [[María Blázquez|María Blazquez]] idazlea (Extremadura) # [[María Buj Luna]] liburuzain terueldarra # [[Maria Clara Correia Alves]] Portugalgo editore, kazetari eta irakasle feminista (1869-1948) # [[María Cristina Gonzalo Pintor]] arkitektoa (Santander-Madril) # [[Maria Eugenia Aubet]] arkeologoa (?) # [[María José Alonso Fernández]] farmakologoa (Leon) # [[María Juana Ontañón]] arkitekto kanariarra (Tenerife) # [[María Lacrampe]] erizaina (Madril) # [[María Sánchez Arbós]] maistra eta pedagogoa (Huesca-Madril) # [[María Teresa Miras Portugal]] biokimika (Galizia) # [[María Victoria Lareu]] ikertzailea, auzitegiko medikua (Galizia) # [[Mariam Kamara]] arkitekto frantziar-nigeriarra # [[Mariana Angélica de Andrade]] Poeta portugaldarra (1840-1882) # [[Marie Joséphine Nicolas]] margolari frantziarra # [[Marisol Soengas]] mikrobiologoa (Galizia) # [[Marta Moll de Alba]] piano-jotzailea (Kanariak) # [[Mary Walton]] ingeniaria eta asmatzailea (AEB) # [[Massouda Kohistani]] aktibista (Afganistan) # [[Matilde Cantos]] politikaria (Granada)Mpa # [[Matilde Moliner Ruiz]] liburuzaina eta institutuko katedraduna(Madril) # [[Mercedes Vegas]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Vilanova Ribas]] historialaria eta ikertzailea (Katalunia) # [[Miren Roji]] musika irakaslea eta piano-jotzailea (Santurtzi, 1917-2018) # [[Naama Goren-Inbar]] arkeologoa # [[Nely Reguera]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Nieves Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Noemí Trujillo]] poeta eta idazlea (Bartzelona) # [[Norma Vázquez]] Bilbon bizi den indarkeria matxistan aditua (Mexiko) # [[Núria Rafel i Fontanals]] arkeologoa katalana # [[Ofelia Rey Castelao ]] historialaria,idazlea (Galizia) # [[Olga Vallespín Gómez]] arkeologoa eta Espainiako lehen urpekari profesionala # [[Olive Dennis]] ingeniaria, tren diseinu-berrikuntzen egilea (AEB) # [[Patsy O'Connell Sherman]] asmatzailea (AEB) # [[Peregrina Quintela Estévez]] matematikaria (Galizia) # [[Pilar Palomero]] zinemagilea eta idazlea (Zaragoza) # [[Pilar Pérez Solano]]zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Alacant) # [[Rachel Zimmerman]] zientzialaria eta asmatzailea (Kanada) # [[Rilda Paco]] artista, diseinatzailea (Bolivia) # [[Rita de Morais Sarmento]] Portugalgo lehen emakume ingeniari zibila (1872-1931) # [[Robin Wall Kimmerer|Robin Wall Kimmerer]] ekologista (EEBB) # [[Rosa Balaguer Oltra]] Kazetaria (Valentzia) # [[Rosa María Rodríguez Magda]] filosofoa (Valentzia) # [[Sally Fox]] asmatzailea (AEB) # [[Sandra Barrilaro]] argazkilaria eta ekintzailea (Bilbo) # [[Sandra Sevillano]] mendi korrikalaria (Santurtzi) # [[Serafina Javierre]] liburuzaina (Tarragona) # [[Sonia Sánchez]] idazlea, abolizionista (Argentina) # [[Susan Leeman]] endrokrinologoa (AEB) # [[Susana Reyes]] dantzari, koreografoa, artista (Ekuador) # [[Teresa Paneque]] Astronomoa, zientzia-dibulgatzailea (Madril-Txile) # [[Towanda Rebels]] idazle, komediante, abolizionista, feminista bikotea (Madril) # [[Vicenta Lorca Romero]] maistra (Granada) # [[Victoria Cabrera Valdés]] historialaria (Madril) # [[Violeta Delmonte]] hizkuntzalaria (Argentina-España) # [[Virginia Auber Noya]] idazlea, itzultzaile (Coruña, 1825-Madril,1897) # [[Marianne Thyssen]] politikaria (Belgika, 1956) }} === Berriak === ====Berriak 2022 (Otsaila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Azpitarte]] ef--'''SORTU''' abeslaria, futbolaria eta aktorea (Bizkaia) # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' Erraketista (Eibar) # [[Adelaida de la Calle]] biologoa (Madril) # [[Adriana Kaplan Marcusán‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Argentina) # [[Agustina Ruiz Dupont]] fikziozko zientzialaria (Granada) # [[Aissata Kane]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Gambia) # [[Alfreda Markowska]] Holokaustoa biziraun zuen emakumea, haur ijito, judu eta alemanak bizirauten lagundu zuena (Polonia) # [[Alicia Estévez]] Zientzialaria (Pontevedra) # [[Alicia Hermida]] aktorea (Madril) # [[Almaclara]] emakume-orkestra taldea (Andaluzia) # [[Amalia Lobato Rosique]] Gerra zibilean eraildako milizianoa (Murtzia) # [[Aminata Diop]] mutilazio genitalagatiko lehen errefuxiatua eta aktibista (Mali) # [[Amparo Soler Leal]] aktorea (Madril) # [[Ana Locking]] moda-diseinatzailea, enpresaburua eta argazkilaria (Toledo) # [[Ana Mena]] abeslaria eta aktorea (Malaga) # [[Angéla Kóczé]] Soziologoa feminista ijitoa (Hungaria) # [[Ángela López Jiménez]] soziologoa eta feminista (Iruñea) # [[Angelines Fernández]] aktore errepublikanoa (Madril-Mexiko) # [[Anika Rahman]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Banglades) # [[Anna Missuna]] Errusiar geologoa # [[Antonia Plana]] aktorea (Espainia) # [[Antónia Pusich]] portugaldar idazle, kazetari eta musikagilea (1805-1883) # [[Balghis Badri]] feminsta eta aktibista (Sudan) # [[Beatriz González Calderón]] biolontxelojolea eta orkestra-zuzendaria (Andaluzia) # [[Binta Jammeh-Sidibe]] emakumeen eskubideen aldeko politikoa (Mauritania) # [[Blanca Lydia Trejo]] idazlea, aktibista, kantzilerra (Mexiko) # [[Bogaletch_Gebre]] mikrobiologoa, Emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista eta feminista(Etiopia) # [[Carmela Nieto]] kazetaria eta idazle feminista (Kuba) # [[Carmen García Mateo]] zientzialaria (Galizia) # [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]] Kuba-EEBB # [[Carolina Beatriz Ângelo]] Portugaldar medikua eta feminista, herrialde horretan bozkatu zuen lehen emakumea (1878 - 1911) # [[Caroline Flack]] telebista-aurkezlea eta irrati esataria (Britainia Handia) # [[Catalina Martin-Chico]] fotokazetaria (Madril) # [[Cecilia Seghizzi]] musikagilea, biolin-joleaeta pintorea (Italia) # [[Ceija Stojka]] ijito margolaria (Austria) # [[Celia Rico Clavellino]] gidoilasria eta zine zuzendaria(Sevilla) # [[Charline Effah]] idazlea eta maistra (Gabon) # [[Chou Kung-shin]] idazlea, historialaria... (Taiwan) # [[Constanza de Ayala]] Arabako dama (Araba) # [[Consuelo Díez Fernández]] pianista eta musikagilea (Madril) # [[Coral del Río Otero]] ekonomialaria eta ikertzailea(Vigo) # [[Delaine Le Bas]] artista ijitoa (Britania Handia) # [[Dolores Corbella Díaz]] hizkuntzalaria, akademikoa (Tenerifekoa) # [[Dolores Corella Piquer]] zientifikoa eta ikertzailea (Valentzia) # [[Dolores Ruiz Berdún]] zientzia historialaria eta ikertzailea (Espainia) # [[Dolores Serrano]] pianista, musikagilea eta irakaslea (Cadiz) # [[Dora Barrancos]] soziologo, historialari, feminista (Argentina) # [[Dorothy_Reed_Mendenhall]] medika estatubatuarra (Columbus 1874- Chester 1964) # [[Efua Dorkenoo]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Ghana) # [[Elena Gorolová]] indarrez esterilizatutako emakume ijitoa (Txekia) # [[Elena María Tejeiro]] aktorea (Murtzia) # [[Elisabeth Guttenberger]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Elvira Quintillá]] aktorea eta abeslaria (Bartzelona) # [[Emma Kunz]] sendalaria (Suitza) # [[Estrellita Castro]] abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Ethel Brooks]] Soziologo feminista eta ijitoa (AEB) # [[Eugenia Zuffoli]] abeslaria eta aktorea (Italia) # [[Eva Villaver Sobrino]] astrofisikaria eta ikertzailea (Palentzia) # [[Fàtima Bosch i Tubert]] zientzialaria (Girona) # [[Fatoumata Coulibaly]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Mali) # [[Fauziya Kasinga]] emakumeen genital mutilazioa dela eta, AEBko lehen errefuxiatua (Togo) # [[Florence Price]] orkestra garrantzitsu batek jo zuen lehen musikagile afroamerikarra (AEB) # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista () # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (EEBB) # [[Francisca de Assis Martins Wood]] Lehen aldizkari feministaren argitaratzailea (Lisboa, 1802-1900) # [[Gavina Viana Viana]]ekintzaile antifaxista (Donostia-Bartzelona) # [[Gina Ranjičić]] lehenengo ijito idazlea (Serbia) # [[Gisela Bock ]] historialaria (Alemania) # [[Hanna Neumann]] matemarikaria (Alemania) # [[Imperio Argentina]] aktorea, abeslaria eta dantzaria (Argentina) # [[Inés Núñez de la Parte]] abokatua, kontseilaria eta goi-zuzendaria (Bilbo) # [[Inna Modja]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Mali) # [[Isabel Parra]] kantautorea eta folklorista (Txile) # [[Isabel Rodà de Llanza]] epigrafialaria eta arkeologoa (Bartzelona) # [[Isabelle Stengers]] Bruselako filosofoa (Belgika) # [[Isatou Touray]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (GAmbia) # [[Jaha_Dukureh]] giza eskubideen aldeko aktibista (Gambia) # [[Jane Richardson]] biofisikoa eta Richardson biogramen asmatzailea (AEB) # [[Javiera Parra]] musikaria eta abeslaria (Txile) # [[Juana Goizueta Vértiz]] Kontituzio Zuzenbideko irakaslea (Nafarroa) # [[Julia Lajos]] aktorea (Valladolid) # [[Julia Robinson]] estatubatuar matematikaria (Misuri) # [[June Crespo]] artista (Iruñea, 1982) # [[June Eric-Udorie]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Irlanda) # [[Katarina Taikon]] idazle ijitoa (Suedia) # [[Laura_Mersini-Houghton]] kosmologa eta fisika teoriko albano-estatubatuarra (Tirana) # [[Layli Miller-Muro‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (AEB) # [[Leah Manning]] Politikari britainiarra, giza eskubideen aldeko ekintzailea (Erresuma Batua) # [[Leena Yadav]] zinema-zuzendaria (India) # [[Leonore Davidoff]] historialaria, feminista (AEB) # [[Leyla Hussein]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Somalia) # [[Lidia Cao]] ilustratzailea eta muralista (Galizia) # [[Lily van Angeren-Franz]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Loral O'Hara]] ingeniaria eta astronauta NASAn (AEB)) # [[Louise Jopling]] margolaria (Erresuma Batua) # [[Ma Thida]] Kontzientzia preso ohia eta idazlea (Birmania) # [[Mae Azango]] Kazetaria eta emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Liberia) # [[Marcia_Neugebauer]] geofisika estatubatuarra (AEB) # [[Margaret Bonds]] musikagilea (AEB) # [[Margarita Comas Camps]] pedagogoa (Menorca-Erresuma Batua) # [[Mari Carmen Díaz de Mendoza]] aktorea (Madril) # [[María Banquer]] aktorea (Espainia) # [[María Bru]] aktorea (Valentzia) # [[María de Sarmiento y Castilla]] Arabako dama (Araba) # [[María Dolores Gispert Guart]] bikoizketa aktorea eta irrati esataria (Katalunia) # [[María Eva Istúriz García|María Eva Istúriz Garcia]] Berdintasunerako teknikaria (Iruñea) # [[Maria Federici]] komunista, politikaria (Italia) # [[María Inmaculada Paz-Andrade]] zientzialaria (Galizia) # [[María Itziar Urrutia San Antón]] arkitektoa eta zuzendari exekutiboa (Malaga) # [[María Matilde Almendros]] irrati esataria eta aktorea (Katalunia) # [[María Ripoll]] zinegilea (Bartzelona) # [[María Ruiz de Gauna]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[María Teresa Ruiz Cantero]] mediku eta ikertzailea (Melilla) # [[Maria Veleda]] Portugalgo ekintzaile feminista eta errepublikanoa (1871-1955) # [[Mary Nash]] historialaria (Irlanda-Katalunia) # [[Maya Burhanpurkar]] ikertzaile kanadiarra (Ontario) # [[Melanie Spitta]] zinema zuzendari ijitoa (Belgika) # [[Mónica Ramos Toro]] antropologoa (Madril) # [[Nahid Toubia]] Sudaneko lehen emakume-zirujaua eta EGM ikerketan ezpezializatutako aktibista (Sudan) # [[Najat Maalla M'jid]] NBE Idazkari Nagusiaren Ordezkari Berezia Haurren aurkako Indarkeriari buruzkoa (Maroko) # [[Nilde Iotti]] politikari komunista (Italia) # [[Nina Dudarova]] hizkuntzalari ijitoa, erromanieran alfabetatzea (Rusia) # [[Nitza Margarita Cintron]] medikua (Puerto Rico) # [[Olayinka Koso-Thomas]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nigeria) # [[Panna Cinka]] biolin-jotzailea ijitoa (Hungria) # [[Pastora Filigrana García]] ijito sindikalista feminista (Sevilla) # [[Pastora Imperio]] dantzaria (Sevilla) # [[Pepita de Oliva]] ijito dantzaria, Europan ezaguna (Málaga) # [[Pratibha Parmar]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nairobi) # [[Regina de Lamo]] 98.ko belaunaldiaren idazle anarkista (Jaén) # [[Rita Montagnana|Rita Montagnama]] Komunista, politikaria (Italia) # [[Romila Thapar]] historialaria (India) # [[Rosa Cortés]] 1749ko ijitoen kontrako Sarekada Handian atxilotua (Granada) # [[Rosa Taikon]] ijito zilargin eta aktorea (Suedia) Gina Ranjičić # [[Rosario García Ortega]] aktorea (Argentina) # [[Sagrario Ruiz Elizalde]] maistra eta hezkidetzan erreferentea (Nafarroa) # [[Saioa Mantzisidor Zilloniz]] nekazaria eta enpresaburua (Bizkaia) # [[Sandy Powell]] jantzi-diseinatzailea (Britainia Handia) # [[Shu Otero]] komikigilea (Sunbilla, Nafarroa garaia) # [[Silvia Agüero]] ijito idazlea, ijitoen memoria berreskuratzen duena (Madril) # [[Sister Fa]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Senegal) # [[Sonia Contera]] fisikaria eta nanoteknologoa (Madril) # [[Soraya Post]] eurodiputatu ijitoa (Suedia) # [[Tarsy Carballas]] zientzialaria (Galizia) # [[Teresa Margarida da Silva e Orta]] lehen emakume eleberrigilea portugesez (1711-1793) # [[Teresa Mattei]] ekintzaile komunista, feminista (Italia, 1921-2013) # [[Teresa Noce]] italiar politikaria (1900-1980) # [[Teresa Sánchez de Bilbao]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[Teresa Vinyoles Vidal]] historialaria (Bartzelona) # [[Thais_Russomano]] Brasildarra medikuntza aeroespazialean espezializatuta (Porto Alegre) # [[Vanderlan da Silva Bolzani]] Kimikaria (Brazil) # [[Věra Bílá]] ijito abeslaria (Txekia) }} ====Berriak 2022 (Urtarrila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Urrutia]] ----'''SORTU''' Eskalatzailea (Bizkaia) # [[Alazne Belar]] ef--'''SORTU''' erizaina eta ikerlaria (Atxondo, Bizkaia) # [[Belén Bengoetxea]] ef--'''SORTU''' Ikertzailea eta EHUko irakaslea (Durango) # [[Elena Uriz]] ef--'''SORTU''' irakaslea, aktorea, dantzaria, musikaria (Iruñea) # [[Maixux Rekalde]] efef'''SORTU''' Bakezalea eta euskaltzaile (Oiartzun) # [[Mercedes Arbaiza]] ----'''SORTU''' Historialaria eta EHUko irakaslea (Bilbo) # [[Pilar Narbaiza]] efef'''SORTU''' erraketista eta sukaldaria (Mallabia) # [[Uxue del Río]] ef--'''SORTU''' artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa (Donostia) # [[Adelaide Cabete]] Ginekologo feminista, framazona eta errepublikanoa (Portugal, 1867-1935) # [[Adele Bianchi]] geografoa (Italia) # [[Aida Peláez de Villa Urrutia]] idazlea,kazetaria, sufragista. (Kuba) # [[Amalia Mallén|Amalia Mallén de Ostolaza]] saiakeragilea, itzultzailea, sufragista (Kuba) # [[Ana de Castro Osório]] Portugalgo idazlea, feminista eta militante errepublikanoa(1872-1935) # [[Ana Maria Lajusticia]] kimikaria, dietetikan eta nutrizioan aitzindaria (Madril) # [[Ana Revenga]] ekonomialaria (Espainia) # [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] XIX. mendeko karitatea (Gasteiz) # [[Ángeles Flórez Peón]] bizirik dagoen azken miliziano sozialista (Asturias) # [[Angélica Morales |Angélica Morales ]] idazlea, aktorea (Teruel, 1970) # [[Ann Rose Nu Tawng]] bakezalea, erizaina BBC 100 women sariduna (Birmania) # [[Antonella Picchio]] Ekonomialari feminista (Italia) # [[Arantxa Rodríguez Álvarez]] ekonomialari feminista (Bilbo) # [[Arantza Chacón Ormazabal]] ikertzailea, Zehar Errefuxiatuak (Gasteiz) # [[Asunción Ruiz]] ingurumen teknikaria (Madril) # [[Aurelia Castillo de González]] idazle eta itzultzailea (Kuba) # [[Aurora Villar Buceta]] kazetaria (Kuba) # [[Belén Franch Gras]] zientzialaria (Valentzia) # [[Belén Frau Uriarte]] ekonomilaria, Espainaiako CEOko eta munduko komunikazioko zuzendaria (Bilbo) # [[Belén Landáburu]] abokatu eta politikoa (Burgos) # [[Bianca Maria Meda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Blanca de los Ríos]] idazlea eta literatura kritikoa (Sevilla) # [[Camille Kouchner]] Zuzenbide pribatuko irakaslea, abokatua (Frantzia) # [[Carmen Serdán Alatriste]] iraultzailea (Mexiko) # [[Catalina Bárcena]] aktore kubatarra (Kantabria) # [[Consuelo Uranga]] komunista (Mexiko) # [[Cristina Borderías]] Historialaria (Katalunia) # [[Cristina Carrasco]] ekonomilari feminista (Txile-Bartzelona) # [[Cynthia Cockburn]] antimilitarista feminista eta akademikoa (Britania Handia) # [[Diane Elson]] ekonomilari feminista (Erresuma Batua) # [[Digna Collazo]] sufragista (Kuba) # [[Domitila García de Coronado]] editorea, idazlea (Kuba) # [[Elena Salvador]] aktorea (Madril) # [[Elisa Garrido Moreno]] ikertzailea, unibertsitateko irakaslea (Valentzia) # [[Elisa Garrido]] espainiar militante antifaxista (Zaragoza) # [[Elisa Mújica]] Idazlea (Kolonbia, 1918-2003) # [[Elisa Soriano Fisher]] mediku-oftalmologoa eta feminista (Madril) # [[Élisabeth Chaplin]] margolaria (Frantzia, 1890-Italia, 1982) # [[Ella Fontanals-Cisneros]] enpresaria eta arte-bildumagilea (Kuba) # [[Elva Raquel Gómez]] kitxua idazlea (Argentina) # [[Elvira de Hidalgo]] Sopranoa eta kantu-maistra (Teruel) # [[Erika Aifan]] ustelkeriaren aurkako epailea (Guatemala) # [[Esperanza Molina Cubillo]] idazlea eta antropologoa (Madril) # [[Esther Chapa]] sufragista (Mexiko) # [[Eva Celada]] kazetaria, idazlea eta gastronomoa (Palentzia) # [[Eva Gancedo]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) # [[Fanny Garrido]] idazle galiziarra # [[Fátima Báñez]] legelaria, politikaria eta ekonomilaria (Huelva) # [[Fatima Singhateh]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezia (Gambia) # [[Francia Márquez]] ekintzaile feminista (Kolonbia) # [[Gisela Vaquero]] bideojokogilea (Girona) # [[Henriette d'Angeville]] Mont Blanc igo zuen bigarren emakumea (Frantzia) # [[Hermila Galindo]] politikaria, kazetaria eta ekintzaile feminista (Mexiko) # [[Hortensia Gelabert]] aktore kubatarra Espainian (Espainia) # [[Ingrid Robeyns]] filosofo eta ekonomialari feminista (Lovaina, Belgika) # [[Irene González]] Futbolaria (Coruña, 1909-1928) # [[Isabel Margarita Ordetx]] idazlea, (Kuba) # [[Isabel Oyarzábal]] itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa(Malaga) # [[Isabella Leonarda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Jamila Medina Ríos]] idazlea (Kuba) # [[Josefina Blanco]] aktorea (Leon) # [[Josefina Gómez Mendoza]] geografo eta idazlea (Madril) # [[Julia Peguero Sanz]] maistra eta feminista (Zaragoza) # [[Justa Montero]] aktibista feminista (Bartzelona) # [[Kate Young]] gizarte-antropologoa (Erresuma Batua) # [[Laila Haidari]] ekintzailea 100 Women BBC sariduna (Agfanistan) # [[Leonor Taboada]] kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista # [[Lourdes Beneria]] ekonomialari feminista (Katalunia) # [[Lucía López Marco]] albaitaria (Zaragoza) # [[Manuela Vargas]] flamenko dantzaria (Sevilla, 1941 - Madril, 2007) # [[Margarita Manso]] 27ko belaunaldiko margolaria (Valladolid, 1908-Madril,1960) # [[Mari Carmen Martínez Chamorro]] medikua (León) # [[María Ángeles Pérez López|Maria Ángeles Pérez López]] poeta (Valladolid) # [[María Cancio]] aktorea (Madril) # [[María del Adalid]] margolari galiziarra ( # [[María Espinosa de los Monteros]] emakumeen eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista (Malaga) # [[María Fernanda Ladrón de Guevara]] Aktorea (Madril) # [[María Guerrero López]] aktorea (Madril) # [[María Guerrero]] Aktore eta enpresaburua (Madril) # [[María José Vázquez]] GIB/HIES ekintzailea (Bartzelona) # [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]] filantropoa (Bilbo) # [[María Martos]] Feminista (Madril) # [[María Muñoz de Quevedo]] piano-jotzailea # [[Maria Teixidor i Jufresa]] enpresari eta abokatua (Katalunia) # [[María Teresa Gavarró Castelltort]] pedagogoa(Katalunia) # [[María Tubau]] aktorea (Madril) # [[María Villar Buceta]] kazetaria, poeta, ekintzailea (Kuba) # [[Maria Xaveria Perucona]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Marta Álvarez Guil]] legelaria (Madril) # [[Matilde de la Torre]] kazetari eta politikaria (Burgos) # [[Matilde Díez]] aktorea (Madril) # [[Matilde Rodríguez Cabo]] mediku, psikiatra, idazlea, feminista, sufragista eta aktibista (Mexiko) # [[Maud de Boer-Buquicchio]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezi oiha (Herbehereak) # [[Michelle Perrot]] historialaria (Frantzia) # [[Natália Pasternak|Natalia Pasternak]] biologoa BBC 100 women sariduna (Brasil) # [[Négar Djavadi]] eleberrigilea, zinemagilea (Iran/Frantzia) # [[Nerea Luis]] informatika ingeniaria (Madril) # [[Nieves Quintana]] Nekazaria (Araba) # [[Nilofar Bayat]] afganistar abokatua eta saskibaloi jokalaria (Kabul) # [[Reem Alsalem]] Emakumeen kontrako indarkeriari buruzko Nazio Batuen Errelatorea (Jordania) # [[Reyna Pastor]] historialaria (Argentina) # [[Rosa García-Malea López]] lehen emakume kaza-pilotua (Almeria) # [[Rosika Schwimmer]] kazetaria, idazlea, sufragista (Budapest) # [[Sabine Weiss]] Argazkilaria (Frantzia) # [[Sara Baartman]] esklaboa (Afrika) # [[Serafina Núñez]] idazle kubatarra # [[Susanna Minguell]] filosofo eta idazlea (Bartzelona) # [[Tlaleng Mofokeng]] mediku, hizlari, idazle eta emakumeen eskubideen eta sexu eta ugalketa-osasunaren aldeko aktibista BBC 100 women sariduna (Hegoafrika, 1980) # [[Trinidad Arroyo]] Espainian lan egin zuen lehen oftalmologoa (Palentzia) # [[Virginia Eubanks]] politologoa (AEB) # [[Virginia Torrecilla]] futbolaria (Mallorca) # [[Virginie Demont-Breton]] margolaria (Frantzia, 1859-1935) # [[Winnaretta Singer]] musika mezenas (Paris) # [[Zeltia Montes Muñoz]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) }} === Berriak === ====Berriak 2021 (urria, azaroa, abendua)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Olaizola]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Elgoibar 1974) # [[Amaia Lejarreta]] ef--'''SORTUA''' artista, makillatzailea (Durango 1983) # [[Anttoni Etxeberria]] efef'''SORTUA''' tabernaria (Hondarribia 1914-2020) # [[Begoña Gorospe]]----'''SORTUA''' feminista, zinegilea (Hernani 1942) # [[Frantxiska Iragorri]] efef'''SORTUA''' Abertzale, ekintzailea (Oiartzun, 1920-2019) # [[Garbiñe Larrea |Garbiñe Larrea Iturralde]] ef--'''SORTUA''' Naturopata (Urnieta 1976) # [[Hipolita Ibaibarriaga]] ef--'''SORTUA''' erreketista (Ermua 1914- Bartzelona 1939) # [[Itziar Ugarte]] ef--'''SORTUA''' Kazetaria eta idazlea (Oñati 1995) # [[Junkal Guerrero]] ----'''SORTUA''' musikaria (Andoain 1968) # [[Leire Vargas]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea eta itzultzailea (Durango 2002) # [[Lide Urrestarazu]] ef--'''SORTUA''' mendi lasterkaria (Ordizia 1999) # [[Maria Angeles Esnaola]] efef'''SORTUA''' Maistra abertzalea (Ormaiztegi 1924-2017) # [[María Bravo]] ----'''SORTUA''' sopranoa (Portugalete 1952) # [[María Goiricelaya Burón]] ef--'''SORTUA''' aktorea, antzerki-zuzendaria (Bilbo 1983) # [[Maria Rosario Arrizabalaga]] efef'''SORTUA''' Mariarro bezala ezagunagoa, feminismoa eta justizia soziala bizi-ardatz izan zituen gizarte-ekintzailea (Ermua 1949- Donostia 2021) # [[Maribel Aiertza]] ef--'''SORTUA''' euskal idazlea (Etxebarria 1962) # [[Rosario Zubizarreta]] efef'''SORTUA''' erraketista (Ermua 1918-2002) # [[Shandra Martínez]] ----'''SORTUA''' artista, ilustratzailea. (Errenteria1977) # [[Susana Serrano]] ef---'''SORTUA''' Unibertsitateko irakaslea (Elorrio) # [[Tere Jaio]] efef'''SORTUA''' aktorea, bikoiztailea. (Gernika) # [[Teresa Murga]] efef'''SORTUA''' (Markina-Xemein 1910-2015) # [[Abia Akram|Abia Akra]] aktibista (Pakistan) # [[Aida Lafuente]] politikari ekominista (León) # [[Al Khadra Mabrook]] Saharar poeta (Sahara) # [[Alice Neel]] margolari erretratugile estatubatuarra (1900 - 1984) # [[Amaia Bono]] antzerki aktorea (Gasteiz, 1989) # [[Amaia Nausia]] historialaria (Iruñea) # [[Amalia Domingo Soler]] Idazlea, espiritista (Sevilla, 1835-Bartzelona,1909) # [[Ana Santos Payán]] idazlea, poeta, editorea (Guadalajara, 1972-Almeria, 2014) # [[Ana Teresa Diego]] Argentinan atxilotu-desagertua (Argentina) # [[Andrea Ixchíu]] kazetaria (Guatemala) # [[Antonia Adroher Pascual]] maistra, pedagogoa eta politikaria (Girona) # [[Araceli Sánchez Urquijo|Araceli Sanchez Urquijo]] bide, ubide eta portuetako ingeniaria (Sestao) # [[Azucena Villaflor|Azuzena Villaflor]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[Belén Nevado]] aktorea, feminista (Gasteiz, 1969) # [[Berta Arocena de Martínez Márquez]] Kazetaria, feminista (Habana, 1901-1956) # [[Blanca Li]] koreografo, dantzari, zinemagile (Granada) # [[Buchi Emecheta]] idazle nigeriarra # [[Carlota Pi]] Ingeniaria eta enpresari katalana # [[Carme Alemany Gómez]] soziologoa, feminista (Bartzelona) # [[Carme Karr i Alfonsetti]] Kataluniako kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (1865 - 1943) # [[Carme Montoriol i Puig]] Bartzelonako idazlea, itzultzailea eta piano-jotzailea (1892 - 1966) # [[Carmen Navarro]] Medikua eta ikertzailea (Madril) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Carole Pateman]] Britainiako feminista eta politologoa (Sussex, Ingalaterra) # [[Carolina Coronado]] idazlea (Badajoz) # [[Carolina Escobar Sarti]] Guatemala, 1960 feminista, idazlea, # [[Clara Peeters]] margolari flamendarra. (1580-1621) # [[Claudette Colvin]] Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren aitzindaria. # [[Clotilde Cerdá Bosch]] Aktibista eta goi mailako harpa-jotzailea (Bartzelona, 1861-1926) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Conchita Balparda]] abeslaria, sopranoa. Portugalete (1942) # [[Constance Naden]] Idazle, poeta eta filosofo ingelesa # [[Consuelo Rubio]] opera abeslaria (Madril) # [[Cristina Durán Costell|Cristina Durán]] ilustratzailea eta marrazkilaria (Valentzia, 1970) # [[Cristina Spínola]] kazetaria, kirolaria, telebistako kazetaria, idazlea eta Kanarietako Youtuber-a da. # [[Crystal Bayat]] aktibista (Afganistan) # [[Diana Pinilla]] txirrindulari kolonbiarra # [[Dolores Aleu Riera]] Mediku titulua lortzen lehena (Bartzelona 1857-1913) # [[Dolores Prida]] kazetari eta antzerkigile kubatar estatubatuarra # [[Dolors Monserdà]] Kataluniako idazle eta ekintzaile feminist (1845-1919) # [[Dolors Piera]] Kataluniako irakasle sindikalista (1910-2002) # [[Eider Sánchez]] ingeniaria eta "Naru Intelligence"ren sortzailea (Donostia) # [[Elena Cipriana Álvarez Durán]] idazle, folklorista (Badajoz) # [[Elena Maseras Ribera]] Mediku, pedagogo eta irakaslea. Medizina fakultatean lehen emakume matrikulatua (Tarragona, 1853-1905) # [[Elena Mederos Cabaña]] Feminista,aktibista (Kuba) # [[Elena Molina]] dokumentalgilea (Madril) # [[Elisa Fernández de la Vega]] medikua, ikertzailea (Asturias-Zaragoza) # [[Ellen Churchill Semple|Ellen Churchill]] geografo amerikarra (1863-1932) # [[Elvia Carrillo Puerto]] Lider feminista, politikoa eta sufragista mexikarra # [[Emilia Bernal]] Kazetaria, itzultzaile (Kuba, 1884-1964) # [[Fátima Djarra Sani]] Emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. (Ginea Bissau) # [[Fede Galizia]] margolaria (Milan 1578-1630) # [[Feminismoa Herri Katalanetan]] # [[Flavita Banana]] ilustratzaile, marrazkilaria (Oviedo) # [[Francesca Bonnemaison i Farriols]] Bartzelonako pedagogo, idazle eta feminista (1872-1949) # [[Francisca de Pedraza]] etxekoandrea, genero-indarkeriaren borrokaren aurrekari historikoa # [[Françoise Gilot|Francoise Gilot]] margolaria (Frantzia) # [[Georgiana Houghton]] Margolaria (Kanaria Uharteak, 1814-Londres, 1884) # [[Helen Porter]] britainiar biologoa # [[Isabel Güell i López]] musikagilea (Bartzelona) # [[Isabel Villenakoa]] lekaime eta idazle protofeminista (Valentzia, 1430 - 1490) # [[Janet Watson]] geologo britainiarra (1923-1985) # [[Jeannette Campbell]] igerilaria (Argentina) # [[Jerònima Galés]] XVI. mendeko inprimatzaile valentziarra (?? - 1587) # [[Jimena Alonso]] Feminista, irakaslea, pentsalaria, liburu argitaratzaile. Donostia-Madril # [[Jimena Fernández de la Vega]] medikua, genetista (Galizia) # [[Joaquima Santamaria i Ventura]] Kataluniako idazle, folklorista eta itzultzailea (1853 - 1930) # [[Josefa Ortiz de Domínguez]] Mexikoko independentziaren aldeko aktibista (Mexiko) # [[Juana Doña]] komunista, militantea, idazlea (Madril-Bartzelona) # [[Júlia Martí Comas]] ikerlari feminista (Bartzelona) # [[Kathleen Hanna]] musikaria eta aktibista. (Estatu Batuak) # [[Leona Vicario]] Mexikar ekintzailea (Mexiko Hiria, 1781-1842) # [[Lesbia Soravilla]] idazlea, feminista, ekintzailea (Camagüey, 1907-1989) # [[Lisa Çalan]] zinemagilea (Kurdistán) # [[Lola Gaos]] aktorea, aktibista (Valentzia) # [[Lola Rodríguez de Tió]] Kazetaria, iraultzailea (Puerto Rico, 1843 - Habana 1924) # [[Lucia Ixchíu]] aktibista (Guatemala) # [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] Arte historialaria (Leza-Araba) # [[Luisa Pérez de Zambrana|Luisa Pérez de Zanbran]] Poeta (Santiago, 1837-Habana, 1922) # [[Luzmila Chiricente Mahuanca]] Giza eskubideen aldeko ekintzailea (Perú) # [[Marcelina Bautista]] Etxeko langileen aldeko aktibista (Mexiko, 1966) # [[Margaret Bullen]] antropologoa (Erresuma Batua- Euskal Herria) # [[Margarita Porete]] Begina, mistika ((Frantzia) # [[Marge Piercy]] poeta, eleberrigile eta feminista (AEB) # [[María Cambrils]] Valentziako idazle sozialista eta feminista (1878 - 1939) # [[María Collado Romero]] idazlea # [[Maria del Carme Nicolau Massó]] Kataluniako idazle, itzultzaile eta kazetaria (1901-1990) # [[Maria Domènech i Escoté]] Kataluniako idazlea (1874 - 1952) # [[María Eugenia Casinelli de García Irureta Goyena]] giza eskubideen aldeko aktibista (Argentina) # [[María Isidra de Guzmán y de la Cerda]] Medikua (Madril 1767-1884)) # [[María José Fuster]] UNED-eko irakaslea eta GIB/HIESaren ekintzaile eta ikerlaria (Alicante) # [[María José Martínez Herrero|Maria José Martinez Herrero]] EHUko irakaslea # [[María Josefa de Larumbe Goñi]] inprimatzailea eta liburu-saltzailea (Iruña 1700-1757) # [[Maria Lugones]] filosofo feminista eta deskoloniala (Argentina) # [[María Pineda]] modelo eta enpresaburua # [[María Ponce|Maria Ponce]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[María Telo]] Legelaria, familia-abokatua eta feminista extremadurarra # [[María Wonenburger]] Matematikan doktorea (Galizia) # [[Mariana Rodríguez del Toro|Mariana Rodriguez del Toro]] Mexiko independiaren aldeko borrokalaria (1775-1821) # [[Mariasilvia Spolato]] LGBT eskubideen ekintzailea (Italia) # [[Mariblanca Sabas Alomá|Mariblanca Sabas Alom]] Feminista, kazetaria, ministroa (Kubako Santiago, 1901-1983) # [[Marie-Thérèse Walter]] modeloa eta Picassoren amorante (Frantzia) # [[Marilyn Waring]] ekonomia feministaren sortzaile nagusietako bat(Zeelanda Berria) # [[Marquesa del Ter]] Noble frantziarra, pianista eta ekintzaile feminista (1864-1936) # [[Marta Espinós]] Valentziar piano-jotzailea. Valentzia # [[Marta González Gómez]] El Salvador-eko armadaren eraso batean eraila. # [[Marta Lozano Molano]] musikagilea (Cáceres, 1985) # [[Martina Casiano y Mayor|Martina Casiano]] maistra, fisika eta kimikaria # [[Martina Castells Ballespí]] Medikuntzan doktore-gradua lortzen lehen emakumea (Lleida,1852-1884) # [[Mercè Capdevila i Gaya]] musikagilea, pedagogoa (Bartzelona) # [[Mercè Torrents Turmo]] piano-jole eta konpositore katalana # [[Mertxe de Renobales]] biokimikaria (Bilbo) # [[Miren Llona]] EHUko irakaslea # [[Mylene Fernández Pintado]] idazlea (Kuba) # [[Ochy Curiel]] feminismoaren teorialaria eta aktibista, gizarte-antropologoa (Dominikar Errepublika) # [[Ofelia Rodríguez Acosta|Ofelia Rodriguez Acosta]] Feminista, kazetaria, idazlea (Habana, 1902-1975) # [[Olimpia Fulvia Morata]] humanista italiarra # [[Pamela Yates]] estatubatuar dokumentalista eta giza eskubideen aldeko ekintzailea # [[Pilar Castillo Sánchez]] pianista (Galizia) # [[Pretty Yende]] sopranoa (Hego Afrika) # [[Raquel Calvo Larralde]] kazetaria, dokumentalgilea (Durango) # [[Rita Cetina Gutiérrez]] maistra, poeta eta feminista mexikarra # [[Rosario de Acuña|Rosario de Acuña y Villanueva]] idazle, librepentsalari eta kazetaria (Madril) # [[Roya Sadat]] zinegile eta zinema-zuzendaria (Afganistan) # [[Salutxu Etxebarria]] Amurriko emakume aurreskulari aitzindaria (1924-2008) # [[Tomasa Cuevas]] efef militante komunista eta antifrankista (Guadalajara 1917 -Bartzelona 2007) # [[Ulrike Tillmann]] matematikaria (Alemania) # [[Vicenta Llorente del Moral]] entomologoa (Algorta) # [[Wendy Flores]] abokatua eta giza eskubideen aldeko defendatzailea. (Nikaragua) # [[Zulema de la Cruz]] musikagile, konpositore (Madril) # [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] dokumentalgilea (Gasteiz) }} ====Berriak 2021 (uztaila, abuztua, iraila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Egidazu]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea, biologoa eta idazlea (Durango) # [[Bea Larrañaga]] ef--'''SORTU''' aktorea (Errenteria) # [[Begoña Zia]] ef--'''SORTU''' marrazkilaria. (Iruñea 1959-2019) # [[Dorleta Kortazar]] ef--'''SORTU''' ipuin-kontalaria (Arrasate 1974) # [[Eider Perez]] ef--'''SORTU''' aktorea, idazlea, bertsozalea eta aurkezlea (Pasaia1995) # [[Elena Pérez]] efef'''SORTU''' txistularia (Ermua 1968-2021) # [[Eskarne Aroma]] efef'''SORTU''' irakaslea, aktorea, ekintzailea (Durango 1934-2021) # [[Esther Gorostiza]] ef--'''SORTU''' pediatra (Atxondo 1953) # [[Gala Knörr]] ----'''SORTU''' artista (Gasteiz 1984) # [[Isabel González]] ef--'''SORTU''' liburuzaina, politikaria (Leon-Durango 1974) # [[Jenni Alvarado]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1981) # [[Laura Latorre]] ef--'''SORTU''' terapeuta, idazlea (Madril-Huarte 1975) # [[Maddi Soroa]] ----'''SORTU''' pedagogoa (Lekunberri 1997) # [[Maitane Azurmendi]] ef--'''SORTU''' artista. (Gernika 1978) # [[Maria Josefa Aedo]] efef'''SORTU''' lekaimea (Ermua 1786-Compostela 1805) # [[Marina Lameiro]] ----'''SORTU''' zinemagilea (Iruñea 1986) # [[Norma Mentxaka]] --ef'''SORTU''' terrorismoaren biktima (Santurtzi 1932-1976) # [[Rosa Arburua]] ----'''SORTU''' pedagogoa, historia ikertzailea (Irun 1961) # [[Vanesa Fernández]] ef--'''SORTU''' Zinebiko zuzendaria. (Iurreta 1980) # [[Agustina González López]] idazle, pentsalari, pintore abangoardista eta politikaria izan zen.(Granada) # [[Ana Carrillo Domínguez]] Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (1898 - 1974) # [[Ana María Martínez Sagi]] Kataluniako poeta, sindikalista, kazetaria eta atleta feminista (Bartzelona, 1907-2000) # [[Anbara Salam Khalidi]] idazle eta itzultzaile feminista (Libano) # [[Ángela Labordeta]] idazlea (Teruel) # [[Ángeles Ottein]] sopranoa (Madril) # [[Angélica Dass]] argazkilaria (Brasil) # [[Consuelo Zavala]] maistra, feminista (Mexiko) # [[Esther Bejarano]] musikaria, Auschwitzeko kontzentrazio-eremutik bizirik atera zena (Alemania) # [[Gertrudis Bocanegra]] Mexikoren indepentziaren aldeko borrokalaria (Mexiko) # [[Inge Morath]] argazkilaria (Austria- AEB) # [[Jane Glover]] orkrestra zuzendaria (Erresuma batua) # [[Mari Luz Cristóbal Caunedo|Mari Luz Cristóbal]] Asturias, 1948. Tonada-kantaria # [[María "La Jabalina"]] militante anarkista eta miliziano espainiarra (1917 - 1942) # [[María de Baratta]] musikagilea, piano-jotzailea (El Salvador) # [[Mariana Pineda]] espainiar liberala (Granada) # [[Mariela Castro]] politikaria eta sexologoa (Kuba) # [[Milena Jesenská]] kazetaria, idazlea eta itzultzailea (Txekia) # [[Olga Bergholz]] Errusiar poeta (1910-1975) # [[Olga Jojlova]] Ballet dantzaria. Picassoren lehen emaztea. (1891-1955) # [[Paulina Ódena García]] militante komunista, Espainiako Gerra Zibilean milizianoa (Bartzelona 1911 - Granada 1936) # [[Peli Romarategui]] misiolari arabarra da, eta egurrez, beiraz eta zeramikaz egindako erlijio-lana egin ditu (Gasteiz) # [[Sandra Sánchez]] Karateka. Talavera de la Reina (1981) # [[Shamsia Hassani]] Afganistango grafitigilea. # [[Silvia Lazarte]] Boliviar-kitxuar politikaria (Bolivia) # [[Vilma Espín]] iraultzailea, heroia (Kuba) }} ====Berriak 2021 (apirila, maiatza, ekaina)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Anaje Narbaiza]] ef--'''SORTU''' euskaltzaile eta sindikalista (Bergara 1960) # [[Delia Lauroba]] --ef'''SORTU''' erresistentea (Donostia 1909-2004) # [[Estíbaliz Sádaba Murguía]] ----'''SORTU''' artista (Bilbo 1963) # [[Garazi Arrizabalaga]] ef--'''SORTU''' Durangoko Museoko zuzendaria (Berriz 1984) # [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] ef--'''SORTU''' argazkilaria (Durango 1972) # [[Idoia Asurmendi]] ef--'''SORTU''' musikaria. (Aramaio 2000) # [[Idoia Gereñu]] ----'''SORTU''' antzerkigilea (Tolosa 1980) # [[Jone Guenetxea]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Abadiño 1978) # [[Jone Novo]] ef--'''SORTU''' kameraria (Durango 1982) # [[Juanita Ibaibarriaga Literatur Saria|Juanita Ibaibarriaga Literatur saria]] '''SORTU''' (Ermua) # [[Lucrecia Arana]] efef'''SORTU''' zarzuela abeslaria (Haro 1867- Madril 1927) # [[Maite Berriozabal]] ef--'''SORTU''' Euskara teknikaria (Berriz 1987) # [[Mariam Bilbatua]] ef--'''SORTU''' Unibertsitateko irakasle ohia. Durangoko zinegotzia 2019tik (Getxo, 1950) # [[Miren Lazkano]] ef--'''SORTU''' Piraguista (Donostia 1997) # [[Sagrario Aranburu]] efef'''SORTU''' dantzaria eta abeslaria (Iruñea 1930-2021) # [[Veronica Werckmeister]] ef--'''SORTU''' margolaria, muralista (Gasteiz 1972) # [[Amina Hussein]] kazetaria eta itzultzaile (Kurdistan-Bartzelona) # [[Amparo Poch y Gascón]] idazle eta mediku antifaxista eta libertarioa (Espainia, 1902-1968) # [[Ana María Pérez del Campo]] ekintzaile feminista (Madril) # [[Annie Vivanti]] Londresen jaiotako idazle italiarra # [[Betsi Cadwaladr]] erizaina (Gales) # [[Carme Riera]] idazlea (Balear Irlak) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Celia del Palacio]] feminista (Durango-Mexiko) # [[Colette Maze]] piano-jotzailea (Paris) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Concha Liaño Gil]] Espainiako ekintzaile anarkista ( Épinay-sur-Seine, Frantzia, 1916-2014) # [[Emma Roca]] korrikalaria, suhiltzailea (Katalunia) # [[Herminia Fajardo]] kazetaria, feminista (Kanariak) # [[Hilda Hilst]] idazlea. (Brasil) # [[Jane Rule]] idazlea (Kanada) # [[Josefina Carabias]] kazetaria, idazlea (Avila) # [[Julia Hermosilla Sagredo]] Anarkosindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea (Sestao, 1916-2009) # [[Julienne Mathieu]] zinema mutuko aktorea (Frantzia) # [[Kathleen Winter]] idazlea (Kanada) # [[Katia Reimberg]] etorkin ekintzailea, feminista (Brasil-Donostia) # [[Leticia Gaspar]] artista. (Bilbo) # [[Llibertat Ródenas Rodriguez]] Valentziako anarko-sindikalista, milizianoa eta Mujeres Libres taldearen kidea (1892-1970) # [[Lola Iturbe]] Espainiar anarko-sindikalista (Bartzelona, 1902-1990) # [[Mahasweta Devi]] Bengalkiar-indiar idazle eta aktibista # [[Margarita Xirgu]] Aktorea (Katalunia) # [[María Asunción Català]] matematikaria, astronomoa (Bartzelona) # [[María Bruguera Pérez]] (Extremadurako militante libertarioa eta feminista) (1913-1992) # [[María del Carmen de Lara]] zinemagile feminista (Mexiko) # [[María Dueñas (biolin-jotzailea)]] Granada 2002 # [[María Elena Walsh]] poeta, kantautorea, eleberrigilea, antzerkigilea (Argentina) # [[María Teresa Rodríguez Sáinz-Rozas|María Teresa Rodríguez Sainz-Rozas]] enpresaburua (Palentzia) # [[Mercedes Prieto]] Astronomoa (Huelva) # [[Penelope Fitzgerald]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Pepita Carpeña]] Espainiar feminista eta anarkosindikalista (Bartzelona, 1919-2005) # [[Sara Facio]] argazkilaria. (Argentina) # [[Soledad Estorach Esterri]] Espainiako ekintzaile anarkista (Lleida, 1915-1993) # [[Teresa Aldamiz]] poeta, kazetaria, itzultzailea. (Filipinas-Bilbo) # [[Teresa Jordá Vitó]] Akuarelista, margolaria (Bartzelona) # [[Teresa Lanceta]] Artista (Bartzelona) # [[Vera Mantero]] dantzaria (Portugal) # [[Xela Arias]] idazlea (Galizia) }} ====Berriak 2021 (urtarrila, otsaila, martxoa)==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Andereak Elkartea|Andereak Elkartea]] '''SORTU''' (Durango 2005) # [[Amaia Lopez de Munain]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Gasteiz 1972) # [[Antxone Telleria Mendia]] ef--'''SORTU''' irakaslea (Lekeitio 1956) # [[Bakarne Altonaga]] ef--'''SORTU''' historialaria (Bilbo 1988) # [[Bittori Etxeberria]] --ef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Baztan 1908-1997) # [[Capitolina Bustince Larrondo]] efef'''SORTU''' irakasle, idazlea (Ujué 1864- Segovia 1934) # [[Carmen Artaza]] ----'''SORTU''' abeslaria (Donostia 1995) # [[Eladia Zubizarreta]] efef'''SORTU''' erreketista (Ermua 1923-2020) # [[Elena Ziordia]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea (Bizkaia 1964) # [[Filomena Baldezate]] efef'''SORTU''' erizaina eta emagina (Valladolid-Bilbo 1895- Miranda de Ebro 1980) # [[Garazi Mugarza]] ef--'''SORTU''' Margolaria, idazlea eta erizana (Mallabia 1995) # [[Elvira Iñurrieta]] efef'''SORTU''' emagina (Elorrio 1895-1980) # [[Haizea Martiartu]] ef--'''SORTU''' saxofoi-jotzailea (Markina 1991) # [[Irantzu Mendia Azkue]] ----'''SORTU''' irakaslea eta ekintzailea (Gasteiz 1976) # [[Irati Idiakez]] ef--'''SORTU''' snowboarderra (Getaria 1996) # [[Isabel Lobiano]] efef'''SORTU''' (Ermua 1583-1673) # [[Izaro Lasa]] ef--'''SORTU''' txirrindulari ohia eta idazlea (Zumarraga 1987) # [[Kari Alberdi]] ----'''SORTU''' kimikaria, komunikazio zientifikoan aditua (Azkoitia 1996) # [[Lilatoia]] '''SORTU'''Donostia # [[Lorea Zulaika]] ef--'''SORTU''' musikaria (Ziortza-Bolibar 1996) # [[Lucia Urrutia]] ----'''SORTU''' meteorologoa (Erroibarra 1932) # [[Maider Mendizabal]] ef--'''SORTU''' pilotaria (Zizurkil 1977) # [[Maite Axiari]] --ef'''SORTU''' feminista, euskaltzale (Ezpeleta 1949-2021) # [[Maite Gorrotxategi]] ef--'''SORTU''' erraketista (Ermua 1926) # [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] ----'''SORTU''' txirrindularia (Urduña 1943) # [[Marta Olazabal]] ----'''SORTU''' ikertzailea (Bilbo 1981) # [[Matilde Isasi-Isasmendi]] ef--'''SORTU''' emagina (Iurreta 1933) # [[Mentxu Alkorta]] ef--'''SORTU''' dantzari eta trikitilaria (Donostia 1947) # [[Miren Begoña Ereñaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Durango 1927-2015) # [[Nahia Zubeldia]] ----'''SORTU''' itzultzaile, musikaria, idazlea (Lapurdi 1982) # [[Nerea del Campo Aguirre]] ef--'''SORTU''' filologoa (Eibar 1971) # [[Nicasia Madariaga]] efef'''SORTU''' margolaria (Bilbo 1874-1970) # [[Sara Estévez]] ----'''SORTU''' kazetaria (Bilbo 1925) # [[Tere Verdes]] efef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Bilbo 1907-1959) # [[Victoria Mallabiabarrena]] efef'''SORTU'''soprano lirikoa (Mallabia 1867-1960) # [[Adelina Zendejas Gómez]] irakasle, kazetari, aktibista (Mexiko) # [[Aimé Painé]] abeslari maputxea (Argentina) # [[Alaíde Foppa]] poeta, itzultzailea, ekintzailea (Bartzelona-Guatemala) # [[Alice Stewart]] epidemiologa (Erresuma batua) # [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Ana María Moix]] poeta, idazlea (Bartzelona) # [[Andrea Khalfaoui]] 1. ijito doktorea # [[Bartolina Sisa]] iraultzailea (Bolivia) # [[Benita Galeana]] sindikalista, ekintzailea (Mexiko) # [[Boliviako Cholitas escaladoras]] Bolivia # [[Carmen Ballvé]] argazkilaria (Madril) # [[Carmen Orellana Illescas]] ingurumen agentea, basozaina (Balear Uharteak) # [[Cira Crespo]] historialaria, idazlea (Katalunia) # [[Conxa Pérez Collado]] Ekintzaile anarko-feminista eta milizianoa (Katalunia, 1915-2014) # [[Cora Sadosky]]. Matematikaria (Argentina) # [[Coraline Labourdette]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Cristina López Barrio]] abokatu, idazlea (Madril) # [[Diana Trujillo]] ingeniari aeroespaziala (Kolonbia) # [[Domitila Barrios de Chungara]] Boliviar feminista # [[Edith Pretty]] lurjabea eta filantropoa. (Erresuma Batua) # [[Esperanza d'Ors|Esperanza D'ors]] eskutorea (Madril) # [[Ewy Rosqvist-von Korff]] rally pilotua (Suedia) # [[Fanny Blankers-Koen]] atleta (Herbehereak) # [[Flora Sandes]] soldadua (Britainia Handia) # [[Gilka Machado]] poeta (Brasil) # [[Gregoria Apaza]] iraultzailea (Bolivia) # [[Guadalupe Grande]] idazlea, poeta (Madril) # [[Guillermina Uribe Bone]] ingeniari zibila (Kolonbia) # [[Hedina Sijerčić]] idazle, kazetari, poeta (Sarajevo) # [[Helena Janeczek]] idazlea, kazetaria (Italia) # [[Hella Haasse]] idazlea (Herbehereak) # [[Idoia Hernández]] HATXE, piano-jotzailea (Errenteria) # [[Irene Polo]] kazetaria (Katalunia) # [[Irina Antónova]] Arte kritikaria (Mosku) # [[Isabella Karle]] X izpien ikertzailea. EEBB # [[Jacqueline Bidegorri]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Joy Adamson]] naturalista (Austria) # [[Juana Rouco Buela]] anarkista (Argentina) # [[Katharine Burr Blodgett]] fisikaria eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Kalam Kunde|Kalam Kunda]] Kunde-jotzailea (Burkina Faso) # [[La Voz de la Mujer]] Argentinako aldizkari anarko-feminista. itzulpena # [[Letitia Mumford Geer]] erizaina eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Louisa Garrett Anderson|Louisa Garret]] Medikua eta sufragista (Britainia Handia) # [[Lucía Sánchez Saornil]] Ekintzaile anarko-feminista eta poeta. Mujeres Libres-en sortzailea (Espainia, 1895-1970). # [[Lucy Parsons]] anarkista, komunista (EEBB) # [[Mamen Moreu]] ilustratzaile, komikigile (Huesca) # [[Manuela León]] Emakume ekintzailea (Ekuador) # [[Malva Flores]] idazlea (Mexiko) # [[Marcela Delpastre]] idazlea (Frantzia) # [[Margaret Roundtree]] Saskibaloi jokalaria (Estatu Batuak) # [[Margarita del Val]] birologoa (Madril) # [[Margarita García Flores]] feminista, abokatua (Nexiko) # [[Marie Langer]] Medikua, psikologoa (Austro-Argentinarra) # [[Mary Moffat Livingstone]] esploratzailea (Hegoafrika) # [[Maria Clemencia Herrera]] Lideresa, ekintzailea (Kolonbia) # [[María Cinta Balagué]] irrati esataria (Bartzelona) # [[María Collazo]] Argentinako anarko-feminista. itzulpena # [[Maria del Mar Lozano]] RAEx-eko zuzendaria (Iruñea) # [[Maria Josefa Saavedra]] abokatua (Bolivia) # [[María Lorena Ramírez]] korrikalaria (Mexiko) # [[Maria Paz Jiménez Escudero]] margolaria (Donostia) # [[Maria Soledad Moral Santa Cruz]] arrain saltzailea, ekintzailea (Portugalete) # [[Marina Núñez]] artista (Palentzia) # [[Marta Lamas]] idazlea, feminista, antropologoa (Mexiko) # [[Maxine Molyneux]] soziologoa, feminista (Pakistan) # [[Mercedes Ateca]] Txirrindularia (Laredo-Kantabria) # [[Mujeres Libres]] 36ko Espainiako Gerra garaiko erakunde anarko-feminista. itzulpena # [[Mujeres Libres (aldizkaria)]] Aurrekoaren aldizkaria. itzulpena # [[Nancy Porsia]] Kazetaria (Italia) # [[Nell Leyshon]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Nuria Ruiz de Viñaspre]] poeta (Logroño) # [[Olvido García Valdés]] poeta (Pravia-Asturias) # [[Petrona Eyle]] Medikua, feminista (Argentina) # [[Rebeca Uribe]] poeta, (Mexiko) # [[Rebeca Uribe Bone]] ingeniari kimikoa (Kolonbia]] # [[Rosario Pino]] antzezlea (Málaga) # [[Sara Berenguer Laosa]] Ekintzaile anarko-feminista (Katalunia, 1919-2010) # [[Shadi Ghadirian]] argazkilaria (Iran) # [[Simona Manzaneda]] itzultzailea (Bolivia) # [[Solveig Nordström]] arkeologoa (Suedia) # [[Úrsula Goyzueta]] iraultzailea (Bolivia) # [[Vicenta Juaristi Eguino]] iraultzailea (Bolivia) # [[Victoria Aguirre Anchorena]] margolaria (Buenos Aires) # [[Virginia Bolten]] anarkista, kazetaria (Argentina) # [[Whina Cooper]] ekintzailea (Zeelanda Berria) }} === Hobetuak 2021 === # [[Alicia Iturrioz]] margolaria (Eibar) # [[Louise Michel]] Frantziako anarkista. Parisko Komunan kiderik garrantzitsuenetakoa. # [[Luz Zalduegi]] Albaitaria. (Mallabia) # [[Felisa Areitioaurtena|Felisa Areitioartena]] Antzezlea (Zaldibar) # [[Maria Magunazelaia]] Txirrindulari aitzindaria (Ermua) # [[Anna Sundström]] kimikaria (Suedia) # [[Mariñe Arbeo]] ilustrailea # [[Mercedes Careaga]] Ekintzailea (Eibar) # [[Iratxe Ansa]] dantzaria. (Donostia) ====Berriak 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Andikoetxea]] ----'''SORTU''' nekazaria (Urduliz 1954) # [[Ainhoa Urien]] ef--'''SORTU''' idazlea. (Abadiño 1997) # [[Amaia Gabantxo]] ef--'''SORTU''' idazlea itzultzailea (Bermeo1973) # [[Ana Mari Marin]] efef'''SORTU''' margolaria (Elizondo 1933- Iruñea 2020) # [[Andragunea]] '''SORTU''' Durango # [[Aroa Uharte]] ----'''SORTU''' itzultzailea (Leitza 1984) # [[Arrate Hidalgo]] ----'''SORTU''' idazlea, itzultzaile (Bilbo 1987) # [[Arrate Mardaras]] ef--'''SORTU''' idazlea (Abadiño 1960) # [[Askoa Etxebarrieta]] ef--'''SORTU''' flamenko dantzaria (Gasteiz 1976) # [[Dorita Ruiz]] '''SORTU''' Hezkuntza bereziko irakaslea aintzindaria (Burgos-Durango-Euba1944) # [[Erlea Maneros]] ef--'''SORTU''' Artista. Margolaria. (Bilbo 1977) # [[Esther Cruz]] ----'''SORTU''' eskalatzailea. (Murtzia-Euskal Herria 1976) # [[Irati Bilbao]] ef--'''SORTU''' jazz abeslaria. (Durango 1992) # [[Iratxe Mediavilla]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Elorrio 1885) # [[Eva Guerrero]] ef--'''SOefefRTU''' dantzaria, koreografoa (Bilbo 1982) # [[Felisa Areitioaurtena]] '''SORTU''' antzezlea (Zaldibar 1902- Donostia 1990) # [[Garazi López de Armentia]] ef--'''SORTU''' dantzaria eta koreografoa (Gasteiz 1984) # [[Garbiñe Elizegi]] ef--'''SORTU''' erizaina, feminista (Baztan 1975) # [[Gemma Sanginés]] ef--'''SORTU''' psikologoa (Bilbo 1970) # [[Ines Olza]] ef--'''SORTU''' ikertzailea (Nafarroa 1982) # [[Isabel Sola]] ef--'''SORTU''' Birologoa (Nafarroa 1967) # [[Ixone Aroma]] ef--'''SORTU''' dantzaria (Durango 1982) # [[Izaro Zubiria]] ef--'''SORTU''' zientzilaria (Gaztelu 1989) # [[Izaskun Ayestaran]] ----'''SORTU''' erreketista (Ibarra 1941) # [[Jaione Camborda]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Donostia 1983) # [[Joana Olasagasti]] ----'''SORTU''' dantzaria (Baiona 1990) # [[Jone Elorriaga]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1993) # [[Jone Martinez Palacios]] ef--'''SORTU''' irakaslea, feminista (Bizkaia 1995) # [[Josune Ilundain]] ef--'''SORTU''' sortzailea, ekintzaile, idazlea. (Nafarroa 1990) # [[Judit Muñoz]] ef--'''SORTU''' matematikaria eta ikertzailea (Abadiño 1991) # [[Juana Arrillaga|Juana "Juanita" Arrillaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar 1925- Mexiko 2022) # [[Juanita Gorroño]] efef'''SORTU''' panderojolea (Muxika 1913-Zornotza1991) # [[Juliana Zubizarreta]] efef'''SORTU''' panderojolea (Elgoibar1910-2006) # [[Julie Adrienne Karrikaburu]] efef'''SORTU''' musikologoa (Zuberoa1827-1898) # [[Karmele Gisasola]] ef--'''SORTU''' Herri kirolak (Mallabia1994) # [[Karmele Mitxelena]] ef--'''SORTU''' Idazlea eta iralkaslea (Oiartzun1988) # [[Larraitz Ariznabarreta]] ----'''SORTU''' antropologoa (Bilbo1968) # [[Leyre Arrieta |Leyre Arrieta Alberdi]] ef--'''SORTU''' historialaria (Mutriku1971) # [[Leire Elustondo Quiñones]] ef--'''SORTU''' Abeslaria, kazetaria (Ermua1993) # [[Lide Arana]] ----'''SORTU''' zientzialaria (Donostia1984) # [[Lurdes Huizi]] --ef'''SORTU''' irakaslea, (Goizueta1958-2020) # [[Luzia Sagastasoloa]] efef'''SORTU''' maistra, irakaslea, moja (Mallabia1912-Gasteiz1999) # [[Maialen Arregi]] ef--'''SORTU''' Arkitektoa (Elorrio1986) # [[Mabel Cañada Zorrilla]] ----'''SORTU''' feminista, ekintzailea (Bilbo1952) # [[Mabi Revuelta]] ef--'''SORTU''' artista plastikoa (Bilbo1967) # [[Maddi Ane Txoperena]] ef--'''SORTU'''bertsolaria, kazetaria eta feminista (Hendaia1994) # [[Maiana Bidegain]] ----'''SORTU''' zinegilea (Lapurdi1977) # [[Maite Lephaille]] ----'''SORTU''' irrati-esataria (Zuberoa1957) # [[Maite López]] ef--'''SORTU''' idazlea, itzultzailea (Azkoitia1985) # [[Mari Cruz Guruzeta]] efef'''SORTU''' ekintzailea (Aramaio1871-Areatza1934) # [[Mari Jose Kerejeta]] ----'''SORTU''' idazlea (Zegama1961) # [[Mari Karmen Goñi]] ----'''SORTU''' irakasle aitzindaria (Baztan ?) # [[María Jesús Cueto]] ef--'''SORTU''' artista. (Santander-Bilbo1951) # [[Maria González Gorosarri]] ef--'''SORTU''' Kazetaria, idazlea (Durango1978) # [[Maria Dolores Larramendi]] efef'''SORTU''' erraketista (Pasaia1926-2023) # [[Maria Mentxaka]] ef--'''SORTU''' kirol argazkilaria (Mungia1976) # [[Maria Merino]] ef--'''SORTU''' matematikaria (Bilbo1976) # [[Maria Txurruka]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar1923-2000) # [[Mari Carmen Ruiz]] ----'''SORTU''' aktore ohia (Bilbo1944) # [[Marijo Deogracias]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Antzuola1973) # [[Miren Larrea]] ef--'''SORTU''' antzezlea. (Zornotza1981) # [[Myriam Cameros Sierra|Myriam Cameros]] ef--'''SORTU''' Ilustratzailea (Iruña1978) # [[Nerea Irastorza]] ----'''SORTU''' zientzialaria (?, 1991) # [[Nerea Loiola Pikaza|Nerea Loiola]] ef--'''SORTU''' idazlea (Deba1985) # [[Olga Cazalis]] --ef'''SORTU''' erraketista (Markina-Xemein1925-Tenerife2018) # [[Pilar Claver]] ----'''SORTU''' aktibista (Izaba1918-2000) # [[Uxune Martinez Mazaga]] ef--'''SORTU''' Zabalkunde zientifikorako arduraduna (Garai1969) # [[Udane Ostolaza]] ef--'''SORTU''' Harri-jasotzailea (Orio2005) # [[Yolanda Mazkiaran]] '''SORTU''' dokumentalgilea (Altsasu1963) # [[Zaloa Fuertes]] ef--'''SORTU''' Argazkilaria (Mexiko-Abadiño1983) # [[Zuriñe del Cerro]] efef'''SORTU''' feminista historikoa (Bilbo1956-2020) # [[Katalin Karikó]] Biokimikaria (Hungaria) # [[Adela Cortina]] filosofoa (Valentzia) itzulpena # [[Adelina Gutiérrez]] astrofisikaria (Txile) # [[Alda Lara]] idazlea. (Angola). itzulpena # [[Alicia Miyares]] Filosofoa, feminista (Asturias) itzulpena # [[Alexandra David-Néel]] bidaiaria, idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Alexandra Olaya]] zientzialaria. Kolonbiarra. Itzulpena # [[Ama Ata Aidoo]] idazle afrikarra. Itzulpena # [[Amancay Gaztañaga]] abeslaria (Mexiko) # [[Amelia Opie]] idazlea ingelesa # [[Aminata Sow Fall]] idazlea (Senegal) itzulpena # [[Amparo Sánchez]] abeslaria (SEvilla) # [[Ana de Miguel]] filosofoa, feministra (SAntander) itzulpena # [[Ana Kiro]] galiziar abeslaria. itzulpena # [[Ana María Crespo de las Casas]] farmazialaria. (Tenerife) itzulpena # [[Andrée de Jongh]] belgika erresistentziako kidea # [[Ángeles López de Ayala]] kazetaria, politikaria, dramaturgoa (Sevilla) # [[Anna Burns]] idazlea (Belfast)itzulpena # [[Anna Surinyach]] fotokazetaria (Katalunia) # [[Anne Carson]] Poeta (Kanada) itzulpena # [[Anne Palles]] Sorgintzat errea (Danimarka) # [[Anoushka Shankar]] musikagilea itzulpena # [[Antonia Ferrín Moreiras]] Matematikaria, astronomoa (Galizia) # [[Ariane Lopez-Huici]] argazkilaria. Itzulpena # [[Asha Ismail]] mutilazioaren aurkako ekintzailea (Kenya) # [[Atala Apodaca]] feminista, iraultzailea (Mexiko) # [[Aziza Brahim]] abeslari sahararra (Itzulpena) # [[Beatrice Shilling]] asmatzailea (Ingalaterra) itzulpena # [[Becky Siegel]] dantzaria, koreografoa, zuzendaria (EEBB) Iruñea # [[Bel Zaballa]] kazetaria, idazlea (Katalunia) # [[Belén Bermejo]] idazlea, argazkilaria eta editorea (Madril) # [[Belén de Sárraga]] kazetaria, ekintzailea (Valladolid-Mexiko # [[Beryl Markham]] hegazkinlaria, idazlea (Ingalaterra-Kenya) itzulpena # [[Bertha Benz]] asmatzailea # [[Bertha Lutz]] Brasilgo urbanista eta feminista. # [[Blanca Silveira]] astronomoa (Venezuela) itzulpena # [[Beulah Louise Henry]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Carme Alvariño]] historialaria (Galizia) itzulpena # [[Carla Simón]] zinegilea (Katalunia) # [[Carmen Castillo (zinegilea)|Carmen Castillo]] zinegilea (Txile). itzulpena # [[Carmen de Burgos]] poeta eta kazetaria (Almeria) itzulpena # [[Carmen Gil Martinez]] idazlea. (Cadiz) # [[Carmen Portinho]] (itzulpena) (Brasil) # [[Catherine Destivelle]] eskalatzailea (Frantzia) # [[Cécile Rol-Tanguy|Cécile Rol]] Erresistentea. Frantzia. Itzulpena # [[Celinda Arregui]] politikaria, feminista (Txile) # [[Claire Goll]] kazetaria, idazlea bakearen aldeko altibista (Alemania-Frantzia) # [[Claudia Paz y Paz]] giza eskubideen defentzailea # [[Consuelo Álvarez Pool]] idazlea (Katalunia) # [[Cony Carranza Castro]] feminista, hezitzailea (El Salvador) # [[Cora Ratto de Sadosky]] matematikaria eta ekintzailea (ARgentina) # [[Dacia Maraini]] eleberrigilea (Italia) # [[Diane di Prima]] Poeta (EEBB) itzulpena # [[Dilhan Eryurt]] astronomoa, astrofisikaria (Turkia) # [[Dora Alonso]] Kazetaria eta idazlea (Kuba) itzulpena # [[Dorothea Klumpke]] astronomoa. EEBB # [[Dorothee Sölle]] Poeta eta teologoa. Itzulpena # [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón (Idazlea)]] Zafra. Itzulpena # [[Ebru Timtik]] abokatu kurdua. (Istambul) # [[Elena García Armada]]ingeniaria, asmatzailea (Santander) # [[Elodia Zaragoza-Turki]] idazlea,poeta,editorea # [[Emilie Flöge]] jostuna # [[Emma Chacón i Lausaca]] musikagilea (Bartzelona) itzulpena # [[Emma Lehmer]] matematikaria (Estatu Batuak) itzulpena # [[Encarnación Cabré]] arkeologoa (Madril) itzulpena # [[Eugenia Sacerdote de Lustig]] zientzilaria (Turin-Buenos Aires) (Itzulpena) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Paris) (Itzulpena) # [[Fanny Bullock Workman]] bidaiaria, idazlea, itzulpena # [[Filipa César|Filipa Cesar]] zinema zuzendaria (Portugal) itzulpena # [[Florence Rena Sabin]] zientzialaria. (EEBB) itzulpena # [[Francisca Vives]] historialaria (Cadiz) itzulpena # [[Gabrielle Roy]] Kanadar idazlea. (Kanada) # [[Gertrude Jekyll]] Lorezaina (Erresuma Batua) # [[Gloria Anzaldúa]] idazlea. aktibista (EEBB) itzulpena # [[Guadi Galego]] abeslaria (Galizia) (Itzulpena) # [[Hayley Westenra]] abeslaria (Zeelanda Berria) itzulpena # [[Helin Bölek]] abeslaria (Turkia) # [[Helena Maleno]] aktibista (El Ejido) Itzulpena # [[Ida Vitale]] idazlea. (Uruguai) itzulpena # [[Idea Vilariño]] idazlea. itzulpena # [[Inma Chacón]] idazlea (Zafra) itzulpena # [[Irene Solà]] idazlea, artista (Katalunia) # [[Irene Vallejo Moreu]] filologa eta idazlea (Zaragoza) # [[Irma Alicia Velásquez Nimatuj|Irma Alicia Velásques Nimatuj]]Guatemala, kazetaria eta antropologoa # [[Isabella Bird]] bidaiaria. idazlea (itzulpena) # [[Isabel Bono]] poeta, (Malaga) itzulpena # [[Jacinta Ortiz]] poeta (Granada) # [[Jennifer Doudna]] biokimikaria (EEBB) itzulpena # [[Jessie Fauset]] Poeta amerikarra itzulpena # [[Jessica Anderson]] idazle Australiarra. itzulpena # [[Jineth Bedoya]] Kazetaria. (Kolonbia) itzulpena # [[Joan Jara]] dantzaria (Txile) Victor Jararen bikotea # [[Joanne Chory]] biologoa. EEBB itzulpena # [[Josefa Llanes Escoda]] sugrafista (Filipinas) itzulpena # [[Judith Wright]] idazlea (Australia) itzulpena # [[Julia Antivilo]] artista (Txile) # [[Julie-Victoire Daubié]] idazle franziarra. itzulpena # [[Katharine Tynan]] idazle, Irlanda, itzulpena # [[Kenojuak Ashevak|Kenojuak Ashevah]]margolaria (Kanada) # [[La Yegros]] abeslaria (ARgentina-Okzitania # [[Laura Freixas]] idazlea (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Leda Valladares]] abeslaria,(Argentina) (itzulpena) # [[Leila Aboulela]] sudandar idazlea (Itzulpena) # [[Leona Chalmers]] aktorea eta asmatzailea. EEBB. itzulpena # [[Leonor Orosa]] Koreografoa (Filipinak) # [[Lian Monserrate]] Muralgilea (Estatu Batuak) # [[Elizabeth Magie]] asmatzailea. (EEBB). Itzulpena # [[Lucía Garibaldi]] Zinegilea (Uruguai) Itzulpena # [[Luisa Capetillo]] anarkista, sindikalista, faminista (Puerto Rico) itzulpena # [[Magda Szabó|Magda Szabo]]idazlea (Hungaria) # [[María Andresa Casamayor]] matematikaria (Zaragoza) itzulpena # [[Maria Aurèlia Capmany]] eleberrigile, antzerkigile (Katalunia) itzulpena # [[Maria Isabel Barreno]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[Maria Beasley]]. Asmaztzailea. (EEBB) # [[María Cumplido]] matematikaria. (itzulpena) # [[María Malla]] idazlea, katalana. itzulpena # [[María Mariño]] idazlea. (Galizia). itzulpena # [[Maria Pereira]] Asmatzailea (Portugal) # [[María Salvo]] Antifrankisgta (Bartzelona) itzulpena # [[Maria Teresa Horta]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[María Teresa León]] idazlea (Errioxa) itzulpena # [[María Vallet Regí|María Vallet Regi]] Kimikaria (Kanaria) # [[María Y. Orosa|Maria Y. Orosa]] Medikua eta ikertzailea # [[Mariama Bâ]] idazlea (SEnegal) # [[Marica Campo]] idazlea (GAlizia) # [[Marie Hankel]] Esperanto idazlea, sufragista (Alemania) itzulpena # [[Marie Paradis]] alpinista Suitzarra. Itzulpena # [[Marie Under]] idazlea (Estonia) itzulpena # [[Marion Donovan]] asmaitzailea. EEBB. itzulpena # [[Mariví Ibarrola]] argazkilaria. (Naiara). itzulpena # [[Marivi Iturbe Etxeberria]] gizarte laguntzailea. Etxebarri. itzulpena # [[Margaret Harwood|Margaret Harwook]] Astronomoa (Estatu Batuak) itzulpena # [[Margaret Burbidge]] Astronomoa. (Inglaterra) itzulpena # [[Margarida Borràs]] Transexuala (Valentzia) # [[Margarita Michelena]] poeta (Mexiko) # [[Margarita Parra Álvarez]] Kimikaria, (Valentzia) # [[Martha Coston]]asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Marta Elena Casaús Arzú]] historialaria eta idazlea.(Guatemala) # [[Maruja Mallo]] margolaria (Galizia) itzulpena # [[Melitta Bentz]] asmatzailea alemaniarra itzulpena # [[Mercè Company]] idazlea (Katalunia) itzulpena # [[Mercè Ibarz]] idazlea (ARagoi) # [[Mikeas Sánchez]] poeta, irakaslea, idazlea (Mexiko) # [[Mónica Cahen D'Anvers]] kazetaria (Argentina) itzulpena # [[Montserrat Gudiol]] margolaria, (Bartzelona) itzulpena # [[Montserrat Torrent i Serra]] organojolea. (Bartzelona) itzulpena # [[Nella Larsen]] idazlea Afrikar-amerikarra. Itzulpena # [[Nellie Campobello]] idazlea eta dantzaria (Durango-Mexiko) itzulpena # [[Nerea Irigoyen]] zientzialaria. Zaragoza # [[Ngaio Marsh|Ngaio Marsh]] idazle, antzerlea. itzulpena # [[Olga Orozco]] poeta (Agentina) Itzulpena # [[Orsola Casagrande]] (Italia) # [[Pamela Hinkson]] idazle anglo irlandarra # [[Patricia Bath|Patricia Bath]] Medikua. itzulpena # [[Paula Nenette Pepín]] musikaria. # [[Paula Wiesinger]] eskiatzaile italiarra (Izulpena) # [[Paulina Chiziane]] idazle Monzambike. Itzulpena # [[Pilar del Río|Pilar del Rio]] kazetaria eta itzultzailea.(Granada). (itzulpena) # [[Pilar Alonso Ibañez]] etnografoa, historialaria (Markiz, Araba) itzulpena # [[Pilar Bellver]] idazlea, feminista (Jaen) itzulpena # [[Policarpa Salabarrieta]] ekintzalea (Kolonbia)(Itzulpena) # [[Raina Telgemeier]] komikigilea. (EEBB) itzulpena # [[Rosalinda L. Orosa]] Idazlea (Filipinak) # [[Saiza Nabarawi]] idazlea, feminista (Egipto) (Itzulpena) # [[Sagrario Vera Gordo]] Gerrillaria. (Badajoz) # [[Sandra Morán]] abeslaria, politikaria (Guatemala) itzulpena # [[Sara Curruchich]] abeslaria. Guatemala. itzulpena # [[Sarah Mather]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Severina Luna de Orosa]] medikua eta idazlea (Filipinak) # [[Silvia Cuevas Morales|Silvia Cuevas]] idazlea Txile. itzulpena # [[Stefi Troguet]] Alpinista (Andorra) # [[Susana Malón]] astronomoa (Zaragoza) Itzulpena # [[Susana Thénon]] itzultzaile, poeta (ARgentina). Itzulpena # [[Susana Vera]] argakilari-kazetaria (Iruñea) itzulpena # [[Suceso Portales]] jostuna eta anarko-sindikalista (Extremadura) # [[Syra Alonso]] idazlea, (Galizia). itzulpena # [[Teresa Eguibar]] eskulturea (Madril). itzulpena # [[Teresa Flores]] Feminista, ekintzailea (Txile) # [[Teresa Meana]] ekintzaile feminista (Gijón) # [[Vandana Shiva]] Idazlea. (India) (Itzulpena) # [[Violette Leduc]] Idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Violette Szabo]] Espia (Erresuma Batua) # [[Yaa Gyasi]] idazle afroamerikarra.(Ghana) itzulpena # [[Yasmina Reza]] idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Zenobia Camprubí]] idazlea eta itzultzailea itzulpena }} ====2018-2019==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agustina Otaola]] ----'''SORTUA''' Erraketista (Errenteria) # [[Alaitz Muro]] ef-- '''SORTUA''' ipuin kontalaria eta margolaria (Durango) # [[Amaia Aroma Lejarreta]] ef-- '''SORTU''' Txistularia (Abadiño) # [[Ainhoa Zuazua]] ef-- '''SORTUA''' Abeslaria (Ermua) # [[Angelita Alberdi]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Arantzazu Ametzaga]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea # [[Ascensión Badiola]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea(Bilbo) # [[Aurora Abasolo]] efef '''SORTUA''' Abeslaria (Durango) # [[Begoña Sopelana]] efef '''SORTUA''' Kooperantea, soziologoa (Iurreta) # [[Benita Uribarrena]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea antifaxista (Durango) # [[Damaris Pan]] ef--'''SORTUA''' artista (Mallabia) # [[Digna Garitaonandia]] efef '''SORTUA''' Erraketista # [[Dina Bilbao]] efef '''SORTUA''' Kirolaria (Ondarroa)) # [[Eladia Altuna]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Irura) # [[Elena Olabe]] ef-- '''SORTU''' Poeta (Durango) # [[Elena Solatxi]] ef--'''SORTUA''' Eskultorea (Bilbo) # [[Elena Orobiogoikoetxea]] ----'''SORTUA''' Piano jolea (Durango) # [[Emilia Gomez]] ----'''SORTUA''' Erraketistan. (Valentzia) # [[Estibalitz González]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Ermua) # [[Eugenia Iriondo]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Eibar) # [[Gloria Agirre]] ef-- '''SORTUA'''Erraketista (Asteasu) # [[Gloria Zubia]] efef '''SORTU''' ekintzailea (Durango) # [[Ines Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango) # [[Irati Eguren]] ef-- '''SORTUA''' Arkitektoa, ilustratzailea (Durango) # [[Irene Ibaibarriaga]] efef'''SORTU''' Erraketista (Ermua) # [[Jesusa Garitaonandia]] efef '''SORTU''' Erraketista (Mallabia) # [[Juana Elgezabal]] efef '''SORTUA'''Enpresaria (Derio) # [[Juanita Ibaibarriaga]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea (Ermua) # [[Juanita Mir]] efef '''SORTUA''' Kazetaria, idazlea (Iruñea) # [[Juanita Unzueta]] efef '''SORTUA''' Dantzaria (Eibar) # [[Julia Klaudia Gabilondo]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Mungia) # [[June Arbeo]] ef-- '''SORTUA'' Atleta (Durango) # [[Kattalin Agirre]] efef '''SORTUA''' Mugalaria, Frantziako erresistentziako kide (Sara) # [[Koro Benito]] ef-- '''SORTUA''' Poeta (Lumbrales) # [[Lara Izagirre]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Zornotza) # [[Libe Goñi]] ef-- '''SORTUA''' Irakaslea (Oteitza) # [[Lidia Cañete]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria (Durango) # [[Lourdes Munitxa]] efef '''SORTUA''' Euskaltzalea (Zornotza) # [[Lucia Areitioaurtena]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Ermua) # [[Luz Zalduegi]] efef '''SORTUA''' Albaitaria (Mallabia) # [[Maddi Barber]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Lakabe) # [[Maitane Alonso]] ef-- '''SORTU''' Ikertzailea,asmatzailea (Sodupe) # [[Maria Ana Bidegaray]] ---- '''SORTU''' Idazlea, feminista (Hazparne - Lapurdi) # [[Maria Arrillaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Elgoibar) # [[Maria Camino Oskoz]] efef '''SORTUA''' Maistra. (Iruñea) # [[Mari Carmen Lasagabaster]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Mari Carmen Madariaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Igorre) # [[Maria Antonia Uzkudun]] --ef'''SORTUA''' Erraketista (Anoeta) # [[Maria Luisa Alberdi]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Maria Luisa Senar]] --ef'''SORTUA'''Erraketista (Pasaia) # [[Maria Pilar Urriza]] ef--'''SORTUA''' Dantzaria (Lantz) # [[Maria San Juan de Garonda]] ---- '''SORTUA'' emagina. inkisizioa sutan erre zuen (Mungia) # [[Maribi Unamuno]] ---- '''SORTUA''' Filologoa. (Aulesti) # [[Meritxel Relaño]] ef-- '''SORTUA''' Unicefeko arduradun nagusia Yemenen (Durango) # [[Mila Salterain]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Durango) # [[Miren Alazne Iruretagoiena]] ef-- '''SORTU''' ekintzailea (Zarautz) # [[Miren Maortua]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Zaldibar) # [[Miren Uzkudun]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Asteasu 1922-) # [[Nerea Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango 1964- ) # [[Oihana Azkorbebeitia]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1981- ) # [[Paula Lamarain]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1924-2018) # [[Rosa Soroa]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Elduaien 1945- ) # [[Rosario Aranburu]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1921-2015) # [[Silvia Trigueros]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1976) # [[Teri Ibarrola]] ---- '''SORTUA''' Ipuin kontalaria (Aulesti) # [[Vanessa Goikoetxea]] ef-- '''SORTU''' abeslaria (Florida 1980- ) # [[Zoila Askasibar]] ef-- '''SORTUA''' inprimatzailea (Elgeta 1877-1945) # [[Shakuntala Devi]] efef Idazlea (India) (Itzulpena) # [[Almudena Hernando]] ---- arkeologoa (Madril 1959)(itzulpena) # [[Gisella Perl]] efef Ginekologoa judua (Hungaria 1907-1988) (itzulpena) # [[Luna Miguel]] ef-- idazlea (Alcalá de Henares 1990- ) (itzulpena) # [[Mae Jemison]] ef-- ingeniari (Alabama 1956- ) (Itzulpena) # [[Maria Antonia Canals]] ef-- matematikaria (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Mercedes Colás]] efef Maiatzeko plazako amak (Argentina 1925-2021) (Itzulpena) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Hobetuak === ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Elorriaga]] (Iurreta) # [[Ana Diez]] zinemagilea (Tutera) # [[Amaia Iturbide]] idazlea (Bilbo-Getxo) # [[Ariane Lopez-Huici|Ariane López Huici]] argazkilari lapurtarra. # [[Erika Lagoma]] Bertsolaria, feminista (Lesaka-Durango) # [[Gurutzi Arregi]] etnografoa (Durango) # [[Iñaxi Etxabe]] Bertsolaria, (Zumaia-Zarautz) # [[Isabel Coixet]] zinegilea (Katalunia) # [[Itziar Mendizabal]] Dantzaria (Gipuzkoa # [[Luzia Goñi]] bertsolaria (Basaburua) # [[Maider Fernandez]] zinegilea (Donostia) # [[Maria Zambrano]] idazlea (Madril) # [[Martina Ibaibarriaga]] gerrillaria (Berriz) # [[Matxalen Ziarsolo]] saskibaloi jokalaria (Ermua) # [[Oihana Alkorta]] musikaria (Orio-Zarautz) # [[Primi Erostarbe]] panderojolea eta irrintzilaria (Oñati) # [[Teodora Zuloaga]] zeramikaria (Madril-Segovia) # [[Trota Salernokoa]] ginekoloagoa(Italia) # [[Alfonsina Strada]] txirrindulari argentinarra (Mototsa) }} ==== 2018-2019 ==== # [[Balendiñe Albizu]] efef Idazlea (Zumaia) # [[Gurutze Frades]] ef-- Kirolaria (Durango-Iurreta) # [[Lourdes Unzueta]] ef-- Idazlea (Durango) # [[Uri Ruiz Bikandi]] efef Idazlea (Durango) == HOBETUAK == === Hobetuak 2023 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Sonia Etxezarreta]] '''--ef'''mahai-tenislaria (Irun 1968?- 2011) # [[Yusra Mardini]] '''ef--'''igerilaria, errefuxiatua (Siria 1998) # [[Olatz González]] '''ef--'''antropologoa (Bilbo 1973) # [[Eider Cardeñosa]] '''ef--'''karateka (Gasteiz 1995) # [[Graziana Barrenetxea]] '''----'''sorginkeriaren biktima (Zugarramurdi 1540-Logroño 1610) # [[Ainara Elbusto]] '''ef--'''txirrindularia (Nafarroa 1992) # [[Patricia López Arnaiz]] '''ef--''' (Gasteiz 1981) # [[Sofia Otero]] '''ef--'''aktorea (Basauri 2013) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] '''ef--'''film zuzendaria, gidoilaria (Laudio 1984) # [[Kim Ju-ae]] '''ef--'''Kim dinastiako kidea (Ipar Korea 2013) # [[Barbara Stanwyck]] '''efef'''aktorea (AEB 1907-1990) # [[Glenn Close ]] '''ef--'''aktorea (AEB 1947) # [[Lola Baldrich]] '''ef--'''aktorea (Toledo 1967) # [[Lola Herrera]] '''ef--'''aktorea (Valladolid 1935) # [[Federica Montseny]] '''efef'''anarkista, idazlea (Madril 1905-Frantzia 1994) # [[Céline Laguarde]] '''efef'''argazkilaria (Lapurdi 1961) # [[Aroa Gorostiza]] '''ef--'''txirrindularia (Elorrio 2002) # [[Anna Muzytxuk ]] '''ef--'''xake-jokalaria, aktibista (Ukraina 1990) # [[Clara Azurmendi]] '''ef--'''badminton kirolaria (Donostia 1998) # [[Irene Papas]] '''efef'''aktorea, abeslaria (Grezia 1926-2022) # [[Uxue Apaolaza]] '''ef--'''idazlea (Hernani 1981) # [[Hélène Carrère d'Encausse]] '''efef'''historialaria (Paris 1929) # [[Lisa Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Maggie Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Emakumearen historia]] emakumearen eginkizuna historian zehar # [[Oihana Azkorbebeitia]] '''ef--'''korrikalaria (Abadiño 1981) # [[Ione Irazabal]] '''ef--'''aktorea (Elorrio 1963) # [[Hürrem Sultan]] haseki sultan (Poloniako Erresuma,?-Otomandar Inperioa,1558) # [[Irene Atenaskoa]] '''--ef'''enperatrizea (Atenas,752-Lesbos,803) # [[Angelique du Coudray]] '''--ef'''emagina (Frantzia, 1712-1794) # [[Enara López]] '''ef--'''txirrindularia (Bilbo 1997) # [[Genero-rol]] # [[Genero-desparekotasun]] # [[Louise Joy Brown]] '''ef--'''1. probeta umea (Erresuma Batua 1978) # [[Marije Fullaondo]] '''ef--'''politikaria (Getxo, 1964) # [[Francisca Pizarro Yupanqui]]'''ef--'' Quispe Sisa eta Francisco Pizarroren alaba (Peru,1534-Cáceres,1598) # [[Hassiba Ben Bouali]] '''efef''Aljeriako Independentzia Gerrako gudaria (1938 - 1957) # [[Irene Paredes]] '''ef--'''futbolaria (Legazpi 1991) # [[Oihane Hernandez]] '''ef--'''futbolaria, defentsa (Sopela 2000) # [[Misa Rodríguez]] '''ef--'''futbolaria, atezaina (Kanariak 1999) # [[Filipa Moniz]] '''ef--'''Kristobal Kolonen emaztea (Portugal, 1455-1485) # [[Agatha Barbara]] '''efef'''presidentea, aitzindaria (Malta 1923-2002) # [[Elena Furiase]] '''ef--'''aktorea, idazlea (Madril 1988) # [[Itsaso Arana]] '''ef--'''ktorea, zuzendaria (Nafarroa 1985) # [[Ane Santesteban]] '''ef--'''txirrindularia (Errenteria 1990) # [[Maite Ruiz de Larramendi]] '''ef--'''pilotari ohia (Beasain 1973) # [[Claudia Zornoza]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Madril 1990) # [[Alexia Putellas]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Bartzelona 19) # [[Susana Zapke]] '''ef--'''musikologoa (Gipuzkoa 1965) # [[Maite Agirre ]] '''ef--'''aktore, antzerkigilea (Zarautz 1955) # [[Noe Itō]] '''efef'''aktibista, eraila (Japonia 1895-1923) # [[Edmonia Lewis]] '''efef'''eskultorea (AEB 1844-Londres 1907) # [[Libe Mimenza]] '''ef--'''kazetaria, ikertzailea (Elorrio 1988 19) # [[Maddalen Dorronsoro Amiano]] '''ef--'''abesbatza zuzendaria (Lezo 1987) # [[Aintzane Encinas]] '''ef--'''futbolaria ohia, entrenatzailea (Donostia 1988) # [[Alba Redondo]] '''ef--'''futbolaria, aurrelaria (Albacete 1996) # [[Jennifer Hermoso]] '''ef--'''futbolari aurrelaria eta erdilaria (Madril 1990) # [[Ainhoa Cantalapiedra]] '''ef--'''abeslaria (Galdakao, 1980) # [[Zoleka Mandela]] '''efef'''aktibista (Hegoafrika, 1980-2023) # [[Ana Terradillos]] '''ef--'''kazetaria (Donostia 1973) # [[Lidia Valentín ]] '''ef--'''pisu-jasotzailea (Leon 1985) # [[Maite Oroz]] '''ef--'''futbolaria (Nafarroa 1998) # [[Adania Shibli]] '''e---'''idazlea (Palestina, 1974) # [[Rafeef Ziadah]] '''e---'''poeta (Libano, 1979) # [[Yolanda Alzola]] '''ef--'''telebista aurkezlea (Bizkaia, 1970) # [[Silvia Intxaurrondo]] '''ef--'''kazetaria (Barakaldo, 1979) # [[Miren Arzallus]] '''----'''moda historialaria, ikertzailea (Bilbo 1978) # [[June Ansoleaga]] '''ef--'''kazetaria (Sopela 1987) # [[Zuriñe Zulaika]] '''----'''metereologoa, fisikaria (?, ?) # [[Maria Eugenia Luc]] '''ef--'''musikagilea ( Argentina/Euskal Herria 1958) # [[Yurena]] '''ef--'''abeslaria (Santurtzi 1969) # [[Amanirenas]] '''e-e-'''erregina eta gobernadorea (Kuxeko Erresuma, K.a.57 - K.a.10) # [[Gabriela Silang]] '''efef'''Filipinetako heroia (Filipinak, 1731-1763) # [[Bene Bergado]] '''----'''artista, eskultorea (Salamanca/Bizkaia 1963) # [[Margarita López Maturana]] '''efef''' moja beatoa, Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (Bilbo 1884-Donostia 1934) # [[Diana Krall]] '''ef--''' piano-jotzailea eta jazz abeslaria (Kanada 1964) # [[Maria Gebara]] ---- idazlea (Valladolid, ? - ? ,1683) # [[Janire Gonzalez Etxabarri]] ef-- surflaria (Zumaia 2005) }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 18:22, 13 ekaina 2018 (CET) # [[Lankide:Lurdeswiki|Lurdeswiki]] ([[Lankide eztabaida:Lurdeswiki|eztabaida]]) 18:17, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Larrauri|Larrauri]] ([[Lankide eztabaida:Larrauri|eztabaida]]) 18:18, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:OrtuUrti|OrtuUrti]] ([[Lankide eztabaida:OrtuUrti|eztabaida]]) 18:22, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Mototsa|Mototsa]] ([[Lankide eztabaida:Mototsa|eztabaida]]) 11:20, 22 uztaila 2020 (CET) # [[Lankide:Joseintx|Joseintx]] ([[Lankide eztabaida:Joseintx|eztabaida]]) 18:22, 9 urria 2020 (CET) # [[Lankide:Isabeliraurgi|Isabeliraurgi]] ([[Lankide eztabaida:Isabeliraurgi|eztabaida]]) 17:48, 16 urria 2020 # [[Lankide:Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[Lankide eztabaida:Mgaraizabal|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:josi|Josi]] ([[Lankide eztabaida:Josi|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:Andremendea|Andremendea]] ([[Lankide eztabaida:Andremendea|eztabaida]]) 16:43, 15 azaroa 2024 (CET) # [[Lankide:JULEBAR|JULEBAR]] ([[Lankide eztabaida:JULEBAR|eztabaida]]) 16:48, 15 azaroa 2024 (CET) == Wikilaguntza == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laguntza:Gida_arina Gida Arina] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf Cómo subir una imagen con la app de Wikimedia Commons] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalizaci%C3%B3n.webm Ejemplo de subida de imagen a Commons, introduciendo geolocalización] == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * Nola igo argazkiak Commons-era? [[c:File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalización.webm|Ordenagailutik (bideoa)]] | [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf App-etik (PDF)] | [[:es:Wikipedia:Encuentros/Wiki_Takes_Vitoria-Gasteiz/Ayuda|Ideia gehiago...]] * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. * [https://amp.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/7892080/magikoa-da-andre-baten-biografia-mundura-zabaltzea/ "Magikoa da andre baten biografia mundura zabaltzea"], EITB - 2021/03/08 * https://www.youtube.com/watch?v=r2Z5CFSLSf8 Lurdes Totorikaguena eta Marisa Barrena Laixiar irratian * [https://mugakultura.eus/2023/11/10/wikiemakumeok-dokumentala-zinebin-estreinatzea-zorte-ikaragarria-da-bozgorailu-potentea-baita/?fbclid=IwAR2YDcgxq21VEdyB3vM1pju0fA9vtxobJH8n6i2sfPmyLhVQJr9Ys2vCTlw/ Bilbon, Zinebin estrenatzea zorte ikaragarria da, bozgorailu potentea baita. Mugalari 2023ko azaroa. ] br6envpodpv9cg53zhtkot5ey5hl577 9984663 9984549 2024-11-29T09:53:29Z Wikimaribarre 88969 /* Emakumeen zerrenda >>> erderaz */ 9984663 wikitext text/x-wiki '''''WikiDurangaldea | Durangaldean egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:5.555 biografia 2024 martxoa.png|thumb|200px|2024.03.08]] [[File:Durangoko wikilariok 5.000 biografia.png|thumb|200px|2023.12.31]] [[File:Durangoko wikilariak 2023.jpg|thumb|200px|2023.07.07]] [[File:WikiEmakumok 3000.jpg|thumb|200px|2023ko otsaila]] [[File:Wikiemakumeok Durango Abendua 2022.jpg|thumb|200px|2022ko abenduaren 1a]] [[Fitxategi:Wikiemakumeok Durango.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko iraila]] [[Fitxategi:Durangoko wikilariak 1500.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko ekaina]] [[Fitxategi:Durangoko Wikilariak.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko apirila]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === EGITEN === # [[Kamal_Ranadive]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kamal_Ranadive (Lurdes) # [[Joan_Feynman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Joan_Feynman (Lurdes) # [[Emma_Lucy_Braun]] https://es.wikipedia.org/wiki/Emma_Lucy_Braun (Lurdes) # [[Aurora_Sampedro_Pi%C3%B1eiro]] https://es.wikipedia.org/wiki/Aurora_Sampedro_Pi%C3%B1eiro (Lurdes) # Espainiako 36ko Gerran fusilatutako emakumeak, SORTU (Marisa) '''Ingelesetik itzultzeko''' # [[Ellen Clark Sargent]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ellen_Clark_Sargent # [[Selina Solomons]] https://en.wikipedia.org/wiki/Selina_Solomons # [[Mary Wood Swift]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mary_Wood_Swift # [[Naomi Anderson]] https://en.wikipedia.org/wiki/Naomi_Anderson # [[Maud Younger]] https://en.wikipedia.org/wiki/Maud_Younger # [[Elizabeth Lowe Watson]] https://en.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Lowe_Watson # [[Edith Ainge]] https://en.wikipedia.org/wiki/Edith_Ainge # [[Margaret Chanler Aldrich]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_Chanler_Aldrich # [[Ann Allebach]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ann_Allebach # [[Caroline Lexow Babcock]] https://en.wikipedia.org/wiki/Caroline_Lexow_Babcock # [[Juanita Breckenridge Bates]] https://en.wikipedia.org/wiki/Juanita_Breckenridge_Bates # [[Emily M. Bishop]] https://en.wikipedia.org/wiki/Emily_M._Bishop # [[Minta Bosley Allen Trotman]] https://en.wikipedia.org/wiki/Minta_Bosley_Allen_Trotman # [[Mithu Sanyal]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mithu_Sanyal (Leire Mi) Catharine Waugh McCulloch - Wikipedia # [[Catharine Waugh McCulloch]] sufragista (AEB 1862-1945) Grandma Gatewood - Wikipedia # [[Granma Gatewood McCulloch]] ultrarail mendi-ibileran aitzindaria (AEB 1887-1973) '''Frantsesetik itzultzeko''' # [[Émilie Carles]] https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89milie_Carles # [[Victoria Mas]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Victoria_Mas # [[Jeanne Humbert]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Humbert # [[Anna Mahé]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Anna_Mah%C3%A9 # [[Capucine Motte]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Capucine_Motte '''SORTZEKO''' # [[Uxue Rey Gorraiz]] idzlea, kazetaria # [[Lola Lopez de Lacalle]] idazlea (Zornotza) # [[Ignacia Altolagirre Camarero]] (h.2023.07.22) # [[Naia Laka]] (Ispaster) https://www.eitb.eus/es/cultura/cine/festival-san-sebastian/videos/detalle/9589117/video-zortzitik-infinitura-recorrido-por-historia-del-cine-vasco-de-mano-de-benito-ansola/ # [[Annette Gonzalez-Etxabarri]] https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20230508/annette-gonzalez-etxabarri-zumaiarra-txapeldun-europako-junior-txapelketan # [[Madalen Etxegarai]] pilotaria. https://goiena.eus/oinati/1727423962644-madalen-etxegarai-haurra-nintzenean-nuen-ametsa-betetzen-nabil # [[Sylvia Lefanu]] zinemagilea. https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/berria-eus_2130955_102.html # [[Nagore Urdapilleta]] Errio dokumentalaren aurkezlea. https://ataria.eus/komunitatea/berria/1727420302628-bere-txikitasunean-orio-zeinen-handia-den-erakutsi-nahi-izan-dugu # [[Maite Ubiria]] kazetaria. https://www.berria.eus/euskal-herria/iparrari-hegoak-ematen_2129951_102.html # [[Pancracia Ollo de la Mata]] Zumalakarregiren emaztea # [[Ainhoa Aldazabal Gallastegi]] # [[Uxua Azpiroz]] hezitzailea https://www.berria.eus/bizigiro/beharrezkoa-da-bizikidetza-oinarri-duten-proiektuak-garatzea-ikastetxeetan_2128805_102.html # [[Heza Sengal]]. emakume yazikia. https://www.berria.eus/mundua/eiren-gustukoak-baginen-erosi-egiten-gintuzten-merkantzia-hutsa-bagina-bezala_2128867_102.html # [[Miren Berasategi Zeberio]] Ikertzailea. https://www.berria.eus/euskal-herria/gizon-gazteek-kontserbadurismorako-joera-dute_2128223_102.html '''Zinegileak - Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian sarituak''' # [[Kim Longinotto]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kim_Longinotto # [[Lourdes Portillo]] https://es.wikipedia.org/wiki/Lourdes_Portillo # [[Deepa Mehta]] https://es.wikipedia.org/wiki/Deepa_Mehta '''Espainiako Gerra Zibileko emakumeak''' # [[Sofia Da Blasco]] https://es.wikipedia.org/wiki/Sof%C3%ADa_Blasco # [[Carolina_Bunjes-Rosenthal]] https://es.wikipedia.org/wiki/Carolina_Bunjes-Rosenthal # [[Isabel Alonso]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Alonso '''Emakume interesgarriak''' # [[Jekaterina Samutsevitx]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yekaterina_Samuts%C3%A9vich # [[Nadezhda Popova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Nadezhda_Popova '''Heroínas de la Unión Soviética''' https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Hero%C3%ADnas_de_la_Uni%C3%B3n_Sovi%C3%A9tica '''Emakumeak eta itsasoa''' https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210924/las-mujeres-ilustres-de-la-historia-naval-en-el-itsasmuseum-de-bilbo-a-traves-del-arte '''Kartzelak''' # Cárcel de mujeres de Málaga https://es.m.wikipedia.org/wiki/Antigua_c%C3%A1rcel_de_mujeres_de_M%C3%A1laga # Antigua cárcel de Segovia. https://es.wikipedia.org/wiki/Antigua_c%C3%A1rcel_de_Segovia # Cárcel la Galera https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1rcel_La_Galera # Cárcel Central/Prisión de Madres Lactantes de San Isidro (Madril) '''EMAKUME ITZULTZAILEAK''' # [[Malika Embarek]] https://es.wikipedia.org/wiki/Malika_Embarek # [[Concha Fernández-Luna Sánchez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Concha_Fern%C3%A1ndez-Luna_S%C3%A1nchez # [[Laura García Corella]] https://es.wikipedia.org/wiki/Laura_Garc%C3%ADa_Corella '''EMAKUME AKTIBISTAK''' # https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Mujeres_activistas # [[María Dimádi]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_Dim%C3%A1di (Leire) # [[Paste Up Morras]], aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Paste_Up_Morras # [[Elizabeth Wathuti]] aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Wathuti (Oiber) # [[Tosia Altman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tosia_Altman # https://es.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Th%E1%BB%8B_Th%E1%BA%AFng # [[Maria Spiridonova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mariya_Spirid%C3%B3nova # [[Yusra Al Barbar]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yusra_al-Barbari palestinarra '''EMAKUME ILUSTRATZAILEAK''' https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Ilustradoras # [[Mitzy Reyes Juárez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mitzy_Reyes_Ju%C3%A1rez # [[Ellen Robbins]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ellen_Robbins # [[Retta aktibisten zerrendan Scott]] https://es.wikipedia.org/wiki/Retta_Scott # [[Bahia Shehab]] https://es.wikipedia.org/wiki/Bahia_Shehab # [[Posy Simmonds]] https://es.wikipedia.org/wiki/Posy_Simmonds '''EMAKUME IDAZLEAK - POETAK''' # [[Olga Rivero]] https://es.wikipedia.org/wiki/Olga_Rivero_Jord%C3%A1n '''EMAKUMEAK ZIENTZIAN''' # [[Ruth Pfau]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ruth_Pfau # [[Gloria Long Anderson]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Gloria_Long_Anderson # [[Clémence Royer]] https://es.wikipedia.org/wiki/Cl%C3%A9mence_Royer # [[Tilly Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger # [[Isabel Clifton Cookson]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Clifton_Cookson # [[Cécile DeWitt Morette]] https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9cile_DeWitt-Morette # [[Wrexie Leonard]] https://es.wikipedia.org/wiki/Wrexie_Leonard # [[Marjorie Lee Browne]] https://es.wikipedia.org/wiki/Marjorie_Lee_Browne '''DENETARIK''' # [[Victorine Brocher]] https://en.wikipedia.org/wiki/Victorine_Brocher (LEIRE MENDIBURU) # [[Esther Afus Ocloo]] aitzindaria (Ghana) https://es.wikipedia.org/wiki/Esther_Afua_Ocloo # [[Margaret A. Wilcox]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_A._Wilcox (Eider) # [[Amineh Kakabaveh]] https://en.wikipedia.org/wiki/Amineh_Kakabaveh (Eider) # [[Comandanta Ramona]] https://es.wikipedia.org/wiki/Comandanta_Ramona Chiapas # [[Trio Artio]] https://www.musicexport.at/artist/trio-artio/ + Berria egunkaria(Eider) # [[Fabiola Letelier]] abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. # [[Ana Belén Montes]] espioia. https://es.wikipedia.org/wiki/Ana_Bel%C3%A9n_Montes # [[Dorothy Levitt]] asmatzailea eta kotxe lasterketetan aitzindaria https://es.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Levitt # [[Isabel Garbayo]] Villa Teresitako sortzailea https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Garbayo == BERRIAK == ==='''Berriak 2024''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Janire Etxabe]] '''SORTUA''' dantzaria da, dantza bertikalean aditua. (Arrankudiaga, Bizkaia, 1979) # [[Celia Santos]] '''SORTUA''' idazlea (Bergara, 1972) # [[Tamara García Iglesias]] '''SORTUA''' zinemagilea eta komisarioa (Lasarte, 1978) # [[Warisha Moradi]] '''SORTUA''' heriotz epaia duen militante kurdua (Kurdistan, XX. mendea) # [[Carmina Merodio Hoyos|Carmina Herodio]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen 6 urtez (Panes, 1920-2006) # [[Parvaneh Kazemi]] '''SORTUA''' matematikaria, mendizale eta mendi gidaria (Teheran, 1970) # [[Mari Campos Roldán]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen umetan (Madril, 1938) # [[Encarna Furundarena Goenaga]] '''SORTUA''' Saturrango kartzelara joaten zen janaria eramatera (Mutriku, 1919-2014) # [[Nai Barghouti]] '''SORTUA''' abeslari eta konposiore (Palestina, 1996) # [[Maria Sanchez Madoz]] '''SORTUA''' pilota epaile profesionala (Laudio, 1996 # [[Araceli González Carballo]] espioia, erizaina (Lugo 1914-Madril 1990) # [[Margarita Ruiz de Lihory]] margolaria, espioia (Valentzia 1889-Albacete 1968) # [[Isona Passola]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Bartzelona 1953) # [[Cristina Martín-Prieto]] futbolaria (Sevilla 1993) # [[Melania Olcina]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1982) # [[Rafaela Carrasco]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1972) # [[Lisi Estaràs]] dantzaria, koreografoa (Argentina 1971) # [[Lorena Nogal]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1984) # [[Luz Arcas]] dantzaria (Malaga 1983) # [[Manuela Carrasco]] flamenko dantzari ijitoa (Sevilla 1958) # [[Lynda Barry]] komikigile eta irakasle estatubatuarra (Wisconsin, 1956) # [[Maria Antónia Palla]] kazetaria eta feminista (Portugal, 1933) # [[Mary Adamson Anderson Marshall]] medikua Edinburgoko 7ak taldekoa (1837-1910) # [[Sara González Lolo]] patin hockey jokalaria (Asturias 1992) # [[Natasha Lee]] patin hockey jokalaria, entrenatzailea (Malaysia/Asturias 1992) # [[María Díez Busqué]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1989) # [[Anna Casarramona Vivas]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1994) # [[Anna Serra]] triatleta (Bartzelona 1968) # [[Mathilde Ollivier]] aktorea, modeloa (Frantzia 1994) # [[Gimena Llamedo]] psikologoa, politikaria (Asturias 1981) # [[Mikey Madison]] aktorea (AEB 1999) # [[Julia Butters]] aktorea (AEB 2009) # [[Samantha Robinson]] aktorea (AEB 1991) # [[Irene Flunser Pimentel]] historialaria (Lisboa, 1950) # [[Cósima Wagner|Cosima Wagner]], Richard Wagner  musikagilearen 2. emaztea (Bellagio, 1837 - Bayreuth, 1930) # [[Verena Wagner]] musikagilea (Alemania, Bayreuth, 1920- Überlingen, 2019) # [[Eva von Bülow]] Cosima Liszt eta Richard Wagnerren alaba (Tribschen, 1867 - Bayreuth, 1942), # [[Anne Rearick]]  argazkilari estatubatuarra (Idaho, AEB, 1960) # [[Pauline Harmange]] idazlea eta feminista (Lille, 1994) # [[Bertha Hirsch Baruch]] poeta, idazle eta sufragista (AEB) # [[Minora Kibbe]] gizarte erreformatzaile eta sufragista (AEB) # [[Emily Bovell|Emily Bowel]] medikua (Londres, 1841-1845) # [[Honor Frost]] urpeko arkeologoa (Erresuma Batua, 1917-2010) # [[Susan Atkins]] kriminala (AEB 1948-2009) # [[Abigail Folger]] oinordeko eraila (AEB 1943-1969) # [[Eva Saldaña]] ekologo aktibista (Madril 1977) # [[Rosalie Varda]] jantzi diseinatzailea (Frantzia 1958) # [[Manuela Fernández Pérez]] artista (Madril 1927-2017) # [[Manuela Saborido Muñoz]] artista (Cadiz 1943) # [[Sofia Crespo]] artista bisuala (Argentina 1991) # [[Mercedes Doménech]] irrati esataria (Asturias 1922-Granada 2002) # [[Barbara Steele]] aktorea (EB 1937) # [[Arantza Toledo]] piraguista (Cuenca 1999) # [[Alice Coffin]] kazetaria eta feminista (Tolosa, Ozitania, 1978) # [[Clara Elizabeth Chan Lee]] # [[Emily Sturge]] # [[Gulielma Lister]] botanikaria (Ingalaterra, 1860-1949) # [[Katharina Wagner]]  eszena zuzendaria da. Bayreutheko Jaialdiaren zuzendaria. (Bayreuth, Alemania, 1978) # [[Isolde Wagner]] Hans von Bülow edo Richard Wagner eta Cosima Wagner-en alaba (Alemania, 1865 - 1919) # [[Blandine von Bülow]]   Hans von Bülow eta Cosima Liszten alaba zen, (Alemania, 1863-1941) # [[Daniela von Bülow]]  piano-jotzailea (Berlin, 1860 - Bayreuth, 1940) # [[Minna Wagner|Minna Wagner,]] aklorea (Saxonia, 1809- Dresden, 1866)    # [[Eva Wagner-Pasquier]]antzerki-enpresaburu da  ( Alemania, 1945) # [[Yang Huanyi]] nushuaren azken hiztuna (Txina 1906-2004) # [[Carme Sansa]] aktorea, ekintzailea (Bartzelona 1943) # [[Ana Romero Galán]] kazetaria, idazlea (Cádiz 1966) # [[Aimée de Heeren]] socialitatea ( Brasil 1903-AEB 2006) # [[Rocío Márquez]] flamenko kantaria (Huelva 1985) # [[Carola Ortiz]] musikagilea, abeslaria, klarinete jolea (Bartzelona 1986) # [[Isabel de Solís]] esklabu kristaua, Granadako Muley Hacén sultan nazariaren ohaidea (? XV. mendea- Sevilla ?) # [[Nani Jiménez]] aktorea, modeloa (Valentzia 1981) # [[Alejandra Herranz]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Mar Cabra]] ikerketa kazetaria (Madril 1983) # [[Marianne Grunberg-Manago]] biokimikaria (Frantzia, 1921-2013) # [[Angela Becerra]] idazlea (Kolonbia, 1957 ) # [[Codou Bop]] soziologoa, kazetaria, feminista (Senegal, ?) # [[Ana Gomes]] portugaldar diplomazialari eta politikaria (Lisboa, 1954) # [[Maria Filomena Mónica]] portugaldar soziologoa (Lisboa, São Mamede, 1943) # [[Ayşe Sultan]] otomandar printzesa (1608-1656) # [[Mara Santos]] kanoalaria (Palentzia 1969) # [[María José Campos]] xakelaria (Argentina 1999) # [[Fatma Hatun]] Ahmed I.aren 3. ezkontidea (?Bosnia 1590-Istanbul 1660) # [[Mahfiruz Hatice Hatun]] esklaboa, Ahmed I.a sultanaren 1. ezkontidea (Kaukaso 1590-Istanbul 1620) # [[Hanzade Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1609-Edirne 1650) # [[Gevherhan Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1605- c.1631) # [[Atike Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1614-1674) # [[Abide Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1618-1648) # [[Fatma Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1607-c.1671) # [[Ida Finney Mackrille]] sufragista, politikaria eta hizlaria(AEB, 1867-1960) # [[Luella Johnston]] Enpresaria (AEB, 1958) # [[Elizabeth Thacher Kent]] idazlea (AEB, 1868-1952) # [[Blandine Le Callet]] idazle eta irakasle frantsesa (Frantzia, 1969) # [[Rosa Maria Gilart Jiménez]] brodatzailea (Mallorca 1810-Madril 880) # [[Eugenia Kalnay]] metereologoa (Argentina 1942) # [[Judeline]] abeslaria (Cádiz 2003) # [[Claude Pompidou]] politikaria, 1. dama (Frantzia 1942-2007) # [[Handan Sultan]] otomandar ezkontidea (Bosnia 1565-Istanbul 1605) # [[Halime Sultan]] otomandar ezkontidea (Abkhazia 1576-Istanbul 1623) # [[Safiye Sultan]] otomandar ezkontidea (Albania 1550-Istanbul 1618) # [[Telli Hümaşah Sultan]] otomandar ezkontidea (¿ c.1630-c.1676) # [[Turhan Hatice Sultan]] otomandar ezkontidea eta erregeordea (Rutenia 1627-Edirne 1683) # [[Ana Lena Rivera]] idazlea (Asturias 1972) # [[Emma Maria Harrington]] sufragista (Dinamarka 1881-AEB ?) # [[Ángela Cenarro Lagunas]]  feminista eta historialaria  (Zaragoza, 1965) # [[Aurélie Valognes]] eleberrigilea (Frantzia, 1983) # [[Sandra Myrna D%C3%ADaz]] biologoa (Argentina, 1961) # [[Maria Grazia Cutuli]] kazetaria (Italia 1963-2001) # [[Babe Paley]] socialitatea, editorea (AEB 1915-1978) # [[Nona Sobo]] aktorea, modeloa (Tailandia/Bartzelona 2000) # [[Laura Ramos]] aktorea (Kuba 1978) # [[Araceli González Campa]] kazetaria (Madril XX. mendea) # [[Paloma Chamorro]] kazetaria (Madril 1949-2017) # [[María Josefa Pimentel Téllez-Girón]] aristokrata (Madril 1752-1834) # [[Ann Hui]] aktorea, film zuzendaria (Txina 1947) # [[Sylvia Chang]] film zuzendaria, idazlea (Txina 1953) # [[Ángela Rodicio]] kazetaria, idazlea (Ourense 1963) # [[Laura de Force Gordon]] hizlaria, kazetaria, sufragista (AEB) # [[Stella Wynne Herron]] idazlea, sufragista (AEB) # [[Taneko Suzuki]] zientzilaria eta ikertzailea (Japonia, 1926-2020) # [[Gülistan Sönük]] politikaria (Kurdistan, 1993) # [[Margarita Torres]] historialaria (León 1969) # [[Hai Yan]] ekintzailea, idazlea (Txina 1954) # [[Maria Pilar Perea Sabater]] filologoa (Bartzelona 1960) # [[Melani García]] abeslaria (Valentzia 2007) # [[María Luisa Cava de Llano Carrió]] legelaria, politikaria (Bartzelona 1948) # [[Azahara Palomeque Recio]] kazetaria, idazlea, poeta (Kordoba 1986) # [[Mirela]] abeslaria (Madril 1990) # [[Alejandra Kindelán]] ekonomialaria (Venezuela 1971) # [[Zina%C3%ADda Ierm%C3%B3lieva]] mikrobiologoa (Errusia, 1898-1974) # [[Marie Pascale Osterrieth|Marie-Pascale Osterrieth]] Belgikako antzerki- eta zinema-zuzendari eta produktorea (Basoko, 1956) # [[Charo Garaigorta]] artista (Coruña 1961)  # [[Anna Caballé Masforroll]] idazlea (Bartzelona 1954) # [[Lydia Flood Jackson]] enpresaburua, sufragista (AEB 1862-1963) # [[Mar%C3%ADa de los %C3%81ngeles Cardona Florit]] botanikaria (Menorca-Bartzelona, 1940-1991) # [[Pacita Abad]] margolaria (Filipinas, 1946-2004) # [[Lida Abdul]] artista (Afganisgtan, 1973) # [[María Izquierdo (margolaria)|Maria Izquierdo (margolaria)]] (Mexiko, 1902-1955) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló, 1993) # [[Kathleen Norris]] eleberrigilea, aktibista, (AEB ) # [[Emily Arnesen]] zoologoa (Norvegia, 1867- 1928) # [[Laura Marling]] folk abeslaria (Erresuma Batua, 1990) # [[Amalia Eriksson]] merkataria, asmatzailea (Suedia 1824- 1923) # [[Ada Kariakoa]] satrapa (Turkia, K.a IV. Mendea-K.a 326)   # [[Artemisia II.a Kariakoa]] satrapa (TurkiaK.a 410-K.a) # [[Linda Kasabian]] Manson familiakoa (AEB 1949-2023) # [[Patricia Krenwinkel]] hiltzailea, Manson familiakoa  (AEB 1947) # [[Mary Brunner]] hiltzaile kidea, Manson familiakoa (AEB 1943) # [[Rosa Navarro Durán]] filologoa, idazlea, irakaslea (Girona 1947) # [[Young Miko]] rap abeslaria, futbolari ohia (Puerto Rico 1997) # [[Brequette Cassie]] abeslaria, dantzaria (Hegoafrika/Madril 1984) # [[Lorena Gómez (abeslaria)]] (Lleida 1986) # [[Ruth Lorenzo]] abeslaria (Murtzia 1982) # [[Roser Batlle]] Catalunyako pedagogoa (Bartzelona 1954) # [[Henriette Delamarre de Monchaux]] geologoa, paleontologoa (Frantzia, 1854-1911) # [[Jessica Gallagher]] paralinpiar eskiatzailea, atleta, txirrindularia (Australia 1986) # [[Claire Keefer]] atleta paralinpiarra (Australia 1995) # [[Madeleine Hogan]] paralinpiar xabalinlaria (Australia 1988) # [[Hollie Arnold]] paralinpiar xabalinlaria (EB 1994) # [[Donna Smith (atleta)]] paralinpiar xabalinlaria, gsaskibaloi jokalaria (Australia 1965-1999) # [[Julie Russell]] paralinpiar pisu jasotzailea, saskibaloi jokalaria (Australia 1951) # [[Grace Anozie]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Lucy Ejike]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Fatma Omar]] paralinpiar pisu jasotzailea (Egipto 1973) # [[Josephine Orji]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1979) # [[Georgianna Offutt]] sufragista eta medikua (AEB) # [[Sarah Massey Overton]] emakumeen eskubideen aldeko emintzailea (AEB) # [[Stacey Gillian Abe]] artista garaikidea # [[Tomie Ohtake]] artista bisuala (Japonia/Brasil 1913-2015) # [[Maryní Callejo]] musika ekoizle aitzindaria, moldatzailea, piano-jolea, abeslaria (Madril 1944) # [[Özlem Becerikli]] paralinpiar pisu jasotzailea (Turkia 1980) # [[Amalia Pérez]] paralinpiar pisu jasotzailea (Mexiko 1977) # [[Olivia Breen]] paralinpiar atleta (Gales 1996) # [[Sophie Hahn]] paralinpiar atleta (EB 1997) # [[Verônica Hipólito]] paraliniar lasterkaria (Brasil 1996) # [[Tara (abeslaria)]] (Coruña 1950) # [[Ángela Carrasco]] abeslaria (Dominikar Errepublika 1951) # [[La Dama]] abeslaria (Sevilla 1986) # [[Mónica Naranjo]] abeslaria (Girona 1974) # [[Virgínia Leone Bicudo]] soziologoa, psikoanalista (Brasil 1910-2003) # [[Katherine Reed Balentine]] sufragista (AEB,1875-1934) # [[Anna M. Morrison Reed]] egunkari eta aldizkaria fundatzailea (AEB, 1849-1921) # [[Albertine Sarrazin]] idazlea (Frantzia, # [[Isabelle Anguelovski]] ekologoa, ikertzailea (REims, 1978) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló de la Plana, 1993) # [[Amalia de Llano]] idazle eta aristokrata (Espainia, 1822-1874) # [[Edith Farkas]] meteorologoa, ikertzailea (Hungaria-Zeelanda Berria, 1921-1993) # [[Kimberlé Williams Crenshaw]] abokatua, irakaslea, feminista (AEB 1959) # [[Beatrice Duodu Owusu]] kazetaria (Ghana 1964) # [[Agnes Sj%C3%B6berg]] albaitaria (Finlandia, 1888-1964) # [[Olga Rodriguez]] kazetaria (León 1975) # [[Jessica Abel]] komikigilea (AEB 1969) # [[Zillah Branco]] aktibista ( Brasil 1936) # [[Jaldia Abubakra]] ekintzailea (Palestina/Espainia 1967) # [[Mònica Bernabé Fernández]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Pilar Albajar]] argazkilaria (Huesca 1948) # [[Selina Solomons]] sufragista (AEB 1862- 1942) # [[Ellen Clark Sargent]] sufragista (AEB 1826-1911) <br /> <nowiki>}}</nowiki> ==='''Berriak 2024''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Beatriz Akizu Aizpiri]] '''SORTUA''' Eusko Ikaskuntzako arlo sozio-politiko, dibertsitate eta kohesioko koordinatzailea (Soraluze, 1969) # [[Onintze Villanueva Goikoetxea]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea, dantzazalea, dantza-irakaslea (Mexiko, 1955) # [[Belen Urutxurtu]] ef-- '''SORTUA''' txistularia, eskultorea eta Arte irakaslea (Berriz, 1960) # [[Julene Etxenike]] --ef '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Irun, 1943-2023) # [[Beatriz Gámiz Mata]] ----'''SORTUA''' kriminologoa, politikaria eta alkatea (Ermua, 1983) # [[Resurrección Martínez Sánchez]] efef '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1898-1936) # [[Consolación Martínez Sánchez]] '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1896-1936) # [[Teresa Velasco Soto]] '''SORTUA''' zigarrogilea, politikaria (Errioxa, 1902-?) # [[Felisa Vidorreta Miruri]] '''SORTUA''' maistra fusilatua (Errioxa, 1890-1936) # [[Mercedes López Cotarelo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua  (Irun, 1914 - Lesaka, 1936)  # [[Leire Retegi Fernández]] '''SORTUA''' txistularia eta txistu irakaslea da (Leitza, 2002) # [[Luciana Larreategi Arizaga]] '''SORTUA''' (Eibar, Gipuzkoa, 1912-2003) # [[Lloy Galpin]] sufragista, idazlea (AEB, 1877-1935) # [[Ana María Cuervo]] biokimikaria (Bartzelona 1966) # [[Marta Pujol Ferrusola]] arkitektoa (Bartzelona 1959) # [[Glenna Cabello]] politologoa, kontsul (Venezuela 1959) # [[Margaret Leahy]] aktorea (EB 1902-AEB 1967) # [[Norma Talmadge]] aktorea (AEB 1894-1957) # [[Constance Talmadge]] aktorea (AEB 1898-1973) # [[Natalie Talmadge]] aktorea, gidoilaria (AEB 1996-1969) # [[Cátia Montes]] gizarte hezitzailea, suhiltzailea, ijitoa (Portugal ?) # [[Toya Prudêncio]] hezitzailea, aktibista, ijitoa (Portugal ?) # [[Maria Gil]] aktore, aktibista, ijitoa (Portugal 1972) # [[Estelle Faye]] idazle eta aktore frantsesa (1978) # [[Rose Morgan French]] sufragista (AEB, 1859-1929) # [[Ana María Pascual-Leone]] zientzialaria eta farmazialaria (Valentzia, 1930) # [[Nellie Blessing Eyster]] irakaslea, kazetaria, idazlea (AEB, 1836-1922) # [[Eileen Chang]] idazlea (Txina 1920-AEB 1995) # [[Ascensión Marcos]] farmazialaria, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[Mririda n'Ait Attik]] poeta amazigea (Maroko 1900-1940) # [[Maisie Peters]] kantautorea (EB 2000) # [[Rachel Brosnahan]] aktorea (AEB 1990) # [[Elaine May]] aktorea (AEB 1932) # [[Carla Quílez]] aktorea (Bartzelona 2008) # [[Tita Parra]] kantautorea (Txile 1956) # [[Alexia Greziakoa]] printzesa (Grezia 1965) # [[Teodora Greziakoa]] aktorea, printzesa (EB 1983) # [[Olinpia Greziakoa]] modeloa, printzesa (AEB 1996) # [[Marie-Chantal Greziakoa]] diseinatzailea, enpresaburua, printzesa (EB 1968) # [[Marthe Gautier]] pediatra, ikertzailea (Frantzia, 1925-2022) # [[Mar%C3%ADa Mullerat i Bassedas]] maistra, hezkuntza berezian espezializatua (Catalunya 1903 - 1993) # [[Rita Harradence]] biokimikaria (Australia, 1915-2012) # [[Nora Stanton Blatch Barney]] ingeniari zibila (AEB, 1883-1971) # [[Flora Wambaugh Patterson]] mikologoa (AEB, 1847-1928) # [[Jhamak Ghimire]] idazlea (Nepal, 1980) # [[Mireille Havet]] idazlea (Frantzia, 1898-1932) # [[Montserrat Villar Gonzalez]] idazlea (Ourense 1969) # [[Regina Orozco]] aktorea (Mexiko, 1964) # [[Jesusa Rodríguez|Jesusa Rodriguez]] aktorea, antzerki zuzendaria (Mexiko, 1955) # [[Astrid Hadad]] aktorea (Mexiko, 1957) # [[Julieta Egurrola]] aktorea (Mexiko, 1953) # [[Elisa Izaurralde|Elisa_Izaurralde]] biokimikaria molekularra (Uruguai, # [[Céline Bessière]] soziologoa (Frantzia, 1977) # [[Cristina Pacheco]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1941-2023) # [[Susana Chavez-Silverman]] idazlea (AEB, ?) # [[Cristina Lafont]] filosofoa (Valentzia, 1963) # [[Fumiko Enchi]] idazlea (Japonia 1905-1986) # [[Pilar Roig Picazo]] ikertzailea (Valentzia 1949) # [[Isabella Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2007) # [[Josephine Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2011) # [[Irene Greziakoa]] printzesa (Hegoafrika/ Espainia 1942) # [[Pia Getty]] film ekoizlea, zuzendaria (AEB 1966) # [[Benedikte Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1944) # [[Alexandrine Danimarkakoa]] erregina (Alemania 1879- Danimarka 1952) # [[Carolina Matilde Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1912-1995) # [[Viktoria Luise Prusiakoa]] printzesa (Alemania 1892-1980) # [[Rocío Muñoz Morales]] aktorea, aurkezle, modeloa (Madril 1988) # [[Mary Prince]] idazlea eta esklabua (Bermudak...) # [[Edith M. Flanigen]] kimikaria (AEB, 1929) # [[Margaret Fulton]] kazetari gastronomikoa (1924-2009) # [[Claudia Actea]] esklaboa (Anatolia 40-I. mendea) # [[Cándida Jiménez Huelva]] esklabo askatua (Angola, 1845 Huelva, 1951) # [[Rosalia Gómez]] esklabo askatua (Tenerife, 1801-1874) # [[Elena Conti]] biokimikaria eta biologoa (Italia, 1967) # [[Edith Pechey]] medikua (EB 1845-1908) # [[Catherine Raisin]] geologoa (Erresuma Batua, 1855-1945) # [[Winifred Starr Dobyns]] sufragista (AEB, 1886-1963) # [[Mary Roberts Coolidge]] sufragista (AEB, 1860-1945) # [[María Bueno Castellano]] artista (Malaga, 1976) # [[Rukhmabai]] medikua (India 1864-1955) # [[Valérie Mangin]] Frantziako komiki-gidoilaria (Nancy, 1973) # [[Kamala Sohonie]] biokimikaria (India, 1911-1998) # [[Cy Jung]] idazlea (Frantzia, # [[Elula Perrin]] idazlea (Frantzia # [[Anandi Gopal Joshi]] Indiako 1. medikuetako bat (1865-1887) # [[Agnieszka Osiecka]] poeta, kazetaria (Polonia 1936-1007) # [[Jeanette Winterson]] idazlea (EB 1959) # [[Shelagh Delaney]] antzerkigilea, gidoilaria (EB 1938-2011) # [[Madeleine Suediakoa]] printzesa (Suedia 1982) # [[Carina Axelsson]] printzesa, modeloa, idazlea (AEB Aguil1968) # [[Ingeborg Danimarkakoa (1878-1958)]] printzesa (Danimarka 1878-Suedia 1958) # [[Susie Orbach]] psikoanalista, idazlea (EB 1946) # [[Doris Duke]] filantropoa , baratzezaina, arte bildumagilea (AEB 1912-1993) # [[Silvia Laplana]] metereologoa (Bartzelona 1984) # [[Eva Cosculluela]] kultur kazetaria (Zaragoza 1972) # [[Pilar Sanjurjo]] metereologoa (Coruña 1942-2022) # [[Fanny Dalle-Rive]] Frantziako komikigilea (1976) # [[Emma_Lira]] kazetaria, idazlea eta bidaiaria (Madril 1971) # [[Mariana Álvarez Bollo Carretero]] pedagogoa eta idazle espainiarra (Zamora, 1866 - 1946) # [[Margherita Piazzola Beloch]] matematikaria (Italia, 1879-1976) # [[Mary Ryerson Butin]] medikua (AEB, 1857-1944) # [[Zabel Yesayan]] idazlea (Armenia 1878-1943) # [[Eva Carter Buckner]] sufragista, poeta eta konpositorea (1861-1946) # [[Hélia Correia]] idazlea (Portugal, 1949) # [[Isabela Figueiredo]] idazlea (Portugal, 1963) # [[Teresa Imízcoz Beunza|Teresa Imizcoz Beunza]] idazlea (Iruñea, 1965) # [[Oriana Méndez|Oriana Mendez]] idazlea (Vigo, 1974) # [[Esperanza Aguilà Ducet|Esperanza Aguila Ducet]] idazlea (Bartzelona, 1951) # [[Maud Ankaoua]] enpresa kudeatzailea (Frantzia, 1971) # [[Lucia Pietrelli]] idazlea (Italia/Mallorca 1984) # [[María Jaén]] idazlea, gidoilaria (Sevilla 1962) # [[Antonia Bardolet]] idazlea (Bartzelona 1877- 1956) # [[Dolors Miquel]] idazlea (LLeida 1960) # [[Míriam Ferradáns]] idazlea (Pontevedra 1960) # [[Rosa Fabregat]] idazlea (LLeida 1933) # [[Ingrid Guardiola Sánchez]] film zuzendaria, saiakeragilea (Girona 1980) # [[Almudena Arteaga]] idazlea (Madril 1967) # [[Alana S. Portero]] idazlea (Madril 1967) # [[Maria Antònia Salvà]] poeta (Mallorca 1869-1958) # [[Maribel Medina]] idazlea eta kultura kudeatzailea (Iruñea, 1969) # [[Gabrielle Réval]] idazlea (Frantzia, # [[Martine Roffinella]] idazlea (Frantzia, # [[Bertha Hernández]] idazlea, politikaria, 1. dama (Kolonbia 1907-1993) # [[May Borraz]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1966) # [[Eva Yárnoz]] poeta, artista (Iruñea 1975) # [[Emilia Salvador]] ikertzailea, idazlea (Zaragoza 1938) # [[Beatriz Giménez de Ory]] poeta (Madril 1972) # [[Gema Nieto]] idazlea (Madril 1981) # [[Mariona Cabassa]] ilustratzailea (Bartzelona 1977) # [[Mada Carreño]] idazlea, kazetaria (Zamora 1914- Mexiko 2000) # [[Nicolasa Helguero Alvarado]] poeta, moja, noblea (Palentzia 1719- Burgos 1805) # [[Sheila Elorza]] futbolaria (Zaratamo 1996) # [[Suceso Luengo]] maistra, idazlea (Zamora 1884-? 1931) # [[Yvonne Blake]] jantzi-diseinatzailea (EB 1940-Madril 2018) # [[Ruth Chepngetich]] atleta, maratoilaria (Kenya 1994) # [[Salome Lang]] atleta, gorako jauzilaria (Suitza 1997) # [[Salomé Kora]] atleta, 100m (Suitza 1994) # [[Vicky Calavia]] zinegilea (Zaragoza 1971) # [[Marisol Aznar]] aktorea, gidoilaria, abeslaria (Zaragoza 1972) # [[Emilia Baylo]] dantzaria, koreografoa, irakaslea (Lleida 1946-Zaragoza 2022) # [[Natividad Zaro]] aktorea, gidoilaria (Zaragoza 1901-Madril 1978) # [[Marta Marín-Dòmine]] idazlea, dokumetalgilea (Bartzelona 1959) # [[Uliana Semionova]] saskibaloi jokalaria (Letonia 1952) # [[Maria do Rosário Pedreira]] idazlea (Portugal 1959) # [[Reyes Calderon]] idazlea, ekonomialaria, irakaslea (Valladolid 1961) # [[Paloma Sánchez-Garnica]] idazlea (Madril, 1962) # [[Ann Scott]] idazlea (Frantzia, 1965) # [[Chiquinha Gonzaga]] musikaria, konpositore, pianista eta orkestra zuzendaria (Brasil, 1847 - 1935) # [[Giannina Arangi-Lombardi]] sopranoa (Italia, 1891-1951) # [[Gilda dalla Rizza]] sopranoa (Italia, 1892-1975) # [[Magda Olivero]] sopranoa (Italia 1910-2014) # [[Lucy Tejada]] artista, margolaria (Kolonbia 1920-2011) # [[Claudia Muzio]] sopranoa (Italia, 1889-1936) # [[Toti Dal Monte]] sopranoa (Italia, 1893-1975) # [[Maria Caniglia]] sopranoa (Italia, 1905-1979) # [[Ebe Stignani]] mezzosopranoa (Italia, 1903-1974) # [[Violet King Henry]] abokatua (Kanada, 1929-1982) # [[Tòni Escala]] idazlea (Lleida 1961) # [[Teresa Azpiazu Paul]] idazlea, irakaslea, politikaria (Cádiz 1862-Málaga 1949) # [[Luisa Josefina Hernández]] idazlea, irakaslea (Mexiko 1928-2023) # [[María Asúnsolo]] mezenas, galerista, modelo (AEB 1904-Mexiko 1999) # [[María Jose Escrivà]] idazlea, poeta (Valentzia 1968) # [[Meritxell Gené]] kantautorea, poeta (Lleida 1986) # [[Marià Manent]] poeta, memorialista (Bartzelona 1898-1988) # [[Marysa Navarro Aranguren]] idazlea, historilaria (Nafarroa 1934) # [[Esther Novalgos Laso]] idazlea (Errioxa 1942) # [[Susi Alvarado]] idazlea, antzerki zuzendaria (Kanariak 1960) # [[Anna Tsing]] antropologoa (AEB, 1950) # [[Ana Bernal Triviño]] kazetaria eta ikertzailea (Malaga, 1980) # [[María Francisca Díaz-Carralero Rodelgo]] poeta itsu inprobisatzailea (Ciudad Real 1818-1894) # [[Sanmao]] idazlea (Txina 1943-1991) # [[Ana Cristina Herreros Ferreira]] idazlea, ahozko kontalaria (Leon 1965) # [[Monika Zgustová]] idazlea, itzultzailea (Txekia 1957) # [[Juana Dolores]] abeslaria, aktorea (Bartzelona 1992) # [[Valeria Castro (abeslaria)]] kantautorea (Kanariak 1999) # [[Maria Morera Colomer]] aktorea, abeslaria Girona 2003) # [[Laura Jou]] antzerki irakaslea, film zuzendaria (Batzelona 1969) # [[Emakumeen Ospearen Aretoa Coloradon]] aretoa eta saria (Colorado 1965) # [[Frederika Hannoverkoa]] Greziako erregina ezkontidea (Alemania 1917 – Madril 1981) # [[Isabel Stilwell]] kazetaria eta idazlea (Portugal) # [[Maria Xosé Queizán]] idazlea (Galizia, 1939) # [[Liliana Felipe]] abeslaria, sopranoa (Agentina-Mexiko, 1954) # [[Zinka Milanov]] sopranoa (1906-1989) # [[Rosa Ponselle]] sopranoa (AEB, 1897-1981) # [[Milka Ternina]] sopranoa (Kroazia, 1863-1941) # [[Geraldine Farrar]] sopranoa (Alemania, 1882-1967) # [[Lilli Lehmann]] sopranoa (Alemania, 1848 - Berlin, 1929) # [[Olive Fremstad]] mezzosoprano (Suedia , 1871-AEB,1951) # [[María Jesús Jabato]] idazlea (Burgos, 1959) # [[Brenda Navarro]] idazlea (Mexiko, 19982) # [[Maud Tabachnik]] idazlea (Frantzia, 1938) # [[Alejandrina_Gessler]] Andaluziako margolaria (Cadiz, 1831 - Paris, 1907) # [[Rita Ferro]] Portugaleko idazlea (Lisboa, 1955) # [[Dolors Marín Silvestre]] Kataluniako historialaria (Hospitalet de Llobregat, 1957) # [[Almudena Campuzano Jimenez de Aldasoro]] idazlea (Santander, 1996) # [[Dora Vázquez]] idazlea (Ourense, 1913.2010) # [[Ana Acuña]] idazlea eta ikertzalea (Marin, 1971) # [[Josefina Cardona i Bosch]] poeta (Valentzia,1957-2022) # [[Joan Beauchamp Procter]] zoologoa (Erresuma Batua, 1897-1931) # [[Adela Figueroa]] biologoa, aktibista eta idazle galiziarra (Lugo, 1948) # [[Mary Blair]] artista, ilustratzailea, (AEB, 1911-1978) # [[Rita Taborda Duarte]] Portugaldar idazle eta irakaslea (Lisboa, 1973) # [[Fedora Barbieri]]  mezzosopranoa (Trieste, 1920ko- Florentzia, 2003) # [[Anita Cerquetti]]  soprano (Montecosaro, 1931ko apirilaren 13a - Perugia, 2014ko urriaren 11) Italiako soprano dramatiko  # [[Leyla Gencer]] sopranoa (Istanbul, 1928ko- Milan, 2008ko) # [[Maria Stader]] sopranoa (Budapest, 1911- Zurich, 1999ko) # [[Tereska Torrès]] idazlea (Paris, 1920-2012) # [[Marta G. Franco]] kazetari eta ekintzailea (Espainia, ) # [[Josefa Alfaro de Ocampo]] kazetaria, idazlea eta atzerkigilea (Sevilla, XIX-XX) # [[Milagros Duque Vallejo]] alkatea (Berantevilla, 1941) # [[Maria Perpinyà i Sais]] idazlea (Katalunia, 1901-1994) # [[Mercè Vila i Reventós]] idazlea ([[Bartzelona]], [[1902]] - ?) # [[Arancha Nogueira]] poeta ([[Ourense]], [[1989|1989ko]] # [[Geneviève Pastre]] idazle, poeta, militantea # [[Élodie Petit]] poeta eta performena # [[Narcisa Freixas|Narcisa Freixas i Cruells]] margolaria, eskultorea eta konpositorea (Sabadell – 1859 – Bartzelona, 1926) # [[Rexina Vega|Rexina Rodriguez Vega]] literatura idazlea, itzultzailea eta ikertzailea da. (Vigo, 1966) # [[Eva Balaguer-Cortés López]] idazlea (Zaragoza, 1965) # [[Rita Taborda Duarte]] idazlea (Lisboa, 1973) # [[Cristina Carvalho]] idazlea (Portugal, 1949) # [[An Alfaya]] idazlea (Galizia, 1964) # [[San Luisko kondesa]] idazlea (Murtzia, 1884-Madril, 1929) # [[Montserrat Aguer Teixidor]] filologoa eta idazlea (Figueres, 1963) # [[María Rosa de Madariaga]] historialaria (Madril, 1937-2022) # [[Asima Chatterjee]] botanikaria, kimikaria (India, 1917-2006) # [[Alicia Fernández Rodríguez]] poeta (Galizia, 1987) # [[Coloma Rosselló i Miralles]]  idazlea (Palma, 1871 - i1955) # [[Walda Pla i Rosés]] eleberrigilea  (Maresme, 1913ko- Badalona, 2014) # [[Maria Fullana i Montoro]] idazlea(Valentzia, 1958) poeta, narratzaile, itzultzaile eta irakasle ohia # [[Susana Prieto]] idazlea eta gidoigilea (Puebla de Sanabria, Zamora, 1962) # [[Isabel Thorne]] medikua, emakumeen eskubideen aldeko ekinzailea (Londres, 1834-1910) # [[María Gertrudis Hore|Maria Gertrudis Hore]]  poeta (Cadiz, 1742 -1801) eko abuztuaren 9a)  # [[Katherine Esau]] botanikaria (Ukrania-AEB, 1898-1997) # [[Elizabeth Stern]] patologoa (Kanada-AEB, 1915-1980) # [[Josefina Solsona i Querol]] idazlea (Bartzelona, 1907-1960) # [[Tamara Andrés]] idazlea (Pontevedra, 1992) # [[Enriqueta Muñiz]] idazlea, kazetaria eta itzultzailea  (Madril, 1934– Buenos Aires, 2013)  # [[Blanca Mira]] eleberrigilea (Jumilla, Murtzia, 1989) # [[Kei Okami]],  medikua (Japonia, 1859 - 1941) # [[Edinburgoko zazpiak]] # [[Diana Maff%C3%ADa]] filosofoa eta aktibista (Argentina, 1953) # [[Carmen Moreno Pérez|Carmen Moreno]] idazlea  (Cádiz, 1974) # [[Marie-Hélène Lafon]] irakasle atxikia eta idazlea (Aurillac, Cantal, Frantzia, 1962) irakasle atxikia eta idazlea # [[Gaëlle Heureux]] idazlea eta irratiko kronista (Bourg-en-Bresse, Frantzia, 1970) # [[Matilda Chaplin Ayrton]] medikua (Honfleur, Frantzia, 1846 - 1883ko uztailaren 19a)  # [[Carolina Amaya]] kazetaria (El Salvador) # [[Isabella W. Blaney]] aktibista, sufragista (AEB) # [[Fatima Ouassak]] saiakeragilea, hizlaria, politika publikoetako aholkularia eta militante ekologista, feminista eta arrazakeriaren aurkakoa ((Rif, Maroko, 1976) # [[Helen Evans]] medikua (Irlanda, 1833-1903) # [[Shin Saimdang]] artista, idazle, kaligrafo eta poeta (Korea, 1504-1551) }} '''Berriak 2024''' ('''iraila''') {{zutabeak|kopurua=3| # [[María Fernández García]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (León,1884-Derio,1937) # [[Juana Abascal Nicolás]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Castro Urdiales, 1908-Derio, 1938) # [[Elvira Martínez Porres]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Santurtzi, 1883-Derio, 1937) # [[Conchita Portu Etxeberria|Conchita Portu Exeberria]] '''SORTUA''' irakaslea, zinegotzia, historialaria (Hondarribia, 1943-2017) # [[Severina Sagarzazu Martínez|Severina Sagarzazu]] '''SORTUA''' arrain-saltzailea (Hondarribia, 1911-1994) # [[Joxepa Darceles Bengoetxea]] '''SORTUA''' emagina (Hondarribia, 1888-1972) # [[Merche Gallardo Carrillo]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan jaioa (Mutriku, 1940) # [[Loli Prieto Arana|Loli Prieto]] '''SORTUA'''kirolaria (Hondarribia, 1943-2019) # [[Lupe Artola Cornú]] '''SORTUA''' frantses eta euskara irakaslea (Hondarribia, 1945) # [[Nieves Alza Castillo]] '''SORTUA''' saskibaloi joka laria eta bultzatzailea (Hondarribia, 1954) # [[Ixabel Alkain Etxeberria|Isabel Alkain]] '''SORTUA''' irakaslea, alardeko kapitaina, bidaiaria (Hondarribia, 1961) # [[Arantza Mariskal Balerdi]] '''SORTUA''' Dokumentazio eta liburutegi arduraduna (Hondarribia, 1967) # [[Teresa Gorria Arrizabalaga]] '''SORTUA''' maistra (Hondarribia, 1836-1905) # [[Jasone Miranda-Bilbao]] '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Rafaela Baigorri Ibañez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran Madril Ventas espetxean hila (Mañeru, 1892-Madril, 1943) # [[Rufina Chocarro Villar]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Allo, 1891-Erreniega, 1936) # [[Amada Morentín Roldán]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Lodosa, 1910-Deierri, 1936) # [[Felipa del Pueyo Ruiz]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Tarazona, 1897-Ausejo, 1936) # [[Bea Lema]] '''SORTUA''' artista, ilustratzaile (Coruña, 1985) # [[Herminia Domínguez Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran borrokan eraila (Buñuel, 1917-Donostia, 1936) # [[Esperanza Escribano Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Calahorra, 1881-Azkoien, 1936) # [[Marian Fernández]] '''SORTUA''' zinemagilea (Iruñea, 1974) # [[Pilar Fernández Rodríguez]] '''SORTUA''' langilea, 36ko gerran fusilatua (Tudelilla, 1891-Azkoien, 1936) # [[Carmen Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1921- Azkoien, 1936) # [[Dolores Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1919- Azkoien, 1936) # [[Gabriela Lorente Sáenz]] '''SORTUA''' etxekoandrea 36ko gerran fusilatua (Calahorra, 1878-Azkoien, 1936) # [[Lucia Maeso Bergé]] '''SORTUA''' futbol-atezaina (Palentzia 2006) # [[María Castejón Leorza]] '''SORTUA''' historialaria, zinema-kritikaria (Lizarra, 1975) # [[Luisa Lasheras Royo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Cortes, 1912-Gallur,1936) # [[Nicomedes Marañon Orio|Nicomedes Marañón Orio]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Viana, 1898-Logroño, 1936) # [[Martina Martínez Bueno]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Buñuel, 1873-Magallón, 1936) # [[Rosa Zufia Sanz]] '''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (Tutera, 1958) # [[Meg Connery]] sufragista (Irlanda, 1879-1958) # [[Rebekka Haase]] 2024ko Udako Olinpia r Jokoetako dominaduna (Alemania, 1993) # [[Salwa Eid Naser]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Nigeria, 1998) # [[Gina Lückenkemper]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Fatima Surayya Bajia]] idazlea (Pakistan, 1930-2016) # [[Phoebe Starfield Leboy]] biokimikaria, aktibista (AEB, 1936-2012) # [[Muriel Barbery]] idazlea (Maroko, 1969) # [[Ruperta Bautista]] idazle tzotzila (Mexiko, 1975) # [[Anna Thynne]] itsas zoologoa (Erresuma Batua, 1806-1866) # [[Loung Ung]] idazlea eta ekintzailea (Kanbodia, 1970) # [[Elena Cánovas]] antzerkigilea, antzerki zuzendaria, gizarte laguntzailea (Madril 1955) # [[María Luisa Moneró]] aktorea, kupletista (Madril 1889-1982) # [[María Jesús Valdés]] aktorea, ahots aktorea (Madril 1927-2011) # [[Nuria Torray]] aktorea (Bartzelona 1934-Madril 2004) # [[Alejandra Torray]] aktorea, ahots-aktorea (Madril 1968) # [[Mercedes Barranco]] aktorea (Bartzelona 1899-Madril 1957) # [[Julia Martínez]] aktorea (Santander 1931) # [[María Massip]] aktorea (Albacete 1942- Madril 2002) # [[Queta Claver]] aktorea (Valentzia 1932- Madril 2003) # [[Anita Martos]] aktorea, irakaslea (Uruguai 1893- Madril 1953) # [[Debbie_Brill]] atleta (Kanada, 1953) # [[Aya Kōda]] eleberrigilea eta saiakeragilea (Japonia, 1904-1990) # [[Vera de Spinadel|Vera de Spinabel]] matematikaria (Argentina, 1929-2017) # [[Laetitia Colombani]] idazlea (Frantzia, 1975) # [[Gloria González Aseguinolaza]] biologoa # [[Ángeles Mora]] idazlea (Kordoba 1952) # [[Olive Oatman]] esploratzaile bahitua (AEB 1837-1903) # [[Rebecca Cheptegei]] atleta (Uganda 1991-2024) # [[Betty Harris (zientzialaria)]] kimikaria (AEB 1940) # [[Marie-Béatrice de Baye]] poeta (Frantzia 1859-1928) # [[Nelly Alard]] aktorea, gidoilaria (Frantzia 1960) # [[María Topete]] espetxe-funtzionarioa (Espainia 1900-2000) # [[Constance Reid]] idazlea, matematika dibulgatzailea (AEB, 1918-2010) # [[Flossie Wong-Staal]] birologoa (Txina-AEB, 1947-2020) # [[Lucía Caram]] moja aktibista (Argentina/Katalunia 1966) # [[Magda Roger]] aktorea (Espainia XX. mendea) # [[Patricia H. Clarke]] kimikaria (EB 1919-2010) # [[Lila Azam Zanganeh]] idazlea (Paris 1976) # [[Brigitte Aubert]] idazlea (Cannes 1956) # [[Simone de Saint-Exupéry]] idazlea (Frantzia 1898-1978) # [[Marie-Madeleine de Saint-Exupéry]] idazlea (Fratzia 1897-1926) # [[Teresa Herrera]] filantropoa (Coruña 1712-1791) # [[Stephanie Beacham]] aktorea (EB 1947) # [[Ana Maria Vidal]] aktorea (Madril 1944) # [[Tina Sainz]] aktorea (Madril 1945) # [[Mari Carmen Yepes]] aktorea (Bartzelona 1942-Madril 2015) # [[Laly Soldevila]] aktorea (Bartzelona 1933-Madril 1979) # [[Ángeles Martín]] aktorea, aurkezlea (Madril 1968) # [[Luisa Rodrigo]] aktorea (Madril 1901-1986) # [[Mariam Budia]] idazlea, antzerkigilea (Errioxa 1970) # [[Casey Wilson]] aktorea, komediantea (AEB 1980) # [[Violetta Villas|Violeta Villas]] abeslaria (Polonia, 1938-2011) # [[Feliza Bursztyn]] eskultorea (Kolonbia 1933- Paris 1982) # [[Maria Barrientos]] sopranoa (Bartzelona 1884- Lapurdi 1946) # [[Eileen Kramer]] dantzaria, koreografoa (Australia 1914) # [[Antisa Khvichava]] 132 urte bizi izanaren erreklamatzailea (Georgia 1880-2012) # [[Besse Cooper]] ehun urteduna, maistra, sufragista (AEB 1879-2009) # [[Sahan Dosova]] ehun urteduna (Kazakhstan 1879?-2009) # [[Maria Olivia da Silva]] ehun urteduna (Brasil 1880?-2010) # [[Tomiko Itooka]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1908-) # [[Fusa Tatsumi]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1907-2023) # [[Pilar Serra]] erakusketa-komisarioa (Zaragoza, XX. mendea) # [[Concha García (artista)]] eskultorea (Santander 1960) # [[Susanna Rafart]] idazlea (Girona 1962) # [[Florence Hedges]] botanikaria (AEB, 1878-1956) # [[Jeanne Loiseau]] idazlea (Frantzia 1854-1921) Leire # [[Tahia Halim]] margolaria (Egipto 1919-2003) Isabel # [[Mercedes Barcha Pardo]] musa, zaintzailea (Kolonbia 1932-2020) # [[Fanny Mikey]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Argentina 1930-Kolonbia 2008) # [[Nadia Battocletti]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 2000) # [[Andreja Leški]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Eslovenia, 1997) # [[Alice Bellandi]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 1998) # [[Mathilda Hodgkins-Byrne]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Londres, 1994) # [[Gloria Zea]] filosofoa, arte sustatzailea (Kolonbia 1935-2019) # [[Elena Congost]] atleta paralinpikoa (Bartzelona 1987) # [[Marta Fernández Infante]] igerilari paralinpikoa (Burgos 1994) # [[Nuria Marqués ]] igerilari paralinpikoa (Bartzelona 1999) # [[Virginia Feito]] idazlea (Madril 1988) # [[María Manjavacas]] kazetaria (Ciudad Real, XX. mendea) # [[Marta Fernández Vázquez]] kazetaria, idazlea (Madril 1973) # [[Inmaculada Galván]] kazetaria (Madril 1963) # [[Marta Reyero]] kazetaria (León 1965) # [[Fawzia Koofi]] politikaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Saba Sahar]] film zuzendaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]] maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzaile eta presidentea (1944-2024) # [[Mayana Itoiz]] ilustratzaile eta komikigile baionarra (1978) # [[Claire Etcherelli]] idazlea (Frantzia 1941-2023) # [[Maylis Adhémar]] idazlea, kazetaria (Frantzia 1985) # [[Françoise Mézières]] fisioterapeuta (Frantzia 1909-1991) # [[Daisy Roulland-Dussoix]] mikrobiologo molekularra (Suitza 1936– 2014) # [[Brenda Milner]] neuropsikologoa (Erresuma Batua-Kanada 1918) # [[Michaela DePrince]] dantzaria (Sierra Leona, 1995-AEB, 2024) # [[María Ruiz de Burton]] idazlea (Mexiko 1832-AEB 1895) # [[Blanca Oteyza]] aktorea (Madril 1965) # [[Rosa Maria Oriol Porta]] bitxigilea, enpresaburua (Bartzelona 1946) # [[Rocío Delgado]] kazetaria (Pontevedra 1985) # [[Purificación García]] moda diseinatzailea (Ourense 1952) # [[Victoria Alonso]] film ekoizlea (Argentina/AEB 1965) # [[Anna Teixidor Colomer]] kazetaria, historialaria (Girona 1978) # [[Sara Sorribes]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Castelló 1996) # [[Cristina Bucșa]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Moldavia/Kantabria 1998) # [[Sara Andrés Barrio]] atleta paralinpikoa (Madril 1986) # [[María Isabel Perelló Doménech]] epailea, Auzitegi Goreneko presidentea (Bartzelona/Coruña 1958) # [[Mariana Mazzucato]] ekonomialaria (Italia/AEB 1968) # [[Clara Martínez de Careaga]] magistratua (Madril 1959) # [[Roser Bach]] epailea (Bartzelona 1964) # [[Ana Ferrer]] epailea (Madril 1959) # [[Olga Sánchez Cordero]] epailea (Mexiko 1947) # [[Margarita Cabello Blanco]] epailea (Kolonbia 1957) # [[Andrea Muñoz Sánchez]] epailea (Txile 1957) # [[Zarela Villanueva Monge]] epailea (Costa Rica 1952) # [[Sue Gray (funtzionarioa)]] politikaria, goi funtzionarioa (EB 1957) # [[Rocío Sagaón]] aktorea (Mexiko, 1933-2015) # [[Ana Mérida]] koreografoa (Mexiko, 1922-1991) # [[Guillermina Bravo]] dantzaria eta koreografoa (1920-2013) # [[Anna Sokolow]] dantzaria eta koreografoa (1910-2000) # [[Carmen Herrero Ayllón]] kimikaria, irakaslea (Madril, 1913-1997) # [[Marie-Michèle Beaufils]] idazlea (Frantzia 1949-2014) # [[Marie Cosnay]] idazlea (Frantzia 1965) # [[Columba Dominguez]] aktorea, abeslaria (Mexiko 1929-2014) # [[Silvia Lemus]] kazetaria (Galizia/Mexiko 1945) # [[Camila Cañeque]] artista (Bartzelona, 1984-2024) # [[Carlota Rodr%C3%ADguez de Robles]] kimikaria, irakaslea (Zamora, 1907-1990) # [[Adela Barn%C3%A9s Gonz%C3%A1lez]] kimikaria, irakaslea (Ávila/Mexiko, 1908-2011) # [[Élisabeth Badinter]] filosofoa, idazlea (Frantzia 1944) # [[Lola González Ruiz]] abokatua (León 1946-Madril 2015) # [[Elisabet Casanovas]] aktorea (Bartzelona 1994) # [[Aixa Villagrán]] aktorea (Sevilla 1978) # [[Celia Freijeiro]] ekoizlea, aktorea (Pontevedra 1983) # [[Patricia Reyes Spíndola]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Mexiko 1953) # [[Paula Usero]] aktorea (Valentzia 1991) # [[Carol Rodríguez Colás]] film zuzedaria (Bartzelona 1982) # [[Paula Anta]] artista, argazkilaria (Madril 1977) # [[Meritxell Calvo]] aktorea (Bartzelona 1986) # [[Raquel Peláez]] aktorea (León 1978) # [[Edith Marion Patch]] entologoa, idazlea (AEB, 1876-1954) # [[Petra Barnés González]] kimikaria, farmazialaria (Madril/Mexiko, 1908-1992) # [[Isabelle Rimbaud]] idazlea (Frantzia 1860-1017) # [[Jeanne Puchol]] komikigile eta ilustratzaile frantziarra (1957) # [[Michiyo Tsujimura]] biokimikaria (Japonia, 1888-1969) # [[Matilde Landeta]] film gidoilaria eta zuzendaria (Mexiko, 1910-1999) # [[Susana Martín Gijón]] idazlea, nobela beltza (Sevilla 1981) # [[Carlota Pérez]] ekonomialaria (Venezuela 1939) # [[Pepa Roma]] kazetaria, argazkilaria, eleberrigilea (Lleida XX. mendea) # [[Florence Cassez]] Mexikon zigortua (Frantzia 1994) # [[Denise Maerker]] abokatua, kazetaria (Mexiko 1965) # [[Cristina Álvarez Rodríguez]] arkitektoa, politikaria (Argentina 1967) # [[Roser Tapias]] aktorea, modeloa (Bartzelona 1989) # [[Ángela Cervantes]] aktorea (Bartzelona 1993) # [[Lurdes Barba Rodríguez]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Bartzelona 1949) # [[Marta Frías Acedo]] futbol-arbitro aitzindaria (Cáceres 1980) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] fisiologo, patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Anne Baraou]] Frantziako komikigilea (1965) # [[Claire Chazal]] kazetaria (Frantzia 1956) # [[Hélène Gordon-Lazareff]] kazetaria (Frantzia 1909-1988) # [[Mary Winearls Porter]] kristalografoa (Erresuma Batua, 1886-1980) # [[Agnès Martin-Lugand]] idazlea (Frantzia 1979) # [[Cécile Bailly]] idazlea (Frantzia 1968) # [[Mireille Best]] idazlea (Frantzia 1943-2005) # [[María Zamora]] film ekoizlea (Valentzia 1976) # [[Ada Wells]] sufragista (EB 1863-Zeelanda Berria 1933) # [[Carol Rovira]] aktorea, abeslaria (Tarragona 1989) # [[Mary Ruiz]] aktorea (Madril 1980) # [[Ángela Cremonte]] aktorea (Madril 1982) # [[Belinda Washington]] aurkezlea, aktorea (Londres/Espainia 1963) # [[Blanca Marsillach]] aktorea (Bartzelona 1966) # [[Cristina Marsillach]] aktorea (Madril 1963) # [[Mónica Portillo]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 1989) # [[Lucía Veiga]] aktorea, bakarrizketagilea (Coruña 1979) # [[Mireia Oriol]] modeloa, aktorea (Bartzelona 1996) # [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] enpresaria, irakaslea (Bilbo 1933-2022) # [[Olga Duque de Ospina]] abokatu, politikaria (Kolonbia 1930-2019) # [[Beatriz Sanchis]] film-zuzendaria (Valentzia 1976) # [[Marta Nieto]] aktorea (Murtzia 1982) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Vera Popova]] kimikaria (Errusia, 1867-1896) # [[Elena Paunero Ruiz]] botanikaria (Valladolid/Madril, 1906-2009) # [[Fatima Daas]] idazlea (Frantzia 1995) # [[Constance Debré]] abokatua, eleberrigilea (Paris 1972) # [[Jeanne Galzy]] idazlea (Frantzia 1883-1977) # [[Arati Saha]] igerilaria (Kalkuta 1940-1994) # [[Caryl Churchill]] antzerkigilea (EB 1938) # [[Carmen Salinas]] aktorea, imitatzailea (Mexiko 1939-2021) # [[Malena Narvay]] aktorea, abeslaria (Argentina 1997) # [[Elisa Mouliaá]] aktorea (Madril 1989) # [[Rosa Villacastín]] kazetaria (Avila 1947) # [[Leila Guerriero]] kazetaria (Argentina 1967) # [[Laura Sisteró]] film-zuzendaria (Bartzelona 1986) # [[Carmen Rigalt]] kazetaria (Lleida 1949) # [[Alejandra Meco]] aktorea (Madril 1990) # [[Azara García de los Salmones Marcano]] ultramaratoilaria (Kantabria 1983) # [[Elsa y Elmar]] abeslaria (Kolonbia, 1993) # [[Nancy Peña]] komikigile eta ilustratzaile frantsesa (Tolosa, 1979) # [[Nadezhda Tolokonnikova]] ekintzaile eta performance artista (Errusia 1989) # [[Heidi Watney]] kazetaria (Kalifornia, 1981) # [[Lola Arias]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Argentina 1976) # [[Sarah Rector]] petrolio-handiki afroamerikarra umetatik (AEB, 1902+1967) # [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] maistra eta pedagogoa (Cadiz 1897, Guadalajara 1962) # [[Carme Bravo Roy]] pianu-jole eta pedagogoa (Bartzelona, 1919-2007) # [[Gemma Humet]] abeslaria (Bartzelona 1988) # [[Sara Miquel]] aktorea (Girona 1984) # [[Nuria Giménez Lorang]] film-zuzendaria (Bartzelona 1976) # [[Laura Galán]] aktorea (Guadalajara 1986) # [[María José Rubio]] medikua, politikaria (Coruña 1956) # [[Virginia García del Pino]] film-zuzendaria (Bartzelona 1966) # [[Sara Vítores]] kazetaria (Avila 1972-Madril 2024) # [[Pilar Farjas]] medikua, politikaria (Teruel/Galizia 1956) # [[Rocío Mosquera]] medikua, politikaria (Ourense 1956) # [[Marta Molist Codina]] mendi lasterkaria (Bartzelona 1982) # [[Marianne Jean-Baptiste]] aktorea (Londres, 1967) # [[Anne Pouget-Tolu]] frantziar idazlea (Sardinia, 1955) # [[Hilde Mangold]] enbriologoa (Alemania,1898-1924) # [[Idelisa Bonnelly]] itsas biologoa (Dominikar Errepublika,1931-2022) # [[Blanca Calvo Moraza]] maistra, kazetaria eta idazlea (Ourense,xxx -1939) # [[Gertrud Bodenwieser]] dantzaria, koreografoa (Viena, 1890-1959) # [[Dolly Nazir]] igerilaria (India, 1935-2012) # [[Lourdes Reparaz]] igerilaria (Gasteiz 1948- 1999) # [[Sara Barquinero]] filosofoa eta idazlea (Zaragoza, 1994) # [[Laura Loomer]] aktibista politikoa (AEB 1993) # [[Irene Villa]] kazetaria, psikologoa, kirolari paralinpikoa (Madril 1978) # [[Esther Peris]] paralinpiar eskiatzailea (Espainnia XX. mendea) # [[Nathalie Carpanedo]] paralinpiar eskiatzailea (Madril XX. mendea) # [[Beatriz Rodríguez]] idazlea (Sevilla 1980) # [[María Sanjurjo]] patin-hockey jokalaria (Coruña 2000) # [[Masta Quba]] rap abeslaria, aktibista (Mexiko 1988) # [[Lucia Riaño]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1975) # [[Rachida Dati]] politikaria (Frantzia 1965) # [[Sahra Wagenknecht]] politikaria, kazetaria (Alemania 1969) # [[Carme Aymerich i Barbany]] Catalunyako irakaslea eta pedagogoa (Bartzelona 1915 - 2001) # [[Rosa Arj%C3%B3 P%C3%A9rez]] Aragoiko maistra (Zaragoza 1885 - 1918) # [[Gloria Velat]] xakelaria (Bartzelona 1915-1988) # [[Maria Luisa Gutiérrez]] xakelaria (Menorca 1930) # [[Sofía Ruiz ]] xakelaria (Bartzelona?- ? 1968) # [[Eileen Betsy Tranmer]] xakelaria (EB 1910-1983) # [[Chantal Chaudé de Silans]] xakelaria (Frantzia 1919-2001) # [[Ana Paula Arósio]] aktorea, modeloa (Brasil 1975) # [[Alba Planas]] aktorea (Madril 2000) # [[Leticia Sánchez Ruiz]] idazlea, kazetaria (Asturias 1980) }} ==='''Berriak 2024''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ania Sáenz de Buruaga]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Gasteiz, 1988) # [[Cristina Larrea]] ef-- '''SORTUA''' atleta (Eibar, 1966) # [[Estefania Etxebeste Giraldo]] ef-- '''SORTUA''' harri-jasotzailea (Ituren, 2002) # [[Maria Jesus Berrotaran Etxeberria|Maria Jesus Berrotaran]] ----'''SORTUA''' aguazila, mazularia, feminista (Hondarribia, 1949) # [[Miren Izaskun Asua]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta antzerki zuzendaria (Elorrio, 1963) # [[Adriana Ruano Oliva]] urrezko domina tiroan 2024 (Guatemala, 1955) # [[Alba Sidera]] kazetaria (Girona 1979) # [[Aleksandra Jarecka]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1995) # [[Alena Olsen]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Alev Kelter ]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Alex Sedrick]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Alexandra Louis-Marie]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1996) # [[Alice Schwarzer]] kazetari aktibista (Alemania 1942) # [[Alicja Klasik]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 2004) # [[Ally Wollaston]] txirrindularia, omniumean brontze olinpikoa, talde jazarpenean zilarra (Zeelanda Berria 2001) # [[Altina Schinasi]] artista, asmatzailea (AEB 1907-1999) # [[Alysha Corrigan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1997) # [[Alysha Newman]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1994) # [[Amanda Donohoe]] aktorea (EB 1962) # [[Amber Anning]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 2000) # [[An Qixuan]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 2000) # [[Ana Bokesa]] aktorea (Madril, ?) # [[Ana Patrícia Ramos|Ana Patricia Ramos]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Brasil, 1997) # [[Anna Cockrell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1997) # [[Anna Dorothea Therbusch]] margolaria (Prusia 1721-1782) # [[Anna Mahler]] eskultorea (Austria 1904-EB 1988) # [[Anna Morris]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1995) # [[Anna R. Figueiredo]] idazlea (Ourense 1963) # [[Anna Short Harrington]] modeloa, sukaldaria (AEB 1897-1955) # [[Annette Echikunwoke|Annete Echikunwoke]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1996) # [[Antsa Proventzakoa]] Frantziako printzesa, Gaztelako infanta (1225-1261) # [[Ariana Ramsey]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Arlen Siú]] abeslari eta poeta sandta (Nikaragua, 1955-1975) # [[Asia Hogan-Rochester]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1999) # [[Audrey Mestre]] urpekaria (Frantzia, 1974-2002) # [[Aunt Jemima]] pertsonaia (AEB 1893) # [[Barbiturikills]] kaleko artista (Valentzia 1972) # [[Bavuudorzhiin Baasanjüü]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Mongolia,1999) # [[Beatriz de Palacios]] soldadua (Andaluzia/Mexiko XVI. mendea) # [[Beatriz Proventzakoa]] Frantziako printzesa, erregina ezkontidea, latindar enperatriza (1229- Italia1267) # [[Beatriz Souza]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Brasil, 1998) # [[Beatriz Suabiakoa]] Gaztela eta Leongo erregina ezkontidea (Germania 1205-Zamora 1235) # [[Becky Wilde]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Erresuma batua, 1997) # [[Bertha Badt-Strauss]] kazetaria, judua (Prusia 1885-1970) # [[Blanca Eekhout]] politikaria (Venezuela, 1968) # [[Blanka Frantziakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Jaffa 1253-Paris 1320) # [[Boryana Kaleyn]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Bulgaria, 2000) # [[Brittany Brown]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1995) # [[Bryony Botha]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Camryn Rogers|Camaryn Rogers]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1999) # [[Cari Champion]] kazetaria (AEB 1978) # [[Carissa Norsten]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Carmen Bernardos]] aktorea (Madril 1927-2021) # [[Carmen Verlichak]] idazlea (Madril/Argentina/Kroazia XX. mendea) # [[Carola Stern]] kazetaria, idazlea (Alemania 1925-2006) # [[Catherine Lacey]] idazlea (AEB, 1985) # [[Charity Williams]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1996) # [[Chiara Consonni]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 1999) # [[Chloe Daniels]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Cierra Burdick]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Coraline Vitalis]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1995) # [[Cristina Sánchez-Andrade]] idazlea (Coruña 1968) # [[Cuca Escribano]] aktorea (Madril, 1973) # [[Cyréna Samba-Mayela]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2000) # [[Daisy eta Violet Hilton]] biki pikopagoak, zirkuko musikariak (EB 1908-AEB 1969) # [[Daria Pikulik]] txirrindularia, omniemean zilar olinpikoa (Polonia 1997) # [[Darja Varfolomeev|Darja Varfolomeew]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errusia,2006) # [[Dearica Hamby]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Deng Yawen]] txirrindularia, BMX librean urre olinpikoa (Txina 2005) # [[Ding Xinyi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2004) # [[Dolores Vilavedra]] idazlea, literatura kritikaria (Pontevedra 1963) # [[Dora Lush]] bakteriologoa (Australia, 1910-1943) # [[Dorothea Veit]] idazlea (Alemania 1764-1839) # [[Dorothy Miles]] idazle gorra, keinu hizkuntzan aitzindaria (EB 1931-1993) # [[Eleanor Patterson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Elisa Mevius]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2004) # [[Elise Reimarus]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1735-1805) # [[Elsie Inglis]] medikua, aktibista (Eskozia, 1864-1917) # [[Emily Shearman]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Emma Ann Reynolds]] erizain, medikua (AEB, 1862-1917) # [[Emma Finucane]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 2002) # [[Esther Bendahan]] idazle sefardia (Tetuan 1964) # [[Esther Vilar]] idazlea, soziologoa, medikua (Argentina 1935) # [[Eva Canel]] idazlea, hizlaria, (Asturias, 1857-Habana, 1932) # [[Faith Cherotich]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2004) # [[Fancy Bermudez]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Fanny Lewald ]] idazlea (Prusia 1811- Alemania 1889) # [[Farah Nabulsi]] giza eskubideen aldeko zinemagilea (Londres 1978) # [[Feng Bin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 1994) # [[Florence Symonds]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Georgia Bell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Georgia Hale]] zinema mutuko aktorea (AEB 1905-1985) # [[Georgina Hale]] aktorea ( EB 1943-2024) # [[Gertrud Kornfeld]] kimikaria (Alemania, 1891-1955) # [[Giulia Rizzi]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 1989) # [[Greta Scacchi]] aktorea (Italia/Australia 1960) # [[Guo Qiqi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1998) # [[Hailey Van Lith]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2001) # [[Haley Batten]] txirrindularia, mendian zilar olinpikoa (AEB 1998) # [[Hao Ting]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2001) # [[Harriet Boyd Hawes]] arkeologoa (AEB, 1871-1945) # [[Haruka Funakubo]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Japonia, 1998) # [[Haruka Kitaguchi]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Japonia, 1998) # [[Helena Villar Janeiro]] idazlea (Lugo 1940) # [[Henriette Herz]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1764-1847) # [[Hetty van de Wouw]] txirrindularia, keirinean zilar olinpikoa (Herbehereak 1998) # [[Hezly Rivera]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2008) # [[Hina Hayata]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna(Japonia, 2000) # [[Huang Zhangjiayang]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2000) # [[Huh Mi-mi]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Korea,2002) # [[Ida Hahn-Hahn]] idazlea (Alemania 1805-1880) # [[Ilona Maher]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1996) # [[Inés de Guevara]] infanta (?- 1265) # [[Inma López Silva]] idazlea (Coruña 1968) # [[Ioana Vrinceanu]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errumania, 1994) # [[Irene Alba]] aktorea (Madril 1867-Bartzelona 1930) # [[Irene Angelo]] erregina ezkontidea (Konstantinopla 1181-Alemania 1208) # [[Irene Caba Alba]] aktorea (Argentina 1899-Madril 1957) # [[Iryna Herashchenko|Iryma Herashchenko]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Ukraina, 1995) # [[Jasmine Martin]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hegoafrika, 2000) # [[Jasmine Moore]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2001) # [[Jemima Montag]] Atleta. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Australia, 1998) # [[Jenny Rissveds ]] txirrindularia, mendian briontze olinpikoa (Suedia 1994) # [[Jeon Hun-young]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 1994) # [[Jessica Hull]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Jessica Roberts]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1999) # [[Juana Camilión]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Julia Caba Alba]] aktorea (Madril1902-1988 19) # [[Julia Trujillo]] aktorea (Madril 1932-2013) # [[Julien Alfred]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Santa Luzia, 2001) # [[June Sutor]] kristalografoa (Zeelanda Berria-1929 Londres) # [[Katarina Johnson-Thompson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Katy Marchant]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1993) # [[Kayla Canett]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Kaylia Nemour]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2006) # [[Kaylyn Brown]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2004) # [[Kelsey Teneti]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Keyara Wardley]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Kim Kum-yong|Kimkum-young]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2001) # [[Krissy Scurfield]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Kristen Thomas]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Kristi Kirshe]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Kristina Norvegiakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Norvegia 1234- Sevilla 1262) # [[Laura Mart%C3%ADnez de Carvajal]] medikua (Kuba, 1869-1941) # [[Lauren Doyle]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Laviai Nielsen|Laviani Nielsen]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1996) # [[Leocadia Alba]] sopranoa, aktorea (Valentzia 1866-Madril 1952) # [[Leonor Rodríguez de Castro]] Gaztelako infanta (?- Burgos 1275) # [[Li Jiaman]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 1997) # [[Lilian Suzette Gibbs]] botanikaria (Erresuma Batua, 1870-1925) # [[Lim Si-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2003) # [[Linda Richards]] erizaina (AEB, 1841-1930) # [[Lisa Mayer]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Lisa van Belle]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Louise Blanchard Bethune]] arkitektoa (AEB, 1856-1913) # [[Lu Gwei-djen]] biokimikaria (Txina, 1904-1991) # [[Luana Márton]] taekwondo jokalaria (Tenerife, 2006) # [[Lucía Galán]] abeslaria, aktorea (Argentina 1961) # [[Lucia Yépez Guzmán]] borrokalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ekuador, 2001) # [[Lydia Rabinowitsch-Kempner]] bakteriologoa (Lituania-Alemania, 1871-1935) # [[Maddi Wesche]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Zelanda Berria, 1999) # [[Mahina Paul]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Maike van der Duin]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Manon Veenstra]] txirrindularia, BMX lasterketan zilar olinpikoa (Herbehereak 1998 # [[Mar%C3%ADa Teresa Murillo]] botanikaria (Kolonbia, 1929-2017) # [[Margaret Floy Washburn]] psikologoa (AEB, 1871-1939) # [[Margarita Proventzakoa]] infanta, Frantziako erregina (Frantzia 1221-1295) # [[Margarita Skulesdatter]] erregina (Norvegia 1208-1270) # [[Margit Nordin]] gizonezkoekin lehiatu zen 1. emakume eskiatzailea (Suedia 1897-1982) # [[María Belón]] medikua (Madril 1965) # [[Maria Berta Rohangoa]] noblea (Austrohungariar Inperioa, 1868 – Viena, 1945) # [[Maria Dimádi|Maria Dimadi]] erresistente exekutatua (Grezia, 1907-1944) # [[María Liñeira]] literatura teorialaria (Coruña 1979) # [[María Xosé Porteiro]] idazlea (Madril/Vigo 1952) # [[Marie Lebour]] biologoa (Erresuma Batua, 1876-1971) # [[Marie Luise Kaschnitz]] idazlea (Alemania 1901-Italia 1974) # [[Marie Reichert]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Marie-Florence Candassamy]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1991) # [[Marion Dönhoff]] kazetaria, idazlea, kondesa (Prusia 1909-Alemania 2002) # [[Marion J. Lamb]] biologoa (Erresuma BAtua, 1939-2021) # [[Marion Walter]] matematikaria (Berlin 1928-AEB 2021) # [[Marta Maggetti|Marta Maggeti]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Italia, 1996) # [[Martyna Swatowska-Wenglarczyk]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1994) # [[Mary Moraa]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2000) # [[Mary Vaux Walcott]] botanikaria, ilustratazilea (AEB, 1860-1940) # [[Matilda Smith]] botanikaria, ilustratzailea (Mumbai 1854- Londres 1926-1990) # [[Melissa Jefferson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hego Carolina, 2001) # [[Michele Greene]] aktorea (AEB 1962) # [[Montse Dopico]] kazetaria (Lugo 1977) # [[Montse Pena]] idazlea, literatura kritikaria (Coruña 1981) # [[Muthulakshmi Reddy]] medikua eta legelaria (India, 1886-1968) # [[Nam Su-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2005) # [[Nancy Green]] esklabo ohia, modeloa (AEB 1834-1923) # [[Nancy Rourke]] margolari gorra (Kalifornia, 1957) # [[Natalya Diehm]] txirrindularia, BMX librean brontze olinpikoa (Australia 1997) # [[Naya Tapper]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Nicole Heavirland]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Nicole Shields]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Nicole Yeargin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1997) # [[Nikola Ogrodníková|Nikola Ogrodikova]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txekia, 1990) # [[Niuta Tajtelbaum]] Varsoviako ghetto altxatzean aktibista eta soldadua (Polonia, 1917-1943) # [[Noor Vidts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna Belgika, 1996) # [[Oi Ye-Jin]] tiratzailea, 10 m-urre olinpikoa (Hego Korea 2005) # [[Olivia Apps]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1998) # [[Pauline Ferrand-Prévot]] txirrindularia, mendian urre olinpika (Frantzia 1992) # [[Pauline Grabosch]] txirrindularia, taldean brontze olinpikoa (Alemania 1998) # [[Pauline Rifer de Courcelles]] artista (Paris, 1781-1851) # [[Perris Benegas]] txirrindularia, BMX librean zilar olinpikoa (AEB 1995) # [[Piper Logan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2001) # [[Prisca Awiti Alcaraz]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Londres, 1996) # [[Rachael Blake]] aktorea (Australia 1971) # [[Rebecca Petch]] txirrindularia, taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1998) # [[Renata Knapik-Miazga]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1988) # [[Rhyne Howard]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Rosalia Fernández Rial]] poeta (Coruña 1988) # [[Rosita Yarza]] aktorea (Madril 1922-1996) # [[Rutka Laskier]] nerabe judua, egunerokogilea (Polonia 1929-Auschwich 1943) # [[Sammy Sullivan]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Sandra Ygueravide]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 1984) # [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)]] Zazpiko brontze olinpikoa (Hegoafrika/Israel/AEB 1995) # [[Sarah Stewart]] birologoa (Mexiko-AEB, 1905-1976 # [[Sarah Wynter]] aktorea (Australia 1973) # [[Saya Sakakibara]] txirrindularia, BMX lasterketan urre olipikoa (Australia 1999) # [[Shaane Fulton]] txirrindularia,taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 2000) # [[Shanieka Ricketts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Jamaika, 1992) # [[Shin Yu-Bin]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2004) # [[Sofia Raffaeli|Sofia Raffali]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 2004) # [[Song Jiayuan]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1997) # [[Sonja Greinacher]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 1992) # [[Sophiane Méthot]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1998) # [[Sophie Capewell]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1998) # [[Stephanie Rovetti]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Susana Rodríguez Navarro]] genetikalaria, ikertzailea (Murtzia 1972) # [[Svenja Brunckhorst]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Tara Davis-Woodhall]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1999) # [[Taylor Perry (errugbi jokalaria)]] Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Tenika Willison]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Teresa Alonso Otero]] Gerra Zibileko errepresaliatua (Madril, 1916- 1995) # [[Thea LaFond]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Dominika, 1994) # [[Tota Alba]] aktorea (Argentina 1914-Madril 1983) # [[Tysha Ikenasio]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Ursula Bellugi]] psikologoa (AEB, 1931-2022) # [[Vega Gimeno]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Věra Kohnová]] nerabe judua, egunerokogilea (Txekoslovakia 1929-Izbica Ghettoa 1942) # [[Veronica Codesal]] abeslaria (Belgika 1977) # [[Victoria Ohuruogu]] atleta. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1993) # [[Viktorija Senkutė]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (:ituania, 1996) # [[Vinesh Phogat]] borrokalaria (India, 1994) # [[Violante Aragoikoa]] erregina ezkontidea (Zaragoza 1236- Orreaga 1256) # [[Violante Hungariakoa]] Aragoiko erregina ezkontidea (1215-Huesca 1251) # [[Virginia Cherrill]] aktorea (AEB 1908-1996) # [[Vittoria Guazzini]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 2000) # [[Viviana Márton|Viviana Martón]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Tenerife, 2006) # [[Wang Lanjing]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2005) # [[Yang Jiayu|Yang Jiagu]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1996) # [[Yemisi Ogunleye|Yamesi Ogunleye]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Alemania, 1998) # [[Zhang Shan]] urrezko domina tiroan 1992 (Txina, 1968) # [[Zhao Jie]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 2002) # [[Zoé Claessens]] txirrindularia, BMX lasterketan brontze olinpikoa (Suitza 2001) # [[Zonia Baber]] geografo, geologo, irakaslea (AEB, 1862-1956) }} ==='''Berriak 2024''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Berta Peña Parras]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Valladolid, 1889-Bilbo, 1938) # [[Beatrice Salvioni]] '''SORTUA''' filologoa eta idazlea (Italia, 1995) # [[Natalia Ortiz Ceberio]] '''SORTUA''' Marta planaren aurkitzailea (Donosti, ?) # [[Olatz Osa Zubia|Olatz Osa]] '''SORTUA''' pedagogoa, kudeatzailea (Oñati, 1970) # [[Maria Cueto]] '''SORTUA''' artista (Avilés, 1960) # [[Feliciana Etxabe Artola]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Zeberio, 1897-Bilbo, 1938) # [[Alaine Arruti Lejarzegi]] '''SORTUA''' psikologoa (Gernika, 1983) # [[Clara Maass]] erizaina (AEB, 1876-1901) # [[Deborah Sampson]] soldadua (AEB 1760-1827) # [[Anna Maria Lane]] soldadua (AEB 1755-1810) # [[Sally St. Clair]] soldadua (AEB ?-1782) # [[Eleonore Prochaska]] soldadua (Alemania 1785-1813) # [[Margaret Corbin]] erizaina, soldadua (AEB 1723-1792) # [[Hannah Snell]] soldadua (EB 1723-1792) # [[Carme Contreras Verdiales]] aktorea (Zaragoza 1932-2020) # [[Asunción Sancho]] aktorea (Madril 1930-2018) # [[Cándida Losada]] aktorea (Argentina 1915-Madril 1922) # [[Carola Fernán Gómez]] aktorea (Madril 1899-1967) # [[Françoiz Breut]] abeslaria eta ilustrailea (Frantzia, 1969) # [[Sankie Mthembi-Mahanyele]] politikaria, aktibista (Hegoafrika 1951) # [[Nadezhda Alilúyeva]] Stalinen 2. emaztea (Errusia 1901-1932) # [[Colette Capdevielle]] politikaria (Frantzia, 1958) # [[Mariana Travacio]] idazlea (Argentina, 1967) # [[Coccinelle (artista)]] artista, dantzaria, abeslaria eta aktore transgeneroa (Paris, 1931-2006) # [[Rosaura Ruiz Gutiérrez]] biologoa, idazlea (Mexiko, 1950) # [[Marie-Andrée Schwindenhammer]] trans ekintzailea (La Neuveville-lès-Raon, Vosges, 1909 - Chartres, Eure-et-Loir, 1981) # [[Herminia Álvarez Herrera]] iraultzailea, hezitzailea (Mexiko 1888-1955) # [[Dolores Bolio Cantarell]] idazlea (Mexiko 1880-1950) # [[Gertrudis Tenorio Zavala]] poeta, hezitzailea (Mexiko 1843-1926) # [[Elena Sánchez Valenzuela]] aktorea, kazetaria, artxibozaina (Mexiko 1900-1950) # [[Irene López Heredia]] aktorea (Murtzia 1898-Madril 1962) # [[Mari Paz Molinero]] aktorea (Txile 1914-Madril 2004) # [[Carmen Díaz]] aktorea (Sevilla 1896-1979) # [[Lola Pons Rodríguez]] filologoa, irakaslea (Bartzelona 1976) # [[Cristina Farfán]] maistra, idazlea (Mexiko 1846-1880) # [[Natalia Serdán Alatriste]] iraultzailea, aitzindaria (Mexiko 1875-1938) # [[Chantal Montellier]] Frantziako idazle eta komikigilea (Bouthéon, 19472.1943) # [[May Ayim]] ekintzaile afroalemaniarra (Alemania, 1960-1996) # [[Maria Rosaria Omaggio]] aktorea (Italia, 1959-2024) # [[Clarisa Navas]] zinemagilea (Argentina, 1989) # [[Jacqueline Harpman]] psikoanalista (Belgika, 1929-2012) # [[Ana Figuero]] feminista, sufragista (Txile, 1907-1970) # [[Sara Ahmed]] filosofo angroaustraliarra (Erresuma Batua, 1969) # [[Katherine Dunn]] eleberrigile, poeta eta kirol-kazetaria (AEB, 1945-2016) # [[Marianne Baum]] anfifaxista gillotinatua (Alemania, 1912-1942) # [[Marie-Hélène Schwartz]] matematikaria (Frantzia, 1913-2013) # [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]] zientzialaria (Argentina, 1942-2016) # [[Juana Manso]] idazle, kazetari, hezitzaile (Argentina, 1819-1875) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid, XVI. mendea) # [[Louise-Victorine Ackermann]] poeta (Frantzia, 1813-1890) # [[Valentina Pinelo]] moja, poeta (Sevilla, XVI. mendea- 1629?) # [[Pilar Primo de Rivera]] Sección Femeninako zuzendaria (Madril, 1907-1991) # [[Basauriko 11k]] Epaiketaren prozesua # [[Angela Peralta]] sopranoa, konpositorea (Mexiko 1845-1883) # [[Alicia Arévalo (kazetaria)]] 1. emakumea futbol partida kontatzen ( Bartzelona 1978) # [[Sara Giménez León]] kirol kazetaria (Girona 1991) # [[Patricia Campos Doménech]] armadako pilotua, futbol-entrenatzailea (Castelló 1977) # [[Niní Montiám]] aktorea (Madril 1917-1986) # [[Ana Adamuz]] aktorea (Jaén 1886-Madril 1971) # [[Pepita Serrador]] aktorea (Argentina 1913-1964) # [[Teresa Serrador]] aktorea (Bolivia 1899-Argentina 1982) # [[Amparo Martí]] aktorea (Valentzia 1903-Madril 1973) # [[María Mayor]] aktorea (?- Madril 1939) # [[Rosa Torre González]] maistra, politikaria (Mexiko 1890-1973) # [[Nadezhda Zabela - Vrubel]] abeslaria (Errusia, 1868-1913) # [[H%C3%A9l%C3%A8ne Metzger]] zientzia filosofoa (Frantzia, 1889-1944) # [[Inez Clare Verdoorn]] botanikaria (Hegoafrika, 1896-1989) # [[Edith Quimby]] medikuntzan eta fisikan ikertzailea (AEB, 1891-1982) # [[Maria Poumier]] irakasle frantsesa (Cannes, 1950) # [[Marie-Jo Bonnet]] Frantziako historialaria eta feminista (Deauville, 1949) # [[Julia Rodríguez-Maribona]] fregonaren asmatzailea (Asturias 1923-Suitza 2005) # [[Julia Montoussé Fargues]] fregonaren asmatzailea (?-Asturias 1971) # [[Esperanza Grases]] aktorea (Bartzelona 1920-1995) # [[Alexandra Trusova]] patinatzailea (Errusia 2004) # [[Jéssica Bouzas Maneiro]] tenislaria (Pontevedra 2002) # [[Claudia Fernández Sánchez]] padel jokalaria (Madril 2006) # [[Gemma Triay]] padel jokalaria (Menorca 1992) # [[Lucía Sainz]] padel jokalaria (Bartzelona 1984) # [[Marta Ortega Gallego]] padel jokalaria (Madril 1997) # [[Alicia Arévalo González]] arkeologoa (Madril 1965) # [[Manuela Barreiro]] farmazialaria (Galizia, 1877-1953) # [[Martha Aliaga]] estatistika hezitzailea (Argentina, 1937-2011) # [[Matilde Carranza]] akademikoa (Costa Rica, 1892-1981) # [[Erin Andrews]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Helen Alma Newton Turner]] genetista, estatistikaria (Australia, 1908-1995) # [[Violet Jessop]] Titanic ontziko zerbitzaria (Argentina 1887-1971) # [[Celia Giraldo]] zinemagilea (Bartzelona 1995) # [[Luz Rello Sánchez]] asmatzailea, dislexia- aplikazioa ( 1984) # [[Fermina Orduña]] asmatzailea, esne zalgurdia (Espainia XIX. mendea) # [[Gladys West]] matematikari asmatzailea, GPSrako garrantzitsua (AEB 1930) # [[Ariana Sánchez]] padel jokalaria (Tarragona 1997) # [[Marta Marrero]] padel jokalaria (Kanariak 1983) # [[Bea González]] padel jokalaria (Malaga 2001) # [[Marie Van Brittan Brown]] asmatzailea, telebista zirkuitu itxia (AEB 1922-1999) # [[Miriam Benjamin]] asmatzailea, seinale aulkia (AEB 1861-1947) # [[Sarah Boone]] asmatzailea, mahukak eta lisatzeko taula (AEB 1832-1904) # [[Nancy Johnson (asmatzailea)]] izozkailu artifiziala (AEB 1794-1890) # [[Victoria Reyes-García]] antropologoa (Bartzelona 1971) # [[Amaia Yoldi ]] gidoilaria, film-zuzendaria (Iruñea 1973) # [[Julie Donaldson]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Faustina Sáez de Melgar]] idazlea (Madril, 1834-1895) # [[Gloria Melgar |Gloria Melgar Sáez]] margolaria eta musikagilea (Madril, 1859-1938) # [[Julia de Asensi]] idazlea (Madril, 1849-1921) # [[María del Pilar Sinués]] idazlea (Zaragoza, 1838 - Madril, 1893) # [[Margaret Crane]] Predictor-aren asmatzailea (AEB 1941) # [[Emily Cummins]] asmatzailea, ur-eramaile iraunkorra (EB 1987) # [[Evelyn Miralles]] NASAko ingeniaria, asmatzailea, ilargirako etxea (Venezuela/AEB 1967) # [[Janet Emerson Bashen]] asmatzailea, software aplikazioa (AEB 1957) # [[Jeanne Bertrand]] argazkilaria (Frantzia 1880-1957) # [[Maral Yazarloo-Pattrick]] motoziklismo ekintzailea, diseinatzailea (Iran 1981) # [[María del Carmen Ortiz de Arce]] asmatzailea, itsuentzako idazkailua (Espainia ?-1932) # [[Martine Bertereau]] geologo aitzindaria (Frantzia 1590-1642) # [[Margarete Steiff]] jostuna, jostaiu diseinatzailea (Alemania 1847-1909) # [[Heike Makatsch]] aktorea (Alemania 1971) # [[Leena Peltonen-Palotie]] genetista (Finlandia, 1952-2010) # [[Gertrude Scharff Goldhaber]] fisikari nuklearra (Alemania-AEB, 1911-1998) # [[Jackie MacMullan]] kazetaria (AEB, 1960) # [[María Teresa de Filippis]] 1 Formulako lehen emakume gidaria (Italia 1926-2016) # [[Suzanne von Borsody]] aktorea (Alemania 1957) # [[Rosemarie Fendel]] aktorea (Alemania 1927-2013) # [[Gemma Jones]] aktorea (EB 1942) # [[Anna Chancellor]] aktorea (EB 1965) # [[Sienna Guillory]] aktorea (EB 1975) # [[Jana Pallaske]] aktorea, rock abeslaria (Alemania 1979) # [[Alysson Paradis]] aktorea (Paris 1984) # [[Sophie Nélisse]] aktorea (Kanada 2000) # [[Isabelle Nélisse]] aktorea (Kanada 2003) # [[Rebeca Gerschman]] biologo, fisiologoa (Argentina, 1903-1986) # [[Zarina (artista)]] artista (India 1937-Londres 2020) # [[Marta Pan]] eskultore hungariar eta frantziarra (1923-2008) # [[Sonia Cotelle]] fisikari, kimikaria (Polonia, 1896-1945) # [[Anna Barbara Reinhart]] matematikaria (Suitza, 1730-1796) # [[Helene Weigel]] aktorea (Austria 1900-Alemania 1971) # [[Marieluise Fleißer]] antzerkigilea (Alemania 1901-1971) # [[Monica Bleibtreu]] aktorea (Austria 1944-2009) # [[Hedwig Bleibtreu]] aktorea (Austria 1868-1958) # [[Martine McCutcheon]] aktorea, abeslaria (EB 1976) # [[Lyn St. James]] auto gidaria (AEB 1947) # [[Cathy Muller]] auto gidaria (Frantzia 1962) # [[Giovanna Amati]] 1 Formulako gidaria (Italia 1959) # [[Desiré Wilson]] 1 Formulako gidaria (Hegoafrika 1953) # [[Divina Galica]] atleta, 1 Formulako gidaria (EB 1944) # [[Patricia Font]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1978) # [[Sheila Heti]] idazlea (Kanada, 1976) # [[Judy W. Reed]] asmatzailea (AEB 1826-1905ç) # [[June Downey]] psikologoa (AEB, 1875-1932) # [[Else Lasker-Schüler]] judua, poeta, marrazkilaria (Alemania 1869- Palestina1945) # [[Maria Koppenhöfer]] aktorea (Alemania 1901-2009) # [[Sibylle Lewitscharoff]] idazlea (Alemania 1954-2023) # [[Geraldine McEwan]] aktorea (EB 1932-2015) # [[Emily Beecham]] aktorea (EB/AEB 1984) # [[Linda Bassett]] aktorea (EB 1950) # [[Jacqueline McKenzie]] aktorea (Australia 1967) # [[Susan Prior]] aktorea (Australia 1972) # [[Hanne Wieder]] aktorea (Alemania 1925-1990) # [[Mascha Kaléko]] poeta judua (Polonia zaharra 1907-Suitza 1975) # [[Madge Addy]] ileapaintzaile, erizain eta espia (Erresuma Batua, 1904-1970) # [[Balamani Amma]] idazle poeta indiarra (India, 1909-2004) # [[Sybilla Righton Masters]] asmatzailea (AEB 1676-1720) # [[Lenka Franulic]] kazetaria (Txile 1908-1961) # [[Ana Ramírez Cañil]] kazetaria (Madril, 1958) # [[Samantha Bailly]] idazle, gidoilari eta bideogilea (Frantzia, 1988) # [[Malak Mattar]] margolaria, ilustratzailea (Palestina, 1999) # [[Sophie Opel]] enpresaburua, ekintzailea, aitzindaria (Alemania 1840-1913) # [[Joanne Simpson]] meteorologoa (AEB, 1923-2010) # [[Laura Knight]] artista (Erresuma Batua, 1877-1970) # [[Myrtelle Canavan]] medikua, ikertzailea (AEB, 1879-1953) # [[Teresa San Román Espinosa]] antropologoa (Pontevedra 1940- ? 2024) # [[Phyllis Kaberry]] antropologo aitzindaria (AEB/Australia 1910- Londres 1977) # [[Dorothea Mackellar]] idazlea (Australia 1885-1968) # [[Berta Luisi]] margolaria (Uruguai 1924-2008) # [[Rachel Nichols (kazetaria)]] (AEB 1973) # [[Yolanda Soler]] judoka eta entrenatzailea (Madril, 1971) # [[Ariane Toro|Arianne Toro]] Judoka. olinpikoa (Bilbo, 2003) # [[Gloria Gordon Bolotsky]] informatikaria (AEB, 1921-2009) # [[Mavis Batey]] kriptoanalista (Erresuma Batua, 1921-2013) # [[Gertrude Elles]] geologoa, paleontologoa (Erresuma Batua, 1872-1960) # [[María Assumpción Raventós]] margolaria (Katalunia, 1930) # [[Jemele Hill]] kirol kazetaria (AEB 1975) # [[Özlem Türeci]] ikertzailea, inmunologoa (Alemania 1967) # [[Ai Tsunoda]] judoka (LLeida 2002) # [[Telma Monteiro]] judoka (Portugal 1985) # [[Monika Buch]] diseinatzailea (Valentzia/Herbehereak 1936) # [[Pati Nuñez]] diseinatzaile grafikoa (Girona 1959) # [[Clara Montagut]] diseinatzaile grafikoa (Madril 1975) # [[Ena Cardenal de la Nuez]] diseinatzaile grafikoa (Kanariak 1968) # [[Laura Meseguer]] tipografoa (Bartzelona 1968) # [[Teresa Wilms Montt]] idazlea (Txile 1893-Paris 1921) # [[Tatiana Gaviola]] film zuzendaria (Txile 1956) # [[Mísia]] abeslaria (Portugal 1955-2024) # [[Maria L. de Hernández]] aktibista (Mexiko 1896-1986) # [[Saloua Raouda Choucair]] margolaria, eskultorea (Libano 1916-2017) # [[Françoise Collin]] feminista, filosofoa, idazlea (Belgika 1928-2012) # [[Ethel Shakespear]] geologoa (Erresuma Batua, 1871-1946) # [[Eva Lefever]] margolaria (Txile 1955) # [[Carmen Meneses]] ikertzailea, antropologoa (Madril, 1966) # [[Henrietta Skelton]] idazlea (AEB, 1839-1900) # [[Anne Fausto-Sterling]] biologo, sexologo, feminista (AEB, 1944) # [[Cécile Biéler|Cécile Biéter]] ingeniaria (Suitza, 1884-1966) # [[Isabelle Gatti de Gamond]] hezitzailea, ekintzaile aitzindaria (Frantzia 1839- Belgika 1905) }} ==='''Berriak 2024''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1886-Izko, 1936) # [[Adelina Fernández Pérez|Adelina Fernández Perez]] efe- '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Portugal, 1889-Bilbo, 1938) # [[Ana Naranjo Marín]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sevilla, 1883 - Bilbo, 1937) # [[Antonia Caballé]] efe- '''SORTUA''' Frankismoaren biktima (Ziritza, 1873 - Argelès sur Mer, 1945) # [[Araceli Álvarez Calvo|Araceli Alvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1894-Huesca, 1936) # [[Araceli Oñate]] ----'''SORTUA''' unibertsitateko irakaslea (Valladolid) # [[Asunción Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1869-Izko, 1936) # [[Cecilia Álvarez Calvo|Cecilia Älvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1897-Huesca, 1936) # [[Cecilia Idirin Garabieta]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Lezama, 1913-Bilbo, 1937) # [[Dominica Azparren Gil]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua ((Oibar, 1884 - Nardoze Alduate, Urraulbeiti, 1936) # [[Elizabeth Casillas Valbuena]] e--- '''SORTUA''' kazetaria eta komiki gidoilaria (Bilbo, 1986) # [[Eloína Linares]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea (Santander 1948) # [[Emilia Arraiza Garín]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zirauki, 1894 - Erreniega, 1936) # [[Enolasca Vela Salvador]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Cortes, 1904 - 1936) # [[Escolástica Antonia Martina Astibia Iturbe|Escolástica Astibia Iturbe]] efef '''SORTUA''' Durangoko bonbarketan erailda moja (Narvarte, 1881-Durango, 1936) # [[Eskolastika Mendizabal Imatz]] efef '''SORTUA''' Bizkaiko amama (Bermeo, 1863-1969) # [[Felisa Aguado Sainz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Murchante, 1872-Valdierra, 1936) # [[Felisa Argiñano Arzoz|Felisa Argiñano]] efef '''SORTUA''' Espainiako Gerra Zibilean Ventasko kartelan hildakoa (Zudaire, 1903-Madril, 1939) # [[Francisca Alonso Prado]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Azagra, 1896 - Rincón de Soto, 1936 # [[Jessica Ruiz Pérez|Jesica Ruiz]] ef-- '''SORTUA''' kimikaria eta politikaria (Durango, 1983) # [[Josefa Bueno Algárate]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Morata de Jiloca, 1907 - Tutera, 1936) # [[Josi Sierra Orrantia]] ef-- '''SORTUA''' irakaslea, dokumentalgia eta wikilaria (Bilbo, 1959) # [[Juana Tomasa Charela Vidas]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Tutera, 1881 - 1936) # [[Kontxita Martinez de Lezea]] e-ef '''SORTUA''' maistra, ikastola bultzatzailea (Tolosa, 1949-2023) # [[Laida Arbizu Agirre]] e--- '''SORTUA''' ikertzailea (Ordizia, 2000) # [[Maite Etxeberria]] e--- '''SORTUA''' Ozazeko auzapeza (Biarritz, 1956) # [[Maite Rosende Gutierrez]] e--- '''SORTUA''' ilustratzailea (Donostia, 1991) # [[Maritxu Egiguren]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Zaldibar, 1921 - Bartzelona, 1981) # [[Misericordia Abad Alcega]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zaragoza, 1905-Cortes, 1936) # [[Nerea Ariznabarreta Izkue]] ef-- '''SORTUA''' narratzailea eta antzergilea (Eibar, 1981) # [[Simona Calleja Aguado]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Cabanillas, 1918-Valtierra, 1936) # [[Sotera Novia de Salcedo]] --ef '''SORTUA''' Boliviako esploratzaile eta idazlea (Bilbo, XIX. mendea) # [[Teresa Chiches Ledesma]] e-ef '''SORTUA''' (León, 1911 - Bilbo, 1937) # [[Xole Aire]] ef--'''SORTUA''' auzapeza eta artzaina (Urepel, 1973) # [[Ada Martí Vall]] kazetaria, idazlea (Katalunia 1914-Frantzia 1960) # [[Adelitak]] Mexikoko iraultzako emakume soldaduak,laguntzaileak (1910-1917) # [[Aída Parada ]] sufragista (Txile 1903-1983) # [[Alba Rico]] aktorea, abeslaria (Murtzia 1989) # [[Alice Bolingbroke Woodward]] ilustratzailea (Londres, 1862-1951) # [[Alicia Asín]] adimen artifizialean aditua (Zaragoza 1982) # [[Amanda Labarca]] irakaslea, feminista (Txile 1886-1975) # [[Amy Bailey]] hezitzailea, sufragista (Jamaika, 1875-1990) # [[Ana Esmeralda]] aktorea, dantzaria (Tetuan 1931-Brasil 2022) # [[Ana Mar%C3%ADa Zeno]] mediku, sexologo (Argentina, 1922-2011) # [[Ana Rosa Chacon]] politikaria eta sufragista (Costa Rica, 1889-1985) # [[Ángela Mazzini Bricala]] idazlea (Cádiz, 1809-Santa Cruz Tenerifekoa, 1894) # [[Àngels Margarit ]] dantzaria, koreografoa, pedagogoa (Bartzelona 1960) # [[Anita Brenner]] historialaria, idazlea (Mexiko 1889-1973) # [[Anita Bryant]] folk-, gospel- abeslaria (AEB 1940) # [[Anna Gunn]] aktoreak (AEB 1968) # [[Anna Maria Mozzoni]] kazetaria, politikaria, sufragista (Italia 1837-1920) # [[Anne Nelson]] antzerkilea (AEB, 1954) # [[Annette Beveridge]] itzultzailea (EB 1842-1929) # [[Annie Pardo Cemo]] biologo zelularra (Mexiko 1941) # [[Antonia Varela Pérez]] astrofisikaria (Kanariak 1965) # [[Aurélia de Sousa]] margolaria (Txile/Portugal 1866-1922) # [[Aurora Reyes]] margolaria (Mexiko 1908-1985) # [[Beau Garrett]] aktorea, modeloa (AEB 1982) # [[Bega Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1511-1582) # [[Begoña Villacís]] abokatua, politikaria (Madril 1977) # [[Belén Funes]] film zuzendaria, gidoilaria (Bartzelona 1984) # [[Blanca Álvarez Mantilla]] kazetaria (Madril 1931-2000) # [[Blanca Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] botanikaria (Aragoi, 1860-1904) # [[Brittany Brewer]] saskibaloi-jokalaria (AEB 1997) # [[Calypso Botez]] idazlea (Errumania, 1880-1933) # [[Carlota Rosales]] margolaria (Madril 1872-1958) # [[Carmen Caamaño Díaz]] ekintzaile politikoa (Madril 1909-2006) # [[Carmen Santonja]] kantautorea, idazea, margolaria (Madril 1934-2000) # [[Carmen Werner Vallejo]] dantzaria, koreografoa (Madril 1953) # [[Carmina Virgili]] geologoa, politikaria (Bartzelona, 1927-2014) # [[Cathay Williams]] esklaboa, militarra (AEB 1844-1893) # [[Cecilia Álvarez Correa]] ingeniari industriala, politikaria (Kolonbia 1953) # [[Charlotte de Turckheim]] aktorea, umoregilea (Frantzia 1955) # [[Charlotte Scott]] matematikaria (Erresuma Batua, 1858-1931) # [[Chékéba Hachemi]] aktibista, idazlea, 1. emakume diplomazialaria (Afganistan 1974) # [[Christine Brennan]] kirol kazetaria (AEB, 1958) # [[Christine Jorgensen ]] aktorea, aktibista (AEB 1926-1989) # [[Claire Voisin]] matematikaria (Frantzia 1962) # [[Clara Che Tórtola]] saskibaloi jokalaria (Valentzia 1997) # [[Clara Isabel Francia]] kazetaria (Errioxa 1940) # [[Clotilde Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] entomologoa, poeta (Aragoi, 1863-1946) # [[Concha Caballero]] politikaria (Baena, 1956 - Sevilla, 2015) # [[Concha Michel]] abeslaria, ikertzailea (Mexico 1899-1990) # [[Conchita Goyanes]] aktorea (Malaga 1946-Madril 2016) # [[Conchita Montes]] aktorea (Sevilla 1914- Portugal 1994) # [[Dámasa Cabezón]] pedagogo eta hezitzailea (Argentina, 1792 -Txile, 1861) # [[Desirée de Fez]] kazetaria, idazlea, zinema kritikaria (Bartzeloa 1977) # [[Diana Navarro]] abeslaria (Malaga 1978) # [[Dilras Banu Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1622-1657) # [[Dodo (komikigilea)|Dodo]] Frantziako komikigilea (Rabat, 1955) # [[Dolores Correa Zapata]] idazlea (Mexiko 1853-1924) # [[Dolores Jiménez Muro]] hezitzailea, iraultzailea (Mexiko 1848-1925) # [[Édith Grattery]] Frantziako ilustratzaile eta komikigilea (Marseilla, 1960) # [[Edith Lederer]] nazioarteko kazetaria (AEB, 1943) # [[Elena Arizmendi Mejia]] idazle feminista (Mexiko, 1884-1949) # [[Elena Martín Ortega]] psikologa eta irakaslea (Espainia 195??) # [[Elena Santonja]] tb aurkezlea (Madril 1932-2016) # [[Elena Torres Cuéllar]] lider iraultzailea (Mexiko 1893-1970) # [[Elizabeth Bugie]] biokimikaria (AEB, 1920-2001) # [[Elsa von Freytag-Loringhoven|lsa von Freytag-Loringhoven]] Artista (Alemania, 1874-1927) # [[Emily Bisharat]] legelaria (Jordania, 1913-2004) # [[Encarnación Cubas Báez]] # [[Enriqueta Morales]] hezitzailea eta erizain feminista (APanama, 1891-1986) # [[Estelle Ramey]] endokrinologo, feminista (AEB, 1917-2006) # [[Ethel Arnold]] kazetari, idazle eta hizlari, emakumeen sufragioaren aldeko aktibista (Britainia Handia 1865- 1930) # [[Eugénie Brazier]] sukaldaria (Frantzia 1895-1977) # [[Eunice Odio]] poeta (Costa Rica 1919- exiko 1974) # [[Fatoumata K%C3%A9b%C3%A9]] astrofisikaria, hezitzailea (Frantzia, 1985) # [[Fereshteh Ahmadi]] eleberrigilea (Iran 1972) # [[Florence Cestac]] Frantziako komikigilea # [[Florence Farmborough]] argazkilaria , idazlea (Britainia, 1887-1978) # [[Florencia Serranía Soto]] ingeniari mekanikoa (Mexiko 1963) # [[Franca Rame]] aktorea, idazlea, politikaria (Italia 1929-2013) # [[Frances Jolliffe]] aktorea (AEB, 1873 – 1925) # [[Gemma Cuervo]] aktorea (Bartzelona 1934) # [[Gertrude Mary Woodward]] ilustratzailea (Britainia, 1854-1939) # [[Greta Fernández]] aktorea (Bartzelona 1995) # [[Gulbadan Begum]] biografoa, poeta, printzesa (Mogol Inperioa 1523-1603) # [[Hamida Banu Begum]] enperatriza (Mogol inperioa 1527-1604) # [[Hedwig Bleuler-Waser]] sufragista (Zurich, 1869 - Zollikon, 1940) # [[Hiromi Uehara]] piano-jolea (Japonia 1979) # [[Ifigenia Martinez]] ekonomialaria, politikaria (Mexiko 1930) # [[Ingibjörg H. Bjarnason]] sufragista, irakaslea, artista eta politikaria (Islandia, 1867-1941) # [[Inma Serrano]] kantautorea (Alacant 1968) # [[Isa Duque]] psikologoa, sexologoa (Zaragoza, 1985) # [[Isabel Andreu de Aguilar]] sufragista,ekintzailea (Puerto Rico, 1887-1948) # [[Isabel Tenaille]] tb aurkezlea (Madril 1951) # [[Isabella Mamani|Isabella Brunilda Mamani]] iamara abokatua eta politikaria (Txile, 1988) # [[Itelvina Massioli]] pedagogo feminista (Brazil, XX. mendea) # [[Jahanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1614-1681) # [[Jahanzeb Banu Begum]] printzesa (Mogol Inperioa 1649-1705) # [[Jan Goodwin]] idazlea eta ikerketa kazetaria (AEB, 1948) # [[Jane Brigode]] politikaria (Belgika, 1870-1952) # [[Janeane Garofalo]] komediantea, aktorea (AEB 1964) # [[Jeanne Córdova]] idazlea, lesbiana aitzindaria (Alemania/AEB 1948-2016) # [[Jojo Moyes]] kazetaria, idazlea (EB 1969) # [[Juana Belén Gutiérrez de Mendoza]] hezitzailea, sufragista (Mexiko 1875- 1942) # [[Julia Piaton]] aktorea (Frantzia 1985) # [[June Carmona]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2005) # [[Karla Jay]] idazlea, ikertzailea (AEB 1947) # [[Kathryn Bertine]] kirolaria, aktibista eta idazlea (AEB, 1975) # [[Kelly McEvers]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB, 1970) # [[La Niña de La Puebla]] abeslaria (Sevilla 1908-Malaga 1999) # [[Laia Raventós Roig]]saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1997) # [[Laura Aliaga]] saskibaloi jokalaria (Alacant 1994) # [[Laura Granados]] kantautorea (Cádiz 1966) # [[Laura Juliana Ramírez Ruiz]] ilustratzailea, komunikatzalea eta sortzailea (Mexiko...) # [[Lila Clunas]] sufragisa (Eskozia, 1875-1968) # [[Lisa Gherardini]] noblea, Mona Lisa (Florentzia 1479-1542) # [[Louise Weiss]] idazlea, politikaria (Frantzia 1893-1983) # [[Lucía Gil]] abeslaria, aktorea (Madril 1998) # [[Luz Vidal]] Sindikalista, politikaria, maputxea (Txile, 1973) # [[Maite Cazorla]] saskibaloi jokalaria (Kanariak 1997) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (1937-1954) # [[Manolita Piña]] artista (Uruguai, 1883-1994) # [[Mara Goyanes]] aktorea (Madril 1942-2006) # [[Margaret Ogola]] pediatra, idazlea (Kenya, 1958-2011) # [[Maria Angela Ardinghelli]] Itzultzailea, matematikaria, fisikaria (Italia, 1728-1825) # [[Maria Cederschiöld]] kazetaria eta sufragista (Suedia, 1856-1935) # [[María del Refugio García]] maistra, sufragista (Mexiko 1889-1973) # [[María Dolores Medina]] kristau erlijiososa (Mexiko 1860- 1925) # [[María José Goyanes]] aktorea (Madril 1948-) # [[María Luisa Ponte]] aktorea (Valladolis 1918-Madril 1996) # [[María Parrado]] abeslaria (Cádiz 2001) # [[María San Juan]] kazetaria (Asturias 1963) # [[María Villalón]] abeslaria (Malaga 1989) # [[Marie Ange Guillaume]] kazetari, idazle eta gidoilaria (Frantzia, 1945) # [[Marjory Warren]] geriatra (Erresuma Batua, 1897-1960) # [[Marta Hermida]] saskibaloi jokalaria (Madril 1997) # [[Martha Jungwirth]] margolaria (Austria 1940) # [[Maruja Callaved]] tb aurkezlea (Huesca 1921-Madril 2018) # [[Mary Fields]] esklaboa, 1. postari afroamerikarra (AEB 1832-1914) # [[Mary Garden]] opera abeslaria (Eskozia, 1874-1967) # [[Mary J. Rathbun]] zoologoa (AEB, 1860-1943) # [[Mazie E. Clemens]] Lehen Mundu Gerrako korresponsala (AEB, 1890-1952) # [[Mélanie Auffret]] film zuzendaria, gidoilaria Frantzia, XX. mendea) # [[Mercedes Gómez Otero]] preso komunista (Madril 1915-?) # [[Meredith Monroe]] aktorea (AEB 1969) # [[Mimí Muñoz]] aktorea (Espainia 1914-1987) # [[Mireia Hernández]] igeriketa sinkronizatuko kirolaria (Espainia 2002) # [[Modesta Sanginés Uriarte]] idazle eta musikagilea (Bolivia, 1832-1887) # [[Mumtaz Mahal]] enperatriza (Mogol Inperioa 1593-1631) # [[Nadira Banu Begum]] printzesa (India 1618-Pakistan 1659) # [[Nathalie Roques]] Frantziako idazlea eta komikigilea # [[Nika Shakarami]] manifestari desagertu eta hila (Iran 2005-2022) # [[Nina Stemme]] sopranoa (Suedia 1963) # [[Niña de Antequera]] abeslaria (Malaga 1921-Sevilla 1972) # [[Noora Niasari]] zinema zuzendari eta gidoilaria (Teheran) # [[Nur Jehan]] enperatriza, poeta (Kandahar 1577-Lahore 1645) # [[Olga Bancic]] ekintzaile komunista judua (Errumania 1912- Alemnia 1944) # [[Olga Skorojodova]] zientzialaria, hezitzailea (SESB, 1911-1982) # [[Paquita Rico]] aktorea (Sevilla 1929-2017) # [[Park Wan Suh|Park Wan Sun]] idazlea (Korea, 1981-2011) # [[Pasión Vega]] abeslaria (Madril 1976) # [[Paula Cons]] dokumental- eta film zuzendaria (Coruña 1976) # [[Paula Dalli]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alacant 1993) # [[Petra Herrera]] gizon gudari mozorrotua (Mexiko 1887-1917) # [[Petronila Riquelme]] Bernardo O'Higgins.en alaba mestizoa (Los Angeles, Txile, 1808? - Valparaiso, 1870) # [[Piedad Bonnett]] idazlea, poeta (Kolonbia, 1951) # [[Piedad de la Cierva]] zientzialaria (Murtzia, 1913-2007) # [[Pilar Muñoz]] aktorea (Madril 1911-1980) # [[Randi Blehr]] sufragista (Norvegia, 1851-1928) # [[Rhea Durham]] modeloa (AEB 1978) # [[Roberta Cowell]] lasterketa- eta borroka-pilotua, 1. Emakume trans britainiarra (EB 1918-2011) # [[Rocío Molina Cruz]] dantzaria, koreografoa (Malaga 1984) # [[Rosario Robles]] politikaria (Mexiko 1956) # [[Rose Mbowa]] idazlea, feminista (Uganda 1943-1999) # [[Roshanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1617-1671) # [[Ruja Ignatova]] iruzurgilea (Bulgaria/Alemania 1980) # [[Ruqaiya Sultan Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1542-1626) # [[Ruth Sager]] genetista (AEB, 1918-1997) # [[Sadie Kneller Miller]] kazetaria (AEB, 1867-1920) # [[Salima Sultan Begum]] poeta, enperatriza (India 1539- Mogol Inperioa 1612) # [[Sálvorako emakume heroiak]] erreskatea, Galizia 1921.01.02 # [[Samantha Gilabert]] abeslaria (Alacant 1994) # [[Sarah Moon]] argazkilaria (Frantzia, 1941) # [[Sarina Esmailzadeh]] manifestari nerabe erahila (Iran 2006-2022) # [[Segoviako kartzela zaharra]] emakumeen kartzela (1946-1956) # [[Soledad Miranda]] aktorea, abeslaria (Sevilla 1943-Portugal 1970) # [[Sonia Montecino|Sonia Montecinco]] aimara ikertzaile, antropologoa, idazlea (Txile, 1954) # [[Sophia Delza]] dantzaria, idazlea (AEB, 1903-1996) # [[Stacey Kent]] abeslaria (AEB 1968) # [[Suzanne Corkin]] neurozientzialaria (AEB, 1937-2016) # [[Svetlana Mojsov]] biokimikaria (Jugoslavia 1947) # [[Tebello Nyokong]] Kimikaria (Hegoafrika, 1951) # [[Teresa Nieto]] dantzaria, koreografoa (Tanger 1953) # [[Thea Sharrock]] antzerki eta film zuzendaria (EB 1976) # [[Vainica Doble]] musika bikotea (1971-2000) # [[Van Buren ahizpak]] moto bidaiariak, AEB 1916 # [[Vera Peters]] onkologoa (Kanada, 1911-1993) # [[Vicky Lagos]] aktorea (Madril 1938) # [[Victoria Teijeiro]] aktorea, irakaslea (Coruña 1974) # [[Victorina Bridoux]] poeta eta eleberrigilea (Manchester, 1835-San Cruz Tenerifekoa, 1862) # [[Virginia Grütter]] poeta, aktorea (Costa Rica 1929-2000) # [[Yolanda Retter]] liburuzaina, idazlea (AEB 1948-2007) # [[Zeb-un-Nisa Begum]] printzesa poeta (Mogol Inperioa 1638-1702) # [[Zena Tooze]] biologo, ekologista (Kanada, 1955) # [[Zenana]] emakumeen etxe zatia (India XII. mendea) # [[Zoe Ducós]] aktorea, gidoilaria (Argentina 1928-Venezuela 2002) # [[Zulma Brandoni de Gasparini]] paleontologoa (Argentina, 1944) }} ==='''Berriak 2024''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ormatza Imatz]] '''SORTUA''' sexologoa (Bakio, 1967) # [[Aitziber González García]] '''SORTUA''' arkeologoa, ikertzailea (Gasteiz 1991) # [[Alaitz Arenzana]] ----'''SORTUA''' artista eta zinemagilea (Bilbo, 1976) # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA'''idazlea, poeta (Basauri, 1989) # [[Esti Ansotegi Guruziaga]] ----'''SORTUA''' psikologoa (Zornotza, 1976) # [[Itziar Sapsootham]] '''SORTUA''' geografoa eta ikertzailea (Eibar, 1986) # [[Lucia Arrube]] '''SORTUA'''erraketista (Iurreta, 1923 - Zornotza, 2012) # [[Margarita Unzalu Arana]] ----'''SORTUA''' idazlea (Durango, 1892-1973) # [[Rosa Hernández (artista)]] ----'''SORTUA''' eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1955) # [[Sama Bilbao]] '''SORTUA''' ingeniari industriala eta irakaslea (Bilbo 1961) # [[Agnes Baden-Powell]] Nesken eskaut talde sortzailea (Ingalaterra 1858-1945) # [[Aim%C3%A9e Antoinette Camus]] botanikaria (Frantzia, 1879-1965) # [[Alejandra Rodríguez]] kazetaria, abokatua, 60 urteko Miss Buenos Aires 2024 (Argentina 1963) # [[Alice Recoque]] informatikaria (Aljeria 1929- Frantzia 2021) # [[Alicia Machado]] aktorea, Miss Unibertso 1996 (Venezuela 1976) # [[Alison Hargreaves]] alpinista (EB, 1962-K2, 1992) # [[Amalia Miranzo]] politikaria eta irakaslea (Cuenca, 1939-2014) # [[Amelia Vega]] abeslaria, enpresaburua, Miss Unibertso 2003 (Dominikar Errepublika 1984) # [[Ana de Mendoza de la Vega]] noblea (Valladolid 1554-Guadalajara 1633) # [[Ana García Carías]] abokatua, lehen dama (Honduras 1968) # [[Ana Sofía Henao]] modeloa, idazlea, ilustratzailea (Kolonbia, 1982) # [[Andrea Meza]] Miss Unibertso 2020 (Mexiko 1994) # [[Anita Conti]] ozeanografoa (Frantzia, 1899-1997) # [[Anna Cruz]] saskibalioi jokalaria (Bartzelona 1986) # [[Anna Montañana]] saskibaloi jokalari ohia, entrantzailea (Valentzia 1980) # [[Anna Pazos]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Anna Roig Serra]] fisikaria (Katalunia, 1962) # [[Anne Marie Braafheid]] Miss Unibertsoko 1. Finalista beltza (Surinam 1947) # [[Anne-Laure Folly]] zinema zuzendaria (Togo, 1954) # [[Annie Fratellini]] aktorea, pailazoa (Frantzia, 1932-1997) # [[Ánxela Loureiro]] poeta, idazlea eta abeslaria (Ferrol, 1956) # [[Barbara May Cameron]] argazkilaria, poeta, idazlea eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (AEB, 1954 - 2002ko) # [[Barbara Sepúlveda|Barbara Sepulveda]] feminista abokatua (Santiago, 1985) # [[Beatriz Bernal]] Espainiako 1. emakume idazlea (Valladolid 1501/1504- 1562/1586) # [[Beatriz Domínguez-Gil]] medikua, nefrologoa (Coruña 1971) # [[Beatriz Sarlo]] idazlea (Argentina, 1942) # [[Begoña Etayo Ereña]] Euskal Herriko feminista (Bilbo, 1958) # [[Betty Molesworth]] botanikaria (Zeelanda Berria, 1913-2002) # [[Bolette Berg]] argazkilaria (Norvegia, 1872-1944) # [[Brook Lee]] modeloa, Miss Unibertso 1997 (AEB 1971) # [[Camila Kater]] film zuzendaria (Brasil 1990) # [[Carla Nieto]] aktorea (Girona 1983) # [[Carmen Díez de Rivera]] politikaria (Madril 1942-1999) # [[Carmen Villalobos]] aktorea (Kolonbia 1983) # [[Carolyn Steel]] arkitektoa, idazlea, ikertzailea eta unibertsitateko irakasle ingelesa (Londres ?) # [[Catalina de Mendoza y Sandoval]] noblea (Granada 1916-1686) # [[Catherine Peñán]] patinatzailea (Santiago, 1989) # [[Catriona Gray]] Miss Unibertso 2018 (Australia 1994) # [[Cecil Dorrian]] gerrako korrespontsala (AEB, 1882-1926) # [[Cg'ose Ntcox'o]] artista (Botswana, 1950-2013) # [[Chefa Alonso]] musikagilea (Coruña 1955) # [[Clara Roquet]] zinema zuzendaria eta gidoilaria (1988) # [[Clara Stauffer]] espioia, falangekoa (Madril 1904-984) # [[Concepción Dancausa]] politikaria, funtzionarioa (Burgos 1952) # [[Corina Smith]] abeslaria, aktorea (Venezuela 1991) # [[Cristina Ruiz Ortega]] exekutiboa (Espainia 1970) # [[Cynthia Elbaum]] fotokazetaria (AEB, 1966-1994) # [[Dana Randall]] informatikaria (AEB 1968) # [[Da'Vine Joy Randolph]] aktorea, kantaria (AEB 1986) # [[Demi-Leigh Nel-Peters]] enpresaburua, Miss Unibertso 2017 (Hegoafrika 1995) # [[Denise Ferreira da Silva]] filosofoa eta artista (Brasil, 1963) # [[Denise Quiñones]] aktorea, Mis Unibertso 2001 (Puerto Rico 1977) # [[Dominga Neculmán]] zeramikagilea (Walmapu, 1937-2022) # [[Dorothy Liddell]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1890-1938) # [[Eden Golan]] abeslaria (Errusia/Israel 2003) # [[Ekaterina Zelenko]] hegazkinlari militarra (Errusia 1916-1941) # [[Elisa Aguilar]] saskibaloi jokalaria (Madril,1976) # [[Elisabeth Ohlson Wallin]] argazkilaria (Suedia 1961) # [[Eliza Ruhamah Scidmore]] idazlea, argazkilaria (AEB 1856-1928) # [[Elizabeth Gould Bell]] medikua eta sufragista (Erresumna Batua, 1862-1934) # [[Elizabeth McCombs]] 1. emakume parlamentaria (Zeelanda Berria 1873-1935) # [[Elsa Donaire Malagelada]] saskibaloi jokalaria (Girona, 1979) # [[Emily Stowe]] medikua (Kanada, 1831-1903) # [[Encarnación Alzona]] historilaria eta sufragista (Filipinak, 1895-2001) # [[Enriqueta_Sèculi]] pedagoga, kirolaria eta feminista (Bartzelona, 1897-1976) # [[Ericka Ñanco]] ekintzailea eta politikari maputxea nén (Walmapu, 1992) # [[Esther Hill]] arkitektoa (Kanada, 1895-1985) # [[Eugenie Clark]] iktiologoa (AEB, 1922-2015) # [[Evaluna Montaner]] aktorea, kantaria (Venezuela 1997) # [[Felisa Rincón de Gautier]] politikaria (Ameriketako Estatu Batuak, 1897-1994) # [[Fernanda García Lao]] idazlea (Argentin/ Espainia 1966) # [[Francisca Linconao]] lider maputxea (Walmapu, 1958) # [[Fuencisla Clemares]] exekutiboa (Madril 1974) # [[Gabriela Isler]] modeloa, Miss Unibertso 2013 (Venezuela 1988) # [[Gabriela Mandujano]] sufragista, politikaria (Txile 1902-1984) # [[Gidaritza]] neskato-eskaut taldeen mugimendua # [[Gloria Diaz]] modeloa, Miss Unibertso 1969 (Filipinak 1951) # [[Grettell Valdez]] aktorea (Mexiko 1976) # [[Gwendolyn Lizarraga]] ekintzailea, politikaria eta enpresa burua (Belize, 1901-1975) # [[Hanna Sheehy-Skeffington]] sufragista eta nazionalista (Irlanda, 1877-1946) # [[Harnaaz Sandhu]] Miss Unibertso 2021 (India 2000) # [[Harriet Chalmers Adams]] esploratzailea, argazkilaria (AEB 1875-Frantzia 1937) # [[He Zehui]] fisikari nuklearra (Txina, 1914-2011) # [[Herminia Aburto Colihueque|Herminia Aburto]] lider maputxea # [[Huda Akil]] neurozientzialaria (Siria-AEB, 1945) # [[Inma Rubiales]] idazlea (Badajoz 2002) # [[Inmaculada Rodríguez-Piñero]] politikaria (Madril 1958) # [[Iris Mittenaere]] modeloa, Miss Unibertso 2016 (Frantzia 1993) # [[Iris van Herpen]] moda diseinatzailea (Herbehereak 1984) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Isabel dos Santos]] ekonomialaria, aberatsa (Errusia/Angola 1973) # [[Isabel Millé Giménez]] ikertzailea, liburuzaina, poeta (Almeria 1894- 1990) # [[Isabel Ov%C3%ADn Camps]] kimikaria, irakaslea (Sevilla, 1887-1972) # [[Ivette María Tato]] igerilaria (Bartzelona 1975) # [[Janet Rowley]] genetikaria (AEB, 1925-2013) # [[Jayne Atkinson]] aktorea (EB/AEB 1959) # [[Jennifer Hawkins]] modeloa, Miss Unibertso 2004 (Australia 1983) # [[Joanna Haigh]] fisikaria (Erresuma Batua, 1954) # [[Josefa Tito Recalde]] enpresaburua (Donostia, 1802-1858) # [[Josephine Cecilia Diebitsch Peary]] esploratzaile aitzindaria (AEB 1863-1955) # [[Júlia Bacardit]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Juliane Koepcke]] zoologoa (Peru-Alemania, 1954) # [[Juliette Gordon Low]] Espainian eta Kuban neska eskaut taldeen sortzailea (AEB 1860-1927) # [[Justine Pasek]] artista, 2. Miss Unibertso 2002 (SESB/Panama 1979) # [[Karina Riquelme Viveros]] abokatu maputxea (Walmapu, 1981) # [[Kate Sessions]] botanikaria (AEB, 1857-1940) # [[Kate Swift]] idazlea, editorea (AEB 1923-2011) # [[Katharine Blunt]] kimikaria, nutrizionista (AEB, 1876-1954) # [[Kathleen Cruise O'Brien]] sufragista eta irakaslea (Irlanda, 1886-1938) # [[Kimberley Tell]] aktorea, abeslaria (Lanzarote 1989) # [[Kimberly Dozier]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB,1966) # [[Kimera (abeslaria)]] (Hego Korea 1954) # [[Kirsten Vangsness]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Laia Palau]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1979) # [[Laura Aguilar]] argazkilaria (AEB, 1958-2018) # [[Laura Gil]] saskibaloi jokalaria (Murtzia 1992) # [[Lauren Groff]] idazlea (AEB 1962) # [[Lea Gabrielle]] kazetaria, diplomatiko ohia, hegazkinlaria (AEB,1975) # [[Lidia Lopujova]] dantzaria (Errusia, 1892-1981) # [[Liliana Ancalao]] poeta, irakasle maputxea (Walmapu, 1961) # [[Lisa Randall]] fisikaria (AEB 1962) # [[Liubov Sóbol]] apolitikaria, ekintzailea (Errusia 1987) # [[Lola Glaudini ]] aktorea (AEB 1971) # [[Louise Gavan Duffy]] sufragista eta nazionalista (Niza, 1884 - Dublin, 1969) # [[Luisa Mendoza y Mendoza]] noblea (1582-Nadril 1619) # [[Luna Pamies]] aktorea (Alacant, 2003) # [[Lydia Davis]] idazlea (AEB, 1947) # [[Małgorzata Szumowska]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Polonia 1973) # [[María Abrisqueta de Zulueta]] Espainian eta Kuban neska-eskaut taldeen sortzailea (Donostia 1911-1992) # [[Maria Bellido]] heroia (Jaen 1755-1809) # [[María Catrileo|Maria Catrileo]] hizkuntzalari maputxea (Walmapu, 1944) # [[María de Mendoza y Fonseca]] noblea, arte-bildumagilea (Espainia 1516-1580) # [[María Dolores Dancausa]] bankaria, exekutiboa (Burgos 1959) # [[María Gómez de Sandoval y Torres de Navarra]] noblea (?- 19) # [[María José García Beato]] legelaria, bankaria, exekutiboa (Kordoba 1965) # [[Maria Koepcke]] ornitologoa (Alemania-Peru, 1924- 1971) # [[María La Ribot]] koreografoa (Madril 1962) # [[María Martinón Torres]] Medikua, antropologoa (Orense, 1974) # [[Maria Rúbies]] maistra eta politikaria (Leida, 1932-1983) # [[Maria Tereza Jorge P%C3%A1dua]] ekologoa (Brasil, 1943) # [[Marie Høeg]] sufragista eta argazkilaria (1866-1949) # [[Marie Pape-Carpantier]] pedagoga eta feminista frantziarra (Frantzia 1815 - 1878) # [[Marina Geli]] medikua, politikaria (Girona 1958) # [[Marta Alonso]] onkologo ikertzailea (Lodosa 1974) # [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)]] (Bartzelona,1981 19) # [[Marta Vergara]] sufragista, idazlea (Txile 1898- 1995) # [[Marta Xargay]] saskibaloi jokalaria (Girona 1990) # [[Martha Vasconcellos]] modeloa, Miss Unibertso 1968 (Brasil 1948) # [[Mary Lowndes]] artista eta sufragista (Dorset, 1856 - Londres, 1929) # [[Maud Bonneaud]] margolaria (Limoges, 1921-Madril, 1991) # [[Maya Moore]] saskibaloi jokalaria (AEB 1989) # [[Melba Roy Mouton]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1929-1990) # [[Mélodie Nakachian]] ume bahitua, psikologoa (AEB 1982) # [[Mencía de Mendoza]] noblea, arte-bildumagilea (Guadalajara 1508-Valentzia 1554) # [[Mercè Arànega]] aktorea (Agentina/Katalunia 1957) # [[Meri Te Tai Mangakāhia]] sufragista (Zeelanda Berria, 1868-1920) # [[Mónica López (aktorea)]] (Kanariak 1969) # [[Mpule Kwelagobe]] aktibista, Miss Unibertso 1999 (Bostwana 1979) # [[Nabila Espanioly]] aktibista, pedagogoa, feminista (Israel 1955) # [[Nandipha Mntambo]] eskultorea eta artista (Hegoafrika, 1982) # [[Nanna Aakjær|Nanna Aakjaer]] eskultorea eta sufragista (Danimarka, 1874-1962) # [[Natalia Torrente]] kirol kazetaria (Madril 1984) # [[Natividad Almeda-López|Natividad Almeda Lopez]] legelaria (Filipinak, 1892-1977) # [[Natividad Llanquileo]] Abokatua eta politikari maputxea (Walmapu, 1984) # [[Neri Oxman]] arkitektoa, diseinatzailea, irakaslea (Israel/AEB 1976) # [[Nettie Honeyball]] futbolaria (Londres 1871- Argentina XX. mendea)) # [[Oksana Fiodorova]] abeslaria, polizia, Miss Unibertso 2002 (Errusia 1977) # [[Olga Poblete]] irakaslea, gizarte buruzagia (Txile 1908-1999) # [[Olha Kobylianska]] idazlea (Ukraina 1863-Errumania 1942) # [[Olivia Culpo]] influencerra, Miss Unibertso 2012 (AEB 1992) # [[Oracene Price]] tenis entrenatzailea (AEB 1952) # [[Orna Grumberg]] informatikaria (Israel 1952) # [[Paget Brewster]] aktorea (AEB 1969) # [[Patricia Dauder]] artista (Bartzelona, 1973) # [[Patricia Goldman-Rakic]] neurologoa (AEB, 1937-2003) # [[Patricia Manterola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1972) # [[Patsy Adam-Smith]] idazlea, historialaria (Australia 1924-2001) # [[Paula Painén Calfumán|Paula Paiñén Calfuman]] Kultura maputxearen ordezkaria (Walmapu, 1931) # [[Paulina Vega]] enpresaburua, Miss Unibertso 2014 (Kolonbia 1993) # [[Pia Wurtzbach]] enpresaburua, Miss Unibertso 2015 (Alemania/Filipinak 1989) # [[Pilar Belzunce de Carlos]] mezenasa (Filipinak, 1925-Donostia, 2015) # [[Pilar Martín Gila]] idazlea (Segovia 1962) # [[Queralt Casas]] sakibaloi jokalaria (Girona 1992) # [[Ramona Reyes]] emagin eta politikari maputxea (Txile, 1967) # [[R'Bonney Gabriel]] Miss Unibertso 2022 (AEB 1994) # [[Rebeca Jiménez]] abeslaria (Segovia 1975) # [[Rivka Oxman]] arkitekto, ikertzailea, irakaslea (Israel 1950) # [[Robyn Davidson]] idazlea (Australia 1950) # [[Rochelle Aytes]] aktorea, modeloa (AEB 1976) # [[Rosa Serra]] eskultorea (Vic, 1944) # [[Rosa Smith Eigenmann]] iktiologoa (AEB, 1858-1947) # [[Rose Kennedy|Rose Kenedy]] filantropoa (AEB, 1890-1995) # [[Rosita Ferrer]] Kopla kantaria eta egilea (Bartzelona,1935) # [[Safi Faye]] zinema zuzendaria (Senegal, 1934-2023) # [[Samara de Córdova]] aktore eta idazlea (Guatemala, 1923-2015) # [[Sasha Waltz ]] dantzaria, koreografoa (Alemania 1963) # [[Semiha Berksoy]] opera abeslaria (Turkia, 1910-2004) # [[Séverine Vidal]] idazlea (Frantzia, 1969) # [[Sheynnis Palacios]] kazetaria, Miss Unibertso 2023 (Nikaragua 2000) # [[Silvia Palumbo]] kantautorea (Argentina 1961) # [[Soledad Bacarreza]] psikologo eta kirol kazetaria (Santiago, 1969) # [[Sonsoles de Icaza]] aristokrata, Balentziagaren musa (Avila 1914- Madril 1996) # [[Valentina Pinelo]] moja idazlea (Sevilla XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Vanisha Mittal]] aberatsa, enpresaburua (India 1980) # [[Verónica Figueroa Huencho|Veronica Figueroa Huencho]] irakasle eta politikari maputxea (Santiago, 1974) # [[Virginia Cowles]] gerrako idazlea eta kazetaria (1910-1983) # [[Yehni Djidji|Yenni Djidji]] idazlea eta blogaria (Boli Kosta, 1988) # [[Yuri Kochiyama]] ekintzailea (AEB 1921-2014) # [[Zofia Stryjeńska]] margolaria (Krakovia 1891-Geneva 1976) # [[Zozibini Tunzi]] Miss Unibertso 2019 (Hegoafrika 1993) }} ==='''Berriak 2024''' ('''Apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Cuadrado Noain]] ef--'''SORTUA''' iraupen eskalatzailea (Burlata, 2001) # [[Juana Cortés Amunarriz]] ----'''SORTUA''' idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Nerea Intxausti Castiñeira]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Pasai Donibane, 2000) # [[Abigail eta Brittany Hensel]] maistrak, biki siamdar bizefalikoak (AEB 1990) # [[Adelaida Avagyan]] medikua, ikertzailea (Armenia-AEB, 1924-2000) # [[Adelina Jiménez Jiménez]] maistra ijitoa (1945) # [[Adriana Hoffmann]] biologoa (Txile 1940) # [[Agnès McLaren]] medikua, sufragista (EB 1837-Frantzia 1913) # [[Aida Fern%C3%A1ndez R%C3%ADos]] biologoa, ozeanografoa (Galizia, 1947-2015) # [[Akiko Kojima]] modeloa, Miss Unibertso 1959 (Japonia 1936) # [[Amelia Cuñat Monleon]] marrazkilaria, zeramikaria (Valentzia 1878-1946) # [[Amparo Muñoz]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Malaga 1954-2011) # [[Amparo Navarro Giner]] maistra (Valentzia, 1900-1986) # [[Ana Jaren]] ilustratzailea (Sevilla 1985) # [[Ane Campos]] futbolaria (Getaria, 1999) # [[Angela Marinescu]] poeta (Errumania 1941-2023) # [[Anna Callender Brackett]] filosofa eta feminista estatubatuarra (EEUUko Bostonen, 1836-1911) # [[Anna Güell Torne]] aktorea (Katalunia 1961) # [[Anna Kolbrún Árnadóttir|Anna Kolbrún]] maistra eta politikaria (1970-2023) # [[Anna Munro]] sufragista (EB 1881-1962) # [[Anna Turbau]] argazkilaria (Bartzelona 1949) # [[Anne Knight]] sufragista (BH 1786-1862) # [[Anne Marie Pohtamo]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Finlandia 1955) # [[Apasra Hongsakula]] modeloa, Miss Unibertso 1965 (Thailandia 1947) # [[Armi Kuusela]] filantropoa, 1. Miss Unibertso (Finlandia 1934) # [[Axelle Kabou]] idazlea (Kamerun, 1955) # [[Aya Nakamura]] abeslaria (Frantzia, 1995) # [[Barbara Blomberg]] dama, Karlos I.aren maitalea, Joan Austriakoaren ama (Alemania 1527-Kantabria 1597) # [[Barbara Canepa]] Italiako komikigilea (Genoa, 1969) # [[Barbara Foxley]] pedagogoa, sufragista (EB 1860-1958) # [[Bárbara Palacios]] idazlea, Miss Unibertso 1986 (Madril/Venezuela 1963) # [[Beatriz Iribarne Sánchez]] maistra eta ekintzailea (Almeria, 1942) # [[Begoña Muruaga Laca]] filologoa, euskara teknikaria (Bermeo 1953) # [[Bernadette Sanou Dao]] idazlea (Burkina Faso) # [[Berry Berenson]] argazkilaria, aktorea (AEB 19) # [[Bertha Gxowa]] politikaria eta ekintzailea (Hegoafrika, 1934-2010) # [[Betty Lou Raskin]] kimikaria (AEB, 1924-2010) # [[Bienvenida Sarmiento]] maistra (Argentina, 1804-1900) # [[Camille Paglia]] kritikari soziala, idazlea (AEB 1947) # [[Cándida Antonia Bueno Iso|Cándida Antonia Bueno]] maistra fusilatua (Zaragoza, 1912-1936) # [[Carme Giralt Roses]] hezitzailea (Bartzelona 1940-2022) # [[Carmen Delgado Vicente|Carmen Delgado]] Maistra eraila (Salamanca, 1899-1936) # [[Carmen Guillén Lorente]] historialaria, ikertzailea, irakaslea (Murtzia 1988) # [[Carmen Mola]] idazle taldea (Espainia, 2018) # [[Carol Morris]] modeloa, Miss Unibertso 1956 (AEB 1936) # [[Carroll Baker]] aktorea (AEB 1931) # [[Cecilia Bolocco]] aurkezlea, Miss Unibertso 1987 (Txile 1965) # [[Chantal van den Heuvel]] Belgikako idazlea # [[Christiane Martel]] aktorea, Miss Unibertso 1953 (Frantzia 1935) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra eraila (Salamanca, 1893-1936) # [[Clara Ragaz]] maistra, feminista (Suitza, 1894-1957) # [[Clementia Taylor]] sufragista (EB 1810-1908) # [[Corinna Tsopei]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1964 (Grezia 1944) # [[Dayanara Torres]] idazle, abeslari, modeloa, Miss Unibertso 1993 (Puerto Rico 1974) # [[Deborah Carthy-Deu]] modeloa, enpresaburua, Miss 1985 (Puerto Rico 1966) # [[Debra Lafave]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1980) # [[Delia Zapata Olivella]] dantzaria, irakaslea (Kolonbia 1926-2001) # [[Denise Affonço]] idazlea (Kanbodia, 1944) # [[Dia Mirza]] modeloa, aktorea, ekoizlea (India 1981) # [[‎Djaili Amadou Amal]] idazlea (Kamerun, 1975) # [[Dorothea Pertz]] botanikaria (EB 1859-1939) # [[Duygu Asena]] idazlea (Turkia 1946-2006) # [[Edith Ayrton]] idazlea, sufragista (EB 1879-1945) # [[Edith Picton-Turbervill]] sufragista (EB 1872-1960) # [[Edith Rebecca Saunders]] genetista (EB 1865-1945) # [[Ela Gandhi]] politikaria (Hegoafrika, 1940) # [[Eleanor Coppola]] dokumentalgilea, idazlea (AEB, 1936-2024) # [[Elena Mendoza]] musikagilea (Sevilla 1973) # [[Elisabetta Gnone]] idazle eta kazetari italiarra (Genova, 1965) # [[Elizabeth Pease Nichol]] sufragista (EB 1807-1897) # [[Emmeline Pethick-Lawrence]] sufragista (EB 1867- 1954) # [[Estée Lauder]] kosmetika-enpresaburua (AEB 1906-2004) # [[Esther Afua Ocloo]] ekintzailea (Ghana 1919-2002) # [[Esther Pineda G]] idazlea, ikertzailea (Venezuela 1985) # [[Ethel Ayres Purdie]] sufragista (EB 1874-1923) # [[Ethel Lilian Voynich]] idazlea eta musikaria (Ballintemple, 1864 - New York, 1960) # [[Eulalia Guzmán Barrón|Eulalia Guzmán Barrón]] maistra eta arkeologa mexikarra (Mexiko, 1890 - 1985) # [[Eva Guillamon]] artista, dramagilea (Albacete 1978) # [[Fannie Flagg]] aktorea, idazlea (AEB 1944) # [[Fatou Keïta]] idazle (Boli Kosta, 1965) # [[Frances Ames]] neurologo, aktibista (Hegoafrika, 1920-2002) # [[Frances Power Cobbe]] sufragista, idazlea ekintzailea (BH 1822-1904) # [[Francisca de Asís Sanchis Ferrer]] 2.Errepublikako maistra (1896-1982) # [[Françoise Bettencourt Meyers]] munduko emakume aberatsena (Frantzia 1953) # [[Georgina Rizk]] modeloa, Miss Unibertso 1971 (Libano 1953 # [[Gladys Zender]] modeloa, Miss Unibertso 1957 (Peru 1939) # [[Guillenako 17 arrosak]] emakume fusilatuak (Sevilla, 1937) # [[Hannah Glasse]] idazlea (BH 1708-1770) # [[Hanni Wenzel]] eskiatzailea (Liechtenstein 1956) # [[Hema Malini]] aktorea, dantzaria (India 1948) # [[Hemley Boum ‎]] idazlea (Kamerun, 1973) # [[Herminia Gomez Serra]] sopranoa (Castelló 1891-Italia 1977) # [[Hillevi Rombin]] modeloa, Miss Unibertso 1955 (Suedia 1933- AEB 1996) # [[Holloway papar-orratza]] kartzelaratutako sufragisten saria # [[Ieda Maria Vargas]] modeloa, Miss Unibertso 1963 (Brasil 1944) # [[Irene Sáez]] politikaria, Miss Unibertso 1981 (Venezuela 1961) # [[Irina Belova]] atleta, heptatloilaria (Errusia 1968) # [[Iris Chang]] idazlea (AEB 1968-2004) # [[Itxaso Mardones]] kazetaria (Gasteiz 1979-2024) # [[Itzel Arcos]] komediantea (Mexiko, 1988) # [[Janelle Commissiong]] enpresaburua, politikaria, Miss Unibertso 1977 (Trinidad eta Tobago 1953) # [[Jeanneth Beltran]] etxeko langileen eskubideen sinboloa (Nikaragua 1984- Toledo 2014) # [[Jerrie Mock]] airez mundu-bira egindako 1. emakumea (AEB 1925-2014) # [[Joanne Harris]] idazlea (EB 1964) # [[Joênia Wapichana]] abokatu indigena (Brasil 1974) # [[Josette Abondio]] irakaslea eta idazlea (Boli Kosta, 1932) # [[Karen Dianne Baldwin]] gidoilaria, Miss Unibertso 1982 (Kanada 1963) # [[Kartini]] heroia (Ekialdeko Herbeherear Indiak 1879-1904) # [[Kate Campbell Hurd-Mead]] feminista, ginekologoa (Kanada-AEB, 1867-1941) # [[Katharine Murray Lyell]] botanikaria (EB 1817-1915) # [[Kay Beauchamp]] sufragista (EB 1899-1992) # [[Kerry Anne Wells]] tb aurkezlea, Miss Unibertso (Australia 1951) # [[Laia Abril]] artista, argazkilaria (Bartzelona 1986) # [[Laura Geraldine Lennox]] sufragista (Irlanda, 1883-1958) # [[Lee Israel]] idazlea, faltsifikatzailea (AEB 1939-2014) # [[Lettice Fisher]] sufragista (EB 1875-1956) # [[Liliana Năstase]] atleta, heptatloilaria (Errumania 1962) # [[Lina Cavalieri]] sopranoa (Italia, 1874-1944) # [[Linda Bement]] modeloa, Miss Unibertso 1960 (AEB 1941-2018) # [[Lis Vega]] abeslaria (Kuba 1977) # [[Livia Veloz]] maistra eta poeta (Santo Domingo, 1889-1980) # [[Lorraine Downes]] modelo dantzaria, Miss Unibertso 1983 (Zeelanda Berria 1964) # [[Louie Bennett]] sufragista (Irlanda 1870-1956) # [[Louise Aitken-Walker]] rally pilotua (Eskozia 1960) # [[Lucia Perotti]] maistra (Italia, 1586-1641) # [[Luigia Mandolini]] maistra eta sufragista (1866-1939) # [[Lupita Jones]] enpresaburu, Miss Unibertso 1991 (Mexiko 1967) # [[Luz Marina Zuluaga]] modeloa, Miss Unibertso 1958 (Kolonbia 1938-2015) # [[Luzdivina Megido]] 2. errepublikako maistra erbesteratua (Asturias, 1916-1984) # [[Mª Luz Montesinos Gutiérrez]] neurozientzialaria, ikertzailea (Sevilla 1969) # [[Madison Chock]] patinatzaile artistikoa (AEB 1992) # [[Magdalena de Ulloa]] noblea (Zamora 1525-Valladolid 1598) # [[Manola Brunet]] klimatologoa (Cariñena, 1955) # [[Mar Galceran]] Down sindromedun 1.diputatua Espainian (Valentzia 1977) # [[Mar Regueras]] aktorea, gimnasia erritmoko entrenatzailea (Bartzelona 1970) # [[Margaret Cousins]] sufragista (Irlanda 1878 -India 1954) # [[Margaret Gardiner]] kazetaria, modeloa, Miss Unibertso 1978 (Hegoafrika 1959) # [[Margareta Arvidsson]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1966 (Suedia 1947) # [[Margie Moran]] modeloa, Miss Unibertso (Filipinak 1973) # [[Margot Moles]] kirolaria (Bartzelona, 1910-Madril, 1987) # [[Mari Carmen Díez Navarro]] maistra (Alicante, 1949) # [[Maria Alharilla]] futbolaria, 1. amatasun baja (Jaen 1990) # [[María Arias Bernal]] maistra eta iraultzailea (Mexiko, 1884-1923) # [[Maria de la Encarnacion Rigada Ramon]] matematikaria (Cadiz 1863- Madril? 1930) # [[Maria Dolores Ocaña Madrid]] abokatua, 1. emakumea Letizia erreginaren idazkaritza pribatua zuzentzen (Madril 1973) # [[María Luisa Navarro Margati]] maistra, pedagogo eta psikologo errepublikar erbesteratua (Fantzia, 1890-Argentina, 1947) # [[María Xesús Lama]] filologoa, idazlea, saiakeragilea (Lugo 1964) # [[Marifé Arroyo]] maistra (Valentzia, 1946) # [[Marion Ross]] aktorea (AEB 1928) # [[Marisa Belaustegigoitia]] idazlea, ikertzailea eta feminista (Mexiko, 1969) # [[Marisa Berenson]] modeloa, aktorea (AEB 1947) # [[Marisol Malaret]] modeloa, Miss Unibertso 1970 (Puerto Rico 1949-2023) # [[Maritza Sayalero]] modeloa, Miss Unibertso 1979 (Venezuela 1961) # [[Marlene Schmidt]] aktore, ekoizle, modelo, Miss Unibertso 1961 (Alemania 1937) # [[Marta Segarra]] filologoa, ikertzailea (Bartzelona 1963) # [[Marthe Ekemeyong Moumié]] idazle eraila (Kamerun, 1931-2009) # [[Mary Anne Rawson]] abolizionista (BH 1801-1887) # [[Mary Bennett (pedagogoa)]] (EB 1913-2005) # [[Mary Corinna Putnam Jacobi]] mediku, idazle, sufragista (AEB, 1842-1906) # [[Mary Emilie Holmes]] geologoa, irakaslea (AEB, 1850-1906) # [[Mary Estlin]] aktibista (EB1820-1902) # [[Mary Horner Lyell]] geologoa (EB 1808-1873) # [[Mary Kay Letourneau]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1962-2020) # [[Mary MacSwiney]] ekintzaile independentista, emakume politikari errepublikar irlandarra eta feminista. (Londres, 1872 - Cork, 1942) # [[Matilde Escuder Vicente]]2. errepublikako maistra (Valentzia, 1913-Frantzia, 2006) # [[Mercedes Tella]] pedagogoa, idazlea (Coruña 1868-Leon 1934) # [[Michelle McLean]] modeloa, idazlea, Miss Unibertso 1992 (Namibia 1972) # [[Millicent Mackenzie]] sufragista (EB 1863-1942) # [[Miriam Stevenson]] modeloa, Miss Unibertso 1954 (AEB 1933) # [[Mona Grudt]] kazetaria, Miss Unibertso 1990 (Norvegia 1971) # [[Monique Ilboudo]] idazlea (Burkina Faso, 1959) # [[Montserrat Señaba]] maistra eta politikaria (Ekuatore Ginea, 1918-1980) # [[Morayma Ofir Carvajal]] maistra (Ekuador, 1915-1951) # [[Naomi Wolf]] idazlea, aktibista (AEB 1962) # [[Natalie Glebova]] idazlea, modeloa, Miss Unibertso 2005 (Errusia/Kanada 1981) # [[Nina Jacqmin]] Belgikako komikigilea (Brusela, 1989) # [[Noralma Vera]] ballet dantzaria eta maistra (Ekuador, 1936) # [[Norma Nolan]] modeloa, Miss Unibertso 1962 (Argentina 1938) # [[Novera Ahmed]] artista (Bangladesh, 1939) # [[Nuria Hosta Pascual]] aktorea (Katalunia, XX. mendea) # [[Nuria Nuñez Hierro]] musikagilea (Cádiz 1980) # [[Pascuala Campos de Michelena]] arkitektoa (Jaen/Galizia 1938) # [[Pauline Dy Phon]] idazlea eta botanikaria (Kanbodia, 1933) # [[Pauline Peyraud-Magnin]] futbolaria (Frantzia, 1992) # [[Paz Moreno Feliu]] antropologoa, ikertzailea (Coruña 1956) # [[Pilar Aymerich Puig]] argazkilaria (Bartzelona 1943) # [[Pilar Cuartero]] maistra (Zaragoza, 1906-1995) # [[Pilar Parcerisas]] arte-kritikaria, -historialaria (Bartzelona 1957) # [[Porntip Nakhirunkanok]] filantropoa, modeloa, Miss 1988 (Thailandia 1969) # [[Priscilla Bright McLaren]] sufragista (EB 1815-1906) # [[Purdah]] ohitura # [[Rafaela Rimbau]] aktorea (Espainia 1819-Valentzia 1896) # [[Rahel Varnhagen von Ense]] idazlea (Berlin, 1771-1832) # [[Rebeca Atencia]] primatologoa (Coruña 1977) # [[Rebecca Saunders]] musikagilea (EB 1967) # [[Regina Blandón|Regina Blandon]] aktorea (Mexiko, 1990) # [[Remei Sipi]] hezitzailea, idazlea eta editorea (Rebola - Ginea 1952) # [[Remigia Nazaroviene]] atleta (Turkmekistan/Lituania 1967) # [[Renate Mayntz]] soziologoa (Berlin 1929) # [[Rina Mor]] abokatua, Miss Unibertso 1976 (Israel 1956) # [[Rita Mae Brown]] idazlea, aktibista (AEB 1944) # [[Riyo Mori]] Miss Unibertso 2007 (Japonia 1986) # [[Rosa Garcia Alcon]] ekintzaile antifrankista (Madril 1957) # [[Rosa May Billinghurst]] sufragista (BH 1875-1953) # [[Rosalind Pitt-Rivers]] biokimikaria (Erresuma Batua, 1907-1990) # [[Rosana Alonso]] maistra eta politikaria (Santander, 1970) # [[Ruth Hubbard]] biokimikaria (Austria-AEB, 1924-2016) # [[Sabrina Calvo]] Frantziako idazlea (Marseilla, 1974) # [[Samanta Schweblin]] idazlea (Argentina 1978) # [[Sandra Pierrette Kanzie|Sandra Pierrete Kanzie]] idazlea (Burkina Faso) # [[Sarah Bouyain]] idazle eta zinema-zuzendaria (Reims, 1968) # [[Sarah Jane Baines]] sufragista (EB 1866-1951) # [[Sarah Winstedt]] medikua, zirujaua eta sufragista irlandarra (Sixmilebridge, 1886- Havant, 1972) # [[Shawn Weatherly]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso 1980 (AEB 1961) # [[Shazia Ilmi]] kazetaria, aktibista (India 1970) # [[Shirley Jackson]] idazlea (AEB 1916-1965) # [[Silvia Caballol]] psikologoa, idazlea (Bartzelona 1983) # [[Sofia Alaoui]] film zuzendaria (Maroko 1990) # [[Sonia Megias]] musikagilea, artista (Albacete 1982) # [[Sonja Sekula]] artista (Suitza 1918-1963) # [[Sophie Alour]] saxofoi-jotzailea (Bretainia, 1974) # [[Sunita Narain]] ekologista (India 1961) # [[Svetlana Buraga]] atleta (Bielorrusia 1965) # [[Sylvia Hitchcock]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1967 (AEB 1946-2015) # [[Tanella Boni]] idazlea (Boli Kosta, 1954) # [[Teresa Billington-Greig]] sufragista (BH 1877-1964) # [[Teté Caturla]] abeslari eta maestra (Kuba, 1937-2023) # [[Tina Thörner]] rally ingeniaria, kopilotoa (Suedia 1966) # [[Tina Weirather]] eskiatzailea (Liechtenstein 1989) # [[Touza ahizpak]] giza eskubideen aldeko aktibistak (Ourense, XX. mendea-XX. mendea) # [[Uemura Shōen]] margolaria (Japonia 1875-1949) ISA # [[Vennira Aadai Nirmala]] aktore, dantzaria (India 1948) # [[Vera Danchakoff]] anatomista, enbriologoa (Errusia, 1879-1950) # [[Victoria Lidiard]] sufragista (BH 1889-1992) # [[Violeta Denou]] ilustratzailea taldea (Katalunia 1977) # [[Wendy Fitzwilliam]] abokatua, Miss Unibertso 1998 ( Trinidad eta Tobago 1972) # [[Werewere Liking]] idazlea eta dantzaria (Kamarun, 1950) # [[Winifred Coombe Tennant]] sufragista, politikaria (EB 1874-1956) # [[Xaro Nomdedeu Moreno]] matematikaria (Castelló de la Plana, 1948) # [[Yvonne Ryding]] modeloa, Miss Unibertso 1984 (Suedia 1962) }} ==='''Berriak 2024''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Agerre Lako]] ---- '''SORTUA''' maskaradako kabana (Jutsi, 2001) # [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray|Ainhoa Azumendi Etxegaray]] ---- '''SORTUA''' Kirolari ohia, unibertsitateko irakasle eta ikertzailea (Hernani, 1978) # [[Alba Matilla]] ---- '''SORTUA''' artista (Avilés, 1998) # [[Amany Al-Ali]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (Siria, 1984) # [[Arrate Gisasola]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria, bertsolaria (Soraluze, 1979) # [[Catalina Bustamante]] ---- '''SORTUA''' konkistatzailea (Espainia, XV. mendea, Espainia Berria, XVI. mendea) # [[Esther Galarza]] ef-- '''SORTUA''' margoalaria (Eibar, 1956) # [[Felisa Basauri Larrañaga]] -- ef '''SORTUA''' baserritarra, esne-saltzailea (Elgeta, 1928-2018) # [[Josefa Cruz de Gassier]] efef '''SORTUA''' sopranoa (Bilbo, 1821 + Madril, 1870) # [[Josefina Guerendiain Caro|Josefina Guerendain]] efef '''SORTUA''' frankismoaren biktima(Iruñea, 1918-2011) # [[Julia Bea Soto]] efef '''SORTUA''' ekintzaile komunista frankismoaren biktima(Sesma, 1912-Iruñea, 1989) # [[Kontxi Barturen Uriarte]] ---- '''SORTUA''' nekazaria (Bakio 1922) # [[Laida Martinez Navarro]] ---- '''SORTUA''' idazlea (Bilbo, 1965) # [[Lourdes Fernández Fernández]] ---- '''SORTUA''' arte kudeatzailea (Donostia, 1961) # [[Mª Carmen Húder Carlosena|Maria Carmen Húder Carlosena]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima (Iruñea, 1897-1987) # [[Maite Guevara]] ef-- '''SORTUA''' aktorea, klow (Gasteiz, 1981) # [[Margarita Araneta Urrutia]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea, komunista (Hondarribia 1909-2001) # [[Maria de las Mercedes Isasi]] efef '''SORTUA''' moja (Iurreta, 1900-Berriz,1973) # [[María Dolores Aldama Alfonso]] efef '''SORTUA''' esklabuen-jabea (Kuba, XIX. mendea) # [[Maritxu Muñoz Ugartemendia]] ----'''SORTUA''' ekintzailea, saltzailea (Hondarribia 1914-1997) # [[Maritxu Roteta]] ef-- '''SORTUA''' sopranoa eta abesbatza zuzendaria (Alkiza, 1948) # [[Matilde Orbegozo]] efef '''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1837-1891) # [[Matilde Urdangarin Palacio]] ---- '''SORTUA''' margolaria (Zaragoza, 1939) # [[Milagros Txurruka]] ef-- '''SORTUA''' dantzaria (Mallabia 1927) # [[Nemesia Baztan Turrau]] ---- '''SORTUA''' Ekintzailea, frankismoaren biktima (Nafarroa # [[Rachita Taneja]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (India, ?) # [[Ramona Zapatero Zapatel]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima(Nafarroa, 1898--? # [[Sonia Rueda]] ---- '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Tere Guenetxea]] ef-- '''SORTUA''' artista (Soraluze, 1953) # [[Adriana Amado Suárez]] irakasle, ikertzailea (Buenos Aires, 1966) # [[Alba Lago]] aurkezlea, idazlea (Galizia, 1985) # [[Alicia Gimenez Bartlett]] idazlea ( Albacete 1951) # [[Almudena Carracedo]] dokumentalgilea (Madril 1972) # [[Amaia Peña]] futbolaria (Getxo 1998) # [[Amparo Sard]] artista (Mallorca 1973) # [[Amy Bull]] maistra eta sufragista (Erresuma Batua, 1877-1953) # [[Ana Arzoumanian]] abokatu, idazle eta poeta (Argentina, 1962) # [[Ana Barbara]] abeslaria (Mexiko 1971) # [[Ana Flecha Marco]] itzultzaile, idazlea (Leon, 1986) # [[Ana Romani]] poeta, kazetari kulturala (Coruña 1962) # [[Andrea Dworkin]] idazlea, feminista erradikala (AEB 1946-2005) # [[Angelina Pollak]] antropologoa (Austria/Venezuela 1932-2016) # [[Anna Alma-Tadema]] artista, sufragista (Londres 1867-1943) # [[Anna Fiske|Anna Fisc]] ilustratzailea, idazlea (Norvegia, 1964) # [[Anna Starobinets]] idazlea (Errusia 1978) # [[Anne Isabella Noel Byron]] matematikaria, aktibista (EB 1792-1860) # [[Antonia Jiménez|Antonia Jimenez]] gitarra jolea (Puerto de Santa Maria, 1972) # [[Arancha de Benito]] tb aurkezlea (Madril 1969) # [[Arancha del Sol]] modeloa, aktorea, tb aurkezlea (Asturias 1972) # [[Asja Lācis]] antzerkilaria (Estonia, 1891-179) # [[Assumpcio Estivill]] liburuzaina, irakaslea (Tarragona 1949) # [[Assumpta Montella]] historialaria, idazlea (Bartzelona 1958) # [[Aurélie Neyret]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1983) # [[Aurora Alonso de Rocha]] idazlea, irakaslea eta ikertzailea (Buenos Aires, 1937-2021) # [[Barbara Ayrton-Gould]] sufragista (EB 1886-1950) # [[Beatriz Ariño]] kazetaria (Huesca 1963) # [[Begoña Alfaro García]] politikaria (Bartzelona/Nafarroa 1982) # [[Begoña Caamaño]] idazlea (Galizia 1964-2014) # [[Bel%C3%A9n Garijo]] Almansako medikua (Albacete 1960) # [[Belen Feliu]] idazlea (Galizia 1961-1997) # [[Belen Toimil]] atleta (Coruña 1994) # [[Bessie Blount Griffin]] fisioterapeuta, asmatzailea (AEB, 1914-2019) # [[Blanca de la Torre]] arte-komisarioa (Leon 1977) # [[Blanca Manchon]] estropadalaria (Sevilla 1987) # [[Carmen Ramos Vellon]] atleta (Valentzia 1998) # [[Carmen Ruiz]] aktorea (Madril 1974) # [[Carolina de Cepeda]] sopranoa (Coruña 1847-Madril 1910) # [[Carolina Robles]] atleta (Sevilla 1991) # [[Caroline Polachek]] kantaria (AEB 1985) # [[Cassandra Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1987) # [[Catherine Cesarsky]] astronomoa (Frantzia-Venezuela, 1943) # [[Cecile McLorin Salvant]] jazz abeslaria (AEB 1989) # [[Charlotte Marsh]] sufragista (Britainia, # [[Chloé Cruchaudet]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1976) # [[Chuny Anzorreguy]] idazlea (Buenos Aires, XX.mendea) # [[Claudia Mori]] aktore, abeslari (Italia 1944) # [[Concepcion Cascajosa]] ikertzailea, irakaslea (Bartzelona 1979) # [[Concepcion Garcia Lorca]] errepublikar erbesteratua (Granada 1903-1962) # [[Concha Hernandez ]] kultur kudeatzailea (Avila 1958) # [[Danna Paola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1995) # [[Deborah Charlesworth]] biologoa (Erresuma Batua, 1943) # [[Dolores Sanchez Palomino]] filologoa (Kantabria 1961) # [[Doreen Allen]] sufragista (EB 1879-1663) # [[Dorothy Height]] aktibista (AEB 1912-2010) # [[Eagle Woman]] lakota indigena liderra (AEB 1820-1888) # [[Elena Caffarena]] legelaria (Txile 1903-2003) # [[Elena Guerra]] erlijiosoa, beatoa (Italia 1835-1914) # [[Eli Bartra]] filosofia (Mexiko, 1947) # [[Elisabeth Plainacher]] sorgintzat hartua (Austria, 1513-1583) # [[Elizabeth Inglis]] aktorea (BH 1913- AEB 2007) # [[Elizabeth Jagger]] modeloa, aktorea (AEB/EB 1984) # [[Ellen Hutchins]] botanikaria (Irlanda, 1785-1815) # [[Elnako amaetxea]] Elisabeth Eidenbenz erizain suitzarrak Frantzian sortutako erakundea (1939-1944) # [[Emilia Currás]] kimikaria, dokumentalista (Madril 1927-2020) # [[Ende (argitzailea)]] (X.mendea, Leon) # [[Ester Bonet]] hizkuntzalaria (Bartzelona 1950) # [[Esther Acebo]] aktorea (Madril 1983) # [[Esther Corral Diaz]] filologoa (Lugo 1961) # [[Esther Jaen]] kazetaria (Bartzelona 1968) # [[Esther Pak]] medikua (Hego Korea, 1877-1910) # [[Esther Palomera]] kazetaria (Madril 1968) # [[Esther Peña Camarero]] soziologoa, politikaria (Burgos 1980) # [[Esther Vaquero]] kazetaria (Salamanca 1982) # [[Estibaliz Espinosa]] idazlea (Coruña 1974) # [[Estrella Abecassis de Laredo]] fisikaria (Venezuela, 1940) # [[Eugenia Osterberger]] musikagilea, piano-jolea (Coruña 1852-Niza 1932 19) # [[Fabrizia Pons]] auto-pilotua, kopilotua (Italia 1955) # [[Fatima Anllo Vento]] kultura ikertzailea (Madril 1958) # [[Fatima Meer]] idazlea eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1928-2010) # [[Faye Webster]] abeslaria (AEB 1997) # [[Florence Haig]] sufragista (Erresuma Batua, 1856-1952) # [[Florence Mkhize]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1932-1999) # [[Frances Parker]] sufragista (Erresuma Batua, 1875-1924) # [[Francine Galvez]] kazetaria (Kamerun 1966) # [[Frieda Hughes]] poeta eta margolaria (Londres, 1960) # [[Ghislaine Maxwell]] sexu-trafikatzailea (Frantzia 1961) # [[Greta Lee]] aktorea (AEB 1983) # [[Habiba Gribi]] kirolaria (Tunisia, 1984) # [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] Al-Andaluseko poeta (Granada 1135-1191) # [[Harmonia Rosales]] artista afrokubarra (Chicago, 1984) # [[Helen Joseph]] aktorea, edertasunaren erregina (Plymouth, 1942) # [[Helen Tolson]] sufragista (Britania, 1888-1955) # [[Helene Legrais]] historialaria, idazlea (Frantzia 1961) # [[Henar Alvarez]] kazetaria, umorista (Madril 1984) # [[Hengameh Ghaziani]] aktorea (Iran, 1970) # [[Hilda Cid]] zientzialaria (Txile, 1933) # [[Imma Prieto]] arte-komisarioa (Bartzelona 1975) # [[Imogen Holst]] konpositorea (EB 1907-1984) # [[Inger Christensen]] poeta (Danimarca 1935-2009) # [[Isabel Mijares]] enologoa (Badajoz 1942-Madril 2024) # [[Isabel Rodríguez (Mexikoko konkista)]] erizain militarra (Espainia, 1480-?) # [[Jaël Bestué]] atleta (Bartzelona 2000) # [[Jagmati Sangwan]] kirolaria, aktibista, politikaria (India 1960) # [[Jane Joseph]] musikagilea (Londres 1894-1929) # [[Jerry Hall]] modeloa, aktorea (AEB 1956) # [[Jessica Cediel]] kazetaria, modeloa (Kolonbia 1982) # [[Josephine St. Pierre Ruffin]] Sufragista (1842-1924) # [[Jul' Maroh]] komikigile frantsesa (Lens, 1985) # [[Julia Navalnaia]] ekonomialaria, politikaria (Errusia 1976) # [[Kathleen Ferrier]] kontraltoa (EB 1912-1953) # [[Kathleen March]] itzultzailea (AEB 1949) # [[Kawtar Boulaid]] atleta (Maroko 1989) # [[Kim Gordon]] rock musikaria, idazlea (AEB 1953) # [[Kitty O'Neil]] zinemako espezialista (AEB 1946-2018) # [[La Tortajada]] dantzari eta abeslaria (Granada, 1877-1957) # [[Lætitia Sadier]] abeslaria (Frantzia, 1968) # [[Laura Ainsworth]] sufragista (EB 1885-1958) # [[Laura Baena]] influencerra, ekintzailea (Malaga 1981) # [[Laura Garcia Lorca]] museo zuzendaria (AEB 1953) # [[Laura Vilagra]] politikaria (Bartzelona 1976) # [[Leelah Alcorn]] gazte trans suizidatua (AEB 1997-2014) # [[Leila Arab]] musikaria (Irain jatorriko britainiarra, 1971) # [[Lillian Ngoyi]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1911-1980) # [[Lina Sandell]] poeta, gospel ereserkigilea (Suedia 1832-1903) # [[Lisa Mandel]] komikigile frantsesa (Marseilla, 1977) # [[Loles Vives]] atleta (Bartzelona 1957) # [[Lorena Peña]] politikaria, gerrillari ohia (Salvador 1955) # [[Louisa Atkinson]] botanikari, ilustratzaile, idazle (Australia, 1834-1872) # [[Louise Pearce]] patologoa (AEB, 1885-1959) # [[Lourdes Muñoz]] ingeniaria, politikaria (Bartzelona 1969) # [[Lucia Koch]] argazkilaria, artista garaikidea (Brasil, 1966) # [[Luisa Villalta Gomez]] idazlea (Coruña 1957) # [[Mabel Balfour]] sindikalista eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, XX. mendea) # [[Manuela Igartua Olaechea]] farmazian doktorea (Irura, 1970) # [[Mar%C3%ADa Luisa L%C3%B3pez Fern%C3%A1ndez]] botanikaria (Madrid 1940) # [[Marcela Iacub]] abokatua, idazlea eta ikertzaile feminista (Buenos Aires, 1964) # [[Margaret Aldersley]] sufragista, feminista (1851-1940) # [[Margarita Borja]] poeta, dramagilea (Alacant 1942) # [[Margarita Ledo Andion]] idazlea, zinemagilea (Lugo 1951) # [[Mari Pau Dominguez]] kazetaria, idazlea ( Bartzelona 1963) # [[Maria Amelia Braganzakoa]] Brasilgo printzesa (Paris 1831-Madeira 1853) # [[Maria Antonia Massanet Mayol]] poeta (Mallorca 1980) # [[Maria Antonia Sanchez Escalona]] artista (Madril 1941) # [[María Belén Morales]] eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1928-2016) # [[Maria Castellano Arroyo]] medikua (Jaen 1948) # [[María de la Candelaria]] Tzeltalko Matxinadaren buruzagia (Mexiko, 1698-1716) # [[Maria de Nati]] aktorea (Madril 1997) # [[Maria Denis]] aktorea (Argentina 1916- Italia 2004) # [[Maria Elvira Pombo Holguin]] diplomazialaria (Kolonbia 1960) # [[Maria Eugenia Rito]] vedettea (Argentina 1975) # [[María Fernanda Campa Uranga]] geologoa, aktibista (Mexiko, 1940-2019) # [[María Gainza]] idazlea (Buenos Aires, 1975) # [[Maria Jose Saez Carrasco]] kazetaria (Madril 1965) # [[Maria Lionza]] jainkosa (Venezuela 1802) # [[Maria Lopez Sandez]] filologoa, idazlea (Lugo 1973) # [[Maria Luisa Prada Sarasua]] idazlea (Asturias XX. mendea) # [[Maria Marchant]] hezitzailea, politikaria (Txile 1904-1990) # [[Maria Nikolaevna O’Rourke]] presoa, hilketa eragilea (Errusia 1877-Argentina 1949) # [[Maria Nikolaievna Romanova (1899-1918)]] Dukesa Handia (Errusiar Inperioa) # [[Maria Rosa Fugazot]] aktorea (Argentina 1942) # [[Maria Rosa Yorio]] rock kantautorea (Argentina 1954) # [[Maria Thereza Alves]] artista (Brasil, 1961) # [[Maria Vicente]] atleta (Bartzelona 2001) # [[Mariam Hernandez]] aktorea (Fuerteventura 1981) # [[Mariam Shahriar]] film zuzendaria (Iran XX. mendea) # [[Marta Aledo]] aktorea (Madril 1978) # [[Marta Galimany]] atleta (Tarragona 1985) # [[Mary Ann Aldham]] sufragista (Erresuma Batua, 1858-1940) # [[Mary Carson Breckinridge]] erizaina, emagina (AEB, 1881-1965) # [[Mary Gawthorpe]] sufragista (Erresuma Batua, 1881-1973) # [[Mary Sophia Allen]] sufragista, policia (Britainia, 1878-1964) # [[Maya Erskine]] aktorea (AEB 1987) # [[Maya Mihindou]] Gabongo ilustratzaile, argazkilari eta kazetaria (Libreville, 1984) # [[Michela Belmonte]] aktorea (Italia 1925- Alacant 1978) # [[Michele Mouton]] rally pilotua (Frantzia 1951) # [[Milena Busquets]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona, 1972) # [[Miri Perez-Cabrero]] aktorea, sukaldaria ( Bartzelna 1993) # [[Mischa Bredewold ]] txirrindularia (Herbehereak 2000) # [[Mónica Mayer]] artista eta arte krikikaria (Mexiko, 1954) # [[Montserrat del Amo]] idazlea (Madril 1927-2015) # [[Nancy Astor]] lehen emakumea parlamentu britainiarrean (1879-1964) # [[Natalia Rodriguez (aktorea)]] (Madril 1992) # [[Natascha Kampusch]] ume bahitua (Austria 1998) # [[Nazhūn bint al-Qalā'iyya]] poeta (Al-andalus XII. mendea) # [[Nelly Kaplan]] idazlea (Buenos Aires, 1931-Suitza, 2020) # [[Neus Aguado]] poeta, kazetaria, literatura kritikaria (Argentina, 1955) # [[Nicolasa Montt de Marambio]] poeta (Txile 1857-1924) # [[Nuria Amat]] idazlea ( Bartzelona 1950) # [[Nuria Montserrat Pulido]] bioingeniaria (Bartzelona 1978) # [[Oda Krohg]] margolaria (Norvegia 1860-1935) # [[Paola Cortellesi]] aktorea (Italia 1973) # [[Paola Rojas]] kazetaria (Mexiko 1976) # [[Paz Márquez Benítez]] idazlea (Filipinak, # [[Petra Delicado]] literatura pertsonaia, inspektorea # [[Phyllis Smith]] aktorea (AEB 1952) # [[Pilar Carbonero Zalduegi]] ikertzailea (Marokoko protektoratua, 1942) # [[Pilar de Francisco]] kazetaria, umorista (Madril XX. mendea) # [[Qiu Zhu]] margolaria (Ming dinastiako txinatarra) # [[Rachel Reeves]] politikaria (EB 1979) # [[Rahima Moosa|Rahina Moosa]] apartheidaren aurkako politikaria (Hegoafrika, 1922-1993) # [[Raisa Smetanina]] iraupen-eskiatzailea (Errusia 1952) # [[Rekha]] aktorea (India 1954) # [[Rocio Madrid]] aktore, tb aurkezlea (Malaga 1978) # [[Rocio San Miguel]] abokatua, aktibista desagertua (Venezuela 1966) # [[Rocio Santa Cruz]] kultur kudeatzailea (Coruña 1967) # [[Rocio Vieitez Ferro]] itzultzailea (Pontevedra 1975) # [[Rosalind Eleazar]] aktorea (EB 1982) # [[Rosalind Fox Solomon]] argazkilaria (AEB 1930) # [[Rosalinda Celentano]] aktorea (Italia 1968) # [[Rosario Valcárcel]] poeta, eleberrigilea (Kananaria Handiko las Palmas, 1949) # [[Rose Frisch]] zientzialari aitzindaria ( AEB 1918-201519) # [[Rozenn Milin]] kazetaria (Frantzia, 1960) # [[Sabina Puertolas]] sopranoa (Zaragoza 1973) # [[Sahraa Karimi]] dokumentalgilea (Iran/Afganistan 1983) # [[Sandra Golpe]] kazetaria (Cádiz 1974) # [[Saridjah Niung]] musikaria, artista (Indonesia 1908-1993) # [[Selina Cooper]] sufragista (Britainia # [[Shobhaa De]] idazlea (India 1948) # [[Shygirl]] DJ (EB 1992) # [[Silvia Orriols]] politikaria (Girona 1984) # [[Simona Izzo]] film zuzendaria (Italia 1953) # [[Sira Rego]] politikaria (Vañentzia 1973) # [[Sophia Williams-De Bruyn|Sophia Williams de Bruyn]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1938) # [[Susana Gomez Castaño]] musikaria, ekintzailea (Kolonbia 1984) # [[Sushmita Sen]] aktorea, Miss Unibertso (India 1975) # [[Susie Porter]] aktorea (Australia 1971) # [[Suzanne Lacy]] artista (AEB, 1945) # [[Teresa Rivero]] 1. Emakume-presidente futbolean (Cádiz 1935) # [[Teresa Shaw]] Idazle, itzultzaile (Uruguai-Bartzelona, 1951) # [[Theresa Garnett]] ekintzaile sufragista (Erresuna Batua, 1888-1966) # [[Valentine Penrose]] idazle eta margolaria (Frantzia, 1898-1978) # [[Vicenta Fernandez-Montesinos]] idazlea (Granada 1930-Madril 2023) # [[Vicky Luengo]] aktorea (Mallorca 1990) # [[Victoria Lomasko]] marrazkilaria (Errusia, 1978) # [[Vidya Balan]] aktorea, abeslaria (India 1979) # [[Violet Aitken]] sufragista (Erresuma Batua, 1886-1987) # [[Virginia Giuffre]] sexu-biktima (AEB/Australia 1983) # [[Virginie Ancelot]] idazlea eta pintorea (Dijon, 1792-Paris, 1875) # [[Wilma Labate]] film zuzendaria, gidoilaria (Italia 1949) # [[Zheng Qinwen]] tenislaria (Txina 2002) }} ==='''Berriak 2024''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Casilda Ampuero]] '''SORTUA''' Fronte eta Ospitaleen zuzendaria (San Vicente de la Barquera, 1906-1978) # [[Conchita Bustinduy]] '''SORTUA''' erraketista (Berriatua, 1927) # [[Mercedes Herrán]] '''SORTUA''' haur saltzailea (?-Bilbo, 2002) # [[Aurora Gómez Urrutia]] '''SORTUA''' ekintzaile errepublikarra (Obanos, 1914-Iruñea, 1975) # [[Adela Tarifa Fernández]] historialaria, ikertzailea (Granada 1949) # [[Africa Fanlo]] ilustratzailea (Bartzelona, 1972) # [[Agnes Arber]] botanikaria (Erresuma Batua, 1879-1960) # [[Ai Yazawa]] mangaka japoniarra (Osaka, 1967) # [[Alice Henry]] sufrafista (Australia, 1857-1943) # [[Alicia Dickenstein]] matematikaria (Argentina, 1955) # [[Aliya Moldagulova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1925-1944) # [[Amanda Marsalis]] argazkilaria, film zuzendaria (AEB, XX. mendea) # [[Ana Bustelo]] editorea eta itzultzailea (Paris, 1964) # [[Ana de la Cueva]] ekonomialaria (Madril 1966) # [[Ana María Bejarano Escanilla]] itzultzailea (Salamanca, 1959) # [[Ana María Campos]] heroia ( Venezuela 1796-1828) # [[Ana Miralles|Ana Mirelles]] komikigilea eta ilustratzailea (Madril, 1959) # [[Ana Requena]] kazetaria, blogaria (Madril 1984) # [[Anabel Flores Salazar]] kazetaria (Mexiko 1984-2016) # [[Andrea Motis]] musikagilea, tronpeta jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1995) # [[Angeles Mastretta]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1949) # [[Ann Chapman]] limnologoa (Zeelanda Berria, 1937-2009) # [[Anna Cardús Flaqué]] saskibaloi arbitroa (Bartzelona 1970) # [[Anna Casanovas|Anna Casanova]] idazlea (Bartzelona, 1975) # [[Anna Petronella van Heerden]] ginekologoa, sufragista (Hegoafrika 1887- 1975) # [[Anne Teuf]] ilustratzaile eta komikigile frantsesa (Aspach-le-Haut, 1964) # [[Annie MacDonald Langstaff]] legelaria, (Kanada, # [[Antoinette Blackwell]] idazlea eta gizarte ekintzailea (AEB, 1825-1921) # [[Arantxa Aguirre Carballeira]] dokumentalgilea, gidoilaria (Madril 1958) # [[Arca (abeslaria)]] (Venezuela/Bartzelona 1989) # [[Arcelia Ramirez]] aktorea (Mexiko 1967) # [[Arja Kajermo|Arja Kajerno]] komikigilea (1949) # [[Arlene Harris]] aktorea (Kanada 1896-AEB 1976) # [[Arlene Harris]] enpresaburua, asmatzailea (AEB 1948) # [[Åsa Grennvall|Assa Grennavall]] komikilaria (Suedia, 1973) # [[Barbara Morgenstern]] elektronika-abeslaria, ekoizlea (Alemania 1946) # [[Barbara Saavedra]] biologoa (Txile 1967) # [[Begoña Lolo]] musikologoa (Madril 1958) # [[Begoña San Jose ]] sindikalista (Segovia 1949) # [[Begoña Torres]] kultur kudeatzailea (Madril XX. mendea) # [[Belen Atienza Azcona]] film ekoizlea (Madril 1970) # [[Bella Guerin]] sufragista eta ekintzaile (Australia, 1858-1923) # [[Bibi Bourelly]] egile abeslaria (Berlin/AEB 1994) # [[Blanche Feillet-Hennebutte]] margolaria eta litografoa (1815-1886) # [[Bodil Schmidt-Nielsen]] fisiologoa (Danimarka-AEB, 1918-2015) # [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] politikaria (Islandia, 1856-1940) # [[Carlota Guerrero]] argazkilaria, zinemagilea (Bartzelona 1989) # [[Carmen Armendariz]] ekoizlea (Mexiko 1946) # [[Carolina_Caycedo]] diziplina anitzeko artista (London, 1978) # [[Catherine Helen Spence]] idazlea, kazetaria, sufragista (Australia, 1829-1910) # [[Chus Tudelilla]] arte-kudeatzailea (Logroño 1961) # [[Claire Tomalin]] kazetaria, biografoa (Londres 1933) # [[Clara Giveen]] sufragista (Irlanda, 1887-1967) # [[Clara Segura]] aktorea (Bartzelona 1974) # [[Claudia Malagelada]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 2007) # [[Cristina Gutiérrez (pilotua)]] (Burgos 1991) # [[Cristina Huete (ekoizlea)]] (Brasil/Espainia XX. mendea) # [[Diana Athill]] editore, idazle, nobelagile (Londres, 1917-2019) # [[Doaa el-Adl]] karikaturegilea (Egipto, 1979) # [[Dolores Hayden]] arkitektoa, historialaria, poeta (AEB, 1945) # [[Dorothe Engelbretsdotter]] poeta (Norvegia, 1634-1716) # [[Draga Ljo%C4%8Di%C4%87]] medikua, feminista (Serbia, 1855-1926) # [[Edwidge Danticat]] idazlea (Haiti/AEB 1969) # [[Eileen Mary Casey]] sufragista (Australia 1881- 1972) # [[Elin Wallin|Elin Walin]] artista (Suedia, 1884-1969) # [[Eliza Ritchie|Eliza Ritche]] sufragista eta filosofoa (Kanada, 1856-1933) # [[Elizabeth Avery Meriwether]] idazle, sufragista (AEB, 1824-1916-) # [[Ellen Allien]] DJ (Alemania 1968) # [[Ellen Ternan]] aktorea (EB 191839-1914) # [[Elvira Sastre]] poeta, itzultzailea (Segovia 1992) # [[Emma Miller]] sufragista (EB 1839-Australia 1927) # [[Esperanza Mendoza Holgado]] saskibaloi arbitroa (Caceres 1983) # [[Ethel Sargant]] botanikaria (Erresuma Batua, 1863-1918) # [[Eva Valiño]] soinu teknikaria (Bartzelona 1969) # [[Fanny Brice]] aktorea ( AEB 1891-1951) # [[Fatimah Tuggar ]] artista (Nigeria 1967) # [[Flora de Pablo]] medikua, ikertzailea (Salamanca, 1952) # [[Florence Lawrence]] aktorea, asmatzailea (Kanada-AEB, 1886-1938) # [[Fran%C3%A7oise Brauner]] medikua (Austria-Frantzia, 1911-2000) # [[Františka Plamínková]] kazetaria, feminista, politikaria (Txekia, 1875-1942) # [[Gabriela Gonz%C3%A1lez]] fisikaria (Argentina, 1965) # [[Gabriele Schor]] publizista, bildumagilea (Austria 1961) # [[Garcia Botikaria]] zientzia dibulgatzailea (Cuenca 1995) # [[Geneviève Thiroux d'Arconville]] idazlea, zientzialaria (Frantzia 1720-1805) # [[Gertrude Blanch]] matematikaria (Polonia-AEB, 1897-1996) # [[Gertrude Caton Thompson]] arkeologoa (Britainia Handia, 1888-1985) # [[Giorgia Marras]] Komikigile eta ilustratzaile franko-italiarra (Genova, 1988) # [[Giulia Tamayo Leon]] abokatua, aktibista (Peru 1958- Uruguai 2014) # [[Griselda Pascual i Xufré]] matematikaria (Bartzelona, 1926-2001) # [[Hedwig Dohm]] idazlea (Alemania 1831-1919) # [[Helen Frankenthaler]] margolaria (AEB, 1928-2011) # [[Helene Funke]] margolaria (Alemania,1869-1957) # [[Henrietta Dugdale]] sufragista (Londres 1827- Australia 1918) # [[Hiromu Arakawa]] mangaka japoniarra (Tokachi, 1973) # [[Irene Manton]] botanikaria (Erresuma Batua, 1904-1988) # [[Irene Stegun]] matematikaria (AEB, 1919-2008) # [[Irma Thomas]] soul abeslaria (AEB 19)41 # [[Irma Wyman]] ingeniari informatikoa (AEB, 1928-2015) # [[Isabel Muñoz (argazkilaria)]] (Bartzelona/Madril 1951) # [[Isabel Tajahuerce Ángel]] irakaslea, ikertzailea (Soria 1960) # [[Jantina Tammes]] botanikaria (Herbehereak, 1871-1947) # [[Jeanne Demessieux]] piano-jotzaile, organo-jotzailea (Frantzia, 1921-1968) # [[Jenny Saville]] margolaria (Britainia, 1970) # [[Jessica Bennett]] kazetaria, blogaria (AEB 1981) # [[Jorja Smith]] kantautorea (EB 1997) # [[Josiane Balasko]] aktorea, zuzendaria, gidoigilea (1950) # [[Judi Chamberlin]] aktibista (AEB 1944-2010) # [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]] artista (Ohio, 1943-2005) # [[Kali Uchis]] kantautorea (AEB 1994) # [[Karo Moret Miranda]] historialaria, ikertzailea (Kuba,...) # [[Kate Lilley]] poeta (Australia, 1960) # [[Kate Perugini]] margolaria (EB 1839-1929) # [[Kehlani]] egile abeslaria (AEB 1995) # [[Kenia Os]] abeslaria, youtuberra (Mexiko 1999) # [[Lais Korintokoa]] hetera (Grezia K.a V. mendea- K.a. IV. mendea) # [[Lala Huete]] figuringilea (Brasil/Espainia 1957) # [[Laura Lechuga]] kimikaria, ikerlaria (Sevilla 1962) # [[Lilli Hornig]] kimikaria (Txekoslovakia-AEB, 1921-2017) # [[Liv Strömquist]] komikigilea (Suedia, 1978) # [[Louisa Lawson]] idazlea, poeta, sufragista (Australia, 1848-1920) # [[Louise Brealey]] aktorea (EB 1979) # [[Ludwika Paleta]] aktorea (Polonia/Mexiko 1978) # [[Lulu Roman]] komediantea, abeslaria (AEB 1946) # [[Lynn Fontanne]] aktorea (EB 1887- AEB 1983) # [[Mabel Sharman Crawford]] abenturazale eta idazlea (Irlanda, 1820-1912) # [[Madhuri Dixit]] zinema aktorea (India, 1967) # [[Maevia Noemí Correa]] botanikaria (Argentina, 1914-2005) # [[Manuela Sambo]] artista (Angola/Alemania 1964) # [[Margarida Castells]] itzultzailea (Bartzelona, 1962) # [[Margie Sudre]] Frantziako politikaria (Vinh, 1943) # [[Marguerite Jeanne Carpentier]] eskultorea (Paris 1886-1965) # [[Maria Angeles Querol]] historialaria (Badajoz 1948) # [[María Calcaño]] poeta (Venezuela 1906-1956) # [[María Eduarda Barjona de Freitas]] kazetaria, kritikaria (Portugal 1882-1952) # [[Maria Fyodorovna Zibold]] medikua (Serbia, 1849-1939) # [[Maria Jose Toro Nozal]] zientzialaria (Zamora 1957) # [[Maria Pia Timon]] etnologoa (Cáceres 1954) # [[Maria Polivanova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1922-1942) # [[María Rosa Urraca Pastor]] karlista eta falangista (Madril, 1900-Bartzelona, 1984) # [[Maria Sainz Martin]] medikua (Badajoz 1953) # [[Maria Schwarz]] arkitektoa (Alemania 1956) # [[Maria Silva]] aktorea (Palentzia 1941-Madril 2023) # [[Maria Tena]] idazlea, kultur kudeatzailea (Madril 1953) # [[Maria Teresa Salazar Bermudez]] kimikari aitzindaria (Badajoz 1909-Madril 1982) # [[Maria Vazquez]] aktorea (Galizia 1979) # [[María Vinyals|Marina Vinyals]] idazlea eta artikulugilea (Galizia, 1875-1942) # [[Maria von Linden]] bakteriologo, zoologo (Alemania, 1869-1936) # [[Maribel Domenech]] artista (Valentzia 1951) # [[Marilou Berry]] aktorea (Frantzia, 1973) # [[Marina Picasso]] idazlea (Frantzia, 1950) # [[Marina Raskova]] pilotua (Sobiet Batasuna, 1912-1943) # [[Marjorie Courtenay-Latimer]] naturalista (Hegoafrika, 1907-2004) # [[Marjorie Hasler]] sufragista (Irlanda, 1887-1913) # [[Marlene Engelhorn]] aktibista, filantropoa (Austria 1992) # [[Marta Carazo]] kazetaria ( Madril 1973) # [[Martha Carrillo]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1966) # [[Mary Ann Hilliard]] erizaina eta sufragista (Irlanda, 1860-1912) # [[Mary Galway]] sufragista eta sindikalista (Irlanda, 1864-1928) # [[Mary J. Blige]] abeslaria (AEB 1984) # [[Mary Lee]] sufragista (Australia, 1821-1909) # [[Mary Martin]] aktorea (AEB 1913-1990) # [[Mary Richardson]] sufragista (Kanada, 1889-1961) # [[Mary-Dell Chilton]] biologoa (AEB, 1939) # [[Mati Diop]] aktore eta zuzendaria (Paris, 1982) # [[Maya Zankoul]] artista bisuala, blogaria (Libano, 1986) # [[Maybanke Anderson]] sufragista (Australia, 1845-1927) # [[Merce Paloma]] jantzi diseinatzailea (Bartzelona 1964) # [[Mercedes Valdivieso]] idazlea (Txile 1924-1993) # [[Mihri Müşfik Hanım]] margolaria (Turkia, 1886-1954) # [[Miluca Sanz]] musikaria, artista (Segovia 1956) # [[Minna Sundberg]] ilustratzailea (Suedia, 1990) # [[Miss Kittin]] DJ (Frantzia 1973) # [[Mónica Oriol Icaza]] enpresaria (Madril, 1961)) # [[Muriel Douru]] komikigile, idazle eta ekintzaile frantsesa (1976) # [[Muriel Matters]] kazetaria, sufragista (Australia, 1817-1969) # [[Nadia Khiari]] komikigilea eta irakaslea (Tunisia, 1973) # [[Natalia Carbajosa]] idazlea eta itzultzailea (Puerto de Santa Maria, 1971) # [[Natalia Kovxova|Natalia Kovxva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1920-1942) # [[Natalka Bilotserkivets]] poeta eta iraultzailea (Ukraina, 1954) # [[Nh. Dini]] idazle feminista (Indonesia 1936-2018) # [[Nieves López Martínez]] paleontologoa (Burgos, 1949-2010) # [[Ninnan Santesson]] eskultoregilea (Suedia, 1891-1969) # [[Noemí Zaritzky]] ingeniari kimikoa (Argentina, 1951) # [[Norio Sakurai]] mangaka(Japonia) # [[Núria Tamarit Castro]] irudigilea (Castelló 1993) # [[Odile Schweisguth]] medikua (Frantzia 1913-2002) # [[Olivia Mandle]] ingurumen aktibista (Bartzelona 2007) # [[Pati Chapoy]] kazetaria (Mexiko 1949) # [[Peggy McCay]] aktorea (AEB 1927-2018) # [[Pilar Landeira Guerrero]] saskibaloi arbitroa (Madril 1959) # [[Polina Osipenko]] hegazkinlari heroia (Sobietar Batasuna, 1907-1939) # [[Power Paola]] komikigilea (Ekuador, 1977) # [[Ptazeta]] rap kantugilea (Kanariak 1996) # [[Regina Silveira]] artista eta unibertsitateko irakaslea (Brasil, 1939) # [[Remedios Sanchez]] idazlea, ikertzailea (Bartzelona 1975) # [[Rita Payes]] musikagilea, tronboi jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1999) # [[Roser Berdagué]] itzultzailea (Katalunia, 1929) # [[Rosina Gomez Baeza]] kultur kudeatzailea (Asturias 1941) # [[Safia Farhat]] artista (Tunisia, 1924-2004) # [[Sara Becker (aktorea)]] (Txile 2002) # [[Sara Fratini]] ilustratzailea (Venezuela, 1985) # [[Semiramis Gonzalez]] historialaria (Asturias 1988) # [[Serena Lake]] predikatzailea, sufragista (Australia, 1842-1920) # [[Sheila Tobias]] administratzaile, idazle (AEB, 1935-2021) # [[Sita Abellan]] DJ, modeloa (Murtzia 1993) # [[Sofia Coll]] kantari, dantzari, aktorea (Bartzelona 1999) # [[Sophie Bryant]] matematikaria (Erresuma Batua, 1850-1922) # [[Sybille Bedford]] idazlea, kazetaria (Alemania 1911-EB 2006) # [[Sylvia Earle]] ozeanografoa (AEB 1935) # [[Tatiana Proskouriakoff]] arkeologo, etnologo (Errusia-AEB, 1909-1985) # [[Teyana Taylor]] abeslaria, dantzaria, aktorea (AEB 1990) # [[Tomasa Tito Condemayta]] independentziaren aitzindaria, heroia (Peru 1740-1781) # [[Tracey Rose]] artista (Hegoafrika 1974) # [[Valentina Borok]] matematikaria (Ukraina, 1931-2004) # [[Valentina Grizodubova]] hegazkinlari heroiak (Sobietar Batasuna, 1909-1993) # [[Vanessa Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1974) # [[Vanessa Nakate]] klima-aktibista (Uganda, 1996) # [[Vinciane Despret]] filosofoa (Belgika 1959) # [[Wangechi Mutu]] artista (Kenya/AEB 1972) # [[Whitney Wolfe Herd]] enpresaburua, ekintzailea (AEB 1989) # [[Xulia Vicente]] irudigilea (Coruña 1993) # [[Yasmina Alcaraz Moreno]] saskibaloi arbitroa (Girona 1989) # [[Yelizaveta Chaikina]] partisanoa (Sobiet Batasuna, 1918-1941) # [[Yevdokia Bershanskaia]] hegazkinlaria (Sobietar Batasuna, 1913-1982) # [[Yvonne Sylvain]] medikua (Haiti, 1907-1989) # [[Zdenka Braunerová]] margolaria (Txekia, 1858-1934) # [[Zeina Abirached]] komikigilea, ilustratzailea (Beirut, 1981) # [[Ziba Ganiyeva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1923-2010) # [[Alice Abadam]] sufragista (GAles, 1856-1940) # [[Lila Avilés|Lila Aviles]] zinema zuzendaria (Mexiko, 1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aintzane Uria]] ef--'''SORTUA''' abeslaria, soinularia (Durango, 1979) # [[Fatmana Binta]] ----'''SORTUA''' sukaldaria (Sierra Leona, 1984) # [[Izaro Oliveira]] ef--'''SORTUA''' txirrindularia (Ermua 2005) # [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] --ef'''SORTUA''' farmazialaria (1926-2024) # [[Gloria Zuazola]] --ef'''SORTUA''' (Uruguai, 1966-2024) # [[Itsaso Gangoitia]] ----'''SORTUA''' lasterkaria, euskara teknikaria (Abadiño 1988) # [[Paquita Bretos Andueza]] ----'''SORTUA''' mendizalea, ateoa, komunista (Pasaia, 1927) # [[Larraitz Amezaga del Fango]] ----'''SORTUA''' endometrosiaren buruzko liburuaren egilea (Donostia, 1990 # [[Erkuden Txokarro]] ----'''SORTUA''' (Iruñea, 1974) # [[Ru´a Zimawi|Ru´a Rimawi]] ----'''SORTUA''' (Zisjordania, 1998) # [[Nora Botero]] ----'''SORTUA''' irakaslea, ikertzailea (Kolonbia , ?) # [[Auxi Díaz]] ef--'''SORTUA''' magistratua (Kanaria Handia 1967) # [[María Isabel Gutiérrez Velasco]] --ef'''SORTUA''' prostituta (Santander, ? - Basauriko espetxea, 1977)) # [[Begoña Vesga]] ef--'''SORTUA''' ekintzaile, feminista, politikaria (Burgos, Ermua, 1951) # [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] ef--'''SORTUA''' historialaria (Eibar, 1951) # [[Maialen Etxart Salaberri]] ----'''SORTUA''' irakaslea (Isturitze, 1978) # [[Sara Oceja Salazar]] ef--'''SORTUA''' arkitektua eta politikaria (Durango, 1970) # [[Paula Bronstein]] fotokazetaria (AEB, XX. mendea) # [[Edith Hirsch Luchins]] efef matematikaria (Polonia-AEB, 1921-2002) # [[Annie Montague Alexander]] paleontologo, filantropoa (AEB, 1867-1950) # [[Carol Guzy]] ef-- argazkilaria (AEB, Pensilvania, 1956) # [[Ladislava Bakanic]] gimnasta (New York, 1924) # [[Julia Kavanagh|Julia Kavabagh]] idazlea (Irlanda, 1824-1877) # [[Nelly Bodenheim|Nelly Bodenneim]] ilustratzailea (Herbehereak, 1874-1951) # [[Hamideh Kheirabadi]] aktorea (Irlanda, 1924-2010) # [[Dorothy Cayley]] mikologoa (Sri Lanka, 1874-1955) # [[Maria Mauban]] aktorea (Marsella, 1924-2014) # [[Kate Lester]] aktorea (Ingalaterra, 1857-1924) # [[Dorothea Wolbert]] aktorea (AEB, 1874-1958) # [[Gré de Jongh]] lasterketaria (Herbehereak, 1924-2002) # [[Vera Molnár]] artista (Hungaria, 1924-2023) # [[Elena Cernei]] mezzo-sopranoa (Errumania, 1924-2000) # [[Hrytsko Hryhorenko]] poeta eta itzultzailea (Ukrainia, 1867-1924) # [[Claudine Dupuis]] aktorea (Frantzia, 1924-1991) # [[Annelise Hovmand]] zinema-zuzendaria (Danimarka, 1924-2016) # [[Conradine Birgitte Dunker]] idazlea (Norvegia, 1780-1866) # [[Beatrice Chebet]] atleta (Kenya 2000) # [[Tsigie Gebreselama]] atleta (Etiopia 2000) # [[Dawit Seyaum]] atleta (Etiopia 1996) # [[Shannon Rowbury]] atleta (AEB 1984) # [[Lisa Dobriskey]] atleta (EB 1983) # [[Adela Pankhurst]] sufragista, aktibista politikoa (EB 1885-Australia 1961) # [[Minnie Baldock]] sufragista (EB 1864-1954) # [[Adelaide Knight]] sufragista (EB 1871-1950) # [[Christian Jollie Smith]] abokatu ekintzailea (Australia 1885-1963) # [[Margaret Bondfield]] politikaria, aktibista (EB 1873-1953) # [[Louisa Martindale]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Louisa Martindale (feminista)]] sufragista, aktibista (EB 1839-1914) # [[Hilda Martindale]] funtzionarioa, idazlea (EB 1875-1952) # [[Cicely Hamilton]] dramagilea, aktorea (EB 1872-1933) # [[Dora Montefiore]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Kelly Holmes]] atleta (EB 1970) # [[Mary Rand]] atleta (EB 1940) # [[Alemitu Tariku]] atleta (Etiopia 2000) # [[Shelby Houlihan]] atleta (AEB 1993) # [[Manuela M. Veloso]] irakaslea, robot-ikertzailea (Lisboa 1957) # [[Lua Ribeira]] argazkilaria (Coruña, 1986) # [[Cristina de Middel]] argazkilaria (Alacant, 1979) # [[María Garay]] tango abeslaria (Argentina, 1941) # [[Anna Gottlieb]] abeslaria (Viena, 1774-1856) # [[Hou Bo]] argazkilaria (Txina, 1924-2017) # [[Montserrat Ubach Tarrés]] espeleologoa aitzindaria (Bartzelona XX. mendea) # [[Rocío Verdejo García]] artista plastikoa, argazkilaria (Granada 1982) # [[Olinpia Velasco]] artista bisuala, argakilaria ( Granada 1970) # [[Ana Vaz]] film zuzendaria, artista (Brasil 1982) # [[Sara Ramo]] artista bisuala (Madril/Brasil 1975) # [[Ann Packer]] atleta (EB 1942) # [[Tatiana Tomashova]] atleta (Errusia 1975) # [[Svetlana Masterkova]] atleta (Errusia 1968) # [[Denise Lewis]] atleta (EB 1972) # [[Sally Gunnell]] atleta (EB 1966) # [[Eladia Blázquez]] abeslaria (Argentina, 1931-2005) # [[Zanele Muholi]] artista eta aktibista (Hegoafrika, 1972) # [[Eva Nogales]] biofisikaria (Colmenar Viejo, 1965) # [[Ana María Muñoz Amilibia]] arkeologoa (Donostia-Madril, 1932-2019) # [[Farshid Moussavi]] arkitektoa (Iran/Britainia 1965) # [[Roma Agrawal]] egitura-ingeniaria (India/EB 1983) # [[Francine Houben]] arkitektoa (Herbehereak 1955) # [[Beverly Willis]] arkitektoa (AEB 1928-2023) # [[Jolanda Ceplak]] atleta (Eslovenia 1976) # [[Hasna Benhasi]] atleta (Maroko 1978) # [[Fantu Worku]] atleta (Etiopia 1999) # [[Karissa Schweizer]] atleta (AEB 1996) # [[Phylis Smith]] atleta (EB 1963) # [[Pilar Citoler]] dentista, arte bildumagilea (Zaragoza 1937) # [[Mary Strong Clemens]] botanikaria (AEB, 1873-1968) # [[Hortense Powdermaker]] antropologoa (AEB,1900-1970) # [[Charlotte Abramow]] argazkilari eta bideogilea (Brusela, 1993) # [[Judy Dater]] argazkilari feminista (AEB, 1941) # [[Germaine Van Parys]] fotokazetaria (Belgika, 1893-1983) # [[Alexandra Boulat]] fotokazetaria (Frantzia, 1962-2007) # [[Ina Higgins]] baratzezaina, paisaia-arkitektoa (Irlanda 1860-Australia 1948) # [[Nettie Palmer]] idazlea, kritikaria ( Australia 1885-1964) # [[Vicenta Cortés Alonso]] artxibozaina, ikertzailea, irakaslea (Valentzia 1925-2021) # [[María Eugenia Rodríguez Palop]] legelaria, politikaria ( Badajoz 1970) # [[Marisa Rodríguez Palop]] kazetaria, korrespontsala (Badajoz 1966) # [[Janeene Vickers]] atleta (AEB 1968) # [[Sandra Farmer]] atleta (Jamaika/AEB 1962) # [[Debra Flintoff-King ]] atleta (Australia 1960) # [[Tatiana Ledovskaya]] atleta (Errusia 1966) # [[Sandra Douglass Morgan]] abokatu, kirol-zuzendaria (Las Vegas 1978) # [[Mary_Elliott_Hill]] kimikaria (AEB, 1907-1969) # [[Naomi Parker]] langilea, modeloa (AEB, 1921-2018) # [[Marica Andallón]] heroina (Oviedo, 1764-1848) # [[Dana Ulery]] informatiba zientifikoa (AEB, 1938) # [[Mary Cowden Clarke]] idazlea (Londres, 1809-Italia, 1898) # [[Fili Chillón|Fili Chillon]] idazle eta eskultore (1918-2012) # [[Claude Cahun|Claude CAhun]] artista (Frantzia, 1894-1954) # [[Suzanne Malherbe|Susanne Malherbe]] argazkilaria, diseinatzaile (Frantzia, 1892-1972) # [[Véronique de Viguerie|Veronique de Viguerie]] fotokazetaria (Frantzia, 1978) # [[María Amelia Baltar]] abeslaria (Buenos Aires, 1940) # [[Luz María del Castillo Fregoso]] kimikari-biologoa (Mexiko, 1926-1990) # [[Li Fanghua]] fisikaria (Txina, 1932-2020) # [[Elise Ottesen-Jensen]] kazetaria (Suedia, 1886-1973) # [[Dina Vierny]] modeloa, arte-bildumagilea, museo-zuzendaria, erresistentzian ekintzaile (Errumania 1919-Paris 2009) # [[Nina Kandinski]] mezenasa (Errusia 1896- Suitza 1980) # [[Lily Pastré ]] filantropoa (Frantzia 1891-1974) # [[Manuela Beltrán]] heroia (Kolonbia 724-1819) # [[Marina Stepanova]] atleta (Errusia 1950) # [[Linda Keough ]] atleta (EB 1963) # [[Tracy Goddard]] atleta (EB 1969) # [[Silvia Rieger]] atleta (Alemania1970) # [[Katharine Merry]] atleta (EB 1974) # [[Fahrelnissa Zeid]] artista (Turkia 1901-Jordania 1991) # [[María Josefa Jiménez Cisneros]] arkeologoa (Cádiz. 1916-2002) # [[Romina Ressia]] argazkilaria (Argentina, 1981) # [[Emilie Bieber]] argazkilaria (Alemania, 1810-1884) # [[Hildegard Jäckel]] argazkilaria (Alemania, 1903-1974) # [[Alicia Márquez]] aktorea, vedetea (Argentina 1932-2004) # [[Ethel Rojo]] aktorea, vedetea (Argentina, 1937-2012) # [[Delphine Diallo]] argazkilaria # [[Martha Cooper]] argazkilaria (AEB 1943) # [[Lady Pink]] grafitigilea (AEB 1945) # [[Thérèse Le Prat]] argazkilaria (1895-1966) # [[Alice Cherki]] Aljeriako psikoanalista eta idazlea (1936) # [[Carole Thibaut]] Franziako idazle, antzerki zuzendari eta aktorea (1969) # [[Gerty Dambury]] Guadalupeko antzerkigile, nobelagile eta poeta frantsesa (1957) # [[Adele Goldstine]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1920-1964) # [[Marlyn Wescoff Meltzer]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1922-2008) # [[Séraphine Louis ]] margolari autodidakta (Frantzia 1864-1942) # [[Araceli Martínez Esteban]] politikaria (Guadalajara 1974) # [[Natalia Sazanovich]] atleta (Bielorrusia 1973) # [[Jane Flemming]] atleta ( Australia 1965) # [[Ghada Shouaa ]] atleta (Siria 1972) # [[Urszula Włodarczyk]] atleta (Polonia 1965) # [[Eunice Barber]] atleta (Sierra Leona 1974) # [[Natalya Roshchupkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Carmen Sarmiento]] Espainiako 1. emakume guerra korrespontsala (Madril 1944) # [[Elena Projorova]] atleta (Errusia 1978) # [[Karin Specht-Ertl]] atleta (Alemania 1974) # [[Tiia Hautala]] atleta (Finlandia 1972) # [[Süreyya Ayhan]] atleta (Turkia 1978) # [[Hayley Tullett]] atleta (EB 1973) # [[Olga Jegorova]] atleta (Errusia 1972) # [[Bouchra Ghezielle]] atleta (Maroko/Frantzia 19) # [[Janeth Jepkosgei]] atleta (Kenya 1983) # [[Margarita Ponomariova]] atleta (Kazakhstan 1993-Errusia 2021) # [[Olga Nazarova]] atleta (Errusia 1965) # [[Yeveonde Middleton|Yevonde Middleton]] argazkilaria (Erresuma Batua, 1893-1975) # [[Lea Ypi]] filosofo (Albania, 1979) # [[Alicia Márquez]] aktoresa (ARgentina, 1923-2004) # [[Françoise Demulder|Francoise Demulder]] argazkilaria (Frantzia, 1947-2008) # [[Nélida Roca]] vedetea (Buenos Aires, 1929-1999) # [[Catherine Stern]] psikologo, hezitzailea (Alemania-AEB, 1894-1973) # [[Adrienne Clarke]] botanikaria (Australia, 1938) # [[Alba Solís]] abeslaria (Argentina, 1927-2016) # [[Isabel Ellsen]] argazkilaria (Frantzia, 1958-2012) # [[Kate Barry]] argazkilaria (Britainia Handia, 1967-2013) # [[Cécile DeWitt-Morette]] fisikaria, matematikaria (Frantzia, 1922-2017) # [[Coline Serreau]] aktore, zuzendari eta gidoilari frantsesa (1947) # [[Emilia Broomé|Emilia Broome]] politikari liberala, feminista eta bakearen aldeko aktibista (Suedia, 1866-1925) # [[Tassin Hangbè]] Dahomeyko erregina-ordea (Benin, XVIII. mendea) # [[Virginia Norwood]] fisikaria, militarra (AEB, 1927-2023) # [[Renée Gailhoustet|Renee Gailhoustet]] arkitektoa (1929-2023) # [[Julia Lermontova]] kimikaria (Errusia, 1847- 1919) # [[Christine Spengler]] fotokazetaria (Frantzia, 1945) # [[Dickey Chapelle]] argazkilaria (AEB, 1919-1965) # [[Susan Meiselas]] argazkilaria (AEB, 1948) # [[Rafia Zakaria]] feminista musulmana (Pakistan, 1977) # [[Edna Paisano]] matematikaria, soziologoa (AEB, 1948-2014) # [[Josepha Weber]] abeslaria, sopranoa (Alemania, 1758-1819) # [[Aloysia Weber]] opera abeslaria (Alemania 1760-1839) # [[Constanze Mozart]] abeslaria (Alemania, 1762-1842) # [[Sophie Weber]] abeslaria (Alemania, 1763-1846) # [[Cäcilia Weber]] Mozarten amaginerraba (Alemania, 1727-1793) # [[Beatriz Bermúdez de Velasco]] mexikoko konkistatzailea (Espainia, XVI. mendea) # [[Klara Dan von Neumann]] matematikaria (Hungaria, 1911-1963) # [[Anna Murray Vail]] botanikaria (AEB, 1863-1955) # [[Nieves Fariza]] irakaslea,sindikalista (1911-1975) # [[Faten Hamama|Faten Hamana]] aktorea (Egipto, 1931-2015) # [[Fanny Navarro]] aktorea (Argentina, 1920-1971) # [[Zerrenda:Emakume argazkilariak|Emakume argazkilarien zerrenda]] # [[Rose Wilder Lane]] kazetaria, idazlea (AEB 1886-1968) # [[Isabel Paterson]] kazetaria, idazlea, filosofo politikoa (Kanada 1886-AEB 1968) # [[Dilan Yeşilgöz-Zegerius]] politikaria (Turkia,Herbehereak 1967) # [[Gema Igual ]] politikaria ( Santander 1973) # [[Pilar Alegría]] politikaria (Zaragoza 1977) # [[Maria Pinigina]] atleta (Kirgitistan 1958) # [[Olga Brizgina]] atleta (Errusia/Ukraina 1963) # [[Liudmila Dzhigalova]] atleta (Ukraina 1962) # [[Sherri Howard]] atleta (AEB 1962) # [[Denean Howard-Hill]] atleta (AEB 1964) # [[Inga Fischer-Hjalmars]] fisikaria (Suedia, 1918-2008) # [[Waltraut Seitter]] astronomoa (Alemania, 1930-2007) # [[Amina (Zazzauko erregina)]] Zazzauko erregina (Nigeria, 1533-1610) # [[Paulina Urrutia]] aktorea (Txile, 1969) # [[Melissa Gilbert]] aktorea (AEB 1964) # [[Sara Gilbert]] aktorea (AEB 1975) # [[Skye McCole Bartusiak]] aktorea (AEB 1992-2014) # [[Melissa Sue Anderson]] aktorea (AEB 1962) # [[Katy Kurtzman]] aktorea (AEB 1965) # [[Leslie Landon]] aktorea (AEB 1962) # [[Jennifer Landon]] aktorea (AEB 1983) # [[Alison Arngrim]] aktorea (AEB 1962) # [[Charlotte Stewart]] aktorea (AEB 1941) # [[Melissa Francis]] aktorea, kazetaria (AEB 1972) # [[Susan Solomon]] kimikari atmosferikoa (AEB, 1956) # [[Mounia Youssef]] argazkilaria (Libano-Togo, 1988) # [[Felicia Abban]] argazkilaria (Ganna, 1935-2024) # [[Emily Jacir]] artista plastikoa (Palestina, 1970) # [[Sarah Waiswa]] argazkilaria (1980 hamarkada) # [[Gihan Tubbeh]] argazkilaria (Peru, 1984) # [[Isadora Romero]] argazkilaria (Ekuador, 1987) # [[Jane Elizabeth Jones|Jane Elizabeth]] sufragista, abolinionista (AEB, 1813-1886) # [[Aida Muluneh]] argazkilaria eta artista (Etiopia, 1974) # [[Taslima Akhter]] argazkilaria (Bangladesh, 1974) # [[Nezha Alaoui]] enpresaria eta argazkilaria (Maroko, 1982) # [[Ann Oakley]] soziologoa # [[Caroline List]] epailea (AEB-Austria 1964) # [[Idoia Murga Castro]] irakaslea, ikertzailea (Madril 1983) # [[Mónica García Gómez]] mediku, politikaria (Madril 1974) # [[Ana Redondo]] legelaria, politikaria (Valladolid 1966) # [[Lorraine Fenton ]] atleta (Jamaika 1973) # [[Sabine Busch]] atleta (Alemania 1962) # [[Kim Batten]] atleta (AEB 1969) # [[Sandie Richards]] atleta (Jamaika 1968) # [[Elise Cranny]] atleta (AEB 1996) # [[Colleen Quigley ]] atleta (AEB 1992) # [[Marcia Barbosa]] fisikaria (Brasil, 1960) # [[Maria Matos]] aktorea, dramagilea (Lisboa 1886-1952) # [[Ofelia Marques]] margolaria ( Lisboa 1902-1952) # [[Mafalda Mouzinho de Albuquerque]] idazlea (Lisboa 1874-1952) # [[Shalane Flanagan]] atleta (AEB 1981) # [[Linet Masai]] atleta (Kenya 1989) # [[Vivian Cheruiyot]] atletak (Kenya 1983) # [[Sally Kipyego ]] atleta (Kenya 1985) # [[Julia Petxonkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Lashinda Demus]] atleta (AEB 1983 # [[Colleen Farrington]] modeloa, abeslaria (AEB 1936-2015) # [[Edelmira Inés Mórtola]] geologoa (Argentina, 1894-1973) # [[Boushra Yahya Almutawakel|Bousha Yahya]] argazkilaria (Yemen, 1969) # [[Nikab]] # [[Anna Hints]] zinema zuzendaria (Estonia, 1982) # [[Pia Arke]] argazkilaria (Groenlandia, 1958-2007) # [[Nina Byers]] fisikaria (AEB, 1930-2014) # [[Genoveva Dawson]] botanikaria (Argentina, 1918-2012) # [[Astrid Cleve]] botanikaria, kimikaria (Suedia, 1875-1968) # [[Audrey_Richards]] Britaniako antropologa (London, 1899-1984) # [[Anush Babajanyan]] fotokazetaria (Armenia # [[Louise Abel]] argazkilaria (Norvegia, 1841-1907) # [[Carolina Henriette Mac Gillavry]] kimikaria (Holanda, 1904-1993) # [[Hilaria Supa]] indígena, aktibista (Peru 1957) # [[Maria Sumire]] abokatu, politikaria (Peru 1951) # [[Claudia Coari]] politikaria (Peru 1967) # [[Juana Huancahuari]] nekazaria, politikaria (Peru 1969) # [[Yaneth Cajahuanca]] ingeniaria, politikaria (Peru 1971) # [[Nancy Obregon]] politikaria (Peru 1970) # [[Elsa Malpartida]] politikaria (Peru 1961ç-2022) # [[Karibu]] GKE, Fca Pedraza saria 2023 # [[America Valenzuela]] zientzia-kazetaria (Madril 1977) # [[Diane Pernet]] moda blogaria, kritikaria (AEB XX. mendea) # [[Carmen de Icaza]] eleberrigilea eta lider falangista (Madril, 1899-1979) # [[Margarita Abella Caprile|Margarita Abella Caprile]] poeta, kazetaria (Argentina, 1901-1960) # [[Amber Bracken]] fotokazetaria (Kanada, 1984) # [[Marlene Bergamo]] fotokazetaria (Brasil, 1965) # [[Claire Beck Loos]] idazlea eta fotokazetaria (Txekia, 1904-1942) # [[Ruth Asawa]] eskultorea (AEB, 1926-2013) # [[Zofia Kielan-Jaworowska]] paleobiologoa (Polonia, 1925-2015) # [[Brigida Baltar]] argazkilaria (Brasil,1959) # [[Lara Baladi]] argazkilaria (Egipto-libanoar, 1969) # [[Maja Bajević|Maja Bajevi´c]] argazkilaria (Bosnia, 1967) # [[Damaris Cudworth Masham]] idazle, filosofo (Britainia Handia, 1659-1708) # [[Kathleen Kenyon]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1906-1978) # [[Anna Maria Colucci]] argazkilaria (Italia, 1938-2015) # [[Joana Choumali]] argazkilaria (Bolin # [[Fleur Pellerin]] Frantziako politikari eta enpresaburua (1973) # [[Pascale Faublas|Pascale Faubas]] artista (Haiti, 1981) # [[Anabel Colazo]] komikigilea eta ilustratzaile (Eivissa, 1993) # [[Elizabeth Riddle Graves]] fisikaria (AEB, 1916-1972) # [[Mignon Talbot]] paleontologoa (AEB, 1869-1950) # [[Alicia Güemes Fraga]] komikigilea eta ilustrailea (Bartzelona, 1987) # [[Emma Ríos Maneiro]] istoriotxogilea eta komikigilea (Galizia, 1976) # [[Caridad Zazo Cardeña]] geologoa (Toledo, 1945) # [[Caroline Ingalls]] irakaslea, autobiografialaria (AEB 1839-1924) # [[Mary Ingalls]] idazlea (AEB 1865-1924) # [[Carrie Ingalls]] zaintzailea (AEB 1870- 1946) # [[Grace Ingalls]] irakaslea, idazlea (AEB 1877-1941) # [[Ketty Lester]] aktorea, abeslaria (AEB 1934) # [[Hersha Parady]] aktorea (AEB 1945-2023) # [[Bonnie Bartlett]] aktorea (AEB 1929) }} == Hobetuak 2024 == {{zutabeak|kopurua=3| # [[Olatz Agorria]] '''ef--''' txirrindularia (Zornotza 1958) # [[Ane Ibarzabal]] '''ef--''' kazetaria (Durango, 1982) # [[María Jesús Cava ]] '''ef--''' historialaria (Bilbo 1949) # [[Amaia Agirre Gonzalez]] '''----''' medikua, alpinista (Urnieta 1992-Patagonia 2023) # [[Haizea Barcenilla]] '''----''' arte kudeatzailea, ikertzailea (Lezo 1981) # [[Carmen Valero Omedes]] '''efef''' atleta (Teruel 1955-Sabadell 2024) # [[Laura Ingalls Wilder]] '''efef''' idazlea (AEB 1867-1957) # [[Marixa Osés]] '''ef--'''gidoilaria, aktorea (Gasteiz 1969) # [[Micaela Bastidas]] '''efef''' aitzindaria, heroia, martiria (Peruko Erregeorderria 1744-1781)* # [[Chanel Terrero]] '''ef--'''abeslari, dantzari, aktorea (Kuba 1991) # [[Carmen Mijangos]] '''---- ''' kimikaria (Bilbo 1949) # [[Paula Badosa]] '''ef--'''tenislaria (AEB/Katalunia 1997) # [[Pilar Arostegi]] '''efef''' artxibozaina (Gasteiz 1944-2006) # [[Nina Lobkovskaia]] '''ef--'''frankotiratzailea (Errusia 1925) # [[Maite Dono]] '''ef--'''poeta, abeslaria (Gasteiz/Galizia 1969) # [[Garazi Sánchez]] '''ef--'''surflari, zinemagilea (Getxo 1992) # [[Ana Pontón]] '''ef--'''politikaria (Lugo 1977) # [[Maria Gembero-Ustarrotz]] '''ef--'''historialaria, musikologoa (Nafarroa 1959) # [[Adela Bazo]] '''ef--'''margolaria (Nafarroa 1905-Argentina 1984) # [[Mónica Ojeda]] '''ef--'''idazlea (Ekuador 1988) # [[Celia Amoros ]]'''ef--'''filosofoa, idazlea (Valentzia 1944) # [[Carolina Yuste]] '''ef--'''aktorea (Badajoz 1991) # [[Ángeles Caso]] '''ef--'''idazlea (Asturias 1959) # [[Majida Maayouf]] '''ef--'''atleta (Maroko/Araba 1989) # [[Camila Sosa Villada]] '''ef--'''idazlea, aktorea, antzerkigilea (Argentina 1982) # [[Ane Gabarain]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1963) # [[Icíar Bollain]] '''ef--'''film zuzendaria (Madril 1967) # [[Ann Walker]] '''efef''' filantropoa, 2 emakumeren lehen ezkontza (BH, 1803-1854) # [[Ana Rioja]] '''ef--'''idazlea, kazetaria (Tudela 1962) # [[Carmen Laforet]] '''efef''' idazlea (Bartzelona 1921-Madril 2004 19) # [[Iraide Ibarretxe]] '''ef--'''hizkuntzalaria (Bilbo 1972) # [[María Luisa Elio]] '''efef''' idazlea, aktorea (Iruñea 1926-Mexiko 2009) # [[Iris Apfel]] '''efef''' barne-diseinatzailea ( AEB 1921-2024) # [[Helena Taberna]] '''----''' film zuzendaria (Nafarroa 19..?) # [[Ana Blanco]] '''ef--''' tb aurkezlea (Bilbo 1960) # [[Maria Lejarraga]] '''efef''' idazlea (Errioxa 1874-Argentina 1974) # [[Isabel Alba Rico]] '''ef--''' idazlea, gidoilaria ( Madril 1959) # [[Sigourney Weaver]] '''ef--'''aktorea (AEB 1949) # [[Virginia Berasategi]] '''ef--'''triatloilaria (Bilbo 1975) # [[Aia Kruse]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1994) # [[Jutta Kleinschmidt ]] '''ef--'''rally-pilotua (Alemania 1962) # [[Clara Bilbao]] '''ef--'''jantzi-deseinatzailea, film zuzendaria (Bilbo 1971) # [[Martina Gorostitza]]'''--ef'''inprimatzailea, enpresaburua (Gasteiz 1790-1862) # [[Silvia Tortosa]] '''efef''' aktore, tb aurkezle (Bartzelona 1947-2024) # [[Sacagawea]] –ef indigena, interpretea, esploratzailea (AEB 1788-1812) # [[Ángela Ruiz Robles]] '''efef''' asmatzailea (Leon 1895-Ferrol 1975) # [[Carmen Maura]] '''ef--''' aktorea (Madril 1945) # [[Chelsi Smith]] ''ef--'' Miss Unibertso 1995 (AEB 1973-2018) # [[Lara Dutta]] ''ef--'' Miss Unibertso 2000 (India 1978) # [[Zuleyka Rivera]] ''ef--'' enpresaburua, Miss Unibertso 2006 (Puerto Rico 1987) # [[Dayana Mendoza]] ''ef--'' Miss Unibertso 2008 (Venezuela 1986) # [[Stefanía Fernández]] ''ef--'' kazetaria, Miss Unibertso 2009 (Venezuela 1990) # [[Ximena Navarrete]] ''ef--'' Miss Unibertso 2010 (Mexiko 1988) # [[Leila Lopes]] ''ef--'' Miss Unibertson 2011 (Angola 1986) # [[Teresa Castro]] ''ef--'' ilustratzailea (Donostia 1968) # [[Wilma Rudolph]] ''efef'' atleta (AEB 1940-1994) # [[Tara Lipinski]] ''ef--'' patinatzailea, aktorea, kirol esataria (AEB 1982) # [[Isabel Lizarraga]] ''ef--'' ikertzailea, idazlea (Nafarroa 1958) # [[Jessica Watson]] ''ef--'' nabigatzailea (Australia 1993) # [[Tamara Karsavina]] '''efef''' dantzaria (Errusia 1885-1978) # [[Cate Blanchett]] '''ef--''' aktorea (Australia 1969) # [[Sojourner Truth]] '''--ef''' esklabu abolizionista (AEB 1797-1883) # [[Serena Williams]] '''ef--''' tenislaria (AEB 1981) # [[Mary Harris]] '''efef''' amama astintzailea (Irlanda 1837-AEB 1930) # [[Claudia Sheinbaum]] ef-- Mexikoko 1.emakume presidentea (Mexiko 1962) # [[Naomi Campbell]] ef-- modeloa (EB 1970) # [[Rosa María Sardà]] efef aktorea (Bartzelona 1941-2020) # [[Milagros Rubio]] ef-- politikaria, poeta (Tutera 1952) # [[Usoa Ostolaza]] ef-- txirrindularia (Zarautz 1998) # [[Naomie Harris]] ef-- aktorea (EB 1976) # [[Nerea Barros]] ef-- aktorea, zuzendaria (Coruña 1981) # [[Nerea Pagaldai]] ef-- biologoa (Arrasate 1993) # [[Ekhiñe Atorrasagasti]] ---- kazetaria (Gipuzkoa 1982) # [[Danae Boronat]] ef-- kirol kazetaria (Tarragona 1985) # [[Idoia Montón]] ef-- margolaria (Donostia 1969) # [[Lella Lombardi]] efef 1 Formulako gidaria (Italia 1941-1992) # [[Alma Mahler]] efef musikagilea (Austria 1879-AEB 1964) # [[Nadia Erostarbe]] ef-- surflaria (Zarautz 2000) # [[Teresa Forcades]] ef-- moja aktibista, medikua, politikaria (Bartzelona 1966) # [[Luisa Roldán]] efef eskultorea (Sevilla 1652-Madril 1706) # [[Rakel Mateo]] ef-- triatleta paralinpikoa (Mungia 1975) # [[María Teresa Castells]] –ef liburu saltzailea (Busturia 1935- Donostia 2017) # [[Arantxa Lazkano]] zinema-zuzendaria (Zarautz, 1949) # [[Emakume Abertzale Batza]] # [[Elena Irureta]] ef-- aktorea (Zumaia 1955) # [[Sara Alonso Martinez]] ef-- iraupen lasterkaria (Donostia 1999) # [[Kate Sheppard]] efef sufragista (EB 1847-Zeelanda Berria 1934) # [[Amaia Uribe]] ef-- kazetaria, bertsolaria (Forua 19) # [[Amaia Lizarralde]] ef-- aktorea (Donostia 19) # [[Jessika Ponchet]] ef-- tenislaria (Baiona 1996) # [[Miriam Bravo]] ef-- lasterkaria (Deba/Errioxa 1974) # [[Kate Spade]] efef diseinatzailea (AEB 1962-2018) # [[Sylvia Fedoruk]] efef fisikaria (Kanada 1927-2012) # [[Agnès Souret]] efef modeloa, dantzaria, aktorea (Lapurdi 1902-1928) # [[Valeria Ros]] ef-- aurkezlea, umoregilea (Bizkaia 1986) # [[Lorea Ibarra]] ef-- aktorea (Gipuzkoa 2002) # [[Aránzazu Calleja]] e--- musikagilea (Bilbo 1977) # [[Ana Laura Alaez]] e--- artista, eskultorea (Bilbo 1964) # [[Han Kang]] ef-- idazlea (Hego Korea 1970) # [[Annie Leibovitz]] ef-- argazkilaria (AEB 1949) # [[Arene Altonaga]] ef-- fubolaria (Leioa 1993) # [[Puy Oria]] zinemagilea (Nafarroa, 1962) # [[Régine Crespin ]] efef sopranoa (Frantzia 1927-2007) # [[Pilar García]] ef-- margolaria (Nafarroa 1942) # [[Inmaculada Pereiro]] ef-- triatleta (Bilbo 1972) # [[Agnès Varda]] efef argazkilaria, film zuzendaria (Frantzia 1928-2019) # [[Eukene Lacarra]]efef literatura-kritikaria (Lizarra 1944-? 2023) # [[Irati Osa]] ef-- piraguista (Zumaia 1997 }} ==='''Berriak 2023''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Ugartemendia Zubeldia]] efef '''SORTUA''' zinegotzi ohia, ekintzailea (Andoain, 1978-Donostia, 2023) # [[Alazne Intxauspe]] ef-- '''SORTUA''' nekazaria (Andoain, 1984) # [[Esther Vital]] ---- '''SORTUA''' psikologoa, artista eta zinemazuzendaria (Artaxoa, 1983) # [[Gema López Las Heras]] ef-- '''SORTUA''' itzultzailea (Azkoitia, 1989) # [[Intza Olabarria]] ef-- '''SORTUA''' geologoa, artisaua (Elorrio 1994) # [[Josune Escota Bisbal]] ---- '''SORTUA''' abokatua, politikaria (Durango, 1970) # [[Maider del Río Larramendi]] eff--'''SORTUA''' psikologoa (Elorrio 1971) # [[Adela Khanum]] lider kurdua (?- 1924) # [[Ain Yoon]] pianojolea (Hego Korea 1996) # [[Aisha Yesufu]] aktibista (Nigeria 1973) # [[Alice Colonieu]] artista (Frantzia, 1924-2010) # [[Alice Constance Austin]] arkitektoa (AEB, 1862-1955) # [[Alicia García-Salcedo González]] 1935ean Asturiasen jardun zuen 1. emakume abokatua (1903-2003) # [[Alicia Herrera Rivera]] abokatu erbesteratua (Txile 1928-2013) # [[Amanishajeto]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Amélie Beaury-Saurel]] margolaria (Bartzelona, 1848-Paris, 1924) # [[Ana Mayayo Salvo]] maistra (Buenos Aires, 1880-Zaragoza, 1968) # [[Ana Vidovic ]] gitarra jolea (Kroazia/AEB 1980) # [[Anastassia Virsaladze]] piano jolea, irakaslea (Errusia 883-1952) # [[Andrea López Chao]] maistra (Mondoñedo, XIX-XX) # [[Ángela Cerrillos Valledor]] abokatu ekintzailea (?, XX. mendea) # [[Ángela Contreras]] aktorea (Txile 1971) # [[Angela Hewitt]] piano jolea (Kanada 1958) # [[Angie Turner King]] kimikaria, matematikaria (AEB, 1905-2004) # [[Anita-Pearl Ankor]] margolaria eta muralista (Ghana) # [[Anja Niedringhaus|Anja Niedringahaus]] fotokazetaria (Alemania, 1965-Afganistan, 2014) # [[Anna Bunina]] olerkaria (Errusia, 1874-1829) # [[Anna Hirzel-Langenhan]] piano-jolea, irakaslea (Suitza 1874-1951) # [[Anna Jesipova]] piano jolea (Errusia 1851-1914) # [[Anna Palm de Rosa]] margolaria (Suedia, 1859-1924) # [[Antonia Gutiérrez Bueno]] idazlea, itzultzailea. Madrilgo Libututegian 1 emakume baimendua (Madril 1781-1874) # [[Argentina Santos]] abeslaria (Portugal,1924-2019) # [[Beatriz Barral]] artista ( Madril 1978) # [[Beatriz Maggi]] idazlea (Kuba, 1924-2017) # [[Bertha Valerius]] argazkilaria, pintorea (Suedia 1824-1895) # [[Bianca Maria Piccinino|Bianca Maria Piccinio]] kazetaria, idazlea (Italia, 1924) # [[Blanca Riestra]] idazlea (Coruña 1970) # [[Brenda Helser|Brenda Elser]] igerilaria (EEBB, 1924) # [[Carla Cerati]] argazkilaria eta idazlea (Italia, Bergamo, 1926, Milan, 2016) # [[Carmen López-Cortón|Carmen López Cortón]] maistra (Galizia, 1866-Madril, 1938) # [[Caroline Quarlls]] esklaboa, askapena lortzeko lurpeko trenbidea erabiliz Wisconsinetik Kanadara bidaiatutako lehen pertsona (AEB 1824- Kanada 1892) # [[Catherine Chamié]] kimikaria (Frantzia, 1888-1950) # [[Catherine Tolson]] erizaina, sufragista, aktibista (EB 1890- Errusia 1924) # [[Cecilia Berdichevski]] programatzailea, informatikan aitzindaria (Polonia 1925- Argentina 2010) # [[Cheryl Diaz Meyer]] fotokazetari independientea (EE.BB. 1968) # [[Chikage Awashima]] aktorea (Japonia, 1924-2012) # [[Chloe Clark Willson]] aitzindaria, irakaslea (AEB 1818-1874) # [[Christine_Ladd-Franklin]] matematikaria (AEB, 1847-1930) # [[Cicely Popplewell]] software ingeniaria (Erresuma Batua 1920-1995) # [[Clara Belle Williams]] maistra, 1. afroamerikar lizentziatua Mexiko Berrian (AEB 1885-1994) # [[Clara Obligado]] idazlea (Argentina/Espainia 1950) # [[Claudine Hermann]] fisikaria (Frantzia, 1945-2021) # [[Cristina Alberdi]] abokatua (Sevilla 1946) # [[Cristina Cerrada]] idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Fallarás]] kazetaria, idazlea, ekintzailea ( Zaragoza 1968) # [[Daria Diachenko]] partisanoa (Sobietar Batasuna, 1924-1944) # [[Diana Agrest]] arkitektoa (Argentina, 1945) # [[Dolores Gray]] aktorea (EE.BB.1924-2002) # [[Dolores Martí de Detrell]] maistra eta idazlea (Bartzelona, ? - 1880) # [[Dora Hitz]] margolaria (Alemania, 1856-1924) # [[Dorothy Maharam]] matematikaria (AEB, 1917-2014) # [[Dorothy Pitman Hughes]] feminista, aktibista (Georgia, 1928-Florida, 2022) # [[Edith Gertrude Schwartz]] botanikaria (AEB, 1877-1971) # [[Elena O'Callaghan Duch]] pedagogoa, idazlea (Bartzelona 1955) # [[Elisa Acuña]] Mexikoko irakasle eta kazetari anarkista (1887-1946) # [[Elisa Maria Reyes Vargas]] maistra (Jaen, 1983) # [[Elise Hall]] musikaria (EE.BB, 1853-1924) # [[Elisso Virssaladze]] piano jolea (Georgia 1942) # [[Elizabeth Cabot Agassiz]] hezitzaile, naturalista (AEB, 1822-1907) # [[Elspeth Beard]] arkitekto eta motorzalea (Erresuma Batua, 1959) # [[Émilienne Malfatto]] idazlea eta fotokazetaria (Frantzia, 1989) # [[Emma Calderón y de Gálvez|Emma Calderon y de Galvez]] kazetaria, maistra eta idazlea (Cádiz, XIX. mendea) # [[Emma Gramatica]] aktorea (Italia, 1874-1965) # [[Erzesbet Gulyás Köteles|Erzsébet Gulyás Köteles]] gimnasta (Hungaria, 1924-2019) # [[Esther García Llovet]] idazlea, itzultzailea ( Malaga 1963) # [[Ethel Houston]] abokatua, kriptologoa (Albacete/Eskozia 1924-2017) # [[Eulalia Vicenti]] kazetaria, emakumeen eskubideen aldeko politikaria (Madril 1884 - Porto 1979) # [[Eva Díaz Riobello]] idazlea (Asturias 1980) # [[Eva May]] zinema aktorea (Austria, 1902-1924) # [[Fannie Bloomfield Zeisler]] piano jolea (Austria 1863-AEB 1927) # [[Fanny Tur Riera ]] historialaria, politikaria ( Eivissa 1961) # [[Farzana Wahidy]] Fotokazetaria (Agfanistan, 1997) # [[Fatima Shbair]] fotokazetaria (Palestina, 1997) # [[Felisa Núñez Cubero]] fisikaria , kimikaria (Valladolid 1924- Madril 2017) # [[Fifi Mukuna]] karikaturagilea (Kongo,) # [[Florynce Kennedy|Glorynce Kennedy]] feminista, ekintzailea (EE.BB.1916-2000) # [[Francisca de Braganza]] aristokrata (Brasil, 1824-1898) # [[Françoise Adnet|Francoise Adnet]] margolaria (Paris, 1924-2014) # [[Françoise Blomme]] arkitektoa (Belgika, 1933) # [[Galina Kmit]] argazkilaria (Errusia, 1921-2019) # [[Geraldine Doyle]] modeloa, metaleko langilea (EE.BB.1924-2010) # [[Gina Pellon|Gina Pellón]] artista (Kuba, 1926-Frantzia, 1914) # [[Gloria Sanchez]] idazlea eta maistra (Villagarcia de Arosa, 1958) # [[Guadalupe Rivera Marín]] politikaria (Mexiko 1924-2023) # [[Hannah Marie Wormington]] arkeologoa (AEB, 1914-1994) # [[Hannie Lips]] telebista aurkezlea (Herbehereak, 1924-2012) # [[Hazel Brooks]] aktorea (EE.BB. 1924-2002) # [[Hazel Brooks]] aktorea (Hegoafrika, 1924-EEBB 2002) # [[Heidi Levine]] fotokazetaria (AEB, 1987) # [[Hengameh Golestan]] argazkilari konprometitua (Iran, 1952) # [[Henrietta Muir Edwards]] feminista, ekintzailea (Kanada, 1849-1931) # [[Isabelle Vengerova]] pialo jolea, irakaslea (Errusia 1877-1956) # [[JoAnn H. Morgan]] ingeniari aeroespaziala (AEB, 1940) # [[Johanne Cathrine Krebs]] margolaria (Danimarka, 1848-1924) # [[Joy Page|Joe Page]] aktorea (EE.BB, 1924-2008) # [[Julia Slingo]] meteorologoa (Erresuma Batua, 1950) # [[Julie de Graag]] margolaria (Herbehereak, 1877-1924) # [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz|Julie Wilhelmine]] margolaria (Estonia, 1824-1902) # [[Justyna Mielnikiewicz]] fotokazetaria (Polonia, 1973) # [[Karen Margrete Harup]] igerilaria (Danimarka, 1924-2009) # [[Kate Gleason]] ingeniaria (AEB, 1865-1933) # [[Kuhne Beveridge]] eskultorea, aktorea (AEB 1874-XX. mendea) # [[La Perla de Cádiz]] flamenko kantaria (Cádiz 1924-1975) # [[Lallie Charles]] argazkilaria (Irlanda,1869-1919) # [[Laurence Geai]] Fotokazetaria (Frantzia, 1984) # [[Lillian Elliott]] aktorea (Kanada, 1814-1959) # [[Lourdes Vega]] zientzialaria (Badajoz 1965) # [[Lula Romero]] musikagilea (Palma Mallorcakoa, 1976) # [[Lys Assia]] abeslaria (Suitza 1924-2018) # [[Mabel Allington Royds]] artista (EB 1874-941) # [[Małgorzata Malicka|Malgorzata Malicka]] fotokazetaria, idazlea, poeta (Varsovia, 1959) # [[Manizha Wafeq ]] ekonomialaria, ekintzailea (Afganistan,?) # [[Manuela Villa]] kutur kudeatzailea, politikaria (Madril 1976) # [[Mar Villaespesa]] kultur kudeatzailea, arte kritikaria (Almeria 1953) # [[Marga López]] aktorea (Mexiko, 1924-2005) # [[Margaret Boden]] ikerketa-irakaslea (Erresuma Batua, 1936) # [[Margaret Yorke]] idazlea (Irlanda, 1924-2012) # [[Margarita de Mayo Izarra]] idazlea, kazetaria eta maistra (Toledo, 1889-Madril,1969) # [[Marguerite Long]] musikaria eta pedagogoa (Frantzia, 1874-1966) # [[Marguerite Vogt]] birologoa, biologoa (Alemania 1913-AEB 2007) # [[Maria Auböck]] arkitektoa (Viena, 1951) # [[María del Mar Terrones Villanueva|Maria del Mar Terrores Villanueva]] maistra, medikua eta kazetaria (Granada, 1892-1980) # [[María Durán Febrer]] emakumeen eskubideetan espezializatutako legelari feminista (Mallorca 1953) # [[María Emilia Casas]] legelaria, Konstituzio Auzitegiko 1. emakume presidentea (León 1950) # [[Maria Golubnitxaia|Maria Golubnichaya]] atleta (Errusia 1924-2015) # [[Maria Jose Marques da Silva]] artikektoa (Porto, 1914-1996) # [[Maria Lainá]] poeta (Grezia, 1947-1923) # [[María Luz Navarro Mayor|Maria Luz Navarro Mayor]] maistra (Soria, 1918-Madril, 2014) # [[Maria Sander]] atleta (Alemania, 1924-1999) # [[Maria Vos]] margolaria (Amsterdan, 1824-1906) # [[María Zaragoza]] idazlea (Madril 1982) # [[Maria_Walanda_Maramis]] Indonesiako "heroi nazionala" (Kema, Iparraldeko Minahasa 1872 - 1924) # [[Marianne Werner]] atleta (Alemania, 1924-2023) # [[Marie Dorigny]] fotokazetaria (Frantzia, 1959) # [[Marie Gutheil-Schoder]] opera sopranoa (Alemania, 1874-1935) # [[Marina Berti|Martina Berti]] (Londres, 1924-Italia, 2002) # [[Marina Perezagua]] idazlea (Sevilla 1979) # [[Mariya Yúdina]] piano jolea (Errusia 1899-1970) # [[Marjorie Boulton|Majorie Boulton]] idazlea, poeta (Erresuma Batua, 1924-1977) # [[Marlena Fejzo]] genetista (AEB, 1968) # [[Marta Verde]] artista (Pontevedra 1985) # [[Marthe Vogt]] neurozientzialaria (Berlin 1903-AEB 2003) # [[Martina Bacigalupo]] fotokazetaria (Italia, 1978) # [[Mary Ann Bevan]] erizaina (EB 1874-1933) # [[Mary Berg]] Varsoviako getto judutik bizitik irtendakoa (Polonia 1924-2013) # [[Mary Carr]] aktorea (EE.BB, 1874-1973) # [[Mary Gardiner Horsford]] poeta (AEB 1818-1874) # [[Mary Helen Wright Greuter]] astronomo, historialaria (AEB, 1914-1997) # [[Mary Katharine Brandegee]] botanikaria (AEB 1844-1920) # [[Mary Lee Woods]] matematikaria, programatzailea (Erresuma Batua, 1924-2017) # [[Maryse Goudreau]] argazkilaria (Kanada, 1980) # [[Marzieh]] abeslaria (Teheran, 1924-Paris, 2010) # [[Maxine Singer|Maxime Singer]] biologoa (New York, 1931) # [[Mercedes Cebrián]] idazlea, itzultzailea (Madril 1971) # [[Mercedes Vieito]] kazetaria eta maistra (Kuba, 1887-1960) # [[Meri Torras]] filologoa, saiakeragilea, ikertzailea (Bartzelona 1968) # [[Minda Ramm]] idazlea (Norvegia, 1859-1924) # [[Montserrat Pujol Vilarnau]] maistra eta pedagogoa (Galizia, 1941) # [[Nahirqo]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Nahla El Fatiha Naili]] eskultorea (Aljeria, 1986) # [[Nana Akua Oppong Birmech]] arkitektoa (Ghana, 1980ko hamarkada) # [[Naomi Shihab Nye]] poeta, idazlea (AEB-Palestina, 1952) # [[Natalia Gutman]] piano jolea (Errusia 11877-1952) # [[Natalia Pozniakovskaia]] piano jola, irakaslea (Errusia 1889-1981) # [[Nathalie de Vries]] arkitektoa, hirigilea, irakaslea (Herbehereak 1965) # [[Neda Razavipour]] artista (Iran, 1969) # [[Oby Ezekwesili]] ekonomia politikan aditua (Nigeria 1963) # [[Olga Gyarmati]] atleta (Hungaria, 1924-2013) # [[Olga Kalantarova]] piano jolea, irakaslea (Errusia 1877-1952) # [[Paloma Pedrero]] dramagilea, irakaslea (Madril 1957) # [[Paula Lapido]] idazlea (Madril 1975) # [[Paulete Furacão|Paulete Furacao]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (Salvador, 1964) # [[Paulette Nardal]] Martinikako kazetari, idazle eta feminista frantziarra (Frantzia1896-1985) # [[Pauline Chaponnière-Chaix]] erizain, sufragista, (Suitza, 1850-1934) # [[Priscilla Pointer]] aktorea (EE.BB, 1924) # [[Ragna Nielsen]] politikaria (Norvegia, 1845-1924) # [[Raquel Lanseros]] poeta, itzultzailea (Cádiz 1973) # [[Rebeca Guber]] matematikaria, informatikaren aitzindaria (Argentina 1926-2020) # [[Renée Lafont]] itzultzaile, fotokazetaria (Frantzia, 1876-Kordoba, 1936, gerran eraila) # [[Rita Martin]] argazkilaria (Irlanda, 1958) # [[Robin Canup]] astrofisikaria (AEB, 1968) # [[Rosa Cursach]] filosofoa, teologoa, politikari ekintzailea (Mallorca 1967) # [[Rosa Smester]] maistra, idazlea (Dominikar Errepublika 1874-1945) # [[Rosalind Tanner]] matematikaria (Erresuma Batua, 1900-1992) # [[Rosalyn Tureck]] piano jolea (AEB 1914-2003) # [[Ruth Robertson]] fotokazetaria eta esploratzailea (EE.BB, 1905-1998) # [[Sandra Vilardy]] biologoa, politikaria, ekintzaile ekologista (Kolonbia 1977) # [[Sara Rietti]] Argentinako 1. emakume kimikari nuklearra (1930-2017) # [[Selene Mahri ]] modeloa (Finlandia 1924- AEB 2020) # [[Shanakdakhete]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Sharon Isbin]] gitarra jolea (AEB 1980) # [[Shirin Neshat]] artista, film-zuzendaria (Iran, 1957) # [[Silvana Estrada]] mexikar musikagilea (Veracruz, 1997) # [[Silvia Vidal]] eskalatzailea (Bartzelona, 1970) # [[Sofía Rhei]] idazle, poeta (Madril 1978) # [[Solmaz Daryani]] fotokazetaria (Iran, 1989) # [[Soltan Achilova]] fotokazetaria (Turkemistan, 1950?) # [[Sophie Menter]] piano jolea, musikagilea, irakaslea (Errusia 1846-1918) # [[Souzana Antonakáki]] arkitektoa (Grezia, 1935-2020) # [[Stephanie Sinclair]] fotokazetaria (AEB, 1973) # [[Sue_Hendrickson]] paleontologoa (AEB, 1949) # [[Susana Vallejo]] fikzio-idazlea ( Madril 1968) # [[Susanna Amatuni]] musikologoa (Armenia, 1924-2010) # [[Tara Westover]] historialaria, idazlea (AEB 1986) # [[Tatiana Nikolayeva]] piano jolea, musikagilea (Errusia 1993) # [[Tatiana Warsher]] arkeologoa (Errusia 1880- Erroma 1960) # [[Teresa Carreño]] piano jolea, musikagilea (Venezuela 1853-AEB 1917) # [[Teresa Peramato Martín]] legelaria, herri-salataria (Salamanca 1962) # [[Teresa Solà i Vilà|Teresa Solà i Vila]] maistra (Katalunia, 1886-1979) # [[Themis Emakume Juristen Elkartea]] 1987ko GKEa: abokatu, prokuradore, epaile, magistratu eta legelariak # [[Valentina Babor]] piano jotzailea (Alemania 1989) # [[Vanessa Montfort]] idazlea, dramagilea (Bartzelona 1975) # [[Vithika Yadav]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (India 1980) # [[Widad Hamdi]] aktorea (Egipto 1924-1994) # [[Xuefei Yang]] gitarra jolea (Pekin 1977) # [[Yolanda Morató]] irakaslea, itzultzailea (Huelva 1976) # [[Zahra Kazemi]] argazkilari eraila (Iran, 1948-2003) # [[Zohra Bensemra]] argazkilaria (Aljeria, 1968) # [[Zona Gale]] idazlea (EE.BB., 1874-1938) # [[Zulfiya]] poeta (Uzbekistan 115) }} ==='''Berriak 2023''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Olaso]] ef-- '''SORTUA''' film zuzendaria, ekintzailea (Durango 1996) # [[Amets Ormaetxea Ezpeleta]] ---- '''SORTUA''' barne diseinatzailea eta musikaria (Arrasate, 1997) # [[Ane Lindane]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta umoregilea (Barakaldo, 1988) # [[Araks Sahakyan]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea eta artista (Armenia, 1990) # [[Ebru Baybara Demir]] ---- '''SORTUA''' sukaldaria (Turkia, 1976) # [[Elisabeth Luengo]] ---- '''SORTUA''' bide-ingeniaria, arkularia (Durango 1992) # [[Eneritz Aranburu]] ef-- '''SORTUA''' abeslaria, panderojolea (Mallabia, 1980) # [[Idoia Telleria Maritxalar]] ---- '''SORTUA''' argazkilaria (Lasarte-Oria, 1977) # [[Ihitz Iriart Casenave]] ---- '''SORTUA''' abeslaria, gidoilaria (Aloze) # [[Ione Zuluaga Muxika]] ---- '''SORTUA''' historialari eta ikertzailea (Azkoitia, 1995) # [[Itziar Irakulis Loitxate]] ---- '''SORTUA''' zientzialaria (Zornotza, 1996) # [[Itziar Leemans]] ---- '''SORTUA''' euskal zinemagilea (Donibane Lohitzun, 1983) # [[Jaione Arregi Urizar]] ---- '''SORTUA''' itzultzaile, interpretea (Barakaldo/Zaldibar, 1976) # [[Jasone Mendizabal Altuna]] ---- '''SORTUA''' topaguneko zuzendaria (Arrasate, 1968) # [[Josebe Blanco]] ---- '''SORTUA''' artzaina, gaztagilea eta idazlea (Galizia, 1973) # [[June Baonza Pagaldai]] ef-- '''SORTUA''' diseinatzaile grafikoa (Durango, 1979) # [[Koro Zumalabe Goenaga]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea (Donostia, 1947) # [[Maria Uriarte Artamendi]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, kontalaria (Elorrio 1966) # [[Maryse Cachenaut]] ---- '''SORTUA''' laboraria (Itsasu, 1971) # [[Morgan Ody]] ---- '''SORTUA''' baratzezaina (Frantzia, 1979) # [[Nati Bilbao Onaindia]] efef '''SORTUA''' pandejolea, tabernaria, sukaldaria (Durango, 1929-2023) # [[Rosa Moro]] ---- '''SORTUA''' idazlea eta kazetaria (Salamanca, 1969) # [[Seberi Mardaras]] ef--'''SORTUA''' andereño ohia (Mungia, 1932) # [[Silvia Bonoli]] ---- '''SORTUA''' astrofisikaria eta ikertzailea (Bolonia, 1979) # [[Aída Doninelli]] sopranoa (Guatemala, 1898-1996) # [[Aitziber López Cortajarena ]] irakaslea, ikertzailea (Bilbo 1974) # [[Alejandra Flores]] sopranoa (Guatemala, 1986) # [[Alexandra Sophia Handal]] artista, zinemagilea eta entsegugilea ('''Palestina''', 1975) # [[Alice Catherine Evans]] mikrobiologoa (AEB, 1881-1975) # [[Alice Eastwood]] botanikaria (Kanada 1859- AEB 1953) # [[Almudena Alonso-Herrero]] astrofisikaria, ikertzailea (Madril, 1968) # [[Amparo Alvajar]] idazlea, itzultzailea (Coruña, 1916-Moncano, 1998) # [[Amparo Amorós]] poeta, saiakeragilea ( Valentzia 1950) # [[Ana Alcolea]] irakaslea, idazlea (Zaragoza 1962) # [[Ana de Valle]] poeta (Asturias 1900-Belgika 1984) # [[Ana Maria Cetto]] fisikaria (Mexiko, 1946) # [[Ana Pomares Martínez]] idazlea (Alacant, 1991) # [[Ángeles Blanco]] kazetaria (Badajoz 1972) # [[Angelina Acuña]] poeta, idazlea (Guatemala, 1905-2006) # [[Aniela Wolberg]] (Polonia, 1907-Varsovia, 1937) # [[Anna Verouli]] xabalina jaurtitzailea (Grezia 1956) # [[Armita Geravanden heriotza]] emakume kurdua, eraila (Teheran, 2006-2023) # [[Augusta La Torre]] iraultzailea (Peru, 1946) # [[Aurora Luque]] poeta, itzultzaile. (Almeria, 1962) # [[Bea Uusma]] idazlea, ikustratzailea eta medikua (Suedia, 1966) # [[Beata Peters]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Beate Koch]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Beatriz Pichi Malen]] abeslari maputxea (Buenos Aires, 1953) # [[Berta Castañé]] modeloa, aktorea (Bartzelona 2002) # [[Bessie Pease Gutmann]] artista, ilustratzailea (AEB 1876-1960) # [[Betsabé Espinal]] aktibista (Kolonbia, 1896-1932) # [[Camila Loboguerrero]] zinema-zuzendaria (kolonbia, 1941) # [[Camille Aumont Carnel]] feminista, idazlea, blogaria (Niger, 1996) # [[Camille Lellouche]] abeslaria, youtuberra (Paris, 1965) # [[Carmen Pujals ]] botanikaria, ikertzailea (Argentina 1916-2003) # [[Carmen Soler]] poeta, komunista, irakasle (Paraguai, 1924-1985) # [[Casta Álvarez]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Aljeria 1786-Zaragoza 1846) # [[Caty Juan de Corral]] idazlea, margolaria ( Palma 1926-2014) # [[Cecilia Magni]] Pinochet-en aurkako iraultzailea (Txile, 1956-1988) # [[Celia de Molina]] aktorea, gidoilaria (Jaen 1983) # [[Chus Pato]] idazlea (Ourense 1955) # [[Claudia Losch]] atleta, pisu jaurtitzailea (Alemania 1960) # [[Claudia Sagastizabal]] matematikaria (ARgentina...?) # [[Concepción Ramírez]] indigena, ekintzailea (Guatemala, 1942-2021) # [[Concha Lagos]] poeta (Kordona 1907-Madril 2007) # [[Conchita Cintrón]] burtzikaria, toreatzailea, aitzindaria (Txile 1922- Portugal 2009) # [[Cristina Andreu Cuevas]] film zuzendaria (Casablanca 1960) # [[Cristina Fernández Cubas]] idazlea, kazetaria ( Bartzelona 1945) # [[Cristina Sánchez]] toreatzailea (Madril 1972) # [[Débora Arango]] artista politikoa (Kolonbia 1907-2005) # [[Dima Khatib]] Kazetaria, poeta, blogaria (Siria, 1971) # [[Dionisia García]] idazlea (Albacete 1929) # [[Dolores Franco Manera]] irakaslea, idazlea, itzultzailea (Madril 1912-1977) # [[Dulcinea Bellido]] jostuna, politikaria (Badajoz 1936-Madril 2001) # [[Elena Iparragirre]] iraultzailea (Peru, 1947) # [[Elena Martín Vivaldi]] poeta, idazlea, liburuzaina (Granada 1907-1998) # [[Elena Martínez Fontes]] biologoa, ikertzailea (Argentina 1912-1987) # [[Elisa Bachofen]] ingeniaria, aktibista (Argentina 1891-1976) # [[Eliška Junková]] auto-gidaria (Austria-Hungaria 1900-Txekoslovakia 1994) # [[Elvira López ]] aktorea (Txile 1966) # [[Esperança Camps Barber]] kazetaria, idazlea, politikaria (Menorca 1964) # [[Ethelwynn Trewavas]] iktiologoa, zientzialaria (Erresuma Batua, 1900-1993) # [[Fanny Rubio]] idazlea, ikertzailea (Jaen 1949) # [[Fatima Whitbread]] xabalina jaurtitzailea (Erresuma Batua 1961) # [[Felicia Țilea-Moldovan]] xabalina jaurtitzailea (Errumania 1967) # [[Gracia Morales]] antzerkigilea, poeta (Granada 1973) # [[Graciela Rodo Boulanger]] artista (Bolivia, 1935) # [[Guadalupe Muñoz Sampedro]] aktorea, enpresaburua (Madril 1896-1975) # [[Gudrun Ensslin]] irakaslea, emakumeen aldeko ekintzailea, iraultzailea (Alemania 1940-1977) # [[Hale Asaf]] margolaria (Turkia, 1906- Paris, 1938) # [[Haneen Zoabi]] '''palestinar-israeldar''' politikaria (Israel 1969) # [[Helena González Fernández]] irakaslea, ikertzailea (Pontevedra 1967) # [[Heli Rantanen]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1970) # [[Hind Shoufani]] poeta eta film zuzendari '''palestinarra''' (Libano, 1978) # [[Huzama Habayeb]] idazlea ('''Palestina,''' 1965) # [[Iraida Noriega]] abeslaria (Mexiko Hiria, 1971) # [[Irene Bernasconi]] biologoa, ikertzailea, aitzindaria (Argentina 1896-1989) # [[Iris Cochón]] itzultzailea, literatura kritikaria (Galizia 1968) # [[Irmgard Möller]] aktibista politikoa (Alemania 1947) # [[Isabel de Ocampo]] zinegilea, gidoilaria (Salamanca 1970) # [[Isabel Echarri]] euskal artista (Bera, 1929-Formentera, 2022) # [[Isabel Ruiz Lara]] kazetaria (Espainia, XX. mendea) # [[Isabel Ruiz Ruiz]] artista (Guatemala, 1945-2019) # [[Isabel Vilallonga]] politikaria (Badajoz 1949) # [[Jackie Forster]] kazetaria, aktorea, ekintzaile lesbiana (Erresuma Batua, 1926-1998) # [[Jennifer Lee Carrell]] idazlea (AEB 1962) # [[Joana Bonet]] kazetaria (Leida, 1966) # [[Juana Castro Muñoz]] poeta (Kordoba 1945) # [[Juana Cruz]] toreatzaile aitzindaria (Madril 1917-1981) # [[Julia Castillo]] antropologoa, poeta (Madril 1956) # [[Julia Uceda]] poeta (Sevilla 1925) # [[Karen Forkel ]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1970) # [[Karimeh Abbud]] argazkilaria eta artista ('''Palestina''' 1896-1940) # [[Khalida Jarrar]] politikari '''palestinarra''' (Jordania 1963) # [[Laila Shawa]] artista bisuala ('''Palestina''' 1940-Londres 2002) # [[Lamia Ziadé]] Libanoko pintore eta komikigilea (Beirut, 1968) # [[Laura Zambrano Padilla]] hezitzailea eta iraultzailea (Peru, 1945) # [[Leonor Fernández de Torreblanca]] dama, Cervantesen amama (Kordoba ?-1557) # [[Lia (abeslaria)]] (Japonia 1981) # [[Lil Milagro Ramírez]] poeta, gerrillaria (Salvador 1946-1979) # [[Linda Maria Baros]] hizkuntzalaria, itzultzailea (Errumania 1981) # [[Linda Sobeh Alí]] diplomazialaria ('''Palestina''' 1968) # [[Livia Gouverneur]] gerrillaria (Venezuela, 1941-1961) # [[Lola Lorente]] ilustratzailea (Bigastro, Valentzia, 1980) # [[Lola Mora]] eskultorea, asmatzailea, aitzindaria (Argentina 1866-1936) # [[Louise McPaul]] xabalina jaurtitzailea (Australia 1969) # [[Lucrecia Pérez]] etxeko langilea, arrazismoaren lehenengo biktima aitortua Espainian (Dominikar Errepublika, 1959 - Madril, 1992) # [[Maider Oleaga]] zinema-zuzendari eta gidoigilea (Bilbo, 1976) # [[Malika Gaïd]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1933-1958) # [[Manuela Burló]] film zuzendaria, gidoilaria (Murtzia 1978) # [[Manuela Sancho]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1783-1863) # [[Margaluz]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Palma 1939-2006) # [[Margarida Pinto]] aktorea, kazetaria ( Portugal 1966) # [[Marguerite Buffet]] idazlea (Frantzia, 1620-1680) # [[María Adela Caría]] bakteriologoa, ikertzailea (Argentina 1915-1989) # [[María Agustín]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1784-1831) # [[María Antonia Ortega]] poeta (Madril 1954) # [[María de la Consolación Azlor]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Girona 1775- Zaragoza 1814) # [[María de los Reyes Fuentes]] poeta ( Sevilla 1927-2010) # [[María Forteza]] aitzindaria. Seguraski, Espainiako 1. emakume zinegilea (Mallorca 1913-1961) # [[María Guerra]] kazetaria, zinema kritikaria (Madril 1965) # [[Maria Hervás]] aktorea (Madril 1978) # [[María Isabel Sánchez Vegara]] idazlea...(Bartzelona ?) # [[Maria Josefa Yzuel Giménez]] fisikaria (Huesca, 1940) # [[Maria Keil]] artista (Portugal 1914.2012) # [[María Larrea|Maria Larrea]] zinegilea (Bilbo, 1979) # [[María Lostal]] heroia ( ?- Zaragoza ç1809) # [[María Manuela Pignatelli de Aragón Gonzaga]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1753-Madril 1816) # [[María Martín Barranco]] idazlea, genero ikuspegian aditua (Granada XX. mendea) # [[Maria Occhipinti]] anarkista eta idazlea (Italia 1921-Erroma 1996) # [[María Pantoja Sánchez]] soziologoa eta iraultzailea (Peru, 1953) # [[María Pilar Fumanal]] geomorfologoa (Valentzia 1940-1998) # [[María Rosal]] poeta, irakaslea (Kordoba 1961) # [[María Victoria Atencia]] poeta (Malaga 1931) # [[Marie Sara]] burtzikaria (Frantzia 1964) # [[Marie-Castille Mention-Schaar]] film zuzendaria, gidoilaria, kazetaria ( Frantzia 1963) # [[Marisa Soleto]] legelaria (Cáceres 1966) # [[Mary Montagu]] idazlea (EB 1689-1762) # [[Matilde Cherner]] idazlea (Salamanca, 1833-Madril 1880) # [[Matilde Muñoz Sampedro]] aktorea ( Madril 1900-1969) # [[Mercedes Muñoz Sampedro]] aktorea (Madril 1896-1979) # [[Mikaela Ingberg ]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1974) # [[Mily Possoz]] margolaria (Portugal, 1888-1968) # [[Mirela Manjani]] xabalina jaurtitzailea (Albania 1976) # [[Miriam Rothschild]] zientzialaria (Erresuma Batua, 1908-2005) # [[Miriam Tlali]] emakume beltz eta idazlea (Hego Afrika, 1933-2017) # [[Montserrat Casas]] fisikaria (Girona 1955-Bartzelona2013) # [[Nandar]] aktibista feminista (Myanmar, 1995) # [[Natalia Lisovskaya]] atleta, pisu jaurtitzailea (Errusia 1962) # [[Natalia Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea ( Bielorrusia 1964) # [[Nathalie Handal]] idazlea (EE.BB. 1969) # [[Nelly Evans Risco]] iraultzailea (Peru, 1943) # [[Nicole Girard-Mangin]] medikua (Frantzia, 1878-1919) # [[Nina Bari]] matematikaria (Errusia, 1901-1961) # [[Olga Gavrilova]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1957-2022) # [[Olga Rivero Jordán]] poeta (La Laguna, 1928-2021) # [[Päivi Alafrantti]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1964) # [[Panmela Castro]] grafitigile, artista, ekintzaile (Brasil, 1981) # [[Petra Felke]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Pilar Costa]] abokatua, politikaria (Eivissa 1967) # [[Pureza Canelo]] poeta (Cáceres 1946) # [[Quan Zhou Wu]] ilustratzaile eta komikigilea (Algeciras, 1989) # [[Randa Siniora]] eskubideen aldeko ekintzailea ('''Palestina''' ç1961) # [[Rauda Morcos]] LGBTIQ ekintzaile (Palestina, 1974) # [[Raymonde Arcier]] artista, feminista (Frantzia, 1939) # [[Raymonde Peschard]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1927-1957) # [[Rebecca Guay]] akuarelista (EE.BB. XX. mendea) # [[Rita Azevedo Gomes]] zinema zuzendaria (Lisboa, 1952) # [[Romelia Alarcón Folgar|Rogelia Alarcón]] idazlea, pianista (Guatemala, 1900-1971) # [[Rosa Chávez]] poeta, aktorea, kultura kudeatzailea (Guatelama, 1980) # [[Rosa Pereda]] idazlea, kritikaria (Santander 1949) # [[Rosa Romojaro ]] poeta, ikertzailea (Cádiz 1948) # [[Rosa Spottorno Topete]] itzultzailea, feminista ( Murtzia 1884-1980) # [[Rosario Pardo]] aktorea, zuzendaria (Jaen 1959) # [[Rosaura Álvarez]] poeta, margolaria, irakaslea (Granada 1945) # [[Roxana Stinchfield Ferris]] botanikaria (AEB 1895-1978) # [[Ruth Mateu Vinent]] politikaria (Menorca 1976) # [[Sabine Braun]] heptatloi- atleta (Alemania 1965) # [[Sara Doke]] belgikar kazetaria, itzultzaile (Frantziar, 1968) # [[Sara Estela Ramírez]] irakasle, kazetari, feminista ..(Mexiko, 1881-1910) # [[Sheila Minor]] ikertzailea (EE.BB., 1946) # [[Silke Renk]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Sofia Montaner Arnau]] azken trementinairea (Lleida 1908-1996) # [[Sofía Sakorafa]] greziar-'''palestinar''' politikaria, xabalina-jaurtitzailea (Grezia 1957) # [[Soledad Ortega Spottorno]] filosofoa, irakaslea, editorea (Madril 1914-2007) # [[Soledad Varela Ortega]] filologoa, ikertzailea (Madril 1945) # [[Sonia Nimr]] idazlea ('''Palestina''', 1955) # [[Sonia Pulido]] ilustratzailea (Bartzelona, 1973) # [[Steffi Nerius]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1972) # [[Suheir Hammad]] poeta ('''Jordania''', 1973) # [[Tatiana Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1968) # [[Telma Reca]] psikiatra aitzindaria (Argentina 1904-1979) # [[Teresa Bolaños de Zarco]] idazlea, pianojolea eta margolaria (Guatemala, 1922-1998) # [[Tiina Lillak ]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1961) # [[Truus Menger-Oversteegen|Truus Menger]] eskultorea, aktibista (Holanda 1923-2016) # [[Virginia Yagüe]] gidoilaria, idazlea ( Madril 1973) # [[Ynes Mexia]] botanikaria (Mexiko/AEB 1870-1938) # [[Zahia Ziouani]] orquestra zuzendaria (Paris 1978) # [[Zinaída Guipius]] poeta, idazlea (Errusia- Frantzia, 1869-1945) # [[Ziza Massika]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1934-1959 }} ==='''Berriak 2023''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Abanda Elustondo]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Donostia, 1989) # [[Amaia Arranz Mendiguren]] ----'''SORTUA''' biologoa eta ikertzailea (Bilbo 1978) # [[Andrea Garcia-Santesmases]] ----'''SORTUA''' soziologoa, antropologoa (Madril 1988) # [[Carmen Albisu]] efef'''SORTUA''' euskaltzailea, euskara irakaslea (Errenteria, 1916-Tutera, 2007) # [[Irati Gorostidi Agirretxe]] '''SORTUA''' artista, zinemagilea (Egues, 1988) # [[Itziar Eguren]] ef--'''SORTUA''' erizaina, txistularia (Elorrio 1953) # [[Izar Zubiaga]] ef--'''SORTUA''' futbolaria (Durango 2006) # [[Leire Ayala]] ef--'''SORTUA''' abeltzaina (Bilbo/Elorrio 1972) # [[Maialen Braña]] ----'''SORTUA''' abeslaria, irakaslea (Elizondo, 1998) # [[María Ángeles Sallé Alonso]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, ikertzailea (Panama, 1956) # [[Maria Pilar Zuriarrain]] ef--'''SORTUA''' txistularia (Zizurkil, 1953) # [[Marta Rodríguez Fouz]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, kazetaria eta futbolaria (Coruña, 1972) # [[Patricia Tornero]] ----'''SORTUA''' gaztagilea (Valentzia....) # [[Tatiana Romero Reina]] ----'''SORTUA''' historialaria, aktibista (Mexiko, 1984) # [[Julia Arévalo]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1898-1985) # [[Abala Bose]] gizarte langilea (Bangladesh, 1864-1951) # [[Alberta Ferretti ]] diseinatzailea (Italia 1950) # [[Alessandra Korap]] lider indigena (Brasil, 1958) # [[Alicia Luna]] gidoilaria, irakaslea (Madril 1963) # [[Alicia Senovilla ]] aurkezlea (Madril 1969 ) # [[Amna Suleiman]] maistra eta txirrindularia Palestinan (Damasco, 1982) # [[Amparo Fortuny]] dokumentalgilea, ekoizlea (Valentzia XX. mendea) # [[Ana García Lozano]] kazetaria (Valentzia 1963) # [[Ana Iris Simón ]] kazetaria, idazlea (Ciudad Real 1991) # [[Anita Sirgo]] sindikalista, komunista, ekintzailea (Asturias, 1030) # [[Anna Lizaran]] aktorea (Bartzelona 1944-2013) # [[Anna Murià]] idazlea, kazetaria, ekintzaile erbesteratua (Bartzelona, 1904-Tarrasa, 2002) # [[Annie Baker]] film zuzendaria (AEB 1981) # [[Antonia Dell'Atte ]] modelo ohia, aurkezlea (Italia 1960) # [[Anwara Bahar Chowdhury]] idazlea eta ekintzailea (Bangladesh, 1919-1987) # [[Asma al-Ghul]] kazetaria, feminista (Palestina, 1982) # [[Asma Tubi]] poeta eta kazetaria (Palestina, 1905-1983) # [[Assumpció Casals]] aktore erbesteratua (Bartzelona, 1896-1975) # [[Auguste Deter]] dokumentatutako 1. Alzheimer goiztiar kasua (Alemania 1850-1906) # [[Beatriz de Bobadilla (Gomerako andrea)]] Tenerifeko konkistatzailea (Medina del Campo, ?-1504) # [[Beatriz Enríquez de Arana]] Kolonen bikotea eta Fernando Kolonen ama (Kordoba, 1465-1522) # [[Blanca Padilla]] modeloa, diseinatzailea (Madril 1995) # [[Bushra al-Tawil ]] kazetaria, aktibista (Palestina 1993) # [[Carlota Soldevila]] aktorea, irakaslea (Bartzelona 1929-2005) # [[Carme Ballester|Carmen Ballester]] kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1900-Paris, 1972) # [[Carme Serrallonga]] pedagogoa, itzultzailea (Bartzelona 1909-1997) # [[Carmen Alcázar]] wikilaria (Mexiko) # [[Carmen Domingo]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1970) # [[Carmen Lomana]] enpresaburua, socialitea (Leon 1948) # [[Carolina Punset]] politikaria (AEB/Katalunia 1971) # [[Celestina Marrón]] sindikalista (Asturias, 1926-2016) # [[Chelo García-Cortés]] kazetaria (Ourense 1951) # [[Clotilde Luisi]] abokatu, dramaturgo, feminista (Uruguai, 1882-1969) # [[Conchi Arnal Claro]] ekintzaile feminista (Tanger, 1950) # [[Conxita Herrero]] komik ilustratzailea (Katalunia, 1993) # [[Daniela Catrileo]] poeta maputxea (Txile, 1987) # [[Daniela Feixas]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Katalunia 1973) # [[Dolors Oller]] irakaslea, idazlea, literatura kritikaria (Girona 1942) # [[Eileen O'Shaughnessy]] Britainia Handiko idazlea (1905–1945) # [[Elisa Coll]] idazlea, ekintzailea, bisexuala (Madril 1992) # [[Elisabeth Reyes]] modeloa (Malaga 1985) # [[Elsa Punset]] idazlea ( Londres/Katalunia 1964) # [[Elvira Espejo Ayca]] artista, poeta, ehulea (Bolivia, 1981) # [[Eva García Magriñá]] ikertzaile eta idazle (Donostia, 1966) # [[Eva Hache]] umorista, aurkezlea (Segovia 1971) # [[Fadila Saâdane]] Aljeriako gerrako zuen militante nazionalista (1938-1960) # [[Fanny Kemble]] aktore, idazle eta esklabotzaren aurkako abolizionista (Britainia Handia, 1809-1893) # [[Gema López]] kazetaria (Madril 1971) # [[Georgette Rizk]] ekintzailea (Palestina 1925-2018) # [[Hanan Al-Agha]] idazle eta artista (Palestina, 1948-2008) # [[Helena Béjar]] soziologoa, irakaslea (Madril 1956-2023) # [[Helga Tawil-Souri]] dokumentalgile, ikertzaile eta idazle (Kuwait, 1969) # [[Hiba Kamal Abu Nada]] poeta, eleberrigilea, wikilaria (Meka, 1991-Gazako zerrenda, 2023) # [[Hind al-Husseini]] aktibista, hezitzailea (Palestina, 1916-1994) # [[Inés Luisi]] medikua (Uruguai, XIX.mendea- 1965) # [[Irene Bordoy]] margolaria, irudigilea (Mallorca 1940) # [[Isabel Gemio]] kazetaria (Badajoz 1961) # [[Isabel González González]] politikaria eta ekintzailea (Tenerife, 1890-1968) # [[Isabel Pinto de Vidal]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1885-1969) # [[Isabella Eklöf]] zinemagilea (Suedia, 1978) # [[Islah Jad]] aktibista, ikertzailea, irakaslea (Palestina 1951) # [[Jackie Salloum ]] artista, film zuzendari palestinarra (AEB XX. mendea) # [[Jahanara Arzu]] poeta (Bangladesh, 1929) # [[Jenna Elfman]] aktorea (AEB 1971) # [[Jimena Menéndez-Pidal|Jimena Menendez Pidal]] pedagogoa (Madril, 1901-1990) # [[Júlia Coromines]] medikua, psikiatra erbesteratua (Bartzelona 1910-2011) # [[Julud Daibes]] palestinar arkitektoa eta politikaria (Betleem, 1965) # [[Jutta Koether]] artista, musikaria eta kritikaria (Alemania, 1958) # [[Kamilya Jubran]] abeslari palestinarra (Israel, 1962) # [[Kamini Roy]] poeta eta ekintzailea (Bangladesh, 1864-1933) # [[Kapitolina Díaz]] soziologoa (Leon, ) # [[Kholoud Faqih|Kholoud Faqin]] epailea (Palestina, XX.mendea) # [[Laudelina de Campos Melo]] etxeko-langileen aldeko sindikalista (Brasil, 1904-1991) # [[Laura Caballero]] gidoilaria, zuzendaria (Madril 1978) # [[Lola Lizaran]] aktorea (Almeria/Bartzelona 1931-2003) # [[Lucila Gamero]] mediku, zirujau, idazle eta feminista (Honduras, 1873-1964) # [[Lucy Prebble]] antzerkigilea (Britainia Handia 1981) # [[Luisa Luisi]] poeta, pedagogoa (Uruguai, 1883-1940) # [[Lurdes Lekuona Laburu|Lurdes Lekuona]] Zalduondoko alkatea (Gasteiz, 1958) # [[Magdalena Antonelli Moreno]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1877-1955) # [[Maha Haj]] palestinar jatorriko zinema zuzendari israeldarra (Nazaret, 1970) # [[Mai Masri]] zinema-zuzendaria (Jordania, 1959) # [[Maliha Hamidou]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1942-1959) # [[Mar Coll]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1981) # [[Margarida Minguillón]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1947) # [[Maria Dolors Bargalló]] Kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1902-Mexiko,1980) # [[María España Almendro]] saskibalio-jokalaria (Mallorca 1992) # [[Maria Majoral]] trementinairea (LLeida 1887-1976) # [[Maria Mies]] soziologoa (Alemania, 1931-2023) # [[María Patiño]] kazetaria (Coruña 1971) # [[María Teresa Josefina Janicki]] hezitzailea (Frantzia-Uruguai, XIX. mendea- ?) # [[Mariam Barghouti]] amerikar-palestinar kazetari, aktibista (Palestina-AEB, 1993) # [[Marina Comas]] aktorea (Bartzelona 1996) # [[Marta Angelat ]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1953) # [[Marta Corredera]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Marta Nebot]] kazetaria (Sevilla 1975) # [[Marta Pérez Sierra]] idazlea, poeta (Bartzelona 1957) # [[Maruja Lozano]] bolero eta kopla abeslaria (Valentzia 1935 - Malaga 2022) # [[Mary Al-Atrash]] igerilaria (Palestina 1994) # [[Mary Ann Shadd]] aktibista abolizionista, kazetaria, irakaslea (AEB, 1823-1893) # [[Maryse Gargour]] zinemagilea eta kazetaria (Palestina, XX. mendea) # [[Matilde_Fern%C3%A1ndez]] Politikaria feminista (Madril, 1950) # [[Mayada Al-Sayad]] alemaniar-palestinar atleta (Berlin, 1992) # [[Mériem Bouatoura]] Aljeriako gerrako borrokalari independentista (1938-1960) # [[Meriem Saâdane]] aljeriar erizaina eta militante nazionalista (1932-1958) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Miriam Saavedra]] modeloa, aktorea (Peru 1993) # [[Montse Amenós]] eszenografoa, jantzi-deseinatzailea (Bartzelona 1954) # [[Montse Guallar]] aktorea, aurkezlea (Bartzelona 1960) # [[Montserrat Cornet]] idazlea (Bartzelona 1934) # [[Mrinalini Sen]] idazlea (Bangladesh, 1879-1972) # [[Nadia Hafid]] ilustratzailea (Katalunia, 1990) # [[Nancy Meyers]] zuzendari, ekoizle eta gidoilaria (AEB 1947) # [[Natalia (abeslaria)]] tb aurkezlea (Cádiz 1982) # [[Natasha Neri]] aktibista, zinema zuzendaria (Brasil, XX. mendea) # [[Norma Andrade]] ekinzailea (Mexiko) # [[Noura Erakat]] amerikar-palestinar aktibista, irakaslea (Kalifornia, 1980) # [[Olatz Arregui]] piraguista (Donostia, 1999) # [[Paula Hernández (ahots aktorea)]] (Girona 1998) # [[Paula Hernández ]] aktorea, gidoilaria, zuzendaria (Argentina 1969) # [[Paulina Luisi]] mediku, sufragista, aktibista feminista (Uruguai, 1875-1950) # [[Pilar Boyero]] kopla abeslaria, irakaslea (Cáceres 1974) # [[Reem Frainah]] psikologoa, aktibista (Palestina ?) # [[Rosa Catrileo|Rosa Castrilleo]] abokatu maputxea (Temuco, Txile, 1981) # [[Rosa Estiarte]] igerilari olinpikoa (Manresa 1959-1985) # [[Rosa María Fernández García|Rosa María Fernandez García]] sindikalista (Asturias, 1942-2021) # [[Rosa Novell ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1952) # [[Sahar Jalifa]] idazlea (Palestina, 1942) # [[Samar Nassar]] igelaria (Libano, 1978) # [[Samiha Khalil]] politikaria, ekintzailea (Palestina 1923-1999) # [[Shadia Mansour]] hip-hoparen 1. dama arabiarra (Londres 1985) # [[Shamim Azad|Shamin Azad]] poeta eta idazlea (Bangladesh, 1952) # [[Sílvia Quer]] film zuzendaria ( Bartzelona 1962) # [[Sofía Álvarez Vignoli]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1899-1986) # [[Sònia Moll]] filologoa, poeta, itzultzailea (Bartzelona 1974) # [[Suad Amiry]] idazle eta arkitektoa (Siria, 1951) # [[Susanna Barranco]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Bartzelona 1975) # [[Tania Safura Adam Mogne]] ikertzaile eta erakusketa komisario (Mozambike, 1979) # [[Teresa Font]] film-editorea (Bartzelona 1956) # [[Tina Pérez]] sindikalista, ekintzalea (Asturias, 1929-1965) # [[Umayya Abu-Hanna]] kazetaria eta idazlea (Palestina-Finlandia, 1961) # [[Woroud Sawalha]] atleta (Palestina, 1991) # [[Yamila Abdalá Taha al Shanti]] irakaslea, politikaria (Palestina 1955-2023) # [[Zaha Hassan]] aktibista, abokatua (Palestina, XX.mendea) # [[Zulaija Al-Shahabi]] Palestinako feminismoaren ekintzaile aitzindaria (1901-1992) }} ==='''Berriak 2023''' ('''iraila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA''' idazlea, poeta (Basauri) # [[Bego Zubia Gallastegi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile (Arrasate, 1965) # [[Dora Manchado]] --ef'''SORTUA''' Tehueltxeeraren azken hiztuna (Argentina, 1934-2019) # [[Jaione López]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, misiolaria (Elorrio 1998) # [[Marta Goikoetxea Luquin]] ef--'''SORTUA''' blogaria (Lizarra, 1984) # [[Nagore Belastegi Martín|Nagore Belaustegi]] ----'''SORTUA''' (Legazpia, 1987) # [[Nerea Azkona]] ----'''SORTUA''' antropologoa, idazlea (Sopela, 1982) # [[Oihane Unzalu]] ef--'''SORTUA''' nutrizionista, kirol monitorea, lasterkaria (Abadiño 1987) # [[Pantxonerak]] '''SORTUA''' arrain saltzaileak (Laredo 1970 hamarkadara arte) # [[Presen Zubillaga Auza]] efef'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Iruñea, 1951-2023) # [[Raquel Esteban Terradillos]] ----'''SORTUA''' ekofisiologoa (Barakaldo, 1982) # [[Adriana Abenia]] aurkezlea, idazlea (Zaragoza 1984) # [[Aina Clotet ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1982ko) # [[Alexandra Narváez]] aktibista, zientzialaria (Ekuador, XX. mendea) # [[Alicia de los Ríos Merino|Alicia de los Rios Merino]] ikasle, gerrilari desagertua (Mexiko, 1952) # [[Amalia Anglés y Mayer]] opera kantaria eta gitarra-jotzailea (Badajoz, 1827-Stuttgart, 1859) # [[Amèlia Jover Velasco]] sindikalista, anarkista eta feminista (Cullera, 1910-Paris, 1997) # [[Amelia Quintanal Martínez-Conde]] futbolean Espainiako emakume talde baten 1. entrenatzailea (Kantabria 1937) # [[Amrita Pritam]] idazlea (Pakistan, 1919-India, 2005) # [[Ana Alba García]] kazetaria, gerra gatazketan aditua (Bartzelona 1971-2020) # [[Ana Borges]] futbolaria, aurrelaria (Portugal 1990) # [[Ana Paris Garcia]] lider sindikalista garrotez eraila (Sevilla, 1898-1938) # [[Ángeles García-Madrid|Ángeles Garcia-Madrid]] idazlea eta preso politikoa (Torrejón, 1918-Madrid, 2015) # [[Angustias Lara Sánchez|Maruja Lara Sánchez]] sindikalista (Granada, 1917-Valentzia, 2012) # [[Anna Cabot Quincy Waterston]] idazlea (AEB 1812-1899) # [[Anna Gréki]] poeta eta ekintzaile aljeriarra (1931-1936) # [[Anna Rodríguez Costa]] dramagilea, zuzendaria (Granada 1972) # [[Anna Stewart (aktibista)]] emakumeen eskubideen aldekoa (Australia 1947-1983) # [[Annette Frances Braun]] entomologoa (EEBB, 1884-1978) # [[Antònia Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[Assumpció Puigdelloses Vila]] etxekoandre fusilatua (1906 - Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Aurora Picornell]] komunista fusilatua (Palma, 1912-Manacor, 1937) # [[Ayo Edebiri]] komediantea, idazlea (AEB1995) # [[Balbina Gayo Gutiérrez|Balbina Gayo Gutierrez]] maistra errepublikarra (1901-1936) # [[Begoña Alberdi]] sopranoa (Bartzelona 1964) # [[Belarmina González Rodríguez]] ekintzaile fusilatua (Palencia, 1914-Porreres, 1937) # [[Blanca Jeannette Kawas]] aktibista (Honduras, 1946-1995) # [[Brígida Pardo López]] etxekoandre fusilatua (Granada, 1904-1936) # [[Carlota Planas Riera]] Espainiako 1. emakume futbolarien ordezkaria (Bartzelona 1992) # [[Carme Claramunt i Barot]] ekintzaile fusilatua (Tarragona, 1897 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Carme Portaceli]] antzerki-zuzendaria, irakaslea (Valentzia 1957) # [[Carmen Arrojo]] maistra, memoriaren aldeko ekintzailea (Madril, 1918-2017) # [[Carmen Arrufat]] aktorea (Castelló 2002) # [[Carmen del Riego]] kazetaria, 1. emakume-presidentea Madrileko Prentsa Elkartean (Asturias 1960) # [[Carmen Maria Garcia "García de Saura"|Carmen María Garcia]] idazle eta margolaria ( Molina de Segura) # [[Carol López ]] dramagilea, aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1969) # [[Carolina Ferre]] kazetaria (Alacant 1974) # [[Caroline Rémy de Guebhard]] idazle feminista (Frantzia, 1855-1929) # [[Catalina Flaquer]] ekintzailea fusilatua (Capdepera, 1876-Porreres,1937) # [[Catalina Martín López de Bustamante]] gerrillara, alfereza (Espainia ?-XIX. mendea) # [[Catalina Narváez de Ruiz]] brodatzailea, margolaria (Cádiz 1861- ¿ 1929) # [[Catherine Cusset]] filosofoa (Frantzia 1963) # [[Celia Tapias]] Buenos Airesko lehen emakume abokatua (1885-1964) # [[Chelsea Ashurst]] futbolaria, atezaina (Ingalaterra 1990) # [[Cinta Sabaté]] eskultorea, margolaria (Tarragona 1946) # [[Clara Pueyo Jornet]] Errepublikano desagertua (Villanueva eta GEltrú, 1914-1943) # [[Claudia López Benaiges]] feminista, anarkista eraila (Txileko Santiago, 1972-1998) # [[Clotilde García del Castillo]] Sorollaren musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (Valentzia, 1865-Madril, 1929) # [[Concepción Caceres|Concepción Cáceres]] emagin fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Concha Carretero]] frankismoaren biktima (Madril, 1918-2014) # [[Concita De Gregorio]] kazetaria, idazlea (Italia 1963) # [[Coral Bracho]] hizkuntzalaria, poeta (Mexiko 1951) # [[Courtney Barnett ]] rock abeslaria (Australia 1987) # [[Cristina Clemente]] idazlea, gidoilaria, zuzendaria( Bartzelona 1977) # [[Cristina Fernández Pereda]] atezain fusilatua (Leon, 1900 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Diana Nyad]] igerilaria eta kazetaria (New York, 1949) # [[Djamila Amrane-Minne]] poeta eta historialaria, Aljeriako Independentzia Gerrako ekintzailea (1939-2017) # [[Dolores Cacuango]] Indigenen aldeko ekintzailea (Ekuador, 1881-1971) # [[Dolors Feliu]] abokatua, unibertsitateko irakaslea, politikaria (Roda de Ter, 1964) # [[Dolors Giorla Laribal]] etxekoandre fusilatua (Bartzelona, 1912 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Dolors Prat Coll]] anarkosindikalista (Ripoll, 1905-Tolosa, 2001) # [[Elena Martín]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Elina Garanca]] mezozosopranoa (Letonia 1976) # [[Elionor Malich Salvador]] emakume errepublikano fusilatua (Piorat, 188?- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Elisa García Sáez]] sindikalista, erizaina, Gerra Zibilean hildako milizianoa (Bartzelona, 1916-Huesca, 1936) # [[Elizabeth Evatt ]] epailea (Australia 1933) # [[Emakumezkoen Nazioarteko Zinemaldia (Australia)]] Australia 1975 # [[Emilia Dilke]] idazlea (Erresuma Batua, 1840-1904) # [[Encarnación Magaña]] antifrankista eraila (Almeria, 1921-1942) # [[Estefanía Banini]] futbolaria, aurrelaria (Argentina 1990) # [[Eugenia González Ramos]] sindikalista fusilatua (Bartzelona, 1919 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Eumelia Hernández]] sindikalista eta feminista (Venezuela, 1913-1990) # [[Eveline Safir Lavalette]] frantses jatorriko ekintzaile aljeriarra (1927-2014) # [[Evelyn Glennie]] perkusionista gorra (Eskozia 1965) # [[Fabiana da Silva Simões]] furbolaria (Brasil 1989) # [[Felicidad Duce]] jostuna, aitzindaria, enpresaburua (Bartzelona 1908-2000) # [[Flora Sanhueza]] pedagogo anarkista (Txile, 1911-1974) # [[Florence Ethel Johnson]] sindikalista, maistra (Australia 1884-1934) # [[Florencia Bonsegundo]] futbolaria (Argentina 1993) # [[Francisca Senhorinha da Motta Diniz|Francisca Sehorinha]] idazlea (Brasil,1834- ?) # [[Giovanna Berneri]] anarkista ekintzailea (Italia, 1897-1962) # [[Hélène Monastier]] aktibista, irakasle (Suitza, 1882-1976) # [[Hubertine Auclert|Hubertine Auchert]] feminista ekintzailea (Frantzia, 1848-1914) # [[Inés Jiménez Lumbreras]] errepublikano fusilatua (Madril, 1915-Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Irene Moray]] argazkilaria, film-zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Isabel Mesa Delgado]] Sindikalista (Ronda, 1913-Valentzia, 2002) # [[Jane eta Louise Wilson]] artistak (Ingalaterra 1967) # [[Jessica Gleeson]] futbolaria, defentsa (Irlanda 1993) # [[Jessie Street Emakumeen Liburutegi Nazionala]] Australia 1989 # [[Jessie Street]] ekintzailea (Brithis Raj/India 1889-Australia 1970) # [[Jill Ellis]] futbolari, entrenatzaile ohia (Erresuma Batua 1966) # [[Joaquina Charro Gómez]] sindikalista fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Josephine Shaw Lowell]] aktibista (AEB, 1843-1905) # [[Juana Aranguren Rica]] abokatu feminista (Bilbo, 1952) # [[Julia López (artista)]] margolari autodidakta (Mexiko 1936) # [[Kamilla Seidler ]] sukaldariburua (Danimarka 1983) # [[Kristine Lilly]] nazioarteko partida gehien jokatutako futbolari ohia (AEB 1971) # [[Laura Ràfols]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1990) # [[Leda Rafanelli]] feminista, sufia, idazlea (Italia, 1880-1971) # [[Leila Ouahabi]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1993) # [[Leonor Lavado]] imitatzailea, aktorea (Kordoba 1987) # [[Lesbia Urquía]] aktibista (Honduras, 1967-2016) # [[Lola Gallardo]] futbolaria, atezaina (Sevilla 1993) # [[Lucía Alemany]] film-zuzendaria(Castelló 1985) # [[Lucía Pascual Palomo]] xake-jokalaria (Madril 19) # [[Luisa Gómez de la Torre|Luisa Gomez de la Torre]] ekintzailea (Quito,1887-1976) # [[Magdalena Nolla Montseny]] etxekoandre fusilatua (Tarragona, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Malena Costa]] modeloa (Mallorca 1989) # [[Manuela Díaz Cabezas]] ekintzaile antifrankista (Kordoba, 1920-Suitza, 2006) # [[Margarita Murillo]] aktibista (Honduras, 1958 - 2014) # [[Margarita Rivière]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1944-2015) # [[María Angélica Barreda|Maria Angelica Barreda]] Argentinako lehen emakume abokatua (1887-1963) # [[María Antonia Iglesias]] kazetaria, idazlea (Madril 1945-Pontevedra 2014) # [[María de la Purificación de la Aldea y Ruiz de Castañeda|Purificación de la Aldea]] emagina, ekintzailea ( Madrid, 1889-1976) # [[María Escoté]] jostuna, arropa diseinatzailea (Bartzelona 1979) # [[María Esteve |María Esteve Flores]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Herrera Magdaleno|Maria Herrera Magdaleno]] Giza eskubideen aldeko aktibista (Mexiko, 1950) # [[Maria Jiménez]] abeslatia eta aktorea (SEvilla, 1950-2023) # [[María Joaquina de Viera y Clavijo]] idazlea (Kanariak, 1737-1819) # [[Maria Jose Pons]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1984) # [[María Martín López]] memoria historikoaren aldeko borrokalaria, frankismoaren biktima (Avila, 1930-Toledo,2014) # [[Maria Mies]] alemaniar soziologoa (Steffeln, 1931-2023) # [[María Moreno]] idazlea eta kazetaria (Buenos Aires, 1947) # [[Maria Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[María Pry]] entrenatzailea, futbolari ohia (Sevilla 1984) # [[María Victoria Walsh]] kazetaria, borrokan hila (Buenos Aires, 1950-1976) # [[Marie Louise Berneri]] idazle anarkista (Italia, 1918-Londres, 1949) # [[Marsia Taha]] boliviar sukaldaritzako chef aitzindaria (Bulgaria 1989) # [[Marta Lois]] irakaslea, politikaria (Vigo, 1969) # [[Marta Torrejón]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1990) # [[Martha Asunción Alonso]] poeta itzultzailea (Madril, 1987) # [[Mary Cynthia Dickerson]] herpetologoa (AEB 1866-1923) # [[Maud Nathan]] aktibista, sufragista (AEB, 1862-1946) # [[Maud Slye]] minbizi ikertzailea (AEB 1879-1954) # [[Maya Hansen]] moda diseinatzailea (Madril 1978) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Milagros Pérez Oliva ]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Huesca 1955) # [[Minnehaha ]] poema bateko fikziozko pertsonaia (AEB 1855) # [[Míriam Nogueras]] politikaria eta enpresaburua (Bartzelona, 1980) # [[Montse Germán]] aktorea (Bartzelona 1969) # [[Natalia Ramos (futbolaria)]] defentsa (Tenerife 1999) # [[Neus Bonet]] kazetaria, irakaslea (Bartzelona 1959) # [[Neus Bouza Gil]] CNTko militante fusilatua (Bartzelona, 1916- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Nieve de Medina]] aktore eta zuzendaria (Madril,1962) # [[Noelia López ]] modeloa, tb aurkezlea (Sevilla 1986) # [[Noelia Ramos]] futbolaria, atezaina (Tenerife 1999) # [[Olga Luzardo]] kazetaria eta ekintzailea (Venezuela, 1916-2016) # [[Patri Guijarro]] futbolaria, defentsa (Palma Mallorcakoa 1998) # [[Patricia Ferreira]] gidoilaria, zuzendaria (Granada 1958) # [[Patricia Rodríguez Barrios]] 1. Gizonezko Futbol talde gerentea (Gipuzkoa 1982) # [[Pazzis Sureda]] eskultorea, margolaria (Mallorca 1907-1939) # [[Pepita Laguarda Batet]] anarkista,gerra zibilean eraila (Bartzelona, 1919-1936) # [[Pepita Patiño Páez]] makien laguntzailea, komunista (Kordoba, 1925-2015) # [[Piedad Arribas]] ekintzailea, frankismoaren biktima (Toledo, 1920-Madril, 2010) # [[Pilar Montaner Maturana]] margolaria (Mallorca 1876-196119) # [[Pilar Prades]] garrotez eraildako neskame pozoitzailea (Valentzia, 1928-1959) # [[Purificación Pérez Benavent]] sindikalista (Valentzia, 1919-Kanada, 1995) # [[Ramona Peralba Sala|Ramona Peralta Sala]] langile fusilatua (Gironella, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Raquel Cabezón]] futboalari ohia (Bartzelona 1978) # [[Rianna Jarrett]] futbolaria, aurrelaria (Irlanda 1994) # [[Rocío García Martínez]] txirrindularia (Madril 1974) # [[Romina Belluscio]] kazetaria, modeloa ( Argentina 1979) # [[Sandra Hermida Muñiz]] film-, dokumental ekoizlea (Tarragona 1972) # [[Sandra Paños]] Futbolaria, atezaina (Alacant 1992) # [[Sandra Vilanova]] futbolari ohia, erdilaria (Bartzelona 1981) # [[Sara Nieves Matheu García]] irakaslea, zibersegurtasun ikertzailea (Murtzia 1992) # [[Sara Ortega (futbolaria)]] , aurrelaria (Errioxa 2005) # [[Sara Serrat]] futbolaria, idazlea (Huelva 1995) # [[Sara Suárez Solís]] idazle feminista (Oviedo, 1925-2000) # [[Sarah Bouhaddi]] futbolaria, atezaina (Frantzia 1986) # [[Sari Van Veenendaal]] futbolaria, atezaina (Herbehereak 1990) # [[Sarina Wiegman]] entrenatzailea, futbolari ohia (Herbehereak 1969) # [[Sayaka Fernández Díaz]] dokumentalgilea (Cáceres 1978) # [[Sha'Carri Richardson]] atleta (AEB 2000) # [[Silvia Meseguer]] futbolari ohia, medikua (Teruel 1989) # [[Soledad Gallego-Díaz]] kazetaria (Madril 1951) # [[Sonia Bermúdez Tribano]] futbolaria, entrenatzailea, berriemailea (Madril 1984) # [[Sonia García Galán]] historialaria eta feminista (Aviles, 1981) # [[Sonia Grande]] cinema-jantzi diseinatzailea (Asturias 1964) # [[Susana Carro]] Filosofoa irakaslea, femilnista (Mieres, 1971) # [[Tania Martínez Portugal|Tania Martinez Portugal]] poligologoa, irakaslea,feminista (Etxebarri, 1963) # [[Toña Is ]] futbolaria, entrenatzailea (Asturias 1966) # [[Tránsito Amaguaña]] ekintzaile indigena (Ekuador,1909-2009) # [[Urimare]] kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Urrezko Neskatoak]] Olinpiar Jokoetako gimnasta erritmiko txapeldunak, Atlanta 1996 # [[Valentina Muñoz]] aktibista feminista (Txile, 2002) # [[Vera Pauw]] bortxatutako futbolaria, entrenatzailea (Hebehereak 1963) # [[Vicky Losada]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Victoria Prego]] kazetaria (Madril 1948) # [[Viola Calligaris]] futbolaria (Suitza 1996) # [[Yolanda Flores]] kazetaria, irrati esataria (Madril, 1960) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] efef'''SORTUA''' abokatua eta aktibist (Gamiz, 1978- Barakaldo, 2023) # [[Ana Soto]] --ef'''SORTUA''' kazike (Venezuela, 1618-1668) # [[Awen Iorwerth]] ----'''SORTUA''' medikua, unibertsitateko irakaslea # [[Erika Arrizabalaga]] ----'''SORTUA''' txistularia (Gasteiz, 2000) # [[Gentz del Valle]] ef--'''SORTUA''' artista (Lekeitio, 1957) # [[Orocomay]] ----'''SORTUA''' kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Xochilt Madai|Xochitl Madai]] ----'''SORTUA''' arkitektua eta ekintzailea (Mexiko, 1972) # [[Ada Liberio]] gimnasta errimikoa (Zaragoza 1974) # [[Adriana Díaz Enciso]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Alba González]] idazlea, politikaria (Asturias 1986) # [[Alice Kellen]] idazlea (Valentzia, 1989) # [[Amalia Bautista]] poeta (Madril 1962) # [[Amparo Barayón]] piano-jola eta sindikalista fusilatua (Zamora, 1904-1936) # [[Ana Bautista]] gimnasta erritmikoa (Kanariak 1972) # [[Ana Carmona Ruiz]] mutil itxuraz jokatzea lortu zuen futbolaria (Malaga 1908-1940) # [[Ana María de Foronda|Ana Maria de Foronda]] idazlea eta itzultzailea (1910-1990) # [[Anna Szatkowska]] idazlea (Polonia, 1928-2015) # [[Antònia Fontanillas Borràs]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1917-Frantzia, 2014) # [[Apacuana]] kazikea (Venezuela, XVI. mendea) # [[Athenea del Castillo]] futbolaria (Kantabria 2000) # [[Bathsua Makin]] Proto-Feminista (Londres, 1600-1675) # [[Beatriz Corredor]] legelaria, politikaria (Madril 1968) # [[Blanche Stuart Scott]] hegazkinlaria (EEBB. 1884-1970) # [[Carla Barber]] medikua, modeloa (Kanariak 1990) # [[Carmen Avilés]] atleta (Madril 2002) # [[Carmen Herrero Vicent]] medikua, ikertzailea (Castelló, 1986-2023) # [[Carmen Montes]] itzultzailea (Cádiz 1963) # [[Cata Coll]] futbolaria (Mallorca 2001) # [[Cathy Xaudaró]] gimnasta erritmikoa (Filipinak/ Espainia 1960) # [[Cecilia Domínguez Luis|Cecilia Dominguez]] idazlea (La Orotava, 1948) # [[Cecilia Pantoja]] abeslaria (Txile, 1943 - 2023) # [[Celia Flores]] abeslaria (Madril, 1981) # [[Charlotte Maxeke]] aktibista (Hegoafrika, 1871-1936 ) # [[Charlotte von Ahlefeld|Charlotte von Ahlfeld]] idazlea (Alemania, 1782-1849) # [[Charlotte von Stein|Charlote Von Stein]] (Alemania, 1742-1822) # [[Christiane Vulpius]] Goetheren emaztea (Alemania, 1765-1816) # [[Clara Serra]] feminista, ikertzailea, filosofoa, politikari ohia (Madril 1982) # [[Concha Monrás]] piano-jotzaile fusilatua (Bartzelona, 1898-Huesca 1936) # [[Conchi Sánchez ]] Espainiako 1. emakume futbolari profesionala (Madril 1957) # [[Costanza da Varano]] humanista eta poeta (Italia, 1426-1447) # [[Covadonga Tomé]] pediatra, politikaria (Asturias 1970) # [[Cristina Gallo]] kirol kazetaria, idazlea, aktibista (Asturias 1965) # [[Dahteste]] gerlari, itzultzaile, diplomazialari (1860 - Mexiko Berria, 1955) # [[Diana Wynne Jones]] idazlea (Londres, 1934-2001) # [[Dolores Pla Brugat]] historialaria eta ikertzailea (Girona, 1954-2014) # [[Emakume Indigenen Nazioarteko Eguna]] # [[Emilia Boneva]] gimnasia erritmikoko entrenatzailea (Bulgaria 1938-2019) # [[Emma Cabal]] poeta (Asturias 1962) # [[Enith Salón]] futbolaria ( Valentzia 2001) # [[Esther González]] futbolaria (Granada 1992) # [[Etta Federn]] idazle, itzultzaile, pedagogo eta anarkofeminista austriarra (1883 - 1951) # [[Eva Navarro ]] futbolaria (Murtzia 2001) # [[Fatima Madrilgoa]] ustezko astronomoa (Al-Andalus XI. mendea) # [[Francisca Saperas|Francesca Saperas]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1851-1933) # [[Gala Dalí]] artista eta modeloa (Errusia, 1894-1982) # [[Hansa Mehta]] aktibista, politikaria (India, 1897-1995) # [[Irene Guerrero]] futbolaria (Sevilla 1996) # [[Isabel Medina]] idazlea (Gomera, 1943) # [[Isabel Mozún]] altuera jauziko atleta (Madril 1960) # [[Ivana Andrés ]] futbolaria (Valentzia 1994) # [[Jean Batten]] hegazkinlaria (Zeelanda Berria, 1909-Palma Mallorcakoa, 1982) # [[Johanna Schopenhauer]] idazlea (Alemania, 1766-1838) # [[Juana Álvarez Molina|Juana Alvarez]] etxekoandre fusilatua (Medina de Rioseco, 1897-Gijon, 1937) # [[Juana María de los Dolores de León Smith]] espainiar dama (Badajoz, 1798 – Londres, 1872) # [[Julia Mayoral Márquez]] maistra eta politikaria (Badajoz, 1902 - 1983) # [[Julia Santibáñez]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Kyra Galván]] poeta eta eleberrigilea (Mexiko Hiria, 1956) # [[La Repompa de Málaga]] abeslaria (Malaga 1937-1959) # [[Laia Codina]] futbolaria (Girona 2000) # [[Lara Álvarez]] kazetaria (Asturias 1989) # [[Laura del Río]] futbolaria, mutilen entrenatzailea (Madril, 1982) # [[Lola Suárez|Lola Suarez]] idazlea (Lanzarote, 1956) # [[Malebogo Molefhe]] aktibista (Botswana,1980) # [[María Bernaldo de Quirós]] hegazkinlaria (Madril, 1898-1983) # [[Maria da Conceição Moita]] aktibista, hezitzailea (Portugal, 1937-2021) # [[María Francisca de Sales Portocarrero (Montijoko VI. kondesa)]] (Madril, 1754 – Logroño, 1808) # [[María Josefa Cerrato Rodríguez]] Espainiako lehen emakume albaitaria (Badajoz, 1897-1981) # [[María Pérez Rabaza]] futbolaria (Bartzelona 2001) # [[María Rosa Alonso|Maria Rosa Alonso]] idazlea (Tararonte, 1909-2011) # [[Mariangiola Criscuolo]] margolaria (Italia, 1548-1630) # [[Mariona Caldentey]] futbolaria (Mallorca 1996) # [[Melissa Jiménez (kazetaria)]] (Lieja/Bartzelona 1987) # [[Mercedes Pinto]] idazlea, kazetaria eta feminista (1889-1976) # [[Mónica García Prieto]] kazetaria, saiakeragilea (Badajoz 1974) # [[Montse Martín]] gimnasta erritmiko ohia, ilustratzailea, diseinatzailea, aktorea, dantzaria (LLeida 1974) # [[Montse Tomé]] futbolari ohia, entrenatzailea (Asturias 1982) # [[Noemí Casquet]] kazetaria, youtuberra (Sabadell 1992) # [[Olga Carmona]] futbolaria (Sevilla 2000) # [[Ona Batlle]] futbolaria (Bartzelona 1999) # [[Paula Guilló]] Miss eta modeloa (Alacant 1989) # [[Pepa Caballero]] margolaria (Granada, 1943 - Malaga, 2012) # [[Raymonde de Laroche]] hegazkinlaria (Paris, 1882-1919) # [[Rebecca Abe|Rebeca Abe]] idazlea (Alemania, 1967) # [[Rita Bosaho]] sanitarioa, politikaria. Kongresuko 1. Persona beltza (Ginea/Espainia 1965) # [[Rocío Gálvez ]] futbolaria (Kordoba 1997) # [[Salma Paralluelo]] futbolaria, atleta (Zaragoza 2003) # [[Silvia Yustos]] gimnasta erritmikoa (Valladolid 1971) # [[Simone Segouin]] partisaua, erresistentziako kidea (Frantzia, 1925-2023) # [[Sofia Behrs]] idazlea, argazkilaria (Errusia, 1844-1919) # [[Sofia Castañon]] poeta, politikaria (Asturias 1983) # [[Susan Haack]] irakasle eta filosogoa (Ingalaterra, 1945) # [[Sybilla]] diseinatzailea (AEB/Espainia 1963) # [[Teresa Abelleira]] futbolaria (Pontevedra 2000) # [[Teresa Helbig]] moda-diseinatzailea (Bartzelona 1963) # [[Teresa Matilde Revaque]] Bigarren Errepublikako espetxe funtzionario fusilatua (Valladolid, 1897-Madril, 1940) # [[Teresa Táboas]] arkitekto galiziarra (Mexiko Hiria, 1961) # [[Thelma Nava]] poeta (Mexiko Hiria, 1932-2019) # [[Thérèse Peltier]] hegazkinlaria (Frantzia, 1873-1926) # [[Vicenta García Miranda]] idazlea, poeta (Badajoz, 1816-1877) # [[Yulianna Avdeeva]] piano-jotzailea (Mosku 1985) # [[Zofia Kossak-Szczucka]] idazlea (Polonia, 1890-1968) }} ==='''Berriak 2023''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainize Gastaka Martínez]] ----'''SORTUA''' abokatua, Laudioko alkatea (Laudio, 1985) # [[Rosa Mari Artza Azueta]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Iurreta, 1946-2001) # [[Guruzne Carrason Torrontegi]] ----'''SORTUA''' ingurumen hezitzailea, Sopelako alkatea (Sopela, 1981) # [[Deniba Konare]] ----'''SORTUA''' judoka (Mali/Durango 2003) # [[Sorne Rubio Arano]] ----'''SORTUA''' Mundakako alkatea (Mundaka, 1972) # [[Itziar Iratzagorria]] ef--'''SORTUA''' Urdulizko alkatea # [[Maite Ibarra Goti]] ----'''SORTUA''' Arrigorriaga alkatea (Arrigorriaga, 1979) # [[Elisa Kaltzada]] --ef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Busturia, 1929-2022) # [[Lorea Perosanz]] ef--'''SORTUA''' diseinatzailea eta ilustratzailea (Ermua, 1976) # [[Maider Morras Azpiazu]] ----'''SORTUA''' abokatua, unibertsitateko irakaslea, Arrasateko alkatea (Arrasate, 1976) # [[Olatz Lezeta Urzelai]] ef--'''SORTUA''' mekanikaria, Antzuolako alkatea (Antzuola, 1977) # [[Kristina Rodriguez Mendikute]] ef--'''SORTUA''' Adunako alkatea (Aduna,1971) # [[Mari Karmen Arregi Agirre]] ef--'''SORTUA''' Aizarnazabalgo alkatea # [[Beatriz Unzue Esnaola]] ef--'''SORTUA''' Amasa-Villabonako alkatea # [[Alba Garmendia Castaños]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, filosofoa eta Ikaztegietako alkatea # [[Yanire Granero]] --ef'''SORTUA''' diseinatzailea, enpresaburua (Abadiño 1988) # [[Oihana Amundarain Zubillaga]] ef--'''SORTUA''' Elduaingo alkatea # [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ef--'''SORTUA''' Orexako alkatea # [[Anuska Esnal Oliden]] ef--'''SORTUA''' Orioko alkatea (Orio, 1980) # [[Izarra Urdalleta Iraola]] ef--'''SORTUA''' Segurako alkatea (Errezil, 1975) # [[Cristina Tapias]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua (Bilbo 1960) # [[Teófila Adrada]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua, asmatzailea (Toledo 1904- ?) # [[Naroa Azpitarte]] ----'''SORTUA''' errugbilaria (Durango, 2005) # [[Rosario Tomasena Alzuri]] ef--'''SORTUA''' kirolaria, igerilaria, triatleta (Urnieta, 1946) # [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta Usurbilgo alkatea (Usurbil, 1979) # [[Maite Amenabar Alkorta]] ----'''SORTUA''' Zirzurbilgo alkatea (Azpeitia) # [[Nagore Alkorta Elorza|Nagore Alkorta]] ef--'''SORTUA''' Azpeitiko alkatea (Azpeitia, 1978) # [[Alicia Framis]] artista (Mataró, 1967) # [[Lorena Llamas]] txirrindulari ohia (Bartzelona 1987) # [[Daisy Elliott]] politikaria (AEB 1917-2015) # [[Yolanda García Serrano]] gidoilaria (Madril 1958) # [[Karina Garantivá ]] aktorea, antzerki zuzendaria (Kolonbia 1980) # [[ Helena Pimenta]] antzerki-zuzendaria (Salamanca 1955) # [[Verónica Fernández]] gidoilaria (Soria 1971) # [[Magüi Mira]] aktorea, zuzendaria (Valentzia 1944) # [[Clara Sanchis]] aktorea, musikaria (Teruel 1968) # [[Lola Salvador]] gidoilaria (Bartzelona 1938) # [[Carmen Balagué]] aktorea (Bartzelona 1952) # [[Luz Casanova]] ongilea (Asturias, 1873-1949) # [[Jacqueline Guerroudj]] Militante komunista eta antikolonialista (1919 - 2015) # [[Sheyla Gutiérrez]] txirrindularia (Errioxa 1994) # [[Lucía González]] txirrindularia (Asturias 1990) # [[Alicia González]] txirrindularia (Asturias 1995) # [[Mavi García]] duatleta, txirrindularia (Mallorca 1984) # [[María Mercedes Cagigas Amedo]] txirrindularia (Kantabria 1979) # [[Isabel Martin]] txirrindularia (Valladolid 1999) # [[Sara Martín]] txirrindularia (Burgos 1996) # [[Cristina Martínez (txirrindularia)]] (Valentzia 1981) # [[María Isabel Moreno ]] txirrindularia (Girona 1981) # [[Belén López (txirrindularia)]] irakaslea (Cádiz 1984) # [[Mayalen Noriega]] igerilaria, txirrindularia, kirol egokituko gidaria (Mexiko/Espainia 1982) # [[Josefa Benítez Guzmán]] kirol egokitutako txirrindularia (Bartzelona 1969) # [[Susana Rodríguez Gacio]] medikua, kirol egokitutako txirrindularia (Vigo 1988) # [[Aauri Bokesa]] kirolari eta gizarte langilea (Madril, 1988) # [[Cristina Danimarkakoa]] Italiako aristokrata (Danimarka, 1521-Italia, 1590) # [[Conceição Matos]] aktibista (Portugal, 1936) # [[María de Estrada]] konsistatzailea (Espainia-Mexiko, XV.mendea) # [[Maritza M. Buendía]] # [[Lozen]] gerlari eta xamana (1840-1889) # [[Elsy Jacobs]] txirrindularia (Luxenburgo 1933-Bretainia 1998) # [[Anna Ramírez ]] txirrindularia, aktibista (Bartzelona 1981) # [[Marta Vilajosana]] txirrindularia (Bartzelona 1975) # [[Audrey Cordon]] txirrindularia (Bretainia 1989) # [[Alba Teruel ]] txirrindularia (Valentzia 1996) # [[Anna Sanchis]] txirrindularia (Valentzia 1987) # [[Dori Ruano]] txirrindularia, zuzendaria, politikaria, irakaslea (Salamanca 1969) # [[Gloria Rodríguez Sánchez]] txirrindularia ( Murtzia 1992) # [[Ariadna Ródenas]] txirrindularia (Alacant 1987 # [[Aida Nuño]] txirrindularia (Asturias 1983) # [[Karin Herrera]] biologo eta politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sonia Gutiérrez Raguay]] politikaria (GUatemala, 1981) # [[Txirrindularitza eta feminismoa]] # [[Jean Purdy]] erizaina, 1. enbriologoa (Erresuma Batua 1945-1985) # [[Victoria Anna Perea]] Espainiako 1. probeta umea (Bartzelona 1984) # [[Anna Veiga]] biologoa, Espainiako 1. probeta umearen ‘ama zientifikoa’ (Bartzelona 1956) # [[Elisa Matilla]] aktorea (Madril 1966) # [[Dunia Ayaso eta Felix Sabroso]] zine zuzenndariak (Kanariak 1961-2014) # [[Eva Lesmes]] gidoilaria, zine zuzendaria (Asturias 1961) # [[Imma Colomer]] aktorea (Bartzelona 1948) # [[Rosa Gàmiz]] aktorea (Bartzelona 1965) # [[Carlota Subirós]] antzerki-zuzendari (Bartzelona 1974) # [[Lluïsa Cunillé ]] idazlea (Katalunia 1961) # [[Hijas de Cynisca]] kirol-arloko genero-desberdintasuna, dokumentala (2019) # [[Jessica Vall ]] igerilaria, biologoa (Bartzelona 1988) # [[Jennifer Pareja]] waterpolo jokalari ohia (Girona 1984) # [[Carmen Martín]] eskubaloi jokalaria (Almeria 1988) # [[Vanesa Amorós ]] eskubaloi jokalaria, entrenatzialea (Alacant 1982) # [[Nuria Benzal ]] eskubaloi jokalaria (Malaga 1985) # [[Estela Estévez Barreiro]] atleta paralinpiarra (Vigo 1965) # [[Alba Caride]] gimnasta erritmikoa (Vigo 1980) # [[Susana Garabatos ]] igerilaria (Vigo 1979) # [[Julia Vaquero]] galiziar atleta (Frantzia 1970) # [[Thérèse Clerc]] Frantziako ekintzaile feminista (1927 - 2016) # [[Suhayr al-Qalamawi]] idazlea eta itzultzailea (Egipto, 1911-1997) # [[Dolors Vives Rodón|Dolors Vives Rodon]] Kataluniar hegazkinlaria (Valls, 1908-Bartzelona, 2007) # [[Susana Ferrari Billinghurst]] hegazkinlaria (Argentina, 1914-Italia, 1999) # [[Yevguenia Shajovskaya|Yevguena Shajovskaya]] hegazkinlaria (Errusia, 1889-1920) # [[Carola Lorenzini]] hegazkinlaria (Buenos Aires, 1899-1941) # [[Clara Adams]] hagazkinlaria (EEBB, 1884-1971) # [[Gloria Cuesta]] hegazkinlaria (Asturias, 1911 - Madril, 1987) # [[Maria Josep Colomer i Luque]] hegazkinlaria (Bartzelona, 1913 - Inglaterra, 2004) # [[Alia Twal]] hegazkinlaria (Jordania) # [[Lotfia ElNadi|Loftia Elnadi]] hegazkinlaria (Egipto, 1907-2002) # [[Erma Franklin]] abeslaria (EEBB, 1938-2002) # [[Carolyn Franklin]] abeslaria (EEBB, 1944-1968) # [[Flor Aguilera]] idazlea (Mexico Hiria, 1971) # [[María Antonieta Mendivil]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Anne Kingsbury Wollstonecraft]] ilustratzaile botanikoa (EEBB,1781-Kuba, 1828) # [[Sara Khadem ]] xake jokalaria (Iran 1997) # [[Tamara Abalde ]] saskibaloi jokalaria (Ferrol 1989) # [[Begoña Fernández]] eskubaloi jokalaria (Vigo 1980) # [[Isabel Herguera]] artista, zuzendaria, irakaslea (Donostia 1961) # [[Karin Boye]] poeta, itzultzailea (Suedia 1900-1941) # [[Helene Hanff]] idazlea (AEB 1916-1997) # [[Sopiko Guramishvili]] xake jokalaria (Georgia 1991) # [[Carol Thatcher ]] kazetaria (Londres 1953) # [[Mónica Braun|Monica Braun]] idazlea eta poeta (Mexiko, 1965) # [[Cristina Rivera Garza]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Martha Cerda]] idazlea (Mexiko, 1945) # [[Bibiana Gallego Lancharro]] poeta eta damaturgoa (Badajoz, 1799-Madril, 1867) }} ==='''Berriak 2023''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Otxotorena]] ef--'''SORTUA''' Mañariko alkatea (Hernani, 1984) # [[Arantxa Arregi]] ----'''SORTUA''' Doneztebeko alkatea # [[Asun Agiriano]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta bibliotekaria (Arrasate, 1963) # [[Begoña Enbeita]] ef--'''SORTUA''' Muxikako alkatea (Muxika, 1985) # [[Berta Arizkun González]] ef--'''SORTUA''' Burlatako alkatea # [[Burdinaren emakumeak]] '''SORTUA''' (Bizkaia, XIX-XX. mendea) # [[Carmen Mendiguren]] efef''SORTUA'''maistra (Zamudio, 1913-2010) # [[Eider Olazar]] ef--'''SORTUA''' Gazteluko alkatea (Gaztelu...) # [[Eneritz Agirre]] ef--'''SORTUA''' Atxondoko alkatea (Atxondo, 1983) # [[Eneritz Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' Zaldibarko alkatea (Zaldibar, 1985 ) # [[Erika Letamendi Hurtado]] ef--'''SORTUA''' Donemiliagako alkatea (Gasteiz, 1985) # [[Igone Amesti]] ef--'''SORTUA'''mezzosopranoa, musika-irakaslea (Mallabia, 1985) # [[Iruri Altzerreka]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria (Garai, 2000) # [[Itziar Imaz Artazcoz|Itziar Imaz]] ef--'''SORTUA''' Garesko alkatea (Gares, 1981) # [[Julene Lazkano]] ef--'''SORTUA''' Elorrioko alkatea (Elorrio, 1985) # [[Laura Irasuegi Otal]] efef'''SORTUA''' ingeniaria, gerrako umea (Eibar, 1923-Errenteria, 2016) # [[Malan Alloua]] ----'''SORTUA''' Sanwiko Erresumako ama erregina (Ghana, XIX. mendea) # [[Maria Sáez de Albéniz Bregaña]] ef--'''SORTUA''' Etxarri Aranazko alkatea (Iruñea, 1966) # [[Marta Díez Napal]] ef--'''SORTUA''' Antsoaingo alkatea (Antsoain, 1975) # [[Nadia Nemeh Shomaly]] ----'''SORTUA''' Bermeoko alkatea (Bermeo, 1979) # [[Noelia Oses]] ef--'''SORTUA''' Matematikaria, ikertzailea (Ermua, 1975) # [[Oihana Olaberria Jaka]] ef--'''SORTUA''' Arakilgo alkatea (Arakil, 1976 # [[Oihane Irastorza]] ef--''SORTUA''' Izurtzako alkatea (Izurtza, 1981) # [[Oihane Uribeetxebarria Garmendia]] ef--'''SORTUA''' Lakuntzako alkatea (1979) # [[Olatz Alberdi Etxeberria]] ef--SORTUA futbolaria, atezaina (Bergara, 1997) # [[Olatz Irizar Martínez]] ef--'''SORTUA''' Ziordiako alkatea (Ziordia, 1972) # [[Pilar Arechavaleta]] efef'''SORTUA''' moja (Bilbo, 1880-Madril-1973) # [[Txelo Auzmendi Jimenez]] ef--'''SORTUA''' Asparrenako alkatea (Araia, 1960) # [[Olga Mariano]] aktibista ijitoa (Portugal, 1950) # [[Adriana Caselotti]] ahots aktorea (AEB 1916-1997) # [[Adrienne Bolland|Adrianne Bolland]] hegazkinlaria (Frantzia, 1895-1975) # [[Agirre Aristizabal ahizpak]] oroimen memoria babesleak (Lizarra, 1936) # [[Ahlam Khudr]] aktibista (Sudan) # [[Aída Bueno Sarduy]] dokumentalgilea (Kuba, ?) # [[Aida Toledo]] poeta (Guatemala, 1952) # [[Ainhoa Carbonell Allué ]] zinegotzi ijitoa (?,?) # [[Alba Cros ]] zinema zuzendaria (Lleida 1991) # [[Alice Austen]] argazkilaria (AEB 1866-1952) # [[Alice Pestana]] pedagogoa (Portugal, 1860-Madril, 1929) # [[Alicja Dorabialska]] kimikaria (Polonia, 1897 – 1975) # [[Alma Karla Sandoval|Alma Carla Sandoval]] Kazetaria (Mexiko, 1975) # [[Ana Martínez de Luco]] moja, aktibista (Araba, 1960) # [[Anaïs Napoleon]] argazkilaria (Narbona, 1831-Bartzelona, 1912) # [[Ángela de la Cruz (artista)]] artista (Coruña, 1965) # [[Ángeles Cruz|Angeles Cruz]] aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria (Mexiko, 1969) # [[Anna-Eva Bergman]] artista (Suedia 1909-Frantzia 1987) # [[Anoosheh Oskouian]] ingeniaria, CEO-a (Iran/AEB 1964) # [[Aurèlia Muñoz Ventura]] artista (Bartzelona, 1926-2011) # [[Barbara Martin Coppola]] telekomunikazio- ingeniaría eta CEO-a (Madril 1977) # [[Beatriz Corrales]] badminton jokalaria (Madril 1992) # [[Bernardine Dohrn]] iheslaria, irakaslea (AEB 1942) # [[Betsy Pecanins]] abeslaria (Mexiko 1954) # [[Betty Makoni]] Aktibista (Zimbabwe, 1971) # [[Candida Höfer]] argazkilaria (Alemania, 1944) # [[Carmen Matute]] idazlea (Guatemala, 1944) # [[Carol Bove]] artista (Suitza/AEB 1971) # [[Celia Montoya Montoya]] aktorea, aktibista (Madril, 1971) # [[Charlotte Posenenske]] artista (Alemania 1930-1985) # [[Chicks on Speed]] artistak, musika taldea (Alemania 19) # [[Claude Mossé]] historialaria (Frantzia 1924-2022) # [[Cristina Álvarez Álvarez]] telekomunikazio ingeniaria (Vigo 1969) # [[Cristina Cuerno]] aeronautika ingeniaria (Espainia, XX. mendea) # [[Danielle Michel-Chich]] saiogile, kazetari eta itzultzaile frantsesa (Aljer - 1951) # [[Daría Vilariño Pintos]] liburuzaina (Galizia 1928-2020) # [[Djamila Bouazza]] Aljeriako Independentzia Gerrako aktibista (1938 - 2015) # [[Djamila Bouhired]] Aljeriako ekintzaile politikoa da (Aljer - 1935) # [[Dulce Muñoz del Rey]] telekominikazio ingeniaria (Badajoz 1978) # [[Eija-Liisa Ahtila]] artista (Finlandia 1959) # [[Eileen Power]] historialaria (Erresuma Batua 1889-1940) # [[Elida Carlés]] hegazkinlaria, artista (Argentina, 1912-1970) # [[Elisa Hall]] idazlea (Guatemala, 1900-1982) # [[Eliza Schneider]] ahots aktorea (AEB 1978) # [[Énia Lipanga]] Poeta, aktibista (Mozambike, 1977) # [[Erika Groth-Schmachtenberger]] argazkilaria (Alemania 1906-1992) # [[Ester Partegàs]] artista (La Garriga, 1972) # [[Esther Paez]] boxeolaria, (Bartzelona 1969) # [[Eulalia Pérez Sedeño]] ikertzailea (Maroko protektoratua 1954) # [[Eulàlia Valldosera i Guilera]] artista (Villafranca del Panadés, 1963) # [[Fátima Tardío Quiroga]] legelaria (Bolivia XX. mendea) # [[Fernanda Fragateiro]] artista (Portugal 1962) # [[Gail Bradbrook]] Klima aldaketaren kontrako ekintzailea (Britainiarra) # [[Grete Stern]] argazkilaria (Alemania 1904-Argentina 1999) # [[Hannah Collins]] artista (Londres 1956) # [[Hanne Darboven]] artista (Alemania 1941-2009) # [[Helga de Alvear Arte Garaikidearen Museoa ]] (Caceres 2021) # [[Helga de Alvear]] bildumagilea (Alemania/Madril 1936) # [[Inés Medina]] artista (Caceres 1950) # [[Inés Peraza]] Kanariar uharteetako andrea (Sevilla, 1424-1503) # [[Isabel de los Ángeles Ruano]] poeta (Guatemala, 1945) # [[Isabel Morant Deusa]] historialaria (Valentzia 1947) # [[Isabel Tolosa Cortés de Moctezuma]] Leonor Cortés Moctezumaren alaba (Mexiko, 1568- ?) # [[Isatxa Mengíbar]] bikoiztailea ( Espainia 1973) # [[Janet Maslin ]] kritikaria (AEB 1949) # [[Joana Pastrana]] boxeolari ohia (Madril 1990) # [[Jorinde Voigt]] artista (Alemania 1977) # [[Judith Colell ]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Kadiatu Massaquoi]] aktibista (Sierra Leona, 2002?) # [[Katalina Lancasterrekoa]] erregina (Hertford, 1373- Valladolid, 1418) # [[Katharina Fritsch]] eskultorea (Alemania 1956) # [[Katharina Sieverding]] artista (Alemania 1944) # [[Kittie Knox]] txirrindularia (AEB 1874-1900) # [[Laleh Osmany]] aktibista (Afganistan, 1992) # [[Laura Rius]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1991) # [[Leonor Cortés Moctezuma]] Espainia Berriko Erregeorderriko aristokrata (Mexiko, 1527-1594) # [[Lidia Zvereva|Lidia Zuéreva]] hegazkinlaria (Errusia, 1890-1916) # [[Lisa Schwarzbaum]] kritikaria (AEB 1952) # [[Luz Méndez de la Vega]] poeta eta ikertzaile feminista (Guatemala, 1919-2012) # [[Mabel Palacín Lahoz]] artista (Bartzelona, 1965) # [[Maggie Roswell]] ahots aktorea (AEB 1952) # [[Margarita Carrera]] idazlea (Guatemala, 1929-2018) # [[María del Carmen Aguayo Torres]] telekomunikazio ingeniaria (Kordoba XX. mendea) # [[María del Carmen Carrillo Losada]] probintzia hiriburu bateko 1. emakume ziengotzi ijitoa (Madril 1959) # [[María del Carmen Pallares Méndez]] historialaria (Galizia 1948) # [[María Jesús Avila Corchero]] museo koordinatzailea (Caceres, 1966) # [[María Jesús Rosa Reina]] boxeolaria (Madril 1974-2018) # [[María Luisa Cuerda Arnau]] legelaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Natividad Bermejo Arrieta ]] artista (Logroño 1961) # [[María Teresa Dalenz Zapata ]] ingeniari zibila (Bolivia, 1958) # [[María Teresa de Silva]] Albako XIII. dukesa (Madril, 1762-1802) # [[Marta Verheyen]] zinema zuzendaria, gidoilaria, argazkilaria (Girona 1991) # [[Mary Bailey (hegazkinlaria)|Mary Bailey]] hegazkilaria (Irlanda, 1890-1960) # [[Mary Kay Bergman]] ahots aktorea (AEB 1961) # [[Mary Lynn Rajskub]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Mary Taylor Brush]] hegazkinlaria (1866-1949) # [[Maryse Bastié]] hegazkinlaria (Frantzia, 1898-1952) # [[Meret Oppenheim]] argazkilaria (Berlin, 1913-Basilia,1985) # [[Mikaela Loach]] Aktibista (Jamaika, 1998) # [[Miren Meabe Carro]] Kuartango alkatea (Barakaldo 1986) # [[Mirtha Luz Pérez]] idazlea, poeta, (Chiapas, Mexiko, 1960) # [[Mona Simpson (Simpsondarrak)]] pertsonaia (AEB) # [[Mona Simpson]] idazlea (AEB 1957) # [[Montserrat Soto]] artista (Bartzelona, 1961) # [[Nadia Vera]] kazetaria (Mexiko, 1983-2015) # [[Nancy Cartwright (aktorea)]] ahots aktorea (AEB 1957)Si # [[Natalia Montellano Durán]] bioteknologoa (Bolivia XX. mendea) # [[Penelope Lea]] klima-aktibista (Noruega, 2005) # [[Pilar Heredia Iglesias]] politikari ijitoa (Toledo, 1964) # [[Pipilotti Rist]] artista (Suitza 1962) # [[Pocha Lamadrid]] aktibista (Argentina, 1945-2021) # [[Princy Mangalika]] aktibista (Sri Lanka, XX. mendea) # [[Rachel Whiteread ]] eskultorea (Londres 1963) # [[Rafaela Rada]] ilustratzailea # [[Regina Halmich]] boxeolaria (Alemania 1976) # [[Régine Pernoud]] historialaria (Frantzia 1909-1998) # [[Rineke Dijkstra]] argazkilaria (Herbehereak 1965) # [[Rocío Saiz]] artista (Madril 1991) # [[Rosa Brun]] artista (Madril 1955) # [[Rosemarie Trockel]] artista (Alemania 1952) # [[Salma Kikwete]] aktibista (Tanzania, 1963) # [[Salomé Cuesta]] artista (Valentzia 1964) # [[Sandra Baía]] artista(Lisboa 1968) # [[Sangita Magar]] aktibista (Nepal) # [[Soleil Moon Frye]] aktorea, gidoilaria, film-zuzendaria (AEB 1976) # [[Sonia Couoh]] aktorea (Mexiko, 1983) # [[Susana Solano]] eskultorea (Bartzelona, 1946) # [[Sylvie Fleury]] artista (Suitza 1961) # [[Tacita Dean]] artista bisuala (Erresuma Batua 1965) # [[Tatiana Delgado Yunquera]] bideo-joko garatzailea (Madril 1978) # [[Tecuelhuetzin Xicohténcatl]] printzesa tlaxcalteka (Mexiko, 1501-Guatemala, 1537) # [[Tecuichpo Ixcaxochitzin]] inperio aztekaren azken enperatrizea (Mexiko, 1509-1550) # [[Tiza Mafira]] Ingurumen-aktibista (Indonesia, 1984) # [[Touria Chaoui|Touria Chaowi]] hegazkinlaria (Fez, 1936-1956) # [[Tress MacNeille]] ahots aktorea (AEB 1951) # [[Vanessa Beecroft]] artista (Italia 1969) # [[Victoria Fonseca González]] fisikaria (Espainia XX. mendea) # [[Viktória Varga]] halterofilia kirolaria (Hungaria 1981) # [[Zainab Al Khawaja]] aktibista (Bahrain, 1983) # [[Zohra Drif]] Aljeriako politikaria, independentzia gerrako mujahida (1934) }} ==='''Berriak 2023''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ortiz]] ----'''SORTUA''' medikua (Getxo, 1964) # [[Ainara Vera]] ----'''SORTUA''' zinegilea (Iruñea, 1985) # [[Ana Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1836-1896) # [[Ann Marie Skelton]] ef--'''SORTUA''' Haurren Eskubideen Batzordeko burua (Hegoafrika, ?) # [[Garazi Sampedro]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Atxondo 1989) # [[Itsasne Larruskain]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, futbolaria (Traña-Matiena 1992) # [[Izaro Ieregi]] ----'''SORTUA''' artista (Algorta, 1987) # [[Josefa Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1833-1904) # [[Juana María Ruiz de Gámiz]] efef'''SORTUA''' ongilea (Betoño, 1841 -?) # [[Libe Goitia Artetxe]] ef--'''SORTUA''' idazlea (Errusia, 2001) # [[Maite Toledo]] ----'''SORTUA''' idazlea (Zaldibia, 1966) # [[Maite Zelaia]] ef--'''SORTUA''' arkitektoa (Eibar, 1946) # [[María del Carmen Careaga Salazar]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Getxo, 1934) # [[Nagore Legarreta]] ----''SORTUA''' argazkilaria (Hernani, 1981) # [[Oihana Muga]] ef--'''SORTUA''' pediatra (Donostia, 1981) # [[Quintina Gelbenzu Piérola]] ef-ef '''SORTUA''' emagina (1877-1950) # [[Salome Campos Beotegi]] efef'''SORTUA''' Emakume aitzindaria kontserba-enpresetan (Bermio, 1893-1974) # [[Adela Calva Reyes]] idazlea (Mexiko, 1967-2018) # [[Adenike Oladosu]] klima aktibista (Nigeria 1994) # [[Alejandra Hannoverkoa]] printzesa (Austria 1999) # [[Alicia Martín Villanueva]] artista (Madril, 1964) # [[Aline Pettersson|Aline Petterson]] idazlea (Mexiko Hiria, 1938) # [[Alva Belmont]] aktibista aberatsa, sufragista (AEB 1853- Frantzia 1933) # [[Ana de Roque]] kazetaria ( Madril 1963) # [[Ana Roldán]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1976) # [[Anahí de Cárdenas]] modeloa, aktorea (Peru 1983) # [[Andrea Guasch]] aktore, abeslari, dantzaria (Bartzelona 1990) # [[Anežka Drahotová]] atleta (Txekia 19) # [[Aniela Rodriguez]] idazlea (Mexiko, 1992) # [[Anna Henderson]] txirrindularia (Britainia 1998) # [[Anna Howard Shaw ]] sufragista, abade metodista (AEB 1847-1919) # [[Antía Jácome]] kanoalaria (Pontevedra 1999) # [[Antúnez ahizpak]] brodatzaileak (Sevilla XIX. mendea) # [[Ascensión Cambrón]] filosofoa (Kordoba 1943) # [[Aurora Correa]] poeta (Bartzelona, 1930-Mexiko, 2008) # [[Beatrice Borromeo]] kazetaria, aristokrata (Italia 1985) # [[Belén Rodríguez (kazetaria)]] (Madril 1966) # [[Betty Gilpin]] aktorea (AEB 1986) # [[Carissa Véliz]] filosofoa, irakaslea, ikertzailea (Mexiko 1986) # [[Carlota Casiraghi]] zaldizalea, kazetaria (Monako 1986) # [[Carmel Snow]] moda-kazetaria (Irlanda 1887-AEB 1961) # [[Carolina Bona]] aktorea (Madril 1980) # [[Carolina Herrera]] enpresaburua, diseinatzailea (Venezuela 1939) # [[Carolina Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1978) # [[Caroline Link ]] film-zuzendaria (Alemania 1964) # [[Caroline Schermerhorn Astor]] aristokrata (AEB 1830-1908) # [[Chari Gómez Miranda ]] kazetaria (Espainia 1930-2011) # [[Claudina Domingo]] poeta (Mexiko, 1982) # [[Claudine Picardet]] zientzialaria, itzultzailea (Frantzia 1735-1820) # [[Consuelo Duval]] aktorea (Mexiko 1969) # [[Consuelo Trujillo ]] aktorea (Cádiz 1959) # [[Consuelo Vanderbilt]] filantropoa (AEB 1877- 1964) # [[Consuelo Yznaga]] aristokrata (AEB 1853-Londres 1909) # [[Cristina del Valle (abeslaria)]] aktibista (Asturias 1960) # [[Cristina del Valle (aktorea)]] (Argentina 1942) # [[Debora Kayembe]] abokatua, aktibista (Kongo- Eskozia, 1975) # [[Desirée Bela-Lobedde]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1978) # [[Desirée Ndjambo]] kazetaria (Madril 1976) # [[Diana Vreeland]] moda-editore aitzindaria (Paris 1903 - AEB 1989 ) # [[Djamila Boupacha]] Aljeriako FLNko aktibista (Bologhine 1938) # [[Dolores Castro]] poeta (Mexiko, 1923-2022) # [[Edna Woolman Chase]] kazetaria, argitaratzailea (AEB 1887-1957) # [[Ekaterina Karavelova]] aktibista, hezitzailea (Bulgaria, 1860-1947) # [[Elia Barceló]] idazlea (Alacant 1957) # [[Ella baila sola]] musika bikotea (Espainia) # [[Elsa Cross]] poeta (Mexiko, 1946) # [[Elsie de Wolfe ]] dekoratzaile aitzindaria (AEB 1865- Frantzia 1950) # [[Elvira Quintana]] aktorea (Badajoz, 1935-Mexiko Hiria, 1968) # [[Esperanza Zambrano]] idazlea (Mexiko, 1901-1992) # [[Esther García Rodríguez]] cinema ekoizpen zuzendari aitzindaria (Segovia 1956) # [[Esther Mayoko Ortega]], aktibista (Madril, XX.mendea) # [[Ethel Krauze]] idazlea (Mexiko Hiria, 1954) # [[Fausta Gantús]] poeta eta historialaria (Mexiko, 1968) # [[Flora Drummond]] sufragista, aktibista (Erresuma Batua, 1878-1949) # [[Françoise Seligmann]] Frantziako erresistentziako kidea, kazetaria eta politikaria (1919-2013) # [[Françoise Vergès]] politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista frantsesa (Paris, 1952) # [[Freda Huson]] aktibista (Kanada, 1964) # [[Gabriela Jauregi]] idazlea, poeta (Mexiko Hiria, 1979) # [[Glòria Serra ]] kazetaria (Bartzelona 1964) # [[Hadja Idrissa Bah]] aktibista (Ginea, 1999) # [[Helena Normanton]] abokatua, aktibista (Erresuma Batua, 1882-1957) # [[Ilka Chase]] aktorea, esataria, idazlea (AEB 1905-1978) # [[Irene Hernández de Jesús]] aktibista (Mexiko, 1958-2021) # [[Irene Hueche Meliqueo]] aktibista (Txile, 1946-2011) # [[Isabel Garcés]] aktorea (Madril 1901-1908) # [[Isabel Pardo de Vera Posada]] ingeniaria (Lugo 1975) # [[Isatou Ceesay]] aktibista (Gambia, 1972) # [[Izarne Sarasola]] Errealeko futbolaria (Gipuzkoa, 2002) # [[Jacqueline Auriol]] hegazkinlaria (Frantzia, 1917-2000) # [[Javiera Contador]] aktorea, aurkezlea (Txile 1974) # [[Jhoana Patiño]], poeta, aktibista (Kolonbia, 1982) # [[Josefina Molina]] film-zuzendari atzindaria (Kordoba 1936) # [[Julia Maura]] idazlea (Madril 1910-1973) # [[Julia Solomonoff]] film zuzendaria, gidoilaria… (Argentina 1966) # [[Juliane Köhler ]] aktorea (Alemania 1965) # [[Katalina D'Erzel|Katalina Dérzel]] poeta (Mexiko Hiria, 1950) # [[Laura Pérez Granel]] ilustratzailea (Valentzia 1983) # [[Leila Khaled]] palestinar aktibista politikoa (1944) # [[Lidia Poët ]] Italiako 1. emakume abokatua, aktibista (1855-1949) # [[Lidia Tiatirakoa]] Europako 1. Emakume kristaua, santua, enpresaburua (Tiatira I. mendea) # [[Lisa Henni]] aktorea (Suedia 1982) # [[Lolita Bosch]] idazlea (Bartzelona 1970) # [[Lorenza Izzo]] aktorea, modeloa (Txile 1989) # [[Louise Dahl-Wolfe]] moda-argazkilaria ( AEB 1895- 1989) # [[Lucrecia Martel]] film zuzendaria, gidoilaria (Argentina 1966) # [[Lucy Elmina Anthony]] sufragista (AEB 1859 - 1944) # [[Luz Marina Hache]] Sindikalista, aktibista (Kolonbia, 1955) # [[Margo Martindale]] aktorea (AEB 1951) # [[María Duval (aktorea)]] abeslaria (Mexiko 1937) # [[María Inés Guerra]] abeslaria, aurkezlea (Mexiko 1983) # [[María José Sanz Sánchez]] biologoa, ikertzailea (Valentzia 1963) # [[María Pérez García]] atleta (Granada 1996) # [[María Remedios del Valle]] Argentinako armadan kapitain independentzia garaian (Argentina, 1766-1847) # [[Mariana Simionescu]] tenislaria (Errumania 1956) # [[Maricela Guerrero]] poeta (Mexiko Hiria, 1977) # [[Marilia Andrés ]] kantautorea (Cuenca 1974) # [[Marina Rossell]] kantautorea (Bartzelona 1954) # [[Marta Botía]] kantautorea (Madril 1974) # [[Marta Ferri]] moda diseinatzailea (Italia 1984) # [[Marta García Gómez]] kazetara, bikoizlea ( Madril 1961-2013) # [[Marta Jaumandreu]] kazetaria (Madril 1971) # [[Marta Martínez Alonso]] matematikaria, IBM zuzendari nagusia (Madril 1966) # [[Marta Suediakoa]] printzesa (Suedia 1901-Norvegia 1954) # [[Mary Haʻaheo Atcherley]] aktibista (Hawaii, 1874-1933) # [[Matilde Borromeo]] jauzi-zaldi hazlea, kirolaria, aristokrata (Italia 1983) # [[Mercedes de Acosta]] idazlea (AEB 1892-1968) # [[Milena Smit]] aktorea (Valentzia 1996) # [[Mónica Laguna]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1964) # [[Mònica López]] meteorologoa, aurkezlea (Lerida 1975) # [[Na'Taki Osborne Jelks]] aktibista (AEB, XX. maendea) # [[Naty Abascal]] modeloa (Sevilla 1943) # [[Ngụy Thị Khanh]] Ingurumen aktibista (Vietnam, 1976) # [[Nina Bang]] historialaria, politikaria, ministroa (Danimarka 1866-1928) # [[Nuria Villazán Martín]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Oyèrónkẹ Oyěwùmí]] ikertzaile feminista dekolonial (Nigeria, 1957) # [[Pepa Pedroche]] aktorea (Madril 1967) # [[Pilar García Muñiz]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1974) # [[Pilar Llop ]] magistratua, politikaria (Madril 1973) # [[Pilar Ulzurrun de Asanza y Peralta]] margolaria (Zaragoza, 1785-Madril, 1864) # [[Raquel Sánchez Jiménez]] politikaria (Bartzelona 1975) # [[Rosario Pi]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1899 - Madril, 1967) # [[Rosita Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1970) # [[Sandra Lorenzano]] idazlea (Argentina, 1960) # [[Sara Uribe Sánchez|Sara Uribe]] poeta (Mexiko, 1978) # [[Seloua Luste Boulbina]] Filosofo eta irakasle franko-aljeriarra (1957) # [[Sheela Patel]], aktibista (India, 1952) # [[Soledad Sevilla]] margolaria (Valentzia 1944) # [[Stella Assange]] abokatua, giza eskubideen defendatzailea (Hegoafrika 1983) # [[Susan Rice]] enbaxadorea (AEB 1964) # [[Susana Roza]] Kazetaria (Asturias 1965) # [[Susi Caramelo]] umorista (Bartzelona 1980) # [[Syrie Barnardo]] barrualdeen diseinatzailea (Ingalaterra 1879-1955) # [[Tedi López Mills]] poeta (Mexiko Hiria, 1959) # [[Tuva Novotny]] aktorea (Suedia 1979) # [[Uta Hagen]] aktorea, maistra (Alemania 1919- AEB 2004) # [[Vanessa Bryant ]] filantropoa (AEB 1982) # [[Vanessa Claudio]] modeloa, aktorea, aurkezlea (Puerto Rico 1983) # [[Vega (abeslaria)]] (Kordoba 1979) # [[Veronica Ferres]] aktorea (Alemania 1965) # [[Victoria Rosell]] epailea, politikaria (Murtzia 1968) # [[Virginia Ruzici ]] tenislari ohia (Errumania 1955) # [[Yelitza Ruiz]] abokatua eta poeta (Mexiko, 1986) # [[Yuja Wang]] piano-jolea (Txina 1975) # [[Yvonne Choquet-Bruhat]] matematikari eta fisikari frantsesa (Lille, 1923) # [[Zarifa Ghafari]] politikari, aktibista (Afganistan, 1992) # [[Zonia Palán Tamayo]] aktibista, ekonomialaria (Ekuador, 1954-2003) }} ==='''Berriak 2023''' ('''apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Irazu]] ----'''SORTUA''' kazetaria, gidoigilea, berdintasun teknikaria (Andoain, 1966) # [[Eider Conde]] ----'''SORTUA''' Aranzadi elkarteko komunikatzailea (Donostia, 1981) # [[Elena Martinez Rubio|Elena Martinez]] ----'''SORTUA''' euskal idazlea (Bilbo, 1957) # [[Felipa Domínguez Taguada]] --ef'''SORTUA''' miliziano (Irun, ?- 2013)) # [[Graciliana Montelongo]] ----'''SORTUA''' artista eta idazlea (Tenerife, 1962) # [[Iratxe Ormatza]] ----'''SORTUA''' idazlea (Bakio, 1971) # [[Isabel de Naverán]]----'''SORTUA''' ikertzailea, komisarioa (Getxo, 1976) # [[Ixabel Millet]] ----'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Paris, 1958) # [[Jasmin_Mara_López]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (New Orleans xxxx) # [[Maite Franko]] ----'''SORTUA''' g idazle eta ipuin kontalaria (Irun, 1971) # [[Maria Rosario de Cruz]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Ermua, 1948) # [[Marta Von Poroszlay]] ----'''SORTUA''' g margolaria, eskultorea, idazlea (Hungaria, 1952) # [[Mirari Sagarzazu]] ----'''SORTUA''' ARtisaua, artista, ilustratzailea (Oñati) # [[Miren Mindegia]] ----'''SORTUA''' g kazetaria, idazlea (Elizondo, 1985) # [[Silvia Solórzano Foppa]] ef--'''SORTUA''' gerrillari ohia eta politikaria (Guatemala, 1950) # [[Stella Quan Rossell]] ----'''SORTUA''' antropologoa (Guatemala, 1935-2007) # [[Adela Guffanti]] hegazkinlaria (Argentina, 1904- ?) # [[Adelaida O'Dena de Estrada|Adelaida O´Dena de Estrada]] margolaria (Madril, 1823-1853) # [[Amada García Rodríguez]] exekutatuko komunista (Coruña 1909-1938) # [[Amandine Gay]] zine-zuzendari, aktore, idazle eta afrofeminista (Frantzia, 1984) # [[Amina Dahbour]] palestinar aktibista politikoa (1945?) # [[Amparo Rubiales]] irakaslea, politikaria (Madril 1945) # [[Anastasia (argitzailea)]] margolaria (Paris XIV-XV. mendea) # [[Angeles Bravo (kazetaria)]] (?, 1963) # [[Anna Swenonis]] eskuizkribu argitzailea (Suedia ? - 1527) # [[Arab Loutfi]] kazetaria, idazlea, film-zuzendaria (Libano 1953) # [[Arcangela Paladini]] artista eta poeta (1596-1622) # [[Asunción Crespo de Reigón|Asunción Crespo de Reigon]] margolaria (Madril, 1816.1885) # [[Beatriz Rico]] aktorea, abeslaria, idazlea (Asturias 1970) # [[Belén Ortega]] komiki-marrazkilaria (Granada, 1986) # [[Carmen Calvo (artista)]] eskultorea (Valentzia 1950) # [[Carmen Rey]] jazz-abeslaria (Galizia ?) # [[Caterina Cherubini]] margolaria (Erroma, 1730-1811) # [[Catherine M. Russell]] UNICEFeko zuzendari exekutiboa (AEB, 1961) # [[Claudia Rueda]] ilustratzailea (Bogota, XX. Mendea) # [[Cristina Gallach]] kazetaria (Bartzelona 1960) # [[Cristina Narbona]] polititkaria (Madril 1951) # [[Daniela Barcellona]] mezzosopranoa (Italia 1969) # [[Daniela Melchior ]] aktorea (Portugal 1996) # [[Denisse Buendía]] poeta (Mexiko, 1979) # [[Elisa Rueda]] maistra, poeta, aktorea (Markina-Xemein, 1959) # [[Elvira Rodríguez ]] ekonomialaria, politikaria (Madril 1949) # [[Esperanza Elena Caro]] brodatzailea (Sevilla 1906-1985) # [[Eva Lootz]] eskultorea (Austria_Espainia 1940) # [[Farideh Lashai]] margolaria, idazlea (Iran 1944-2013) # [[Fátima Diame]] jauzietako atleta (Valentzia 1996) # [[Gabriela Agirre Sánchez]] idazlea, poeta (Mexiko, 1977) # [[Henrietta H. Fore]] UNICEFeko zuzendari ohia (AEB, 1948) # [[Hermine Yollo]] aktorea, zuzendaria, idazlea, itzultzailea (Kamerun 1981) # [[Hermonia Vivarini]] artista (Venezia, XVI.mendea) # [[Inés Alberdi ]] soziologoa (Sevilla 1948) # [[Inés Álvarez de Toledo Caro]] aristokrata (Madril 1857-Donostia 1937) # [[Inés Amor]] galerista (Mexiko 1912-1980) # [[Ines Artajo Ayesa]] kazetaria (Iruñea 1956) # [[Inés Edmonson]] aktorea (Argentina 1919-2016) # [[Inés Fernández-Ordoñez]] hizkuntzalaria (Madril 1961) # [[Inés Fonseca]] abeslaria, musikagilea, poeta (Santander 1960) # [[Inés María Calero]] modeloa, aktorea (Venezuela 1969) # [[Inés Martín Rodrigo]] kazetaria, idazlea (Madril 1983) # [[Inés París]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1963) # [[Inés Saavedra]] abeslaria (Uruguai 1972) # [[Inés Santé Riveira]] irakaslea, asmatzilea, ikertzailea (Ferrol 1976) # [[Ines Scaramucci ]] irakaslea (Italia 1908-1990) # [[Isabel Austriakoa (1501-1526)]] Danimarka, Norvegia, Suediako erregina (Belgika) # [[Isabel Zapata]] idazlea (Mexiko Hiria, 1984) # [[Joana Austriakoa]] Portugalgo erregina, Espainiako erregeordea, emakume-jesuita bakarra (Madril 1535-1573) # [[Josefa Amar Borbón ]] pedagogoa, emakumeen gaitasunaren defendatzailea (Zaragoza 1749-1833) # [[Josefa Tolrá Abril]] margolaria (Cabrils, 1880-1959) # [[Juanita Frances]] aktibista (Australia-Erresuma Batua, 1901-1992) # [[Kaimook Chuto]] eskultorea (Thailandia, 1938-1995) # [[Klara Bavariakoa]] margolaria (Alemania, 1874-1941) # [[Lalalimola]] ilustratzailea (Valentzia, 1984) # [[Lara Siscar]] tb aurkezlea (Valentzia 1977) # [[Laura Gómez-Lacueva]] aktorea (Zaragoza 1975-2023) # [[Leonor Austriakoa]] Portugalgo eta Frantziako erregina (Belgika 1498- Badajoz 1558) # [[Lorenza Cobián]] modeloa (Asturias 1851-Madril 1906) # [[Lucía Pérez ]] abeslaria (Lugo 1985) # [[Luisa Rivera]] ilustratzaleak (Santiago-Txile, 1987) # [[Lynette Yiadom-Boakye]] margolaria, idazlea (Londres 1977) # [[Mabula Soumahoro]] akademikoa eta ekintzaile afrofeminista (Paris, 1976) # [[Margarita Alexandre]] zinema zuzendari eta ekoizlea frankismoan (León, 1923 - Madril, 2015) # [[María Aragoikoa]] Portugalgo erregina (Kordoba 1498- Lisboa 1517) # [[María Austriakoa]] Germaniako enperatriza (Madril 1528-1603) # [[Maria Baranda|María Baranda]] poeta (Mexiko, 1962) # [[María Gámez Gámez ]] politikaria, Guardia Zibilaren 1. Emakume-zuzendaria (Cádiz 1969) # [[María Gimeno]] artista, ekintzailea (Zamora 1970) # [[María Gómez (kazetaria)]] (Madrik 1987) # [[María Gómez González]] 1936an Galiziako emakume alkate bakarra (Kordoba 1905-Lugo 1986) # [[María Jesús Montero]] medikua, politikaria (Sevilla 1966) # [[María Silva Cruz]] anarkista (Cadiz 1915-1936) # [[Marietta Barovier]] artista eta diseinatzailea ( ? - 1496) # [[Marina Romero]] idazlea (Madril 1908-2001) # [[Marina Silva]] politikaria, ingurumen aktibista (Brasil 1958) # [[Marisa Roesset Velasco]] margolaria (Madril 1904-1976) # [[Marisa Ruiz Trejo]] antropologo feminista (Mexiko, 1984) # [[Marlène Schiappa]] politikaria, aktibista (Paris 1982) # [[Mary Jayne Gold ]] iheslarien laguntzailea (AEB 1909-Frantzia 1997) # [[Mercedes González Fernández]] kazetaria, politikaria (Madril 1975) # [[Mikiko Otani]] abokatu eta ikertzaile (Japonia, 1964) # [[Mónica Nepote]] idazlea (Mexiko, 1970) # [[Myrea Pettit]] ilustratzailea (Britainia Handia, 1970) # [[Nastasia Zürcher ]] kantautorea, margolaria (Suitza/Galizia 1988) # [[Nevenka Fernández]] Espainiako ekonomialaria eta Ponferradako zinegotzia # [[Ninotchka Matute]] Guatemala Hiriko alkatetzari hautagai (Guatemala Hiria, 1967) # [[Olga Martín-Belloso]] kimikaria, elikaduran aditua (Calahorra 1960) # [[Paula Fortes]] aktibista, politikaria (Cabo Verde, 1945-2011) # [[Petronila Guerrero]] politikaria (Cádiz 1953) # [[Polly Higgins]] abokatua, ingurumen aktibista (1968-2019) # [[Rashida Obeida]] palestinar aktibista politikoa (XX. mendea) # [[Reneé Acosta|Renée Acosta]] poeta, filosofoa (Mexiko Hiria, 1976) # [[Rosario Torres]] politikaria (Malaga 1959) # [[Solange Fernex]] aktibista (Frantzia, 1934-2006) # [[Soraya Rodríguez]] politikaria (Valladolid 1963) # [[Tita Llorens]] igerilaria (Menorca 1968) # [[Urania Mella]] Saturraranen kartzelaratua (Galizia 1899-1945) # [[Verónica Gerber Bicecci]] artista, idazlea (Mexiko, 1987) # [[Vicky Hernández]] aktorea (Kolonbia 1945) }} ==='''Berriak 2023''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Prudencia Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako presoa (Arrankudiaga, ?) # [[Maria Arriaga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Berriz, 1922- Ondarroa, 2014) # [[Itziar de Blas]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta itzultzailea (Gasteiz, ) # [[Angélica Orue]] ef--'''SORTUA''' albaitaria (Laudio, 1926) # [[Gemma Orobengoa]] ----'''SORTUA''' argazkilaria (Arrasate, 1985) # [[Soledad Ruz]] ----'''SORTUA''' flamenko danzaria (Donostia, 1972) # [[Jennifer Ávila]] ef--'''SORTUA''' kazetaria (Honduras, 1990) # [[Lur Basterretxea]] ef--'''SORTUA''' eskiatzailea, lasterkaria (Elorrio, 1979) # [[Maria Eskibel Arratia]] --ef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, ? - Valladolid, 1536) # [[Nieves Cano]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, 1847-1899) # [[María Aranzazu Vélez de Mendizabal]] ----'''SORTUA''' Saturrarango Emakumeen Kartzelako ama nagusia (?) # [[Magdalena Larrondo]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako zuzendaria (?) # [[Adriana Bilbao Zarraonandia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Bilbo, 1988) # [[Miren Arzak]] ----'''SORTUA''' fisioterapeuta, osteopata, idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Firouzeh Khosrovani]] ----'''SORTUA''' dokumentalgilea (Iran, 1971) # [[Alba Heredia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Granada, 1995) # [[Teodosia Ortega]] efef'''SORTUA''' emagina (Burgos, 1890-Arrigorriaga, 1983) # [[Assumpta Aierdi]] ----'''SORTUA''' ekintzaile soziala (Donostia, 1972) # [[Victoriana Herrero Barroso]] efef'''SORTUA''' Saturrarango presoa (Logroño, 1893-1962) # [[Santa Paula Barbada]] ----'''SORTUA''' emakume santu eta bizarduna (Ávila, ?) # [[Sara Torres]] ----'''SORTUA''' ikertzailea, idazlea (Gijón, 1991) # [[Cristina Gutierrez]] ef--'''SORTUA''' ARtista, idazlea, ekintzailea (Bilbo) # [[Maria Gugelberg von Moos]] botanikaria eta ilustratzailea (Suitza, 1836-1918) # [[Marika]] ilustratzailea eta komikigilea (Bartzelona, 1949) # [[Sabrina Van Tassel ]] kazetaria, film-zuzendaria (Frantzia 1975) # [[Rosie Alfaro]] heriotza zigorraren zain (AEB 1971) # [[Angelina Rodriguez]] heriotza zigorraren zain (AEB 1968) # [[Karla Faye Tucker ]] heriotza zigorrez hila (AEB 1959-1998) # [[Victoria Zárate Zurita]] Bigarren errepublikako maistra eta sindikalista (Madril, 1893-Lisboa, 1964) # [[Reem Al Numery]] aktibista (Yemen, 1996) # [[Nimco Ali]] aktibista (Somalia-Ingalaterra, 1983) # [[Argentina Altobelli]] politikaria, aktibista (Italia, 1866-1942) # [[Michealene Risley]] amerikar zinegile ekintzailea (Michigan, XX.mendea) # [[Cindy Amaiza]] aktibista (Kenya, XXI. mendea) # [[Adjoa Amana]] aktibista (Ghana, XX. mendea) # [[Florina Alías]] asturiar idazlea (1921-1999) # [[Lourdes Álvarez García]] asturiar idazlea (Mieres, 1968) # [[Sharon Olds]] idazlea (Kalifornia, 1942) # [[Velma Barfield]] serie-hiltzailea (AEB 1932-1984) # [[Mary Gauthier ]] abeslaria (AEB 1962) # [[Helen Gibson]] zaldizkoa, especialista (AEB 1892-1977) # [[Candi Staton]] kantautorea (AEB 1940) # [[Amy Helm]] kantautorea (AEB 1970) # [[Bettye LaVette]] soul, blues kantautorea (AEB 1946) # [[Gemma Escapa]] abokatua, irakaslea (Bizkaia 1965) # [[Lorina Bulwer]] jostun artista (Ingalaterra 1838-1912) # [[Lisbeth Añez]] aktibista venezuelarra (Venezuela) # [[Tchinda Andrade]] trans aktibista (Cabo Verde, 1979) # [[Yassi Ashki]] osasun-ekintzailea (Iran) # [[Artearen maistra handiak]] artista-zerrenda # [[Lucia Anguissola]] margolaria (Italia 1536/38- 1565) # [[Dorotea de Chopitea]] filantropoa (Txile, 1816- Bartzelona 1891) # [[Anita Awosusi]] aktibista (Alemania, 1956) # [[Berta Zúñiga]] aktibista (Honduras, 1990) # [[Bertha Oliva]] aktibista (Honduras, 1956) # [[Carmen Castro García]] ekonomialara, aktibista (Valentzia 1967) # [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] ekonomialaria (Gipuzkoa 1969) # [[Bina Shah ]] kazetaria, idazlea (Pakistan XX. mendea) # [[Dulce Maria Cardoso]] abokatua, idazlea ( Portugal 1964) # [[María Franciska Dapena Rico]] margolaria, idazlea (Palentzia 1924-Bilbo 1995) # [[Laia Soler]] idazlea ( Lleida, 1991) # [[Remedios Cervantes]] enpresaria, modelo ohia (Malaga 1964) # [[Isabel Ríos]] sindikalista, ekintzailea (Curtis, Galizia, 1907-1997) # [[Ana Cano]] Asturierazko idazlea (Somiedo, 1950) # [[Vanessa Mendoza Cortés]] abortuaren aldeko aktibista (Andorra, 1980) # [[María Martín Escudero]] dantzaria (Bizkaia XX. mendea) # [[Mary Treat]] biologoa (AEB 1830-1923) # [[Sol Panera]] galerista (Bilbo 1946) # [[Elly Schlein]] Italiako politikaria (Suitza 1985) # [[Cristina Martín Vega]] kazetaria (Madril 1970) # [[Maria M. Gosse]] diplomazialaria, enbaxadorea (Alemania 1962) # [[María del Coro Arizmendi]] ornitologoa ( Mexiko 1963) # [[Camila Bossa ]] aktorea (Bogota/Galizia 1973) # [[Karima Baloch]] aktibista (Pakistan-Kanada, 1983-2020) # [[Marie Inmaculée Ingabire]] feminista, giza-eskubide ekintzailea (Ruanda,?) # [[Walda Barrios Klee]] soziologoa, aktibista, feminista (Guatemala-Mexiko, 1951-2021) # [[Ana Lydia Vega]] idazlea (Puerto Rico 1946) # [[Susana Dans]] aktorea (Coruña 1965) # [[Maruxa Villanueva]] abeslaria, aktorea (Galizia 1906-1998) # [[Mabel Rivera]] aktorea (Coruña 1952) # [[Laura Mañá]] film-zuzendaria, gidoilaria, aktorea (Bartzelona 1962) # [[Zaza Ceballos]] idazlea (Coruña XX. mendea) # [[Esther F. Carrodeguas]] dramagilea (Coruña 1979) # [[María Reimóndez ]] idazlea (Lugo 1759) # [[Xohana Torres]] idazlea (Galizia 1929-2017) # [[Erin Mouré]] poeta, itzultzailea (Kanada 1955) # [[Eva Mejuto]] idazlea (Pontevedra1975) # [[Nicole Brossard]] poeta (Kanada 1943) # [[Su Garrido Pombo]] kantautorea ( Galizia1982) # [[Rosa Sevilla de Alvero]] sufragista, hezitzailea (Filipinak 1879-1954) # [[Victoria Martín]] umoregilea, gidoilaria (Madril 1989) # [[Isa Calderón]] umoregilea, gidoilaria ( Madril 1983) # [[Noemí Sabugal]] idazlea ( Leon, 1979) # [[Eva Llorach ]] aktorea ( Murtzia 1979) # [[Alix Payen]] 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903) # [[Angela Saini]] zientzia-kazetaria (Londres 1980) # [[Samira Ahmed]] kazetaria, genero diskriminazioagatik BBC salatu eta epaiketaren irabazlea (Londres 1968) # [[Laura Bates]] idazle feminista, aitzindaria (Oxford 1986) # [[Caroline Criado Perez]] kazetari ekintzailea (EB 1984) # [[Deborah Cameron]] hizkuntzalaria (Eskozia 1958) # [[Teodora Barrio]] idazlea, asturieraz (Marrubio, 1968) # [[Teresa Cónsul]] idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz (?- Oviedo, 1834) # [[Raquel Fernández Menéndez]] idazlea, asturieraz (Salas, 1993) # [[Blanca Fernández Quintana]] idazlea, asturieraz (Bimenes, 1994) # [[Enriqueta González Rubín]] idazlea eta kazetaria, asturieraz (Ribadesella, 1832-Infiesto, 1877) # [[Nené Losada]] idazlea, asturieraz (Luarca, 1921-2009) # [[Idoia Rodríguez Buján ]] militarra (Lugo 1983-Afganistan 2007) # [[Gillian Wearing]] artista (EB 1963) # [[Cathy Newman]] kazetaria (EB 1974) # [[Kate Adie ]] kazetaria (EB 1945) # [[Rebekah Brooks]] kazetaria (EB 1968) # [[María Teresa González|Maria Teresa Gonzále]] idazlea, asturieraz (Gijón. 1950-1995) # [[Marta Mori]] idazlea, asturieraz (Gijón, 1965) # [[María Esther García López]] idazlea, asturieraz (Valdés, 1948) # [[Esther Prieto]] idazlea, asturieraz (Arenas, Cabrales, 1960) # [[Helena Trexu]] idazlea, asturieraz (Sama de Langreo, 1945) # [[Margaret Collins Weitz]] historialaria, Frantziako Erresistentzian aditua (AEB, 1929) # [[Beatriz Álvarez-Guerra]] aktorea (Madril 1994) # [[Tina Gascó]] aktorea (Sevilla 1914-Madril 1973) # [[Zineb Hattab]] sukaldaria (Girona/Suitza 1989) # [[Rosalía Mera]] jostuna, enpresaburua (Coruña 1944-2013) # [[Sandra Ortega Mera ]] enpresaburua, filantropoa ( Coruña 1968) # [[Mey Rahola]] argazkilaria (Leon 1897-Frantzia 1959) # [[Clara Martínez Alberola]] abokatua (Madrid, 1963) # [[Elena Vázquez Zendon]] matematikaria (Ourense, 1966) # [[Elsa Anka]] aurkezlea (Bartzelona 1965) # [[Paloma Marín]] aurkezlea (?, XX. mendea) # [[Cristina Urgel]] aurkezlea (Soria 1979) # [[Kate del Castillo]] aktorea (Mexiko 1972) # [[Marisa Naranjo]] aurkezlea (Kanariak 1944) # [[Estela Giménez]] gimnasta (Madril 1979) # [[Manuela López García]] Maistra, poeta (Cacabelos, 1910-2005) # [[Jenny Nyström]] ilustratzailea (Suedia, 1854-1946) # [[Clara Maria Pope]] margolaria (Londres, 1767-1838) # [[Laurence Suhner]] idazlea eta artista (Geneva, 1968) # [[Anna Tigerhielm]] margolaria (Suedia, 1832-1906) # [[Trini Tinturé]] ilustratzailea (Lleida, 1938) # [[Henar Torinos]] Valladolid, 1985 # [[Elena Francisen kontsultategia]] emakumeentzako irratsaioa (Espainia 1947-1984) # [[Maruja Fernández]] irrati esataria (Kuba 1925-Bartzelona 2001) # [[Pepa Fernández]] kazetaria (Lleida 1965) # [[Mara Torres]] kazetaria, idazlea (Madril 1974) # [[Macarena Berlín]] kazetaria (Madril 1973) # [[Florence Rochefort]] historialari frantziarra (Suresnes, 1958) # [[Giovanna Garzoni]] margolaria (Italia 1960-1970) # [[Michaelina Wautier]] margolaria (Belgika c.1617-1689) # [[Louise Moillon]] margolaria (Frantzia 1610-1696) # [[Maria van Oosterwijck]] margolaria (Herbehereak 1630-1693) # [[Anne Vallayer-Coster ]] margolaria (Paris 1744-1818) # [[Marie-Victoire Lemoine]] margolaria (Paris 1754-1820) # [[Marie Gabrielle Capet]] margolaria (Frantzia 1761-1818) # [[Constance Mayer]] margolaria ( Frantzia 1775-1821) # [[Marie-Éléonore Godefroid]] margolaria ( Paris 1778-1849) # [[Lilly Martin Spencer]] margolaria ( EB1822-AEB 1902) # [[Clémentine Delait]] emakume bizarduna (Frantzia, 1865-1939) # [[María Folguera]] idazlea, eszena zuzendaria (Madril, 1984) # [[AveLina Pérez|Avelina Pérez]] Sortzaile eszenikoa (Oia, 1969) # [[Raquel García-Tomás]] musikagilea (Bartzelona, 1984) # [[Lola Blasco]] aktorea, idazlea eta antzerki zuzendaria (Alacant, 1983) # [[Marta Pazos]] eszena zuzendaria (Pontevedra, 1976) # [[Helena Tornero]] antzerkigilea (Figueras, 1973) # [[Helena Antonia]] emakume bizarduna (Lieja, 1550-1595) # [[Antonietta Gonsalvus]] emakume bizarduna (Frantzia, 1572-?) # [[Arantza Ozaeta Cortázar]] arkitektoa (Madril 1982) # [[Victoria Rodríguez]] aktorea (Madril 1931-2020) # [[Pilar Eyre]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1947) # [[Teresa Ribera ]] politikaria (Madril 1969) # [[Carolina Maria de Jesus]] idazlea, poeta, kronista (Brasil 1914-1977) # [[Jane Barnell]] emakume bizarduna (AEB 1871-1951) # [[Alice Elizabeth Doherty]] emakume bizarduna ( AEB 1887-1933) # [[Annie Jones ]] emakume bizarduna ( AEB 1865-1902) # [[Krao Farini]] emakume bizarduna (Laos 1876-AEB 1926 19) # [[Josephine Clofullia]] emakume bizarduna (Suitza 1829-1875) # [[Pilar Pedraza]] idazlea, irakaslea (Toledo 1951) # [[Carmen Linares]] flamenko-abeslaria (Linares 1951) # [[María Pagés]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1963) # [[Ellen MacArthur]] nabigatzailea (EB 1976) # [[Aurora Vargas]] flamenko-dantzaria, kantaria ( Sevilla 1956) # [[Bernarda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1927-2009) # [[Fernanda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1923-2006) # [[La Serneta]] flamenko kantaria (Cádiz 1837-Utrera 1912) # [[Caroline van der Plas]] kazetaria, politikaria (Herbehereak 1967) # [[Marta plana]] Australiara eramandako emakumeak (1960-1963) # [[Arlette Farge]] historialari frantsesa (Charleville - 1941) # [[Bibia Pavard]] historialari frantsesa (1980) # [[Maddalena Casulana]] musikagilea (Italia, 1544-1590) # [[Lucinda Williams ]] egile abeslaria (AEB 1953) # [[Ivette Nadal ]] egile abeslaria, poeta (Bartzelona 1988) # [[Blanca Llum Vidal]] poeta (Bartzelona 1986) # [[Núria Martínez-Vernis]] poeta (Bartzelona 1976) # [[Montse Castellà]] egile abeslaria, aktibista (Tarragona 1976) # [[Rosa Regàs]] idazlea (Bartzelona 1933) # [[Georgina Regàs]] sukaldaria, idazlea (Bartzelona 1932-Girona 2022) # [[Carme Canela]] jazz-abeslaria (Bartzelona 1962) # [[Sheila Jordan]] jazz- abeslaria (AEB 1928) # [[Galina Balashova]] arkitektoa, diseinatzailea (Errusia 1931) # [[Urška Djukić]] zinema-zuzendaria, gidoilaria (Eslovenia 1986) # [[Asha Haji Elmi]] politikaria, aktibista (Somalia, 1962) # [[Joana Afonso]] diseinatzailea, ilustratzailea (Portugal 1989) # [[Cani Fernández Vicién]] abokatua (Cartagena 1963) # [[Mar Sodupe]] aktorea (Kanariak 1972) # [[Pepa Aniorte]] aktorea, abeslaria (Alacant 1972) # [[Toni Morillas]] politikaria, feminista (Jaen 1982) # [[Clementina Díez de Baldeón]] irakaslea, politikaria (Ciudad Real 1953) # [[Consuelo Rumí]] psikologoa, irakaslea, politikaria (Almeria 1957) # [[Anita Gutbrod]] igerilaria (Argentina 1903-1967) # [[Lita Tiraboschi]] igerilaria, irakaslea, idazlea (Argentina 1917-1972) # [[Pilar Geijo ]] igerilaria (Argentina 1984) # [[Lilian Harrison]] igerilaria (Argentina 1904-1993) # [[Enriqueta Agut Armer]] 2. errepublikako(Castelló, 1912-Mexiko, 1998) # [[Concepción Alfaya]] 2. errepublikako maistra (Madril, 1886-1945) # [[Elvira Navarro]] idazlea (Huelva, 1978) # [[Alba Carballal|Alva Carballal]] idazlea (Lugo, 1992) # [[Marie Equi]] medikua, aktibista (AEB,1872-1952) # [[Maria Baldó|María Baldó]] 2. Errepublikako maistra (Albacete, 1884-Toulouse, 1964) # [[María Braña de Diego|Maria Braña de Diego]] 2. Errepublikako maistra (Madril, 1912-2007) # [[Carmen Castilla Polo]] 2. Errepublikako maistra (Logroño, 1895-Madril, 1979) # [[Alba Sotorra Clua]] zinema zuzendaria (Reus, 1980) # [[Carmen Hermosín]] politikaria (Sevilla 1945) # [[Magdalena Valerio]] legelaria, politikaria (Caceres 1959) # [[Mar Moreno]] legelaria, politikaria, idazlea (Jaen 1962) # [[Teresa Jiménez Vílchez]] irakaslea, politikaria (Granada 1962) # [[Fuensanta Coves]] irakaslea, politikaria (Alacant 1961) # [[Irene García]] politikaria (Cádiz 1980) # [[Marina Vega]] espioia, nazi harrapatzailea (Cantabria 1924-Madril 2011) # [[Braulia Cánovas]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Murtzia 1920- Bartzelona 1993) # [[Conchita Ramos]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Lleida 1925-Frantzia 2019) # [[Alfonsina Bueno]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Zaragoza 1904- Frantzia1979) # [[Margoth Escobar]] Ingurumen eskubideak eta indigenen aldeko aktibista (Ekuador, 1954) # [[Mercedes Escribano Pérez]] Bigarren Errepublikako maistra (Valdeganga, 1888-Madril, 1958) # [[Carmen García del Diestro]] Bigarren Errepublikako maistra, pedagogoa (Santander, 1908-Madril, 2001) # [[Elsa López]] idazlea, poeta (Fernando Poo, 1943) # [[Elena Gallego Abad|Elena Gallego]] kazetaria, idazlea (Teruel, 1969) # [[Ana Vanessa Gutiérrez]] asturierazko idazlea (Mieres, 1980) # [[Elsa Fernández]] galizierazko idazlea (Buenos Aires, 1933-1964) # [[Avelina Valladares]] galizierazko idazlea (A Estrada 1825.1902) # [[Violeta Friedman]] aktibista, bizirik atera Auschwitzetik (Errumania 1930- Madril 2000) # [[Constanza Martínez Prieto]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Madril 1917-Bartzelona 1997)) # [[Laura Seco]] politikaria (Cádiz 1971) # [[María Teresa Fernández de la Vega]] magistratua, politikaria (Valentzia 1949) # [[Esperanza Oña]] politikaria (Sevilla 1957) # [[Nuria Espallargas]] ikertzailea (Bartzelona 1979) # [[Rosario de Velasco]] margolaria (Madril 1904-Bartzelona 1991) # [[Marga Gil Roësset]] eskultorea, ilustratzailea, poeta (Madril 1908- 1932) # [[Ángeles Santos Torroella]] margolaria (Girona 1911- Madril 2013) # [[Delhy Tejero]] margolaria (Zamora 1904- Madril 1968) # [[Lauren Bastide]] Frantziako kazetaria eta ekintzaile feminista (Orleans, 1980) # [[Lima Aafshid]] idazle eta poeta (Afganistan, ?) # [[Adelaide Estrada]] Mediku, zientzialari eta aktibista (Portugal, 1898-1979) # [[Martha P. Falconer]] Aktibista, gizarte-langilea (AEB, 1862-1941) # [[Tamara Alves]] artista, muralista, ilustratzailea, tatuatzailea (Portugal 1983) # [[Rada Akbar]] artista (Afganistan, 1988) # [[Maria Lucília Estanco Louro]] irakasle eta aktibista (Portugal, 1922-2018) }} ==='''Berriak 2023''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Toda Likona]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Mari Juan Mezeta]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Maria Perez Larrinaga]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Olatz Urkia]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Donostia, 1986) # [[Helena Barrenetxea]] ----'''SORTUA''' zestalaria (Durango, 2007) # [[María Flores]] ----'''SORTUA''' 1824an bere askatasuna lortu zuen esklabua (Eivissa, 1775-?) # [[Zorione Erezuma]] ----'''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1969) # [[Charo Roquero]] ----'''SORTUA''' historialaria (Donostia) # [[Maritxu Negelua]] ----'''SORTUA''' idazlea, pastoralgilea (Zuberoa, 1999) # [[Mari Tere Alberdi]] ef--'''SORTUA''' sukaldaria, tabernaria, aktorea (Berriz) # [[Fabiola Gutiérrez]] ----'''SORTUA''' idazle (Bolivia, 1989) # [[Carmen Castro Cardús]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako "zaintzaile" (Huesca, ?-1948) # [[Maider Galardi]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta ikerlaria (Lasarte-Oria, 1995) # [[Antoñita La Singla]] dantzaria (Bartzelona 1948) # [[La Sordita]] dantzaria (Cádiz XIX.mendea-XX.mendea) # [[Amal Aden]] idazle ekintzailea (1983, Somalia) # [[Iola Leal Riesco]] ingumenaren aldeko ekintzailea (Lugo, 1977) # [[Sol León]] dantzaria, koreografoa (Kordoba ç 1919) # [[Sara Lezana]] dantzaria (Madril 1948) # [[Cristina Llorente]] dantzaria, abeslaria, aktorea (Valladolid 1985) # [[Isabel Llull]] dantzaria, maistra (Palma 1946) # [[Sara Luzita]] dantzaria (Espainia 1922) # [[Bárbara Lys]] dantzaria (Balearrak 1946) # [[Claudia Salas]] aktoreak (Madril 1977) # [[Carlota Pereda]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1975) # [[Esther Cañadas]] modeloa (Albacete 1977) # [[Joselyn Brea]] kirolaria (Venezuela/Galizia 1994) # [[Donna Karan]] moda-diseinatzailea (AEB 1948) # [[Eva Copa]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Bolivia 1987) # [[Adrienne Avril de Sainte-Croix]] Frantziako filantropo eta feminista (1855 - 1936) # [[Zahra Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022 Kurdinstango irakaslea errepresaliatua (1990) # [[Layli]] BBCren 100 emakumeak 2022 Irango ekintzaile feminista errepresaliatua (2002) # [[Wegahta Gebreyohannes Abera]] BBCren 100 emakumeak 2022 Etiopiako langile humanitarioa (xxxx) # [[Victoria Baptiste]] BBCren 100 emakumeak 2022 Estatu Batuetako erizaina (xxxx) # [[Velmariri Bambari]] BBCren 100 emakumeak 2022 Indonesiako Sexu-indarkeriaren kontrako ekintzailea (1980) # [[Tamana Zaryab Paryani]] BBCren 100 emakumeak 2022 Afganistango kazetaria eta youtuberra (1997) # [[Alice Pataxó]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 2001) # [[Erika Hilton]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 1992) # [[Zahra Joya]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Agfanistan, 1992) # [[Velia Vidal]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Kolonbia, 1982) # [[Roza Salih]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Eskozia.1989) # [[Cecilia Patricia Flores Armenta]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Mexiko XX. mendea) # [[Mirta Nuñez]] espainaiko gerra zibilaren historialaria (Kuba, 1956) # [[Mirta Díaz-Balart]] Mirta Nuñezen ama eta Fidel Castroren lehenengo emaztea (Habana, 1928) # [[Jane Misme]] Kazetari eta feminista frantsesa (1865-1935) # [[Judith Heumann]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Filadelfia, 1947) # [[Asonele Kotu]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Hegoafrika, ? ) # [[Nathalie Becquart|Natahalie Becquart]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Frantzia, 1969) # [[Ida Holz]] informatikaria (Uruguai, 1935) # [[Simone Tebet]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil 1970) # [[Ferenice de Rodas]] ama (Grezia, K.a. 396-K.a. V. mendea) # [[Lashana Lynch]] aktorea (Londres 1987) # [[Giuseppa Barbapiccola]] filosofoa, poeta, itzultzailea (Italia, 1702-1740) # [[Taisia Bekbulatova]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Errusia, xxxx) # [[Suvada Selimović]] ekintzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Bosnia, 1965) # [[Shonda Rhimes]] gidoilaria, fil-zuzendaria (AEB 1970) # [[Beatrice Fihn]] arma-nuklearren aurkako aktibista ( Suedia 1982) # [[Tania Álvarez Yates]] kanoalaria (Pontevedra 1994) # [[Tania Fernández García]] kanoalaria (Lugo 1992) # [[Blanca Paloma]] abeslaria (Alacant 1989) # [[Alice Wonder]] abeslaria ( Madril 1998) # [[Olga Xirinacs]] idazlea (Tarragona 1936) # [[Bikimel]] kantautorea (Bartzelona 1976) # [[Luján Argüelles]] aurkezlea (Asturias 1977) # [[Virginia Díaz]] kazetaria (Madril 1974) # [[Kristina Berdínskikh]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina) # [[Kadri Keung]] moda-diseinatzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Hong Kong) # [[Leonor Ferrer Girabau]] delineatzailea (Bartzelona, 1894-1953) # [[Fatima Sheikh]] hezitzailea (India, 1831-1900) # [[Jana Zinkevytx|Iana Zinkevitx]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina, 1995) # [[Chanel Contos]] sexu-erasoen aurkako aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Australia) # [[Aye Nyein Thu]] mediku aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Birmania, 1996) # [[Judy Kihumba]] zeinu-hizkuntzako interpretea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Kenya) # [[Paula Púa]] gidoilaria (Valentzia 1992 # [[Minerva Piquero]] kazetaria (Asturias 1967) # [[Beatriz Pécker]] kazetaria (Madril 1955) # [[Luisa Alberca]] irrati-nobelagilea (C.Real 1920-Logroño 2006) # [[Vira Silenti]] aktorea (Italia 1931-2014) # [[Clementina Albéniz|Clementina Albeniz]] maistra errepublikarra (Madril, 1853-1946) # [[Ana Canalias Mestres]] maistra errepublikarra (Zaragoza, 1886-1934) # [[Angelina Colubret]] maistra errepublikarra (Badalona, 1910 -Torroella, 1998) # [[Isabel Esteban Nieto]] maistra errepublikar eraila (Palentzia, 1893-1936) # [[Sofia Polo Giménez]] maistra errepublikar eraila (Zaragoza, 1904-Palentzia, 1936) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra errepublikar eraila (Salamanca, 1893-Palentzia, 1936) # [[Samara Joy]] jazz abeslaria (AEB 1998) # [[Sarah Kane]] antzerkigilea (EB 1971-1999) # [[Toñi Salazar]] abeslaria (Badajoz 1963) # [[Encarna Salazar]] abeslaria (Badajoz 1961) # [[Lina Meruane]] Idazlea (Txile 1970) # [[Nelly Meruane]] aktorea, irakaslea (Txile1927-2018 19) # [[Teresa Laespada]] ikertzailea (Bilbo 1965) # [[Ana Santos Aramburo]] liburuzaina (Zaragoza 1957) # [[Glòria Pérez-Salmerón]] liburuzaina (Bartzelona 1958) # [[Susana Fortes]] idazlea (Pontevedra 1959) # [[Ana Belén Fortes]] idazlea (Pontevedra 1967) # [[Genara Fernández García|Genera Fernández Garcia]] maistra fusilatua (León, 1903-1941) # [[Josefa García Segret|Josefa Garcia Segret]] maistra errepublikarra (Tui, 1900-Oliveros, 1986} # [[Gertrudis Ríos Marín|Gertrudis Rios Marín]] torturatu eta exekutatuko maistra (Cádiz, 1901-1936) # [[Benita Gil]] maistra erbesteratua (Teruel, 1913-Praga, 2015) # [[Carmen Hombre Ponzoa|Carmen Hombre Pouzoa]] maistra fusilatua (Cádiz, 1898-1936) # [[Elisa López Velasco]] maistra berritzailea (Málaga, 1884-1936??) # [[Sirisha Bandla]] BBCren 100 emakumeak 2022, ingeniari aeronautikoa (India 1988) # [[Nazanin Zaghari-Ratcliffe]] BBCren 100 emakumeak 2022, iraniar-britaniar hiritarra (Tafresh 1978) # [[Narges Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022, eskubideen aldeko ekintzailea (Persia 1972) # [[Palmira Pla Pechovierto]] maistra, pedagogoa eta polikaria (Teruel, 1914-Castlló, 2007) # [[Emilia Elias Herrando|Emilia Elias Herrando]] maistra, pedagogoa (Madril, 1898 - Mexiko, 1976) # [[Veneranda Manzano]] maistra, politikaria, erbesteratua (Asturias, 1893-1992) # [[Guillermina Medrano]] maistra eta politikaria (Albacete, 1912-Valencia, 2005) # [[Marguerite Durand (feminista)]] kazetari, aktore, politikari eta feminista frantsesa (1864 - 1936) # [[Jane Rigby]] BBCren 100 emakumeak 2022 Astrofisika estatubatuarra (EEUU, XXXX) # [[Iryna Kondratova]] BBCren 100 emakumeak 2022 Anestesiologa eta pediatra (Ukrania, XXXX) # [[Constance Tipper]] metalurgikaria (Erresuma Batua, 1894-1995) # [[Johanna Döbereiner]] ingeniari agronomoa (Brasil, 1924-2000) # [[Txell Alarcón]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 2003) # [[Maider Castellano]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2003) # [[Gregoria Canelo de Paredes]] 'chinato' dialekto hiztuna (Caceres 1861-1917) # [[Marina Ortiz de Zárate]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 1999) # [[Chatrice White]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Ana Laverón]] aeronautiko ingeniaria(Espainia XX. mendea) # [[Isaura Clavero]] 1. emakume aeronautiko ingeniaria (Vigo XX. mendea) # [[Parinoush Saniee]] idazlea (Iran 1949) # [[Elena Barraquer Compte]] oftalmologoa (Bartzelona 1954) # [[Jimena Quirós]] 1. emakume ozeonografoa (Almeria 1899-Madril 1983) # [[Isabelle Junot]] aktorea (AEB 1991) # [[Tamara Falcó]] moda-diseinatzailea (Madril 1981) # [[Micaela Navarro]] politikaria (Jaen 1956) # [[Ibijoke Faborode]] BBCren 100 emakumeak 2022, politikaria (Nigeria XX. mendea) # [[Gohar Eshghi]] BBCren 100 emakumeak 2022, ekintzailea (Iran 1946-2002) # [[Fatima Amiri]] BBCren 100 emakumeak 2022, ikaslea (Afganistan, 2005) # [[Carmen Muñoz Manzano]] Bigarren Errepublikako maistra eta idazlea (Cáceres, 1906-Coruña, 2002) # [[Carmen García de Castro]] Bigarren Errepublikako maistra eta pedagogoa (Almería, 1886-1969) # [[Isabel González Turmo]] antropologoa (Espainia XX. mendea) # [[Elvira Álvarez de Ceballos]] dama (Espainia XIV. mendea -1372) # [[Difficult Women]] emakume kabareta (Australia) # [[Mehreen Faruqi]] politikaria (Pakistan 1963) # [[Katarina Zec]] saskibaloi jokalaria (Serbia 1997) # [[Mariana Barassi]] film-zuzendaria (Argentina 1977) # [[Vic Echegoyen]] idazlea (Madril 1969) # [[Claudia Zapata]] historialaria (Txile 1975) # [[Christiane Félip Vidal]] idazlea (Frantzia 1950) # [[Katherine Kurtz]] idazlea (AEB 1944) # [[Juana Ontañón eta Valiente|Juana Ontañon y Valiente]] Bigarren Errepublikako maistra (Madril, 1886-Mexiko, 1972) # [[Wally Funk]] astronauta (AEB 1939) # [[Ida Ørskov]] bakteriologoa (Danimarka 1922- 2007) # [[Alice Lee]] matematikaria (EB 1858-1939) # [[Elizabeth Scott]] matematikaria (AEB 1917-1988) # [[Ainhoa Achutegui]] zuzendari artistikoa ( Venezuela 1978) # [[Akwaeke Emezi]] idazlea (Nigeria 1987) # [[Leia Dongue]] saskibalio jokalaria (Mozambike 1991) # [[Mónica Bruckmann]] soziopolitologoa (Peru XX. mendea) # [[Claude Ber]] poeta (Frantzai 1948) # [[Nadia Yala Kisukidi]] filosofoa (Belgika 1978) # [[Ana Carrique]] musikagilea ( Argentina 1964) # [[Cristina Montserrat Hendrickse]] abokatua, irakaslea (AEB 1964) # [[Kristina Higgins]] saskibaloi jokalaria (AEB 1994) # [[Joy Alexis Brown-Adams]] saskibaloi jokalaria (Guyana 1993) # [[Dona Tututa]] piano-jolea (Cabo Verde 1919-2014) # [[Yolanda Morazzo]] poeta (Cabo Verde 1927-Lisboa 2009) # [[Tuna Mascarenhas]] kimikaria, aktibista, 1. dama (Cabo Verde 1944-2009) # [[Kate Asabuki]] aktore pornoa (Tokio 1962) # [[Celina Pereira]] abeslaria, kontalaria (Cabo Verde 1940-Lisboa2020) # [[Athaliah Molokomme]] fiskala (Botswana 1959) # [[Constance Cummings-John]] politikaria (Sierra Leona 1918-Londres 2000) # [[Aspásia Camargo]] politikaria (Brasil, 1946 19) # [[Rachael Blackmore]] Jokey-a (Irlanda 1989) # [[Lívia Járóka]] 1. emakumezko ijito eurodiputatua (Hungaria 1974) # [[Clare Marie Hodges]] AEBko 1. emakumezko basozaina (AEB 1890-1970) # [[Consuelo González Ramos]] kazetaria, erizaina, feminista (Zamora, 1877-Madril, 1956) # [[Esperanza Rodríguez Cerdán]] Bigarren Errepublikako maistra erbesteratua (Madril, 1892-Valentzia,1984) # [[Rosa Roig]] Bigarren Errepublikako maistra (Tarragona, 1890-Bartzelona, 1969) # [[Pilar Salvo Giménez|Pilar Salvo]] Bigarren Errepublikako maistra fusilatua (Zaragoza, 1889-1936) # [[Amalia Torrijos]] Bigarren Errepublikako maistra eta alkatea (Sevilla, 1911- ???) # [[Ekaterina Lermontova]] Paleontologoa (SESB, 1889-1942) # [[Eva Mameli Calvino]] Botanikaria (Italia, 1886-1978) # [[Heike Freire]] filosofoa, aktibista (Espainia, ??) # [[Sabrina Sánchez]] kazetaria, sexu langilea (Mexiko 1981) # [[Karine Espineira]] soziologoa, trans ekintzailea (Txile 1967) # [[Nadia Ferreira]] modeloa, enpresaburua (Paraguai 1999) # [[Elena Sánchez Caballero]] kazetaria (Madril 1957) # [[Pilar Martín Fernández]] immunologia ikertzailea (Madril 1973) # [[Maruja Torres]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1943) # [[Nya de la Rubia]] abeslaria, aktorea (Sevilla 1986) # [[Aryna Sabalenka]] tenislaria (Bielorrusia 1998) # [[Aliaksandra Sasnovih]] tenislaria (Bielorrusia 1994) # [[Lucia Stecher]] ikertzailea (Txile XX. mendea) # [[Elena Oliva]] soziologoa, ikertzailea (Txile 1982) # [[Gendengarjaa Baigalimaa]] onkologoa (Mongolia XX. mendea) # [[Elena Moreno Zaldibar]] saskibaloi jokalaria (Donostia 1959) # [[Tanaya Mechelle Atkinson]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Kinu Nishimura]] ilustratzailea (Japonia 1969) # [[Asunción Linares]] paleontologoa (Granada, 1921-2005) # [[Sylvie Denis]] idazlea # [[Marguerite Durand (hizkuntzalaria)]] hizkuntzalarieta fonetikalari frantziarra (1904) # [[Jeanne Chauvin]] abokatu eta feminista frantsesa (1862-1926) # [[Soraya Prieto Fernández]] kimikaria (Gasteiz 1979) # [[Maimouna Diarra]] saskibaloi jokalaria (Senegal 1991) # [[Esther Yáñez González - Irun]] Armadako 1. emakumea eta gerra ontzi kapitaina (Cádiz 1971) # [[María José Escalona]] informatikaria (Sevilla 1976) # [[Helena Viñes]] ekonomialaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Jesús Almazor]] Telekomunikazio ingeniaria, CEO ( Brtzelona 1970) # [[Karen Gaines]] ziberdefentsan aditua, CEO (XX. mendea) # [[Silvia Albert Sopale]] aktore, zuzendari (Donostia 1976) # [[Midi Achmat]] LGTB aktibista (Hegoafrika, 1964) # [[Shiva Nazar Ahari]] giza eskubideen aldeko aktibista (Irán, 1984) # [[Leoncia Gómez Galán]] zerbitzaria, 'vocera' (Caceres 1903-1986) # [[Irma Estrada Silva]] autodefentsa irakaslea (El Salvador ?) # [[Anália de Victória Pereira]] politikaria ( Angola 1941-2009) # [[Belita Palma]] abeslaria (Angola 1932-1988) # [[Luzia Inglês Van-Dúnem]] politikaria (Angola 1948) # [[Margarida Rosa da Silva Izata]] diplomazialaria (Angola 1958) # [[Ana Clara Guerra Marques]] dantzaria (Angola 1962) # [[Luísa Rogério]] kazetaria (Angola 1967) # [[Lourdes Van-Dúnem]] musikaria (Angola 1935-2006) # [[Arlete Leona Chimbinda]] politikaria, irakaslea (Angola 1960) # [[Silvia Lutucuta]] Kardiologoa, ministroa (Angola 1968) # [[Josefa Sacko]] agronomoa, enbaxadorea (Angola XX. mendea) # [[Vera Daves]] ekonomialaria, ministroa (Angola 1984) # [[Catherine Austin Fitts]] bankaria (AEB 1950) # [[Marjorie Rice]] matematikaria (AEB, 1923-2017) # [[Liliana Colanzi]] idazle eta editorea (Bolivia, 1981) # [[Magela Baudoin]] idazle (Bolivia, 1973) # [[Trementinaireak]] sendatzeko produktu naturalen saltzaile ibiltariak (Katalunia XIX. mendea-XX. mendea) # [[Eloísa del Pino Matute]] zientzialari soziala, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[María Luisa López Grigera]] filologoa (Coruña 1926) # [[Paula Dapena Sánchez]] futbolaria (Pontevedra 1996) # [[ASPEGI elkartea]] emakume profesionalena, enpresariena (Gipuzkoa 1998) # [[Sari Arponen]] medikua (Finlandia 1977) # [[Carolina Iglesias]] umoregilea, gidoilaria, youtuberra (Coruña 1993) # [[Berta Collado]] kazetaria, aurkezlea (Toledo 1979) # [[Yola Mamani]] komunikatzailea (Bolivia, 1984) # [[Hélène Dutrieu]] txirrindulari, hegazkinlari (Belgika-Frantzia, 1877-1961) # [[Virginia Ayllón]] idazle (Bolivia, 1958) # [[Begonya Pozo]] idazlea (Valentzia 1974) # [[Carmelina Sánchez-Cutillas]] idazlea (Madril 1921- Valentzia 2009) # [[Beatriu Civera]] idazlea (Valentzia 1914-1995) # [[Ana María Ibars]] idazlea, maistra (Valentzia 1892-1965) # [[Raquel Payá]] pedagogoa (Valentzia 1919-1972) # [[Alison Spedding]] antropologoa (Ingalaterra/Bolivia, 1962) # [[Margaret W. Rossiter]] emakumeen historialaria ( AEB 1944) # [[Maria Beneyto]] idazlea, poeta (Valentzia 1925-2011) # [[María Villén]] 2. Errepublikako maistra (Burgos 1871-Valentzia 1961) # [[Lindaura Anzoátegui]] idazle (Bolivia, 1846-1898) # [[Yolanda Bedregal]] poeta (Bolivia, 1913-1999) # [[María Virginia Estenssoro]] poeta (Bolivia, 1902-1970) # [[Hilda Mundy]] poeta (Bolivia, 1912-1980) # [[Concha Peña Pastor]] bigarren errepublikako maistra eta abokatua (Ciudad Real, 1906-Panama, 1960) # [[Elpidia Polo Ovejas]] bigarren errepublikako maistra errepresaliatua (Valladolid, 1890-Madrid, 1988) # [[Carmen Valero Gimeno]] bigarren errepublikako maistra eta pedagogo errepresaliatua (Silla, 1893-1962) # [[Rosa Menéndez]] zientzialaria, 1. emakumea CSIC burua (Asturias 1956) # [[Dulceida]] interneteko ospetsua (Bartzelona, 1989) # [[Juana Macías]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1971) # [[Brisa Fenoy]] musikaria, DJ, modeloa (Cádiz 1991) # [[María Vargas Montoya]] enologoa (Haro 1971) # [[María Vargas Fernández]] flamenko abeslaria (Cádiz 1947) # [[Laura Alonso Cancho]] poeta (Santander 1978) # [[Dina Abouzeid Sariñena]] badminton entrenatzailea (Zaragoza 1979) # [[Agostina Burani]] saskibaloi jokalaria ( Argentina 1991) # [[Carmen Ybarra Careaga]] enpresaburua, markesa (Espainia 1963) # [[María José Álvarez Mezquíriz]] EULEN enpresaburua (Bilbo 1957) # [[Margaret H. Wright]] matematikaria (AEB, 1944) # [[Katharine Way]] fisikaria (AEB, 1902-1995) # [[Paola Velasco Pinedo]] Boliviako 1. emakume piloto komandantea (1988) # [[Xian (aktibista)]] LGTB aktibista (Txina, ?) # [[Laura Hojman]] gidoilaria, film zuzendaria (Sevilla 1981) # [[Bibisara Assaubayeva]] xake jokalaria (Kazakhstan 2004) # [[Anne L'Huillier]] fisika atomikoko irakaslea (Frantzia/Suedia 1958) # [[Tamara Rojo]] datzaria, koreografoa (kanada/Espainia 1974) # [[Elena S. Sánchez]] kazetaria (Toledo 1979) # [[Patricia Pardo]] kazetaria (Galizia 1983) # [[Sonsoles Ónega]]kazetaria, idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Ónega]] kazetaria (Madril 1975) # [[Tatiana Afanásieva]] matematikari eta fisikaria (Ukraina-Herbereheak, 1876-1964) # [[Lilli Suburg]] kazetaria (Estonia, 1841-1930) # [[Esther Szekeres]] matematikaria (Hungaria-Australia, 1910-2005) # [[Irene Falcón|Irene Falcon]] kazetaria, Dolores Ibarruriren idazkaria (Madril, 1907-1999) # [[Enriqueta O'Neill|Enriqueta O´Neill]] aktore eta idazlea (Madril, 1909-Bartzelona, 1972) # [[Encarnación Fuyola Miret]] Bigarren errepublikako maistra (Huesca, 1907-Mexiko, 1982) # [[Anoka Primrose Abeyrathne]] kontserbazionista, gizarte ekintzailea (Sri Lanka, 1991) # [[Mar Abad]] kazetaria (Almeria 1972) # [[Marion Koopmans]] albaitaria, birologoa (Herbehereak 1956) # [[Carme Valls]] mediku eta politikaria (Bartzelona,' 1945) # [[Anne Anderson]] ilustratzailea (Eskozia, 1874 - 1930) # [[Eva Furnari|Eva Furmari]] ilustratzailea (Erroma, 1948) # [[Matilde Hidalgo]] mediku, poeta, sufragista (Ekuador 1889-1974) # [[Eva Soriano]] komediantea, aurkezlea (Tarragona 1970) # [[Cecilia Ansaldo]] idazlea (Ekuador 1949) # [[Melissa Lucio]] heriotza zigor polemikoan kondenatua (AEB 1968) # [[Carmen Barbarà]] komikigilea eta irudigilea (Bartzelona, 1933) # [[Amelia Bauerle|Amelia Banerle]] komikigilea (Londres, 1873-1916) # [[Pauline Baynes]] liburu ilustratzailea (Sussex, 1922-2008) # [[ Pamela Adie]] LGBT aktibista (Nigeria, 1984) # [[ Christine Ahn]] Bakearen aldeko aktibista (Hego Korea, XX. mendea) # [[Celia Viñas]] poeta, pedagogoa (Lleida-Almeria, 1915-1954) # [[Chipita Rodriguez]] heriotza zigorrez urkatua eta 100 urtera barkatua (AEB 1799-1863) # [[Elsa Beskow]] idazlea eta ilustratzailea (Suedia, 1874-1953) # [[Mary Agnes Chase]] botikaria eta ilustratzailea (EEBB, 1869-1963) # [[María Conejo]] ilustratzailea (Mexiko, 1958) # [[Eréndira Derbez]] ilustratzailea, idazlea (Mexiko, 1991) # [[Kate Greenaway]] ilustratzailea, idazlea (Londres, 1846-1901) # [[Elizabeth Shippen Green]] ilustratzailea (EEBB, 1871-1954) }} ==='''Berriak 2023''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Elorriaga]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Busturia, 1980) # [[Aiora Zabala]] ----'''SORTUA''' zientzialaria (1982) # [[Alazne López]] --ef'''SORTUA''' dantzaria (Bilbo, 1993-Alemania, 2015) # [[Ana Borderas]] ef--''SORTUA''' kazetaria, irrati-esataria (Eibar, 1962) # [[Anna Fernandez de Paco]] ef--'''SORTUA''' zinemagilea (Bartzelona, 1981) # [[Belén Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1937-1982) # [[Berenice Lopez Reyes]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Mexiko, 1989) # [[Bonifacia Zuazola]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1915-2012) # [[Consuelo Osa]] efef'''SORTUA''' erraketista Mutriku (1922-2015) # [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1939-1940) # [[Eladia Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1942-1997)) # [[Garbiñe Balerdi]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1935) # [[Garbiñe Ortega]] ----'''SORTUA''' zinema komisarioa (Gasteiz, 1981) # [[Gloria Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1922) # [[Ignacia Idoate Iragui]] efef'''SORTUA''' moja (Orikain, 1900 - Madril, 1975) # [[Iñasi Illarramendi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Zarautz, 1919-2005) # [[Josefa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Juncal Alzugaray]] ef--'''SORTUA''' Fisioterateupa eta asmatzailea (Bilbo, 1981) # [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]] efef'''SORTUA''' moja (Azpeitia, 1975- Madril, 1958) # [[Koldobike Gezala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Lezo, 1917) # [[Marcelina Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Margarita Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1925-Fuengirola, 2019) # [[Mari Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Anoeta, 1929 -Mexiko, 1986) # [[Maria Josefa Navascues]] efef'''SORTUA''' erraketista (Errenteria, 1924-2011) # [[Maria Teresa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1925) # [[Mercedes Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1928) # [[Mercedes Zubikaray]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1920-1983) # [[Merche Olabe]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1957) # [[Milagros Uranga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mutriku, 1918-1992) # [[Pilar Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1926-1945) # [[Rafaela Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1926-213) # [[Saelia Aparicio]] ----'''SORTUA''' artista (Valladolid, 1982) # [[Victoriana Aizpuru]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Errezil, 1919) # [[Zornotzako Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1938-1947) # [[Ada Hitchins]] kimikaria (Ingalaterra, 1891-1972) # [[Adèle Esquiros]] Frantziako idazle eta kazetari feminista (1819-1886) # [[Africa González Fernández]] medikua, inmunologoa (Madril 1962) # [[Agrippina Vagánova]] ballet-maistra (Errusia, 1837-1951) # [[Aïcha Chenna]] emakume eskubideen aktibista (Maroko 1941-2022) # [[Aída Gómez]] dantzaria (Madril, 1967) # [[Aida Pierce]] komediantea (Mexiko, 1956) # [[Ainhoa Sanz Rodríguez|Ainhoa Sanz]] mendi korrikalaria (Urretxu, 1989) # [[Alba Gutiérrez]] dantzaria, aktorea ( Madril 1994) # [[Alice H. Parker]] asmatzailea (EEBB 1895-1920) # [[Alicia Barrié]] vedettea (Txile 1915- AEB 2002) # [[Alicia Vignoli]] vedettea (Lima 1911-Argentina 2005) # [[Almudena Ariza]] korrespontsala (Madril, 1963) # [[Alyson Eckmann]] aktorea (AEB 1990) # [[Amalia Iglesias]] idazlea, poeta (Menaza, 1962) # [[Ana Goya]] dantzaria, aktorea (Iruñea 1962) # [[Ana José Cancio]] kazetaria (Palentzia 1960) # [[Ana Orantes]] genero-indarkeriaren biktina (Granada 1937-1997) # [[Ana Rujas]] aktorea (Madril 1989) # [[Angela Burdett-Coutts]] filantropoa, pintura-bildumagilea (Londres, 1814-1906) # [[Ángela T. Leiva Sánchez]] botanikaria (Kuba 1948-2014) # [[Àngels Ribé]] artista kontzeptuala (Bartzelona 1943) # [[Anna Jaclard]] Errusiar sozialista eta feminista iraultzailea (1843 - 1887) # [[Anna Maurizio]] biologoa (Suitza 1900-1993) # [[Annie Oakley]] tiratzailea (AEB, 1860-1926) # [[Antonia Gimeno Travesset]] saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (Bartzelona, 1941) # [[Antonia Torre Yela]] 14. arrosa. Fusilatua (Madril, 1922-1940) # [[Asha Lul Mohamud Yusuf]] poeta (Somalia, XX. mendea) # [[Azucena Hernández]] aktorea (Sevilla 1960-Guadalajara 2019) # [[Barbara Navarro]] legelaria, CEO (Madril 1974) # [[Bélgica Adela Mirabal]] biziraun zuen Mirabal ahizpa bakarra (Dominikar Errepublika, 1925-2014) # [[Belle Starr]] Mendebaldeko bidelapurra (AEB, 1848-1889) # [[Beth (abeslaria)]] (Bartzelona 1981) # [[Bianca Ceva]] erresistentziaren kidea (Italia, 1897-1982) # [[Blanche Lefebvre]] 1871ko Parisko Komunako ekintzailea # [[Carmen Amaya]] dantzaria (Bartzelona, 1918-1963) # [[Carmen Iglesias]] historialaria (Madril 1942) # [[Carmen Olmedo Checa]] politikaria (Malaga 1949-2015) # [[Carmen Ruiz-Tilve]] idazlea (Oviedo 1941) # [[Carol-Ann Duffy]] poeta (E.B. 1955) # [[Catherine Allard]] dantzaria (Belgika/Katalunia, 1960) # [[Cathy Hackl]] futurista teknologikoa ( XX. mendea) # [[Cecilia Bartolomé]] film-zuzendaria (Alacant 1940) # [[Celia Correas de Zapata]] idazlea (Argentina 1933-AEB 2022) # [[Charo (abeslaria)]] dantzaria, aktorea (Murtzia 1941-) # [[Claire Démar]] kazetari eta feminista frantziarra (1799-1833) # [[Clara Jiménez Cruz]] kazetaria (Madril 1989) # [[Claude-Hélène Perrot]] historialaria (Frantzia 1928-2019) # [[Claudia Piñeiro]] idazlea (Argentina 1960) # [[Colette Rabaté]] hispanista (Frantzia 1950) # [[Cristina Olea]] korrespontsala (Vigo, 1982) # [[Dalila Ennadre]] zinema-zuzendaria (Maroko 1966- Paris 2020) # [[Dalilah]] dantzaria (Madril 1936-2001) # [[Danica McKellar]] Matematikaria, aktorea (AEB, 1975) # [[Daniela Blume]] kazetaria (Mataro 1990) # [[Daphne Oram]] musikagilea (Erresuma Batua, 1925-2003) # [[Daria Bertolani Marchetti]] erresistentziaren kidea (Italia, 1919-1994) # [[Delia del Carril]] margolaria (Argentina, 1884-1989) # [[Désirée Gay]] kazetari eta feminista frantziarra (1810-1890) # [[Diana Vishneva]] dantzaria (Errusia, 1976) # [[Dolores Medio]] idazlea (Oviedo 1911-1996) # [[Dolors Comas]] antropologoa eta politikaria (Bartzelona, 1951) # [[Dorothy E. Smith]] antropologoa (E.B 1946-Kanada 2022) # [[Dorothy Pitman Hughes]] aktibista (AEB 1938-2022) # [[Drucilla Cornell]] filosofoa (AEB 1950-2022) # [[Edith Checa]] kazetari, irrati-esatari (Sevilla, 1957-Madril, 2017) # [[Elda Emma Anderson]] fisikaria (AEB, 1899-1961) # [[Elena González Iglesias]] dantzaria, aktorea (Asturias 1991) # [[Elena Quiroga]] idazlea (Santander 1921-Coruña 1995) # [[Elizabeth Gertrude Britton]] botanikaria, briologoa (AEB, 1858-1934) # [[Elvira Andrés]] dantzaria (Espainia, 1958) # [[Elvira Godás]] maistra errepublikarra (Katalunia, 1917-2015) # [[Elvira Roca Barea]] idazlea (Malaga 1966) # [[Enedina Alves Marques]] ingeniari zibila (Brasil, 1913-1981) # [[Erika Martínez]] poeta (Jaen, 1979) # [[Ernestina Otero]] maistra (Pontevedra 1890-1956) # [[Eugenia Balcells]] artista bisuala (Bartzelona 1943) # [[Eva Ortega Paíno]] kimikaria, ikertailea (Madril, 1972) # [[Felicita Ferrero]] erresistentziaren kidea (Italia, 1899-1984) # [[Filomena Dato]] poeta, idazlea (Galizia, 1856-1926) # [[Flor de Torres Porras]] fiskala (Almeria 1961) # [[Flora Philip]] matematikaria (Erresuma Batua 1865-1943) # [[Florence Parpart]] asmatzailea (EE.BB. 1856- ?) # [[Florencia Pérez Padilla]] dantzaria (Sevilla 1918-Madril 2000) # [[Frances Haugen]] datu-ingeniaria, informatzailea (AEB 1980) # [[Francesca Gargallo]] filosofoa, idazlea (Italia 1956- Mexiko 2022) # [[Gabriela Bravo]] fiskala, politikaria (Valentzia 1963) # [[Gemma Pasqual i Escrivà|Gemma Pasqual i Escrivá]] katalanez idazten duen idazlea (Valentzia, 1967) # [[Gertrud Woker]] biokimikaria (Suitza, 1878-1968) # [[Ginetta Sagan]] erresistentziaren kidea (Italia, 1925-2000) # [[Gloria Leyland]] dantzaria, esataria (Argentina, XX.mendea) # [[Godeliève Mukasarasi]] gizarte langilea, aktibista (Ruanda 1959) # [[Grace Nichols]] poeta (Guyab 1950) # [[Helen Pickett]] koreografoa (AEB,?) # [[Helena Corbellini]] idazlea (Uruguai 1959) # [[Helena Cortesina]] dantzaria, zinegile aitzindaria (Valentzia 1903-Buenos Aires 1984) # [[Ina Grafl]] botanikaria (Suitza 1915-1970) # [[Irene Rice Pereira]] artista (AEB 1902-Marbella 1971) # [[Isabel Pérez Montalbán]] poeta (Córdoba, 1964) # [[Isla Correyero]] idazlea, poeta (Cáceres, 1957) # [[Jamie Dantzscher]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Josefina Triguero Agudo]] Espainiako 1.emakume epailea (Madril 1946-2022) # [[Joyce Lussu]] erresistentziaren kidea (Italia, 1912-1998) # [[Juana la Macarrona]] dantzaria (Cádiz 1870-Sevilla 1947) # [[Júlia Creus Garcia]] dantzaria, aktorea (Tarragona 1994) # [[Julia Manzanal Pérez]] aktibista errepublikanoa (Madril, 1915-2012) # [[Julia Reichert]] dokumental-zuzendari (AEB 1946-2022) # [[Kae Tempest]] poeta, abeslaria (Inglaterra, 1985) # [[Kathryn Woolard]] hizkuntza-antropologoa (AEB 1950) # [[Kenita Placide]] aktibista (Santa Luzia 1978) # [[La Chunga]] dantzaria (Marseilla, 1938) # [[La Malena (dantzaria)]] (Cádiz 1877-Sevilla 1956) # [[Laura Escanes]] modeloa (Bartzelona 1996) # [[Laura Palmés]] kazetaria (Bartzelona, 1954-2011) # [[Laura Pinillos]] vedettea (Espainia 1900-Madril 1970) # [[Lina Merlin]] erresistentziaren kidea (Italia, 1887-1979) # [[Lola Greco]] dantzaria, koreogarfoa (Madril 1964) # [[Louisa Aldrich-Blake]] medikua (Chingford, 1865 – 1925) # [[Louise Colet]] Frantziako olerkaria (1810-1876) # [[Lourdes García Campos]] kazetaria (Madril 1975) # [[Lucero Tena]] dantzaria,kriskitin jotzailea (Mexiko, 1938) # [[Lucy Weston Pickett]] kimikaria (AEB, 1904-1997) # [[Luisa Esteso]] aktore komikoa (Valentzia 1906- Madril1986) # [[Luisa Isabel Álvarez de Toledo]] dukesa eta idazlea (Estoril, 1936-Sanlúcar de Barramenda, 2008) # [[Lupe Serrano]] dantzaria (Txile, 1930) # [[Manuela Garín Pinillos]] matemtikaria (Asturias-Mexiko, 1914-2019) # [[Manuela Manzanares]] arbista, idazlea (Ciudad Real 1910 -AEB 2004) # [[Margarita García Robayo]] idazlea (Kolonbia 1980) # [[Marguerite Williams]] geologoa (AEB, 1895-1991) # [[María Alaniako]] enperatriza (Georgia1050-Bizanzio 1118?) # [[Maria Branyas Morera]] superehunurtekoak (San Frantzisko/Katalunia 1907) # [[María Cabrera]] akrobata, lehenengo emakume ijito ezaguna espainian (1467-Guadalajara, 1527) # [[Maria Cosway]] artista (Italia 1760 -1838) # [[María Eloy-García|María Eloy-Garcia]] idazle, poeta (Málaga, 1972) # [[María Ignacia Rodríguez de Velasco]] aktibista (Mexiko, 1778-1850) # [[María López García]] hockey-jokalaria (Asturias 1990) # [[María Muñoz]] irrati-esataria (Argentina 1968-2003) # [[Maria Ossowska]] Filosofoa (Varsovia, 1896-1974) # [[María Peláe]] kantautorea (Malaga 1990) # [[María Teresa Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1935-1960) # [[Marie Guy-Stéphan]] dantzaria (Paris 1818-1873) # [[Marina Semiónova]] dantzaria (Errusia, 1908-2010) # [[Mariola Cubells]] kazetaria (Valentzia 1967) # [[Marjorie Hyams]] jazz musikaria, bibrafonista (AEB 1920-2012) # [[Marsha Blackburn]] politikaria (AEB 1952) # [[Marta Agudo]] poeta (Madril, 1971) # [[Maruchi Fresno]] aktorea (Madril 1916-2003) # [[Mercedes Ballesteros]] idazlea ( Madril 1913-1995) # [[Mercedes Gaibrois de Ballesteros]] historialaria (Paris 1891-Madril 1960) # [[Mercedes Marrero]] saskibaloi jokalaria eta nabigazio kapitaina (San Cruz Tenerifekoa, 1961) # [[Mercedes Olivera Bustamante]] antropologoa (Mexiko 1934-2022) # [[Milagros Calvo]] epailea (Valladolid 1947) # [[Minerva Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1926-1960) # [[Mireia Sentís]] idazlea (Bartzelona 1947) # [[Miriam Reyes]] poeta (Ourense, 1974) # [[Mónica Moro]] publizista, zuzendari-nagusia (Madril, 1974) # [[Montserrat Domínguez]] kazetaria (Madril 1963) # [[Montserrat Galcerán]] aktibista (Bartzelona, 1946) # [[Montserrat Soliva Torrentó]] zientzialaria (Katalunia, 1943-2019) # [[Nannette Streicher]] musikagilea, piano-jolea (Alemania 1769-Austria1833) # [[Natalia Bessmértnova]] dantzaria (Mosku 1941-2008) # [[Natalia LL]] artista (Polonia 1937-2022) # [[Natalia Makarova]] dantzaria (Errusia, 1940) # [[Nina Timofeeva]] dantzaria (Errusia 1935-Israel 2014) # [[Noemí Galera]] OT zuzendaria (Bartzelona 1967) # [[Noni Benegas]] idazlea (Argentina 1951) # [[Norma Barbolini]] erresistentziaren kidea (Italia, 1922-1993) # [[Núria Bendicho Giró|Nuria Bendicho]] idazlea (Bartzelona, 1995) # [[Nuria Oliver]] telekomunikazio ingeniaria (Alacant 1970) # [[Odette Roy Fombrun]] sufragista (Haiti 1917-2022) # [[Olga Lepeshínskaya]] dantzaria (Errusia 1941-2008) # [[Olga María Ramos]] kupletista, musikagilea (Madril 1947) # [[Olga Ramos (abeslaria)]] (tenerife, 1932) # [[Olga Ramos (aktorea)]] kupletista (Badajoz 1918-Madril 2005) # [[Paloma del Río]] kazetaria (Madril 1960) # [[Pastora Galván]] dantzaria (Sevilla 1980) # [[Patria Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1924-1960) # [[Patricia Guerrero (dantzaria)]] (Granada 1990) # [[Patrizia Reggiani]] hiltzailea (Italia, 1948) # [[Pilar de la Oliva]] epailea (Valentzia 1956) # [[Radhya Al-Mutawakel]] Giza eskubide aktibista (Yemen 1967) # [[Ramona Maneiro]] aitzindaria (Coruña, 1961) # [[Rosa Durán]] dantzaria (Cádiz 1922-Madril 1999) # [[Rosario Guerrero]] dantzaria (Madril XIX. mendea-1960) # [[Rosemary Radford Ruether]] filosofoa (AEB 1936-2022) # [[Rossana Rossanda]] erresistentziaren kidea (Italia, 1924-2020) # [[Sabela Arias Castro]] historietagilea (Lugo, 1969) # [[Sara Rancaño]] korrespontsala (Bartzelona, 1984) # [[Sarah Mardini]] igerilaria, errefuxiatuen aldeko aktibista kriminalizatua (Siria, 1995) # [[Shadi Sadr]] abokatu, aktibista (Iran 1974) # [[Sharon Presley]] psikologoa (AEB 1943-2022) # [[Silvia Barrera Ibáñez]] zibersegurtasun aditua, kriminologoa (Madril 1977) # [[Soledad Antelada Toledano]] hackerra (Argentina 1977) # [[Soledad Cazorla]] fiskala (Lareche 1955-Madril2015) # [[Sophie Freud]] psikologoa, idazlea (Austria 1924-AEB 2022) # [[Stella Cunliffe]] estatistikaria (Erresuma Batua, 1917-2012) # [[Suzanne Voilquin]] kazetari frantziarra eta saint simonista (1801-1876) # [[Teresa Burga]] artista (Perú, 1935-2021) # [[Teresa Freixes]] legelaria (LLeida 1950) # [[Teresa Perales]] igerilaria (Zaragoza 1975) # [[Tina Anselmi]] erresistentziaren kidea (Italia, 1927-2016) # [[Verónica Pascual Boé]] ingeniaria, CEO (Burgos 1979) # [[Vicky Gómez]] dantzaria (Salamanca 1988) # [[Victoria Pinillos]] vedettea (Espainia ?- Madril ? ) # [[Victorina Vila Badia]] maistra errepublikarra (Lleida, 1883-1962) # [[Violeta la Burra]] abeslaria, dantzaria, aitzindaria (Sevilla, 1936-2020) # [[Virxinia Pereira Renda]] idazlea (Pontevedra 1884-Madril 1969) # [[Yolanda Ramos]] aktorea (Bartzelona 1968) # [[Zar Amir Ebrahimi]] aktorea (Iran 1981) # [[Zeba Islam Seraj]] biologo molekularra (Bangladesh, 1958) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Lourdes Herrasti]] ef--'''SORTUA''' antropologoa (Aretxabaleta, 1958) # [[Marie-José Basurco]] ----'''SORTUA''' idazlea (Donibane Lohitzune, 1947) # [[Uxue Kerejeta]] ----'''SORTUA''' musikaria (Zumarraga, 1999) # [[Felisa Libano]] efef'''SORTUA''' pandero jotzailea (Plentzia, 1917-2000) # [[Esperanza Nuere]] ----'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1935) # [[Nadia Hindi Mediavilla]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Bagdad, 1977) # [[Betisa Ojanguren]] ----'''SORTUA''' Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea (Barakaldo, 1978) # [[Ainhize Belar]] ef--'''SORTUA''' eskalatzailea (Atxondo, 2006) # [[Miren Urbieta Vega]] ----'''SORTUA''' abeslaria, musikaria (Donostia, 1983) # [[Begoña Uriarte]] ----'''SORTUA''' piano-jotzailea (Bilbo, 1937) # [[Dioni Ardanza]] efef'''SORTUA''' jostuna (Ermua, 1914-Dima, 2005) # [[Bego Alabazan]] ----'''SORTUA''' ipuin-kontalaria (Bilbo, 1966) # [[Esperanza López Parada]] poeta (Madril, 1962) # [[María Vázquez Suárez]] maistra, fusilatua (1874-1936) # [[Kavita Ramdas]] zientzialaria (India, 1963) # [[Cécile La Grenade]] politikaria, zientzialaria (Grenada, 1952) # [[Eva Syková]] neurozientzialaria (Txekia, 1944) # [[Sikivu Hutchinson]] idazlea, ekintzailea (AEB, 1961) # [[Soumya Swaminathan]] medikua, pediatra eta zientzilaria (India, 1959) # [[Victoria Ocampo]] idazle, itzultzaile, filantropoa (Argentina 1890-1979) # [[Marie-Léonide Charvin "Agar"]] Aktore frantziarra eta communarde (1832-1891) # [[Lorena Conde]] aktore, poeta (Galizia, 1980) # [[Francisca Herrera Garrido]] idazlea (Galizia, 1869-1950) # [[Olga Gallego]] historialaria, artxibozaina, idazlea (Galizia, 1923-2010) # [[Mercedes Romero Abella]] maistra exekutatua (Coruña, 1907-Aranga, 1936) # [[Marga do Val|Marga Do Val]] itzultzailea eta aktorea (Vigo, 1964) # [[Sufia Kamal]] feminista (Banglades, 1911-1999) # [[Oksana Omeliánchik]] ukraniar-sobietar gimnasta (1985) # [[Laila Ripoll]] antzerkigilea, zuzendaria (Madril, 1964) # [[Concha Cuetos]] aktorea (Madril, 1944) # [[Cristina Torres]] aktorea (Madril, 1963) # [[Pilar Torres]] aktorea (Madril, 1962) # [[Elisa Montés]] aktorea (Granada, 1934) # [[Teresita Silva]] aktorea (Valentzia 1911-Madril 1960) # [[Analia Gadé]] aktorea (Argentina, 131-Madril 2019) # [[Marisol Ayuso]] aktorea (Madril, 1943) # [[Eugenia Roca]] aktorea (Bartzelona, 1928-2010) # [[Encarna Abad]] aktorea (Espainia,1927) # [[Mara Recatero]] zuzendaria (Espainia, ?) # [[Lola Membrives]] kantaria,aktorea (Argentina/Espainia, 1885-1969) # [[María Lado|Maria Lado]] idazlea (Coruña, 1979) # [[María de las Mercedes Goicoa Fernández|Maria de las Mercedes Goicoa]] pianista (Coruña, 1928-2022) # [[Beatriz Hernanz]] poeta (Pontevedra, 1963) # [[Mar Bosch Oliveras|Mar Boch Oliveras]] idazlea (Girona, 1981) # [[Elena Alonso Frayle]] idazlea (Bilbo, 1965) # [[Pilar Cabot]] idazlea (1940-2017) # [[Sandra Alonso Villar|Sandra Alonso]] maistra, idazlea (Zamora, 1993) # [[Toni Acosta]] aktorea, umoregilea (Tenerife, 1972) # [[Begoña Vargas]] aktorea, modeloa, dantzaria (Madril, 1999) # [[Ivana Baquero]] aktorea, modeloa (Bartzelona, 1994) # [[Mamen García]] aktorea (Valentzia, 1947) # [[Nuria Herrero]] aktorea, dantzaria (Valentzia, 1987) # [[Hurtado ahizpak]] aktore hirukotea (Espainia, 1979-1994) # [[Paloma Hurtado]] vedettea,aktorea (Madril, 1946) # [[Fernanda Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Teresa Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Mary Carrillo]] aktorea (Toledo, 1919-Madril 2009) # [[Sara Moro]] gimnasta artistikoa (Mexiko, 1984) # [[Elisa Herrero Uceda|Elisa Herrero]] poeta (Caceres, 1957-Madril, 2020) # [[Blanca Andreu]] poeta (Coruña, 1959) # [[Ana Merino]] poeta, komikigilea (Madril, 1971) # [[Maria Bassó]] aktorea (Espainia,1901-Madril,1992) # [[Esperanza Navarro]] aktorea (Espainia, 1928-1978) # [[Eloísa Muro]] aktorea (Madril, 1894-1979) # [[María Asquerino]] aktorea (Madril, 1925-2013) # [[Pilar Millán Astray]] idazlea, espioia (Coruña 1879-Madril 1949) # [[Mayra Gómez Kemp]] aurkezlea, kantaria, aktorea (Kuba, 1948) # [[Velia Martínez]] aktorea (AEB, 1920-1993) # [[María Durán]] aurkezlea, kantaria (Madril, 1946) # [[Beatriz Escudero]] aktorea, kantaria (Asturias, 1950) # [[Acuario hirukotea]] pop musikariak (Espainia, 1976-1980) # [[Marián Flores]] idazkaria, aurkezlea (Madril, 1957) # [[María Casal]] aurkezlea,aktorea, (Madril, 1958) # [[Cristina Corral Soilán]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Lugo, 1976) # [[Mary Paz Pondal]] aktorea (Asturias, 1942) # [[Mercedes Prendes]] aktorea (Asturias,1903-Madril,1981) # [[Milagros Leal]] aktorea (Madril, 1902-1975) # [[Ana Mariscal]] aktore, zuzendari, ekoizle (Madril, 1923-1995) # [[Loreto Prado]] aktorea (Madril, 1863-1943) # [[Consuelo Berlanga]] kazetaria (Kordoba, 1955) # [[Irma Soriano]] kazetaria (Jaen, 1963) # [[María Teresa Campos]] kazetaria (Tetuan/Malaga, 1941) # [[Paula Malia]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Silma Lopez]] aktorea (Madril, 1991) # [[Teresa Riott]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Barbara Mestanza]] zuzendaria (Bartzelona 1990) # [[Inés de León]] zuzendaria (?, XX.mendea) # [[Carmen Carbonell]] aktorea (Bartzelona, 1900) # [[Belen Macias]] gidoilaria, zuzendaria (Tarragona, 1968) # [[Vicky Peña]] aktorea (Bartzelona, 1954) # [[Miranda Gas]] aktorea (Madril, 1985) # [[Anna Maleras]] dantzaria (Bartzelona, 1940) # [[Carlota Ferrer]] aktorea, korografoa (Madril, 1976) # [[Emma Maleras]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona, 1919-2017) # [[Elena Frías de Chávez]] politikaria eta maistra (Venezuela, 1935) # [[Rita Sargsyan]] maistra (ARmenia, 1962-2020) # [[María Xosé Agra Romero]] filosofoa (Santiago de Compostela, 1956) # [[Montse Barderi Palau]] idazlea eta filosofoa (SAbadell, 1969) # [[María Canosa]] ingeniaria, idazlea, aurkezlea (Galizia, 1978) # [[Carmen Borrego]] telebista saio-zuzendaria (Malaga, 1966) # [[Marisa Abad]] aurkezlea (Alacant, 1947) # [[Nuria Roca]] aktorea, aurkezlea, idazlea (Valentzia, 1972) # [[Rocío Carrasco]] aurkezlea (Madril, 1977) # [[Isabel Borondo]] aurkezlea (Madril, 1948) # [[Lola Martínez (esataria)]] esataria (Murtzia, XX. mendea) # [[Mónica Randall]] aktore, aurkezlea (Bartzelona, 1942) # [[Luciana Wolf]] abeslaria (Zaragoza, 1946) # [[Lola Rodríguez Aragón]] soprano, maistra (Logroño, 1910-Iruñea 1984) # [[Elisabeth Schumann]] sopranoa, maistra (Alemania 1888-AEB, 1952) # [[Neus Campillo Iborra]] filosofoa eta idazlea (Valentzia, 1945) # [[Carolina del Olmo]] filosofoa (Madril, 1974) # [[Ana Marta González (filosofoa)|Ana Marta Gonzalez]] filosofoa (Ourense, 1969) # [[Emma Vilarasau]] aktorea (Bartzelona, 1969) # [[Faustina Pignatelli]] fisikaria, matematikaria (Italia, 1705-1769) # [[Toshiko Yuasa]] fisikaria (Japonia-Frantzia, 1909-1980) # [[Ana Higueras]] sopranoa (Madril, 1944) # [[Marie Fillunger]] sopranoa (Austria, 1850-Suitza 1930) # [[Eugenie Schumann]] piano-jolea (Alemania, 1851-Suitza 1938) # [[Rocío Orsi|Rocio Orsi]] filosofoa, saiakeragilea (Madril, 1976-2014) # [[Clara Ramas]] filosofoa, politikaria (Madril, 1986) # [[Begoña Roman]] filosofoa (Petrel, 1965) # [[Teresa Cameselle]] idazlea (Coruña, 1968) # [[Isabel Penagos]] sopranoa (Santander, 1931) # [[Petra Martínez]] aktorea, zuzendaria (Jaen, 1944) # [[Olga Margallo]] aktorea, zuzendaria (Madril, 1970) # [[Marta Soto]] egile-abeslaria (Huelva, 1996) # [[Carmen Boza]] egile-abeslaria (Cádiz, 1987) # [[Ana María Sánchez Navarro]] sopranoa (Alacant, 1959) # [[Sophie Poirier]] Jostuna eta Parisko Komunako communarde (1830-1879) # [[Victorine Eudes]] Botikaria eta Parisko Komunako communarde (1848-1881) # [[Malvina Poulain]] Maistra eta Parisko Komunako communarde (1851-1921) # [[Rachel Félix]] Frantziako aktore tragikoa (1821-1858) # [[Natalia Kobrynska]] idazlea eta feminista (Ukraina, 1855-1920) # [[Mylène Flicka|Mulène Flicka]] blogaria eta feminista (Benin, 1996) # [[Joye Hummel]] gidoilaria (EEBB, 1924-2021) # [[Atika Locke]] idazlea (EEBB, 1974) # [[Carla Cordua]] filosofoa (Txile, 1925) # [[Mercè Otero Vidal]] filosofoa, feminista (Bartzelona, 1947) # [[Marie-Pauline Soyer]] grabatzailea (Caen, Frantzia, 1786-1871) # [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena|Ane Gertrudis de Urrutia Garchitorena]] margolaria (Cádiz, 1812-1850) # [[Esmée Bulnes]] dantzaria (Erresuma Batua, 1900-Italia 1986) # [[Gema Castillo]] dantzaria (Argentina, 1907-1979) # [[Yoly Saa]] egile-abeslaria (Pontevedra, 1992) # [[Aurora de Albornoz]] idazlea, poeta (Luarca, 1926 - Madril, 1990) # [[Newsha Tavakolian|Newsha TAvakolian]] artista (Teheran, 1981) # [[Pauleta Pamies]] dantzaria (Bartzelona, 1851-1937) # [[Teresina Boronat]] dantzaria (Katalunia, 1904-1983) # [[Maria de Avila]] dantzaria (Bartzelona, 1920-Zaragoza 2014) # [[Lola de Avila]] dantzaria (Guadalajara, 1949) # [[Claudia Faci]] dantzaria (Espainia, 1966) # [[Rosita Segovia]] dantzaria (Bartzelona, 1922-2003) # [[Ana Laguna]] dantzaria (Zaragoza, 1954) # [[Arantxa Argüelles]] dantzaria (Zaragoza, 1970) # [[Rosella Hightower]] dantzaria (AEB,1920- Frantzia,2008) # [[Violette Verdy]] dantzaria (Frantzia,1933-AEB,2016) # [[Marcia Brown]] dantzaria (AEB,1918-2015) # [[Cristina Aranda]] dantzaria (Madril, 1976) # [[Maria Gordon]] geologo, paleontologoa (Eskozia, 1864-1939) # [[Francisca Meléndez]] margolaria (1770-1825 Cádiz) # [[María Elisa Quinteros|Maria Elisa Quinteros]] politikaria (Txile, 1981) # [[Verona van de Leur]] gimnasta (Herbehereak, 1985) # [[Ruth Brown]] abeslaria (EEBB, 1928-2006) # [[Nancy Chodorow]] psikoanalistaa(AEB, 1944) # [[Liubov Jegorova (dantzaria)]] (Errusia 1880-Paris 1972) # [[Bronislava Nijinska]] dantzaria (Errusia 1891-AEB 1972) # [[Margarita Wallmann]] dantzaria (Alemania 1904- Monako 1992) # [[Victoria Garabato]] dantzaria (Argentina XX. mendea) # [[Susana Agüero]] dantzaria (Arhentina 1944-2012) # [[Mercedes Quintana]] dantzaria (Argentina, 1910-1996) # [[Dora del Grande]] dantzaria (Argentina, 1909-1966) # [[María Ruanova]] dantzaria (Argentina 1922-2016) # [[Inés Malinow]] idazlea (Argentina, 1922-1989) # [[Ana Itelman]] dantzaria (Txile 1927-Argentina, 1989) # [[Sole Giménez]] abeslaria (Paris/Murtzia, 1963) # [[Rafaela López Aguado de Rayón]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1754-1822) # [[Rita Pérez de Moreno]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1779-1861) # [[Montserrat Galí Boadella]] historialaria (Mexiko, 1947) # [[Lida Martinoli]] dantzaria (Argentina 1914-1994) # [[Yelena Smirnova]] dantzaria (Errusia 1888-Argentina 1934) # [[Hanya Holm]] dantzaria (Alemania 1893-AEB 1992) # [[Marilú Marini]] dantzaria (Argentina 1940) # [[Iris Marga]] dantzaria (Italia 1901-Argentina 1997) # [[Renate Schottelius]] dantzaria (Alemania 1921-Argentina 21998) # [[Agnes de Mille]] dantzaria (AEB 1905-1993) # [[Ana María Stekelman]] dantzaria (Argentina 1944) # [[Nieves Herrero Cerezo]] kazetaria (Madril 1957) # [[Inés Ballester]] kazetaria (Castelló 1958) # [[Edith Ditmas]] liburuzaina, idazlea (Ingalaterra, 1896-1986) # [[Aurora Bernárdez]] itzultzailea (Argentina 1920-Frantzia 2014) # [[Edith Aron]] itzultzailea (Alemania 1923-Londres 2020) # [[Ugné Karvelis]] itzultzalea (Lituania 1935-Paris 2002) # [[Carol Dunlop]] itzultzailea (AeB 1946, Frantzia 1982) # [[Elena Garro]] idazlea (Mexiko, 1916-1998) # [[Amalia Kahana - Carmon]] idazlea (Israel, 1926-2019) # [[Félicie de Fauveau]] eskultorea (Italia, 1802-1886) # [[Louise-Joséphine Sarazin de Belmont]] margolaria (Versalles, 1790- Paris, 1870) # [[Thérèse Eléonore Lingée]] diseinatzailea, grabatzaile (Paris, 1753-1833) # [[María Josefa Ascargorta y Rivera]] margolaria eta irakaslea (Madril, 1800-1850) # [[Maria Luisa Marchori]] margolaria (Madril, 1801-1900) # [[Chellsie Memmel]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Bárbara María Hueva]] margolaria (Madril, 1733-1772) # [[María del Olmo Ibáñez|María del Olmo Ibañez]] artxibozaina, idazlea, historialaria (Alacant, 1965) # [[Amparo Dávila]] idazlea, poeta (Mexiko, 1928-2020) # [[Maria Bashir]] Afganistaneko 1. emakumezko fiskala (1970) # [[Christina Lamb]] kazetaria (Londres, 1965) # [[Nujeen Mustafa]] aktibista errefuxiatua (Siria, 1999) # [[Cecilia McDowall]] musikaria (Londres, 1951) # [[Luzmaría Jiménez Faro]] idazlea (Madril, 1937-2015) # [[Marina de Castarlenas]] idazlea (Bartzelona, 1900-1974) # [[Clara Corral]] idazlea (Galizia, 1847-1908) # [[Salomėja Nėris]] idazlea (Lituania, 1904-1945) # [[Helena Paz Garro]] idazlea (Mexiko, 1939-2014) # [[Isabela Corona]] aktorea (Mexiko, 1913-1993) # [[Olivia Teroba]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Andrea Muriel]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Misty Copeland]] dantzaria (AEB, 1982 # [[Inmaculada Aguilar]] dantzaria (Kordoba, 1958) # [[Mercedes Alfonso]] dantzaria (Espainia, ? ) # [[Rocío Aragón]] dantzaria (Cádiz1925-Madril 2018) # [[Dores André]] dantzaria (Galizia 1958) # [[Else Granheim]] liburuzaina (Norvegia 1926-1999) # [[Carmen Magallón]] fisikaria (Aragoi, 1951) # [[Baya Hocine]] ekintzaile independentista aljeriarra (1940 - 2000) # [[Houda Benyamina]] film-zuzendari eta gidoilari frantsesa (1980) }} ==='''Berriak 2022''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maria Bengoetxea]] efef'''''SORTUA''''' euskaltzalea, hizlaria (Ermua, 1906 - Zornotza, 2006) # [[Justi Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1919-2000) # [[Miren Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1915 - 2003) # [[Ane Elordi]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria, irakaslea, KORRIKAko koordinatzailea (Zornotza, 1991) # [[Isolina Pliego]] ----'''SORTUA''' maistra (Iruñea, 1886-Lodosa, 1968) # [[Ángela Alonso|Angela Alonso]] ef--'''SORTUA''' maistra (Lerin, 1899-Iruñea, 1986). # [[Oskia Ugarte]] ----'''SORTUA''' artearen historialaria eta kudeatzailea (Iruñea, 1978) # [[Elisa Arteta]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta koreografoa (Iruñea, 1980) # [[Isabel Aleman Irungarai]] ef--'''SORTUA''' emagina, Amaiurko alkatea (Amaiur, 1968) # [[Ioar Oteiza]] ef--'''''SORTUA''''' komunikatzailea, Durango Azokako komunikazio arduraduna (Lesaka, 1988) # [[Juanita Arenaza]] efef'''SORTUA''' errekatista (Arrasate, 1923-Mexiko, 2015) # [[Raisa Álava]] ----'''SORTUA''' artista (Zuhatza, 1990) # [[Asun Ibarrondo]] ef--'''SORTUA''' zerbitzaria, ostalaria (Elorrio, 1952) # [[Maitane Carballo]] ----'''SORTUA''' zinemagilea (Gasteiz, ?) # [[Idurre Frías]] ef--'''SORTUA''' futbol entrenatzailea (Gasteiz, 1991) # [[Ana Aguiriano]] ----'''SORTUA''' 1992ko Paralinpiar jokoetako kirolaria (Gasteiz, 1961) # [[Josefina Añua]] ----'''SORTUA''' Espainiako saskibaloi selekziorako hautatua izan zen lehenengo arabarra (Gasteiz, ?) # [[Leguncia de Echebarria]] ----'''SORTUA''' Durangoko kondesa (XI.mendea) # [[Elur Ulibarrena|Elur Ulibarrena Herce]] ----'''SORTUA''' museo kudeatzailea (Denia, 1969) # [[Kristina Berasain]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria (Lizarra) # [[Leire Malkorra]] ----'''SORTUA''' arkitektoa eta arkeologo (Tolosa, 1988 ) # [[Tania Reneaum Panszi]] ----'''SORTUA''' Amerikarteko Giza Eskubideen Batzordeko Idazkari Exekutiboa (Mexiko, ?) # [[Suylen Milanés]] efef'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1971-2022) # [[Lynn Milanés]] ----'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1970) # [[Ana Zamorano |Ana Zamorano Ruiz]] ----'''SORTUA''' bidaiaria (Sodupe, 1992) # [[Yaiza Romero]] ----'''SORTUA''' kirolaria, urpeko arrantza (Zornotza,? ) # [[Loren Eguren]] efef'''SORTUA''' ehun urteduna (Elorrio 1920-Zaldibar 2023) # [[Juliana Saratxaga]] ??--'''SORTUA''' pandero jotzailea, ehun urtekoa (Araia. 1911-2013) # [[Mireia Elkoroiribe]] ef--'''SORTUA''' politikaria (Abadiño, 1975) # [[Loiola Canales]] ef--'''SORTUA''' surflaria, irakaslea (Bilbo, 1995) # [[Susana Brunetti]] aktorea (Argentina, 1941-1974) # [[Mimí Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1948) # [[Norma Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1943-2014) # [[Tosca Musk]] zinemagilea (Hegoafrika, 1974) # [[Maye Musk]] modeloa eta dietista (Kanada, 1948) # [[Susana Dalmás]] irakaslea, politikaria (Uruguai, 1948-2012) # [[Francisca Júlia da Silva]] poeta (Brasil, 1871-1920) # [[Doris Daou]] astronomoa (Kanada, 1964) # [[Joany Kane]] gidoilaria, Passionflix plataformaren asmatzailea (AEB, XX. mendea) # [[Alessandra Torre]] Amazoneko maitasun eleberri idazle salduena, blogaria,(AEB, XX. mendea) # [[Sylvia Day]] idazlea (AEB, 1973) # [[Raffaella di Girolamo]] psikologoa, sexologoa (Txile, 1978) # [[Mariana di Girolamo]] aktorea (Txile, 1990) # [[Amparo Noguera]] aktorea (Txile, 1965) # [[Emilia Noguera]] aktorea, zuzendaria (Txile, 1983) # [[Sonja Vasić]] saskibaloi jokalaria (Serbia, 1989) # [[Thaïs Blume]] aktorea (Bartzelona, 1984) # [[Agnès Busquets]] aktorea (Tarragona, 1976) # [[Elena Espejo]] aktorea, ekoizlea (Tanger, 1930) # [[Marta Grau]] aktorea, antzerki-pedagogoa (Katalunia, 1891-1992) # [[Catalina Valls]] aktore, zuzendari, idazlea (Mallorca, 1906-1999) # [[Cristina Valls]] aktorea (Mallorca, 1901-1982) # [[Aina Villalonga]] antzerki-idazlea (Mallorca, 1883-1961) # [[Margalida Caimari]] poeta, ongilea (Kuba 1839-Mallorca 1921) # [[Rebekah Dawson]] astronomoa (AEB) # [[Julia de León]] astronomoa (Santa Kruz de Tenerife, 1977) # [[Audrey C. Delsanti]] astronomoa (Frantzia, 1976) # [[Juana Salabert]] idazlea (Frantzia-Espainia, 1962) # [[Milena Rudnitska]] ukraniar kazetaria, ekintzailea (1892-1976) # [[Manuela de los Herreros]] idazlea, administratzailea (Balearrak 1845-1911) # [[María Cánepa]] aktorea (Italia, 1921-Txile 2006) # [[Liliana Ross]] aktorea, zuzendaria (Italia-Txile, 1930-2018) # [[María Elena Duvauchelle]] aktorea (Txile, 1942) # [[Zinaida_Tusnolobova-Martxenko]] Armada Gorriko medika (Errusia, 1920) # [[Felipa de Souza]] aktibista portugaldarra (Tavira, 1556-Brasil, 1600) # [[Victorine Gorget]] Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901) # [[Joséphine Marchais]] Frantses jornalaria, Komunan parte hartu izana (1837-1874) # [[Élisabeth Rétiffe]] Frantziako kartoi-fabrikatzailea, sozialista eta Communarde (1834-1882) # [[Léontine Suétens]] Ikuzlea eta 1871ko Parisko Komunan 'communarde-a' (1846-1891) # [[Tonka Tomicic]] modeloa eta aurkezlea (Txile, 1976) # [[Niní Marshall]] aktorea, gidoilaria, komediantea (Argentina, 1903-1996) # [[Antonella Costa]] aktorea, zuzendaria (Italia-Argentina, 1980) # [[Samira Negrouche]] idazlea, poeta (Aljeria, 1980) # [[Carolina Arregui]] aktorea (Txile, 1965) # [[Mayte Rodríguez]] aktorea, modeloa (Txile, 1989) # [[Elsie MacGill]] ingeniaria (Kanada, 1905-AEB 1980) # [[Helen Gregory MacGill]] epailea, kazetaria (Kanada 1864-1947 ) # [[Helen MacGill Hughes]] soziologoa (Kanada, 1903-1992) # [[Helen Hughes-Brock]] arkeologoa (Kanada, 1938) # [[Lauretta Ngcobo]] idazlea (Hego Afrika, 1931-2015) # [[Patricia Simón Carrasco]] kazetaria, idazlea (Malaga, 1983) # [[Emily Warren Roebling]] ingeniaria (AEB, 1843-1903) # [[E. Lilian Todd]] asmatzailea (AEB, 1865-1937) # [[Margaret Olivia Slocum Sage]] irakaslea, filantropoa (AEB, 1828-1918) # [[Ruth Crocker]] idazlea (AEB, 1946) # [[Loida Zabala Ollero]] potentzia egokituko kirolaria(Cáceres, 1987) # [[Maura Healey]] abokatua, politikaria (AEB, 1971) # [[Felicitas Guerrero]] dirudun dama, tiroz hila (Argentina, 1846-1872) # [[María Teresa Costantini]] aktorem, film-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1949) # [[Alda Merini]] poeta, idazlea (Italia, 1931-2009) # [[María del Pilar Maspons y Labrós]] idazlea (1841-1907) # [[Asunción Balaguer]] aktorea (Bartzelona 1925-Madril 2019) # [[Teresa Rabal]] aktorea, abeslari (Bartzelona,1952) # [[María Luisa Merlo]] aktorea (Valentzia, 1941) # [[Rita Irasema]] barietate-artista, musikagile (Kuba, 1954) # [[Inés Rivadeneira]] mezzosopranoa, irakaslea (Lugo, 1928) # [[Isabel Pérez Dobarro]] piano-jolea, irakaslea (Coruña, 1992) # [[María Luisa Solá]] bikoiztaile-aktorea (Bartzelona, 1939) # [[Ana Diosdado]] idazle, aktore (Argentina, 1938-Madril 2015) # [[Mirtha Legrand]] aktorea, aurkezlea (Argentina 1927) # [[Amelia de la Torre]] aktorea (Guadalajara 1905-Madril 1987) # [[Josefina Díaz de Artigas]] aktorea (Argentina1891-Madril 1976) # [[Clara González]] abokatu, politikaria eta hezitzailea. (Kolonbia, 1900-1991) # [[Lynne Karen Deutsch]] astrofisikaria, astronomoa (AEB, 1956-2004) # [[Teresa Solana]] idazlea (Bartzelona, 1962) # [[Annemarie Heinrich]] argazkilaria (Alemania-Argentina, 1912-2005) # [[Alicia D'Amico]] argazkilaria (Argentina, 1933-2001) # [[María Cristina Orive]] argazkilaria (Guatemala, 1931-2017) # [[Luz Sánchez-Mellado]] kazetaria, idazlea (Alacant, 1966) # [[Gretchen Daily]] biologoa, biogeografoa (AEB, 1964) # [[Nina]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Bartzelona, 1966) # [[María Moreno (margolaria)|Maria Moreno]] (Madril, 1933-2020) # [[Fryda Shultz de Mantovani]] idazlea, kritikaria (Argentina, 1912-1978) # [[Alicia Jurado]] idazlea, akademikoa (Argenti-1948) # [[Marguerite Moreno]] aktorea (Frantzia-1871-1948 # [[María Rosa Oliver]] idazlea, aktibista (Argentina, 1898-1977) # [[Leonor Acevedo Suárez]] itzultzailea (Argentina, 1876-1975) # [[Harriet Shaw Weaver]] kazetaria, editorea (Ingalaterra, 1876-1961) # [[María Esther Vázquez]] idazlea (Argenti-1937-2017) # [[Carmen Bravo-Villasante]] itzultzailea, haur literaturan aitzindaria (Madril-1918-1994) # [[María Luisa Cresta de Leguizamón]] idazlea, irakaslea (Argentina-1918-2008) # [[Ana Garralón]] idazlea (Madril-1965) # [[Montse Pla]] aktorea (Madril, 1978) # [[Sarah Buschmann]] idazlea (Frantzia, 1992) # [[Montserrat Abelló]] idazlea (Katalunia, 1918-2014) # [[Lourdes Tello]] idazlea (Madril, 1974) # [[Maria Cabrera]] poeta, irakaslea (Katalunia) # [[Pelegrina Pastorino]] moda-erreportaria (Italia 1902-Argentina 1988) # [[Carmen Gallardo Martín-Gamero]] itzultzailea (Toledo 1874-Madril 1951) # [[Rosario Lacy]] 1.ginekologoa, zirujaua (Madril1891-1954) # [[María Mercedes Coroy]] aktorea (Guatemala, 1994) # [[Malú Gatica]] aktorea (Txile 1922-1997) # [[Vanessa Miller]] aktorea,idazlea (Txile, 1965) # [[Pilar Sordo]] psikologoa, idazlea (Txile, 1965) # [[Hortense Machu]] 1871ko Parisko Komunako kantiniersa (1836-1893) # [[Béatrix Excoffon]] 1871ko Parisko Komunako kanpaina-ospitaleko erizaina (1849-1916) # [[Dee Dee Bridgewater]] AEBko jazz-abeslaria (Memphis, 1950) # [[Anna Gas]] poeta, idazlea (Bartzelona, 1996) # [[Laia Martínez i López]] idazlea, itzultzailea, musikaria (Katalunia-Mallorca, 1984) # [[Elsa Astete Millán]] zaintzailea, idazlea (Argentina 1910-2001) # [[Luz Valdivieso]] aktorea (Txile 1977) # [[Francisca Lewin]] aktorea (Txile 1980) # [[Catherine Flon]] jostuna, heroia (Haiti 1772-1831) # [[Dédée Bazile]] heroia, kaleko saltzailea (Haiti XVIII-XIX. mendea) # [[Cécile Fatiman]] vudugilea, sacerdotisa (Dominikar Errepublika 1771-1883?) # [[Josefina de la Torre]] poeta, idazlea, antzezlea, abeslaria (Las Palmas Kanaria Handikoa, 1907-2002) # [[Maria Luisa Haitikoa]] erregina ezkontidea (Haiti, 1778-Italia ,1851) # [[Adelina Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1820-1878) # [[Maria Clara Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1758-1858) # [[Erzulie]] buduen maitasun eta edertasunaren jainkosa (Haiti) # [[Esperanza Parada Pedrosa]] margolaria (1928-2011) # [[Pino Ojeda]] idazle, margolari (Kanaria Handia, 1916-2002) # [[Suzy Vernon]] aktorea (Frantzia 1901-1997) # [[Rita Macedo]] aktorea, jostuna (Mexiko 1902-1991) # [[Julissa]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1944) # [[Perpetua Barjau Martín]] jostuna, maistra (Valentzia 1899-Mexiko 1939) # [[Elena Aub]] idazlea, editorea (Valentzia 1931- Madril 1937) # [[Estefania Cueto Puertas]] fusilatua, jostuna, komunista (Asturias 1899-1939) # [[Eladia García Palacios]] fusilatua, maistra, sozialista (Asturias 1904-1937) # [[Juana Álvarez Molina]] fusilatua, etxekoandrea (Valladolid 1897-Asturias 1937) # [[Belarmina Suárez Muñiz]] fusilatua, sindikalista (Asturias 1909-1938) # [[Teresa Santianes Giménez]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1910-1937) # [[Anita Vázquez Barrancúa]] fusilatua, nekazaria, espioia, komunista (Asturias 1911-1938) # [[Maxima Vallinas Fernández]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1896-1938) # [[Anita Orejas]] fusilatua, erizaina, sozialista (Asturias 1914-1937) # [[Gloria Alcahud]] margolaria (Valladolid, 1931) # [[Angelina Abad Cantavella]] irakaslea, idazlea (Castelló de la Plana, 1893-1965) # [[Antonieta Sanagustin]] jostuna (Huesca, 1924-2020) # [[Sarah Walmsley]] jostuna, aktorea, abeslaria (Britainia ?-1798) # [[Rocío Gutiérrez]] belar-hockey jokalaria (Cadiz, 1985) # [[Berta Riaza]] aktorea (Madril, 1927-2020) # [[Fuensanta Nieto]] arkitektoa (Madril, 1957) # [[Esther Pizarro]] eskultorea (Madril, 1967) # [[Mónica Domínguez Blanco]] kazetaria (Leon, 1984-2022) # [[Sara García Alonso]] biologoa, ikertzailea, astronautagaia (Leon, 1988) # [[Meganne Christian]] zientzialaria, astronautagaia (Britainia, 1987) # [[Manuela Álvarez Lozano]] filologoa, idazlea (Coruña, 1957) # [[Ana Arias Saavedra|Ana Arias Saavedra]] idazlea (Lugo, 1951) # [[Lucía Aldao]] idazlea (Coruña, 1982) # [[Xiana Arias]] poeta, kazetaria (Lugo, 1983) # [[Celsa Barja]] idazlea (Orense, 1966) # [[Pilar Beiro]] poeta (Carnota, 1958) # [[Emilia Calé |Emilia Calé Torres]] idazlea (Coruña, 1837-1908) # [[Paula Carballeira]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Helena de Carlos Villamarín|Helena de Carlos]] idazlea (Ourense, 1964) # [[Valentina Carro]] itzultzaile, diseinatzailea, aktorea (Cambados, 1984) # [[Mercedes Castro]] idazlea (Ferrol, 1972) # [[Carmen Aranegui]] arkeologoa (Valentzia, 1945) # [[Helen Fisher]] antropologoa, biologoa (AEB, 1945) # [[Maria Toledo]] flamenko kantautore piano-jolea (Toledo, 1983) # [[Begoña Abad]] idazle, poeta (Burgos, 1952 ) # [[Laia Serra]] abokatua (Bartzelona, 1977) # [[María Victoria Moreno|Maria Victoria Moreno]] poeta (Valencia de Alcantara, 1939-Pontevedra, 2005) # [[Juana Teresa Juega López]] poeta(Galizia, 1885-1979) # [[Lupe Gómez]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Herminia Fariña Cobián]] poeta (S.Compostela, 1904-1966) # [[Maria Magdalena Domínguez|Maria Magdalena Dominguez]] poeta (Pontevedra, 1922-2021) # [[María do Cebreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1976) # [[Alessandra Galloni]] Kazetaria (Italia, 1974) # [[Paz Esteban López]] Inteligentzia-funtzionarioa (Madril, 1958) # [[Beatriz Méndez de Vigo]] espioia (Madril, 1958) # [[Elisabet Benavent]] nobela erromantikoen idazlea (Valentzia, 1984) # [[Pilar Pallarés|Pilar Pallares]] poeta (Coruña, 1957) # [[Ánxeles Penas|Ánxeles Peñas]] artista, poeta (Curtis, 1943) # [[Luz Pichel]] idazlea (Lalin, 1947) # [[Luz Pozo Garza]] poeta (Ribadeo, 1922-Coruña, 2020) # [[Carmen Prieto Rouco]] poeta (Villalba, 1901-1977) # [[Matilde González Palau]] poeta (Almansa, 1912-2002) # [[Pilar Cibreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1952) # [[Alba Cid]] poeta, idazlea (Galizia, 1989) }} ==='''Berriak 2022''' ('''urria''')=== (Ordena: SORTUAK, IDAZLEAK, ASTRONOMOAK, GAINONTZEKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Leire Ibarguren]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Azpeitia, 1979) # [[Cesarea Garbuno Arizmendi]] efef'''SORTUA''' enpresaburua (Errenteria, 1846-1933) # [[Izaskun Igoa]] ef--'''SORTUA''' idazlea, pedagogoa, zutabegilea (Ziga, 1995) # [[Maritxu Errazkin]] --ef'''SORTUA''' autobus-txofer aitzindaria (Azkoitia) # [[Ainhoa Nadia Douhaibi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile eta idazlea (Oñati, 1983) # [[Aurea Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Soraluze, 1922 - Caracas, 2019) # [[Gema Arrugaeta]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Ordizia, 1969) # [[Amaia Elizagoien]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea, ipuin kontalaria (Baztan, 1994) # [[Anabel Sanz]] ef--'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Ermua, 1963) # [[Elena Mendizabal]] ----'''SORTUA''' artista, eskultorea (Donostia, 1960) # [[Sandra Garaioa]] ef--'''SORTUA''' irudigilea, ilustratzailea (Donostia, 1993) # [[Amaia Cazenave]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Baiona, 1987) # [[Begoña Durruty]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea, idazlea (Arizkun, 1968) # [[Pilartxo Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' doktorea, euskaltzain urgazlea (Teruel, 1947) # [[Eneritz Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Gabiria, 1985) # [[Jaione Munarriz]] ef--'''SORTUA''' metereologoa (Idiazabal, 1981) # [[Christine Etchevers]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Baiona, 1953) # [[Nerea Gastón]] ef--'''SORTUA''' arte-historialaria (Durango, 1995) # [[Usue Egia]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Durango, 1992) # [[Elena Moreno Scheredre]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Bilbo) # [[Leoni Etxebarren]] efef'''SORTUA''' bertso-jartzailea (Urepele, 1924-Donibane Garazi, 2014) # [[Rosa Arregi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mallabia, 1922-Valentzia, 2004) # [[Maria Amatriain]] --ef'''SORTUA''' hezitzailea (Azkoien, 1867-Azagra, 1955) # [[Carmen Cascante]] efef'''SORTUA''' maistra (Abaigar, 1885-Madril, 1982) # [[Blasa Morales]] ----'''SORTUA''' maistra (Nafarroa, XIX-XX) # [[Julita Beraza|Julia Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista # [[Mariolein Sabarte Belacortu]] ----idazlea '''SORTU''' (Herbehereak, 1944) # [[Mercedes Diaz Morales]] tren geltokiburua '''SORTU''' (Araba, 1902-1982) # [[Anna Pavlyk]] '''IDAZLEA''' eta ekintzaile (Ukraina, 1855-1928) # [[Hanna Arsenych-Baran]] idazlea (Ukraina, 1970-2021) # [[Hanna Barvinok]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Klymentyna Popovych-Boiarska]] idazlea (Ukraina, 1863-1945) # [[Myroslava Sopilka]] idazlea (Ukraina, 1897-1937) # [[Bushra al-Maqtari]] idazlea, ekintzailea (Yemen, 1979) # [[Matilde Zapata]] idazlea, (Sevilla-Santander, 1906-1938) # [[Matilde Elena López]] idazlea (Salvador, 1929-2010) # [[Aída Cartagena Portalatín]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Alcira Soust Scaffo]] idazlea (Uruguai, 1924-1997) # [[Luisa Carnés]] idazlea (Madril, 1905-1964) # [[Concha Castroviejo]] idazlea (Coruña, ç 1910-1995) # [[Zaruhi Bahri]] idazlea, gizarte ekintzailea (Armenia, 1880-1958) # [[Hanna K. Korany]] idazlea (Siria, 1870-1898) # [[Porochista Khakpour]] elebegilea (Siriar-Estatubatuarra, 1978) # [[Salma Kuzbari]] idazlea, feminista (Libano, 1923-2006) # [[Tsehay Melaku]] idazlea (Etiopia, 1952) # [[Rangina Hamidi]] idazlea, politikaria, ekintzailea (Afganistan, 1978) # [[Louise Aslanian]] idazlea, ekintzaile komunista (Iran-Frantzia, 1904-1945) # [[Fatemeh Keshavarz]] idazlea (Iran-AEB, 1952) # [[Senedu Gebru]] idazlea (Etiopia, 1916-2009) # [[Hayganuş Mark]] idazlea (Armenia, 1885-1966) # [[Khosrovidukht]] idazlea, musikagilea (Armenia, VIII. mendea) # [[María Dolores Masana]] kazetaria, idazlea (Bartzelona, 1936) # [[Marija Strojnik]] '''astronomoa''' (Eslovenia, 1950) # [[Linda Spilker]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Constance M. Rockosi]] astronomoa (AEB, 1980) # [[Julena Steinheider Duncombe]] astronomoa (AEB, 1911-2003) # [[Marie-Jeanne de Lalande]] astronomoa (1768, 1832) # [[Rosaly Lopes]] astronomoa (Brasil, 1957) # [[Nikole Lewis]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nicole Capitaine]] astronomoa (Frantzia, 1948) # [[Paulina Lira]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Rachel Mandelbaum]] astronomoa (AEB, 1977) # [[María Cristina Pineda Suazo]] astronomoa (Honduras, 1954) # [[Mirjana Povic]] astronomoa (Serbia, 1981) # [[Muriel Mussells Seyfert]] astronomoa (AEB, 1909-1997) # [[Isabel Márquez Pérez]] astronomoa (Badajoz, 1967) # [[Josefa Masegosa Gallego]] astronomoa (Almeria, 1957) # [[Agnes Mary Clerke]] astronomoa (Irlanda, 1842-1907) # [[Yuki Okoda]] astronomoa (Japonia, 1990) # [[Denise C. Stephens]] astronomoa (AEB, 1973?) # [[Sarah Tuttle]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Chanda Prescod-Weinstein]] astronomoa (AEB, 1982) # [[Kyongae Chang]] astrofisikaria (Hego Korea, 1946) # [[Jessie Christiansen]] astrofisikaria (Australia, XX.mendea) # [[Rachel Somerville]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Susan Jane Cunningham]] matematikaria, astronomoa (AEB, 1842-1921) # [[Phoebe Waterman Haas]] astronomoa (AEB, 1882-1967) # [[Luisa Landová-Štychová]] astronomoa (Austria-Hungaria, 1885-1965) # [[Anna Estelle Glancy]] astronomoa (AEB, 1883-1975) # [[Margaret Mayall]] astronomoa (AEB, 1902-1995) # [[Martha P. Haynes]] astronomoa (AEB, 1951) # [[Ilse Cleeves]] astrofisikaria (AEB, XX. mendea) # [[Carolin Crawford]] astronomoa (Erresuma Batua, 1963) # [[Janine Connes]] astronomoa (Frantzia, 1934) # [[Joy Crisp]] geologoa, astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Florence Cushman]] astronomoa (AEB, 1860-1940) # [[Rosina Dafter]] astronomoa (Australia, 1875-1959) # [[Mary Osborne|Mary Osbone]] Gitarrista (AEB, 1921-1992) # [[Olga Smirnova]] dantzaria (Errusia, 1991) # [[Olga Smirnova (borrokalaria)]] borrokalaria (Errusia, 1979) # [[Conchita Martínez]] tenislaria (Huesca, 1972) # [[Margaret Lindsay]] aktorea (AEB, 1910-1981) # [[Cristina Cruz Mínguez]] aktorea (Espainia, 1983) # [[Mercedes Díaz]] aktorea (Espainia, 1894-1960) # [[Elise Harmon]] asmatzailea (AEB, 1909-1985) # [[Ingeborg Hochmair]] asmatzailea (Austria, 1953) # [[Ada Henry Van Pelt]] asmatzailea (AEB, 1838-1923) # [[Elizabeth Lee Hazen]] asmatzailea (AEB, 1885-1975) # [[Ruth Handler]] asmatzailea (AEB, 1916-2002) # [[Lil Hardin Armstrong]] musikagilea (AEB, 1898-1971) # [[Ruth Brito]] triatleta (Lanzarote, 1980) # [[Ana María Alonso Zarza]] geologoa, ikertzailea (Avila, 1962) # [[Chantal Loïal]] dantzaria eta koreografoa (Guadalupe, Frantzia, 1969) # [[Melba Liston]] tronboijolea, musikagilea (AEB, 1926-1999) # [[Alice Coltrane]] pianojolea, musikagilea (AEB, 1937-2007) # [[Mahsa Amini]] erahila(Iran, 2000-2022) # [[Mélanie Joly]] politikaria (Kanada, 1979) # [[Nazanin Boniadi]] aktorea (Iran, 1980) # [[Roxana Saberi]] kazetari atxilotua Iranen (AEB, 1977) # [[Lili Reinhart]] aktorea (AEB, 1996) # [[Kiernan Shipka]] aktorea (AEB,1999) # [[Wanuri Kahiu]] zine-zuzendaria (Kenya, 1980) # [[Eduarda Mansilla]] idazlea, musikagilea (Argentina, 1834-1892) # [[Agustina Ortiz de Rozas]] politikaria, filantropoa (Argentina, 1816-1898) # [[Pauline de Meulan]] idazlea eta kazetaria (Frantzia, 1773-1827) # [[Margaret Satterthwaite]] Epaile eta legelarien independentziaren gaineko Kontalari Berezia (AEB) # [[Miren Arenzana Letamendi|Miren Arenzana Letamendia]] artista, eskultorea (Bilbo, 1965) # [[María Gay]] mezzosopranoa (Bartzelona 1876-1943) # [[Isabella Colbran]] mezzosoprano (Madril, 1784 - Bolonia, 1845) # [[Florence Van de Walle]] jornalari belgikarra, communarde Parisko Komunan (1838 - ) # [[Pétroleuse (Parisko Komunako su-emaileak)]] Parisko Komunako su-emaileak (1871) # [[Manuela Rosas]] ekintzaile politikoa (Argentina, 1817-1898) # [[Camila O'Gorman]] maitasunagatik fusilatua (Argentina, 1825-1848) # [[Blanca Podestá]] aktorea (Argentina, 1889-1967) # [[María Podestá]] aktorea (Argentina, 1875-1954) # [[Marianne Beth]] abokatua (Viena, 1889-1984) # [[Diana Russell]] soziologoa eta ekintzailea (Hego Afrika, 1938-2020) # [[María Esther Podestá]] aktorea (Argentina, 1896-1954) # [[Susú Pecoraro]] aktorea (Argentina, 1952) # [[Mona Maris]] aktorea (Argentina, 1901-1991) # [[Ana Perichon]] aristokrata frantsesa (1775-1847) # [[María Luisa Bemberg]] aktorea (Argentina, 1922-1995) # [[Zully Moreno]] aktorea (Argentina, 1920-1999) # [[Luz Gabás]] idazlea, politikaria (Huesca, 1968) # [[Ángela Jeria]] arkeologoa, ??idazlea?? (Txile, 1926-2020) # [[Biblioteken eguna]] # [[Luisa de Medrano]] akademikoa, poeta eta filosofoa (1484-1527) # [[Begum Rokeya]] idazlea eta ekintzaile feminista (Kalkuta, 1880-1932) # [[María Antinea]] aktorea (Jaen,Argentina, 1915-1991) # [[Mecha Ortiz]] aktorea (Argentina, 1900-1987) # [[Orfilia Rico]] aktorea (Uruguai,Argentina, 1871-1936) # [[Nury Montsé]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Silvana Roth]] aktorea, politikaria (Italia,Argentina, 1923-2010) # [[Marta Extramiana]] idazlea, ilustratzailea, (Gasteiz, 1964) # [[Vida Akoto Bamfo]] epailea (Ghana, 1949) # [[Celma Ribas]] abeslaria (Angola, 1982) # [[Beatriz Matar]] aktorea (Argentina, 1954) # [[Lita Stantic]] zine-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1942) # [[Graciela Borges]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Esther Borao]] ingeniaria, asmatzailea (Zaragoza, 1988) # [[Mary Daly]] filosofo feminista (AEB, 1928-2010) # [[Terry McMillan]] idazlea (AEB, 1951) # [[Esther Rebato Ochoa]] antropologoa, ikertzailea (Bilbo,1957) # [[María Herrera]] motoziklista (Toledo, 1996) # [[Ana Carrasco]] motoziklista (Murtzia, 1997) # [[Elena Rosell]] motoziklista (Valentzia, 1986) # [[Juana Viale]] aktorea, aurkezlea (Argentina, 1982) # [[Manuela Viale]] aktorea (Argentina, 1991) # [[Silvia Legrand]] aktorea (Argentina, 1927-2020) # [[Marcela Tinayre]] aurkezlea, enpresaburua (Argentina, 1950) # [[Dolores Fonzi]] aktorea (Argentina, 1978) # [[Florencia Raggi]] modeloa, aktorea (Argentina, 1972) # [[Nilda Raggi]] aktorea, zuzendaria (Argentina, 1938) # [[Ana Celentano]] aktorea (Argentina, 1969) # [[Danielle Casanova]] Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (1909-1943) # [[Fanny Gallot]] Frantziako historialaria (1981 - ) # [[Eulalie Papavoine]] Parisko Komunako erizaina, ustezko su-eragilea (1846-1875) # [[Claudia di Girolamo]] aktorea, zuzendaria, aktibista (Txile, 1956) # [[Adriana Barraza]] aktorea, maistra, zuzendaria (Mexiko, 1956) # [[Fernanda Mistral]] aktorea (Argentina, 1934) # [[Big Mama Thornton]] blues abeslaria (AEB, 1926-1984) # [[Lita de Lázzari]] etxekoandre mediatikoa (Argentina, 1925-2015) # [[China Zorrilla]] aktorea, zuzendaria (Uruguai, 1922-2014) }} ==='''Berriak 2022''' ('''iraila''')=== (Ordena: SORTU, ASTRONOMOAK, BESTELAKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arantza San Sebastian]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, hezkuntzako aholkularia (Donostia, 1958) # [[Izaskun Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Altsasu, 1964) # [[Kristina Saralegi]] efef'''SORTUA''' baserritarra, abeltzaina, talogilea (Leitza, 1974-2022) # [[Gotzone Sestorain]] ef--'''SORTUA''' baserritarra, poeta, irrintzilaria (Leitza, 1965) # [[Victoria Ariño]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Ermua, 1889-1974) # [[Ines Bengoa]] ef--'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Tenerife-Lizarra, 1973) # [[Jeronima Uriarte Elizalde]] ----'''SORTUA''' filantropoa, ongile (Lizarra, 1855-1929) # [[Emilia Goyena Arraiza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, ekintzaile (Lizarra, 1916-1999) # [[Garbiñe Basarte]] ef--'''SORTUA''' kale-artista, muralista (Lizarra, 1976) # [[Libe Agirre]] ef--'''SORTUA''' irrati esataria, kazetaria, (Meñaka) # [[Irati Martin]] ef--''SORTUA''' futbolaria (Durango, 2003) # [[Anne-Marie Lagarde]] ----'''SORTUA''' idazlea eta ikertzaile (Zuberoa, 1944) # [[Edurne Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' areto-futbolaria (Garai, 1978) # [[Carmen Pérez Rodrigo]] ef--'''SORTUA''' Euskal Herriko Medikuntzaren Errege Akademiaren lehenengo emakumezkoa (Alonsotegi, 1960) # [[Mariela SR Coline Fanon]] '''SORTUA''' Haur lapurtua (Guatemala, 1968) # [[Felisa Ventura]] ef--'''SORTUA''' erizaina eta emagina (Eibar, 1902-1959) # [[Ana Belén Pintado]] ef--'''SORTUA''' haur lapurtua (Madril, 1973) # [[Mariam al-Asturlabi]] '''ASTRONOMOAK''' Alepo astrolabio-egilea (Siria, X. gizaldian) # [[Nadia Zakamska]] astronomoa (Errusia, 1979) # [[Idit Zehavi]] astronomoa, ikertzailea (Israel, 1969) # [[Louise Webster]] astronomoa, fisikaria (Australia, 1941-1990) # [[Alycia J. Weinberger]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Fiammetta Wilson]] astronomoa (Erresuma Batua, 1864-1920) # [[Jennifer Wiseman]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Rosemary Wyse]] astronomoa (Erresuma Batua, 1957) # [[Alice Grace Cook]] astronomoa (Erresuma Batua, 1877-1958) # [[Priscilla Fairfield Bok]] astronomoa (AEB, 19896-1975) # [[Shadia Habbal]] astronomoa (Siria, XX. mendea) # [[Deborah Dultzin Kessler]] astronomoa (Mexiko, 1945) # [[María Luisa Aguilar]] astronomoa(Jauja Peru 1938) # [[Claire Armstrong]] astronomo amateurra (Britania) # [[Emma Vyssotsky]] astronomoa (AEB, 1894-1975) # [[Julie Vinter Hansen]] astronomoa (Danimarka, 1890-1960) # [[Gladys Vergara]] astronomoa (Uruguai, 1928-2016) # [[Esmeralda Mallada]] astronomoa (Uruguai, 1937) # [[Jacqueline Hewitt]] astronomoa (EEBB, 1958) # [[Catherine Heymans]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[María Teresa Ruiz]] astronomoa (Txile, 1946) # [[Silvia Torres Castilleja]] astronomoa (Mexiko, 1940?) # [[Gloria Suzanne Koenigsberger Horowitz]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Silvana Navarro Jiménez]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Meg Urry]] astronomoa (AEB, 1945) # [[Maura Tombelli]] astronomoa (Italia, 1952) # [[Jana Tichá]] astronomoa (Txekia, 1965) # [[Alenush Terian]] astronomoa (Iran, 1920-2011) # [[Bobbie Vaile]] astronomoa (Australia, 1959-1996) # [[Ann Hornschemeier]] astronomoa (EEBB, XX. mendea) # [[Svetlana Guerasimenko]] astronomoa (Ukraina, 1945) # [[Jen Gupta]] astrofisikaria (Britaina, XX. mendea) # [[Maria Antonella Barucci]] astronomoa (Italia, XX. mendea) # [[Merieme Chadid]] astronomoa (Maroko, 1969) # [[Madge Adam]] astronomoa (Erresuma Batua, 1912-2001) # [[Karlina Leksono Supelli]] astronomoa, filosofoa (Indonesia, 1958) # [[Annapurni Subramaniam]] astronomoa (India, XX. mendea) # [[Paris Pişmiş]] astronomoa (Turkia-Mexiko, 1911-1999) # [[Jane Squire]] astronomoa, idazlea, aktibista (Ingalaterra, 1686-1743) # [[Maritza Soto]] astronomoa (Txile, 1990) # [[Sara Seager]] astronomoa (Kanada, 1971) # [[Caterina Scarpellini]] astronomoa, metereologoa (Italia, 1808-1873) # [[Lenka Šarounová]] astronomoa (Txekia, 1973) # [[Anneila Sargent]] astronomoa (Erresuma Batua, 1942) # [[Carlota de Sajonia-Meiningen]] astronomoa (Alemania, 1751-1827) # [[Jen Gupta]] astrofikaria (Britainia, XX. mendea) # [[Pilar Ruiz-Lapuente]] astronomoa (Bartzelona, 1964) # [[Monica Rubio (astronomoa)]] astronomoa (Txile, 1955) # [[Claudine Rinner]] astronomoa (Frantzia, 1965) # [[Julia Riley]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[Mercedes Richards]] astronomoa (Jamaika, 1955-2016) # [[Gabrielle Renaudot]] astronomoa (Frantzia, 1887-1962) # [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]] astronomoa (Finlandia, 1925-1975) # [[Zinaída Akséntieva]] astronomoa (Ukraina, 1900-1969) # [[Mary Proctor]] astronomoa (Erresuma Batua, 1862-1957) # [[Helen Dodson Prince]] astronomoa (AEB, 1905-2002) # [[Yelena Pitieva]] astronomoa (Errusia, XX.mendea) # [[Louise du Pierry]] astronomoa (Frantzia, 1746-1807) # [[Ľudmila Pajdušáková]] astronomoa (Eslovakia, 1916-1979) # [[Feryal Özel]] astronomoa (Turkia/AEB, 1975) # [[Mazlan Othman]] astronomoa (Malaysia, 1951) # [[Sally Oey]] astronomoa (AEB, 1984) # [[Janina Ochojska]] astronomoa (Polonia, 1955) # [[Yaël Nazé]] astronomoa (Belgika, 1955) # [[Camila Navarrete]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Sultana N. Nahar]] astronomoa (Pakistan, 1990) # [[Carolyn Porco]] astronomoa (AEB, 1953) # [[Anne Sewell Young]] astronomoa (AEB) # [[Margaretha Kirch]] astronomoa (Alemania) # [[Eva Grebel]] astronomoa (Alemania) # [[Erika Böhm-Vitense]] astronomoa (Alemania-AEB) # [[Elizabeth Alexander]] irrati-astronomoa, geologoa, fisikaria (Erresuma Batua, 1908-1958) # [[Victoria Kaspi]] astrofisikaria (AEB-Kanada, 1967) # [[Ma Chung-pei]] astronomoa (Txina) # [[Maud Worcester Makemson]] astronomoa (AEB, 1891-1977) # [[Ala Masévich]] astronomoa (Georgia, 1918-2008) # [[Karen Masters]] astronomoa (Erresuma Batua, 1979) # [[Janet Akyüz Mattei]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Naomi McClure-Griffiths]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Susan McKenna-Lawlor]] astronomoa (AEB, 1975) # [[Karen Jean Meech]] astronomoa (AEB, 1959) # [[Anja Cetti Andersen]] astronomoa (Danimarka, 1965) # [[Duília de Mello]] astronomoa (Brasil, 1963) # [[Ruth Murray-Clay]] astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Alice Archenhold]] astronomoa (Alemania, 1874-1943) # [[Anne Archibald]] astronomoa (Kanada- Erresuma Batua, 1976) # [[Elizabeth Lada]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nidia Morrell]] astronomoa (Argentina, 1953) # [[Teresa Lago]] astronomoa (Portugal, 1947) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma batua, 1986) # [[Farzana Aslam]] astronomoa, fisikaria (Pakistan, XX.mendea) # [[Pauline Barmby]] astronomoa (Kanada, 1972) # [[Margaret Lindsay Huggins]] astronomoa (Erresuma Batua 1948-1915) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma Batua, 1986) # [[Helen Lines]] astronomoa (AEB, 1918-2001) # [[Martha Betz Shapley]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Christy A. Tremonti]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Elizabeth Beckley]] argazkilari astronomikoa (Britaina Handia, 1846-1927) # [[Ewine van Dishoeck]] astronomo eta fisikaria (Herbehereak, 1955) # [[Kathleen Ollerenshaw]] astronomoa eta matematikaria (Britaina Handia, 1912-2014) # [[Anna Frebel]] astronomoa (Alemania, 1980) # [[Alicia M. Soderberg]] astrobomoa (AEB, 1977) # [[Caroline Furness]] astronomoa (AEB, 1869-1936) # [[Ethel Bellamy]] astronomo, sismologo (Erresuma Batua, 1981-1960) # [[Amy Barger]] astronomoa (AEB, 1971) # [[Yevguenia Bugoslávskaia]] astronomo sobietarra (1899-1960) # [[Reysa Bernson]] astronomoa (Frantzia, 1904-1944) # [[Elizabeth Brown]] astronomoa (Erresuma Batua, 1830, 1899) # [[Miriam Burland]] astronomoa (Kanada, 1902-1996) # [[María Herreros|Maria Herreros]] ilustratzailea, (Valentzia, 1983) # [[Yelena Davydova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1961) # [[Zoja Grancharova]] gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1966) # [[Natalia Kutxinskaia|Natalia Kuchinskaya]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Larisa Petrik]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Dörte Thümmler|Dorte Thummler]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1974) # [[Klaudia Rapp]] gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Jelena Grosheva]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1979) # [[Lăcrămioara Filip|Lacramioara Filip]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Yun Mi Kang]] gimnasta artistikoa (Korea, 1988) # [[Isabelle Severino]] gimnasta artistikoa (Paris, 1980) # [[Mo Huilan|Mo Hullan]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[Xuan Liu]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[María Teresa Vera]] musikagilea, gitarra-jolea (Kuba, 1895-1965) # [[Nadine Heredia]] politikaria, Lehen dama (Peru, 1976) # [[Carolina Malchair]] gimnasta erritmikoa (Malaga, 1982) # [[Liliana Vitale]] musikagilea, abeslaria (Argentina, 1959) # [[Rosario Ustáriz Borra]] poeta (Echo, 1927- Jaca, 2009) # [[Karin Ohlenschläger|Karin Ohlenschlager]] arte kudeatzailea (Alemania, 1959 + Gijon, 2022) # [[Elise Ray]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Noor Jordaniakoa]] arkitektoa, erregina ohia (AEB, 1951) # [[Joyce DiDonato]] mezzosopranoa (AEB, 1969) # [[Susan Graham]] mezzosopranoa (AEB, 1960) # [[Simona Amânar]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Amy Chow]] gimnasta artistikoa (Kaliformia, 1978) # [[Kristen Maloney]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1981) # [[Tasha Schwikert]] gimnasta artistikoa (Las Vegas, 1984) # [[Liudmila Yezhova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Courtney McCool]] gimasta artistikoa (Kansas, 1988) # [[Patrizia Ciofi]] mezzosopranoa (Italia, 1967) # [[Miah Persson]] sopranoa (Suedia, 1969) # [[Karita Mattila]] sopranoa (Finlandia, 1960) # [[Anne Sofie von Otter]] mezzosopranoa (Suedia, 1955) # [[Birgitta von Otter]] kazetaria, idazlea (Hungaria-Suedia, 1939) # [[Vera Rozsa]] abeslaria, kantu-maistra (Hungaria, 1917) # [[Ileana Cotrubaş]] abeslaria, kantu-maistra (Errumania, 1939) # [[Hannah Wilke]] artista, performacelaria (AEB, 1940-1993) # [[Jelena Dolgopolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1975) # [[Rozalia Galiyeva|Rozaliya Galiyeya]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan,1977) # [[Kim Zmeskal]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Wendy Bruce]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1992) # [[Betty Okino]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1975) # [[Kerri Strug]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1977) # [[Elena Gómez Servera|Elena Gomez]] gimnasta artistikoa (Manacor, 1985) # [[Eva Hesse]] eskultorea (Alemania/AEB, 1936-1970) # [[Yvonne Rainer]] dantzaria, koreografoa (AEB, 1934) # [[Dorothea Röschmann]] sopranoa (Alemania, 1967) # [[Teresa Stratas]] sopranoa (Kanada, 1938) # [[Laura Campos]] gimnasta artistikoa (Merida, 1988) # [[Barbara Ehrenreich]] saiakeragile eta gizarte ekintzailea (EEBB, 1941-2022) # [[Silvia Bel]] aktorea (Bartzelona, 1970) # [[Lucy R. Lippard]] idazlea, arte-kritikaria (AEB, 1937) # [[Alina Szapocznikow]] eskultorea, holokaustotik bizirik ateratakoa (Polonia, 1926-Frantzia1970) # [[Nancy Holt]] eskultorea (AEB, 1938-2014) # [[Beverly Pepper]] eskultorea (AEB, 1922-2020) # [[Barbara Rose]] arte-kritikaria (AEB, 1936-2020) # [[Anne Truitt]] eskultorea (AEB, 1921-2004) # [[Mary Pinchot Meyer]] eskultorea (AEB, 1920-1964) # [[Lotte Lenya]] abeslaria, aktoreaa (Viena, 1898-1981) # [[Evelyn Lear]] sopranoa (AEB, 1926-2012) # [[Gisela May]] aktorea, abeslaria, irakaslea (Alemania, 1924-2016) # [[Hildegard Knef]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alemania, 1925-2002) # [[Ute Lemper]] aktorea, abeslaria (Alemania, 1963) # [[Greta Keller]] mezzosopranoa, aktorea (Austria, 1903-1977) # [[Soile Isokoski]] sopranoa (Finlandia, 1957) # [[María Cruz Berrocal]] arkeologoa (España. XX. mendea) # [[Leily Santizo]] abokatua (Guatemala) # [[Nineth Montenegro]] politikaria (Guatemala, 1957) # [[Siomara Sosa]] fiskala (Guatemala, 1975) # [[Lucrecia Hernández Mack]] politikaria (Guatemala, 1973) # [[Nerea Aresti]] historialaria (Bilbo, 1961) # [[Ellen Beeman]] idazle, bideojokogilea (AEBo, 1964) # [[Kathleen Battle]] sopranoa (AEB, 1948) # [[Zury Ríos]] politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sandra Torres]] politikaria (Guatemala, 1955) # [[Marta Luxán]] soziologoa (Bilbo, 1970) # [[Harolyn Blackwell]] sopranoa (AEB, 1955) # [[Carol Vaness]] sopranoa (AEB, 1952) # [[Hanna Hammarström]] asmatzailea (tel. kablea) (Suedia, 1829-1914) # [[Laura Mora]] zinema zuzendaria (Kolonbia, 1981) # [[Isa Campo]] zinema zuzendaria (Oviedo, 1975) # [[Susan Tedeschi]] abeslaria (AEB, 1970) # [[Mary Hallock-Greenewalt]] asmatzailea (siria-AEB, 1871-1950) # [[Sarah Guppy]] asmatzailea (Britainia, 1770-1852) # [[Melissa George]] asmatzailea, aktorea (Australia, 1976) # [[Rachel Blanchard]] aktorea (Kanada, 1976) # [[Txaro Arrazola]] artista, margolaria (Gasteiz, 1963) # [[Cristina Lucas]] artista, feminista (Ubeda, 1973) # [[Laura Mulvey]] zinema feminista teorialaria (Oxford, 1941) # [[Vi Redd]] jazz abeslaria, saxofoi jolea (AEB, 1928) # [[Sweet Emma Barrett]] jazz abeslaria, pianojolea (AEB, 1897-1983) # [[Terin Humphrey]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1986) # [[Hollie Vise]] gimnasta artistikoa (Texas, 1987) # [[Renske Endel]] gimnasta artistikoa (Herbereak, 1983) # [[Dominique Moceanu|Dominique Moceau]] gimnasta artistikoa (Kalifornia, 1981) # [[Amanda Borden|Amanda Border]] gimnasta artistikoa (Ohio, 1977) # [[Jaycie Phelps]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1979) # [[Olesia Dudnik]] gimnasta artistikoa (Ukrania, 1974) # [[Jadiyetu El Mohtar]] Fronte Polisarioaren Espainiako Ordezkaritzako kidea (Sahara, 1959) # [[Staša Zajović|Stasa Zajovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista (Montenegro, 1953) # [[Lepa Mladjenovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista LGBT (Belgrad, 1954) # [[Manuela Martelli]] zinema aktore eta zuzendaria (Santiago, Txile, 1983) # [[Sultana Khaya]] saharar ekintzailea (Sahara ??) # [[Salma Solaun]] gimnasta erritmikoa (Gasteiz, 2005) # [[Elena López Riera|Elena Lopez Riera]] zinegilea (Orihuela, 1982) # [[Martina de Zuricalday]] enpresaburua (Bilbo, 1839-1932) # [[Isabel Cadenas]] kezetaria, dokumentalista (Basauri, 1982) # [[Margarita Salaberria Galarraga]] diplomatikoa (Madril?, 1911-2000) # [[Aline Griffith]] kondesa, espioia (AEB, 1923-2017) # [[Anne-Marie Ménand]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1837- ) # [[Louise Pioger]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1848-1920) # [[Marisa Linton]] Frantziako Iraultzan espezializatutako historiagilea (Erresuma Batua, 1848-1920) # [[Michèle Riot-Sarcey]] Historia garaikideko eta genero-historiako irakaslea (Frantzia, 1943- ) # [[Emakumeak Parisko Komunan]] (Frantzia, 1871) }} === Hobetuak 2022 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maite Maruri]] opera abeslaria (Plentzia, 1979) # [[Maria Angeles Mezkiritz|Maria Angeles Mezkiriz]] nafar arkeologoa (Faltzes, 1929) # [[María Francés]] nafar aktorea (Tutera, 1887-1987) # [[Violeta Parra]] abeslaria eta musikagilea (Txile, 1917-1967) # [[Nekane Sarobe]] bikoizlea (Donostia, 1953) # [[Consuelo Flecha]] pedagogoa (Bilbo, 1948) # [[Beatriz Martinez de Antoñana]] aktorea (Araba,1975) # [[Susan B. Anthony]] feminista eta sufragista (EEBB) # [[Margot Frank]] Holokaustoaren biktima, Ana Franken ahizpa (Alemania,1926-1945) # [[Elisabeth Larena]] aktorea (Bizkaia, 1989) # [[Arantza Idiazabal Gorrotxategi]] irakaslea eta euskaltzain urgazlea (Gipuzkoa, 1945) # [[Maitane Urbieta]] irratiko kirol-kazetaria eta UEFA Europa Leagueko lehen emakume-berriemailea (Gipuzkoa, 1983) # [[Blanca Vidal]] aktorea (Bilbo, 1885-1962) # [[Agustina Aragoikoa]] heroia (Katalunia,1786-1857) # [[Teresa Aranguren]] Kazetaria (Araba, 1944) # [[Felisa Mary]] aktorea (Bizkaia, 1892-1956) # [[Fariba Sheikhan]] aktorea eta abeslaria (Bizkaia, 1988) # [[Isabel Mellén]] arte-historialaria, ikertzailea eta dibulgatzailea (Araba, 1986) # [[Maria Moliner]] liburuzaina, filologoa eta hiztegigilea (Zaragoza, 1900-1981) # [[Alice Stone Blackwell]] feminista, giza-eskubideen defendatzailea (AEB, 1857-1950) # [[Lucy Stone]] Kazetaria, feminista, abolizionista,sufragista (AEB, 1818-1893) # [[Rosa Bonheur]] animalia-margolaria eta eskuturagilea (Frantzia, 1822-1899) # [[Maryse Choisy]] Kazetaria, idazlea eta saiakeragilea (Lapurdi, 1903-1979) # [[Pilar López Júlvez]] dantzaria eta koreografoa (Gipuzkoa, 1912-2008) # [[Concepción Aleixandre]] mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari... (Valentzia, 1862-1952) # [[María Puy Uitzi]] historialaria (Nafarroa, 1915-2008) # [[Corín Tellado]] maitasun istorio laburren idazlea (Asturias, 1927-2009) # [[Matilde Huitzi]] maistra, pedagogoa, abokatua, feminista (Nafarroa, 1980-1965) # [[Concha Espina]] idazlea (Kantabria, 1869-1955) # [[Izaskun Uranga]] abeslaria (Bizkaia, 1950) # [[Ixone Sádaba]] argazkilaria (Bilbo, 1977) # [[Joaquina Eguaras]] Granadako Unibertsitateko 1. irakaslea, hebraista, arabista (Nafarroa-Granada, 1897-1981) # [[Sara Baras]] flamenko dantzaria eta koreografoa (Cadiz, 1971) # [[Ainhoa Garai]] aktorea (Gipuzkoa, 1983) # [[Laura García]] judo jokalari-paralinpikoa (Nafarroa, 1981) # [[Marina Ginestà]] Kazetaria, itzultzailea, gerra zibileko militante komunista (Katalunia, 1919-2014) # [[Axun Aierbe]] itzultzailea (Gipuzkoa,1968-2008) # [[Amaia Osaba]] piraguista (Nafarroa, 1975) # [[Fatema Mernissi]] idazlea eta soziologoa (Maroko, 1940-2015) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Frantzia, 1849-1883) # [[Maria Luisa Ozaita]] musikagilea eta emakumeek egindako hedapenean aitzindaria (Barakaldo, 1939-2017) # [[Isabel Fernández Reviriego]] musikaria, ekoizlea eta artista grafikoa (Bizkaia,1979) # [[Teresa Calo]] aktorea, dramagilea eta gidoigilea (Gipuzkoa, 1955) # [[Cris Lizarraga]] abeslaria, feminsta eta aktibista (Bizkaia, 1992) # [[Sonia Ruiz de Azua]] psikologoa, ikertzailea, psikiatria-irakaslea (Bizkaia, 1979) # [[Begoña Bilbao Alboniga]] idazlea, musikagilea eta euskaralaria (Bizkaia, 1932-2005) # [[Najat El Hachmi]] idazle amazigha (Katalunia,) # [[Ellen Ochoa]] astronauta (AEB, 1958) # [[María Luz Morales]] kazetaria, idazlea (Galizia- Bartzelona) # [[Cristina Petite]] atleta (Bizkaia,1972) # [[Irene Loizate]] txirrindularia, duatloilaria (Bizkaia, 1995) # [[Maritxu Housset]] gomazko paleta pelotaria (Lapurdi, 1981) # [[Eider Hurtado]] kazetaria (Bizkaia, 1981) # [[Gina Pane]] artista (Lapurdi, 1939-1990) # [[Ruth Arnon]] biokimikaria (Israel, 1933) # [[Andere Arriolabengoa]] bertsolaria (Araba, 1982) # [[Rosa Chacel]] idazlea (Valladolid, 1898-1994) # [[Dora Maar]] argazkilaria (Frantzia, 1907-1994) # [[Maribel Forcadas]] medikua (Zaragoza, 1949-2012) # [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] txirrindularia, zuzendaria (Bizkaia, 1980) # [[Ziortza Isasi]] txirrindularia (Bizkaia, 1995) # [[Valentina Tereshkova]] espaiora joandako 1. emakumea (Errusia, 1937) # [[Izaskun Osés]] paralinpiar atleta (Nafarroa, 1984) # [[Ziortza Villa]] ultrairaupen-txirrindularia (Bizkaia, 1983) # [[Penelope Barker]] aktibista (Tearen matxinada) (AEB, 1728-1796) # [[Susan la Flesche Piccotte]] Ipar Amerikako omaharar natiboa eta 1.mediku indigena (AEB, 1865-1915) # [[Rosana Ubanell]] kazetaria, eleberrigilea (Nafarroa, 1958) # [[Julia Juániz]] muntatzailea, zine-zuzendaria eta bideo-artista (Nafarroa, 19??) # [[Carmen Adarraga]] kirolaria (Gipuzkoa, 1921-2004) # [[Cristina Pardo]] kazetaria, telebista-aurkezlea (Nafarroa, 1977) # [[Esther Basurto]] boleibol kirolaria (Gipuzkoa, 1978) # [[Isabel Urkiola]] arabar esploratzailea (Gasteiz, 1854-1911) # [[Begoña Pro]] kazetaria eta idazlea (Iruñea, 1971) # [[Itziar Urretabizkaia]] aktorea (Donostia, 1978) # [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]] idazlea, ekintzaile feminista (Paris, 1837-1913) # [[Simone Veil]] Holokaustotik bizirik irtendako magistratu eta politikaria (Frantzia, 1927-2017) # [[Igone Arribas]] gimnasta ohia (Barakaldo, 1983) # [[Vera Rubin]] astronomoa, aitzindaria (AEB, 1928-2016) # [[Mary Jobe Akeley]] esploratzailea, alpinista eta argazkilaria (AEB, 1878-1966) # [[Blanca Castilla de Cortázar]] antropologoa eta filosofoa (Gasteiz, 1951) # [[Elena Martínez de Madina]] filologoa (Gasteiz, 1962) # [[Maria Weston Chapman]] abolizionista (AEB, 1806-1885) # [[Leire Apellaniz]] zinema-ekoizlea (Bilbo, 1975) # [[Maddi Ariztia]] ipuin bildumagilea, aitzindaria (Lapurdi, 1887-1972) # [[María Teresa Lozano]] matematikaria, aitzindaria (Iruñea, 1946) # [[Dorotea Barnés]] kimikaria, aitzindaria (Iruñea, 1904-2003) # [[Eva Amaral]] abeslaria, konpositorea (Zaragoza, 1972) # [[Amaia Lasa]] idazlea (Getaria, 1948) # [[Virginia Apgar]] pediatra, Apgar testaren asmatzailea (AEB, 1909-1974) # [[Anna Mani]] fisikaria, metereologoa (India, 1918-2001) # [[Georgia O'Keeffe]] margolaria (AEB, 1887-1986) # [[Anne Lezea]] gimnasta erritmikoa (Zarautz, 2001) # [[Oiana Blanco]] judoka (Orio, 1983) # [[Anne Frank]] alemaniar judu idazlea (Alemania, 1929) # [[Tessa Andonegi]] aktorea (Donostia 1968, 1983) # [[Loli Albero]] poeta, idazlea (Iruñea, 1962) # [[Arantxa Aldalur]] poeta (Azkoitia, 1963) # [[Olivia Newton-John]] abeslaria, aktorea (Cambridge, 1948-2022) # [[Regina Salcedo]] idazlea, irudigilea, gidoigilea (Iruñea, 1972) # [[Regina Araluze]] irrintzilaria (Bermio, 1922-2012) # [[Olga Holtz]] matematikaria (Errusia, 1973) # [[Phillis Wheatley]] poesia argitaratutako 1. emakume afroamerikar esklaboa (Afrika/AEB, 1753-1784) # [[Teresa Lopez de Munain]] aktorea, irakaslea (Bilbo, 1963) # [[Lizar Begoña]] poeta (Sopela, 1997) # [[Mertxe Rodriguez]] antzezle eta pailazoa (Lasarte-Oria, 19868) # [[Maite Gonzalez]] idazlea, itzultzailea (Donostia, 1943) # [[Olatz Beobide]] aktorea, zuzendaria (Sopela, 1964) # [[Nerea Elustondo]] bertsolaria, irakaslea (Legazpi, 1981) # [[Sara Carracelas]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1975) # [[Aranzazu González]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1981) # [[Marisa González]] multimedia-artista (Bilbo, 1943) # [[Mari Carmen Rubio]] arkulari paralinpikoa (Iruñea, 1961) # [[Pilar Goya]] kimikaria (Gasteiz, 1951) # [[Elizabeth Kenny]] erizaina, polio tratamentua (erizaina, 1880-1952) # [[Garazi Kamio]] kazetaria, idazlea (Gipuzkoa, 1979) # [[Patricia Karrikaburu]] errugbi jokalaria (Zuberoa, 1988) # [[Emma Fursch-Madi]] sopranoa (Baiona, 1847-1894) # [[Miriam Arrillaga]] pilotaria (Aginaga, 2000) # [[Concha Espinosa ]] sindikalista (Bilbo, 1954-2008) # [[Salome Gabunia]] etnologoa, euskaltzain urgazlea (Georgia, 1951) # [[Gracianne Hastoy]] eleberrigilea (Oloroe-Donamaria, 1968) # [[Uxue Juárez]]idazlea, arte-zuzendaria (Iruñea1981) # [[Amalia Galarraga]] idazlea, feminista (Donostia, 1895-1971) # [[Gloria Alcorta]] idazlea (Lapurdi-Argentina, 1951-2012) # [[Arantza Ugalde]] sismologoa (Barakaldo, 1966) # [[Zinaida Serebriakova]] margolaria (Errusia, 1884-1967) # [[Siofra O´Leary]] Giza Eskubideen Europako Auzitegiko lehenengo emakume lehendakaria (Irlanda, 1968) # [[Elena Loyo]] atleta, modelo ohia (Araba, 1983) # [[Ángeles González-Sinde]] politikaria, gidoilaria eta zinema zuzendaria (Madril, 1965) # [[Maider Segurola]] kazetaria (Lasarte-Oria, 1982) # [[Leticia Canales]] surflaria (Bilbo, 1995) # [[Rosa Elizburu]] irakaslea, alkate ohia (Arrasate, 1958) # [[Amaia Lanbarri]] futbolaria (Arrigorriaga, 1992) # [[Lola Rodríguez (aktorea)]] modeloa, aktibista (Las Palmas, 1998) # [[Esti Markez]] abeslaria (Gipuzkoa, 1999) # [[Clara Schumann]] piano-jolea, musikagilea (Alemania, 1819-1896) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abuztua''')=== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Edurne Garitazelaia]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea (Zaldibar, 1926-2005) # [[Irati Fernandez Gabarain|Irati Fernández Gabarain]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea (Iruñea 1983) # [[Mercedes Lorenzo]] efef'''SORTUA''' bilbotar ospetsua (Lugo 1915- Arrasate 1996) # [[Albina Shishova]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1966) # [[Alexandra Georgiana Eremia]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Alexandra Marinescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1982) # [[Alice Salomon]] erreformista soziala (Alemania, 1872-1948) # [[Alicia Pietri de Caldera]] museo zuzendaria, Venezuelako 1. dama (Venezuela, 1923-2011) # [[Ana Luísa Amaral]] poeta, itzultzailea, irakaslea (Portugal, 1956-2022) # [[Anabell López]] abeslaria (Kuba, 1963) # [[Anastasiya Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1983) # [[Andreea Cacovean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1978) # [[Andreea Isărescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Andreea Munteanu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1998) # [[Andreea Raducan]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1983) # [[Andreea Ulmeanu]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Ángela Irene]] abeslaria (Argentina, 1956) # [[Anna Chepeleva]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1984) # [[Anna Grudkó|Ana Grudkó]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Annia Hatch]] Gimnasta artistikoa (Kuba-EEBB, 1978) # [[Ashley Miles]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Ashley Postell]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Astrid Heese]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Atotoztli II]] erregina azteka (Mexiko, xv. mendea) # [[Aurelia Dobre]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1972) # [[Azucena Rodríguez]] film-zuzendaria (Madril, 1955) # [[Betti Schieferdecker]] Gimnasta artistikoa (Alemana, 1968) # [[Bi Wenjing]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Boriana Stoyanova]] Gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1969) # [[Care Santos]] idazlea (Bartzelona, 1970) # [[Carly Patterson]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Carmen Ionescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Cătălina Ponor]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Cecilia Mangini]] Argazkilaria, zinegilea (Erroma, 1927-2021) # [[Celestina Popa]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1970) # [[Coco Fusco]] artista bisuala (AEB, 1960) # [[Corina Ungureanu]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1980) # [[Courtney Kupets]] gimnasta artistikoa (Texas, 1986) # [[Cristina Bontaş|Cristina Bontas]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Cristina Elena Grigoras]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1966) # [[Dagmar Kersten]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1970) # [[Daniela Maranduca]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1976) # [[Diana Morawe]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Diane Schuur]] abeslaria, piano-jolea (AEB, 1953) # [[Dina Kochetkova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1977) # [[Dinah Washington]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] politikaria frankismoak eraila (Jaén, 1886-1940) # [[Dominique Dawes]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Dora García (artista)]] artista (Valladolid, 1965) # [[Duan Zhou]] Gimnasta artistikoa (Txina XX.mendea) # [[Ecaterina Szabo]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Elena Espinosa]] ekonomialaria eta politikaria (Ourense, 1960) # [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]] ekonomialaria, irakaslea (Alemania, 1874-1930) # [[Elvira Altés]] kazetaria, irakaslea, genero ikertzailea (Bartzelona, XX. mendea) # [[Émilie Lepennec|Emilie Lepennec]] Gimnasta artistikoa (Paris, 1987) # [[Emme (abeslaria)]] aktorea, abeslaria (Argentina, 1982) # [[Esther Phillips]] abeslaria (AEB, 1935-1984) # [[Eugenia Golea]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1971) # [[Eugenia Popa]] gimnasta artistikoa (Bucarest, 1973) # [[Fernanda Canales]] arkitektoa (Mexiko, 1974) # [[Florica Leonida]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Francesca Llopis]] margolaria, bideo-artista (Bartzelona, 1958) # [[Gabriela Potorac]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Gabriele Faehnrich]] Gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Germaine Tillion]] etnologoa,erresistentziakoa (Frantzia, 1907-2008) # [[Gina Gogean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1977) # [[Hana Říčná]] Gimnasta artistikoa (Txekia, 1968) # [[Inga Shkarupa]] Gimnasta artistikoa (Ukaina, 1981) # [[Ioanna Petrovschi]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Ionela Loaieş]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Irina Baraksanova|Irina BAraksanova]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan, 1969) # [[Irina Yarotska]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1985) # [[Jacqueline Lamba]] margolaria (Frantzia, 1910-1993) # [[Jekaterina Lobazniuk]] Gimnasta artistikoa (Uzbekintan, 1983) # [[Jelena Piskun]] Gimnasta artistikoa (Bielorrusia, 1978) # [[Jelena Produnova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Jelena Zamolodchikova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Jessie Tarbox Beals]] argazkilaria, fotokazetaria (AEB, 1870-1942) # [[Judith Joy Ross]] argazkilaria (AEB, 1946) # [[Julia Zenko]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1958) # [[Katie Heenan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Kim Kwang-suk (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Ipar Korea, 1976) # [[Koko Taylor]] Blues abeslaria (AEB, 1928-2009) # [[Kristina Pravdina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Kui Yuanyuan]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Larissa Fontaine]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1977) # [[Laura Cutina]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Laura Morante]] aktorae, gidoilaria, film-zuzendaria (Italia, 1956) # [[Lavinia Agache]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Lavinia Miloşovici]] Gimnasta artistikoa (Errumania,1976) # [[Léonie Duquet]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1916-1977) # [[Leopoldina Núñez Lacret]] musikagilea, irakaslea, gitarra-jolea (Kuba, 1918) # [[Lilia Podkopayeva]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1996) # [[Ling Jie]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1982) # [[Liuba María Hevia]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1964) # [[Liubov Sheremeta|Liubon Sheremeta]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1980) # [[Liudmila Yezhova]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Loredana Boboc]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Lu Märten]] idazlea, feminista (Alemania, 1879-1970) # [[Ludivine Furlon]] Gimnasta artistikoa (Nimes, 1980) # [[Lya Ímber de Coronil]] pediatra (Ukrania-Venezuela, 1914-1981) # [[María Ángela Nieto]] zientzialaria, ikertzailea (Madril, 1960) # [[María Eugenia Ibáñez]] kazetaria (Bartzelona, 1946) # [[Maria Girona i Benet]] margolaria, grabatzailea (Bartzelona, 1923-2015) # [[María Grever]] musikagilea Mexiko, 1885-1951) # [[Maria Kriutxkova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1988-2015) # [[María Luisa Herrera]] arkeologoa (Espainia, 1913-2012) # [[Maria Mercè Roca]] idazle eta politikaria (Girona, 1958) # [[Maria Neculita]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[María Soledad Corchón Rodríguez]] Arkeologoa (Santander, 1947) # [[Marián Farías Gómez]] abeslaria (Argentina, 1944) # [[Marianela Balbi]] kazetaria (Venezuela, 1963) # [[Marie Stritt]] aktorea (Austriar Inperioa, 1855-1928) # [[Martina Jentsch]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Mary McLeod Bethune]] aktibista (AEB, 1875-1955) # [[Matilda De Angelis]] abeslaria, aktorea (Italia, 1995) # [[Maxi Gnauck]] gimnasta artistikoa (Alemania) # [[Menene Gras]] filosofoa, arte-kritikaria, ikertzailea (Bartzelona, 1957) # [[Meng Fei]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Mercedes Oliveira Malvar]] filosofoa (Pontevedra, 1957) # [[Mihaela Stanulet]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Milagros Socorro]] kazetaria (Venezuela, 1960) # [[Mirela Barbălată|Mirela Barbalata]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Mirela Pasca]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Mirela Tugurlan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Mohini Bhardwaj]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1978) # [[Monica Roșu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Nadia Hategan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Nancy Wilson (abeslaria)]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Nao Bustamante]] multimedia artista (AEB, 1969) # [[Natalia Bobrova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1978-2015) # [[Natalia Ilienko]] gimnasta artistikoa (Kazakhstan, 1967) # [[Natalia Kalinina]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1973) # [[Natalia Yurchenko]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1966) # [[Natalia Ziganshina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1985) # [[Nicoleta Daniela Șofronie]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1988) # [[Oana Ban]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Olga Bicherova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1967) # [[Olga Mostepanova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1970) # [[Olga Rashchupkina]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Olga Teslenko]] Gimnnasta artiistikoa (Ukaina, 1981) # [[Paula Heredia]] zinemagilea (El Salvador, 1957) # [[Pegeen Vail Guggenheim]] margolaria (Suitza-AEB, 1925) # [[Phoebe Mills]] Gimnasta artistikoa (Illinois, 1972) # [[Polina Miller]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 2000) # [[Rachel Tidd]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1984) # [[Raquel Meller]] kupletista (Tarazona, 1888-1962) # [[Rosa Bustamante Montoro]] arkitektoa (Madril, 1962) # [[Rosa María Calaf]] kazetaria (Bartzelona, 1945) # [[Sabina Cojocar]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Samantha Sheehan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Sandra Mihanovich]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1957) # [[Sandra Uve]] ilustrattzailea, dibilgatzaile zientifikoa (Bartzelona, 1972) # [[Sara Bendahan]] medikua (Venezuela, 1906-1946) # [[Sara González]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1949) # [[Sarah E. Goode]] asmatzailea (AEB, 1855-1905) # [[Shannon Miller]] gimnasta artistikoa (Estatu Batuak, 1977) # [[Shemekia Copeland]] Blues-kantaria (New York, 1979) # [[Silvia Buabent]] politikaria, berdintasunean espezializatua (Madril, 1973) # [[Silvia Rau]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Silvia Stroescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Simona Pauca]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1969) # [[Simona Renciu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Sofía Ímber]] kazetaria, museo-kontserbadorea (Moldavia-Venezuela, 1924-2017) # [[Soledad Bravo]] abeslaria (Logroño-Venezuela, 1943) # [[Tatiana Frolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1967) # [[Tatiana Lysenko (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Tatiana Yarosh]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1981) # [[Teresa Parodi]] kantautorea, politikaria (Argentina, 1947) # [[Trinidad Taracena del Piñal]] Arkeologoa (Santander, 1926-Ceuta, 2017) # [[Ulrike Klotz]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1960) # [[Vanda Hădărean]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1976) # [[Vera Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1968) # [[Verónica Condomí]] abeslaria, konpositorea, gitarra jolea (Argentina, 1960) # [[Viktoria Karpenko]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Virginia Amposta Amposta]] sindikalista, frankismoak eraila (Bartzelona, 1903-1939) # [[Virginia Pereira Álvarez]] mediku ikertzailea (Venezuela, 1888-1947) # [[Xiomara Laugart]] abeslaria (Kuba, 1960) # [[Yevgueniya Kuznetsova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Zoila Gálvez]] sopranoa, irakaslea (Kuba, 1899) }} ===='''Berriak 2022''' ('''uztaila''')==== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Arroyo Sagasta]] ef--'''SORTUA''' Irakaslea eta ikertzailea (Aretxabaleta,1983) # [[Eba Gaminde Egia]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, euskaltzain urgazlea (Mungia, 1968) # [[Jone Mitxelena]] ----'''SORTUA''' zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea (Barakaldo, 1985) # [[Lurdes Alkorta]] ef--'''SORTUA''' trikitilaria (Azpeitia, 1973) # [[Maddi Astigarraga]] ef--'''SORTUA''' ilustratzaile zientifikoa (Deba, 1997) # [[Maria Meharra]] ----'''SORTUA''' kaskaroten erregina (Lapurdi XIX. mendea) # [[Mentxu Ramilo Araujo]] ef--'''SORTUA''' Wikiemakumea (Gasteiz, 1978) # [[Vega Asensio]] ef--'''SORTUA''' biologoa, ilustratzailea, ikertzailea (Durango, 1978) # [[Abigail Hobbs]] Salemgo sorgin prozesuko nerabea (AEB,1678- ? ) # [[Abigail Williams (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorgin epaiketetan akusatua (AEB, 1680-1697) # [[Adriana Calcanhotto]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Agnes Meyer Driscoll|Agnes Meyer]] Kiptografoa (Estatu Batuak) # [[Aimée Rapin]] margolaria (Suitza) # [[Aissa Doumara Ngatansou]] ekintzailea (Kamerun, 1972) # [[Alice Domon]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1937-1977) # [[Alicia Sellés Carot]] liburuzaina eta dokumentalista (Castelló, 1977) # [[Altamira Gonzalo]] jurista, feminista (Zaragoza) # [[Amalia Avia]] margolaria (Toledo, 1930-2011) # [[Anastasía Mýskina]] tenislaria (Sobiet Batasuna, 1981) # [[Ángela Ramos]] kazetaria, erreportaria (Peru) # [[Anita Malfatti]] margolaria (Brasil, 1889-1964) # [[Ann Pudeator]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1621-1692) # [[Anna Eriksdotter]] sorgintzat jo eta burua moztuta exekutatua (Suedia, 1624-1704) # [[Anna Gardell-Ericson]] margolaria (Suedia) # [[Anna Göldin]] Sorginkeria egotzita burua moztuta exekutatua (Suitza) # [[Anna Maria Bofarull]] zinemagilea (Tarragona,1979) # [[Anna Rosina de Gasc]] margolaria (Alemania) # [[Antonia Maymón|Antonia Maymon]] idazlea, feminista, anarkista (Madril) # [[Aurora Cáceres Moreno]] idazle, feminista, sufragista (Peru) # [[Barbara W. Tuchman]] idazle eta kazetaria (Amerikako Estatu Batuak, 1912-1989) # [[Barbara Walters]] kazetaria, idazlea (EEBB, 1929) # [[Betty Parris]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzailea(AEB, 1682-1760) # [[Bridget Bishop]] Salemgo sorgin epaiketetan exekutatua (AEB, 1632?-1692) # [[Brita Zippel]] Sorginkeria egotzita burua moztu eta sutan errea (Suedia, 1676) # [[Candy (Salemgo epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Carmen Martínez Sancho]] matematikaria (Toledo) # [[Carmen París]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Carmina Verdú]] gimnasta ohia (Valentzia, 1983) # [[Catalina Carlota De la Gardie]] Baztanga txertoaren bultzatzailea (Suedia, 1723-1763) # [[Christiane Amanpour]] kazetaria (Erresuma Batua, 1958) # [[Cindy Sherman]] argazkilaria eta zinema-zuzendaria (AEB, 1954) # [[Concha García Campoy|Concha Garcia Campoy]] Kazetaria (Terrasa, 1958) # [[Cristina Rota]] aktore, arte-dramatiko irakaslea (Argentina, 1945) # [[Delmira Agustini]] poeta (Uruguai) # [[Dorcas Hoar]] sorginkeria egotzita zigortua (Beverly, 1634-1711) # [[Dorothy Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan 4 urteko auzipetua (AEB, 1687?) # [[Draupadi Murmu]] politikaria, tribu-buruzagia, Indiako 1. emakume presidente tribala (India, 1958) # [[Eglantyne Jebb]] haurren eskubideen defentsa (Erresuma Batua, 1876-1828) # [[Elena Arregui Cruz-López]] arkitektoa (Irun-Santiago de Compostela) # [[Eliane Giardini]] aktorea, zinema-zuzendaria (Tarragona, 1966) # [[Elizabeth Hubbard (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusia (AEB, 1675?-1692etik aurrera) # [[Elizabeth Jane Gardner]] margolaria (Estatu Batuak-Paris) # [[Estefanía Chávez Barragán]] arkitektoa, irakaslea (Mexiko) # [[Esther Koplowitz]] enpresaria (Madril,1950) # [[Eva Crane]] zientzialaria (Erresuma Batua) # [[Eva Piquer]] kazetaria eta idazlea (Bartzelona, 1969) # [[Faith Hill]] abeslaria (EEBB, 1967) # [[Fanny Elssler]] dantzaria (Austria) # [[Guirandana de Lay|Guirandina de Lay]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Jaka, 1461) # [[Haydée Milanés]] abeslaria, konpositorea, moldatzailea eta ekoizlea (Habana, 1980) # [[Helen Mack Chang]] Myrna Mack Fundazioaren sortzaile (Guatemala) # [[Helen Vlachos]] kazetaria (Grezia) # [[India.Arie]] abeslari estatubatuarra (Denver, 1975) # [[Isabel Azkarate]] argazkilaria, fotokazetaria (Donostia) # [[Isabel Quintanilla]] margolaria (Madril, 1938-2017) # [[Jane Wenham (ustezko sorgina)]] emakume akusatua eta askatua (Ingalaterra, ?-1730) # [[Janet Horne]] Sorginkeria egotzita sutan bizirik errea (Eskozia, 1727) # [[Jean Adair]] aktorea (Kanada, 1873-1953) # [[Jeanne Fusier-Gir]] aktorea (Frantzia, 1885-1973) # [[Juana Martín Manzano]] moda-diseinatzailea (Kordoba, 1974) # [[Juana Millán|Juana Millan]] inprimatzailea, enpresaburua (Zaragoza) # [[Juana Mordó]] arte bildumagilea (Tesalonika, 1899-Madril,1984) # [[Katharina Henot]] posta-burua, sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1570-1627) # [[Laspaulesko sorginkeria prozesua]] 24 emakume urkatuak (Huesca, 1593) # [[Laura Morera]] ballet dantzaria (Madril, 1977) # [[Laura Muntz Lyall]] margolaria (Kanada) # [[Lilia Podkopayeva]] gimnasta (Ukraina, 1978) # [[Lola Robles]] idazlea eta aktibista (Madril, 1963) # [[Luciana Aymar]] kirolaria (Argentina, 1977) # [[Lydia Lunch]] abeslaria, aktorea, idazlea (AEB, 1959) # [[Margaret Jones]] Emagina, sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (EEBB 1613-1548) # [[Margaret Scott (Salemgo epaiketak)|Margaret Scott]] Sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (Eskozia, 1615-Salem, 1692) # [[Margaret Scott Gatty]] botanikaria eta idazlea (Britania Handia, 1809-1873) # [[Maria Bellonci]] idazlea (Italia, 1902-1986) # [[María Botto]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Cabrales]] Kuba independentziaren aldeko protagonista (Kuba) # [[Maria da Conceição|Maria da Conceicao]] emagina, sorginkeria egotzita sutan errea (Sao Paulo, 1798) # [[María Eugenia Vaz Ferreira]] irakasle, poeta (Uruguai, 1875-1924) # [[María Gil Vallejos]] piano-jolea (Alacant, 1892-1981) # [[María José Gómez Redondo]] artista garaikidea (Valladolig, 1963) # [[Maria Mercè Cuartiella]] idazlea, antzerkigilea (Katalunia) # [[Maria Tallchief]] dantzaria (EEBB, 1925-2013) # [[María Teresa Linares]] musikologoa (Kuba) # [[Marija Jurić Zagorka|Marija Juric Zagorba]] kazetaria (Kroazia, 1873-1957) # [[Marta Calamonte]] gimnasta ohia, entrenatzailea, fisioterapeuta (Badajoz,1982) # [[Martha Corey]] Salemgo sorgin epaiketetan urkatua (AEB, 1619-1672) # [[Martha Zein]] idazle, narratzaile, zinegile (Alemania, 1962) # [[Mary Black (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Mary Bradbury]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1615-1700) # [[Mary Parker (Salemgo epaiketak)|Mary Parker]] sorginkeria egotzita urkatua (1637-1692) # [[Mary Pat Gleason]] aktorea eta gidoilaria (AEB, 1950-2020) # [[Mary Warren]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusiena (AEB, 1674?-1693?) # [[Matteuccia de Francesco]] sorgintza jo eta sutan errea (Italia, 1428 exekutatua) # [[Maxine Hong Kingston|Maxime Hong Kingston]] idazlea (EEBB, 1940) # [[Melissa de la Cruz]] idazlea (Manila-AEB, 1971) # [[Mercedes Ferrer]] egile abeslaria (Madril, 1963) # [[Merga Bien]] Sorgintzat jo eta sutan errea (Alemania 1560-1603) # [[Mia Hamm]] futbolaria (AEB, 1972) # [[Mia Zapata]] abeslaria (AEB, 1965-1993) # [[Mira Nair]] zinema zuzendaria (India, 1957) # [[Mónica Alario Gavilán]] filosofoa eta ikertzailea (Madril) # [[Myrna Mack]] antropologoa (Guatemala) # [[Nabyla Maan]] egile abeslaria (Maroko, 1987) # [[Nancy Usero]] gimnasta ohia, entrenatzailea (Zaragoza, ?) # [[Narbona Dacal]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Zaragoza, 1498) # [[Nata Moreno]] zine-zuzendaria, aktorea, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Nazanín Armanian]] idazea eta politologoa (Iran, 1961) # [[Nora Heysen]] margolaria (Australia) # [[Nur Levi]] aktorea (Madril, 1979) # [[Olga Román]] abeslaria eta egile-abeslaria (Madril, 1979) # [[Olga Wisinger-Florian]] margolaria (Austria) # [[Paisleyko sorginkeria prozesua]] 7 emakume kondenatuak (Eskozia, 1697) # [[Pascale Petit (aktorea)]] aktorea (Frantzia, 1938-) # [[Paula Ortiz]] zine-zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Paule Minck]] Parisko Komunako iraultzaile feminista (1839 - 1901) # [[Pendleko sorginkeria prozesua]] 10 urkatu: 9 emakume eta gizon 1 (Ingalaterra, 1612) # [[Petronilla de Meath]] sorginkeria egotzita sutan errea (Irlanda) # [[Rebecca Lemp]] Sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1550-1590) # [[Rebecca Nurse]] Salemgo sorginkeria prozesuan exekutatua(AEB, 1621-1692) # [[Rebecca Walker]] idazlea, feminista (Mississipi, 1969) # [[Rocío Vitero Pérez|Rocio Vitero Perez]] gizarte langilea eta politikaria (Gasteiz, 1980) # [[Romola Garai]] aktore britainiarra (1982) # [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)]] hil zuten emakume eskalea (Ingalaterra, 1680-1700) # [[Sally Salminen]] nobelagilea (Finlandia,1906-1976) # [[Samlesburyko sorginkeria prozesua]] 20 bat emakume akusatuak (Ingalaterra, 1612) # [[Sarah Cloyce]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatua (AEB, 1648-1703) # [[Sarah Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1653-1962) # [[Sarah Osborne]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1643?-1692) # [[Sarah Wildes]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1627-1692) # [[Sima Sami Bahous]] NBE Emakumeak-en zuzendaria (Jordania, 1956) # [[Susana Rinaldi]] aktorea eta tango-abeslaria (Argentina, 1935) # [[Susannah Sheldon]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatzailea (AEB, 1670?- ?) # [[Suzana de Moraes]] aktore, zinema-zuzendaria (Brasil, 1940-2015) # [[Tarsila do Amaral]] margolaria (Brasil, 1886-1973) # [[Tatiana Bilbao]] arkitektoa (Mexiko) # [[Tatiana Lióznova]] zinema zuzendaria (Errusia, 1914-2011) # [[Teresa Duclós]] margolaria (Sevilla, 1934) # [[Vera Fokina]] ballet dantzaria (1886-1958, Errusia) # [[Vera Panova]] idazlea eta kazetaria (Errusia, 1905-1973) # [[Vera Tschechowa]] aktorea, zinemagilea eta ekoizlea (Alemania, 1940) # [[Victoria Åberg|Victoria Aberg]] margolaria (Finlandia, 1824-1892) # [[Villanuako sorginak]] Villanuako sorginkeria prozesua (Huesca, XV. mendea) # [[Wilhelmina Wylie]] igerilaria (Australia, 1984) # [[Wilmot Redd]] Sorginkeria egotzita urkatua (Salem, 1692) }} ===='''Berriak 2022''' ('''ekaina''')==== (ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Colino]] eef--'''SORTUA''' kirolaria, ibiltaria (Durango 2004) # [[Aitziber Makazaga]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1976) # [[Alazne Etxebarria Urizar]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Santurtzi 1997) # [[Ane Maruri]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta irakaslea (Bizkaia 1996) # [[Begoña Guillen]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Amurrio 1963) # [[Bernadette Iratzoki Luro]] ----'''SORTUA''' dantzaria, antzerkilaria eta irakaslea (Azkaine, 1959) # [[Betzaida Urtaza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, itzultzailea, editorea (Donostia-Legorreta 1988) # [[Gabi Etxebarne]] ----'''SORTUA''' idazlea, feminista, serora ohia (Aldude, Nafarroa Beherea 1932) # [[Garbiñe Alustiza]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1964) # [[Lurdes Imaz]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, antzerki zuzendaria eta gidoilaria (Segura 1952) # [[Margarita Olañeta]] ef--'''SORTUA'' ekintzailea (Ermua 1931) # [[Olga Uribe]] ef--'''SORTUA''' ehulea (Durango 1958) # [[Oroitz Jauregi]] ef--'''SORTUA''' Euskaltzain urgazlea (Legorreta 1974) # [[Patxika Erramuzpe]] ----'''SORTUA''' Abeslaria, ekintzailea (Aldunde. Nafarroa Beherea 1943) # [[Adelaide Anne Procter]] poeta, filantropoa (Ingalaterra) # [[Adelina Lopes Vieira]] idazlea, dranagilea (Portugal-Brasil) # [[Agnes Baltsa]] mezzosopranoa (Grezia) # [[Alice Rey Colaço]] Ilustratzailea, abeslaria. Portugal # [[Amelia Orleanskoa]] Portugalgo azken erregina (Frantzia-Portugal) # [[Amélia Rey Colaço]] aktorea, zuzendaria (Portugal) # [[Ana Castillo]] idazlea (Chicago, EEBB) # [[Ana de Gonta Colaço]] eskultorea (Portugal) # [[André Léo]] Frantziako eleberri eta kazetaria, ekintzaile feminista (1824 - 1900) # [[Ann Putnam, Jr.]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Anna Waser]] margolaria (Suitza) # [[Anna Zippel]] sorginkeria leporatuta eraila (Suedia) # [[Anne de Chantraine]] sorginkeria egotzita sutan erretakoa (Lieja) # [[Annie Londonderry]] munduari bira egindako txirrindularia (AEB) # [[Assumpta Roura]] kazetaria eta idazlea (Katalunia) # [[Barbara Ward]] ekonomialaria, kazetaria eta idazlea (Erresuma Batua) # [[Beatriz Costa]] aktorea, idazlea (Portugal) # [[Bessie Rayner Parkes]] poeta, kazetaria, feminista (Alemania-AEB) # [[Blanca Muñoz]] artista, eskultorea eta grabatzailea (Madril) # [[Branca de Gonta Colaço]] idazlea, errezitatzailea (Portugal) # [[Carmen Arozena]] artista, margolaria eta grabatzailea (La Palma) # [[Carmen Laffón]] artista, margolaria eta eskultorea (Sevilla) # [[Carola García de Vinuesa]] mediku, zientzialari, irakasle (Espainia-Australia) # [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] filologoa, idazlea (Alemania-Portugal) # [[Caroline de Barrau]] feminista, aktibista (Frantzia) # [[Caroline Haslett]] ingeniari elektrikari aitzindaria (Erresuma Batua) # [[Charlotte Saunders Cushman]] aktorea (AEB) # [[Clémentine Hélène Dufau]] margolaria (Frantzia) # [[Concepción Bona]] hezitzailea eta ekintzailea (Dominikar Errepublika) # [[Concha de Albornoz]] intelektual feminista (Asturias) # [[Conchita Supervía]] mezzosopranoa (Bartzelona) # [[Corina Freire]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Portugal) # [[Cynthia Germanotta]] filantropoa, ekintzailea, enresaburua (AEB) # [[Dinah Craik]] idazlea (Ingalaterra) # [[Dolores González Pérez]] idazlea (Malaga) # [[Dora Panofsky]] arte historialaria (Alemania-AEB) # [[Dorothea Tanning]] margolaria (AEB) # [[Dorothy Hansine Andersen]] medikua (EEUU) # [[Eduarda Lapa]] margolaria (Portugal) # [[Eleanor Pairman]] matematikaria, asmatzailea (Eskozia) # [[Elizabeth Ann Ashurst Bardonneau]] itzultzailea, aktibista (Ingalaterra) # [[Elsie Widdowson]] nutrizionista (Erresuna Batua) # [[Emília de Sousa Costa]] idazlea, feminista (Portugal) # [[Emily Davies]] sufragista, emakumea unibertsitate eskubide-defensatzailea (Ingalaterra) # [[Emma Stebbins]] eskultorea (AEB) # [[Eugénie Le Brun]] intelektual feminista (Frantzia-Egipto) # [[Eugénie Marie Salanson]] margolaria (Frantzia) # [[Felícia Fuster i Viladecans]] margolaria eta poeta (Bartzelona-Paris) # [[Felicia Hemans]] poeta (Ingalaterra) # [[Fiorenza Cossotto]] mezzosopranoa (Italia) # [[Franceska Mann]] dantzaria (Polonia) # [[Frederica von Stade]] mezzosopranoa (AEB) # [[Geraldine Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Ghada Waly]] politikari eta diplomatikoa (Egipto) # [[Gina Cigna]] sopranoa (Italia) # [[Guadalupe Marín]] modeloa eta eleberrigilea (Mexiko) # [[Hariclea Darclée]] sopranoa (Errumania) # [[Henriette Michaelis]] hizkuntzalaria (Alemania) # [[Hoylande Young]] kimikaria (AEB) # [[Huda Sha'arawi]] aktibista feminista (Egipto) # [[Irina Vladislavovna Bussen]] minerologoa (Errusia) # [[Izumi Nakamitsu]] Armagabetzeari lotutako gaiei buruzko Nazio Batuen Bulegoko zuzendaria (Japonia) # [[Josephine Butler]] feminista eta guzarte erreformatzailea (Erresuma Batua) # [[Juana Alarco de Dammert]] filantropoa, hezitzailea (Peru) # [[Júlia Lopes de Almeida]] idazlea, kazetaria, feminista (Brasil) # [[Julie von May]] sufragista, feminista (Suitza) # [[Katalina Boloniakoa|Katalina Boloniakoa]] margolaria, idazlea, santa (Bolonia) # [[Kate Marvel]] zientzilaria (New York EEBB) # [[Kin Yamei]] doktorea, hezitzailea eta nutrizioan aditua (Txina, EEBB) # [[Letitia Elizabeth Landon]] poeta (Ingalaterra) # [[Licia Verde]] astronomoa, fisikaria, irakaslea (Italia) # [[Lidia Blanco]] filologoa (Burgos) # [[Lilian Baylis]] britainiar antzerki ekoizle eta zuzendaria # [[Lola Garrido]] arte kritikaria, komisarioa eta bildumagilea (Donostia) # [[Lucia Valentini Terrani]] mezzosopranoa (Italia) # [[Madeleine Pelletier]] psikiatra, aktibista (Frantzia) # [[Malak Hifni Nasif]] idazle, poeta, maistra (Egipto) # [[Margarida Lopes de Almeida]] poeta, deklamatzailea, eskultorea (Brasil) # [[Maria Adelaide Lima Cruz]] margolaria (Portugal) # [[Maria Archer]] idazlea (Portugal) # [[María Barbeito]] pedagogo, idazlea (Galizia) # [[Maria da Cunha]] poeta, kazetaria(Portugal-Brasil) # [[Maria Jane Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Maria Lamas]] idazlea, kazetaria, ekintzaile politikoa (Portugal) # [[María Luisa Calero Vaquera]] hizkuntzalaria (Badajoz) # [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]] idazlea, feminista (Portugal) # [[María Soriano Llorente]] psikologoa (Valentzia) # [[María Trinidad Sánchez]] ekintzailea, aberriaren ama (Dominikar Errepublika) # [[Marie Adelaide Belloc Lowndes]] nobelagilea (Ingalaterra) # [[Marie La Cécilia]] Frantziako maistra, Komunan aktibista errepublikanoa (1839 - 1922) # [[Marisa de Leza]] aktorea (Madril) # [[Martha Carrier]] sorginkeria leporatuta eraila (EEBB) # [[Mary Eastey]] Salemeko sorgin-epaiketan exekutatua (AEB) # [[Mary Russell Mitford]] idazlea, dramagilea (Ingalaterra) # [[Mary Walcott]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Matiel Mogannam]] aktibista, nazionalista (Libano-Palestina) # [[Matilda Hays]] itzultzaile, idazle, kazetari, aktore (Ingalaterra) # [[Melissa Aldana]] saxofoi-jotzailea (Txile) # [[Mercedes Llopart]] sopranoa, irakaslea (Bartzelona) # [[Mercy Lewis]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Minou Tavárez Mirabal]] filologoa, politikaria (Dominikar Errepublika) # [[Monica Oliphant]] zientzialari, ikertzailea (Ingalaterra-Australia) # [[Nabawiyya Musa]]irakaslea, nazionalista, feminista (Egipto) # [[Natali Germanotta]] moda-diseinatzailea, estilista (AEB) # [[Natalia Kanem]] UNFPAren zuzendaria (Panama) # [[Nerilie_Abram]] zientzilaria (Australia) # [[Nísia Floresta (idazlea)]] idazlea, hezitzailea (Brasil) # [[Paca Blanco]] ekintzailea (Madril) # [[Patricia Kraus]] abeslaria, musikagilea, ekoizlea (Milan-Espainia) # [[Regina Lago García]] pedagogo, psikologo (Palentzia) # [[Renata Scotto]] sopranoa (Italia) # [[Rosalba Carriera]] margolaria (Italia) # [[Ruth Rivera Marín]] arkitektoa (Mexiko) # [[Safia Zaghloul]] aktibista, politikaria (Egipto) # [[Sonia Vivas]] pedagogoa, politikaria (Bartzelona) # [[Tarab Abd al-Hadi]] aktibista feminista, politikaria(Palestina-Egipto) # [[Valentine de Saint-Point]] idazlea (Frantzia) # [[Verónika Mendoza]] politikaria (Peru) # [[Victòria Pujolar Amat|Victoria Pujolar Amat]] margolaria (Bartzelona) # [[Virgínia Quaresma]] kazetaria, aktibista (Portugal) }} ===='''Berriak 2022''' ('''maiatza''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Alaitz Biritxinaga]] ef--'''SORTUA''' Txirrindulari epaile eta zuzendaria (Bizkaia 1974) # [[Angelita Bilbao Bilbao]] efef'''SORTUA''' erizaina, ekintzaile abertzalea (Bilbo 1903-Argentina 1990) # [[Concha Laca]] efef'''SORTUA''' artisaua, zeramikaria, eskultorea (Madril 1925-Irun 2018) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] ef--'''SORTUA''' zinema zuzendaria (Laudio 1984) # [[Haizea Beruete]] efef'''SORTUA''' bertsolaria (Iruñea 1994-2022) # [[Lina Huarte-Mendikoa]] efef'''SORTUA''' sopranoa (Iruñea 1928-Madril 2017) # [[Margarita Barainka]] g'''SORTUA''' Gernikako bonbardaketaren lekukoa (Errigoiti 1922) # [[Acacia Uceta]] poeta (Madril) # [[Adelaida Abarca Izquierdo]] ekintzailea, kartzelarik ihes egindakoa (Madril) # [[Adelaida Las Santas]] kazetari eta poeta (Madril) # [[Alejandra Soler]] maistra errepublikano erbesteratua (Valentzia) # [[Amanda Jones]] poeta, aktibista, asmatzailea (AEB) # [[Ana Martínez Collado]] arte estetika eta generoa (Madril) # [[Ángela García de la Puerta]] Espainiako 1. Fisika eta Kimika katedraduna (Soria) # [[Ángeles García-Madrid]] idazlea eta presoa (Madril) # [[Anna Davin]] historialaria, idazlea, feminista( Ingalaterra) # [[Anna Keichline]] arkitektoa eta asmatzailea (AEB) # [[Anna Manso Munné]] idazlea, gidoilaria (Bartzelona) # [[Anna Ruth Fry]] idazlea (Britainia Handia) # [[Asun Casasola]] genero indarkeriaren aurkako aktibista (Palentzia) # [[Asunción Bastida]] moda diseinatzailea (Bartzelona) # [[Aurora Rodríguez Carballeira]] ama eugenesikoa (Galizia) # [[Barbara Bodichon]] ongilea, eskubideen aldeko aktibista (Erresuma Batua) # [[Carmen Mir]] moda diseinatzaile (Bartzelona) # [[Christiana Figueres]] antropologoa, ekonomialaria eta analista(Costa Rica) # [[Clara Sánchez (idazlea)]] idazlea, Espainaiko zine aditua (Guadalajara) # [[Concha Alós]] idazlea (Valentzia-Bartzelona) # [[Consuelo García del Cid Guerra]] idazlea (Bartzelona) # [[Deepika Kurup]] zientifikoa, asmatzailea (edateko ur garbi 'azkarra') (AEB) # [[Dorothy Thompson]] kazetaria, idazlea, sufragista, feminista (AEB) # [[Eldorado Jones]] asmatzailea (hegazkin isilgailua,plantxa elektrikoa)(AEB) # [[Elena Moncada]] ekintzaile, idazle, prostituzioaren abolizionista (Argentina) # [[Enriqueta Gallinat]] politikaria, errepresio frankistaren biktima (Bartzelona) # [[Erna Schneider]] ingenaria, matematikaria eta asmatzailea (AEB) # [[Ethel Léontine Gabain]] margolaria (Frantzia-Ingalaterra) # [[Eva Alcón]] errektorea (Castelló) # [[Flor Cernuda]] preso komunista (Toledo) # [[Flora Robson]] aktorea (Ingalaterra) # [[Gema Corredera]] abeslari eta musikagilea (Kuba) # [[Geneviève de Gaulle-Anthonioz]] Frantziako erresistentziakoa (Frantzia) # [[Gertrud Bäumer]] aktibista feminista eta politikaria (Alemania) # [[Gisela Wild]] feminista, kooperatiba-politiketan espezializatua (Argentina) # [[Gloria Patricia Porras]] abokatu, notario, epaile (Guatemala) # [[Hannah Slater]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria)(AEB) # [[Helen Taylor (feminista)]] idazlea, aktorea (Erresuma Batua) # [[Helen Taylor]] noblea (Ingalaterra) # [[Helena Lange]] pedagogoa eta emakumeen eskubide defendatzailea (Alemania) # [[Hilary Wainwright]] kazetaria, ikertzailea, feminista (Ingalaterra) # [[Hildegart Rodríguez Carballeira]] politikaria, etorkizuneko emakume gisa sortua (Madril) # [[Ida Henrietta Hyde]] fisiologoa eta asmatzailea (AEB) # [[Isabel Olesti]] kazetari eta idazlea (Tarragona) # [[Isabel Risco]] aktorea (Coruña) # [[Isabel Vicente García|Isabel Vicente Garcia]] ekintzaile komunista (Albacete - Bartzelona) # [[Jenara Vicenta Arnal Yarza]] 1. Zientzia Kimiko doktorea eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Jessie Boucherett]] emakumeen aldeko aktibista (Ingalaterra) # [[Joaquina Dorado Pita]] Les Cortseko preso errepublikanoa (Coruña) # [[Josefa Barba-Gosé Flexner]] zientzialaria (Bartzelona-Filadelfia) # [[Josefina Amalia Villa]] ekintzailea, preso politikoa (León-Madril) # [[Joy Mangano]] enpresaria eta asmatzailea (fregona, pertxak) (AEB) # [[Juana Francisca Rubio]] margolaria eta ilustrailea (Madril) # [[Judith Malina]] aktorea, ekoizlea eta zuzendaria (Alemania-AEB) # [[Karen Olsen Beck]] arkitektoa, soziologoa, politikaria eta diplomatikoa (*!) # [[Laia Berenguer Puget]] Les Cortseko preso sozialista (Bartzelona) # [[Laura Casielles]] idazlea, poeta (Asturias) # [[Les Corts emakumeen kartzela]] (Bartzelonako eraikina) # [[Letizia Battaglia]] kazetari, argazkilari, politikari, editore eta enpresaburua (Italia) # [[Liane Russell]] genetista, zoologoa (Austria, AEB) # [[Lidia Guinart]] kazetaria, idazlea eta politikaria (Bartzelona) # [[Lilí Díaz Rivas]] enpresaburua, idazlea (Galizia) # [[Lilly Maxwell]] sufragista (Eskozia) # [[Lina Gálvez]] historialaria, ekonomia feministan aditua (Sevilla) # [[Lise London]] erresistentzia frantseseko aktibista (Frantzia) # [[Llum Quiñonero]] kazetaria, ekintzailea, politikaria (Alacant) # [[Lola Sanjuán]] enpresaburua eta lider feminista (Sevilla) # [[Magda Bandera]] kazetaria, idazlea(Bartzelona) # [[Maite Alvarez]] zientzilaria eta ikertzailea (Ermua) # [[Manolita del Arco]] politikaria, ekintzailea (Bilbo-Madril) # [[Margarida Abril]] ekintzailea (Katalunia) # [[María Ángeles Durán]] ikertzailea (Madril) # [[María Antonia Peña]] errektorea (Cádiz) # [[María Antonia Zorraquino]] biokimikaria eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Maria Bigordà Montmany]] kataluniar ekintzailea (Ullastre-Tarrasa) # [[María del Carmen Cuesta Rodríguez|Maria del Carmen Cuesta Rodríguez]]A aktibista (Madril) # [[Maria Deraismes]] prostituzioaren abolizionista # [[María Dolores de Pablos]] poeta eta astrologoa (Madril) # [[Maria Dolors Laffitte]] abeslaria (Bartzelona) # [[Maria Dolors Renau]] psikologoa, pedagogoa eta politikaria (Bartzelona) # [[María Elena Moyano]] aktibista (Perú) # [[María José Figueras]] errektorea (Katalunia) # [[Maria Lacerda de Moura]] anarkista eta feminista (Brasil) # [[María Vicenta Mestre Escrivá]] psikologoa, Valentziako Unibertsitateko 1. emakume errektorea (Valentzia) # [[Marie Killick]] audio-ingeniaria, asmatzailea (gramofonorako zafirozko orratza) (Erresuma Batua) # [[Marina Vargas]] artista (Granada) # [[Marisa Mediavilla Herreros]] liburuzaina, dokumentalista, feminsita (Palentzia) # [[Marjorie Joyner]] asmatzailea (ile kizkur iraunkorrak egiteko makina)(AEB) # [[Martirio (cantante)|Martirio]] abeslaria (Huelva) # [[Mary Beale]] margolaria eta erretratista (Ingalaterra) # [[Mary Dixon Kies]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria) (AEB) # [[Melania Moscoso]] antropologa, pedagoga, feminista (Bilbo) # [[Mercedes Fernández-Martorell]] antropologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Núñez Targa]] Las Ventas eta Nazien kontzentrazio-eremuetako preso eta lekukoa (Bartzelona) # [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] politikaria eta zuzendari publikoa (Gernika) # [[Montserrat Minobis]] kazetaria, irakaslea, idazlea eta feminista (Figueras) # [[Natacha Bustos]] komiki-marrazkilaria (Eivissa) # [[Nieves Torres]] politikaria, ekintzailea (Madril) # [[Niña Pastori]] flamenko-kantautorea (Cadiz) # [[Noeleen Heyzer]] diplomazialaria(Singapur) # [[Noelia Vera]] kazetaria eta politikaria (Cádiz) # [[Núria Feliu]] abeslaria eta aktorea (Bartzelona) # [[Olimpia Altuve]] farmazialaria (Guatemala) # [[Paz Azzati Cutanda]] Las Ventaseko preso komunista (Valentzia) # [[Petra Cuevas]] preso komunista (Toledo) # [[Pilar Aranda Ramírez]] errektorea (Zaragoza) # [[Pilar López Díez]] maistra, kazetaria, komunikazio eta genero ikertzailea (Asturias) # [[Rina Lazo]] margolari eta muralista (Guatemala) # [[Rocio Mora Nieto]] abokatua eta aktibista (Madril) # [[Rosa Aguilar Chinea]] errektorea (Gomera) # [[Rosa Aguilar]] politikaria (Kordoba) # [[Rosa Cremón Parra]] erizaina, ekintzaile antifrankista (Madril) # [[Rosa Devés]] biokimikaria, akademika eta hezitzailea (Txile) # [[Sally Alexander]] historialaria, feminista (Ingalaterra) # [[Sheila Rowbotham ]] historialari feminista sozialista (Erresuma Batua) # [[Shirley Ann Jackson]] fisikaria, asmatzailea (AEB) # [[Sofía Moro]] argazkilaria (Madril) # [[Soledad Murillo]] soziologo feminista, ikertzailea eta politikoa (Madril) # [[Soledad Real López]] ekintzaile, komunista (Bartzelona) # [[Susana Blas Brunel]] komisarioa, arte eta feminosmoan aditua (Madril) # [[Susanna Martín]] ilustratzailea (Bartzelona) # [[Suzanne Noël]] Zirujau plastikoa (Frantzia) # [[Teresa Hernández Sagués]] Les Cortseko preso komunista (Avila) # [[Teresa Rebull]] aktibista politikoa eta kantautorea (Bartzelona) # [[Teresa Saez Barrao]] aktibista feminista, politikaria (Huesca-Nafarroa) # [[Trinidad Gallego Prieto]] erizaina, emagina,politikari komunista (Madril) # [[Valerie Hunter Gordon]] asmatzailea (Erresuma Batua) }} ===='''Berriak 2022''' ('''apirila''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar, 1906-2000) # [[Aurelia Elkoro-Iturbe]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar 1012-1977) # [[Haizea Oses]] ef--'''SORTU''' eskalatzailea (Arrasate, 2004) # [[Irene Sarrionandia]] ef--'''SORTU''' mendi korrikalaria (Deba 1948) # [[Joana Lasheras]] ef--'''SORTU''' kazetaria EITBn (Iruñea 1980) # [[Josefina Markina]] efef'''SORTU''' filantropoa (Mallabia 1889-1972) # [[Julene Bouzo]] ef--'''SORTU''' atleta (Ermua, 2003) # [[Julia Guerra Lacunza]] efef'''SORTU''' poeta (Iruñea 1953-2008) # [[María del Villar Berruezo]] efef'''SORTU''' aktorea, dantzaria eta idazlea (Tafalla 1888-1977) # [[Martija de Jauregui]] XVI. mendeko sendagilea (Nafarroa) '''SORTU''' # [[Pantxika Urruti]] ef--'''SORTU''' kantaria eta pastoral errejenta (Zuberoa 1955) # [[Teresa Izu]] margolaria, ilustratzailea (Tafalla) sortu # [[Adelita Domingo]] pianista, kopla-kantari eta dantzarien maistra(Sevilla) # [[Aenne Burda]] argitaratzailea, alemaniar ekonomia-mirariaren ikur bat (Alemania) # [[Amaya Arzuaga]] diseinatzailea eta enpresaburua (Burgos) # [[Ana María Rodas]] idazlea (Guatemala # [[Ana Rosa Diego]] zinema-zuzendaria eta gidoilaria (Sevilla) # [[Angelina Aspuac]] jantzi maien defendatzailea (Guatemala) # [[Angelina Beloff]] margolaria, grabatzailea eta arte-irakaslea(Errusia-Mexiko) # [[Asunción Gómez Pérez]] ikertzailea (Badajoz) # [[Aurelia Gutiérrez-Cueto Blanchard]] pedagogoa(Santander) # [[Beatrice Hastings]] idazlea(Ingalaterra) # [[Belén Maya]] flamenko-dantzaria eta koreografoa ( ) # [[Bella Dutton]] tenislaria (Britainia-Espainia) # [[Bibiana Candia]] idazlea eta kazetaria (Galizia) # [[Carlota Gurt]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona) # [[Catherine Bauer Wurster]] arkitektoa, etxebizitza publikoaren defendatzailea (AEB) # [[Catherine Fahringer]] idazlea, aktibista (Estatu Batuak) # [[Celia Rivas Casais]] kamioilaria, enpresaburua eta ekintzailea (Galizia) # [[Ch´umilkaj Curruchiche]] abeslaria (Guatemala) # [[Chona Madera]] idazle kanariarra # [[Cilly Aussem]] tenislaria (Alemania) # [[Concha Méndez]] idazlea, poeta eta gidoilaria (Madril) # [[Concha Monje]] robotika-ikertzailea (Badajoz) # [[Elena Catena]] filologoa, editorea eta feminista (Salamanca) # [[Elena Villamandos]] kanariar idazlea # [[Elvira Dyangani Ose]] Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoaren 1. emakume zuzendaria(Kordoba) # [[Emma Couceiro]] poeta (Lugo) # [[Enriqueta Martín Ortiz de la Tabla]] irakaslea eta liburuzaina (Badajoz) # [[Ernestine Rose]] asmatzailea (Polonia) # [[Eudoxia Píriz]] Medikua (Salamanca) # [[Fatoumata Diawara]] Maliko aktore eta egile-abeslaria (1982 - ) # [[Francisca Subirana]] tenislaria (Katalunia) # [[Genie Espinosa]] artista, ilustratzailea (Bartzelona) # [[Helena Bayona]] dokumentalgilea (Iruña) # [[Iris Yassmin Barrios Aguilar]] abokatu eta epailea (Guatemala) # [[Isa Guerra García]] poeta kanariarra (Kanariar uharteak) # [[Isabel Expósito Morales]] idazlea (Hierro-Kanariak) # [[Isabel García Hualde]] idazlea (Zarrakaztelu) # [[Josane Sigart]] tenislaria (Belgika) # [[Kajsa Ekis Ekman]] kazetari, idazle, ekintzailea (Suedia) # [[Karma Peiró]] kazetari digitala Adimen Artifizialean aditua (Bartzelona) # [[La Niña de los Peines]] Kopla-abeslaria (Sevilla) # [[Las Ventas emakumeen kartzela]] artikulua da. # [[Laura Fernández]] Idazlea eta kazetaria (Terrassa) # [[Lenina Amapola García]] idazlea (Guatemala) # [[Lilí Álvarez]] kirolaria, kazetaria eta Olinpiar jokoetako 1.emakume espainiarra (Erroma-Madril) # [[Lourdes Pastor]] Kantaria eta aktibista (Kordoba) # [[Lydia Becker]] Britainia Handiko sufragista, biologoa eta astronomoa (1827-1890) # [[Madam C. J. Walker]] asmatzailea eta enpresaburua (AEB) # [[Maddelin Brizuela]] enbaxadorea Bolivian (El Salvador) # [[Margarita Ucelay]] filologoa, hispanista eta irakaslea (Madril)staño # [[Marguerite Broquedis]] tenislaria (Frantzia) # [[Maria Àngels Anglada]] kazetaria, poeta, eleberrigilea (Katalunia) # [[María Blanca Ferrer García]] Abokatua, idazlea, poeta (Iruñea) # [[María Blanchard]] margolaria (Santander) # [[Maria del Carmen Reina Jiménez]] idazlea kanariarra # [[María Francisca Ulloa del Castillo]] emagina (Utrera) # [[Maria Furtwängler]] aktore eta medikua (Alemania) # [[María Josefa Riba]] tenislaria (Katalunia) # [[María Laffitte]] arte-kritikaria, idazlea, Emakumeen eskubide defendatzailea(Sevilla) # [[María Rodrigo]] musikagilea, pianista eta irakaslea(Madril) # [[María Salas Larrazábal]] idazle eta aktibista (Burgos) # [[Marian Rojas]] mediku psikiatra eta idazlea (Madril) # [[Maribel Lacave]] idazle kanariarra # [[Marie Goegg-Pouchoulin]] Suitzako aktibista feminista eta abolizionista (1826-1899) # [[Marie Vassilieff]] margolaria (Errusua-Frantzia) # [[Marifé de Triana]] Kopla-abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Matilde Coral]] flamenko dantzaria (Sevilla) # [[Matilde Landa]] politikaria (Badajoz) # [[Matilde Ras]] grafologoa, idazlea, itzultzailea(Tarragona) # [[Matilde Ucelay]] Espainiako tituludun 1.emakume arkitektoa (Madril) # [[Mayte Martín (idazlea)|Mayte Martín]] Las Palmas (Kanariak) # [[Mayte Martín]] musikagilea, flamenko-abeslaria (Bartzelona) # [[Melanie Mayron]] asmatzailea eta aktorea (AEB) # [[Melissa Farley]] psikologo, feminista (AEB) # [[Mercedes Rodrigo]] Espainiako tituludun 1.emakume psikologoa (Madril) # [[Merche Esmeralda]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagro Almenara Pérez]] Espainiako Gerra Zibilean eraildako farmazialaria (Santander) # [[Milagros Mengíbar]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagros Nuin Monreal]] itzultzailea. (Erriberri-Nafarroa) # [[Molla Mallory]] tenislaria (Norvegia-AEB) # [[Morena Herrera]] abortuaren aldeko ekintzailea (El Salvador) # [[Myriam Palacios]] aktorea (Txile) # [[Natalia Sosa Ayala]] kanariar idazlea # [[Norah Borges]] ilustratzailea (Argentina) # [[Núria Albó]] poeta (Bartzelona) # [[Nuria Coronado Sopeña]] kazetaria, feminista, abolizionista (Madril) # [[Olimpia Valencia]] ginekologoa (Galizia) # [[Oliva Acosta]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Cádiz) # [[Omowunmi Sadik]] asmatzailea (Nigeria) # [[Patricia Ruiz de Irizar]] farmazialaria eta kooperantea (Iruñea) # [[Paulina Kellogg Wright Davis]] aktibista, hezitzailea (AEB) # [[Pepa Chávarri]] tenislaria (Madril) # [[Pilar Aguilar Carrasco]] idazle, zinemako kritikaria, feminista (Jaén) # [[Pura Maortua]] antzerki-zuzendaria (Kantabria) # [[Rafaela Pastor]] aktibista (Malaga) # [[Rebeca Lane]] abeslaria (Guatemala) # [[Rita Fernández Queimadelos]] arkitektoa (Galizia) # [[Rosa Barasoain|Rosa Barasoin]] idazlea (Tafalla) # [[Rosa Torras]] tenislaria (Katalunia) # [[Rosa Vergés]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (Bartzelona) # [[Sabina Spielrein]] psikiatra eta psikoanalista (Errusia) # [[Salima Ikram]] egiptologoa (Pakistan) # [[Selena Millares]] kanariar poeta # [[Simone Iribarne]] tenislaria (Lapurdi) # [[Sofia Quintino]] Portugalgo mediku, feminista eta errepublikanoa (1879-1964) # [[Sonsoles Echavarren Roselló|Sonsoles Echavarren]] idazlea eta kazetaria (Iruñea) # [[Sylvia Ratnasamy]] asmatzailea (Belgika) # [[Taina Bien-Aimé]] abolizionista # [[Teresa Zabalza Díez]] musikagilea, musikaria eta musika irakaslea (Iruñea) # [[Trinidad Lucea Ferrer]] idazlea, poeta eta ilustratzailea (Tutera) # [[Veena Sahajwalla]] asmatzailea (India-Australia) # [[Victorina Durán]] margolaria, jantzi-eszenografoa eta diseinatzailea (Madril) # [[Viera Sparza]] ilustratzailea, idazlea eta umorista grafikoa (Zaragoza) # [[Virginia Laparra]] fiskal oiha (Guatemala) # [[Yolanda Castaño]] poeta eta literatura kritikaria (Coruña) }} ===='''Berriak 2022''' ('''martxoa''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Boni Macarrón]] efef'''SORTU''' martxantera, gozoki saltzailea (Durango) # [[Carmen Miranda Zubieta]] --ef'''SORTU''' Kultur-ekintzailea (Galdakao) # [[Elbira Iturri]] ef--'''SORTU''' aktibista (Mundaka) # [[Eugenia Idoiaga]] efef'''SORTU''' emagina (Forua) # [[María Ángeles Garai]] efef'''SORTU''' irakaslea, Bizkaiko lehen andereñoa (Bilbo) # [[Martxelina Lopetegi]] efef'''SORTU''' bertsolaria (Oiartzun 1864-1930) # [[Tamara Clavería]] ----'''SORTU''' Amuge elkarteko lehendakaria (Bilbo) # [[Adilia de las Mercedes]] jurista feminista (Guatemala) # [[Alauda Ruiz de Azúa]] zine-zuzendaria eta gidoilaria (Bizkaia) # [[Alika Kinan]] Abolizionista (ARgentina) # [[Almudena Domínguez Arranz]] arkeologoa # [[Amada López Meneses]] historialari galiziarra # [[Amalia de Isaura]] aktore komikoa eta kupletista (?) # [[Amelia Baldeón Iñigo]] arkeologoa (Gasteiz) # [[Amparo Alonso Betanzos]] adimen artifizialeko ikertzailea(Galizia) # [[Amparo Cebrián]] pedagogoa (Salamanca) # [[Ana Delgado Hervás]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Ana María Romero de Campero]] kazetaria, idazlea ekintzailea (Bolivia) # [[Ángeles Huerta]] zine-zuzendaria (Asturias) # [[Angelina Vidal]] Portugalgo idazle eta kazetaria (1847-1917) # [[Anina Ciuciu]] abokatu eta idazle ijitoa (Errumania) # [[Anne Tyng]] asmatzailea (Txina-AEB) # [[Anselma de Salces]] Bilbotar ongilea (1815-1885) # [[Arabako Emakumeen Asanblada]] # [[Arundhati Bhattacharya]] enpresaburua (India) # [[Áurea Lucinda Javierre]] artxibozaina eta historialaria (Teruel) # [[Beatriz Pinheiro]] Portugalgo idazle, poeta, editore eta intelektuala (1871-1922) # [[Begoña Vila]] astrofisikaria (Galizia) # [[Berta Wilhelmi]] enpresaburua, hezitzailea, filantropoa eta feminista (Alemania, Granada) # [[Carla Accardi]] margolari abstraktua (Italia) # [[Carla Lonzi]] idazlea, arte-kritikaria, feminista (Italia) # [[Carla Subirana]] zine-zuzendaria (Bartzelona) # [[Carme Freixa]] kazetaria, feminista, abolizionista (Bartzelona) # [[Carmen de Zulueta]] idazlea, filosofoa eta irakaslea (Madril) # [[Carmen García Mateo]] telekomunikazio ingeniaria (Galizia) # [[Carmen López Alonso|Carmen Lopez Alonso]] historialaria # [[Carmen Sentandreu Gimeno]] arkeologoa # [[Carmen Velacoracho de Lara]] Kazetaria (Ciudad Real, 1880-Madril,1960) # [[Catherine Furbish]] botanikaria (AEB) # [[Christine Peterson]] estatistikaria, zientzialaria (EEBB) # [[Chus Gutiérrez]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Deema Shehabi]] poeta eta idazlea (Kuwait) # [[Delia Grigore]] filologo ijitoa (Errumania) # [[Diana Pey]] piano-jotzailea (Madril) # [[Dolores Cebrián]] irakaslea (Salamanca) # [[Domitila de Carvalho]] Portugalgo mediku, irakasle eta politikaria (1871-1966) # [[Elaine N. Aron]] psikologoa (Kalifornia) # [[Elena Barulina]] botanikaria, genetista eta ikertzailea (Errusia) # [[Elena Díaz Ereño]] medikua eta irakaslea (Galdakao) # [[Elena Fortún]] idazlea, haur eta gazte literatura (Madril) # [[Elena Hernández Sandoica]] historialaria # [[Elisa Augusta da Conceição Andrade]] Portugalgo lehen emakume medikua (1855-??) # [[Elisa Garrido González|Elisa Garrido]] historialaria # [[Elizabeth J. Tasker]] astrofisikaria, idazle zientifikoa eta irakaslea (Britainia) # [[Elvira Ontañón Sánchez-Arbós]] idazlea, artikulugilea eta pedagogoa (?) # [[Elza_Dunkels]] Suediako pedagoga # [[Emma Ihrer]] feminista eta lider sindikala (Alemania) # [[Esma Redžepova]] abeslari ijitoa (Mazedonia) # [[Esther Takeuchi]] asmatzailea (AEB) # [[Fei-fei Li]] konputazioko irakaslea (Txina-AEB) # [[Fournierreko emakume kartagileak]] emakume langileak (Gasteiz) # [[Gloria Cabral]] arkitektoa (Brasil-Paraguai) # [[Gloria Giner de los Ríos García]] irakaslea(Madril) # [[Glòria Trías Rubiés]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Guiomar Torresão]] Portugaldar idazlea eta feminista (1844-1898) # [[Halet Çambel]] arkeologaeta Olinpiar Jokoetan lehiatu zen lehen emakume turkiarra, eskriman # [[Harriet Williams Russell Strong]] asmatzailea (AEB) # [[Helena Lopes da Silva]] zirujau eta politikaria (Cabo Verde) # [[Hélène Rioux]] idazle eta itzultzailea (Kanada) # [[Helene Stöcker]] bakezalea, feminista eta publizista (Alemania) # [[Isabel Aguirre]] arkitektoa (Galizia) # [[Isabel García Lorca]] irakaslea eta idazlea (Granada) # [[Jennifer Miller]] Feminista, artista, idazlea...(EEBB) # [[Jordina Sales i Carbonell]] historialaria # [[Josefina Aldecoa]] idazlea eta pedagogoa (Leon) # [[Juana Capdevielle]] Gerra Zibilean eraildako pedogogo eta liburuzaina (Madril-Galizia) # [[Juana Romani|Juani Romani]] italiar-frantziar margolaria # [[Julia Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Julia Vigre García]] maistra (Madril) # [[Julienne Baseke Nzabandora]] aktibista (Kongo) # [[Julieta Paredes]] feminista komunitarioa (Bolivia) # [[Juliette Bonheur]] animalia-margolaria (Frantzia) # [[Katerina Harvati]] paleontologoa, irakaslea eta ikertzailea (Grezia) # [[La Argentinita]] dantzaria eta koreografoa (Buenos Aires) # [[Laura de los Ríos Giner]] irakaslea (Granada) # [[Laura García Hoppe]] margolaria eta idazlea (Malaga) # [[Leonor Serrano Pablo]] pedagogoa,legelaria, feminista (Ciudad Real-Madril) # [[Lily Braun]] idazle eta feminista (Alemania) # [[Linda Braidwood]] arkeologoa # [[Lita Cabellut]] margolari ijitoa (Espainia) # [[Lourdes Girón Anguiozar]] arkeologoa (Cadiz) # [[Maite Larrauri Gómez]] filosofoa, idazlea eta irakaslea (Valentzia) # [[Manuela Solís]] ginekologoa, Valentziako 1. medikua (Valentzia) # [[Mapi León]] futbolaria (Zaragoza) # [[Margarita Ballester Figueres]] poeta, itzultzailea eta irakaslea (Katalunia) # [[Margarita Sánchez Romero]] arkeologoa (Madril) # [[Maria Amália Vaz de Carvalho]] Portugalgo idazle poligrafoa, pedagogoa eta poeta (1847-1921) # [[María Ángeles Pérez Samper]] arkeologoa (Bartzelona, 1949) # [[María Antonina Sanjurjo Aranaz]] belar-jockey jokalaria (Galizia) # [[Maria Benedita Mouzinho de Albuquerque de Faria Pinho]] Portugalgo idazle, aktibista errepublikano eta feminista (1865-1939) # [[María Blázquez|María Blazquez]] idazlea (Extremadura) # [[María Buj Luna]] liburuzain terueldarra # [[Maria Clara Correia Alves]] Portugalgo editore, kazetari eta irakasle feminista (1869-1948) # [[María Cristina Gonzalo Pintor]] arkitektoa (Santander-Madril) # [[Maria Eugenia Aubet]] arkeologoa (?) # [[María José Alonso Fernández]] farmakologoa (Leon) # [[María Juana Ontañón]] arkitekto kanariarra (Tenerife) # [[María Lacrampe]] erizaina (Madril) # [[María Sánchez Arbós]] maistra eta pedagogoa (Huesca-Madril) # [[María Teresa Miras Portugal]] biokimika (Galizia) # [[María Victoria Lareu]] ikertzailea, auzitegiko medikua (Galizia) # [[Mariam Kamara]] arkitekto frantziar-nigeriarra # [[Mariana Angélica de Andrade]] Poeta portugaldarra (1840-1882) # [[Marie Joséphine Nicolas]] margolari frantziarra # [[Marisol Soengas]] mikrobiologoa (Galizia) # [[Marta Moll de Alba]] piano-jotzailea (Kanariak) # [[Mary Walton]] ingeniaria eta asmatzailea (AEB) # [[Massouda Kohistani]] aktibista (Afganistan) # [[Matilde Cantos]] politikaria (Granada)Mpa # [[Matilde Moliner Ruiz]] liburuzaina eta institutuko katedraduna(Madril) # [[Mercedes Vegas]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Vilanova Ribas]] historialaria eta ikertzailea (Katalunia) # [[Miren Roji]] musika irakaslea eta piano-jotzailea (Santurtzi, 1917-2018) # [[Naama Goren-Inbar]] arkeologoa # [[Nely Reguera]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Nieves Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Noemí Trujillo]] poeta eta idazlea (Bartzelona) # [[Norma Vázquez]] Bilbon bizi den indarkeria matxistan aditua (Mexiko) # [[Núria Rafel i Fontanals]] arkeologoa katalana # [[Ofelia Rey Castelao ]] historialaria,idazlea (Galizia) # [[Olga Vallespín Gómez]] arkeologoa eta Espainiako lehen urpekari profesionala # [[Olive Dennis]] ingeniaria, tren diseinu-berrikuntzen egilea (AEB) # [[Patsy O'Connell Sherman]] asmatzailea (AEB) # [[Peregrina Quintela Estévez]] matematikaria (Galizia) # [[Pilar Palomero]] zinemagilea eta idazlea (Zaragoza) # [[Pilar Pérez Solano]]zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Alacant) # [[Rachel Zimmerman]] zientzialaria eta asmatzailea (Kanada) # [[Rilda Paco]] artista, diseinatzailea (Bolivia) # [[Rita de Morais Sarmento]] Portugalgo lehen emakume ingeniari zibila (1872-1931) # [[Robin Wall Kimmerer|Robin Wall Kimmerer]] ekologista (EEBB) # [[Rosa Balaguer Oltra]] Kazetaria (Valentzia) # [[Rosa María Rodríguez Magda]] filosofoa (Valentzia) # [[Sally Fox]] asmatzailea (AEB) # [[Sandra Barrilaro]] argazkilaria eta ekintzailea (Bilbo) # [[Sandra Sevillano]] mendi korrikalaria (Santurtzi) # [[Serafina Javierre]] liburuzaina (Tarragona) # [[Sonia Sánchez]] idazlea, abolizionista (Argentina) # [[Susan Leeman]] endrokrinologoa (AEB) # [[Susana Reyes]] dantzari, koreografoa, artista (Ekuador) # [[Teresa Paneque]] Astronomoa, zientzia-dibulgatzailea (Madril-Txile) # [[Towanda Rebels]] idazle, komediante, abolizionista, feminista bikotea (Madril) # [[Vicenta Lorca Romero]] maistra (Granada) # [[Victoria Cabrera Valdés]] historialaria (Madril) # [[Violeta Delmonte]] hizkuntzalaria (Argentina-España) # [[Virginia Auber Noya]] idazlea, itzultzaile (Coruña, 1825-Madril,1897) # [[Marianne Thyssen]] politikaria (Belgika, 1956) }} === Berriak === ====Berriak 2022 (Otsaila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Azpitarte]] ef--'''SORTU''' abeslaria, futbolaria eta aktorea (Bizkaia) # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' Erraketista (Eibar) # [[Adelaida de la Calle]] biologoa (Madril) # [[Adriana Kaplan Marcusán‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Argentina) # [[Agustina Ruiz Dupont]] fikziozko zientzialaria (Granada) # [[Aissata Kane]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Gambia) # [[Alfreda Markowska]] Holokaustoa biziraun zuen emakumea, haur ijito, judu eta alemanak bizirauten lagundu zuena (Polonia) # [[Alicia Estévez]] Zientzialaria (Pontevedra) # [[Alicia Hermida]] aktorea (Madril) # [[Almaclara]] emakume-orkestra taldea (Andaluzia) # [[Amalia Lobato Rosique]] Gerra zibilean eraildako milizianoa (Murtzia) # [[Aminata Diop]] mutilazio genitalagatiko lehen errefuxiatua eta aktibista (Mali) # [[Amparo Soler Leal]] aktorea (Madril) # [[Ana Locking]] moda-diseinatzailea, enpresaburua eta argazkilaria (Toledo) # [[Ana Mena]] abeslaria eta aktorea (Malaga) # [[Angéla Kóczé]] Soziologoa feminista ijitoa (Hungaria) # [[Ángela López Jiménez]] soziologoa eta feminista (Iruñea) # [[Angelines Fernández]] aktore errepublikanoa (Madril-Mexiko) # [[Anika Rahman]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Banglades) # [[Anna Missuna]] Errusiar geologoa # [[Antonia Plana]] aktorea (Espainia) # [[Antónia Pusich]] portugaldar idazle, kazetari eta musikagilea (1805-1883) # [[Balghis Badri]] feminsta eta aktibista (Sudan) # [[Beatriz González Calderón]] biolontxelojolea eta orkestra-zuzendaria (Andaluzia) # [[Binta Jammeh-Sidibe]] emakumeen eskubideen aldeko politikoa (Mauritania) # [[Blanca Lydia Trejo]] idazlea, aktibista, kantzilerra (Mexiko) # [[Bogaletch_Gebre]] mikrobiologoa, Emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista eta feminista(Etiopia) # [[Carmela Nieto]] kazetaria eta idazle feminista (Kuba) # [[Carmen García Mateo]] zientzialaria (Galizia) # [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]] Kuba-EEBB # [[Carolina Beatriz Ângelo]] Portugaldar medikua eta feminista, herrialde horretan bozkatu zuen lehen emakumea (1878 - 1911) # [[Caroline Flack]] telebista-aurkezlea eta irrati esataria (Britainia Handia) # [[Catalina Martin-Chico]] fotokazetaria (Madril) # [[Cecilia Seghizzi]] musikagilea, biolin-joleaeta pintorea (Italia) # [[Ceija Stojka]] ijito margolaria (Austria) # [[Celia Rico Clavellino]] gidoilasria eta zine zuzendaria(Sevilla) # [[Charline Effah]] idazlea eta maistra (Gabon) # [[Chou Kung-shin]] idazlea, historialaria... (Taiwan) # [[Constanza de Ayala]] Arabako dama (Araba) # [[Consuelo Díez Fernández]] pianista eta musikagilea (Madril) # [[Coral del Río Otero]] ekonomialaria eta ikertzailea(Vigo) # [[Delaine Le Bas]] artista ijitoa (Britania Handia) # [[Dolores Corbella Díaz]] hizkuntzalaria, akademikoa (Tenerifekoa) # [[Dolores Corella Piquer]] zientifikoa eta ikertzailea (Valentzia) # [[Dolores Ruiz Berdún]] zientzia historialaria eta ikertzailea (Espainia) # [[Dolores Serrano]] pianista, musikagilea eta irakaslea (Cadiz) # [[Dora Barrancos]] soziologo, historialari, feminista (Argentina) # [[Dorothy_Reed_Mendenhall]] medika estatubatuarra (Columbus 1874- Chester 1964) # [[Efua Dorkenoo]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Ghana) # [[Elena Gorolová]] indarrez esterilizatutako emakume ijitoa (Txekia) # [[Elena María Tejeiro]] aktorea (Murtzia) # [[Elisabeth Guttenberger]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Elvira Quintillá]] aktorea eta abeslaria (Bartzelona) # [[Emma Kunz]] sendalaria (Suitza) # [[Estrellita Castro]] abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Ethel Brooks]] Soziologo feminista eta ijitoa (AEB) # [[Eugenia Zuffoli]] abeslaria eta aktorea (Italia) # [[Eva Villaver Sobrino]] astrofisikaria eta ikertzailea (Palentzia) # [[Fàtima Bosch i Tubert]] zientzialaria (Girona) # [[Fatoumata Coulibaly]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Mali) # [[Fauziya Kasinga]] emakumeen genital mutilazioa dela eta, AEBko lehen errefuxiatua (Togo) # [[Florence Price]] orkestra garrantzitsu batek jo zuen lehen musikagile afroamerikarra (AEB) # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista () # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (EEBB) # [[Francisca de Assis Martins Wood]] Lehen aldizkari feministaren argitaratzailea (Lisboa, 1802-1900) # [[Gavina Viana Viana]]ekintzaile antifaxista (Donostia-Bartzelona) # [[Gina Ranjičić]] lehenengo ijito idazlea (Serbia) # [[Gisela Bock ]] historialaria (Alemania) # [[Hanna Neumann]] matemarikaria (Alemania) # [[Imperio Argentina]] aktorea, abeslaria eta dantzaria (Argentina) # [[Inés Núñez de la Parte]] abokatua, kontseilaria eta goi-zuzendaria (Bilbo) # [[Inna Modja]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Mali) # [[Isabel Parra]] kantautorea eta folklorista (Txile) # [[Isabel Rodà de Llanza]] epigrafialaria eta arkeologoa (Bartzelona) # [[Isabelle Stengers]] Bruselako filosofoa (Belgika) # [[Isatou Touray]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (GAmbia) # [[Jaha_Dukureh]] giza eskubideen aldeko aktibista (Gambia) # [[Jane Richardson]] biofisikoa eta Richardson biogramen asmatzailea (AEB) # [[Javiera Parra]] musikaria eta abeslaria (Txile) # [[Juana Goizueta Vértiz]] Kontituzio Zuzenbideko irakaslea (Nafarroa) # [[Julia Lajos]] aktorea (Valladolid) # [[Julia Robinson]] estatubatuar matematikaria (Misuri) # [[June Crespo]] artista (Iruñea, 1982) # [[June Eric-Udorie]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Irlanda) # [[Katarina Taikon]] idazle ijitoa (Suedia) # [[Laura_Mersini-Houghton]] kosmologa eta fisika teoriko albano-estatubatuarra (Tirana) # [[Layli Miller-Muro‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (AEB) # [[Leah Manning]] Politikari britainiarra, giza eskubideen aldeko ekintzailea (Erresuma Batua) # [[Leena Yadav]] zinema-zuzendaria (India) # [[Leonore Davidoff]] historialaria, feminista (AEB) # [[Leyla Hussein]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Somalia) # [[Lidia Cao]] ilustratzailea eta muralista (Galizia) # [[Lily van Angeren-Franz]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Loral O'Hara]] ingeniaria eta astronauta NASAn (AEB)) # [[Louise Jopling]] margolaria (Erresuma Batua) # [[Ma Thida]] Kontzientzia preso ohia eta idazlea (Birmania) # [[Mae Azango]] Kazetaria eta emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Liberia) # [[Marcia_Neugebauer]] geofisika estatubatuarra (AEB) # [[Margaret Bonds]] musikagilea (AEB) # [[Margarita Comas Camps]] pedagogoa (Menorca-Erresuma Batua) # [[Mari Carmen Díaz de Mendoza]] aktorea (Madril) # [[María Banquer]] aktorea (Espainia) # [[María Bru]] aktorea (Valentzia) # [[María de Sarmiento y Castilla]] Arabako dama (Araba) # [[María Dolores Gispert Guart]] bikoizketa aktorea eta irrati esataria (Katalunia) # [[María Eva Istúriz García|María Eva Istúriz Garcia]] Berdintasunerako teknikaria (Iruñea) # [[Maria Federici]] komunista, politikaria (Italia) # [[María Inmaculada Paz-Andrade]] zientzialaria (Galizia) # [[María Itziar Urrutia San Antón]] arkitektoa eta zuzendari exekutiboa (Malaga) # [[María Matilde Almendros]] irrati esataria eta aktorea (Katalunia) # [[María Ripoll]] zinegilea (Bartzelona) # [[María Ruiz de Gauna]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[María Teresa Ruiz Cantero]] mediku eta ikertzailea (Melilla) # [[Maria Veleda]] Portugalgo ekintzaile feminista eta errepublikanoa (1871-1955) # [[Mary Nash]] historialaria (Irlanda-Katalunia) # [[Maya Burhanpurkar]] ikertzaile kanadiarra (Ontario) # [[Melanie Spitta]] zinema zuzendari ijitoa (Belgika) # [[Mónica Ramos Toro]] antropologoa (Madril) # [[Nahid Toubia]] Sudaneko lehen emakume-zirujaua eta EGM ikerketan ezpezializatutako aktibista (Sudan) # [[Najat Maalla M'jid]] NBE Idazkari Nagusiaren Ordezkari Berezia Haurren aurkako Indarkeriari buruzkoa (Maroko) # [[Nilde Iotti]] politikari komunista (Italia) # [[Nina Dudarova]] hizkuntzalari ijitoa, erromanieran alfabetatzea (Rusia) # [[Nitza Margarita Cintron]] medikua (Puerto Rico) # [[Olayinka Koso-Thomas]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nigeria) # [[Panna Cinka]] biolin-jotzailea ijitoa (Hungria) # [[Pastora Filigrana García]] ijito sindikalista feminista (Sevilla) # [[Pastora Imperio]] dantzaria (Sevilla) # [[Pepita de Oliva]] ijito dantzaria, Europan ezaguna (Málaga) # [[Pratibha Parmar]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nairobi) # [[Regina de Lamo]] 98.ko belaunaldiaren idazle anarkista (Jaén) # [[Rita Montagnana|Rita Montagnama]] Komunista, politikaria (Italia) # [[Romila Thapar]] historialaria (India) # [[Rosa Cortés]] 1749ko ijitoen kontrako Sarekada Handian atxilotua (Granada) # [[Rosa Taikon]] ijito zilargin eta aktorea (Suedia) Gina Ranjičić # [[Rosario García Ortega]] aktorea (Argentina) # [[Sagrario Ruiz Elizalde]] maistra eta hezkidetzan erreferentea (Nafarroa) # [[Saioa Mantzisidor Zilloniz]] nekazaria eta enpresaburua (Bizkaia) # [[Sandy Powell]] jantzi-diseinatzailea (Britainia Handia) # [[Shu Otero]] komikigilea (Sunbilla, Nafarroa garaia) # [[Silvia Agüero]] ijito idazlea, ijitoen memoria berreskuratzen duena (Madril) # [[Sister Fa]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Senegal) # [[Sonia Contera]] fisikaria eta nanoteknologoa (Madril) # [[Soraya Post]] eurodiputatu ijitoa (Suedia) # [[Tarsy Carballas]] zientzialaria (Galizia) # [[Teresa Margarida da Silva e Orta]] lehen emakume eleberrigilea portugesez (1711-1793) # [[Teresa Mattei]] ekintzaile komunista, feminista (Italia, 1921-2013) # [[Teresa Noce]] italiar politikaria (1900-1980) # [[Teresa Sánchez de Bilbao]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[Teresa Vinyoles Vidal]] historialaria (Bartzelona) # [[Thais_Russomano]] Brasildarra medikuntza aeroespazialean espezializatuta (Porto Alegre) # [[Vanderlan da Silva Bolzani]] Kimikaria (Brazil) # [[Věra Bílá]] ijito abeslaria (Txekia) }} ====Berriak 2022 (Urtarrila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Urrutia]] ----'''SORTU''' Eskalatzailea (Bizkaia) # [[Alazne Belar]] ef--'''SORTU''' erizaina eta ikerlaria (Atxondo, Bizkaia) # [[Belén Bengoetxea]] ef--'''SORTU''' Ikertzailea eta EHUko irakaslea (Durango) # [[Elena Uriz]] ef--'''SORTU''' irakaslea, aktorea, dantzaria, musikaria (Iruñea) # [[Maixux Rekalde]] efef'''SORTU''' Bakezalea eta euskaltzaile (Oiartzun) # [[Mercedes Arbaiza]] ----'''SORTU''' Historialaria eta EHUko irakaslea (Bilbo) # [[Pilar Narbaiza]] efef'''SORTU''' erraketista eta sukaldaria (Mallabia) # [[Uxue del Río]] ef--'''SORTU''' artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa (Donostia) # [[Adelaide Cabete]] Ginekologo feminista, framazona eta errepublikanoa (Portugal, 1867-1935) # [[Adele Bianchi]] geografoa (Italia) # [[Aida Peláez de Villa Urrutia]] idazlea,kazetaria, sufragista. (Kuba) # [[Amalia Mallén|Amalia Mallén de Ostolaza]] saiakeragilea, itzultzailea, sufragista (Kuba) # [[Ana de Castro Osório]] Portugalgo idazlea, feminista eta militante errepublikanoa(1872-1935) # [[Ana Maria Lajusticia]] kimikaria, dietetikan eta nutrizioan aitzindaria (Madril) # [[Ana Revenga]] ekonomialaria (Espainia) # [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] XIX. mendeko karitatea (Gasteiz) # [[Ángeles Flórez Peón]] bizirik dagoen azken miliziano sozialista (Asturias) # [[Angélica Morales |Angélica Morales ]] idazlea, aktorea (Teruel, 1970) # [[Ann Rose Nu Tawng]] bakezalea, erizaina BBC 100 women sariduna (Birmania) # [[Antonella Picchio]] Ekonomialari feminista (Italia) # [[Arantxa Rodríguez Álvarez]] ekonomialari feminista (Bilbo) # [[Arantza Chacón Ormazabal]] ikertzailea, Zehar Errefuxiatuak (Gasteiz) # [[Asunción Ruiz]] ingurumen teknikaria (Madril) # [[Aurelia Castillo de González]] idazle eta itzultzailea (Kuba) # [[Aurora Villar Buceta]] kazetaria (Kuba) # [[Belén Franch Gras]] zientzialaria (Valentzia) # [[Belén Frau Uriarte]] ekonomilaria, Espainaiako CEOko eta munduko komunikazioko zuzendaria (Bilbo) # [[Belén Landáburu]] abokatu eta politikoa (Burgos) # [[Bianca Maria Meda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Blanca de los Ríos]] idazlea eta literatura kritikoa (Sevilla) # [[Camille Kouchner]] Zuzenbide pribatuko irakaslea, abokatua (Frantzia) # [[Carmen Serdán Alatriste]] iraultzailea (Mexiko) # [[Catalina Bárcena]] aktore kubatarra (Kantabria) # [[Consuelo Uranga]] komunista (Mexiko) # [[Cristina Borderías]] Historialaria (Katalunia) # [[Cristina Carrasco]] ekonomilari feminista (Txile-Bartzelona) # [[Cynthia Cockburn]] antimilitarista feminista eta akademikoa (Britania Handia) # [[Diane Elson]] ekonomilari feminista (Erresuma Batua) # [[Digna Collazo]] sufragista (Kuba) # [[Domitila García de Coronado]] editorea, idazlea (Kuba) # [[Elena Salvador]] aktorea (Madril) # [[Elisa Garrido Moreno]] ikertzailea, unibertsitateko irakaslea (Valentzia) # [[Elisa Garrido]] espainiar militante antifaxista (Zaragoza) # [[Elisa Mújica]] Idazlea (Kolonbia, 1918-2003) # [[Elisa Soriano Fisher]] mediku-oftalmologoa eta feminista (Madril) # [[Élisabeth Chaplin]] margolaria (Frantzia, 1890-Italia, 1982) # [[Ella Fontanals-Cisneros]] enpresaria eta arte-bildumagilea (Kuba) # [[Elva Raquel Gómez]] kitxua idazlea (Argentina) # [[Elvira de Hidalgo]] Sopranoa eta kantu-maistra (Teruel) # [[Erika Aifan]] ustelkeriaren aurkako epailea (Guatemala) # [[Esperanza Molina Cubillo]] idazlea eta antropologoa (Madril) # [[Esther Chapa]] sufragista (Mexiko) # [[Eva Celada]] kazetaria, idazlea eta gastronomoa (Palentzia) # [[Eva Gancedo]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) # [[Fanny Garrido]] idazle galiziarra # [[Fátima Báñez]] legelaria, politikaria eta ekonomilaria (Huelva) # [[Fatima Singhateh]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezia (Gambia) # [[Francia Márquez]] ekintzaile feminista (Kolonbia) # [[Gisela Vaquero]] bideojokogilea (Girona) # [[Henriette d'Angeville]] Mont Blanc igo zuen bigarren emakumea (Frantzia) # [[Hermila Galindo]] politikaria, kazetaria eta ekintzaile feminista (Mexiko) # [[Hortensia Gelabert]] aktore kubatarra Espainian (Espainia) # [[Ingrid Robeyns]] filosofo eta ekonomialari feminista (Lovaina, Belgika) # [[Irene González]] Futbolaria (Coruña, 1909-1928) # [[Isabel Margarita Ordetx]] idazlea, (Kuba) # [[Isabel Oyarzábal]] itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa(Malaga) # [[Isabella Leonarda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Jamila Medina Ríos]] idazlea (Kuba) # [[Josefina Blanco]] aktorea (Leon) # [[Josefina Gómez Mendoza]] geografo eta idazlea (Madril) # [[Julia Peguero Sanz]] maistra eta feminista (Zaragoza) # [[Justa Montero]] aktibista feminista (Bartzelona) # [[Kate Young]] gizarte-antropologoa (Erresuma Batua) # [[Laila Haidari]] ekintzailea 100 Women BBC sariduna (Agfanistan) # [[Leonor Taboada]] kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista # [[Lourdes Beneria]] ekonomialari feminista (Katalunia) # [[Lucía López Marco]] albaitaria (Zaragoza) # [[Manuela Vargas]] flamenko dantzaria (Sevilla, 1941 - Madril, 2007) # [[Margarita Manso]] 27ko belaunaldiko margolaria (Valladolid, 1908-Madril,1960) # [[Mari Carmen Martínez Chamorro]] medikua (León) # [[María Ángeles Pérez López|Maria Ángeles Pérez López]] poeta (Valladolid) # [[María Cancio]] aktorea (Madril) # [[María del Adalid]] margolari galiziarra ( # [[María Espinosa de los Monteros]] emakumeen eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista (Malaga) # [[María Fernanda Ladrón de Guevara]] Aktorea (Madril) # [[María Guerrero López]] aktorea (Madril) # [[María Guerrero]] Aktore eta enpresaburua (Madril) # [[María José Vázquez]] GIB/HIES ekintzailea (Bartzelona) # [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]] filantropoa (Bilbo) # [[María Martos]] Feminista (Madril) # [[María Muñoz de Quevedo]] piano-jotzailea # [[Maria Teixidor i Jufresa]] enpresari eta abokatua (Katalunia) # [[María Teresa Gavarró Castelltort]] pedagogoa(Katalunia) # [[María Tubau]] aktorea (Madril) # [[María Villar Buceta]] kazetaria, poeta, ekintzailea (Kuba) # [[Maria Xaveria Perucona]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Marta Álvarez Guil]] legelaria (Madril) # [[Matilde de la Torre]] kazetari eta politikaria (Burgos) # [[Matilde Díez]] aktorea (Madril) # [[Matilde Rodríguez Cabo]] mediku, psikiatra, idazlea, feminista, sufragista eta aktibista (Mexiko) # [[Maud de Boer-Buquicchio]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezi oiha (Herbehereak) # [[Michelle Perrot]] historialaria (Frantzia) # [[Natália Pasternak|Natalia Pasternak]] biologoa BBC 100 women sariduna (Brasil) # [[Négar Djavadi]] eleberrigilea, zinemagilea (Iran/Frantzia) # [[Nerea Luis]] informatika ingeniaria (Madril) # [[Nieves Quintana]] Nekazaria (Araba) # [[Nilofar Bayat]] afganistar abokatua eta saskibaloi jokalaria (Kabul) # [[Reem Alsalem]] Emakumeen kontrako indarkeriari buruzko Nazio Batuen Errelatorea (Jordania) # [[Reyna Pastor]] historialaria (Argentina) # [[Rosa García-Malea López]] lehen emakume kaza-pilotua (Almeria) # [[Rosika Schwimmer]] kazetaria, idazlea, sufragista (Budapest) # [[Sabine Weiss]] Argazkilaria (Frantzia) # [[Sara Baartman]] esklaboa (Afrika) # [[Serafina Núñez]] idazle kubatarra # [[Susanna Minguell]] filosofo eta idazlea (Bartzelona) # [[Tlaleng Mofokeng]] mediku, hizlari, idazle eta emakumeen eskubideen eta sexu eta ugalketa-osasunaren aldeko aktibista BBC 100 women sariduna (Hegoafrika, 1980) # [[Trinidad Arroyo]] Espainian lan egin zuen lehen oftalmologoa (Palentzia) # [[Virginia Eubanks]] politologoa (AEB) # [[Virginia Torrecilla]] futbolaria (Mallorca) # [[Virginie Demont-Breton]] margolaria (Frantzia, 1859-1935) # [[Winnaretta Singer]] musika mezenas (Paris) # [[Zeltia Montes Muñoz]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) }} === Berriak === ====Berriak 2021 (urria, azaroa, abendua)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Olaizola]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Elgoibar 1974) # [[Amaia Lejarreta]] ef--'''SORTUA''' artista, makillatzailea (Durango 1983) # [[Anttoni Etxeberria]] efef'''SORTUA''' tabernaria (Hondarribia 1914-2020) # [[Begoña Gorospe]]----'''SORTUA''' feminista, zinegilea (Hernani 1942) # [[Frantxiska Iragorri]] efef'''SORTUA''' Abertzale, ekintzailea (Oiartzun, 1920-2019) # [[Garbiñe Larrea |Garbiñe Larrea Iturralde]] ef--'''SORTUA''' Naturopata (Urnieta 1976) # [[Hipolita Ibaibarriaga]] ef--'''SORTUA''' erreketista (Ermua 1914- Bartzelona 1939) # [[Itziar Ugarte]] ef--'''SORTUA''' Kazetaria eta idazlea (Oñati 1995) # [[Junkal Guerrero]] ----'''SORTUA''' musikaria (Andoain 1968) # [[Leire Vargas]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea eta itzultzailea (Durango 2002) # [[Lide Urrestarazu]] ef--'''SORTUA''' mendi lasterkaria (Ordizia 1999) # [[Maria Angeles Esnaola]] efef'''SORTUA''' Maistra abertzalea (Ormaiztegi 1924-2017) # [[María Bravo]] ----'''SORTUA''' sopranoa (Portugalete 1952) # [[María Goiricelaya Burón]] ef--'''SORTUA''' aktorea, antzerki-zuzendaria (Bilbo 1983) # [[Maria Rosario Arrizabalaga]] efef'''SORTUA''' Mariarro bezala ezagunagoa, feminismoa eta justizia soziala bizi-ardatz izan zituen gizarte-ekintzailea (Ermua 1949- Donostia 2021) # [[Maribel Aiertza]] ef--'''SORTUA''' euskal idazlea (Etxebarria 1962) # [[Rosario Zubizarreta]] efef'''SORTUA''' erraketista (Ermua 1918-2002) # [[Shandra Martínez]] ----'''SORTUA''' artista, ilustratzailea. (Errenteria1977) # [[Susana Serrano]] ef---'''SORTUA''' Unibertsitateko irakaslea (Elorrio) # [[Tere Jaio]] efef'''SORTUA''' aktorea, bikoiztailea. (Gernika) # [[Teresa Murga]] efef'''SORTUA''' (Markina-Xemein 1910-2015) # [[Abia Akram|Abia Akra]] aktibista (Pakistan) # [[Aida Lafuente]] politikari ekominista (León) # [[Al Khadra Mabrook]] Saharar poeta (Sahara) # [[Alice Neel]] margolari erretratugile estatubatuarra (1900 - 1984) # [[Amaia Bono]] antzerki aktorea (Gasteiz, 1989) # [[Amaia Nausia]] historialaria (Iruñea) # [[Amalia Domingo Soler]] Idazlea, espiritista (Sevilla, 1835-Bartzelona,1909) # [[Ana Santos Payán]] idazlea, poeta, editorea (Guadalajara, 1972-Almeria, 2014) # [[Ana Teresa Diego]] Argentinan atxilotu-desagertua (Argentina) # [[Andrea Ixchíu]] kazetaria (Guatemala) # [[Antonia Adroher Pascual]] maistra, pedagogoa eta politikaria (Girona) # [[Araceli Sánchez Urquijo|Araceli Sanchez Urquijo]] bide, ubide eta portuetako ingeniaria (Sestao) # [[Azucena Villaflor|Azuzena Villaflor]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[Belén Nevado]] aktorea, feminista (Gasteiz, 1969) # [[Berta Arocena de Martínez Márquez]] Kazetaria, feminista (Habana, 1901-1956) # [[Blanca Li]] koreografo, dantzari, zinemagile (Granada) # [[Buchi Emecheta]] idazle nigeriarra # [[Carlota Pi]] Ingeniaria eta enpresari katalana # [[Carme Alemany Gómez]] soziologoa, feminista (Bartzelona) # [[Carme Karr i Alfonsetti]] Kataluniako kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (1865 - 1943) # [[Carme Montoriol i Puig]] Bartzelonako idazlea, itzultzailea eta piano-jotzailea (1892 - 1966) # [[Carmen Navarro]] Medikua eta ikertzailea (Madril) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Carole Pateman]] Britainiako feminista eta politologoa (Sussex, Ingalaterra) # [[Carolina Coronado]] idazlea (Badajoz) # [[Carolina Escobar Sarti]] Guatemala, 1960 feminista, idazlea, # [[Clara Peeters]] margolari flamendarra. (1580-1621) # [[Claudette Colvin]] Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren aitzindaria. # [[Clotilde Cerdá Bosch]] Aktibista eta goi mailako harpa-jotzailea (Bartzelona, 1861-1926) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Conchita Balparda]] abeslaria, sopranoa. Portugalete (1942) # [[Constance Naden]] Idazle, poeta eta filosofo ingelesa # [[Consuelo Rubio]] opera abeslaria (Madril) # [[Cristina Durán Costell|Cristina Durán]] ilustratzailea eta marrazkilaria (Valentzia, 1970) # [[Cristina Spínola]] kazetaria, kirolaria, telebistako kazetaria, idazlea eta Kanarietako Youtuber-a da. # [[Crystal Bayat]] aktibista (Afganistan) # [[Diana Pinilla]] txirrindulari kolonbiarra # [[Dolores Aleu Riera]] Mediku titulua lortzen lehena (Bartzelona 1857-1913) # [[Dolores Prida]] kazetari eta antzerkigile kubatar estatubatuarra # [[Dolors Monserdà]] Kataluniako idazle eta ekintzaile feminist (1845-1919) # [[Dolors Piera]] Kataluniako irakasle sindikalista (1910-2002) # [[Eider Sánchez]] ingeniaria eta "Naru Intelligence"ren sortzailea (Donostia) # [[Elena Cipriana Álvarez Durán]] idazle, folklorista (Badajoz) # [[Elena Maseras Ribera]] Mediku, pedagogo eta irakaslea. Medizina fakultatean lehen emakume matrikulatua (Tarragona, 1853-1905) # [[Elena Mederos Cabaña]] Feminista,aktibista (Kuba) # [[Elena Molina]] dokumentalgilea (Madril) # [[Elisa Fernández de la Vega]] medikua, ikertzailea (Asturias-Zaragoza) # [[Ellen Churchill Semple|Ellen Churchill]] geografo amerikarra (1863-1932) # [[Elvia Carrillo Puerto]] Lider feminista, politikoa eta sufragista mexikarra # [[Emilia Bernal]] Kazetaria, itzultzaile (Kuba, 1884-1964) # [[Fátima Djarra Sani]] Emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. (Ginea Bissau) # [[Fede Galizia]] margolaria (Milan 1578-1630) # [[Feminismoa Herri Katalanetan]] # [[Flavita Banana]] ilustratzaile, marrazkilaria (Oviedo) # [[Francesca Bonnemaison i Farriols]] Bartzelonako pedagogo, idazle eta feminista (1872-1949) # [[Francisca de Pedraza]] etxekoandrea, genero-indarkeriaren borrokaren aurrekari historikoa # [[Françoise Gilot|Francoise Gilot]] margolaria (Frantzia) # [[Georgiana Houghton]] Margolaria (Kanaria Uharteak, 1814-Londres, 1884) # [[Helen Porter]] britainiar biologoa # [[Isabel Güell i López]] musikagilea (Bartzelona) # [[Isabel Villenakoa]] lekaime eta idazle protofeminista (Valentzia, 1430 - 1490) # [[Janet Watson]] geologo britainiarra (1923-1985) # [[Jeannette Campbell]] igerilaria (Argentina) # [[Jerònima Galés]] XVI. mendeko inprimatzaile valentziarra (?? - 1587) # [[Jimena Alonso]] Feminista, irakaslea, pentsalaria, liburu argitaratzaile. Donostia-Madril # [[Jimena Fernández de la Vega]] medikua, genetista (Galizia) # [[Joaquima Santamaria i Ventura]] Kataluniako idazle, folklorista eta itzultzailea (1853 - 1930) # [[Josefa Ortiz de Domínguez]] Mexikoko independentziaren aldeko aktibista (Mexiko) # [[Juana Doña]] komunista, militantea, idazlea (Madril-Bartzelona) # [[Júlia Martí Comas]] ikerlari feminista (Bartzelona) # [[Kathleen Hanna]] musikaria eta aktibista. (Estatu Batuak) # [[Leona Vicario]] Mexikar ekintzailea (Mexiko Hiria, 1781-1842) # [[Lesbia Soravilla]] idazlea, feminista, ekintzailea (Camagüey, 1907-1989) # [[Lisa Çalan]] zinemagilea (Kurdistán) # [[Lola Gaos]] aktorea, aktibista (Valentzia) # [[Lola Rodríguez de Tió]] Kazetaria, iraultzailea (Puerto Rico, 1843 - Habana 1924) # [[Lucia Ixchíu]] aktibista (Guatemala) # [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] Arte historialaria (Leza-Araba) # [[Luisa Pérez de Zambrana|Luisa Pérez de Zanbran]] Poeta (Santiago, 1837-Habana, 1922) # [[Luzmila Chiricente Mahuanca]] Giza eskubideen aldeko ekintzailea (Perú) # [[Marcelina Bautista]] Etxeko langileen aldeko aktibista (Mexiko, 1966) # [[Margaret Bullen]] antropologoa (Erresuma Batua- Euskal Herria) # [[Margarita Porete]] Begina, mistika ((Frantzia) # [[Marge Piercy]] poeta, eleberrigile eta feminista (AEB) # [[María Cambrils]] Valentziako idazle sozialista eta feminista (1878 - 1939) # [[María Collado Romero]] idazlea # [[Maria del Carme Nicolau Massó]] Kataluniako idazle, itzultzaile eta kazetaria (1901-1990) # [[Maria Domènech i Escoté]] Kataluniako idazlea (1874 - 1952) # [[María Eugenia Casinelli de García Irureta Goyena]] giza eskubideen aldeko aktibista (Argentina) # [[María Isidra de Guzmán y de la Cerda]] Medikua (Madril 1767-1884)) # [[María José Fuster]] UNED-eko irakaslea eta GIB/HIESaren ekintzaile eta ikerlaria (Alicante) # [[María José Martínez Herrero|Maria José Martinez Herrero]] EHUko irakaslea # [[María Josefa de Larumbe Goñi]] inprimatzailea eta liburu-saltzailea (Iruña 1700-1757) # [[Maria Lugones]] filosofo feminista eta deskoloniala (Argentina) # [[María Pineda]] modelo eta enpresaburua # [[María Ponce|Maria Ponce]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[María Telo]] Legelaria, familia-abokatua eta feminista extremadurarra # [[María Wonenburger]] Matematikan doktorea (Galizia) # [[Mariana Rodríguez del Toro|Mariana Rodriguez del Toro]] Mexiko independiaren aldeko borrokalaria (1775-1821) # [[Mariasilvia Spolato]] LGBT eskubideen ekintzailea (Italia) # [[Mariblanca Sabas Alomá|Mariblanca Sabas Alom]] Feminista, kazetaria, ministroa (Kubako Santiago, 1901-1983) # [[Marie-Thérèse Walter]] modeloa eta Picassoren amorante (Frantzia) # [[Marilyn Waring]] ekonomia feministaren sortzaile nagusietako bat(Zeelanda Berria) # [[Marquesa del Ter]] Noble frantziarra, pianista eta ekintzaile feminista (1864-1936) # [[Marta Espinós]] Valentziar piano-jotzailea. Valentzia # [[Marta González Gómez]] El Salvador-eko armadaren eraso batean eraila. # [[Marta Lozano Molano]] musikagilea (Cáceres, 1985) # [[Martina Casiano y Mayor|Martina Casiano]] maistra, fisika eta kimikaria # [[Martina Castells Ballespí]] Medikuntzan doktore-gradua lortzen lehen emakumea (Lleida,1852-1884) # [[Mercè Capdevila i Gaya]] musikagilea, pedagogoa (Bartzelona) # [[Mercè Torrents Turmo]] piano-jole eta konpositore katalana # [[Mertxe de Renobales]] biokimikaria (Bilbo) # [[Miren Llona]] EHUko irakaslea # [[Mylene Fernández Pintado]] idazlea (Kuba) # [[Ochy Curiel]] feminismoaren teorialaria eta aktibista, gizarte-antropologoa (Dominikar Errepublika) # [[Ofelia Rodríguez Acosta|Ofelia Rodriguez Acosta]] Feminista, kazetaria, idazlea (Habana, 1902-1975) # [[Olimpia Fulvia Morata]] humanista italiarra # [[Pamela Yates]] estatubatuar dokumentalista eta giza eskubideen aldeko ekintzailea # [[Pilar Castillo Sánchez]] pianista (Galizia) # [[Pretty Yende]] sopranoa (Hego Afrika) # [[Raquel Calvo Larralde]] kazetaria, dokumentalgilea (Durango) # [[Rita Cetina Gutiérrez]] maistra, poeta eta feminista mexikarra # [[Rosario de Acuña|Rosario de Acuña y Villanueva]] idazle, librepentsalari eta kazetaria (Madril) # [[Roya Sadat]] zinegile eta zinema-zuzendaria (Afganistan) # [[Salutxu Etxebarria]] Amurriko emakume aurreskulari aitzindaria (1924-2008) # [[Tomasa Cuevas]] efef militante komunista eta antifrankista (Guadalajara 1917 -Bartzelona 2007) # [[Ulrike Tillmann]] matematikaria (Alemania) # [[Vicenta Llorente del Moral]] entomologoa (Algorta) # [[Wendy Flores]] abokatua eta giza eskubideen aldeko defendatzailea. (Nikaragua) # [[Zulema de la Cruz]] musikagile, konpositore (Madril) # [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] dokumentalgilea (Gasteiz) }} ====Berriak 2021 (uztaila, abuztua, iraila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Egidazu]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea, biologoa eta idazlea (Durango) # [[Bea Larrañaga]] ef--'''SORTU''' aktorea (Errenteria) # [[Begoña Zia]] ef--'''SORTU''' marrazkilaria. (Iruñea 1959-2019) # [[Dorleta Kortazar]] ef--'''SORTU''' ipuin-kontalaria (Arrasate 1974) # [[Eider Perez]] ef--'''SORTU''' aktorea, idazlea, bertsozalea eta aurkezlea (Pasaia1995) # [[Elena Pérez]] efef'''SORTU''' txistularia (Ermua 1968-2021) # [[Eskarne Aroma]] efef'''SORTU''' irakaslea, aktorea, ekintzailea (Durango 1934-2021) # [[Esther Gorostiza]] ef--'''SORTU''' pediatra (Atxondo 1953) # [[Gala Knörr]] ----'''SORTU''' artista (Gasteiz 1984) # [[Isabel González]] ef--'''SORTU''' liburuzaina, politikaria (Leon-Durango 1974) # [[Jenni Alvarado]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1981) # [[Laura Latorre]] ef--'''SORTU''' terapeuta, idazlea (Madril-Huarte 1975) # [[Maddi Soroa]] ----'''SORTU''' pedagogoa (Lekunberri 1997) # [[Maitane Azurmendi]] ef--'''SORTU''' artista. (Gernika 1978) # [[Maria Josefa Aedo]] efef'''SORTU''' lekaimea (Ermua 1786-Compostela 1805) # [[Marina Lameiro]] ----'''SORTU''' zinemagilea (Iruñea 1986) # [[Norma Mentxaka]] --ef'''SORTU''' terrorismoaren biktima (Santurtzi 1932-1976) # [[Rosa Arburua]] ----'''SORTU''' pedagogoa, historia ikertzailea (Irun 1961) # [[Vanesa Fernández]] ef--'''SORTU''' Zinebiko zuzendaria. (Iurreta 1980) # [[Agustina González López]] idazle, pentsalari, pintore abangoardista eta politikaria izan zen.(Granada) # [[Ana Carrillo Domínguez]] Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (1898 - 1974) # [[Ana María Martínez Sagi]] Kataluniako poeta, sindikalista, kazetaria eta atleta feminista (Bartzelona, 1907-2000) # [[Anbara Salam Khalidi]] idazle eta itzultzaile feminista (Libano) # [[Ángela Labordeta]] idazlea (Teruel) # [[Ángeles Ottein]] sopranoa (Madril) # [[Angélica Dass]] argazkilaria (Brasil) # [[Consuelo Zavala]] maistra, feminista (Mexiko) # [[Esther Bejarano]] musikaria, Auschwitzeko kontzentrazio-eremutik bizirik atera zena (Alemania) # [[Gertrudis Bocanegra]] Mexikoren indepentziaren aldeko borrokalaria (Mexiko) # [[Inge Morath]] argazkilaria (Austria- AEB) # [[Jane Glover]] orkrestra zuzendaria (Erresuma batua) # [[Mari Luz Cristóbal Caunedo|Mari Luz Cristóbal]] Asturias, 1948. Tonada-kantaria # [[María "La Jabalina"]] militante anarkista eta miliziano espainiarra (1917 - 1942) # [[María de Baratta]] musikagilea, piano-jotzailea (El Salvador) # [[Mariana Pineda]] espainiar liberala (Granada) # [[Mariela Castro]] politikaria eta sexologoa (Kuba) # [[Milena Jesenská]] kazetaria, idazlea eta itzultzailea (Txekia) # [[Olga Bergholz]] Errusiar poeta (1910-1975) # [[Olga Jojlova]] Ballet dantzaria. Picassoren lehen emaztea. (1891-1955) # [[Paulina Ódena García]] militante komunista, Espainiako Gerra Zibilean milizianoa (Bartzelona 1911 - Granada 1936) # [[Peli Romarategui]] misiolari arabarra da, eta egurrez, beiraz eta zeramikaz egindako erlijio-lana egin ditu (Gasteiz) # [[Sandra Sánchez]] Karateka. Talavera de la Reina (1981) # [[Shamsia Hassani]] Afganistango grafitigilea. # [[Silvia Lazarte]] Boliviar-kitxuar politikaria (Bolivia) # [[Vilma Espín]] iraultzailea, heroia (Kuba) }} ====Berriak 2021 (apirila, maiatza, ekaina)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Anaje Narbaiza]] ef--'''SORTU''' euskaltzaile eta sindikalista (Bergara 1960) # [[Delia Lauroba]] --ef'''SORTU''' erresistentea (Donostia 1909-2004) # [[Estíbaliz Sádaba Murguía]] ----'''SORTU''' artista (Bilbo 1963) # [[Garazi Arrizabalaga]] ef--'''SORTU''' Durangoko Museoko zuzendaria (Berriz 1984) # [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] ef--'''SORTU''' argazkilaria (Durango 1972) # [[Idoia Asurmendi]] ef--'''SORTU''' musikaria. (Aramaio 2000) # [[Idoia Gereñu]] ----'''SORTU''' antzerkigilea (Tolosa 1980) # [[Jone Guenetxea]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Abadiño 1978) # [[Jone Novo]] ef--'''SORTU''' kameraria (Durango 1982) # [[Juanita Ibaibarriaga Literatur Saria|Juanita Ibaibarriaga Literatur saria]] '''SORTU''' (Ermua) # [[Lucrecia Arana]] efef'''SORTU''' zarzuela abeslaria (Haro 1867- Madril 1927) # [[Maite Berriozabal]] ef--'''SORTU''' Euskara teknikaria (Berriz 1987) # [[Mariam Bilbatua]] ef--'''SORTU''' Unibertsitateko irakasle ohia. Durangoko zinegotzia 2019tik (Getxo, 1950) # [[Miren Lazkano]] ef--'''SORTU''' Piraguista (Donostia 1997) # [[Sagrario Aranburu]] efef'''SORTU''' dantzaria eta abeslaria (Iruñea 1930-2021) # [[Veronica Werckmeister]] ef--'''SORTU''' margolaria, muralista (Gasteiz 1972) # [[Amina Hussein]] kazetaria eta itzultzaile (Kurdistan-Bartzelona) # [[Amparo Poch y Gascón]] idazle eta mediku antifaxista eta libertarioa (Espainia, 1902-1968) # [[Ana María Pérez del Campo]] ekintzaile feminista (Madril) # [[Annie Vivanti]] Londresen jaiotako idazle italiarra # [[Betsi Cadwaladr]] erizaina (Gales) # [[Carme Riera]] idazlea (Balear Irlak) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Celia del Palacio]] feminista (Durango-Mexiko) # [[Colette Maze]] piano-jotzailea (Paris) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Concha Liaño Gil]] Espainiako ekintzaile anarkista ( Épinay-sur-Seine, Frantzia, 1916-2014) # [[Emma Roca]] korrikalaria, suhiltzailea (Katalunia) # [[Herminia Fajardo]] kazetaria, feminista (Kanariak) # [[Hilda Hilst]] idazlea. (Brasil) # [[Jane Rule]] idazlea (Kanada) # [[Josefina Carabias]] kazetaria, idazlea (Avila) # [[Julia Hermosilla Sagredo]] Anarkosindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea (Sestao, 1916-2009) # [[Julienne Mathieu]] zinema mutuko aktorea (Frantzia) # [[Kathleen Winter]] idazlea (Kanada) # [[Katia Reimberg]] etorkin ekintzailea, feminista (Brasil-Donostia) # [[Leticia Gaspar]] artista. (Bilbo) # [[Llibertat Ródenas Rodriguez]] Valentziako anarko-sindikalista, milizianoa eta Mujeres Libres taldearen kidea (1892-1970) # [[Lola Iturbe]] Espainiar anarko-sindikalista (Bartzelona, 1902-1990) # [[Mahasweta Devi]] Bengalkiar-indiar idazle eta aktibista # [[Margarita Xirgu]] Aktorea (Katalunia) # [[María Asunción Català]] matematikaria, astronomoa (Bartzelona) # [[María Bruguera Pérez]] (Extremadurako militante libertarioa eta feminista) (1913-1992) # [[María del Carmen de Lara]] zinemagile feminista (Mexiko) # [[María Dueñas (biolin-jotzailea)]] Granada 2002 # [[María Elena Walsh]] poeta, kantautorea, eleberrigilea, antzerkigilea (Argentina) # [[María Teresa Rodríguez Sáinz-Rozas|María Teresa Rodríguez Sainz-Rozas]] enpresaburua (Palentzia) # [[Mercedes Prieto]] Astronomoa (Huelva) # [[Penelope Fitzgerald]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Pepita Carpeña]] Espainiar feminista eta anarkosindikalista (Bartzelona, 1919-2005) # [[Sara Facio]] argazkilaria. (Argentina) # [[Soledad Estorach Esterri]] Espainiako ekintzaile anarkista (Lleida, 1915-1993) # [[Teresa Aldamiz]] poeta, kazetaria, itzultzailea. (Filipinas-Bilbo) # [[Teresa Jordá Vitó]] Akuarelista, margolaria (Bartzelona) # [[Teresa Lanceta]] Artista (Bartzelona) # [[Vera Mantero]] dantzaria (Portugal) # [[Xela Arias]] idazlea (Galizia) }} ====Berriak 2021 (urtarrila, otsaila, martxoa)==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Andereak Elkartea|Andereak Elkartea]] '''SORTU''' (Durango 2005) # [[Amaia Lopez de Munain]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Gasteiz 1972) # [[Antxone Telleria Mendia]] ef--'''SORTU''' irakaslea (Lekeitio 1956) # [[Bakarne Altonaga]] ef--'''SORTU''' historialaria (Bilbo 1988) # [[Bittori Etxeberria]] --ef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Baztan 1908-1997) # [[Capitolina Bustince Larrondo]] efef'''SORTU''' irakasle, idazlea (Ujué 1864- Segovia 1934) # [[Carmen Artaza]] ----'''SORTU''' abeslaria (Donostia 1995) # [[Eladia Zubizarreta]] efef'''SORTU''' erreketista (Ermua 1923-2020) # [[Elena Ziordia]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea (Bizkaia 1964) # [[Filomena Baldezate]] efef'''SORTU''' erizaina eta emagina (Valladolid-Bilbo 1895- Miranda de Ebro 1980) # [[Garazi Mugarza]] ef--'''SORTU''' Margolaria, idazlea eta erizana (Mallabia 1995) # [[Elvira Iñurrieta]] efef'''SORTU''' emagina (Elorrio 1895-1980) # [[Haizea Martiartu]] ef--'''SORTU''' saxofoi-jotzailea (Markina 1991) # [[Irantzu Mendia Azkue]] ----'''SORTU''' irakaslea eta ekintzailea (Gasteiz 1976) # [[Irati Idiakez]] ef--'''SORTU''' snowboarderra (Getaria 1996) # [[Isabel Lobiano]] efef'''SORTU''' (Ermua 1583-1673) # [[Izaro Lasa]] ef--'''SORTU''' txirrindulari ohia eta idazlea (Zumarraga 1987) # [[Kari Alberdi]] ----'''SORTU''' kimikaria, komunikazio zientifikoan aditua (Azkoitia 1996) # [[Lilatoia]] '''SORTU'''Donostia # [[Lorea Zulaika]] ef--'''SORTU''' musikaria (Ziortza-Bolibar 1996) # [[Lucia Urrutia]] ----'''SORTU''' meteorologoa (Erroibarra 1932) # [[Maider Mendizabal]] ef--'''SORTU''' pilotaria (Zizurkil 1977) # [[Maite Axiari]] --ef'''SORTU''' feminista, euskaltzale (Ezpeleta 1949-2021) # [[Maite Gorrotxategi]] ef--'''SORTU''' erraketista (Ermua 1926) # [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] ----'''SORTU''' txirrindularia (Urduña 1943) # [[Marta Olazabal]] ----'''SORTU''' ikertzailea (Bilbo 1981) # [[Matilde Isasi-Isasmendi]] ef--'''SORTU''' emagina (Iurreta 1933) # [[Mentxu Alkorta]] ef--'''SORTU''' dantzari eta trikitilaria (Donostia 1947) # [[Miren Begoña Ereñaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Durango 1927-2015) # [[Nahia Zubeldia]] ----'''SORTU''' itzultzaile, musikaria, idazlea (Lapurdi 1982) # [[Nerea del Campo Aguirre]] ef--'''SORTU''' filologoa (Eibar 1971) # [[Nicasia Madariaga]] efef'''SORTU''' margolaria (Bilbo 1874-1970) # [[Sara Estévez]] ----'''SORTU''' kazetaria (Bilbo 1925) # [[Tere Verdes]] efef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Bilbo 1907-1959) # [[Victoria Mallabiabarrena]] efef'''SORTU'''soprano lirikoa (Mallabia 1867-1960) # [[Adelina Zendejas Gómez]] irakasle, kazetari, aktibista (Mexiko) # [[Aimé Painé]] abeslari maputxea (Argentina) # [[Alaíde Foppa]] poeta, itzultzailea, ekintzailea (Bartzelona-Guatemala) # [[Alice Stewart]] epidemiologa (Erresuma batua) # [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Ana María Moix]] poeta, idazlea (Bartzelona) # [[Andrea Khalfaoui]] 1. ijito doktorea # [[Bartolina Sisa]] iraultzailea (Bolivia) # [[Benita Galeana]] sindikalista, ekintzailea (Mexiko) # [[Boliviako Cholitas escaladoras]] Bolivia # [[Carmen Ballvé]] argazkilaria (Madril) # [[Carmen Orellana Illescas]] ingurumen agentea, basozaina (Balear Uharteak) # [[Cira Crespo]] historialaria, idazlea (Katalunia) # [[Conxa Pérez Collado]] Ekintzaile anarko-feminista eta milizianoa (Katalunia, 1915-2014) # [[Cora Sadosky]]. Matematikaria (Argentina) # [[Coraline Labourdette]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Cristina López Barrio]] abokatu, idazlea (Madril) # [[Diana Trujillo]] ingeniari aeroespaziala (Kolonbia) # [[Domitila Barrios de Chungara]] Boliviar feminista # [[Edith Pretty]] lurjabea eta filantropoa. (Erresuma Batua) # [[Esperanza d'Ors|Esperanza D'ors]] eskutorea (Madril) # [[Ewy Rosqvist-von Korff]] rally pilotua (Suedia) # [[Fanny Blankers-Koen]] atleta (Herbehereak) # [[Flora Sandes]] soldadua (Britainia Handia) # [[Gilka Machado]] poeta (Brasil) # [[Gregoria Apaza]] iraultzailea (Bolivia) # [[Guadalupe Grande]] idazlea, poeta (Madril) # [[Guillermina Uribe Bone]] ingeniari zibila (Kolonbia) # [[Hedina Sijerčić]] idazle, kazetari, poeta (Sarajevo) # [[Helena Janeczek]] idazlea, kazetaria (Italia) # [[Hella Haasse]] idazlea (Herbehereak) # [[Idoia Hernández]] HATXE, piano-jotzailea (Errenteria) # [[Irene Polo]] kazetaria (Katalunia) # [[Irina Antónova]] Arte kritikaria (Mosku) # [[Isabella Karle]] X izpien ikertzailea. EEBB # [[Jacqueline Bidegorri]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Joy Adamson]] naturalista (Austria) # [[Juana Rouco Buela]] anarkista (Argentina) # [[Katharine Burr Blodgett]] fisikaria eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Kalam Kunde|Kalam Kunda]] Kunde-jotzailea (Burkina Faso) # [[La Voz de la Mujer]] Argentinako aldizkari anarko-feminista. itzulpena # [[Letitia Mumford Geer]] erizaina eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Louisa Garrett Anderson|Louisa Garret]] Medikua eta sufragista (Britainia Handia) # [[Lucía Sánchez Saornil]] Ekintzaile anarko-feminista eta poeta. Mujeres Libres-en sortzailea (Espainia, 1895-1970). # [[Lucy Parsons]] anarkista, komunista (EEBB) # [[Mamen Moreu]] ilustratzaile, komikigile (Huesca) # [[Manuela León]] Emakume ekintzailea (Ekuador) # [[Malva Flores]] idazlea (Mexiko) # [[Marcela Delpastre]] idazlea (Frantzia) # [[Margaret Roundtree]] Saskibaloi jokalaria (Estatu Batuak) # [[Margarita del Val]] birologoa (Madril) # [[Margarita García Flores]] feminista, abokatua (Nexiko) # [[Marie Langer]] Medikua, psikologoa (Austro-Argentinarra) # [[Mary Moffat Livingstone]] esploratzailea (Hegoafrika) # [[Maria Clemencia Herrera]] Lideresa, ekintzailea (Kolonbia) # [[María Cinta Balagué]] irrati esataria (Bartzelona) # [[María Collazo]] Argentinako anarko-feminista. itzulpena # [[Maria del Mar Lozano]] RAEx-eko zuzendaria (Iruñea) # [[Maria Josefa Saavedra]] abokatua (Bolivia) # [[María Lorena Ramírez]] korrikalaria (Mexiko) # [[Maria Paz Jiménez Escudero]] margolaria (Donostia) # [[Maria Soledad Moral Santa Cruz]] arrain saltzailea, ekintzailea (Portugalete) # [[Marina Núñez]] artista (Palentzia) # [[Marta Lamas]] idazlea, feminista, antropologoa (Mexiko) # [[Maxine Molyneux]] soziologoa, feminista (Pakistan) # [[Mercedes Ateca]] Txirrindularia (Laredo-Kantabria) # [[Mujeres Libres]] 36ko Espainiako Gerra garaiko erakunde anarko-feminista. itzulpena # [[Mujeres Libres (aldizkaria)]] Aurrekoaren aldizkaria. itzulpena # [[Nancy Porsia]] Kazetaria (Italia) # [[Nell Leyshon]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Nuria Ruiz de Viñaspre]] poeta (Logroño) # [[Olvido García Valdés]] poeta (Pravia-Asturias) # [[Petrona Eyle]] Medikua, feminista (Argentina) # [[Rebeca Uribe]] poeta, (Mexiko) # [[Rebeca Uribe Bone]] ingeniari kimikoa (Kolonbia]] # [[Rosario Pino]] antzezlea (Málaga) # [[Sara Berenguer Laosa]] Ekintzaile anarko-feminista (Katalunia, 1919-2010) # [[Shadi Ghadirian]] argazkilaria (Iran) # [[Simona Manzaneda]] itzultzailea (Bolivia) # [[Solveig Nordström]] arkeologoa (Suedia) # [[Úrsula Goyzueta]] iraultzailea (Bolivia) # [[Vicenta Juaristi Eguino]] iraultzailea (Bolivia) # [[Victoria Aguirre Anchorena]] margolaria (Buenos Aires) # [[Virginia Bolten]] anarkista, kazetaria (Argentina) # [[Whina Cooper]] ekintzailea (Zeelanda Berria) }} === Hobetuak 2021 === # [[Alicia Iturrioz]] margolaria (Eibar) # [[Louise Michel]] Frantziako anarkista. Parisko Komunan kiderik garrantzitsuenetakoa. # [[Luz Zalduegi]] Albaitaria. (Mallabia) # [[Felisa Areitioaurtena|Felisa Areitioartena]] Antzezlea (Zaldibar) # [[Maria Magunazelaia]] Txirrindulari aitzindaria (Ermua) # [[Anna Sundström]] kimikaria (Suedia) # [[Mariñe Arbeo]] ilustrailea # [[Mercedes Careaga]] Ekintzailea (Eibar) # [[Iratxe Ansa]] dantzaria. (Donostia) ====Berriak 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Andikoetxea]] ----'''SORTU''' nekazaria (Urduliz 1954) # [[Ainhoa Urien]] ef--'''SORTU''' idazlea. (Abadiño 1997) # [[Amaia Gabantxo]] ef--'''SORTU''' idazlea itzultzailea (Bermeo1973) # [[Ana Mari Marin]] efef'''SORTU''' margolaria (Elizondo 1933- Iruñea 2020) # [[Andragunea]] '''SORTU''' Durango # [[Aroa Uharte]] ----'''SORTU''' itzultzailea (Leitza 1984) # [[Arrate Hidalgo]] ----'''SORTU''' idazlea, itzultzaile (Bilbo 1987) # [[Arrate Mardaras]] ef--'''SORTU''' idazlea (Abadiño 1960) # [[Askoa Etxebarrieta]] ef--'''SORTU''' flamenko dantzaria (Gasteiz 1976) # [[Dorita Ruiz]] '''SORTU''' Hezkuntza bereziko irakaslea aintzindaria (Burgos-Durango-Euba1944) # [[Erlea Maneros]] ef--'''SORTU''' Artista. Margolaria. (Bilbo 1977) # [[Esther Cruz]] ----'''SORTU''' eskalatzailea. (Murtzia-Euskal Herria 1976) # [[Irati Bilbao]] ef--'''SORTU''' jazz abeslaria. (Durango 1992) # [[Iratxe Mediavilla]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Elorrio 1885) # [[Eva Guerrero]] ef--'''SOefefRTU''' dantzaria, koreografoa (Bilbo 1982) # [[Felisa Areitioaurtena]] '''SORTU''' antzezlea (Zaldibar 1902- Donostia 1990) # [[Garazi López de Armentia]] ef--'''SORTU''' dantzaria eta koreografoa (Gasteiz 1984) # [[Garbiñe Elizegi]] ef--'''SORTU''' erizaina, feminista (Baztan 1975) # [[Gemma Sanginés]] ef--'''SORTU''' psikologoa (Bilbo 1970) # [[Ines Olza]] ef--'''SORTU''' ikertzailea (Nafarroa 1982) # [[Isabel Sola]] ef--'''SORTU''' Birologoa (Nafarroa 1967) # [[Ixone Aroma]] ef--'''SORTU''' dantzaria (Durango 1982) # [[Izaro Zubiria]] ef--'''SORTU''' zientzilaria (Gaztelu 1989) # [[Izaskun Ayestaran]] ----'''SORTU''' erreketista (Ibarra 1941) # [[Jaione Camborda]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Donostia 1983) # [[Joana Olasagasti]] ----'''SORTU''' dantzaria (Baiona 1990) # [[Jone Elorriaga]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1993) # [[Jone Martinez Palacios]] ef--'''SORTU''' irakaslea, feminista (Bizkaia 1995) # [[Josune Ilundain]] ef--'''SORTU''' sortzailea, ekintzaile, idazlea. (Nafarroa 1990) # [[Judit Muñoz]] ef--'''SORTU''' matematikaria eta ikertzailea (Abadiño 1991) # [[Juana Arrillaga|Juana "Juanita" Arrillaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar 1925- Mexiko 2022) # [[Juanita Gorroño]] efef'''SORTU''' panderojolea (Muxika 1913-Zornotza1991) # [[Juliana Zubizarreta]] efef'''SORTU''' panderojolea (Elgoibar1910-2006) # [[Julie Adrienne Karrikaburu]] efef'''SORTU''' musikologoa (Zuberoa1827-1898) # [[Karmele Gisasola]] ef--'''SORTU''' Herri kirolak (Mallabia1994) # [[Karmele Mitxelena]] ef--'''SORTU''' Idazlea eta iralkaslea (Oiartzun1988) # [[Larraitz Ariznabarreta]] ----'''SORTU''' antropologoa (Bilbo1968) # [[Leyre Arrieta |Leyre Arrieta Alberdi]] ef--'''SORTU''' historialaria (Mutriku1971) # [[Leire Elustondo Quiñones]] ef--'''SORTU''' Abeslaria, kazetaria (Ermua1993) # [[Lide Arana]] ----'''SORTU''' zientzialaria (Donostia1984) # [[Lurdes Huizi]] --ef'''SORTU''' irakaslea, (Goizueta1958-2020) # [[Luzia Sagastasoloa]] efef'''SORTU''' maistra, irakaslea, moja (Mallabia1912-Gasteiz1999) # [[Maialen Arregi]] ef--'''SORTU''' Arkitektoa (Elorrio1986) # [[Mabel Cañada Zorrilla]] ----'''SORTU''' feminista, ekintzailea (Bilbo1952) # [[Mabi Revuelta]] ef--'''SORTU''' artista plastikoa (Bilbo1967) # [[Maddi Ane Txoperena]] ef--'''SORTU'''bertsolaria, kazetaria eta feminista (Hendaia1994) # [[Maiana Bidegain]] ----'''SORTU''' zinegilea (Lapurdi1977) # [[Maite Lephaille]] ----'''SORTU''' irrati-esataria (Zuberoa1957) # [[Maite López]] ef--'''SORTU''' idazlea, itzultzailea (Azkoitia1985) # [[Mari Cruz Guruzeta]] efef'''SORTU''' ekintzailea (Aramaio1871-Areatza1934) # [[Mari Jose Kerejeta]] ----'''SORTU''' idazlea (Zegama1961) # [[Mari Karmen Goñi]] ----'''SORTU''' irakasle aitzindaria (Baztan ?) # [[María Jesús Cueto]] ef--'''SORTU''' artista. (Santander-Bilbo1951) # [[Maria González Gorosarri]] ef--'''SORTU''' Kazetaria, idazlea (Durango1978) # [[Maria Dolores Larramendi]] efef'''SORTU''' erraketista (Pasaia1926-2023) # [[Maria Mentxaka]] ef--'''SORTU''' kirol argazkilaria (Mungia1976) # [[Maria Merino]] ef--'''SORTU''' matematikaria (Bilbo1976) # [[Maria Txurruka]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar1923-2000) # [[Mari Carmen Ruiz]] ----'''SORTU''' aktore ohia (Bilbo1944) # [[Marijo Deogracias]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Antzuola1973) # [[Miren Larrea]] ef--'''SORTU''' antzezlea. (Zornotza1981) # [[Myriam Cameros Sierra|Myriam Cameros]] ef--'''SORTU''' Ilustratzailea (Iruña1978) # [[Nerea Irastorza]] ----'''SORTU''' zientzialaria (?, 1991) # [[Nerea Loiola Pikaza|Nerea Loiola]] ef--'''SORTU''' idazlea (Deba1985) # [[Olga Cazalis]] --ef'''SORTU''' erraketista (Markina-Xemein1925-Tenerife2018) # [[Pilar Claver]] ----'''SORTU''' aktibista (Izaba1918-2000) # [[Uxune Martinez Mazaga]] ef--'''SORTU''' Zabalkunde zientifikorako arduraduna (Garai1969) # [[Udane Ostolaza]] ef--'''SORTU''' Harri-jasotzailea (Orio2005) # [[Yolanda Mazkiaran]] '''SORTU''' dokumentalgilea (Altsasu1963) # [[Zaloa Fuertes]] ef--'''SORTU''' Argazkilaria (Mexiko-Abadiño1983) # [[Zuriñe del Cerro]] efef'''SORTU''' feminista historikoa (Bilbo1956-2020) # [[Katalin Karikó]] Biokimikaria (Hungaria) # [[Adela Cortina]] filosofoa (Valentzia) itzulpena # [[Adelina Gutiérrez]] astrofisikaria (Txile) # [[Alda Lara]] idazlea. (Angola). itzulpena # [[Alicia Miyares]] Filosofoa, feminista (Asturias) itzulpena # [[Alexandra David-Néel]] bidaiaria, idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Alexandra Olaya]] zientzialaria. Kolonbiarra. Itzulpena # [[Ama Ata Aidoo]] idazle afrikarra. Itzulpena # [[Amancay Gaztañaga]] abeslaria (Mexiko) # [[Amelia Opie]] idazlea ingelesa # [[Aminata Sow Fall]] idazlea (Senegal) itzulpena # [[Amparo Sánchez]] abeslaria (SEvilla) # [[Ana de Miguel]] filosofoa, feministra (SAntander) itzulpena # [[Ana Kiro]] galiziar abeslaria. itzulpena # [[Ana María Crespo de las Casas]] farmazialaria. (Tenerife) itzulpena # [[Andrée de Jongh]] belgika erresistentziako kidea # [[Ángeles López de Ayala]] kazetaria, politikaria, dramaturgoa (Sevilla) # [[Anna Burns]] idazlea (Belfast)itzulpena # [[Anna Surinyach]] fotokazetaria (Katalunia) # [[Anne Carson]] Poeta (Kanada) itzulpena # [[Anne Palles]] Sorgintzat errea (Danimarka) # [[Anoushka Shankar]] musikagilea itzulpena # [[Antonia Ferrín Moreiras]] Matematikaria, astronomoa (Galizia) # [[Ariane Lopez-Huici]] argazkilaria. Itzulpena # [[Asha Ismail]] mutilazioaren aurkako ekintzailea (Kenya) # [[Atala Apodaca]] feminista, iraultzailea (Mexiko) # [[Aziza Brahim]] abeslari sahararra (Itzulpena) # [[Beatrice Shilling]] asmatzailea (Ingalaterra) itzulpena # [[Becky Siegel]] dantzaria, koreografoa, zuzendaria (EEBB) Iruñea # [[Bel Zaballa]] kazetaria, idazlea (Katalunia) # [[Belén Bermejo]] idazlea, argazkilaria eta editorea (Madril) # [[Belén de Sárraga]] kazetaria, ekintzailea (Valladolid-Mexiko # [[Beryl Markham]] hegazkinlaria, idazlea (Ingalaterra-Kenya) itzulpena # [[Bertha Benz]] asmatzailea # [[Bertha Lutz]] Brasilgo urbanista eta feminista. # [[Blanca Silveira]] astronomoa (Venezuela) itzulpena # [[Beulah Louise Henry]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Carme Alvariño]] historialaria (Galizia) itzulpena # [[Carla Simón]] zinegilea (Katalunia) # [[Carmen Castillo (zinegilea)|Carmen Castillo]] zinegilea (Txile). itzulpena # [[Carmen de Burgos]] poeta eta kazetaria (Almeria) itzulpena # [[Carmen Gil Martinez]] idazlea. (Cadiz) # [[Carmen Portinho]] (itzulpena) (Brasil) # [[Catherine Destivelle]] eskalatzailea (Frantzia) # [[Cécile Rol-Tanguy|Cécile Rol]] Erresistentea. Frantzia. Itzulpena # [[Celinda Arregui]] politikaria, feminista (Txile) # [[Claire Goll]] kazetaria, idazlea bakearen aldeko altibista (Alemania-Frantzia) # [[Claudia Paz y Paz]] giza eskubideen defentzailea # [[Consuelo Álvarez Pool]] idazlea (Katalunia) # [[Cony Carranza Castro]] feminista, hezitzailea (El Salvador) # [[Cora Ratto de Sadosky]] matematikaria eta ekintzailea (ARgentina) # [[Dacia Maraini]] eleberrigilea (Italia) # [[Diane di Prima]] Poeta (EEBB) itzulpena # [[Dilhan Eryurt]] astronomoa, astrofisikaria (Turkia) # [[Dora Alonso]] Kazetaria eta idazlea (Kuba) itzulpena # [[Dorothea Klumpke]] astronomoa. EEBB # [[Dorothee Sölle]] Poeta eta teologoa. Itzulpena # [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón (Idazlea)]] Zafra. Itzulpena # [[Ebru Timtik]] abokatu kurdua. (Istambul) # [[Elena García Armada]]ingeniaria, asmatzailea (Santander) # [[Elodia Zaragoza-Turki]] idazlea,poeta,editorea # [[Emilie Flöge]] jostuna # [[Emma Chacón i Lausaca]] musikagilea (Bartzelona) itzulpena # [[Emma Lehmer]] matematikaria (Estatu Batuak) itzulpena # [[Encarnación Cabré]] arkeologoa (Madril) itzulpena # [[Eugenia Sacerdote de Lustig]] zientzilaria (Turin-Buenos Aires) (Itzulpena) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Paris) (Itzulpena) # [[Fanny Bullock Workman]] bidaiaria, idazlea, itzulpena # [[Filipa César|Filipa Cesar]] zinema zuzendaria (Portugal) itzulpena # [[Florence Rena Sabin]] zientzialaria. (EEBB) itzulpena # [[Francisca Vives]] historialaria (Cadiz) itzulpena # [[Gabrielle Roy]] Kanadar idazlea. (Kanada) # [[Gertrude Jekyll]] Lorezaina (Erresuma Batua) # [[Gloria Anzaldúa]] idazlea. aktibista (EEBB) itzulpena # [[Guadi Galego]] abeslaria (Galizia) (Itzulpena) # [[Hayley Westenra]] abeslaria (Zeelanda Berria) itzulpena # [[Helin Bölek]] abeslaria (Turkia) # [[Helena Maleno]] aktibista (El Ejido) Itzulpena # [[Ida Vitale]] idazlea. (Uruguai) itzulpena # [[Idea Vilariño]] idazlea. itzulpena # [[Inma Chacón]] idazlea (Zafra) itzulpena # [[Irene Solà]] idazlea, artista (Katalunia) # [[Irene Vallejo Moreu]] filologa eta idazlea (Zaragoza) # [[Irma Alicia Velásquez Nimatuj|Irma Alicia Velásques Nimatuj]]Guatemala, kazetaria eta antropologoa # [[Isabella Bird]] bidaiaria. idazlea (itzulpena) # [[Isabel Bono]] poeta, (Malaga) itzulpena # [[Jacinta Ortiz]] poeta (Granada) # [[Jennifer Doudna]] biokimikaria (EEBB) itzulpena # [[Jessie Fauset]] Poeta amerikarra itzulpena # [[Jessica Anderson]] idazle Australiarra. itzulpena # [[Jineth Bedoya]] Kazetaria. (Kolonbia) itzulpena # [[Joan Jara]] dantzaria (Txile) Victor Jararen bikotea # [[Joanne Chory]] biologoa. EEBB itzulpena # [[Josefa Llanes Escoda]] sugrafista (Filipinas) itzulpena # [[Judith Wright]] idazlea (Australia) itzulpena # [[Julia Antivilo]] artista (Txile) # [[Julie-Victoire Daubié]] idazle franziarra. itzulpena # [[Katharine Tynan]] idazle, Irlanda, itzulpena # [[Kenojuak Ashevak|Kenojuak Ashevah]]margolaria (Kanada) # [[La Yegros]] abeslaria (ARgentina-Okzitania # [[Laura Freixas]] idazlea (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Leda Valladares]] abeslaria,(Argentina) (itzulpena) # [[Leila Aboulela]] sudandar idazlea (Itzulpena) # [[Leona Chalmers]] aktorea eta asmatzailea. EEBB. itzulpena # [[Leonor Orosa]] Koreografoa (Filipinak) # [[Lian Monserrate]] Muralgilea (Estatu Batuak) # [[Elizabeth Magie]] asmatzailea. (EEBB). Itzulpena # [[Lucía Garibaldi]] Zinegilea (Uruguai) Itzulpena # [[Luisa Capetillo]] anarkista, sindikalista, faminista (Puerto Rico) itzulpena # [[Magda Szabó|Magda Szabo]]idazlea (Hungaria) # [[María Andresa Casamayor]] matematikaria (Zaragoza) itzulpena # [[Maria Aurèlia Capmany]] eleberrigile, antzerkigile (Katalunia) itzulpena # [[Maria Isabel Barreno]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[Maria Beasley]]. Asmaztzailea. (EEBB) # [[María Cumplido]] matematikaria. (itzulpena) # [[María Malla]] idazlea, katalana. itzulpena # [[María Mariño]] idazlea. (Galizia). itzulpena # [[Maria Pereira]] Asmatzailea (Portugal) # [[María Salvo]] Antifrankisgta (Bartzelona) itzulpena # [[Maria Teresa Horta]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[María Teresa León]] idazlea (Errioxa) itzulpena # [[María Vallet Regí|María Vallet Regi]] Kimikaria (Kanaria) # [[María Y. Orosa|Maria Y. Orosa]] Medikua eta ikertzailea # [[Mariama Bâ]] idazlea (SEnegal) # [[Marica Campo]] idazlea (GAlizia) # [[Marie Hankel]] Esperanto idazlea, sufragista (Alemania) itzulpena # [[Marie Paradis]] alpinista Suitzarra. Itzulpena # [[Marie Under]] idazlea (Estonia) itzulpena # [[Marion Donovan]] asmaitzailea. EEBB. itzulpena # [[Mariví Ibarrola]] argazkilaria. (Naiara). itzulpena # [[Marivi Iturbe Etxeberria]] gizarte laguntzailea. Etxebarri. itzulpena # [[Margaret Harwood|Margaret Harwook]] Astronomoa (Estatu Batuak) itzulpena # [[Margaret Burbidge]] Astronomoa. (Inglaterra) itzulpena # [[Margarida Borràs]] Transexuala (Valentzia) # [[Margarita Michelena]] poeta (Mexiko) # [[Margarita Parra Álvarez]] Kimikaria, (Valentzia) # [[Martha Coston]]asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Marta Elena Casaús Arzú]] historialaria eta idazlea.(Guatemala) # [[Maruja Mallo]] margolaria (Galizia) itzulpena # [[Melitta Bentz]] asmatzailea alemaniarra itzulpena # [[Mercè Company]] idazlea (Katalunia) itzulpena # [[Mercè Ibarz]] idazlea (ARagoi) # [[Mikeas Sánchez]] poeta, irakaslea, idazlea (Mexiko) # [[Mónica Cahen D'Anvers]] kazetaria (Argentina) itzulpena # [[Montserrat Gudiol]] margolaria, (Bartzelona) itzulpena # [[Montserrat Torrent i Serra]] organojolea. (Bartzelona) itzulpena # [[Nella Larsen]] idazlea Afrikar-amerikarra. Itzulpena # [[Nellie Campobello]] idazlea eta dantzaria (Durango-Mexiko) itzulpena # [[Nerea Irigoyen]] zientzialaria. Zaragoza # [[Ngaio Marsh|Ngaio Marsh]] idazle, antzerlea. itzulpena # [[Olga Orozco]] poeta (Agentina) Itzulpena # [[Orsola Casagrande]] (Italia) # [[Pamela Hinkson]] idazle anglo irlandarra # [[Patricia Bath|Patricia Bath]] Medikua. itzulpena # [[Paula Nenette Pepín]] musikaria. # [[Paula Wiesinger]] eskiatzaile italiarra (Izulpena) # [[Paulina Chiziane]] idazle Monzambike. Itzulpena # [[Pilar del Río|Pilar del Rio]] kazetaria eta itzultzailea.(Granada). (itzulpena) # [[Pilar Alonso Ibañez]] etnografoa, historialaria (Markiz, Araba) itzulpena # [[Pilar Bellver]] idazlea, feminista (Jaen) itzulpena # [[Policarpa Salabarrieta]] ekintzalea (Kolonbia)(Itzulpena) # [[Raina Telgemeier]] komikigilea. (EEBB) itzulpena # [[Rosalinda L. Orosa]] Idazlea (Filipinak) # [[Saiza Nabarawi]] idazlea, feminista (Egipto) (Itzulpena) # [[Sagrario Vera Gordo]] Gerrillaria. (Badajoz) # [[Sandra Morán]] abeslaria, politikaria (Guatemala) itzulpena # [[Sara Curruchich]] abeslaria. Guatemala. itzulpena # [[Sarah Mather]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Severina Luna de Orosa]] medikua eta idazlea (Filipinak) # [[Silvia Cuevas Morales|Silvia Cuevas]] idazlea Txile. itzulpena # [[Stefi Troguet]] Alpinista (Andorra) # [[Susana Malón]] astronomoa (Zaragoza) Itzulpena # [[Susana Thénon]] itzultzaile, poeta (ARgentina). Itzulpena # [[Susana Vera]] argakilari-kazetaria (Iruñea) itzulpena # [[Suceso Portales]] jostuna eta anarko-sindikalista (Extremadura) # [[Syra Alonso]] idazlea, (Galizia). itzulpena # [[Teresa Eguibar]] eskulturea (Madril). itzulpena # [[Teresa Flores]] Feminista, ekintzailea (Txile) # [[Teresa Meana]] ekintzaile feminista (Gijón) # [[Vandana Shiva]] Idazlea. (India) (Itzulpena) # [[Violette Leduc]] Idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Violette Szabo]] Espia (Erresuma Batua) # [[Yaa Gyasi]] idazle afroamerikarra.(Ghana) itzulpena # [[Yasmina Reza]] idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Zenobia Camprubí]] idazlea eta itzultzailea itzulpena }} ====2018-2019==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agustina Otaola]] ----'''SORTUA''' Erraketista (Errenteria) # [[Alaitz Muro]] ef-- '''SORTUA''' ipuin kontalaria eta margolaria (Durango) # [[Amaia Aroma Lejarreta]] ef-- '''SORTU''' Txistularia (Abadiño) # [[Ainhoa Zuazua]] ef-- '''SORTUA''' Abeslaria (Ermua) # [[Angelita Alberdi]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Arantzazu Ametzaga]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea # [[Ascensión Badiola]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea(Bilbo) # [[Aurora Abasolo]] efef '''SORTUA''' Abeslaria (Durango) # [[Begoña Sopelana]] efef '''SORTUA''' Kooperantea, soziologoa (Iurreta) # [[Benita Uribarrena]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea antifaxista (Durango) # [[Damaris Pan]] ef--'''SORTUA''' artista (Mallabia) # [[Digna Garitaonandia]] efef '''SORTUA''' Erraketista # [[Dina Bilbao]] efef '''SORTUA''' Kirolaria (Ondarroa)) # [[Eladia Altuna]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Irura) # [[Elena Olabe]] ef-- '''SORTU''' Poeta (Durango) # [[Elena Solatxi]] ef--'''SORTUA''' Eskultorea (Bilbo) # [[Elena Orobiogoikoetxea]] ----'''SORTUA''' Piano jolea (Durango) # [[Emilia Gomez]] ----'''SORTUA''' Erraketistan. (Valentzia) # [[Estibalitz González]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Ermua) # [[Eugenia Iriondo]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Eibar) # [[Gloria Agirre]] ef-- '''SORTUA'''Erraketista (Asteasu) # [[Gloria Zubia]] efef '''SORTU''' ekintzailea (Durango) # [[Ines Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango) # [[Irati Eguren]] ef-- '''SORTUA''' Arkitektoa, ilustratzailea (Durango) # [[Irene Ibaibarriaga]] efef'''SORTU''' Erraketista (Ermua) # [[Jesusa Garitaonandia]] efef '''SORTU''' Erraketista (Mallabia) # [[Juana Elgezabal]] efef '''SORTUA'''Enpresaria (Derio) # [[Juanita Ibaibarriaga]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea (Ermua) # [[Juanita Mir]] efef '''SORTUA''' Kazetaria, idazlea (Iruñea) # [[Juanita Unzueta]] efef '''SORTUA''' Dantzaria (Eibar) # [[Julia Klaudia Gabilondo]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Mungia) # [[June Arbeo]] ef-- '''SORTUA'' Atleta (Durango) # [[Kattalin Agirre]] efef '''SORTUA''' Mugalaria, Frantziako erresistentziako kide (Sara) # [[Koro Benito]] ef-- '''SORTUA''' Poeta (Lumbrales) # [[Lara Izagirre]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Zornotza) # [[Libe Goñi]] ef-- '''SORTUA''' Irakaslea (Oteitza) # [[Lidia Cañete]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria (Durango) # [[Lourdes Munitxa]] efef '''SORTUA''' Euskaltzalea (Zornotza) # [[Lucia Areitioaurtena]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Ermua) # [[Luz Zalduegi]] efef '''SORTUA''' Albaitaria (Mallabia) # [[Maddi Barber]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Lakabe) # [[Maitane Alonso]] ef-- '''SORTU''' Ikertzailea,asmatzailea (Sodupe) # [[Maria Ana Bidegaray]] ---- '''SORTU''' Idazlea, feminista (Hazparne - Lapurdi) # [[Maria Arrillaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Elgoibar) # [[Maria Camino Oskoz]] efef '''SORTUA''' Maistra. (Iruñea) # [[Mari Carmen Lasagabaster]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Mari Carmen Madariaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Igorre) # [[Maria Antonia Uzkudun]] --ef'''SORTUA''' Erraketista (Anoeta) # [[Maria Luisa Alberdi]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Maria Luisa Senar]] --ef'''SORTUA'''Erraketista (Pasaia) # [[Maria Pilar Urriza]] ef--'''SORTUA''' Dantzaria (Lantz) # [[Maria San Juan de Garonda]] ---- '''SORTUA'' emagina. inkisizioa sutan erre zuen (Mungia) # [[Maribi Unamuno]] ---- '''SORTUA''' Filologoa. (Aulesti) # [[Meritxel Relaño]] ef-- '''SORTUA''' Unicefeko arduradun nagusia Yemenen (Durango) # [[Mila Salterain]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Durango) # [[Miren Alazne Iruretagoiena]] ef-- '''SORTU''' ekintzailea (Zarautz) # [[Miren Maortua]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Zaldibar) # [[Miren Uzkudun]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Asteasu 1922-) # [[Nerea Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango 1964- ) # [[Oihana Azkorbebeitia]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1981- ) # [[Paula Lamarain]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1924-2018) # [[Rosa Soroa]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Elduaien 1945- ) # [[Rosario Aranburu]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1921-2015) # [[Silvia Trigueros]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1976) # [[Teri Ibarrola]] ---- '''SORTUA''' Ipuin kontalaria (Aulesti) # [[Vanessa Goikoetxea]] ef-- '''SORTU''' abeslaria (Florida 1980- ) # [[Zoila Askasibar]] ef-- '''SORTUA''' inprimatzailea (Elgeta 1877-1945) # [[Shakuntala Devi]] efef Idazlea (India) (Itzulpena) # [[Almudena Hernando]] ---- arkeologoa (Madril 1959)(itzulpena) # [[Gisella Perl]] efef Ginekologoa judua (Hungaria 1907-1988) (itzulpena) # [[Luna Miguel]] ef-- idazlea (Alcalá de Henares 1990- ) (itzulpena) # [[Mae Jemison]] ef-- ingeniari (Alabama 1956- ) (Itzulpena) # [[Maria Antonia Canals]] ef-- matematikaria (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Mercedes Colás]] efef Maiatzeko plazako amak (Argentina 1925-2021) (Itzulpena) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Hobetuak === ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Elorriaga]] (Iurreta) # [[Ana Diez]] zinemagilea (Tutera) # [[Amaia Iturbide]] idazlea (Bilbo-Getxo) # [[Ariane Lopez-Huici|Ariane López Huici]] argazkilari lapurtarra. # [[Erika Lagoma]] Bertsolaria, feminista (Lesaka-Durango) # [[Gurutzi Arregi]] etnografoa (Durango) # [[Iñaxi Etxabe]] Bertsolaria, (Zumaia-Zarautz) # [[Isabel Coixet]] zinegilea (Katalunia) # [[Itziar Mendizabal]] Dantzaria (Gipuzkoa # [[Luzia Goñi]] bertsolaria (Basaburua) # [[Maider Fernandez]] zinegilea (Donostia) # [[Maria Zambrano]] idazlea (Madril) # [[Martina Ibaibarriaga]] gerrillaria (Berriz) # [[Matxalen Ziarsolo]] saskibaloi jokalaria (Ermua) # [[Oihana Alkorta]] musikaria (Orio-Zarautz) # [[Primi Erostarbe]] panderojolea eta irrintzilaria (Oñati) # [[Teodora Zuloaga]] zeramikaria (Madril-Segovia) # [[Trota Salernokoa]] ginekoloagoa(Italia) # [[Alfonsina Strada]] txirrindulari argentinarra (Mototsa) }} ==== 2018-2019 ==== # [[Balendiñe Albizu]] efef Idazlea (Zumaia) # [[Gurutze Frades]] ef-- Kirolaria (Durango-Iurreta) # [[Lourdes Unzueta]] ef-- Idazlea (Durango) # [[Uri Ruiz Bikandi]] efef Idazlea (Durango) == HOBETUAK == === Hobetuak 2023 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Sonia Etxezarreta]] '''--ef'''mahai-tenislaria (Irun 1968?- 2011) # [[Yusra Mardini]] '''ef--'''igerilaria, errefuxiatua (Siria 1998) # [[Olatz González]] '''ef--'''antropologoa (Bilbo 1973) # [[Eider Cardeñosa]] '''ef--'''karateka (Gasteiz 1995) # [[Graziana Barrenetxea]] '''----'''sorginkeriaren biktima (Zugarramurdi 1540-Logroño 1610) # [[Ainara Elbusto]] '''ef--'''txirrindularia (Nafarroa 1992) # [[Patricia López Arnaiz]] '''ef--''' (Gasteiz 1981) # [[Sofia Otero]] '''ef--'''aktorea (Basauri 2013) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] '''ef--'''film zuzendaria, gidoilaria (Laudio 1984) # [[Kim Ju-ae]] '''ef--'''Kim dinastiako kidea (Ipar Korea 2013) # [[Barbara Stanwyck]] '''efef'''aktorea (AEB 1907-1990) # [[Glenn Close ]] '''ef--'''aktorea (AEB 1947) # [[Lola Baldrich]] '''ef--'''aktorea (Toledo 1967) # [[Lola Herrera]] '''ef--'''aktorea (Valladolid 1935) # [[Federica Montseny]] '''efef'''anarkista, idazlea (Madril 1905-Frantzia 1994) # [[Céline Laguarde]] '''efef'''argazkilaria (Lapurdi 1961) # [[Aroa Gorostiza]] '''ef--'''txirrindularia (Elorrio 2002) # [[Anna Muzytxuk ]] '''ef--'''xake-jokalaria, aktibista (Ukraina 1990) # [[Clara Azurmendi]] '''ef--'''badminton kirolaria (Donostia 1998) # [[Irene Papas]] '''efef'''aktorea, abeslaria (Grezia 1926-2022) # [[Uxue Apaolaza]] '''ef--'''idazlea (Hernani 1981) # [[Hélène Carrère d'Encausse]] '''efef'''historialaria (Paris 1929) # [[Lisa Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Maggie Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Emakumearen historia]] emakumearen eginkizuna historian zehar # [[Oihana Azkorbebeitia]] '''ef--'''korrikalaria (Abadiño 1981) # [[Ione Irazabal]] '''ef--'''aktorea (Elorrio 1963) # [[Hürrem Sultan]] haseki sultan (Poloniako Erresuma,?-Otomandar Inperioa,1558) # [[Irene Atenaskoa]] '''--ef'''enperatrizea (Atenas,752-Lesbos,803) # [[Angelique du Coudray]] '''--ef'''emagina (Frantzia, 1712-1794) # [[Enara López]] '''ef--'''txirrindularia (Bilbo 1997) # [[Genero-rol]] # [[Genero-desparekotasun]] # [[Louise Joy Brown]] '''ef--'''1. probeta umea (Erresuma Batua 1978) # [[Marije Fullaondo]] '''ef--'''politikaria (Getxo, 1964) # [[Francisca Pizarro Yupanqui]]'''ef--'' Quispe Sisa eta Francisco Pizarroren alaba (Peru,1534-Cáceres,1598) # [[Hassiba Ben Bouali]] '''efef''Aljeriako Independentzia Gerrako gudaria (1938 - 1957) # [[Irene Paredes]] '''ef--'''futbolaria (Legazpi 1991) # [[Oihane Hernandez]] '''ef--'''futbolaria, defentsa (Sopela 2000) # [[Misa Rodríguez]] '''ef--'''futbolaria, atezaina (Kanariak 1999) # [[Filipa Moniz]] '''ef--'''Kristobal Kolonen emaztea (Portugal, 1455-1485) # [[Agatha Barbara]] '''efef'''presidentea, aitzindaria (Malta 1923-2002) # [[Elena Furiase]] '''ef--'''aktorea, idazlea (Madril 1988) # [[Itsaso Arana]] '''ef--'''ktorea, zuzendaria (Nafarroa 1985) # [[Ane Santesteban]] '''ef--'''txirrindularia (Errenteria 1990) # [[Maite Ruiz de Larramendi]] '''ef--'''pilotari ohia (Beasain 1973) # [[Claudia Zornoza]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Madril 1990) # [[Alexia Putellas]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Bartzelona 19) # [[Susana Zapke]] '''ef--'''musikologoa (Gipuzkoa 1965) # [[Maite Agirre ]] '''ef--'''aktore, antzerkigilea (Zarautz 1955) # [[Noe Itō]] '''efef'''aktibista, eraila (Japonia 1895-1923) # [[Edmonia Lewis]] '''efef'''eskultorea (AEB 1844-Londres 1907) # [[Libe Mimenza]] '''ef--'''kazetaria, ikertzailea (Elorrio 1988 19) # [[Maddalen Dorronsoro Amiano]] '''ef--'''abesbatza zuzendaria (Lezo 1987) # [[Aintzane Encinas]] '''ef--'''futbolaria ohia, entrenatzailea (Donostia 1988) # [[Alba Redondo]] '''ef--'''futbolaria, aurrelaria (Albacete 1996) # [[Jennifer Hermoso]] '''ef--'''futbolari aurrelaria eta erdilaria (Madril 1990) # [[Ainhoa Cantalapiedra]] '''ef--'''abeslaria (Galdakao, 1980) # [[Zoleka Mandela]] '''efef'''aktibista (Hegoafrika, 1980-2023) # [[Ana Terradillos]] '''ef--'''kazetaria (Donostia 1973) # [[Lidia Valentín ]] '''ef--'''pisu-jasotzailea (Leon 1985) # [[Maite Oroz]] '''ef--'''futbolaria (Nafarroa 1998) # [[Adania Shibli]] '''e---'''idazlea (Palestina, 1974) # [[Rafeef Ziadah]] '''e---'''poeta (Libano, 1979) # [[Yolanda Alzola]] '''ef--'''telebista aurkezlea (Bizkaia, 1970) # [[Silvia Intxaurrondo]] '''ef--'''kazetaria (Barakaldo, 1979) # [[Miren Arzallus]] '''----'''moda historialaria, ikertzailea (Bilbo 1978) # [[June Ansoleaga]] '''ef--'''kazetaria (Sopela 1987) # [[Zuriñe Zulaika]] '''----'''metereologoa, fisikaria (?, ?) # [[Maria Eugenia Luc]] '''ef--'''musikagilea ( Argentina/Euskal Herria 1958) # [[Yurena]] '''ef--'''abeslaria (Santurtzi 1969) # [[Amanirenas]] '''e-e-'''erregina eta gobernadorea (Kuxeko Erresuma, K.a.57 - K.a.10) # [[Gabriela Silang]] '''efef'''Filipinetako heroia (Filipinak, 1731-1763) # [[Bene Bergado]] '''----'''artista, eskultorea (Salamanca/Bizkaia 1963) # [[Margarita López Maturana]] '''efef''' moja beatoa, Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (Bilbo 1884-Donostia 1934) # [[Diana Krall]] '''ef--''' piano-jotzailea eta jazz abeslaria (Kanada 1964) # [[Maria Gebara]] ---- idazlea (Valladolid, ? - ? ,1683) # [[Janire Gonzalez Etxabarri]] ef-- surflaria (Zumaia 2005) }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 18:22, 13 ekaina 2018 (CET) # [[Lankide:Lurdeswiki|Lurdeswiki]] ([[Lankide eztabaida:Lurdeswiki|eztabaida]]) 18:17, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Larrauri|Larrauri]] ([[Lankide eztabaida:Larrauri|eztabaida]]) 18:18, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:OrtuUrti|OrtuUrti]] ([[Lankide eztabaida:OrtuUrti|eztabaida]]) 18:22, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Mototsa|Mototsa]] ([[Lankide eztabaida:Mototsa|eztabaida]]) 11:20, 22 uztaila 2020 (CET) # [[Lankide:Joseintx|Joseintx]] ([[Lankide eztabaida:Joseintx|eztabaida]]) 18:22, 9 urria 2020 (CET) # [[Lankide:Isabeliraurgi|Isabeliraurgi]] ([[Lankide eztabaida:Isabeliraurgi|eztabaida]]) 17:48, 16 urria 2020 # [[Lankide:Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[Lankide eztabaida:Mgaraizabal|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:josi|Josi]] ([[Lankide eztabaida:Josi|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:Andremendea|Andremendea]] ([[Lankide eztabaida:Andremendea|eztabaida]]) 16:43, 15 azaroa 2024 (CET) # [[Lankide:JULEBAR|JULEBAR]] ([[Lankide eztabaida:JULEBAR|eztabaida]]) 16:48, 15 azaroa 2024 (CET) == Wikilaguntza == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laguntza:Gida_arina Gida Arina] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf Cómo subir una imagen con la app de Wikimedia Commons] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalizaci%C3%B3n.webm Ejemplo de subida de imagen a Commons, introduciendo geolocalización] == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * Nola igo argazkiak Commons-era? [[c:File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalización.webm|Ordenagailutik (bideoa)]] | [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf App-etik (PDF)] | [[:es:Wikipedia:Encuentros/Wiki_Takes_Vitoria-Gasteiz/Ayuda|Ideia gehiago...]] * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. * [https://amp.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/7892080/magikoa-da-andre-baten-biografia-mundura-zabaltzea/ "Magikoa da andre baten biografia mundura zabaltzea"], EITB - 2021/03/08 * https://www.youtube.com/watch?v=r2Z5CFSLSf8 Lurdes Totorikaguena eta Marisa Barrena Laixiar irratian * [https://mugakultura.eus/2023/11/10/wikiemakumeok-dokumentala-zinebin-estreinatzea-zorte-ikaragarria-da-bozgorailu-potentea-baita/?fbclid=IwAR2YDcgxq21VEdyB3vM1pju0fA9vtxobJH8n6i2sfPmyLhVQJr9Ys2vCTlw/ Bilbon, Zinebin estrenatzea zorte ikaragarria da, bozgorailu potentea baita. Mugalari 2023ko azaroa. ] 7xap635m3dg5crxpapccs6ws1zkuv1n 9984665 9984663 2024-11-29T09:55:32Z Wikimaribarre 88969 9984665 wikitext text/x-wiki '''''WikiDurangaldea | Durangaldean egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:5.555 biografia 2024 martxoa.png|thumb|200px|2024.03.08]] [[File:Durangoko wikilariok 5.000 biografia.png|thumb|200px|2023.12.31]] [[File:Durangoko wikilariak 2023.jpg|thumb|200px|2023.07.07]] [[File:WikiEmakumok 3000.jpg|thumb|200px|2023ko otsaila]] [[File:Wikiemakumeok Durango Abendua 2022.jpg|thumb|200px|2022ko abenduaren 1a]] [[Fitxategi:Wikiemakumeok Durango.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko iraila]] [[Fitxategi:Durangoko wikilariak 1500.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko ekaina]] [[Fitxategi:Durangoko Wikilariak.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko apirila]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === EGITEN === # [[Kamal_Ranadive]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kamal_Ranadive (Lurdes) # [[Joan_Feynman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Joan_Feynman (Lurdes) # [[Emma_Lucy_Braun]] https://es.wikipedia.org/wiki/Emma_Lucy_Braun (Lurdes) # [[Aurora_Sampedro_Pi%C3%B1eiro]] https://es.wikipedia.org/wiki/Aurora_Sampedro_Pi%C3%B1eiro (Lurdes) # Espainiako 36ko Gerran fusilatutako emakumeak, SORTU (Marisa) '''Ingelesetik itzultzeko''' # [[Mary Wood Swift]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mary_Wood_Swift # [[Naomi Anderson]] https://en.wikipedia.org/wiki/Naomi_Anderson # [[Maud Younger]] https://en.wikipedia.org/wiki/Maud_Younger # [[Elizabeth Lowe Watson]] https://en.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Lowe_Watson # [[Edith Ainge]] https://en.wikipedia.org/wiki/Edith_Ainge # [[Margaret Chanler Aldrich]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_Chanler_Aldrich # [[Ann Allebach]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ann_Allebach # [[Caroline Lexow Babcock]] https://en.wikipedia.org/wiki/Caroline_Lexow_Babcock # [[Juanita Breckenridge Bates]] https://en.wikipedia.org/wiki/Juanita_Breckenridge_Bates # [[Emily M. Bishop]] https://en.wikipedia.org/wiki/Emily_M._Bishop # [[Minta Bosley Allen Trotman]] https://en.wikipedia.org/wiki/Minta_Bosley_Allen_Trotman # [[Mithu Sanyal]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mithu_Sanyal (Leire Mi) Catharine Waugh McCulloch - Wikipedia # [[Catharine Waugh McCulloch]] sufragista (AEB 1862-1945) Grandma Gatewood - Wikipedia # [[Granma Gatewood McCulloch]] ultrarail mendi-ibileran aitzindaria (AEB 1887-1973) '''Frantsesetik itzultzeko''' # [[Émilie Carles]] https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89milie_Carles # [[Victoria Mas]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Victoria_Mas # [[Jeanne Humbert]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Humbert # [[Anna Mahé]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Anna_Mah%C3%A9 # [[Capucine Motte]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Capucine_Motte '''SORTZEKO''' # [[Uxue Rey Gorraiz]] idzlea, kazetaria # [[Lola Lopez de Lacalle]] idazlea (Zornotza) # [[Ignacia Altolagirre Camarero]] (h.2023.07.22) # [[Naia Laka]] (Ispaster) https://www.eitb.eus/es/cultura/cine/festival-san-sebastian/videos/detalle/9589117/video-zortzitik-infinitura-recorrido-por-historia-del-cine-vasco-de-mano-de-benito-ansola/ # [[Annette Gonzalez-Etxabarri]] https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20230508/annette-gonzalez-etxabarri-zumaiarra-txapeldun-europako-junior-txapelketan # [[Madalen Etxegarai]] pilotaria. https://goiena.eus/oinati/1727423962644-madalen-etxegarai-haurra-nintzenean-nuen-ametsa-betetzen-nabil # [[Sylvia Lefanu]] zinemagilea. https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/berria-eus_2130955_102.html # [[Nagore Urdapilleta]] Errio dokumentalaren aurkezlea. https://ataria.eus/komunitatea/berria/1727420302628-bere-txikitasunean-orio-zeinen-handia-den-erakutsi-nahi-izan-dugu # [[Maite Ubiria]] kazetaria. https://www.berria.eus/euskal-herria/iparrari-hegoak-ematen_2129951_102.html # [[Pancracia Ollo de la Mata]] Zumalakarregiren emaztea # [[Ainhoa Aldazabal Gallastegi]] # [[Uxua Azpiroz]] hezitzailea https://www.berria.eus/bizigiro/beharrezkoa-da-bizikidetza-oinarri-duten-proiektuak-garatzea-ikastetxeetan_2128805_102.html # [[Heza Sengal]]. emakume yazikia. https://www.berria.eus/mundua/eiren-gustukoak-baginen-erosi-egiten-gintuzten-merkantzia-hutsa-bagina-bezala_2128867_102.html # [[Miren Berasategi Zeberio]] Ikertzailea. https://www.berria.eus/euskal-herria/gizon-gazteek-kontserbadurismorako-joera-dute_2128223_102.html '''Zinegileak - Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian sarituak''' # [[Kim Longinotto]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kim_Longinotto # [[Lourdes Portillo]] https://es.wikipedia.org/wiki/Lourdes_Portillo # [[Deepa Mehta]] https://es.wikipedia.org/wiki/Deepa_Mehta '''Espainiako Gerra Zibileko emakumeak''' # [[Sofia Da Blasco]] https://es.wikipedia.org/wiki/Sof%C3%ADa_Blasco # [[Carolina_Bunjes-Rosenthal]] https://es.wikipedia.org/wiki/Carolina_Bunjes-Rosenthal # [[Isabel Alonso]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Alonso '''Emakume interesgarriak''' # [[Jekaterina Samutsevitx]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yekaterina_Samuts%C3%A9vich # [[Nadezhda Popova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Nadezhda_Popova '''Heroínas de la Unión Soviética''' https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Hero%C3%ADnas_de_la_Uni%C3%B3n_Sovi%C3%A9tica '''Emakumeak eta itsasoa''' https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210924/las-mujeres-ilustres-de-la-historia-naval-en-el-itsasmuseum-de-bilbo-a-traves-del-arte '''Kartzelak''' # Cárcel de mujeres de Málaga https://es.m.wikipedia.org/wiki/Antigua_c%C3%A1rcel_de_mujeres_de_M%C3%A1laga # Antigua cárcel de Segovia. https://es.wikipedia.org/wiki/Antigua_c%C3%A1rcel_de_Segovia # Cárcel la Galera https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1rcel_La_Galera # Cárcel Central/Prisión de Madres Lactantes de San Isidro (Madril) '''EMAKUME ITZULTZAILEAK''' # [[Malika Embarek]] https://es.wikipedia.org/wiki/Malika_Embarek # [[Concha Fernández-Luna Sánchez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Concha_Fern%C3%A1ndez-Luna_S%C3%A1nchez # [[Laura García Corella]] https://es.wikipedia.org/wiki/Laura_Garc%C3%ADa_Corella '''EMAKUME AKTIBISTAK''' # https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Mujeres_activistas # [[María Dimádi]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_Dim%C3%A1di (Leire) # [[Paste Up Morras]], aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Paste_Up_Morras # [[Elizabeth Wathuti]] aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Wathuti (Oiber) # [[Tosia Altman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tosia_Altman # https://es.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Th%E1%BB%8B_Th%E1%BA%AFng # [[Maria Spiridonova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mariya_Spirid%C3%B3nova # [[Yusra Al Barbar]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yusra_al-Barbari palestinarra '''EMAKUME ILUSTRATZAILEAK''' https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Ilustradoras # [[Mitzy Reyes Juárez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mitzy_Reyes_Ju%C3%A1rez # [[Ellen Robbins]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ellen_Robbins # [[Retta aktibisten zerrendan Scott]] https://es.wikipedia.org/wiki/Retta_Scott # [[Bahia Shehab]] https://es.wikipedia.org/wiki/Bahia_Shehab # [[Posy Simmonds]] https://es.wikipedia.org/wiki/Posy_Simmonds '''EMAKUME IDAZLEAK - POETAK''' # [[Olga Rivero]] https://es.wikipedia.org/wiki/Olga_Rivero_Jord%C3%A1n '''EMAKUMEAK ZIENTZIAN''' # [[Ruth Pfau]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ruth_Pfau # [[Gloria Long Anderson]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Gloria_Long_Anderson # [[Clémence Royer]] https://es.wikipedia.org/wiki/Cl%C3%A9mence_Royer # [[Tilly Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger # [[Isabel Clifton Cookson]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Clifton_Cookson # [[Cécile DeWitt Morette]] https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9cile_DeWitt-Morette # [[Wrexie Leonard]] https://es.wikipedia.org/wiki/Wrexie_Leonard # [[Marjorie Lee Browne]] https://es.wikipedia.org/wiki/Marjorie_Lee_Browne '''DENETARIK''' # [[Victorine Brocher]] https://en.wikipedia.org/wiki/Victorine_Brocher (LEIRE MENDIBURU) # [[Esther Afus Ocloo]] aitzindaria (Ghana) https://es.wikipedia.org/wiki/Esther_Afua_Ocloo # [[Margaret A. Wilcox]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_A._Wilcox (Eider) # [[Amineh Kakabaveh]] https://en.wikipedia.org/wiki/Amineh_Kakabaveh (Eider) # [[Comandanta Ramona]] https://es.wikipedia.org/wiki/Comandanta_Ramona Chiapas # [[Trio Artio]] https://www.musicexport.at/artist/trio-artio/ + Berria egunkaria(Eider) # [[Fabiola Letelier]] abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. # [[Ana Belén Montes]] espioia. https://es.wikipedia.org/wiki/Ana_Bel%C3%A9n_Montes # [[Dorothy Levitt]] asmatzailea eta kotxe lasterketetan aitzindaria https://es.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Levitt # [[Isabel Garbayo]] Villa Teresitako sortzailea https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Garbayo == BERRIAK == ==='''Berriak 2024''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Janire Etxabe]] '''SORTUA''' dantzaria da, dantza bertikalean aditua. (Arrankudiaga, Bizkaia, 1979) # [[Celia Santos]] '''SORTUA''' idazlea (Bergara, 1972) # [[Tamara García Iglesias]] '''SORTUA''' zinemagilea eta komisarioa (Lasarte, 1978) # [[Warisha Moradi]] '''SORTUA''' heriotz epaia duen militante kurdua (Kurdistan, XX. mendea) # [[Carmina Merodio Hoyos|Carmina Herodio]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen 6 urtez (Panes, 1920-2006) # [[Parvaneh Kazemi]] '''SORTUA''' matematikaria, mendizale eta mendi gidaria (Teheran, 1970) # [[Mari Campos Roldán]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen umetan (Madril, 1938) # [[Encarna Furundarena Goenaga]] '''SORTUA''' Saturrango kartzelara joaten zen janaria eramatera (Mutriku, 1919-2014) # [[Nai Barghouti]] '''SORTUA''' abeslari eta konposiore (Palestina, 1996) # [[Maria Sanchez Madoz]] '''SORTUA''' pilota epaile profesionala (Laudio, 1996 # [[Araceli González Carballo]] espioia, erizaina (Lugo 1914-Madril 1990) # [[Margarita Ruiz de Lihory]] margolaria, espioia (Valentzia 1889-Albacete 1968) # [[Isona Passola]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Bartzelona 1953) # [[Cristina Martín-Prieto]] futbolaria (Sevilla 1993) # [[Melania Olcina]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1982) # [[Rafaela Carrasco]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1972) # [[Lisi Estaràs]] dantzaria, koreografoa (Argentina 1971) # [[Lorena Nogal]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1984) # [[Luz Arcas]] dantzaria (Malaga 1983) # [[Manuela Carrasco]] flamenko dantzari ijitoa (Sevilla 1958) # [[Lynda Barry]] komikigile eta irakasle estatubatuarra (Wisconsin, 1956) # [[Maria Antónia Palla]] kazetaria eta feminista (Portugal, 1933) # [[Mary Adamson Anderson Marshall]] medikua Edinburgoko 7ak taldekoa (1837-1910) # [[Sara González Lolo]] patin hockey jokalaria (Asturias 1992) # [[Natasha Lee]] patin hockey jokalaria, entrenatzailea (Malaysia/Asturias 1992) # [[María Díez Busqué]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1989) # [[Anna Casarramona Vivas]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1994) # [[Anna Serra]] triatleta (Bartzelona 1968) # [[Mathilde Ollivier]] aktorea, modeloa (Frantzia 1994) # [[Gimena Llamedo]] psikologoa, politikaria (Asturias 1981) # [[Mikey Madison]] aktorea (AEB 1999) # [[Julia Butters]] aktorea (AEB 2009) # [[Samantha Robinson]] aktorea (AEB 1991) # [[Irene Flunser Pimentel]] historialaria (Lisboa, 1950) # [[Cósima Wagner|Cosima Wagner]], Richard Wagner  musikagilearen 2. emaztea (Bellagio, 1837 - Bayreuth, 1930) # [[Verena Wagner]] musikagilea (Alemania, Bayreuth, 1920- Überlingen, 2019) # [[Eva von Bülow]] Cosima Liszt eta Richard Wagnerren alaba (Tribschen, 1867 - Bayreuth, 1942), # [[Anne Rearick]]  argazkilari estatubatuarra (Idaho, AEB, 1960) # [[Pauline Harmange]] idazlea eta feminista (Lille, 1994) # [[Bertha Hirsch Baruch]] poeta, idazle eta sufragista (AEB) # [[Minora Kibbe]] gizarte erreformatzaile eta sufragista (AEB) # [[Emily Bovell|Emily Bowel]] medikua (Londres, 1841-1845) # [[Honor Frost]] urpeko arkeologoa (Erresuma Batua, 1917-2010) # [[Susan Atkins]] kriminala (AEB 1948-2009) # [[Abigail Folger]] oinordeko eraila (AEB 1943-1969) # [[Eva Saldaña]] ekologo aktibista (Madril 1977) # [[Rosalie Varda]] jantzi diseinatzailea (Frantzia 1958) # [[Manuela Fernández Pérez]] artista (Madril 1927-2017) # [[Manuela Saborido Muñoz]] artista (Cadiz 1943) # [[Sofia Crespo]] artista bisuala (Argentina 1991) # [[Mercedes Doménech]] irrati esataria (Asturias 1922-Granada 2002) # [[Barbara Steele]] aktorea (EB 1937) # [[Arantza Toledo]] piraguista (Cuenca 1999) # [[Alice Coffin]] kazetaria eta feminista (Tolosa, Ozitania, 1978) # [[Clara Elizabeth Chan Lee]] # [[Emily Sturge]] # [[Gulielma Lister]] botanikaria (Ingalaterra, 1860-1949) # [[Katharina Wagner]]  eszena zuzendaria da. Bayreutheko Jaialdiaren zuzendaria. (Bayreuth, Alemania, 1978) # [[Isolde Wagner]] Hans von Bülow edo Richard Wagner eta Cosima Wagner-en alaba (Alemania, 1865 - 1919) # [[Blandine von Bülow]]   Hans von Bülow eta Cosima Liszten alaba zen, (Alemania, 1863-1941) # [[Daniela von Bülow]]  piano-jotzailea (Berlin, 1860 - Bayreuth, 1940) # [[Minna Wagner|Minna Wagner,]] aklorea (Saxonia, 1809- Dresden, 1866)    # [[Eva Wagner-Pasquier]]antzerki-enpresaburu da  ( Alemania, 1945) # [[Yang Huanyi]] nushuaren azken hiztuna (Txina 1906-2004) # [[Carme Sansa]] aktorea, ekintzailea (Bartzelona 1943) # [[Ana Romero Galán]] kazetaria, idazlea (Cádiz 1966) # [[Aimée de Heeren]] socialitatea ( Brasil 1903-AEB 2006) # [[Rocío Márquez]] flamenko kantaria (Huelva 1985) # [[Carola Ortiz]] musikagilea, abeslaria, klarinete jolea (Bartzelona 1986) # [[Isabel de Solís]] esklabu kristaua, Granadako Muley Hacén sultan nazariaren ohaidea (? XV. mendea- Sevilla ?) # [[Nani Jiménez]] aktorea, modeloa (Valentzia 1981) # [[Alejandra Herranz]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Mar Cabra]] ikerketa kazetaria (Madril 1983) # [[Marianne Grunberg-Manago]] biokimikaria (Frantzia, 1921-2013) # [[Angela Becerra]] idazlea (Kolonbia, 1957 ) # [[Codou Bop]] soziologoa, kazetaria, feminista (Senegal, ?) # [[Ana Gomes]] portugaldar diplomazialari eta politikaria (Lisboa, 1954) # [[Maria Filomena Mónica]] portugaldar soziologoa (Lisboa, São Mamede, 1943) # [[Ayşe Sultan]] otomandar printzesa (1608-1656) # [[Mara Santos]] kanoalaria (Palentzia 1969) # [[María José Campos]] xakelaria (Argentina 1999) # [[Fatma Hatun]] Ahmed I.aren 3. ezkontidea (?Bosnia 1590-Istanbul 1660) # [[Mahfiruz Hatice Hatun]] esklaboa, Ahmed I.a sultanaren 1. ezkontidea (Kaukaso 1590-Istanbul 1620) # [[Hanzade Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1609-Edirne 1650) # [[Gevherhan Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1605- c.1631) # [[Atike Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1614-1674) # [[Abide Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1618-1648) # [[Fatma Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1607-c.1671) # [[Ida Finney Mackrille]] sufragista, politikaria eta hizlaria(AEB, 1867-1960) # [[Luella Johnston]] Enpresaria (AEB, 1958) # [[Elizabeth Thacher Kent]] idazlea (AEB, 1868-1952) # [[Blandine Le Callet]] idazle eta irakasle frantsesa (Frantzia, 1969) # [[Rosa Maria Gilart Jiménez]] brodatzailea (Mallorca 1810-Madril 880) # [[Eugenia Kalnay]] metereologoa (Argentina 1942) # [[Judeline]] abeslaria (Cádiz 2003) # [[Claude Pompidou]] politikaria, 1. dama (Frantzia 1942-2007) # [[Handan Sultan]] otomandar ezkontidea (Bosnia 1565-Istanbul 1605) # [[Halime Sultan]] otomandar ezkontidea (Abkhazia 1576-Istanbul 1623) # [[Safiye Sultan]] otomandar ezkontidea (Albania 1550-Istanbul 1618) # [[Telli Hümaşah Sultan]] otomandar ezkontidea (¿ c.1630-c.1676) # [[Turhan Hatice Sultan]] otomandar ezkontidea eta erregeordea (Rutenia 1627-Edirne 1683) # [[Ana Lena Rivera]] idazlea (Asturias 1972) # [[Emma Maria Harrington]] sufragista (Dinamarka 1881-AEB ?) # [[Ángela Cenarro Lagunas]]  feminista eta historialaria  (Zaragoza, 1965) # [[Aurélie Valognes]] eleberrigilea (Frantzia, 1983) # [[Sandra Myrna D%C3%ADaz]] biologoa (Argentina, 1961) # [[Maria Grazia Cutuli]] kazetaria (Italia 1963-2001) # [[Babe Paley]] socialitatea, editorea (AEB 1915-1978) # [[Nona Sobo]] aktorea, modeloa (Tailandia/Bartzelona 2000) # [[Laura Ramos]] aktorea (Kuba 1978) # [[Araceli González Campa]] kazetaria (Madril XX. mendea) # [[Paloma Chamorro]] kazetaria (Madril 1949-2017) # [[María Josefa Pimentel Téllez-Girón]] aristokrata (Madril 1752-1834) # [[Ann Hui]] aktorea, film zuzendaria (Txina 1947) # [[Sylvia Chang]] film zuzendaria, idazlea (Txina 1953) # [[Ángela Rodicio]] kazetaria, idazlea (Ourense 1963) # [[Laura de Force Gordon]] hizlaria, kazetaria, sufragista (AEB) # [[Stella Wynne Herron]] idazlea, sufragista (AEB) # [[Taneko Suzuki]] zientzilaria eta ikertzailea (Japonia, 1926-2020) # [[Gülistan Sönük]] politikaria (Kurdistan, 1993) # [[Margarita Torres]] historialaria (León 1969) # [[Hai Yan]] ekintzailea, idazlea (Txina 1954) # [[Maria Pilar Perea Sabater]] filologoa (Bartzelona 1960) # [[Melani García]] abeslaria (Valentzia 2007) # [[María Luisa Cava de Llano Carrió]] legelaria, politikaria (Bartzelona 1948) # [[Azahara Palomeque Recio]] kazetaria, idazlea, poeta (Kordoba 1986) # [[Mirela]] abeslaria (Madril 1990) # [[Alejandra Kindelán]] ekonomialaria (Venezuela 1971) # [[Zina%C3%ADda Ierm%C3%B3lieva]] mikrobiologoa (Errusia, 1898-1974) # [[Marie Pascale Osterrieth|Marie-Pascale Osterrieth]] Belgikako antzerki- eta zinema-zuzendari eta produktorea (Basoko, 1956) # [[Charo Garaigorta]] artista (Coruña 1961)  # [[Anna Caballé Masforroll]] idazlea (Bartzelona 1954) # [[Lydia Flood Jackson]] enpresaburua, sufragista (AEB 1862-1963) # [[Mar%C3%ADa de los %C3%81ngeles Cardona Florit]] botanikaria (Menorca-Bartzelona, 1940-1991) # [[Pacita Abad]] margolaria (Filipinas, 1946-2004) # [[Lida Abdul]] artista (Afganisgtan, 1973) # [[María Izquierdo (margolaria)|Maria Izquierdo (margolaria)]] (Mexiko, 1902-1955) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló, 1993) # [[Kathleen Norris]] eleberrigilea, aktibista, (AEB ) # [[Emily Arnesen]] zoologoa (Norvegia, 1867- 1928) # [[Laura Marling]] folk abeslaria (Erresuma Batua, 1990) # [[Amalia Eriksson]] merkataria, asmatzailea (Suedia 1824- 1923) # [[Ada Kariakoa]] satrapa (Turkia, K.a IV. Mendea-K.a 326)   # [[Artemisia II.a Kariakoa]] satrapa (TurkiaK.a 410-K.a) # [[Linda Kasabian]] Manson familiakoa (AEB 1949-2023) # [[Patricia Krenwinkel]] hiltzailea, Manson familiakoa  (AEB 1947) # [[Mary Brunner]] hiltzaile kidea, Manson familiakoa (AEB 1943) # [[Rosa Navarro Durán]] filologoa, idazlea, irakaslea (Girona 1947) # [[Young Miko]] rap abeslaria, futbolari ohia (Puerto Rico 1997) # [[Brequette Cassie]] abeslaria, dantzaria (Hegoafrika/Madril 1984) # [[Lorena Gómez (abeslaria)]] (Lleida 1986) # [[Ruth Lorenzo]] abeslaria (Murtzia 1982) # [[Roser Batlle]] Catalunyako pedagogoa (Bartzelona 1954) # [[Henriette Delamarre de Monchaux]] geologoa, paleontologoa (Frantzia, 1854-1911) # [[Jessica Gallagher]] paralinpiar eskiatzailea, atleta, txirrindularia (Australia 1986) # [[Claire Keefer]] atleta paralinpiarra (Australia 1995) # [[Madeleine Hogan]] paralinpiar xabalinlaria (Australia 1988) # [[Hollie Arnold]] paralinpiar xabalinlaria (EB 1994) # [[Donna Smith (atleta)]] paralinpiar xabalinlaria, gsaskibaloi jokalaria (Australia 1965-1999) # [[Julie Russell]] paralinpiar pisu jasotzailea, saskibaloi jokalaria (Australia 1951) # [[Grace Anozie]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Lucy Ejike]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Fatma Omar]] paralinpiar pisu jasotzailea (Egipto 1973) # [[Josephine Orji]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1979) # [[Georgianna Offutt]] sufragista eta medikua (AEB) # [[Sarah Massey Overton]] emakumeen eskubideen aldeko emintzailea (AEB) # [[Stacey Gillian Abe]] artista garaikidea # [[Tomie Ohtake]] artista bisuala (Japonia/Brasil 1913-2015) # [[Maryní Callejo]] musika ekoizle aitzindaria, moldatzailea, piano-jolea, abeslaria (Madril 1944) # [[Özlem Becerikli]] paralinpiar pisu jasotzailea (Turkia 1980) # [[Amalia Pérez]] paralinpiar pisu jasotzailea (Mexiko 1977) # [[Olivia Breen]] paralinpiar atleta (Gales 1996) # [[Sophie Hahn]] paralinpiar atleta (EB 1997) # [[Verônica Hipólito]] paraliniar lasterkaria (Brasil 1996) # [[Tara (abeslaria)]] (Coruña 1950) # [[Ángela Carrasco]] abeslaria (Dominikar Errepublika 1951) # [[La Dama]] abeslaria (Sevilla 1986) # [[Mónica Naranjo]] abeslaria (Girona 1974) # [[Virgínia Leone Bicudo]] soziologoa, psikoanalista (Brasil 1910-2003) # [[Katherine Reed Balentine]] sufragista (AEB,1875-1934) # [[Anna M. Morrison Reed]] egunkari eta aldizkaria fundatzailea (AEB, 1849-1921) # [[Albertine Sarrazin]] idazlea (Frantzia, # [[Isabelle Anguelovski]] ekologoa, ikertzailea (REims, 1978) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló de la Plana, 1993) # [[Amalia de Llano]] idazle eta aristokrata (Espainia, 1822-1874) # [[Edith Farkas]] meteorologoa, ikertzailea (Hungaria-Zeelanda Berria, 1921-1993) # [[Kimberlé Williams Crenshaw]] abokatua, irakaslea, feminista (AEB 1959) # [[Beatrice Duodu Owusu]] kazetaria (Ghana 1964) # [[Agnes Sj%C3%B6berg]] albaitaria (Finlandia, 1888-1964) # [[Olga Rodriguez]] kazetaria (León 1975) # [[Jessica Abel]] komikigilea (AEB 1969) # [[Zillah Branco]] aktibista ( Brasil 1936) # [[Jaldia Abubakra]] ekintzailea (Palestina/Espainia 1967) # [[Mònica Bernabé Fernández]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Pilar Albajar]] argazkilaria (Huesca 1948) # [[Selina Solomons]] sufragista (AEB 1862- 1942) # [[Ellen Clark Sargent]] sufragista (AEB 1826-1911) <br /> <nowiki>}}</nowiki> ==='''Berriak 2024''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Beatriz Akizu Aizpiri]] '''SORTUA''' Eusko Ikaskuntzako arlo sozio-politiko, dibertsitate eta kohesioko koordinatzailea (Soraluze, 1969) # [[Onintze Villanueva Goikoetxea]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea, dantzazalea, dantza-irakaslea (Mexiko, 1955) # [[Belen Urutxurtu]] ef-- '''SORTUA''' txistularia, eskultorea eta Arte irakaslea (Berriz, 1960) # [[Julene Etxenike]] --ef '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Irun, 1943-2023) # [[Beatriz Gámiz Mata]] ----'''SORTUA''' kriminologoa, politikaria eta alkatea (Ermua, 1983) # [[Resurrección Martínez Sánchez]] efef '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1898-1936) # [[Consolación Martínez Sánchez]] '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1896-1936) # [[Teresa Velasco Soto]] '''SORTUA''' zigarrogilea, politikaria (Errioxa, 1902-?) # [[Felisa Vidorreta Miruri]] '''SORTUA''' maistra fusilatua (Errioxa, 1890-1936) # [[Mercedes López Cotarelo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua  (Irun, 1914 - Lesaka, 1936)  # [[Leire Retegi Fernández]] '''SORTUA''' txistularia eta txistu irakaslea da (Leitza, 2002) # [[Luciana Larreategi Arizaga]] '''SORTUA''' (Eibar, Gipuzkoa, 1912-2003) # [[Lloy Galpin]] sufragista, idazlea (AEB, 1877-1935) # [[Ana María Cuervo]] biokimikaria (Bartzelona 1966) # [[Marta Pujol Ferrusola]] arkitektoa (Bartzelona 1959) # [[Glenna Cabello]] politologoa, kontsul (Venezuela 1959) # [[Margaret Leahy]] aktorea (EB 1902-AEB 1967) # [[Norma Talmadge]] aktorea (AEB 1894-1957) # [[Constance Talmadge]] aktorea (AEB 1898-1973) # [[Natalie Talmadge]] aktorea, gidoilaria (AEB 1996-1969) # [[Cátia Montes]] gizarte hezitzailea, suhiltzailea, ijitoa (Portugal ?) # [[Toya Prudêncio]] hezitzailea, aktibista, ijitoa (Portugal ?) # [[Maria Gil]] aktore, aktibista, ijitoa (Portugal 1972) # [[Estelle Faye]] idazle eta aktore frantsesa (1978) # [[Rose Morgan French]] sufragista (AEB, 1859-1929) # [[Ana María Pascual-Leone]] zientzialaria eta farmazialaria (Valentzia, 1930) # [[Nellie Blessing Eyster]] irakaslea, kazetaria, idazlea (AEB, 1836-1922) # [[Eileen Chang]] idazlea (Txina 1920-AEB 1995) # [[Ascensión Marcos]] farmazialaria, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[Mririda n'Ait Attik]] poeta amazigea (Maroko 1900-1940) # [[Maisie Peters]] kantautorea (EB 2000) # [[Rachel Brosnahan]] aktorea (AEB 1990) # [[Elaine May]] aktorea (AEB 1932) # [[Carla Quílez]] aktorea (Bartzelona 2008) # [[Tita Parra]] kantautorea (Txile 1956) # [[Alexia Greziakoa]] printzesa (Grezia 1965) # [[Teodora Greziakoa]] aktorea, printzesa (EB 1983) # [[Olinpia Greziakoa]] modeloa, printzesa (AEB 1996) # [[Marie-Chantal Greziakoa]] diseinatzailea, enpresaburua, printzesa (EB 1968) # [[Marthe Gautier]] pediatra, ikertzailea (Frantzia, 1925-2022) # [[Mar%C3%ADa Mullerat i Bassedas]] maistra, hezkuntza berezian espezializatua (Catalunya 1903 - 1993) # [[Rita Harradence]] biokimikaria (Australia, 1915-2012) # [[Nora Stanton Blatch Barney]] ingeniari zibila (AEB, 1883-1971) # [[Flora Wambaugh Patterson]] mikologoa (AEB, 1847-1928) # [[Jhamak Ghimire]] idazlea (Nepal, 1980) # [[Mireille Havet]] idazlea (Frantzia, 1898-1932) # [[Montserrat Villar Gonzalez]] idazlea (Ourense 1969) # [[Regina Orozco]] aktorea (Mexiko, 1964) # [[Jesusa Rodríguez|Jesusa Rodriguez]] aktorea, antzerki zuzendaria (Mexiko, 1955) # [[Astrid Hadad]] aktorea (Mexiko, 1957) # [[Julieta Egurrola]] aktorea (Mexiko, 1953) # [[Elisa Izaurralde|Elisa_Izaurralde]] biokimikaria molekularra (Uruguai, # [[Céline Bessière]] soziologoa (Frantzia, 1977) # [[Cristina Pacheco]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1941-2023) # [[Susana Chavez-Silverman]] idazlea (AEB, ?) # [[Cristina Lafont]] filosofoa (Valentzia, 1963) # [[Fumiko Enchi]] idazlea (Japonia 1905-1986) # [[Pilar Roig Picazo]] ikertzailea (Valentzia 1949) # [[Isabella Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2007) # [[Josephine Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2011) # [[Irene Greziakoa]] printzesa (Hegoafrika/ Espainia 1942) # [[Pia Getty]] film ekoizlea, zuzendaria (AEB 1966) # [[Benedikte Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1944) # [[Alexandrine Danimarkakoa]] erregina (Alemania 1879- Danimarka 1952) # [[Carolina Matilde Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1912-1995) # [[Viktoria Luise Prusiakoa]] printzesa (Alemania 1892-1980) # [[Rocío Muñoz Morales]] aktorea, aurkezle, modeloa (Madril 1988) # [[Mary Prince]] idazlea eta esklabua (Bermudak...) # [[Edith M. Flanigen]] kimikaria (AEB, 1929) # [[Margaret Fulton]] kazetari gastronomikoa (1924-2009) # [[Claudia Actea]] esklaboa (Anatolia 40-I. mendea) # [[Cándida Jiménez Huelva]] esklabo askatua (Angola, 1845 Huelva, 1951) # [[Rosalia Gómez]] esklabo askatua (Tenerife, 1801-1874) # [[Elena Conti]] biokimikaria eta biologoa (Italia, 1967) # [[Edith Pechey]] medikua (EB 1845-1908) # [[Catherine Raisin]] geologoa (Erresuma Batua, 1855-1945) # [[Winifred Starr Dobyns]] sufragista (AEB, 1886-1963) # [[Mary Roberts Coolidge]] sufragista (AEB, 1860-1945) # [[María Bueno Castellano]] artista (Malaga, 1976) # [[Rukhmabai]] medikua (India 1864-1955) # [[Valérie Mangin]] Frantziako komiki-gidoilaria (Nancy, 1973) # [[Kamala Sohonie]] biokimikaria (India, 1911-1998) # [[Cy Jung]] idazlea (Frantzia, # [[Elula Perrin]] idazlea (Frantzia # [[Anandi Gopal Joshi]] Indiako 1. medikuetako bat (1865-1887) # [[Agnieszka Osiecka]] poeta, kazetaria (Polonia 1936-1007) # [[Jeanette Winterson]] idazlea (EB 1959) # [[Shelagh Delaney]] antzerkigilea, gidoilaria (EB 1938-2011) # [[Madeleine Suediakoa]] printzesa (Suedia 1982) # [[Carina Axelsson]] printzesa, modeloa, idazlea (AEB Aguil1968) # [[Ingeborg Danimarkakoa (1878-1958)]] printzesa (Danimarka 1878-Suedia 1958) # [[Susie Orbach]] psikoanalista, idazlea (EB 1946) # [[Doris Duke]] filantropoa , baratzezaina, arte bildumagilea (AEB 1912-1993) # [[Silvia Laplana]] metereologoa (Bartzelona 1984) # [[Eva Cosculluela]] kultur kazetaria (Zaragoza 1972) # [[Pilar Sanjurjo]] metereologoa (Coruña 1942-2022) # [[Fanny Dalle-Rive]] Frantziako komikigilea (1976) # [[Emma_Lira]] kazetaria, idazlea eta bidaiaria (Madril 1971) # [[Mariana Álvarez Bollo Carretero]] pedagogoa eta idazle espainiarra (Zamora, 1866 - 1946) # [[Margherita Piazzola Beloch]] matematikaria (Italia, 1879-1976) # [[Mary Ryerson Butin]] medikua (AEB, 1857-1944) # [[Zabel Yesayan]] idazlea (Armenia 1878-1943) # [[Eva Carter Buckner]] sufragista, poeta eta konpositorea (1861-1946) # [[Hélia Correia]] idazlea (Portugal, 1949) # [[Isabela Figueiredo]] idazlea (Portugal, 1963) # [[Teresa Imízcoz Beunza|Teresa Imizcoz Beunza]] idazlea (Iruñea, 1965) # [[Oriana Méndez|Oriana Mendez]] idazlea (Vigo, 1974) # [[Esperanza Aguilà Ducet|Esperanza Aguila Ducet]] idazlea (Bartzelona, 1951) # [[Maud Ankaoua]] enpresa kudeatzailea (Frantzia, 1971) # [[Lucia Pietrelli]] idazlea (Italia/Mallorca 1984) # [[María Jaén]] idazlea, gidoilaria (Sevilla 1962) # [[Antonia Bardolet]] idazlea (Bartzelona 1877- 1956) # [[Dolors Miquel]] idazlea (LLeida 1960) # [[Míriam Ferradáns]] idazlea (Pontevedra 1960) # [[Rosa Fabregat]] idazlea (LLeida 1933) # [[Ingrid Guardiola Sánchez]] film zuzendaria, saiakeragilea (Girona 1980) # [[Almudena Arteaga]] idazlea (Madril 1967) # [[Alana S. Portero]] idazlea (Madril 1967) # [[Maria Antònia Salvà]] poeta (Mallorca 1869-1958) # [[Maribel Medina]] idazlea eta kultura kudeatzailea (Iruñea, 1969) # [[Gabrielle Réval]] idazlea (Frantzia, # [[Martine Roffinella]] idazlea (Frantzia, # [[Bertha Hernández]] idazlea, politikaria, 1. dama (Kolonbia 1907-1993) # [[May Borraz]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1966) # [[Eva Yárnoz]] poeta, artista (Iruñea 1975) # [[Emilia Salvador]] ikertzailea, idazlea (Zaragoza 1938) # [[Beatriz Giménez de Ory]] poeta (Madril 1972) # [[Gema Nieto]] idazlea (Madril 1981) # [[Mariona Cabassa]] ilustratzailea (Bartzelona 1977) # [[Mada Carreño]] idazlea, kazetaria (Zamora 1914- Mexiko 2000) # [[Nicolasa Helguero Alvarado]] poeta, moja, noblea (Palentzia 1719- Burgos 1805) # [[Sheila Elorza]] futbolaria (Zaratamo 1996) # [[Suceso Luengo]] maistra, idazlea (Zamora 1884-? 1931) # [[Yvonne Blake]] jantzi-diseinatzailea (EB 1940-Madril 2018) # [[Ruth Chepngetich]] atleta, maratoilaria (Kenya 1994) # [[Salome Lang]] atleta, gorako jauzilaria (Suitza 1997) # [[Salomé Kora]] atleta, 100m (Suitza 1994) # [[Vicky Calavia]] zinegilea (Zaragoza 1971) # [[Marisol Aznar]] aktorea, gidoilaria, abeslaria (Zaragoza 1972) # [[Emilia Baylo]] dantzaria, koreografoa, irakaslea (Lleida 1946-Zaragoza 2022) # [[Natividad Zaro]] aktorea, gidoilaria (Zaragoza 1901-Madril 1978) # [[Marta Marín-Dòmine]] idazlea, dokumetalgilea (Bartzelona 1959) # [[Uliana Semionova]] saskibaloi jokalaria (Letonia 1952) # [[Maria do Rosário Pedreira]] idazlea (Portugal 1959) # [[Reyes Calderon]] idazlea, ekonomialaria, irakaslea (Valladolid 1961) # [[Paloma Sánchez-Garnica]] idazlea (Madril, 1962) # [[Ann Scott]] idazlea (Frantzia, 1965) # [[Chiquinha Gonzaga]] musikaria, konpositore, pianista eta orkestra zuzendaria (Brasil, 1847 - 1935) # [[Giannina Arangi-Lombardi]] sopranoa (Italia, 1891-1951) # [[Gilda dalla Rizza]] sopranoa (Italia, 1892-1975) # [[Magda Olivero]] sopranoa (Italia 1910-2014) # [[Lucy Tejada]] artista, margolaria (Kolonbia 1920-2011) # [[Claudia Muzio]] sopranoa (Italia, 1889-1936) # [[Toti Dal Monte]] sopranoa (Italia, 1893-1975) # [[Maria Caniglia]] sopranoa (Italia, 1905-1979) # [[Ebe Stignani]] mezzosopranoa (Italia, 1903-1974) # [[Violet King Henry]] abokatua (Kanada, 1929-1982) # [[Tòni Escala]] idazlea (Lleida 1961) # [[Teresa Azpiazu Paul]] idazlea, irakaslea, politikaria (Cádiz 1862-Málaga 1949) # [[Luisa Josefina Hernández]] idazlea, irakaslea (Mexiko 1928-2023) # [[María Asúnsolo]] mezenas, galerista, modelo (AEB 1904-Mexiko 1999) # [[María Jose Escrivà]] idazlea, poeta (Valentzia 1968) # [[Meritxell Gené]] kantautorea, poeta (Lleida 1986) # [[Marià Manent]] poeta, memorialista (Bartzelona 1898-1988) # [[Marysa Navarro Aranguren]] idazlea, historilaria (Nafarroa 1934) # [[Esther Novalgos Laso]] idazlea (Errioxa 1942) # [[Susi Alvarado]] idazlea, antzerki zuzendaria (Kanariak 1960) # [[Anna Tsing]] antropologoa (AEB, 1950) # [[Ana Bernal Triviño]] kazetaria eta ikertzailea (Malaga, 1980) # [[María Francisca Díaz-Carralero Rodelgo]] poeta itsu inprobisatzailea (Ciudad Real 1818-1894) # [[Sanmao]] idazlea (Txina 1943-1991) # [[Ana Cristina Herreros Ferreira]] idazlea, ahozko kontalaria (Leon 1965) # [[Monika Zgustová]] idazlea, itzultzailea (Txekia 1957) # [[Juana Dolores]] abeslaria, aktorea (Bartzelona 1992) # [[Valeria Castro (abeslaria)]] kantautorea (Kanariak 1999) # [[Maria Morera Colomer]] aktorea, abeslaria Girona 2003) # [[Laura Jou]] antzerki irakaslea, film zuzendaria (Batzelona 1969) # [[Emakumeen Ospearen Aretoa Coloradon]] aretoa eta saria (Colorado 1965) # [[Frederika Hannoverkoa]] Greziako erregina ezkontidea (Alemania 1917 – Madril 1981) # [[Isabel Stilwell]] kazetaria eta idazlea (Portugal) # [[Maria Xosé Queizán]] idazlea (Galizia, 1939) # [[Liliana Felipe]] abeslaria, sopranoa (Agentina-Mexiko, 1954) # [[Zinka Milanov]] sopranoa (1906-1989) # [[Rosa Ponselle]] sopranoa (AEB, 1897-1981) # [[Milka Ternina]] sopranoa (Kroazia, 1863-1941) # [[Geraldine Farrar]] sopranoa (Alemania, 1882-1967) # [[Lilli Lehmann]] sopranoa (Alemania, 1848 - Berlin, 1929) # [[Olive Fremstad]] mezzosoprano (Suedia , 1871-AEB,1951) # [[María Jesús Jabato]] idazlea (Burgos, 1959) # [[Brenda Navarro]] idazlea (Mexiko, 19982) # [[Maud Tabachnik]] idazlea (Frantzia, 1938) # [[Alejandrina_Gessler]] Andaluziako margolaria (Cadiz, 1831 - Paris, 1907) # [[Rita Ferro]] Portugaleko idazlea (Lisboa, 1955) # [[Dolors Marín Silvestre]] Kataluniako historialaria (Hospitalet de Llobregat, 1957) # [[Almudena Campuzano Jimenez de Aldasoro]] idazlea (Santander, 1996) # [[Dora Vázquez]] idazlea (Ourense, 1913.2010) # [[Ana Acuña]] idazlea eta ikertzalea (Marin, 1971) # [[Josefina Cardona i Bosch]] poeta (Valentzia,1957-2022) # [[Joan Beauchamp Procter]] zoologoa (Erresuma Batua, 1897-1931) # [[Adela Figueroa]] biologoa, aktibista eta idazle galiziarra (Lugo, 1948) # [[Mary Blair]] artista, ilustratzailea, (AEB, 1911-1978) # [[Rita Taborda Duarte]] Portugaldar idazle eta irakaslea (Lisboa, 1973) # [[Fedora Barbieri]]  mezzosopranoa (Trieste, 1920ko- Florentzia, 2003) # [[Anita Cerquetti]]  soprano (Montecosaro, 1931ko apirilaren 13a - Perugia, 2014ko urriaren 11) Italiako soprano dramatiko  # [[Leyla Gencer]] sopranoa (Istanbul, 1928ko- Milan, 2008ko) # [[Maria Stader]] sopranoa (Budapest, 1911- Zurich, 1999ko) # [[Tereska Torrès]] idazlea (Paris, 1920-2012) # [[Marta G. Franco]] kazetari eta ekintzailea (Espainia, ) # [[Josefa Alfaro de Ocampo]] kazetaria, idazlea eta atzerkigilea (Sevilla, XIX-XX) # [[Milagros Duque Vallejo]] alkatea (Berantevilla, 1941) # [[Maria Perpinyà i Sais]] idazlea (Katalunia, 1901-1994) # [[Mercè Vila i Reventós]] idazlea ([[Bartzelona]], [[1902]] - ?) # [[Arancha Nogueira]] poeta ([[Ourense]], [[1989|1989ko]] # [[Geneviève Pastre]] idazle, poeta, militantea # [[Élodie Petit]] poeta eta performena # [[Narcisa Freixas|Narcisa Freixas i Cruells]] margolaria, eskultorea eta konpositorea (Sabadell – 1859 – Bartzelona, 1926) # [[Rexina Vega|Rexina Rodriguez Vega]] literatura idazlea, itzultzailea eta ikertzailea da. (Vigo, 1966) # [[Eva Balaguer-Cortés López]] idazlea (Zaragoza, 1965) # [[Rita Taborda Duarte]] idazlea (Lisboa, 1973) # [[Cristina Carvalho]] idazlea (Portugal, 1949) # [[An Alfaya]] idazlea (Galizia, 1964) # [[San Luisko kondesa]] idazlea (Murtzia, 1884-Madril, 1929) # [[Montserrat Aguer Teixidor]] filologoa eta idazlea (Figueres, 1963) # [[María Rosa de Madariaga]] historialaria (Madril, 1937-2022) # [[Asima Chatterjee]] botanikaria, kimikaria (India, 1917-2006) # [[Alicia Fernández Rodríguez]] poeta (Galizia, 1987) # [[Coloma Rosselló i Miralles]]  idazlea (Palma, 1871 - i1955) # [[Walda Pla i Rosés]] eleberrigilea  (Maresme, 1913ko- Badalona, 2014) # [[Maria Fullana i Montoro]] idazlea(Valentzia, 1958) poeta, narratzaile, itzultzaile eta irakasle ohia # [[Susana Prieto]] idazlea eta gidoigilea (Puebla de Sanabria, Zamora, 1962) # [[Isabel Thorne]] medikua, emakumeen eskubideen aldeko ekinzailea (Londres, 1834-1910) # [[María Gertrudis Hore|Maria Gertrudis Hore]]  poeta (Cadiz, 1742 -1801) eko abuztuaren 9a)  # [[Katherine Esau]] botanikaria (Ukrania-AEB, 1898-1997) # [[Elizabeth Stern]] patologoa (Kanada-AEB, 1915-1980) # [[Josefina Solsona i Querol]] idazlea (Bartzelona, 1907-1960) # [[Tamara Andrés]] idazlea (Pontevedra, 1992) # [[Enriqueta Muñiz]] idazlea, kazetaria eta itzultzailea  (Madril, 1934– Buenos Aires, 2013)  # [[Blanca Mira]] eleberrigilea (Jumilla, Murtzia, 1989) # [[Kei Okami]],  medikua (Japonia, 1859 - 1941) # [[Edinburgoko zazpiak]] # [[Diana Maff%C3%ADa]] filosofoa eta aktibista (Argentina, 1953) # [[Carmen Moreno Pérez|Carmen Moreno]] idazlea  (Cádiz, 1974) # [[Marie-Hélène Lafon]] irakasle atxikia eta idazlea (Aurillac, Cantal, Frantzia, 1962) irakasle atxikia eta idazlea # [[Gaëlle Heureux]] idazlea eta irratiko kronista (Bourg-en-Bresse, Frantzia, 1970) # [[Matilda Chaplin Ayrton]] medikua (Honfleur, Frantzia, 1846 - 1883ko uztailaren 19a)  # [[Carolina Amaya]] kazetaria (El Salvador) # [[Isabella W. Blaney]] aktibista, sufragista (AEB) # [[Fatima Ouassak]] saiakeragilea, hizlaria, politika publikoetako aholkularia eta militante ekologista, feminista eta arrazakeriaren aurkakoa ((Rif, Maroko, 1976) # [[Helen Evans]] medikua (Irlanda, 1833-1903) # [[Shin Saimdang]] artista, idazle, kaligrafo eta poeta (Korea, 1504-1551) }} '''Berriak 2024''' ('''iraila''') {{zutabeak|kopurua=3| # [[María Fernández García]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (León,1884-Derio,1937) # [[Juana Abascal Nicolás]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Castro Urdiales, 1908-Derio, 1938) # [[Elvira Martínez Porres]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Santurtzi, 1883-Derio, 1937) # [[Conchita Portu Etxeberria|Conchita Portu Exeberria]] '''SORTUA''' irakaslea, zinegotzia, historialaria (Hondarribia, 1943-2017) # [[Severina Sagarzazu Martínez|Severina Sagarzazu]] '''SORTUA''' arrain-saltzailea (Hondarribia, 1911-1994) # [[Joxepa Darceles Bengoetxea]] '''SORTUA''' emagina (Hondarribia, 1888-1972) # [[Merche Gallardo Carrillo]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan jaioa (Mutriku, 1940) # [[Loli Prieto Arana|Loli Prieto]] '''SORTUA'''kirolaria (Hondarribia, 1943-2019) # [[Lupe Artola Cornú]] '''SORTUA''' frantses eta euskara irakaslea (Hondarribia, 1945) # [[Nieves Alza Castillo]] '''SORTUA''' saskibaloi joka laria eta bultzatzailea (Hondarribia, 1954) # [[Ixabel Alkain Etxeberria|Isabel Alkain]] '''SORTUA''' irakaslea, alardeko kapitaina, bidaiaria (Hondarribia, 1961) # [[Arantza Mariskal Balerdi]] '''SORTUA''' Dokumentazio eta liburutegi arduraduna (Hondarribia, 1967) # [[Teresa Gorria Arrizabalaga]] '''SORTUA''' maistra (Hondarribia, 1836-1905) # [[Jasone Miranda-Bilbao]] '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Rafaela Baigorri Ibañez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran Madril Ventas espetxean hila (Mañeru, 1892-Madril, 1943) # [[Rufina Chocarro Villar]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Allo, 1891-Erreniega, 1936) # [[Amada Morentín Roldán]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Lodosa, 1910-Deierri, 1936) # [[Felipa del Pueyo Ruiz]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Tarazona, 1897-Ausejo, 1936) # [[Bea Lema]] '''SORTUA''' artista, ilustratzaile (Coruña, 1985) # [[Herminia Domínguez Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran borrokan eraila (Buñuel, 1917-Donostia, 1936) # [[Esperanza Escribano Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Calahorra, 1881-Azkoien, 1936) # [[Marian Fernández]] '''SORTUA''' zinemagilea (Iruñea, 1974) # [[Pilar Fernández Rodríguez]] '''SORTUA''' langilea, 36ko gerran fusilatua (Tudelilla, 1891-Azkoien, 1936) # [[Carmen Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1921- Azkoien, 1936) # [[Dolores Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1919- Azkoien, 1936) # [[Gabriela Lorente Sáenz]] '''SORTUA''' etxekoandrea 36ko gerran fusilatua (Calahorra, 1878-Azkoien, 1936) # [[Lucia Maeso Bergé]] '''SORTUA''' futbol-atezaina (Palentzia 2006) # [[María Castejón Leorza]] '''SORTUA''' historialaria, zinema-kritikaria (Lizarra, 1975) # [[Luisa Lasheras Royo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Cortes, 1912-Gallur,1936) # [[Nicomedes Marañon Orio|Nicomedes Marañón Orio]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Viana, 1898-Logroño, 1936) # [[Martina Martínez Bueno]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Buñuel, 1873-Magallón, 1936) # [[Rosa Zufia Sanz]] '''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (Tutera, 1958) # [[Meg Connery]] sufragista (Irlanda, 1879-1958) # [[Rebekka Haase]] 2024ko Udako Olinpia r Jokoetako dominaduna (Alemania, 1993) # [[Salwa Eid Naser]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Nigeria, 1998) # [[Gina Lückenkemper]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Fatima Surayya Bajia]] idazlea (Pakistan, 1930-2016) # [[Phoebe Starfield Leboy]] biokimikaria, aktibista (AEB, 1936-2012) # [[Muriel Barbery]] idazlea (Maroko, 1969) # [[Ruperta Bautista]] idazle tzotzila (Mexiko, 1975) # [[Anna Thynne]] itsas zoologoa (Erresuma Batua, 1806-1866) # [[Loung Ung]] idazlea eta ekintzailea (Kanbodia, 1970) # [[Elena Cánovas]] antzerkigilea, antzerki zuzendaria, gizarte laguntzailea (Madril 1955) # [[María Luisa Moneró]] aktorea, kupletista (Madril 1889-1982) # [[María Jesús Valdés]] aktorea, ahots aktorea (Madril 1927-2011) # [[Nuria Torray]] aktorea (Bartzelona 1934-Madril 2004) # [[Alejandra Torray]] aktorea, ahots-aktorea (Madril 1968) # [[Mercedes Barranco]] aktorea (Bartzelona 1899-Madril 1957) # [[Julia Martínez]] aktorea (Santander 1931) # [[María Massip]] aktorea (Albacete 1942- Madril 2002) # [[Queta Claver]] aktorea (Valentzia 1932- Madril 2003) # [[Anita Martos]] aktorea, irakaslea (Uruguai 1893- Madril 1953) # [[Debbie_Brill]] atleta (Kanada, 1953) # [[Aya Kōda]] eleberrigilea eta saiakeragilea (Japonia, 1904-1990) # [[Vera de Spinadel|Vera de Spinabel]] matematikaria (Argentina, 1929-2017) # [[Laetitia Colombani]] idazlea (Frantzia, 1975) # [[Gloria González Aseguinolaza]] biologoa # [[Ángeles Mora]] idazlea (Kordoba 1952) # [[Olive Oatman]] esploratzaile bahitua (AEB 1837-1903) # [[Rebecca Cheptegei]] atleta (Uganda 1991-2024) # [[Betty Harris (zientzialaria)]] kimikaria (AEB 1940) # [[Marie-Béatrice de Baye]] poeta (Frantzia 1859-1928) # [[Nelly Alard]] aktorea, gidoilaria (Frantzia 1960) # [[María Topete]] espetxe-funtzionarioa (Espainia 1900-2000) # [[Constance Reid]] idazlea, matematika dibulgatzailea (AEB, 1918-2010) # [[Flossie Wong-Staal]] birologoa (Txina-AEB, 1947-2020) # [[Lucía Caram]] moja aktibista (Argentina/Katalunia 1966) # [[Magda Roger]] aktorea (Espainia XX. mendea) # [[Patricia H. Clarke]] kimikaria (EB 1919-2010) # [[Lila Azam Zanganeh]] idazlea (Paris 1976) # [[Brigitte Aubert]] idazlea (Cannes 1956) # [[Simone de Saint-Exupéry]] idazlea (Frantzia 1898-1978) # [[Marie-Madeleine de Saint-Exupéry]] idazlea (Fratzia 1897-1926) # [[Teresa Herrera]] filantropoa (Coruña 1712-1791) # [[Stephanie Beacham]] aktorea (EB 1947) # [[Ana Maria Vidal]] aktorea (Madril 1944) # [[Tina Sainz]] aktorea (Madril 1945) # [[Mari Carmen Yepes]] aktorea (Bartzelona 1942-Madril 2015) # [[Laly Soldevila]] aktorea (Bartzelona 1933-Madril 1979) # [[Ángeles Martín]] aktorea, aurkezlea (Madril 1968) # [[Luisa Rodrigo]] aktorea (Madril 1901-1986) # [[Mariam Budia]] idazlea, antzerkigilea (Errioxa 1970) # [[Casey Wilson]] aktorea, komediantea (AEB 1980) # [[Violetta Villas|Violeta Villas]] abeslaria (Polonia, 1938-2011) # [[Feliza Bursztyn]] eskultorea (Kolonbia 1933- Paris 1982) # [[Maria Barrientos]] sopranoa (Bartzelona 1884- Lapurdi 1946) # [[Eileen Kramer]] dantzaria, koreografoa (Australia 1914) # [[Antisa Khvichava]] 132 urte bizi izanaren erreklamatzailea (Georgia 1880-2012) # [[Besse Cooper]] ehun urteduna, maistra, sufragista (AEB 1879-2009) # [[Sahan Dosova]] ehun urteduna (Kazakhstan 1879?-2009) # [[Maria Olivia da Silva]] ehun urteduna (Brasil 1880?-2010) # [[Tomiko Itooka]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1908-) # [[Fusa Tatsumi]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1907-2023) # [[Pilar Serra]] erakusketa-komisarioa (Zaragoza, XX. mendea) # [[Concha García (artista)]] eskultorea (Santander 1960) # [[Susanna Rafart]] idazlea (Girona 1962) # [[Florence Hedges]] botanikaria (AEB, 1878-1956) # [[Jeanne Loiseau]] idazlea (Frantzia 1854-1921) Leire # [[Tahia Halim]] margolaria (Egipto 1919-2003) Isabel # [[Mercedes Barcha Pardo]] musa, zaintzailea (Kolonbia 1932-2020) # [[Fanny Mikey]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Argentina 1930-Kolonbia 2008) # [[Nadia Battocletti]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 2000) # [[Andreja Leški]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Eslovenia, 1997) # [[Alice Bellandi]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 1998) # [[Mathilda Hodgkins-Byrne]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Londres, 1994) # [[Gloria Zea]] filosofoa, arte sustatzailea (Kolonbia 1935-2019) # [[Elena Congost]] atleta paralinpikoa (Bartzelona 1987) # [[Marta Fernández Infante]] igerilari paralinpikoa (Burgos 1994) # [[Nuria Marqués ]] igerilari paralinpikoa (Bartzelona 1999) # [[Virginia Feito]] idazlea (Madril 1988) # [[María Manjavacas]] kazetaria (Ciudad Real, XX. mendea) # [[Marta Fernández Vázquez]] kazetaria, idazlea (Madril 1973) # [[Inmaculada Galván]] kazetaria (Madril 1963) # [[Marta Reyero]] kazetaria (León 1965) # [[Fawzia Koofi]] politikaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Saba Sahar]] film zuzendaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]] maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzaile eta presidentea (1944-2024) # [[Mayana Itoiz]] ilustratzaile eta komikigile baionarra (1978) # [[Claire Etcherelli]] idazlea (Frantzia 1941-2023) # [[Maylis Adhémar]] idazlea, kazetaria (Frantzia 1985) # [[Françoise Mézières]] fisioterapeuta (Frantzia 1909-1991) # [[Daisy Roulland-Dussoix]] mikrobiologo molekularra (Suitza 1936– 2014) # [[Brenda Milner]] neuropsikologoa (Erresuma Batua-Kanada 1918) # [[Michaela DePrince]] dantzaria (Sierra Leona, 1995-AEB, 2024) # [[María Ruiz de Burton]] idazlea (Mexiko 1832-AEB 1895) # [[Blanca Oteyza]] aktorea (Madril 1965) # [[Rosa Maria Oriol Porta]] bitxigilea, enpresaburua (Bartzelona 1946) # [[Rocío Delgado]] kazetaria (Pontevedra 1985) # [[Purificación García]] moda diseinatzailea (Ourense 1952) # [[Victoria Alonso]] film ekoizlea (Argentina/AEB 1965) # [[Anna Teixidor Colomer]] kazetaria, historialaria (Girona 1978) # [[Sara Sorribes]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Castelló 1996) # [[Cristina Bucșa]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Moldavia/Kantabria 1998) # [[Sara Andrés Barrio]] atleta paralinpikoa (Madril 1986) # [[María Isabel Perelló Doménech]] epailea, Auzitegi Goreneko presidentea (Bartzelona/Coruña 1958) # [[Mariana Mazzucato]] ekonomialaria (Italia/AEB 1968) # [[Clara Martínez de Careaga]] magistratua (Madril 1959) # [[Roser Bach]] epailea (Bartzelona 1964) # [[Ana Ferrer]] epailea (Madril 1959) # [[Olga Sánchez Cordero]] epailea (Mexiko 1947) # [[Margarita Cabello Blanco]] epailea (Kolonbia 1957) # [[Andrea Muñoz Sánchez]] epailea (Txile 1957) # [[Zarela Villanueva Monge]] epailea (Costa Rica 1952) # [[Sue Gray (funtzionarioa)]] politikaria, goi funtzionarioa (EB 1957) # [[Rocío Sagaón]] aktorea (Mexiko, 1933-2015) # [[Ana Mérida]] koreografoa (Mexiko, 1922-1991) # [[Guillermina Bravo]] dantzaria eta koreografoa (1920-2013) # [[Anna Sokolow]] dantzaria eta koreografoa (1910-2000) # [[Carmen Herrero Ayllón]] kimikaria, irakaslea (Madril, 1913-1997) # [[Marie-Michèle Beaufils]] idazlea (Frantzia 1949-2014) # [[Marie Cosnay]] idazlea (Frantzia 1965) # [[Columba Dominguez]] aktorea, abeslaria (Mexiko 1929-2014) # [[Silvia Lemus]] kazetaria (Galizia/Mexiko 1945) # [[Camila Cañeque]] artista (Bartzelona, 1984-2024) # [[Carlota Rodr%C3%ADguez de Robles]] kimikaria, irakaslea (Zamora, 1907-1990) # [[Adela Barn%C3%A9s Gonz%C3%A1lez]] kimikaria, irakaslea (Ávila/Mexiko, 1908-2011) # [[Élisabeth Badinter]] filosofoa, idazlea (Frantzia 1944) # [[Lola González Ruiz]] abokatua (León 1946-Madril 2015) # [[Elisabet Casanovas]] aktorea (Bartzelona 1994) # [[Aixa Villagrán]] aktorea (Sevilla 1978) # [[Celia Freijeiro]] ekoizlea, aktorea (Pontevedra 1983) # [[Patricia Reyes Spíndola]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Mexiko 1953) # [[Paula Usero]] aktorea (Valentzia 1991) # [[Carol Rodríguez Colás]] film zuzedaria (Bartzelona 1982) # [[Paula Anta]] artista, argazkilaria (Madril 1977) # [[Meritxell Calvo]] aktorea (Bartzelona 1986) # [[Raquel Peláez]] aktorea (León 1978) # [[Edith Marion Patch]] entologoa, idazlea (AEB, 1876-1954) # [[Petra Barnés González]] kimikaria, farmazialaria (Madril/Mexiko, 1908-1992) # [[Isabelle Rimbaud]] idazlea (Frantzia 1860-1017) # [[Jeanne Puchol]] komikigile eta ilustratzaile frantziarra (1957) # [[Michiyo Tsujimura]] biokimikaria (Japonia, 1888-1969) # [[Matilde Landeta]] film gidoilaria eta zuzendaria (Mexiko, 1910-1999) # [[Susana Martín Gijón]] idazlea, nobela beltza (Sevilla 1981) # [[Carlota Pérez]] ekonomialaria (Venezuela 1939) # [[Pepa Roma]] kazetaria, argazkilaria, eleberrigilea (Lleida XX. mendea) # [[Florence Cassez]] Mexikon zigortua (Frantzia 1994) # [[Denise Maerker]] abokatua, kazetaria (Mexiko 1965) # [[Cristina Álvarez Rodríguez]] arkitektoa, politikaria (Argentina 1967) # [[Roser Tapias]] aktorea, modeloa (Bartzelona 1989) # [[Ángela Cervantes]] aktorea (Bartzelona 1993) # [[Lurdes Barba Rodríguez]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Bartzelona 1949) # [[Marta Frías Acedo]] futbol-arbitro aitzindaria (Cáceres 1980) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] fisiologo, patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Anne Baraou]] Frantziako komikigilea (1965) # [[Claire Chazal]] kazetaria (Frantzia 1956) # [[Hélène Gordon-Lazareff]] kazetaria (Frantzia 1909-1988) # [[Mary Winearls Porter]] kristalografoa (Erresuma Batua, 1886-1980) # [[Agnès Martin-Lugand]] idazlea (Frantzia 1979) # [[Cécile Bailly]] idazlea (Frantzia 1968) # [[Mireille Best]] idazlea (Frantzia 1943-2005) # [[María Zamora]] film ekoizlea (Valentzia 1976) # [[Ada Wells]] sufragista (EB 1863-Zeelanda Berria 1933) # [[Carol Rovira]] aktorea, abeslaria (Tarragona 1989) # [[Mary Ruiz]] aktorea (Madril 1980) # [[Ángela Cremonte]] aktorea (Madril 1982) # [[Belinda Washington]] aurkezlea, aktorea (Londres/Espainia 1963) # [[Blanca Marsillach]] aktorea (Bartzelona 1966) # [[Cristina Marsillach]] aktorea (Madril 1963) # [[Mónica Portillo]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 1989) # [[Lucía Veiga]] aktorea, bakarrizketagilea (Coruña 1979) # [[Mireia Oriol]] modeloa, aktorea (Bartzelona 1996) # [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] enpresaria, irakaslea (Bilbo 1933-2022) # [[Olga Duque de Ospina]] abokatu, politikaria (Kolonbia 1930-2019) # [[Beatriz Sanchis]] film-zuzendaria (Valentzia 1976) # [[Marta Nieto]] aktorea (Murtzia 1982) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Vera Popova]] kimikaria (Errusia, 1867-1896) # [[Elena Paunero Ruiz]] botanikaria (Valladolid/Madril, 1906-2009) # [[Fatima Daas]] idazlea (Frantzia 1995) # [[Constance Debré]] abokatua, eleberrigilea (Paris 1972) # [[Jeanne Galzy]] idazlea (Frantzia 1883-1977) # [[Arati Saha]] igerilaria (Kalkuta 1940-1994) # [[Caryl Churchill]] antzerkigilea (EB 1938) # [[Carmen Salinas]] aktorea, imitatzailea (Mexiko 1939-2021) # [[Malena Narvay]] aktorea, abeslaria (Argentina 1997) # [[Elisa Mouliaá]] aktorea (Madril 1989) # [[Rosa Villacastín]] kazetaria (Avila 1947) # [[Leila Guerriero]] kazetaria (Argentina 1967) # [[Laura Sisteró]] film-zuzendaria (Bartzelona 1986) # [[Carmen Rigalt]] kazetaria (Lleida 1949) # [[Alejandra Meco]] aktorea (Madril 1990) # [[Azara García de los Salmones Marcano]] ultramaratoilaria (Kantabria 1983) # [[Elsa y Elmar]] abeslaria (Kolonbia, 1993) # [[Nancy Peña]] komikigile eta ilustratzaile frantsesa (Tolosa, 1979) # [[Nadezhda Tolokonnikova]] ekintzaile eta performance artista (Errusia 1989) # [[Heidi Watney]] kazetaria (Kalifornia, 1981) # [[Lola Arias]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Argentina 1976) # [[Sarah Rector]] petrolio-handiki afroamerikarra umetatik (AEB, 1902+1967) # [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] maistra eta pedagogoa (Cadiz 1897, Guadalajara 1962) # [[Carme Bravo Roy]] pianu-jole eta pedagogoa (Bartzelona, 1919-2007) # [[Gemma Humet]] abeslaria (Bartzelona 1988) # [[Sara Miquel]] aktorea (Girona 1984) # [[Nuria Giménez Lorang]] film-zuzendaria (Bartzelona 1976) # [[Laura Galán]] aktorea (Guadalajara 1986) # [[María José Rubio]] medikua, politikaria (Coruña 1956) # [[Virginia García del Pino]] film-zuzendaria (Bartzelona 1966) # [[Sara Vítores]] kazetaria (Avila 1972-Madril 2024) # [[Pilar Farjas]] medikua, politikaria (Teruel/Galizia 1956) # [[Rocío Mosquera]] medikua, politikaria (Ourense 1956) # [[Marta Molist Codina]] mendi lasterkaria (Bartzelona 1982) # [[Marianne Jean-Baptiste]] aktorea (Londres, 1967) # [[Anne Pouget-Tolu]] frantziar idazlea (Sardinia, 1955) # [[Hilde Mangold]] enbriologoa (Alemania,1898-1924) # [[Idelisa Bonnelly]] itsas biologoa (Dominikar Errepublika,1931-2022) # [[Blanca Calvo Moraza]] maistra, kazetaria eta idazlea (Ourense,xxx -1939) # [[Gertrud Bodenwieser]] dantzaria, koreografoa (Viena, 1890-1959) # [[Dolly Nazir]] igerilaria (India, 1935-2012) # [[Lourdes Reparaz]] igerilaria (Gasteiz 1948- 1999) # [[Sara Barquinero]] filosofoa eta idazlea (Zaragoza, 1994) # [[Laura Loomer]] aktibista politikoa (AEB 1993) # [[Irene Villa]] kazetaria, psikologoa, kirolari paralinpikoa (Madril 1978) # [[Esther Peris]] paralinpiar eskiatzailea (Espainnia XX. mendea) # [[Nathalie Carpanedo]] paralinpiar eskiatzailea (Madril XX. mendea) # [[Beatriz Rodríguez]] idazlea (Sevilla 1980) # [[María Sanjurjo]] patin-hockey jokalaria (Coruña 2000) # [[Masta Quba]] rap abeslaria, aktibista (Mexiko 1988) # [[Lucia Riaño]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1975) # [[Rachida Dati]] politikaria (Frantzia 1965) # [[Sahra Wagenknecht]] politikaria, kazetaria (Alemania 1969) # [[Carme Aymerich i Barbany]] Catalunyako irakaslea eta pedagogoa (Bartzelona 1915 - 2001) # [[Rosa Arj%C3%B3 P%C3%A9rez]] Aragoiko maistra (Zaragoza 1885 - 1918) # [[Gloria Velat]] xakelaria (Bartzelona 1915-1988) # [[Maria Luisa Gutiérrez]] xakelaria (Menorca 1930) # [[Sofía Ruiz ]] xakelaria (Bartzelona?- ? 1968) # [[Eileen Betsy Tranmer]] xakelaria (EB 1910-1983) # [[Chantal Chaudé de Silans]] xakelaria (Frantzia 1919-2001) # [[Ana Paula Arósio]] aktorea, modeloa (Brasil 1975) # [[Alba Planas]] aktorea (Madril 2000) # [[Leticia Sánchez Ruiz]] idazlea, kazetaria (Asturias 1980) }} ==='''Berriak 2024''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ania Sáenz de Buruaga]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Gasteiz, 1988) # [[Cristina Larrea]] ef-- '''SORTUA''' atleta (Eibar, 1966) # [[Estefania Etxebeste Giraldo]] ef-- '''SORTUA''' harri-jasotzailea (Ituren, 2002) # [[Maria Jesus Berrotaran Etxeberria|Maria Jesus Berrotaran]] ----'''SORTUA''' aguazila, mazularia, feminista (Hondarribia, 1949) # [[Miren Izaskun Asua]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta antzerki zuzendaria (Elorrio, 1963) # [[Adriana Ruano Oliva]] urrezko domina tiroan 2024 (Guatemala, 1955) # [[Alba Sidera]] kazetaria (Girona 1979) # [[Aleksandra Jarecka]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1995) # [[Alena Olsen]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Alev Kelter ]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Alex Sedrick]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Alexandra Louis-Marie]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1996) # [[Alice Schwarzer]] kazetari aktibista (Alemania 1942) # [[Alicja Klasik]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 2004) # [[Ally Wollaston]] txirrindularia, omniumean brontze olinpikoa, talde jazarpenean zilarra (Zeelanda Berria 2001) # [[Altina Schinasi]] artista, asmatzailea (AEB 1907-1999) # [[Alysha Corrigan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1997) # [[Alysha Newman]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1994) # [[Amanda Donohoe]] aktorea (EB 1962) # [[Amber Anning]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 2000) # [[An Qixuan]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 2000) # [[Ana Bokesa]] aktorea (Madril, ?) # [[Ana Patrícia Ramos|Ana Patricia Ramos]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Brasil, 1997) # [[Anna Cockrell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1997) # [[Anna Dorothea Therbusch]] margolaria (Prusia 1721-1782) # [[Anna Mahler]] eskultorea (Austria 1904-EB 1988) # [[Anna Morris]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1995) # [[Anna R. Figueiredo]] idazlea (Ourense 1963) # [[Anna Short Harrington]] modeloa, sukaldaria (AEB 1897-1955) # [[Annette Echikunwoke|Annete Echikunwoke]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1996) # [[Antsa Proventzakoa]] Frantziako printzesa, Gaztelako infanta (1225-1261) # [[Ariana Ramsey]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Arlen Siú]] abeslari eta poeta sandta (Nikaragua, 1955-1975) # [[Asia Hogan-Rochester]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1999) # [[Audrey Mestre]] urpekaria (Frantzia, 1974-2002) # [[Aunt Jemima]] pertsonaia (AEB 1893) # [[Barbiturikills]] kaleko artista (Valentzia 1972) # [[Bavuudorzhiin Baasanjüü]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Mongolia,1999) # [[Beatriz de Palacios]] soldadua (Andaluzia/Mexiko XVI. mendea) # [[Beatriz Proventzakoa]] Frantziako printzesa, erregina ezkontidea, latindar enperatriza (1229- Italia1267) # [[Beatriz Souza]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Brasil, 1998) # [[Beatriz Suabiakoa]] Gaztela eta Leongo erregina ezkontidea (Germania 1205-Zamora 1235) # [[Becky Wilde]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Erresuma batua, 1997) # [[Bertha Badt-Strauss]] kazetaria, judua (Prusia 1885-1970) # [[Blanca Eekhout]] politikaria (Venezuela, 1968) # [[Blanka Frantziakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Jaffa 1253-Paris 1320) # [[Boryana Kaleyn]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Bulgaria, 2000) # [[Brittany Brown]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1995) # [[Bryony Botha]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Camryn Rogers|Camaryn Rogers]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1999) # [[Cari Champion]] kazetaria (AEB 1978) # [[Carissa Norsten]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Carmen Bernardos]] aktorea (Madril 1927-2021) # [[Carmen Verlichak]] idazlea (Madril/Argentina/Kroazia XX. mendea) # [[Carola Stern]] kazetaria, idazlea (Alemania 1925-2006) # [[Catherine Lacey]] idazlea (AEB, 1985) # [[Charity Williams]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1996) # [[Chiara Consonni]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 1999) # [[Chloe Daniels]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Cierra Burdick]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Coraline Vitalis]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1995) # [[Cristina Sánchez-Andrade]] idazlea (Coruña 1968) # [[Cuca Escribano]] aktorea (Madril, 1973) # [[Cyréna Samba-Mayela]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2000) # [[Daisy eta Violet Hilton]] biki pikopagoak, zirkuko musikariak (EB 1908-AEB 1969) # [[Daria Pikulik]] txirrindularia, omniemean zilar olinpikoa (Polonia 1997) # [[Darja Varfolomeev|Darja Varfolomeew]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errusia,2006) # [[Dearica Hamby]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Deng Yawen]] txirrindularia, BMX librean urre olinpikoa (Txina 2005) # [[Ding Xinyi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2004) # [[Dolores Vilavedra]] idazlea, literatura kritikaria (Pontevedra 1963) # [[Dora Lush]] bakteriologoa (Australia, 1910-1943) # [[Dorothea Veit]] idazlea (Alemania 1764-1839) # [[Dorothy Miles]] idazle gorra, keinu hizkuntzan aitzindaria (EB 1931-1993) # [[Eleanor Patterson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Elisa Mevius]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2004) # [[Elise Reimarus]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1735-1805) # [[Elsie Inglis]] medikua, aktibista (Eskozia, 1864-1917) # [[Emily Shearman]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Emma Ann Reynolds]] erizain, medikua (AEB, 1862-1917) # [[Emma Finucane]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 2002) # [[Esther Bendahan]] idazle sefardia (Tetuan 1964) # [[Esther Vilar]] idazlea, soziologoa, medikua (Argentina 1935) # [[Eva Canel]] idazlea, hizlaria, (Asturias, 1857-Habana, 1932) # [[Faith Cherotich]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2004) # [[Fancy Bermudez]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Fanny Lewald ]] idazlea (Prusia 1811- Alemania 1889) # [[Farah Nabulsi]] giza eskubideen aldeko zinemagilea (Londres 1978) # [[Feng Bin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 1994) # [[Florence Symonds]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Georgia Bell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Georgia Hale]] zinema mutuko aktorea (AEB 1905-1985) # [[Georgina Hale]] aktorea ( EB 1943-2024) # [[Gertrud Kornfeld]] kimikaria (Alemania, 1891-1955) # [[Giulia Rizzi]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 1989) # [[Greta Scacchi]] aktorea (Italia/Australia 1960) # [[Guo Qiqi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1998) # [[Hailey Van Lith]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2001) # [[Haley Batten]] txirrindularia, mendian zilar olinpikoa (AEB 1998) # [[Hao Ting]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2001) # [[Harriet Boyd Hawes]] arkeologoa (AEB, 1871-1945) # [[Haruka Funakubo]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Japonia, 1998) # [[Haruka Kitaguchi]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Japonia, 1998) # [[Helena Villar Janeiro]] idazlea (Lugo 1940) # [[Henriette Herz]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1764-1847) # [[Hetty van de Wouw]] txirrindularia, keirinean zilar olinpikoa (Herbehereak 1998) # [[Hezly Rivera]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2008) # [[Hina Hayata]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna(Japonia, 2000) # [[Huang Zhangjiayang]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2000) # [[Huh Mi-mi]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Korea,2002) # [[Ida Hahn-Hahn]] idazlea (Alemania 1805-1880) # [[Ilona Maher]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1996) # [[Inés de Guevara]] infanta (?- 1265) # [[Inma López Silva]] idazlea (Coruña 1968) # [[Ioana Vrinceanu]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errumania, 1994) # [[Irene Alba]] aktorea (Madril 1867-Bartzelona 1930) # [[Irene Angelo]] erregina ezkontidea (Konstantinopla 1181-Alemania 1208) # [[Irene Caba Alba]] aktorea (Argentina 1899-Madril 1957) # [[Iryna Herashchenko|Iryma Herashchenko]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Ukraina, 1995) # [[Jasmine Martin]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hegoafrika, 2000) # [[Jasmine Moore]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2001) # [[Jemima Montag]] Atleta. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Australia, 1998) # [[Jenny Rissveds ]] txirrindularia, mendian briontze olinpikoa (Suedia 1994) # [[Jeon Hun-young]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 1994) # [[Jessica Hull]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Jessica Roberts]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1999) # [[Juana Camilión]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Julia Caba Alba]] aktorea (Madril1902-1988 19) # [[Julia Trujillo]] aktorea (Madril 1932-2013) # [[Julien Alfred]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Santa Luzia, 2001) # [[June Sutor]] kristalografoa (Zeelanda Berria-1929 Londres) # [[Katarina Johnson-Thompson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Katy Marchant]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1993) # [[Kayla Canett]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Kaylia Nemour]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2006) # [[Kaylyn Brown]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2004) # [[Kelsey Teneti]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Keyara Wardley]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Kim Kum-yong|Kimkum-young]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2001) # [[Krissy Scurfield]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Kristen Thomas]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Kristi Kirshe]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Kristina Norvegiakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Norvegia 1234- Sevilla 1262) # [[Laura Mart%C3%ADnez de Carvajal]] medikua (Kuba, 1869-1941) # [[Lauren Doyle]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Laviai Nielsen|Laviani Nielsen]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1996) # [[Leocadia Alba]] sopranoa, aktorea (Valentzia 1866-Madril 1952) # [[Leonor Rodríguez de Castro]] Gaztelako infanta (?- Burgos 1275) # [[Li Jiaman]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 1997) # [[Lilian Suzette Gibbs]] botanikaria (Erresuma Batua, 1870-1925) # [[Lim Si-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2003) # [[Linda Richards]] erizaina (AEB, 1841-1930) # [[Lisa Mayer]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Lisa van Belle]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Louise Blanchard Bethune]] arkitektoa (AEB, 1856-1913) # [[Lu Gwei-djen]] biokimikaria (Txina, 1904-1991) # [[Luana Márton]] taekwondo jokalaria (Tenerife, 2006) # [[Lucía Galán]] abeslaria, aktorea (Argentina 1961) # [[Lucia Yépez Guzmán]] borrokalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ekuador, 2001) # [[Lydia Rabinowitsch-Kempner]] bakteriologoa (Lituania-Alemania, 1871-1935) # [[Maddi Wesche]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Zelanda Berria, 1999) # [[Mahina Paul]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Maike van der Duin]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Manon Veenstra]] txirrindularia, BMX lasterketan zilar olinpikoa (Herbehereak 1998 # [[Mar%C3%ADa Teresa Murillo]] botanikaria (Kolonbia, 1929-2017) # [[Margaret Floy Washburn]] psikologoa (AEB, 1871-1939) # [[Margarita Proventzakoa]] infanta, Frantziako erregina (Frantzia 1221-1295) # [[Margarita Skulesdatter]] erregina (Norvegia 1208-1270) # [[Margit Nordin]] gizonezkoekin lehiatu zen 1. emakume eskiatzailea (Suedia 1897-1982) # [[María Belón]] medikua (Madril 1965) # [[Maria Berta Rohangoa]] noblea (Austrohungariar Inperioa, 1868 – Viena, 1945) # [[Maria Dimádi|Maria Dimadi]] erresistente exekutatua (Grezia, 1907-1944) # [[María Liñeira]] literatura teorialaria (Coruña 1979) # [[María Xosé Porteiro]] idazlea (Madril/Vigo 1952) # [[Marie Lebour]] biologoa (Erresuma Batua, 1876-1971) # [[Marie Luise Kaschnitz]] idazlea (Alemania 1901-Italia 1974) # [[Marie Reichert]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Marie-Florence Candassamy]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1991) # [[Marion Dönhoff]] kazetaria, idazlea, kondesa (Prusia 1909-Alemania 2002) # [[Marion J. Lamb]] biologoa (Erresuma BAtua, 1939-2021) # [[Marion Walter]] matematikaria (Berlin 1928-AEB 2021) # [[Marta Maggetti|Marta Maggeti]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Italia, 1996) # [[Martyna Swatowska-Wenglarczyk]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1994) # [[Mary Moraa]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2000) # [[Mary Vaux Walcott]] botanikaria, ilustratazilea (AEB, 1860-1940) # [[Matilda Smith]] botanikaria, ilustratzailea (Mumbai 1854- Londres 1926-1990) # [[Melissa Jefferson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hego Carolina, 2001) # [[Michele Greene]] aktorea (AEB 1962) # [[Montse Dopico]] kazetaria (Lugo 1977) # [[Montse Pena]] idazlea, literatura kritikaria (Coruña 1981) # [[Muthulakshmi Reddy]] medikua eta legelaria (India, 1886-1968) # [[Nam Su-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2005) # [[Nancy Green]] esklabo ohia, modeloa (AEB 1834-1923) # [[Nancy Rourke]] margolari gorra (Kalifornia, 1957) # [[Natalya Diehm]] txirrindularia, BMX librean brontze olinpikoa (Australia 1997) # [[Naya Tapper]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Nicole Heavirland]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Nicole Shields]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Nicole Yeargin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1997) # [[Nikola Ogrodníková|Nikola Ogrodikova]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txekia, 1990) # [[Niuta Tajtelbaum]] Varsoviako ghetto altxatzean aktibista eta soldadua (Polonia, 1917-1943) # [[Noor Vidts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna Belgika, 1996) # [[Oi Ye-Jin]] tiratzailea, 10 m-urre olinpikoa (Hego Korea 2005) # [[Olivia Apps]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1998) # [[Pauline Ferrand-Prévot]] txirrindularia, mendian urre olinpika (Frantzia 1992) # [[Pauline Grabosch]] txirrindularia, taldean brontze olinpikoa (Alemania 1998) # [[Pauline Rifer de Courcelles]] artista (Paris, 1781-1851) # [[Perris Benegas]] txirrindularia, BMX librean zilar olinpikoa (AEB 1995) # [[Piper Logan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2001) # [[Prisca Awiti Alcaraz]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Londres, 1996) # [[Rachael Blake]] aktorea (Australia 1971) # [[Rebecca Petch]] txirrindularia, taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1998) # [[Renata Knapik-Miazga]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1988) # [[Rhyne Howard]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Rosalia Fernández Rial]] poeta (Coruña 1988) # [[Rosita Yarza]] aktorea (Madril 1922-1996) # [[Rutka Laskier]] nerabe judua, egunerokogilea (Polonia 1929-Auschwich 1943) # [[Sammy Sullivan]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Sandra Ygueravide]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 1984) # [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)]] Zazpiko brontze olinpikoa (Hegoafrika/Israel/AEB 1995) # [[Sarah Stewart]] birologoa (Mexiko-AEB, 1905-1976 # [[Sarah Wynter]] aktorea (Australia 1973) # [[Saya Sakakibara]] txirrindularia, BMX lasterketan urre olipikoa (Australia 1999) # [[Shaane Fulton]] txirrindularia,taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 2000) # [[Shanieka Ricketts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Jamaika, 1992) # [[Shin Yu-Bin]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2004) # [[Sofia Raffaeli|Sofia Raffali]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 2004) # [[Song Jiayuan]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1997) # [[Sonja Greinacher]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 1992) # [[Sophiane Méthot]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1998) # [[Sophie Capewell]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1998) # [[Stephanie Rovetti]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Susana Rodríguez Navarro]] genetikalaria, ikertzailea (Murtzia 1972) # [[Svenja Brunckhorst]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Tara Davis-Woodhall]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1999) # [[Taylor Perry (errugbi jokalaria)]] Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Tenika Willison]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Teresa Alonso Otero]] Gerra Zibileko errepresaliatua (Madril, 1916- 1995) # [[Thea LaFond]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Dominika, 1994) # [[Tota Alba]] aktorea (Argentina 1914-Madril 1983) # [[Tysha Ikenasio]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Ursula Bellugi]] psikologoa (AEB, 1931-2022) # [[Vega Gimeno]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Věra Kohnová]] nerabe judua, egunerokogilea (Txekoslovakia 1929-Izbica Ghettoa 1942) # [[Veronica Codesal]] abeslaria (Belgika 1977) # [[Victoria Ohuruogu]] atleta. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1993) # [[Viktorija Senkutė]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (:ituania, 1996) # [[Vinesh Phogat]] borrokalaria (India, 1994) # [[Violante Aragoikoa]] erregina ezkontidea (Zaragoza 1236- Orreaga 1256) # [[Violante Hungariakoa]] Aragoiko erregina ezkontidea (1215-Huesca 1251) # [[Virginia Cherrill]] aktorea (AEB 1908-1996) # [[Vittoria Guazzini]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 2000) # [[Viviana Márton|Viviana Martón]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Tenerife, 2006) # [[Wang Lanjing]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2005) # [[Yang Jiayu|Yang Jiagu]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1996) # [[Yemisi Ogunleye|Yamesi Ogunleye]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Alemania, 1998) # [[Zhang Shan]] urrezko domina tiroan 1992 (Txina, 1968) # [[Zhao Jie]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 2002) # [[Zoé Claessens]] txirrindularia, BMX lasterketan brontze olinpikoa (Suitza 2001) # [[Zonia Baber]] geografo, geologo, irakaslea (AEB, 1862-1956) }} ==='''Berriak 2024''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Berta Peña Parras]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Valladolid, 1889-Bilbo, 1938) # [[Beatrice Salvioni]] '''SORTUA''' filologoa eta idazlea (Italia, 1995) # [[Natalia Ortiz Ceberio]] '''SORTUA''' Marta planaren aurkitzailea (Donosti, ?) # [[Olatz Osa Zubia|Olatz Osa]] '''SORTUA''' pedagogoa, kudeatzailea (Oñati, 1970) # [[Maria Cueto]] '''SORTUA''' artista (Avilés, 1960) # [[Feliciana Etxabe Artola]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Zeberio, 1897-Bilbo, 1938) # [[Alaine Arruti Lejarzegi]] '''SORTUA''' psikologoa (Gernika, 1983) # [[Clara Maass]] erizaina (AEB, 1876-1901) # [[Deborah Sampson]] soldadua (AEB 1760-1827) # [[Anna Maria Lane]] soldadua (AEB 1755-1810) # [[Sally St. Clair]] soldadua (AEB ?-1782) # [[Eleonore Prochaska]] soldadua (Alemania 1785-1813) # [[Margaret Corbin]] erizaina, soldadua (AEB 1723-1792) # [[Hannah Snell]] soldadua (EB 1723-1792) # [[Carme Contreras Verdiales]] aktorea (Zaragoza 1932-2020) # [[Asunción Sancho]] aktorea (Madril 1930-2018) # [[Cándida Losada]] aktorea (Argentina 1915-Madril 1922) # [[Carola Fernán Gómez]] aktorea (Madril 1899-1967) # [[Françoiz Breut]] abeslaria eta ilustrailea (Frantzia, 1969) # [[Sankie Mthembi-Mahanyele]] politikaria, aktibista (Hegoafrika 1951) # [[Nadezhda Alilúyeva]] Stalinen 2. emaztea (Errusia 1901-1932) # [[Colette Capdevielle]] politikaria (Frantzia, 1958) # [[Mariana Travacio]] idazlea (Argentina, 1967) # [[Coccinelle (artista)]] artista, dantzaria, abeslaria eta aktore transgeneroa (Paris, 1931-2006) # [[Rosaura Ruiz Gutiérrez]] biologoa, idazlea (Mexiko, 1950) # [[Marie-Andrée Schwindenhammer]] trans ekintzailea (La Neuveville-lès-Raon, Vosges, 1909 - Chartres, Eure-et-Loir, 1981) # [[Herminia Álvarez Herrera]] iraultzailea, hezitzailea (Mexiko 1888-1955) # [[Dolores Bolio Cantarell]] idazlea (Mexiko 1880-1950) # [[Gertrudis Tenorio Zavala]] poeta, hezitzailea (Mexiko 1843-1926) # [[Elena Sánchez Valenzuela]] aktorea, kazetaria, artxibozaina (Mexiko 1900-1950) # [[Irene López Heredia]] aktorea (Murtzia 1898-Madril 1962) # [[Mari Paz Molinero]] aktorea (Txile 1914-Madril 2004) # [[Carmen Díaz]] aktorea (Sevilla 1896-1979) # [[Lola Pons Rodríguez]] filologoa, irakaslea (Bartzelona 1976) # [[Cristina Farfán]] maistra, idazlea (Mexiko 1846-1880) # [[Natalia Serdán Alatriste]] iraultzailea, aitzindaria (Mexiko 1875-1938) # [[Chantal Montellier]] Frantziako idazle eta komikigilea (Bouthéon, 19472.1943) # [[May Ayim]] ekintzaile afroalemaniarra (Alemania, 1960-1996) # [[Maria Rosaria Omaggio]] aktorea (Italia, 1959-2024) # [[Clarisa Navas]] zinemagilea (Argentina, 1989) # [[Jacqueline Harpman]] psikoanalista (Belgika, 1929-2012) # [[Ana Figuero]] feminista, sufragista (Txile, 1907-1970) # [[Sara Ahmed]] filosofo angroaustraliarra (Erresuma Batua, 1969) # [[Katherine Dunn]] eleberrigile, poeta eta kirol-kazetaria (AEB, 1945-2016) # [[Marianne Baum]] anfifaxista gillotinatua (Alemania, 1912-1942) # [[Marie-Hélène Schwartz]] matematikaria (Frantzia, 1913-2013) # [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]] zientzialaria (Argentina, 1942-2016) # [[Juana Manso]] idazle, kazetari, hezitzaile (Argentina, 1819-1875) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid, XVI. mendea) # [[Louise-Victorine Ackermann]] poeta (Frantzia, 1813-1890) # [[Valentina Pinelo]] moja, poeta (Sevilla, XVI. mendea- 1629?) # [[Pilar Primo de Rivera]] Sección Femeninako zuzendaria (Madril, 1907-1991) # [[Basauriko 11k]] Epaiketaren prozesua # [[Angela Peralta]] sopranoa, konpositorea (Mexiko 1845-1883) # [[Alicia Arévalo (kazetaria)]] 1. emakumea futbol partida kontatzen ( Bartzelona 1978) # [[Sara Giménez León]] kirol kazetaria (Girona 1991) # [[Patricia Campos Doménech]] armadako pilotua, futbol-entrenatzailea (Castelló 1977) # [[Niní Montiám]] aktorea (Madril 1917-1986) # [[Ana Adamuz]] aktorea (Jaén 1886-Madril 1971) # [[Pepita Serrador]] aktorea (Argentina 1913-1964) # [[Teresa Serrador]] aktorea (Bolivia 1899-Argentina 1982) # [[Amparo Martí]] aktorea (Valentzia 1903-Madril 1973) # [[María Mayor]] aktorea (?- Madril 1939) # [[Rosa Torre González]] maistra, politikaria (Mexiko 1890-1973) # [[Nadezhda Zabela - Vrubel]] abeslaria (Errusia, 1868-1913) # [[H%C3%A9l%C3%A8ne Metzger]] zientzia filosofoa (Frantzia, 1889-1944) # [[Inez Clare Verdoorn]] botanikaria (Hegoafrika, 1896-1989) # [[Edith Quimby]] medikuntzan eta fisikan ikertzailea (AEB, 1891-1982) # [[Maria Poumier]] irakasle frantsesa (Cannes, 1950) # [[Marie-Jo Bonnet]] Frantziako historialaria eta feminista (Deauville, 1949) # [[Julia Rodríguez-Maribona]] fregonaren asmatzailea (Asturias 1923-Suitza 2005) # [[Julia Montoussé Fargues]] fregonaren asmatzailea (?-Asturias 1971) # [[Esperanza Grases]] aktorea (Bartzelona 1920-1995) # [[Alexandra Trusova]] patinatzailea (Errusia 2004) # [[Jéssica Bouzas Maneiro]] tenislaria (Pontevedra 2002) # [[Claudia Fernández Sánchez]] padel jokalaria (Madril 2006) # [[Gemma Triay]] padel jokalaria (Menorca 1992) # [[Lucía Sainz]] padel jokalaria (Bartzelona 1984) # [[Marta Ortega Gallego]] padel jokalaria (Madril 1997) # [[Alicia Arévalo González]] arkeologoa (Madril 1965) # [[Manuela Barreiro]] farmazialaria (Galizia, 1877-1953) # [[Martha Aliaga]] estatistika hezitzailea (Argentina, 1937-2011) # [[Matilde Carranza]] akademikoa (Costa Rica, 1892-1981) # [[Erin Andrews]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Helen Alma Newton Turner]] genetista, estatistikaria (Australia, 1908-1995) # [[Violet Jessop]] Titanic ontziko zerbitzaria (Argentina 1887-1971) # [[Celia Giraldo]] zinemagilea (Bartzelona 1995) # [[Luz Rello Sánchez]] asmatzailea, dislexia- aplikazioa ( 1984) # [[Fermina Orduña]] asmatzailea, esne zalgurdia (Espainia XIX. mendea) # [[Gladys West]] matematikari asmatzailea, GPSrako garrantzitsua (AEB 1930) # [[Ariana Sánchez]] padel jokalaria (Tarragona 1997) # [[Marta Marrero]] padel jokalaria (Kanariak 1983) # [[Bea González]] padel jokalaria (Malaga 2001) # [[Marie Van Brittan Brown]] asmatzailea, telebista zirkuitu itxia (AEB 1922-1999) # [[Miriam Benjamin]] asmatzailea, seinale aulkia (AEB 1861-1947) # [[Sarah Boone]] asmatzailea, mahukak eta lisatzeko taula (AEB 1832-1904) # [[Nancy Johnson (asmatzailea)]] izozkailu artifiziala (AEB 1794-1890) # [[Victoria Reyes-García]] antropologoa (Bartzelona 1971) # [[Amaia Yoldi ]] gidoilaria, film-zuzendaria (Iruñea 1973) # [[Julie Donaldson]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Faustina Sáez de Melgar]] idazlea (Madril, 1834-1895) # [[Gloria Melgar |Gloria Melgar Sáez]] margolaria eta musikagilea (Madril, 1859-1938) # [[Julia de Asensi]] idazlea (Madril, 1849-1921) # [[María del Pilar Sinués]] idazlea (Zaragoza, 1838 - Madril, 1893) # [[Margaret Crane]] Predictor-aren asmatzailea (AEB 1941) # [[Emily Cummins]] asmatzailea, ur-eramaile iraunkorra (EB 1987) # [[Evelyn Miralles]] NASAko ingeniaria, asmatzailea, ilargirako etxea (Venezuela/AEB 1967) # [[Janet Emerson Bashen]] asmatzailea, software aplikazioa (AEB 1957) # [[Jeanne Bertrand]] argazkilaria (Frantzia 1880-1957) # [[Maral Yazarloo-Pattrick]] motoziklismo ekintzailea, diseinatzailea (Iran 1981) # [[María del Carmen Ortiz de Arce]] asmatzailea, itsuentzako idazkailua (Espainia ?-1932) # [[Martine Bertereau]] geologo aitzindaria (Frantzia 1590-1642) # [[Margarete Steiff]] jostuna, jostaiu diseinatzailea (Alemania 1847-1909) # [[Heike Makatsch]] aktorea (Alemania 1971) # [[Leena Peltonen-Palotie]] genetista (Finlandia, 1952-2010) # [[Gertrude Scharff Goldhaber]] fisikari nuklearra (Alemania-AEB, 1911-1998) # [[Jackie MacMullan]] kazetaria (AEB, 1960) # [[María Teresa de Filippis]] 1 Formulako lehen emakume gidaria (Italia 1926-2016) # [[Suzanne von Borsody]] aktorea (Alemania 1957) # [[Rosemarie Fendel]] aktorea (Alemania 1927-2013) # [[Gemma Jones]] aktorea (EB 1942) # [[Anna Chancellor]] aktorea (EB 1965) # [[Sienna Guillory]] aktorea (EB 1975) # [[Jana Pallaske]] aktorea, rock abeslaria (Alemania 1979) # [[Alysson Paradis]] aktorea (Paris 1984) # [[Sophie Nélisse]] aktorea (Kanada 2000) # [[Isabelle Nélisse]] aktorea (Kanada 2003) # [[Rebeca Gerschman]] biologo, fisiologoa (Argentina, 1903-1986) # [[Zarina (artista)]] artista (India 1937-Londres 2020) # [[Marta Pan]] eskultore hungariar eta frantziarra (1923-2008) # [[Sonia Cotelle]] fisikari, kimikaria (Polonia, 1896-1945) # [[Anna Barbara Reinhart]] matematikaria (Suitza, 1730-1796) # [[Helene Weigel]] aktorea (Austria 1900-Alemania 1971) # [[Marieluise Fleißer]] antzerkigilea (Alemania 1901-1971) # [[Monica Bleibtreu]] aktorea (Austria 1944-2009) # [[Hedwig Bleibtreu]] aktorea (Austria 1868-1958) # [[Martine McCutcheon]] aktorea, abeslaria (EB 1976) # [[Lyn St. James]] auto gidaria (AEB 1947) # [[Cathy Muller]] auto gidaria (Frantzia 1962) # [[Giovanna Amati]] 1 Formulako gidaria (Italia 1959) # [[Desiré Wilson]] 1 Formulako gidaria (Hegoafrika 1953) # [[Divina Galica]] atleta, 1 Formulako gidaria (EB 1944) # [[Patricia Font]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1978) # [[Sheila Heti]] idazlea (Kanada, 1976) # [[Judy W. Reed]] asmatzailea (AEB 1826-1905ç) # [[June Downey]] psikologoa (AEB, 1875-1932) # [[Else Lasker-Schüler]] judua, poeta, marrazkilaria (Alemania 1869- Palestina1945) # [[Maria Koppenhöfer]] aktorea (Alemania 1901-2009) # [[Sibylle Lewitscharoff]] idazlea (Alemania 1954-2023) # [[Geraldine McEwan]] aktorea (EB 1932-2015) # [[Emily Beecham]] aktorea (EB/AEB 1984) # [[Linda Bassett]] aktorea (EB 1950) # [[Jacqueline McKenzie]] aktorea (Australia 1967) # [[Susan Prior]] aktorea (Australia 1972) # [[Hanne Wieder]] aktorea (Alemania 1925-1990) # [[Mascha Kaléko]] poeta judua (Polonia zaharra 1907-Suitza 1975) # [[Madge Addy]] ileapaintzaile, erizain eta espia (Erresuma Batua, 1904-1970) # [[Balamani Amma]] idazle poeta indiarra (India, 1909-2004) # [[Sybilla Righton Masters]] asmatzailea (AEB 1676-1720) # [[Lenka Franulic]] kazetaria (Txile 1908-1961) # [[Ana Ramírez Cañil]] kazetaria (Madril, 1958) # [[Samantha Bailly]] idazle, gidoilari eta bideogilea (Frantzia, 1988) # [[Malak Mattar]] margolaria, ilustratzailea (Palestina, 1999) # [[Sophie Opel]] enpresaburua, ekintzailea, aitzindaria (Alemania 1840-1913) # [[Joanne Simpson]] meteorologoa (AEB, 1923-2010) # [[Laura Knight]] artista (Erresuma Batua, 1877-1970) # [[Myrtelle Canavan]] medikua, ikertzailea (AEB, 1879-1953) # [[Teresa San Román Espinosa]] antropologoa (Pontevedra 1940- ? 2024) # [[Phyllis Kaberry]] antropologo aitzindaria (AEB/Australia 1910- Londres 1977) # [[Dorothea Mackellar]] idazlea (Australia 1885-1968) # [[Berta Luisi]] margolaria (Uruguai 1924-2008) # [[Rachel Nichols (kazetaria)]] (AEB 1973) # [[Yolanda Soler]] judoka eta entrenatzailea (Madril, 1971) # [[Ariane Toro|Arianne Toro]] Judoka. olinpikoa (Bilbo, 2003) # [[Gloria Gordon Bolotsky]] informatikaria (AEB, 1921-2009) # [[Mavis Batey]] kriptoanalista (Erresuma Batua, 1921-2013) # [[Gertrude Elles]] geologoa, paleontologoa (Erresuma Batua, 1872-1960) # [[María Assumpción Raventós]] margolaria (Katalunia, 1930) # [[Jemele Hill]] kirol kazetaria (AEB 1975) # [[Özlem Türeci]] ikertzailea, inmunologoa (Alemania 1967) # [[Ai Tsunoda]] judoka (LLeida 2002) # [[Telma Monteiro]] judoka (Portugal 1985) # [[Monika Buch]] diseinatzailea (Valentzia/Herbehereak 1936) # [[Pati Nuñez]] diseinatzaile grafikoa (Girona 1959) # [[Clara Montagut]] diseinatzaile grafikoa (Madril 1975) # [[Ena Cardenal de la Nuez]] diseinatzaile grafikoa (Kanariak 1968) # [[Laura Meseguer]] tipografoa (Bartzelona 1968) # [[Teresa Wilms Montt]] idazlea (Txile 1893-Paris 1921) # [[Tatiana Gaviola]] film zuzendaria (Txile 1956) # [[Mísia]] abeslaria (Portugal 1955-2024) # [[Maria L. de Hernández]] aktibista (Mexiko 1896-1986) # [[Saloua Raouda Choucair]] margolaria, eskultorea (Libano 1916-2017) # [[Françoise Collin]] feminista, filosofoa, idazlea (Belgika 1928-2012) # [[Ethel Shakespear]] geologoa (Erresuma Batua, 1871-1946) # [[Eva Lefever]] margolaria (Txile 1955) # [[Carmen Meneses]] ikertzailea, antropologoa (Madril, 1966) # [[Henrietta Skelton]] idazlea (AEB, 1839-1900) # [[Anne Fausto-Sterling]] biologo, sexologo, feminista (AEB, 1944) # [[Cécile Biéler|Cécile Biéter]] ingeniaria (Suitza, 1884-1966) # [[Isabelle Gatti de Gamond]] hezitzailea, ekintzaile aitzindaria (Frantzia 1839- Belgika 1905) }} ==='''Berriak 2024''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1886-Izko, 1936) # [[Adelina Fernández Pérez|Adelina Fernández Perez]] efe- '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Portugal, 1889-Bilbo, 1938) # [[Ana Naranjo Marín]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sevilla, 1883 - Bilbo, 1937) # [[Antonia Caballé]] efe- '''SORTUA''' Frankismoaren biktima (Ziritza, 1873 - Argelès sur Mer, 1945) # [[Araceli Álvarez Calvo|Araceli Alvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1894-Huesca, 1936) # [[Araceli Oñate]] ----'''SORTUA''' unibertsitateko irakaslea (Valladolid) # [[Asunción Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1869-Izko, 1936) # [[Cecilia Álvarez Calvo|Cecilia Älvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1897-Huesca, 1936) # [[Cecilia Idirin Garabieta]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Lezama, 1913-Bilbo, 1937) # [[Dominica Azparren Gil]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua ((Oibar, 1884 - Nardoze Alduate, Urraulbeiti, 1936) # [[Elizabeth Casillas Valbuena]] e--- '''SORTUA''' kazetaria eta komiki gidoilaria (Bilbo, 1986) # [[Eloína Linares]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea (Santander 1948) # [[Emilia Arraiza Garín]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zirauki, 1894 - Erreniega, 1936) # [[Enolasca Vela Salvador]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Cortes, 1904 - 1936) # [[Escolástica Antonia Martina Astibia Iturbe|Escolástica Astibia Iturbe]] efef '''SORTUA''' Durangoko bonbarketan erailda moja (Narvarte, 1881-Durango, 1936) # [[Eskolastika Mendizabal Imatz]] efef '''SORTUA''' Bizkaiko amama (Bermeo, 1863-1969) # [[Felisa Aguado Sainz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Murchante, 1872-Valdierra, 1936) # [[Felisa Argiñano Arzoz|Felisa Argiñano]] efef '''SORTUA''' Espainiako Gerra Zibilean Ventasko kartelan hildakoa (Zudaire, 1903-Madril, 1939) # [[Francisca Alonso Prado]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Azagra, 1896 - Rincón de Soto, 1936 # [[Jessica Ruiz Pérez|Jesica Ruiz]] ef-- '''SORTUA''' kimikaria eta politikaria (Durango, 1983) # [[Josefa Bueno Algárate]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Morata de Jiloca, 1907 - Tutera, 1936) # [[Josi Sierra Orrantia]] ef-- '''SORTUA''' irakaslea, dokumentalgia eta wikilaria (Bilbo, 1959) # [[Juana Tomasa Charela Vidas]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Tutera, 1881 - 1936) # [[Kontxita Martinez de Lezea]] e-ef '''SORTUA''' maistra, ikastola bultzatzailea (Tolosa, 1949-2023) # [[Laida Arbizu Agirre]] e--- '''SORTUA''' ikertzailea (Ordizia, 2000) # [[Maite Etxeberria]] e--- '''SORTUA''' Ozazeko auzapeza (Biarritz, 1956) # [[Maite Rosende Gutierrez]] e--- '''SORTUA''' ilustratzailea (Donostia, 1991) # [[Maritxu Egiguren]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Zaldibar, 1921 - Bartzelona, 1981) # [[Misericordia Abad Alcega]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zaragoza, 1905-Cortes, 1936) # [[Nerea Ariznabarreta Izkue]] ef-- '''SORTUA''' narratzailea eta antzergilea (Eibar, 1981) # [[Simona Calleja Aguado]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Cabanillas, 1918-Valtierra, 1936) # [[Sotera Novia de Salcedo]] --ef '''SORTUA''' Boliviako esploratzaile eta idazlea (Bilbo, XIX. mendea) # [[Teresa Chiches Ledesma]] e-ef '''SORTUA''' (León, 1911 - Bilbo, 1937) # [[Xole Aire]] ef--'''SORTUA''' auzapeza eta artzaina (Urepel, 1973) # [[Ada Martí Vall]] kazetaria, idazlea (Katalunia 1914-Frantzia 1960) # [[Adelitak]] Mexikoko iraultzako emakume soldaduak,laguntzaileak (1910-1917) # [[Aída Parada ]] sufragista (Txile 1903-1983) # [[Alba Rico]] aktorea, abeslaria (Murtzia 1989) # [[Alice Bolingbroke Woodward]] ilustratzailea (Londres, 1862-1951) # [[Alicia Asín]] adimen artifizialean aditua (Zaragoza 1982) # [[Amanda Labarca]] irakaslea, feminista (Txile 1886-1975) # [[Amy Bailey]] hezitzailea, sufragista (Jamaika, 1875-1990) # [[Ana Esmeralda]] aktorea, dantzaria (Tetuan 1931-Brasil 2022) # [[Ana Mar%C3%ADa Zeno]] mediku, sexologo (Argentina, 1922-2011) # [[Ana Rosa Chacon]] politikaria eta sufragista (Costa Rica, 1889-1985) # [[Ángela Mazzini Bricala]] idazlea (Cádiz, 1809-Santa Cruz Tenerifekoa, 1894) # [[Àngels Margarit ]] dantzaria, koreografoa, pedagogoa (Bartzelona 1960) # [[Anita Brenner]] historialaria, idazlea (Mexiko 1889-1973) # [[Anita Bryant]] folk-, gospel- abeslaria (AEB 1940) # [[Anna Gunn]] aktoreak (AEB 1968) # [[Anna Maria Mozzoni]] kazetaria, politikaria, sufragista (Italia 1837-1920) # [[Anne Nelson]] antzerkilea (AEB, 1954) # [[Annette Beveridge]] itzultzailea (EB 1842-1929) # [[Annie Pardo Cemo]] biologo zelularra (Mexiko 1941) # [[Antonia Varela Pérez]] astrofisikaria (Kanariak 1965) # [[Aurélia de Sousa]] margolaria (Txile/Portugal 1866-1922) # [[Aurora Reyes]] margolaria (Mexiko 1908-1985) # [[Beau Garrett]] aktorea, modeloa (AEB 1982) # [[Bega Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1511-1582) # [[Begoña Villacís]] abokatua, politikaria (Madril 1977) # [[Belén Funes]] film zuzendaria, gidoilaria (Bartzelona 1984) # [[Blanca Álvarez Mantilla]] kazetaria (Madril 1931-2000) # [[Blanca Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] botanikaria (Aragoi, 1860-1904) # [[Brittany Brewer]] saskibaloi-jokalaria (AEB 1997) # [[Calypso Botez]] idazlea (Errumania, 1880-1933) # [[Carlota Rosales]] margolaria (Madril 1872-1958) # [[Carmen Caamaño Díaz]] ekintzaile politikoa (Madril 1909-2006) # [[Carmen Santonja]] kantautorea, idazea, margolaria (Madril 1934-2000) # [[Carmen Werner Vallejo]] dantzaria, koreografoa (Madril 1953) # [[Carmina Virgili]] geologoa, politikaria (Bartzelona, 1927-2014) # [[Cathay Williams]] esklaboa, militarra (AEB 1844-1893) # [[Cecilia Álvarez Correa]] ingeniari industriala, politikaria (Kolonbia 1953) # [[Charlotte de Turckheim]] aktorea, umoregilea (Frantzia 1955) # [[Charlotte Scott]] matematikaria (Erresuma Batua, 1858-1931) # [[Chékéba Hachemi]] aktibista, idazlea, 1. emakume diplomazialaria (Afganistan 1974) # [[Christine Brennan]] kirol kazetaria (AEB, 1958) # [[Christine Jorgensen ]] aktorea, aktibista (AEB 1926-1989) # [[Claire Voisin]] matematikaria (Frantzia 1962) # [[Clara Che Tórtola]] saskibaloi jokalaria (Valentzia 1997) # [[Clara Isabel Francia]] kazetaria (Errioxa 1940) # [[Clotilde Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] entomologoa, poeta (Aragoi, 1863-1946) # [[Concha Caballero]] politikaria (Baena, 1956 - Sevilla, 2015) # [[Concha Michel]] abeslaria, ikertzailea (Mexico 1899-1990) # [[Conchita Goyanes]] aktorea (Malaga 1946-Madril 2016) # [[Conchita Montes]] aktorea (Sevilla 1914- Portugal 1994) # [[Dámasa Cabezón]] pedagogo eta hezitzailea (Argentina, 1792 -Txile, 1861) # [[Desirée de Fez]] kazetaria, idazlea, zinema kritikaria (Bartzeloa 1977) # [[Diana Navarro]] abeslaria (Malaga 1978) # [[Dilras Banu Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1622-1657) # [[Dodo (komikigilea)|Dodo]] Frantziako komikigilea (Rabat, 1955) # [[Dolores Correa Zapata]] idazlea (Mexiko 1853-1924) # [[Dolores Jiménez Muro]] hezitzailea, iraultzailea (Mexiko 1848-1925) # [[Édith Grattery]] Frantziako ilustratzaile eta komikigilea (Marseilla, 1960) # [[Edith Lederer]] nazioarteko kazetaria (AEB, 1943) # [[Elena Arizmendi Mejia]] idazle feminista (Mexiko, 1884-1949) # [[Elena Martín Ortega]] psikologa eta irakaslea (Espainia 195??) # [[Elena Santonja]] tb aurkezlea (Madril 1932-2016) # [[Elena Torres Cuéllar]] lider iraultzailea (Mexiko 1893-1970) # [[Elizabeth Bugie]] biokimikaria (AEB, 1920-2001) # [[Elsa von Freytag-Loringhoven|lsa von Freytag-Loringhoven]] Artista (Alemania, 1874-1927) # [[Emily Bisharat]] legelaria (Jordania, 1913-2004) # [[Encarnación Cubas Báez]] # [[Enriqueta Morales]] hezitzailea eta erizain feminista (APanama, 1891-1986) # [[Estelle Ramey]] endokrinologo, feminista (AEB, 1917-2006) # [[Ethel Arnold]] kazetari, idazle eta hizlari, emakumeen sufragioaren aldeko aktibista (Britainia Handia 1865- 1930) # [[Eugénie Brazier]] sukaldaria (Frantzia 1895-1977) # [[Eunice Odio]] poeta (Costa Rica 1919- exiko 1974) # [[Fatoumata K%C3%A9b%C3%A9]] astrofisikaria, hezitzailea (Frantzia, 1985) # [[Fereshteh Ahmadi]] eleberrigilea (Iran 1972) # [[Florence Cestac]] Frantziako komikigilea # [[Florence Farmborough]] argazkilaria , idazlea (Britainia, 1887-1978) # [[Florencia Serranía Soto]] ingeniari mekanikoa (Mexiko 1963) # [[Franca Rame]] aktorea, idazlea, politikaria (Italia 1929-2013) # [[Frances Jolliffe]] aktorea (AEB, 1873 – 1925) # [[Gemma Cuervo]] aktorea (Bartzelona 1934) # [[Gertrude Mary Woodward]] ilustratzailea (Britainia, 1854-1939) # [[Greta Fernández]] aktorea (Bartzelona 1995) # [[Gulbadan Begum]] biografoa, poeta, printzesa (Mogol Inperioa 1523-1603) # [[Hamida Banu Begum]] enperatriza (Mogol inperioa 1527-1604) # [[Hedwig Bleuler-Waser]] sufragista (Zurich, 1869 - Zollikon, 1940) # [[Hiromi Uehara]] piano-jolea (Japonia 1979) # [[Ifigenia Martinez]] ekonomialaria, politikaria (Mexiko 1930) # [[Ingibjörg H. Bjarnason]] sufragista, irakaslea, artista eta politikaria (Islandia, 1867-1941) # [[Inma Serrano]] kantautorea (Alacant 1968) # [[Isa Duque]] psikologoa, sexologoa (Zaragoza, 1985) # [[Isabel Andreu de Aguilar]] sufragista,ekintzailea (Puerto Rico, 1887-1948) # [[Isabel Tenaille]] tb aurkezlea (Madril 1951) # [[Isabella Mamani|Isabella Brunilda Mamani]] iamara abokatua eta politikaria (Txile, 1988) # [[Itelvina Massioli]] pedagogo feminista (Brazil, XX. mendea) # [[Jahanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1614-1681) # [[Jahanzeb Banu Begum]] printzesa (Mogol Inperioa 1649-1705) # [[Jan Goodwin]] idazlea eta ikerketa kazetaria (AEB, 1948) # [[Jane Brigode]] politikaria (Belgika, 1870-1952) # [[Janeane Garofalo]] komediantea, aktorea (AEB 1964) # [[Jeanne Córdova]] idazlea, lesbiana aitzindaria (Alemania/AEB 1948-2016) # [[Jojo Moyes]] kazetaria, idazlea (EB 1969) # [[Juana Belén Gutiérrez de Mendoza]] hezitzailea, sufragista (Mexiko 1875- 1942) # [[Julia Piaton]] aktorea (Frantzia 1985) # [[June Carmona]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2005) # [[Karla Jay]] idazlea, ikertzailea (AEB 1947) # [[Kathryn Bertine]] kirolaria, aktibista eta idazlea (AEB, 1975) # [[Kelly McEvers]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB, 1970) # [[La Niña de La Puebla]] abeslaria (Sevilla 1908-Malaga 1999) # [[Laia Raventós Roig]]saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1997) # [[Laura Aliaga]] saskibaloi jokalaria (Alacant 1994) # [[Laura Granados]] kantautorea (Cádiz 1966) # [[Laura Juliana Ramírez Ruiz]] ilustratzailea, komunikatzalea eta sortzailea (Mexiko...) # [[Lila Clunas]] sufragisa (Eskozia, 1875-1968) # [[Lisa Gherardini]] noblea, Mona Lisa (Florentzia 1479-1542) # [[Louise Weiss]] idazlea, politikaria (Frantzia 1893-1983) # [[Lucía Gil]] abeslaria, aktorea (Madril 1998) # [[Luz Vidal]] Sindikalista, politikaria, maputxea (Txile, 1973) # [[Maite Cazorla]] saskibaloi jokalaria (Kanariak 1997) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (1937-1954) # [[Manolita Piña]] artista (Uruguai, 1883-1994) # [[Mara Goyanes]] aktorea (Madril 1942-2006) # [[Margaret Ogola]] pediatra, idazlea (Kenya, 1958-2011) # [[Maria Angela Ardinghelli]] Itzultzailea, matematikaria, fisikaria (Italia, 1728-1825) # [[Maria Cederschiöld]] kazetaria eta sufragista (Suedia, 1856-1935) # [[María del Refugio García]] maistra, sufragista (Mexiko 1889-1973) # [[María Dolores Medina]] kristau erlijiososa (Mexiko 1860- 1925) # [[María José Goyanes]] aktorea (Madril 1948-) # [[María Luisa Ponte]] aktorea (Valladolis 1918-Madril 1996) # [[María Parrado]] abeslaria (Cádiz 2001) # [[María San Juan]] kazetaria (Asturias 1963) # [[María Villalón]] abeslaria (Malaga 1989) # [[Marie Ange Guillaume]] kazetari, idazle eta gidoilaria (Frantzia, 1945) # [[Marjory Warren]] geriatra (Erresuma Batua, 1897-1960) # [[Marta Hermida]] saskibaloi jokalaria (Madril 1997) # [[Martha Jungwirth]] margolaria (Austria 1940) # [[Maruja Callaved]] tb aurkezlea (Huesca 1921-Madril 2018) # [[Mary Fields]] esklaboa, 1. postari afroamerikarra (AEB 1832-1914) # [[Mary Garden]] opera abeslaria (Eskozia, 1874-1967) # [[Mary J. Rathbun]] zoologoa (AEB, 1860-1943) # [[Mazie E. Clemens]] Lehen Mundu Gerrako korresponsala (AEB, 1890-1952) # [[Mélanie Auffret]] film zuzendaria, gidoilaria Frantzia, XX. mendea) # [[Mercedes Gómez Otero]] preso komunista (Madril 1915-?) # [[Meredith Monroe]] aktorea (AEB 1969) # [[Mimí Muñoz]] aktorea (Espainia 1914-1987) # [[Mireia Hernández]] igeriketa sinkronizatuko kirolaria (Espainia 2002) # [[Modesta Sanginés Uriarte]] idazle eta musikagilea (Bolivia, 1832-1887) # [[Mumtaz Mahal]] enperatriza (Mogol Inperioa 1593-1631) # [[Nadira Banu Begum]] printzesa (India 1618-Pakistan 1659) # [[Nathalie Roques]] Frantziako idazlea eta komikigilea # [[Nika Shakarami]] manifestari desagertu eta hila (Iran 2005-2022) # [[Nina Stemme]] sopranoa (Suedia 1963) # [[Niña de Antequera]] abeslaria (Malaga 1921-Sevilla 1972) # [[Noora Niasari]] zinema zuzendari eta gidoilaria (Teheran) # [[Nur Jehan]] enperatriza, poeta (Kandahar 1577-Lahore 1645) # [[Olga Bancic]] ekintzaile komunista judua (Errumania 1912- Alemnia 1944) # [[Olga Skorojodova]] zientzialaria, hezitzailea (SESB, 1911-1982) # [[Paquita Rico]] aktorea (Sevilla 1929-2017) # [[Park Wan Suh|Park Wan Sun]] idazlea (Korea, 1981-2011) # [[Pasión Vega]] abeslaria (Madril 1976) # [[Paula Cons]] dokumental- eta film zuzendaria (Coruña 1976) # [[Paula Dalli]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alacant 1993) # [[Petra Herrera]] gizon gudari mozorrotua (Mexiko 1887-1917) # [[Petronila Riquelme]] Bernardo O'Higgins.en alaba mestizoa (Los Angeles, Txile, 1808? - Valparaiso, 1870) # [[Piedad Bonnett]] idazlea, poeta (Kolonbia, 1951) # [[Piedad de la Cierva]] zientzialaria (Murtzia, 1913-2007) # [[Pilar Muñoz]] aktorea (Madril 1911-1980) # [[Randi Blehr]] sufragista (Norvegia, 1851-1928) # [[Rhea Durham]] modeloa (AEB 1978) # [[Roberta Cowell]] lasterketa- eta borroka-pilotua, 1. Emakume trans britainiarra (EB 1918-2011) # [[Rocío Molina Cruz]] dantzaria, koreografoa (Malaga 1984) # [[Rosario Robles]] politikaria (Mexiko 1956) # [[Rose Mbowa]] idazlea, feminista (Uganda 1943-1999) # [[Roshanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1617-1671) # [[Ruja Ignatova]] iruzurgilea (Bulgaria/Alemania 1980) # [[Ruqaiya Sultan Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1542-1626) # [[Ruth Sager]] genetista (AEB, 1918-1997) # [[Sadie Kneller Miller]] kazetaria (AEB, 1867-1920) # [[Salima Sultan Begum]] poeta, enperatriza (India 1539- Mogol Inperioa 1612) # [[Sálvorako emakume heroiak]] erreskatea, Galizia 1921.01.02 # [[Samantha Gilabert]] abeslaria (Alacant 1994) # [[Sarah Moon]] argazkilaria (Frantzia, 1941) # [[Sarina Esmailzadeh]] manifestari nerabe erahila (Iran 2006-2022) # [[Segoviako kartzela zaharra]] emakumeen kartzela (1946-1956) # [[Soledad Miranda]] aktorea, abeslaria (Sevilla 1943-Portugal 1970) # [[Sonia Montecino|Sonia Montecinco]] aimara ikertzaile, antropologoa, idazlea (Txile, 1954) # [[Sophia Delza]] dantzaria, idazlea (AEB, 1903-1996) # [[Stacey Kent]] abeslaria (AEB 1968) # [[Suzanne Corkin]] neurozientzialaria (AEB, 1937-2016) # [[Svetlana Mojsov]] biokimikaria (Jugoslavia 1947) # [[Tebello Nyokong]] Kimikaria (Hegoafrika, 1951) # [[Teresa Nieto]] dantzaria, koreografoa (Tanger 1953) # [[Thea Sharrock]] antzerki eta film zuzendaria (EB 1976) # [[Vainica Doble]] musika bikotea (1971-2000) # [[Van Buren ahizpak]] moto bidaiariak, AEB 1916 # [[Vera Peters]] onkologoa (Kanada, 1911-1993) # [[Vicky Lagos]] aktorea (Madril 1938) # [[Victoria Teijeiro]] aktorea, irakaslea (Coruña 1974) # [[Victorina Bridoux]] poeta eta eleberrigilea (Manchester, 1835-San Cruz Tenerifekoa, 1862) # [[Virginia Grütter]] poeta, aktorea (Costa Rica 1929-2000) # [[Yolanda Retter]] liburuzaina, idazlea (AEB 1948-2007) # [[Zeb-un-Nisa Begum]] printzesa poeta (Mogol Inperioa 1638-1702) # [[Zena Tooze]] biologo, ekologista (Kanada, 1955) # [[Zenana]] emakumeen etxe zatia (India XII. mendea) # [[Zoe Ducós]] aktorea, gidoilaria (Argentina 1928-Venezuela 2002) # [[Zulma Brandoni de Gasparini]] paleontologoa (Argentina, 1944) }} ==='''Berriak 2024''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ormatza Imatz]] '''SORTUA''' sexologoa (Bakio, 1967) # [[Aitziber González García]] '''SORTUA''' arkeologoa, ikertzailea (Gasteiz 1991) # [[Alaitz Arenzana]] ----'''SORTUA''' artista eta zinemagilea (Bilbo, 1976) # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA'''idazlea, poeta (Basauri, 1989) # [[Esti Ansotegi Guruziaga]] ----'''SORTUA''' psikologoa (Zornotza, 1976) # [[Itziar Sapsootham]] '''SORTUA''' geografoa eta ikertzailea (Eibar, 1986) # [[Lucia Arrube]] '''SORTUA'''erraketista (Iurreta, 1923 - Zornotza, 2012) # [[Margarita Unzalu Arana]] ----'''SORTUA''' idazlea (Durango, 1892-1973) # [[Rosa Hernández (artista)]] ----'''SORTUA''' eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1955) # [[Sama Bilbao]] '''SORTUA''' ingeniari industriala eta irakaslea (Bilbo 1961) # [[Agnes Baden-Powell]] Nesken eskaut talde sortzailea (Ingalaterra 1858-1945) # [[Aim%C3%A9e Antoinette Camus]] botanikaria (Frantzia, 1879-1965) # [[Alejandra Rodríguez]] kazetaria, abokatua, 60 urteko Miss Buenos Aires 2024 (Argentina 1963) # [[Alice Recoque]] informatikaria (Aljeria 1929- Frantzia 2021) # [[Alicia Machado]] aktorea, Miss Unibertso 1996 (Venezuela 1976) # [[Alison Hargreaves]] alpinista (EB, 1962-K2, 1992) # [[Amalia Miranzo]] politikaria eta irakaslea (Cuenca, 1939-2014) # [[Amelia Vega]] abeslaria, enpresaburua, Miss Unibertso 2003 (Dominikar Errepublika 1984) # [[Ana de Mendoza de la Vega]] noblea (Valladolid 1554-Guadalajara 1633) # [[Ana García Carías]] abokatua, lehen dama (Honduras 1968) # [[Ana Sofía Henao]] modeloa, idazlea, ilustratzailea (Kolonbia, 1982) # [[Andrea Meza]] Miss Unibertso 2020 (Mexiko 1994) # [[Anita Conti]] ozeanografoa (Frantzia, 1899-1997) # [[Anna Cruz]] saskibalioi jokalaria (Bartzelona 1986) # [[Anna Montañana]] saskibaloi jokalari ohia, entrantzailea (Valentzia 1980) # [[Anna Pazos]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Anna Roig Serra]] fisikaria (Katalunia, 1962) # [[Anne Marie Braafheid]] Miss Unibertsoko 1. Finalista beltza (Surinam 1947) # [[Anne-Laure Folly]] zinema zuzendaria (Togo, 1954) # [[Annie Fratellini]] aktorea, pailazoa (Frantzia, 1932-1997) # [[Ánxela Loureiro]] poeta, idazlea eta abeslaria (Ferrol, 1956) # [[Barbara May Cameron]] argazkilaria, poeta, idazlea eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (AEB, 1954 - 2002ko) # [[Barbara Sepúlveda|Barbara Sepulveda]] feminista abokatua (Santiago, 1985) # [[Beatriz Bernal]] Espainiako 1. emakume idazlea (Valladolid 1501/1504- 1562/1586) # [[Beatriz Domínguez-Gil]] medikua, nefrologoa (Coruña 1971) # [[Beatriz Sarlo]] idazlea (Argentina, 1942) # [[Begoña Etayo Ereña]] Euskal Herriko feminista (Bilbo, 1958) # [[Betty Molesworth]] botanikaria (Zeelanda Berria, 1913-2002) # [[Bolette Berg]] argazkilaria (Norvegia, 1872-1944) # [[Brook Lee]] modeloa, Miss Unibertso 1997 (AEB 1971) # [[Camila Kater]] film zuzendaria (Brasil 1990) # [[Carla Nieto]] aktorea (Girona 1983) # [[Carmen Díez de Rivera]] politikaria (Madril 1942-1999) # [[Carmen Villalobos]] aktorea (Kolonbia 1983) # [[Carolyn Steel]] arkitektoa, idazlea, ikertzailea eta unibertsitateko irakasle ingelesa (Londres ?) # [[Catalina de Mendoza y Sandoval]] noblea (Granada 1916-1686) # [[Catherine Peñán]] patinatzailea (Santiago, 1989) # [[Catriona Gray]] Miss Unibertso 2018 (Australia 1994) # [[Cecil Dorrian]] gerrako korrespontsala (AEB, 1882-1926) # [[Cg'ose Ntcox'o]] artista (Botswana, 1950-2013) # [[Chefa Alonso]] musikagilea (Coruña 1955) # [[Clara Roquet]] zinema zuzendaria eta gidoilaria (1988) # [[Clara Stauffer]] espioia, falangekoa (Madril 1904-984) # [[Concepción Dancausa]] politikaria, funtzionarioa (Burgos 1952) # [[Corina Smith]] abeslaria, aktorea (Venezuela 1991) # [[Cristina Ruiz Ortega]] exekutiboa (Espainia 1970) # [[Cynthia Elbaum]] fotokazetaria (AEB, 1966-1994) # [[Dana Randall]] informatikaria (AEB 1968) # [[Da'Vine Joy Randolph]] aktorea, kantaria (AEB 1986) # [[Demi-Leigh Nel-Peters]] enpresaburua, Miss Unibertso 2017 (Hegoafrika 1995) # [[Denise Ferreira da Silva]] filosofoa eta artista (Brasil, 1963) # [[Denise Quiñones]] aktorea, Mis Unibertso 2001 (Puerto Rico 1977) # [[Dominga Neculmán]] zeramikagilea (Walmapu, 1937-2022) # [[Dorothy Liddell]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1890-1938) # [[Eden Golan]] abeslaria (Errusia/Israel 2003) # [[Ekaterina Zelenko]] hegazkinlari militarra (Errusia 1916-1941) # [[Elisa Aguilar]] saskibaloi jokalaria (Madril,1976) # [[Elisabeth Ohlson Wallin]] argazkilaria (Suedia 1961) # [[Eliza Ruhamah Scidmore]] idazlea, argazkilaria (AEB 1856-1928) # [[Elizabeth Gould Bell]] medikua eta sufragista (Erresumna Batua, 1862-1934) # [[Elizabeth McCombs]] 1. emakume parlamentaria (Zeelanda Berria 1873-1935) # [[Elsa Donaire Malagelada]] saskibaloi jokalaria (Girona, 1979) # [[Emily Stowe]] medikua (Kanada, 1831-1903) # [[Encarnación Alzona]] historilaria eta sufragista (Filipinak, 1895-2001) # [[Enriqueta_Sèculi]] pedagoga, kirolaria eta feminista (Bartzelona, 1897-1976) # [[Ericka Ñanco]] ekintzailea eta politikari maputxea nén (Walmapu, 1992) # [[Esther Hill]] arkitektoa (Kanada, 1895-1985) # [[Eugenie Clark]] iktiologoa (AEB, 1922-2015) # [[Evaluna Montaner]] aktorea, kantaria (Venezuela 1997) # [[Felisa Rincón de Gautier]] politikaria (Ameriketako Estatu Batuak, 1897-1994) # [[Fernanda García Lao]] idazlea (Argentin/ Espainia 1966) # [[Francisca Linconao]] lider maputxea (Walmapu, 1958) # [[Fuencisla Clemares]] exekutiboa (Madril 1974) # [[Gabriela Isler]] modeloa, Miss Unibertso 2013 (Venezuela 1988) # [[Gabriela Mandujano]] sufragista, politikaria (Txile 1902-1984) # [[Gidaritza]] neskato-eskaut taldeen mugimendua # [[Gloria Diaz]] modeloa, Miss Unibertso 1969 (Filipinak 1951) # [[Grettell Valdez]] aktorea (Mexiko 1976) # [[Gwendolyn Lizarraga]] ekintzailea, politikaria eta enpresa burua (Belize, 1901-1975) # [[Hanna Sheehy-Skeffington]] sufragista eta nazionalista (Irlanda, 1877-1946) # [[Harnaaz Sandhu]] Miss Unibertso 2021 (India 2000) # [[Harriet Chalmers Adams]] esploratzailea, argazkilaria (AEB 1875-Frantzia 1937) # [[He Zehui]] fisikari nuklearra (Txina, 1914-2011) # [[Herminia Aburto Colihueque|Herminia Aburto]] lider maputxea # [[Huda Akil]] neurozientzialaria (Siria-AEB, 1945) # [[Inma Rubiales]] idazlea (Badajoz 2002) # [[Inmaculada Rodríguez-Piñero]] politikaria (Madril 1958) # [[Iris Mittenaere]] modeloa, Miss Unibertso 2016 (Frantzia 1993) # [[Iris van Herpen]] moda diseinatzailea (Herbehereak 1984) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Isabel dos Santos]] ekonomialaria, aberatsa (Errusia/Angola 1973) # [[Isabel Millé Giménez]] ikertzailea, liburuzaina, poeta (Almeria 1894- 1990) # [[Isabel Ov%C3%ADn Camps]] kimikaria, irakaslea (Sevilla, 1887-1972) # [[Ivette María Tato]] igerilaria (Bartzelona 1975) # [[Janet Rowley]] genetikaria (AEB, 1925-2013) # [[Jayne Atkinson]] aktorea (EB/AEB 1959) # [[Jennifer Hawkins]] modeloa, Miss Unibertso 2004 (Australia 1983) # [[Joanna Haigh]] fisikaria (Erresuma Batua, 1954) # [[Josefa Tito Recalde]] enpresaburua (Donostia, 1802-1858) # [[Josephine Cecilia Diebitsch Peary]] esploratzaile aitzindaria (AEB 1863-1955) # [[Júlia Bacardit]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Juliane Koepcke]] zoologoa (Peru-Alemania, 1954) # [[Juliette Gordon Low]] Espainian eta Kuban neska eskaut taldeen sortzailea (AEB 1860-1927) # [[Justine Pasek]] artista, 2. Miss Unibertso 2002 (SESB/Panama 1979) # [[Karina Riquelme Viveros]] abokatu maputxea (Walmapu, 1981) # [[Kate Sessions]] botanikaria (AEB, 1857-1940) # [[Kate Swift]] idazlea, editorea (AEB 1923-2011) # [[Katharine Blunt]] kimikaria, nutrizionista (AEB, 1876-1954) # [[Kathleen Cruise O'Brien]] sufragista eta irakaslea (Irlanda, 1886-1938) # [[Kimberley Tell]] aktorea, abeslaria (Lanzarote 1989) # [[Kimberly Dozier]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB,1966) # [[Kimera (abeslaria)]] (Hego Korea 1954) # [[Kirsten Vangsness]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Laia Palau]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1979) # [[Laura Aguilar]] argazkilaria (AEB, 1958-2018) # [[Laura Gil]] saskibaloi jokalaria (Murtzia 1992) # [[Lauren Groff]] idazlea (AEB 1962) # [[Lea Gabrielle]] kazetaria, diplomatiko ohia, hegazkinlaria (AEB,1975) # [[Lidia Lopujova]] dantzaria (Errusia, 1892-1981) # [[Liliana Ancalao]] poeta, irakasle maputxea (Walmapu, 1961) # [[Lisa Randall]] fisikaria (AEB 1962) # [[Liubov Sóbol]] apolitikaria, ekintzailea (Errusia 1987) # [[Lola Glaudini ]] aktorea (AEB 1971) # [[Louise Gavan Duffy]] sufragista eta nazionalista (Niza, 1884 - Dublin, 1969) # [[Luisa Mendoza y Mendoza]] noblea (1582-Nadril 1619) # [[Luna Pamies]] aktorea (Alacant, 2003) # [[Lydia Davis]] idazlea (AEB, 1947) # [[Małgorzata Szumowska]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Polonia 1973) # [[María Abrisqueta de Zulueta]] Espainian eta Kuban neska-eskaut taldeen sortzailea (Donostia 1911-1992) # [[Maria Bellido]] heroia (Jaen 1755-1809) # [[María Catrileo|Maria Catrileo]] hizkuntzalari maputxea (Walmapu, 1944) # [[María de Mendoza y Fonseca]] noblea, arte-bildumagilea (Espainia 1516-1580) # [[María Dolores Dancausa]] bankaria, exekutiboa (Burgos 1959) # [[María Gómez de Sandoval y Torres de Navarra]] noblea (?- 19) # [[María José García Beato]] legelaria, bankaria, exekutiboa (Kordoba 1965) # [[Maria Koepcke]] ornitologoa (Alemania-Peru, 1924- 1971) # [[María La Ribot]] koreografoa (Madril 1962) # [[María Martinón Torres]] Medikua, antropologoa (Orense, 1974) # [[Maria Rúbies]] maistra eta politikaria (Leida, 1932-1983) # [[Maria Tereza Jorge P%C3%A1dua]] ekologoa (Brasil, 1943) # [[Marie Høeg]] sufragista eta argazkilaria (1866-1949) # [[Marie Pape-Carpantier]] pedagoga eta feminista frantziarra (Frantzia 1815 - 1878) # [[Marina Geli]] medikua, politikaria (Girona 1958) # [[Marta Alonso]] onkologo ikertzailea (Lodosa 1974) # [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)]] (Bartzelona,1981 19) # [[Marta Vergara]] sufragista, idazlea (Txile 1898- 1995) # [[Marta Xargay]] saskibaloi jokalaria (Girona 1990) # [[Martha Vasconcellos]] modeloa, Miss Unibertso 1968 (Brasil 1948) # [[Mary Lowndes]] artista eta sufragista (Dorset, 1856 - Londres, 1929) # [[Maud Bonneaud]] margolaria (Limoges, 1921-Madril, 1991) # [[Maya Moore]] saskibaloi jokalaria (AEB 1989) # [[Melba Roy Mouton]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1929-1990) # [[Mélodie Nakachian]] ume bahitua, psikologoa (AEB 1982) # [[Mencía de Mendoza]] noblea, arte-bildumagilea (Guadalajara 1508-Valentzia 1554) # [[Mercè Arànega]] aktorea (Agentina/Katalunia 1957) # [[Meri Te Tai Mangakāhia]] sufragista (Zeelanda Berria, 1868-1920) # [[Mónica López (aktorea)]] (Kanariak 1969) # [[Mpule Kwelagobe]] aktibista, Miss Unibertso 1999 (Bostwana 1979) # [[Nabila Espanioly]] aktibista, pedagogoa, feminista (Israel 1955) # [[Nandipha Mntambo]] eskultorea eta artista (Hegoafrika, 1982) # [[Nanna Aakjær|Nanna Aakjaer]] eskultorea eta sufragista (Danimarka, 1874-1962) # [[Natalia Torrente]] kirol kazetaria (Madril 1984) # [[Natividad Almeda-López|Natividad Almeda Lopez]] legelaria (Filipinak, 1892-1977) # [[Natividad Llanquileo]] Abokatua eta politikari maputxea (Walmapu, 1984) # [[Neri Oxman]] arkitektoa, diseinatzailea, irakaslea (Israel/AEB 1976) # [[Nettie Honeyball]] futbolaria (Londres 1871- Argentina XX. mendea)) # [[Oksana Fiodorova]] abeslaria, polizia, Miss Unibertso 2002 (Errusia 1977) # [[Olga Poblete]] irakaslea, gizarte buruzagia (Txile 1908-1999) # [[Olha Kobylianska]] idazlea (Ukraina 1863-Errumania 1942) # [[Olivia Culpo]] influencerra, Miss Unibertso 2012 (AEB 1992) # [[Oracene Price]] tenis entrenatzailea (AEB 1952) # [[Orna Grumberg]] informatikaria (Israel 1952) # [[Paget Brewster]] aktorea (AEB 1969) # [[Patricia Dauder]] artista (Bartzelona, 1973) # [[Patricia Goldman-Rakic]] neurologoa (AEB, 1937-2003) # [[Patricia Manterola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1972) # [[Patsy Adam-Smith]] idazlea, historialaria (Australia 1924-2001) # [[Paula Painén Calfumán|Paula Paiñén Calfuman]] Kultura maputxearen ordezkaria (Walmapu, 1931) # [[Paulina Vega]] enpresaburua, Miss Unibertso 2014 (Kolonbia 1993) # [[Pia Wurtzbach]] enpresaburua, Miss Unibertso 2015 (Alemania/Filipinak 1989) # [[Pilar Belzunce de Carlos]] mezenasa (Filipinak, 1925-Donostia, 2015) # [[Pilar Martín Gila]] idazlea (Segovia 1962) # [[Queralt Casas]] sakibaloi jokalaria (Girona 1992) # [[Ramona Reyes]] emagin eta politikari maputxea (Txile, 1967) # [[R'Bonney Gabriel]] Miss Unibertso 2022 (AEB 1994) # [[Rebeca Jiménez]] abeslaria (Segovia 1975) # [[Rivka Oxman]] arkitekto, ikertzailea, irakaslea (Israel 1950) # [[Robyn Davidson]] idazlea (Australia 1950) # [[Rochelle Aytes]] aktorea, modeloa (AEB 1976) # [[Rosa Serra]] eskultorea (Vic, 1944) # [[Rosa Smith Eigenmann]] iktiologoa (AEB, 1858-1947) # [[Rose Kennedy|Rose Kenedy]] filantropoa (AEB, 1890-1995) # [[Rosita Ferrer]] Kopla kantaria eta egilea (Bartzelona,1935) # [[Safi Faye]] zinema zuzendaria (Senegal, 1934-2023) # [[Samara de Córdova]] aktore eta idazlea (Guatemala, 1923-2015) # [[Sasha Waltz ]] dantzaria, koreografoa (Alemania 1963) # [[Semiha Berksoy]] opera abeslaria (Turkia, 1910-2004) # [[Séverine Vidal]] idazlea (Frantzia, 1969) # [[Sheynnis Palacios]] kazetaria, Miss Unibertso 2023 (Nikaragua 2000) # [[Silvia Palumbo]] kantautorea (Argentina 1961) # [[Soledad Bacarreza]] psikologo eta kirol kazetaria (Santiago, 1969) # [[Sonsoles de Icaza]] aristokrata, Balentziagaren musa (Avila 1914- Madril 1996) # [[Valentina Pinelo]] moja idazlea (Sevilla XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Vanisha Mittal]] aberatsa, enpresaburua (India 1980) # [[Verónica Figueroa Huencho|Veronica Figueroa Huencho]] irakasle eta politikari maputxea (Santiago, 1974) # [[Virginia Cowles]] gerrako idazlea eta kazetaria (1910-1983) # [[Yehni Djidji|Yenni Djidji]] idazlea eta blogaria (Boli Kosta, 1988) # [[Yuri Kochiyama]] ekintzailea (AEB 1921-2014) # [[Zofia Stryjeńska]] margolaria (Krakovia 1891-Geneva 1976) # [[Zozibini Tunzi]] Miss Unibertso 2019 (Hegoafrika 1993) }} ==='''Berriak 2024''' ('''Apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Cuadrado Noain]] ef--'''SORTUA''' iraupen eskalatzailea (Burlata, 2001) # [[Juana Cortés Amunarriz]] ----'''SORTUA''' idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Nerea Intxausti Castiñeira]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Pasai Donibane, 2000) # [[Abigail eta Brittany Hensel]] maistrak, biki siamdar bizefalikoak (AEB 1990) # [[Adelaida Avagyan]] medikua, ikertzailea (Armenia-AEB, 1924-2000) # [[Adelina Jiménez Jiménez]] maistra ijitoa (1945) # [[Adriana Hoffmann]] biologoa (Txile 1940) # [[Agnès McLaren]] medikua, sufragista (EB 1837-Frantzia 1913) # [[Aida Fern%C3%A1ndez R%C3%ADos]] biologoa, ozeanografoa (Galizia, 1947-2015) # [[Akiko Kojima]] modeloa, Miss Unibertso 1959 (Japonia 1936) # [[Amelia Cuñat Monleon]] marrazkilaria, zeramikaria (Valentzia 1878-1946) # [[Amparo Muñoz]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Malaga 1954-2011) # [[Amparo Navarro Giner]] maistra (Valentzia, 1900-1986) # [[Ana Jaren]] ilustratzailea (Sevilla 1985) # [[Ane Campos]] futbolaria (Getaria, 1999) # [[Angela Marinescu]] poeta (Errumania 1941-2023) # [[Anna Callender Brackett]] filosofa eta feminista estatubatuarra (EEUUko Bostonen, 1836-1911) # [[Anna Güell Torne]] aktorea (Katalunia 1961) # [[Anna Kolbrún Árnadóttir|Anna Kolbrún]] maistra eta politikaria (1970-2023) # [[Anna Munro]] sufragista (EB 1881-1962) # [[Anna Turbau]] argazkilaria (Bartzelona 1949) # [[Anne Knight]] sufragista (BH 1786-1862) # [[Anne Marie Pohtamo]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Finlandia 1955) # [[Apasra Hongsakula]] modeloa, Miss Unibertso 1965 (Thailandia 1947) # [[Armi Kuusela]] filantropoa, 1. Miss Unibertso (Finlandia 1934) # [[Axelle Kabou]] idazlea (Kamerun, 1955) # [[Aya Nakamura]] abeslaria (Frantzia, 1995) # [[Barbara Blomberg]] dama, Karlos I.aren maitalea, Joan Austriakoaren ama (Alemania 1527-Kantabria 1597) # [[Barbara Canepa]] Italiako komikigilea (Genoa, 1969) # [[Barbara Foxley]] pedagogoa, sufragista (EB 1860-1958) # [[Bárbara Palacios]] idazlea, Miss Unibertso 1986 (Madril/Venezuela 1963) # [[Beatriz Iribarne Sánchez]] maistra eta ekintzailea (Almeria, 1942) # [[Begoña Muruaga Laca]] filologoa, euskara teknikaria (Bermeo 1953) # [[Bernadette Sanou Dao]] idazlea (Burkina Faso) # [[Berry Berenson]] argazkilaria, aktorea (AEB 19) # [[Bertha Gxowa]] politikaria eta ekintzailea (Hegoafrika, 1934-2010) # [[Betty Lou Raskin]] kimikaria (AEB, 1924-2010) # [[Bienvenida Sarmiento]] maistra (Argentina, 1804-1900) # [[Camille Paglia]] kritikari soziala, idazlea (AEB 1947) # [[Cándida Antonia Bueno Iso|Cándida Antonia Bueno]] maistra fusilatua (Zaragoza, 1912-1936) # [[Carme Giralt Roses]] hezitzailea (Bartzelona 1940-2022) # [[Carmen Delgado Vicente|Carmen Delgado]] Maistra eraila (Salamanca, 1899-1936) # [[Carmen Guillén Lorente]] historialaria, ikertzailea, irakaslea (Murtzia 1988) # [[Carmen Mola]] idazle taldea (Espainia, 2018) # [[Carol Morris]] modeloa, Miss Unibertso 1956 (AEB 1936) # [[Carroll Baker]] aktorea (AEB 1931) # [[Cecilia Bolocco]] aurkezlea, Miss Unibertso 1987 (Txile 1965) # [[Chantal van den Heuvel]] Belgikako idazlea # [[Christiane Martel]] aktorea, Miss Unibertso 1953 (Frantzia 1935) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra eraila (Salamanca, 1893-1936) # [[Clara Ragaz]] maistra, feminista (Suitza, 1894-1957) # [[Clementia Taylor]] sufragista (EB 1810-1908) # [[Corinna Tsopei]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1964 (Grezia 1944) # [[Dayanara Torres]] idazle, abeslari, modeloa, Miss Unibertso 1993 (Puerto Rico 1974) # [[Deborah Carthy-Deu]] modeloa, enpresaburua, Miss 1985 (Puerto Rico 1966) # [[Debra Lafave]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1980) # [[Delia Zapata Olivella]] dantzaria, irakaslea (Kolonbia 1926-2001) # [[Denise Affonço]] idazlea (Kanbodia, 1944) # [[Dia Mirza]] modeloa, aktorea, ekoizlea (India 1981) # [[‎Djaili Amadou Amal]] idazlea (Kamerun, 1975) # [[Dorothea Pertz]] botanikaria (EB 1859-1939) # [[Duygu Asena]] idazlea (Turkia 1946-2006) # [[Edith Ayrton]] idazlea, sufragista (EB 1879-1945) # [[Edith Picton-Turbervill]] sufragista (EB 1872-1960) # [[Edith Rebecca Saunders]] genetista (EB 1865-1945) # [[Ela Gandhi]] politikaria (Hegoafrika, 1940) # [[Eleanor Coppola]] dokumentalgilea, idazlea (AEB, 1936-2024) # [[Elena Mendoza]] musikagilea (Sevilla 1973) # [[Elisabetta Gnone]] idazle eta kazetari italiarra (Genova, 1965) # [[Elizabeth Pease Nichol]] sufragista (EB 1807-1897) # [[Emmeline Pethick-Lawrence]] sufragista (EB 1867- 1954) # [[Estée Lauder]] kosmetika-enpresaburua (AEB 1906-2004) # [[Esther Afua Ocloo]] ekintzailea (Ghana 1919-2002) # [[Esther Pineda G]] idazlea, ikertzailea (Venezuela 1985) # [[Ethel Ayres Purdie]] sufragista (EB 1874-1923) # [[Ethel Lilian Voynich]] idazlea eta musikaria (Ballintemple, 1864 - New York, 1960) # [[Eulalia Guzmán Barrón|Eulalia Guzmán Barrón]] maistra eta arkeologa mexikarra (Mexiko, 1890 - 1985) # [[Eva Guillamon]] artista, dramagilea (Albacete 1978) # [[Fannie Flagg]] aktorea, idazlea (AEB 1944) # [[Fatou Keïta]] idazle (Boli Kosta, 1965) # [[Frances Ames]] neurologo, aktibista (Hegoafrika, 1920-2002) # [[Frances Power Cobbe]] sufragista, idazlea ekintzailea (BH 1822-1904) # [[Francisca de Asís Sanchis Ferrer]] 2.Errepublikako maistra (1896-1982) # [[Françoise Bettencourt Meyers]] munduko emakume aberatsena (Frantzia 1953) # [[Georgina Rizk]] modeloa, Miss Unibertso 1971 (Libano 1953 # [[Gladys Zender]] modeloa, Miss Unibertso 1957 (Peru 1939) # [[Guillenako 17 arrosak]] emakume fusilatuak (Sevilla, 1937) # [[Hannah Glasse]] idazlea (BH 1708-1770) # [[Hanni Wenzel]] eskiatzailea (Liechtenstein 1956) # [[Hema Malini]] aktorea, dantzaria (India 1948) # [[Hemley Boum ‎]] idazlea (Kamerun, 1973) # [[Herminia Gomez Serra]] sopranoa (Castelló 1891-Italia 1977) # [[Hillevi Rombin]] modeloa, Miss Unibertso 1955 (Suedia 1933- AEB 1996) # [[Holloway papar-orratza]] kartzelaratutako sufragisten saria # [[Ieda Maria Vargas]] modeloa, Miss Unibertso 1963 (Brasil 1944) # [[Irene Sáez]] politikaria, Miss Unibertso 1981 (Venezuela 1961) # [[Irina Belova]] atleta, heptatloilaria (Errusia 1968) # [[Iris Chang]] idazlea (AEB 1968-2004) # [[Itxaso Mardones]] kazetaria (Gasteiz 1979-2024) # [[Itzel Arcos]] komediantea (Mexiko, 1988) # [[Janelle Commissiong]] enpresaburua, politikaria, Miss Unibertso 1977 (Trinidad eta Tobago 1953) # [[Jeanneth Beltran]] etxeko langileen eskubideen sinboloa (Nikaragua 1984- Toledo 2014) # [[Jerrie Mock]] airez mundu-bira egindako 1. emakumea (AEB 1925-2014) # [[Joanne Harris]] idazlea (EB 1964) # [[Joênia Wapichana]] abokatu indigena (Brasil 1974) # [[Josette Abondio]] irakaslea eta idazlea (Boli Kosta, 1932) # [[Karen Dianne Baldwin]] gidoilaria, Miss Unibertso 1982 (Kanada 1963) # [[Kartini]] heroia (Ekialdeko Herbeherear Indiak 1879-1904) # [[Kate Campbell Hurd-Mead]] feminista, ginekologoa (Kanada-AEB, 1867-1941) # [[Katharine Murray Lyell]] botanikaria (EB 1817-1915) # [[Kay Beauchamp]] sufragista (EB 1899-1992) # [[Kerry Anne Wells]] tb aurkezlea, Miss Unibertso (Australia 1951) # [[Laia Abril]] artista, argazkilaria (Bartzelona 1986) # [[Laura Geraldine Lennox]] sufragista (Irlanda, 1883-1958) # [[Lee Israel]] idazlea, faltsifikatzailea (AEB 1939-2014) # [[Lettice Fisher]] sufragista (EB 1875-1956) # [[Liliana Năstase]] atleta, heptatloilaria (Errumania 1962) # [[Lina Cavalieri]] sopranoa (Italia, 1874-1944) # [[Linda Bement]] modeloa, Miss Unibertso 1960 (AEB 1941-2018) # [[Lis Vega]] abeslaria (Kuba 1977) # [[Livia Veloz]] maistra eta poeta (Santo Domingo, 1889-1980) # [[Lorraine Downes]] modelo dantzaria, Miss Unibertso 1983 (Zeelanda Berria 1964) # [[Louie Bennett]] sufragista (Irlanda 1870-1956) # [[Louise Aitken-Walker]] rally pilotua (Eskozia 1960) # [[Lucia Perotti]] maistra (Italia, 1586-1641) # [[Luigia Mandolini]] maistra eta sufragista (1866-1939) # [[Lupita Jones]] enpresaburu, Miss Unibertso 1991 (Mexiko 1967) # [[Luz Marina Zuluaga]] modeloa, Miss Unibertso 1958 (Kolonbia 1938-2015) # [[Luzdivina Megido]] 2. errepublikako maistra erbesteratua (Asturias, 1916-1984) # [[Mª Luz Montesinos Gutiérrez]] neurozientzialaria, ikertzailea (Sevilla 1969) # [[Madison Chock]] patinatzaile artistikoa (AEB 1992) # [[Magdalena de Ulloa]] noblea (Zamora 1525-Valladolid 1598) # [[Manola Brunet]] klimatologoa (Cariñena, 1955) # [[Mar Galceran]] Down sindromedun 1.diputatua Espainian (Valentzia 1977) # [[Mar Regueras]] aktorea, gimnasia erritmoko entrenatzailea (Bartzelona 1970) # [[Margaret Cousins]] sufragista (Irlanda 1878 -India 1954) # [[Margaret Gardiner]] kazetaria, modeloa, Miss Unibertso 1978 (Hegoafrika 1959) # [[Margareta Arvidsson]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1966 (Suedia 1947) # [[Margie Moran]] modeloa, Miss Unibertso (Filipinak 1973) # [[Margot Moles]] kirolaria (Bartzelona, 1910-Madril, 1987) # [[Mari Carmen Díez Navarro]] maistra (Alicante, 1949) # [[Maria Alharilla]] futbolaria, 1. amatasun baja (Jaen 1990) # [[María Arias Bernal]] maistra eta iraultzailea (Mexiko, 1884-1923) # [[Maria de la Encarnacion Rigada Ramon]] matematikaria (Cadiz 1863- Madril? 1930) # [[Maria Dolores Ocaña Madrid]] abokatua, 1. emakumea Letizia erreginaren idazkaritza pribatua zuzentzen (Madril 1973) # [[María Luisa Navarro Margati]] maistra, pedagogo eta psikologo errepublikar erbesteratua (Fantzia, 1890-Argentina, 1947) # [[María Xesús Lama]] filologoa, idazlea, saiakeragilea (Lugo 1964) # [[Marifé Arroyo]] maistra (Valentzia, 1946) # [[Marion Ross]] aktorea (AEB 1928) # [[Marisa Belaustegigoitia]] idazlea, ikertzailea eta feminista (Mexiko, 1969) # [[Marisa Berenson]] modeloa, aktorea (AEB 1947) # [[Marisol Malaret]] modeloa, Miss Unibertso 1970 (Puerto Rico 1949-2023) # [[Maritza Sayalero]] modeloa, Miss Unibertso 1979 (Venezuela 1961) # [[Marlene Schmidt]] aktore, ekoizle, modelo, Miss Unibertso 1961 (Alemania 1937) # [[Marta Segarra]] filologoa, ikertzailea (Bartzelona 1963) # [[Marthe Ekemeyong Moumié]] idazle eraila (Kamerun, 1931-2009) # [[Mary Anne Rawson]] abolizionista (BH 1801-1887) # [[Mary Bennett (pedagogoa)]] (EB 1913-2005) # [[Mary Corinna Putnam Jacobi]] mediku, idazle, sufragista (AEB, 1842-1906) # [[Mary Emilie Holmes]] geologoa, irakaslea (AEB, 1850-1906) # [[Mary Estlin]] aktibista (EB1820-1902) # [[Mary Horner Lyell]] geologoa (EB 1808-1873) # [[Mary Kay Letourneau]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1962-2020) # [[Mary MacSwiney]] ekintzaile independentista, emakume politikari errepublikar irlandarra eta feminista. (Londres, 1872 - Cork, 1942) # [[Matilde Escuder Vicente]]2. errepublikako maistra (Valentzia, 1913-Frantzia, 2006) # [[Mercedes Tella]] pedagogoa, idazlea (Coruña 1868-Leon 1934) # [[Michelle McLean]] modeloa, idazlea, Miss Unibertso 1992 (Namibia 1972) # [[Millicent Mackenzie]] sufragista (EB 1863-1942) # [[Miriam Stevenson]] modeloa, Miss Unibertso 1954 (AEB 1933) # [[Mona Grudt]] kazetaria, Miss Unibertso 1990 (Norvegia 1971) # [[Monique Ilboudo]] idazlea (Burkina Faso, 1959) # [[Montserrat Señaba]] maistra eta politikaria (Ekuatore Ginea, 1918-1980) # [[Morayma Ofir Carvajal]] maistra (Ekuador, 1915-1951) # [[Naomi Wolf]] idazlea, aktibista (AEB 1962) # [[Natalie Glebova]] idazlea, modeloa, Miss Unibertso 2005 (Errusia/Kanada 1981) # [[Nina Jacqmin]] Belgikako komikigilea (Brusela, 1989) # [[Noralma Vera]] ballet dantzaria eta maistra (Ekuador, 1936) # [[Norma Nolan]] modeloa, Miss Unibertso 1962 (Argentina 1938) # [[Novera Ahmed]] artista (Bangladesh, 1939) # [[Nuria Hosta Pascual]] aktorea (Katalunia, XX. mendea) # [[Nuria Nuñez Hierro]] musikagilea (Cádiz 1980) # [[Pascuala Campos de Michelena]] arkitektoa (Jaen/Galizia 1938) # [[Pauline Dy Phon]] idazlea eta botanikaria (Kanbodia, 1933) # [[Pauline Peyraud-Magnin]] futbolaria (Frantzia, 1992) # [[Paz Moreno Feliu]] antropologoa, ikertzailea (Coruña 1956) # [[Pilar Aymerich Puig]] argazkilaria (Bartzelona 1943) # [[Pilar Cuartero]] maistra (Zaragoza, 1906-1995) # [[Pilar Parcerisas]] arte-kritikaria, -historialaria (Bartzelona 1957) # [[Porntip Nakhirunkanok]] filantropoa, modeloa, Miss 1988 (Thailandia 1969) # [[Priscilla Bright McLaren]] sufragista (EB 1815-1906) # [[Purdah]] ohitura # [[Rafaela Rimbau]] aktorea (Espainia 1819-Valentzia 1896) # [[Rahel Varnhagen von Ense]] idazlea (Berlin, 1771-1832) # [[Rebeca Atencia]] primatologoa (Coruña 1977) # [[Rebecca Saunders]] musikagilea (EB 1967) # [[Regina Blandón|Regina Blandon]] aktorea (Mexiko, 1990) # [[Remei Sipi]] hezitzailea, idazlea eta editorea (Rebola - Ginea 1952) # [[Remigia Nazaroviene]] atleta (Turkmekistan/Lituania 1967) # [[Renate Mayntz]] soziologoa (Berlin 1929) # [[Rina Mor]] abokatua, Miss Unibertso 1976 (Israel 1956) # [[Rita Mae Brown]] idazlea, aktibista (AEB 1944) # [[Riyo Mori]] Miss Unibertso 2007 (Japonia 1986) # [[Rosa Garcia Alcon]] ekintzaile antifrankista (Madril 1957) # [[Rosa May Billinghurst]] sufragista (BH 1875-1953) # [[Rosalind Pitt-Rivers]] biokimikaria (Erresuma Batua, 1907-1990) # [[Rosana Alonso]] maistra eta politikaria (Santander, 1970) # [[Ruth Hubbard]] biokimikaria (Austria-AEB, 1924-2016) # [[Sabrina Calvo]] Frantziako idazlea (Marseilla, 1974) # [[Samanta Schweblin]] idazlea (Argentina 1978) # [[Sandra Pierrette Kanzie|Sandra Pierrete Kanzie]] idazlea (Burkina Faso) # [[Sarah Bouyain]] idazle eta zinema-zuzendaria (Reims, 1968) # [[Sarah Jane Baines]] sufragista (EB 1866-1951) # [[Sarah Winstedt]] medikua, zirujaua eta sufragista irlandarra (Sixmilebridge, 1886- Havant, 1972) # [[Shawn Weatherly]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso 1980 (AEB 1961) # [[Shazia Ilmi]] kazetaria, aktibista (India 1970) # [[Shirley Jackson]] idazlea (AEB 1916-1965) # [[Silvia Caballol]] psikologoa, idazlea (Bartzelona 1983) # [[Sofia Alaoui]] film zuzendaria (Maroko 1990) # [[Sonia Megias]] musikagilea, artista (Albacete 1982) # [[Sonja Sekula]] artista (Suitza 1918-1963) # [[Sophie Alour]] saxofoi-jotzailea (Bretainia, 1974) # [[Sunita Narain]] ekologista (India 1961) # [[Svetlana Buraga]] atleta (Bielorrusia 1965) # [[Sylvia Hitchcock]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1967 (AEB 1946-2015) # [[Tanella Boni]] idazlea (Boli Kosta, 1954) # [[Teresa Billington-Greig]] sufragista (BH 1877-1964) # [[Teté Caturla]] abeslari eta maestra (Kuba, 1937-2023) # [[Tina Thörner]] rally ingeniaria, kopilotoa (Suedia 1966) # [[Tina Weirather]] eskiatzailea (Liechtenstein 1989) # [[Touza ahizpak]] giza eskubideen aldeko aktibistak (Ourense, XX. mendea-XX. mendea) # [[Uemura Shōen]] margolaria (Japonia 1875-1949) ISA # [[Vennira Aadai Nirmala]] aktore, dantzaria (India 1948) # [[Vera Danchakoff]] anatomista, enbriologoa (Errusia, 1879-1950) # [[Victoria Lidiard]] sufragista (BH 1889-1992) # [[Violeta Denou]] ilustratzailea taldea (Katalunia 1977) # [[Wendy Fitzwilliam]] abokatua, Miss Unibertso 1998 ( Trinidad eta Tobago 1972) # [[Werewere Liking]] idazlea eta dantzaria (Kamarun, 1950) # [[Winifred Coombe Tennant]] sufragista, politikaria (EB 1874-1956) # [[Xaro Nomdedeu Moreno]] matematikaria (Castelló de la Plana, 1948) # [[Yvonne Ryding]] modeloa, Miss Unibertso 1984 (Suedia 1962) }} ==='''Berriak 2024''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Agerre Lako]] ---- '''SORTUA''' maskaradako kabana (Jutsi, 2001) # [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray|Ainhoa Azumendi Etxegaray]] ---- '''SORTUA''' Kirolari ohia, unibertsitateko irakasle eta ikertzailea (Hernani, 1978) # [[Alba Matilla]] ---- '''SORTUA''' artista (Avilés, 1998) # [[Amany Al-Ali]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (Siria, 1984) # [[Arrate Gisasola]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria, bertsolaria (Soraluze, 1979) # [[Catalina Bustamante]] ---- '''SORTUA''' konkistatzailea (Espainia, XV. mendea, Espainia Berria, XVI. mendea) # [[Esther Galarza]] ef-- '''SORTUA''' margoalaria (Eibar, 1956) # [[Felisa Basauri Larrañaga]] -- ef '''SORTUA''' baserritarra, esne-saltzailea (Elgeta, 1928-2018) # [[Josefa Cruz de Gassier]] efef '''SORTUA''' sopranoa (Bilbo, 1821 + Madril, 1870) # [[Josefina Guerendiain Caro|Josefina Guerendain]] efef '''SORTUA''' frankismoaren biktima(Iruñea, 1918-2011) # [[Julia Bea Soto]] efef '''SORTUA''' ekintzaile komunista frankismoaren biktima(Sesma, 1912-Iruñea, 1989) # [[Kontxi Barturen Uriarte]] ---- '''SORTUA''' nekazaria (Bakio 1922) # [[Laida Martinez Navarro]] ---- '''SORTUA''' idazlea (Bilbo, 1965) # [[Lourdes Fernández Fernández]] ---- '''SORTUA''' arte kudeatzailea (Donostia, 1961) # [[Mª Carmen Húder Carlosena|Maria Carmen Húder Carlosena]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima (Iruñea, 1897-1987) # [[Maite Guevara]] ef-- '''SORTUA''' aktorea, klow (Gasteiz, 1981) # [[Margarita Araneta Urrutia]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea, komunista (Hondarribia 1909-2001) # [[Maria de las Mercedes Isasi]] efef '''SORTUA''' moja (Iurreta, 1900-Berriz,1973) # [[María Dolores Aldama Alfonso]] efef '''SORTUA''' esklabuen-jabea (Kuba, XIX. mendea) # [[Maritxu Muñoz Ugartemendia]] ----'''SORTUA''' ekintzailea, saltzailea (Hondarribia 1914-1997) # [[Maritxu Roteta]] ef-- '''SORTUA''' sopranoa eta abesbatza zuzendaria (Alkiza, 1948) # [[Matilde Orbegozo]] efef '''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1837-1891) # [[Matilde Urdangarin Palacio]] ---- '''SORTUA''' margolaria (Zaragoza, 1939) # [[Milagros Txurruka]] ef-- '''SORTUA''' dantzaria (Mallabia 1927) # [[Nemesia Baztan Turrau]] ---- '''SORTUA''' Ekintzailea, frankismoaren biktima (Nafarroa # [[Rachita Taneja]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (India, ?) # [[Ramona Zapatero Zapatel]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima(Nafarroa, 1898--? # [[Sonia Rueda]] ---- '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Tere Guenetxea]] ef-- '''SORTUA''' artista (Soraluze, 1953) # [[Adriana Amado Suárez]] irakasle, ikertzailea (Buenos Aires, 1966) # [[Alba Lago]] aurkezlea, idazlea (Galizia, 1985) # [[Alicia Gimenez Bartlett]] idazlea ( Albacete 1951) # [[Almudena Carracedo]] dokumentalgilea (Madril 1972) # [[Amaia Peña]] futbolaria (Getxo 1998) # [[Amparo Sard]] artista (Mallorca 1973) # [[Amy Bull]] maistra eta sufragista (Erresuma Batua, 1877-1953) # [[Ana Arzoumanian]] abokatu, idazle eta poeta (Argentina, 1962) # [[Ana Barbara]] abeslaria (Mexiko 1971) # [[Ana Flecha Marco]] itzultzaile, idazlea (Leon, 1986) # [[Ana Romani]] poeta, kazetari kulturala (Coruña 1962) # [[Andrea Dworkin]] idazlea, feminista erradikala (AEB 1946-2005) # [[Angelina Pollak]] antropologoa (Austria/Venezuela 1932-2016) # [[Anna Alma-Tadema]] artista, sufragista (Londres 1867-1943) # [[Anna Fiske|Anna Fisc]] ilustratzailea, idazlea (Norvegia, 1964) # [[Anna Starobinets]] idazlea (Errusia 1978) # [[Anne Isabella Noel Byron]] matematikaria, aktibista (EB 1792-1860) # [[Antonia Jiménez|Antonia Jimenez]] gitarra jolea (Puerto de Santa Maria, 1972) # [[Arancha de Benito]] tb aurkezlea (Madril 1969) # [[Arancha del Sol]] modeloa, aktorea, tb aurkezlea (Asturias 1972) # [[Asja Lācis]] antzerkilaria (Estonia, 1891-179) # [[Assumpcio Estivill]] liburuzaina, irakaslea (Tarragona 1949) # [[Assumpta Montella]] historialaria, idazlea (Bartzelona 1958) # [[Aurélie Neyret]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1983) # [[Aurora Alonso de Rocha]] idazlea, irakaslea eta ikertzailea (Buenos Aires, 1937-2021) # [[Barbara Ayrton-Gould]] sufragista (EB 1886-1950) # [[Beatriz Ariño]] kazetaria (Huesca 1963) # [[Begoña Alfaro García]] politikaria (Bartzelona/Nafarroa 1982) # [[Begoña Caamaño]] idazlea (Galizia 1964-2014) # [[Bel%C3%A9n Garijo]] Almansako medikua (Albacete 1960) # [[Belen Feliu]] idazlea (Galizia 1961-1997) # [[Belen Toimil]] atleta (Coruña 1994) # [[Bessie Blount Griffin]] fisioterapeuta, asmatzailea (AEB, 1914-2019) # [[Blanca de la Torre]] arte-komisarioa (Leon 1977) # [[Blanca Manchon]] estropadalaria (Sevilla 1987) # [[Carmen Ramos Vellon]] atleta (Valentzia 1998) # [[Carmen Ruiz]] aktorea (Madril 1974) # [[Carolina de Cepeda]] sopranoa (Coruña 1847-Madril 1910) # [[Carolina Robles]] atleta (Sevilla 1991) # [[Caroline Polachek]] kantaria (AEB 1985) # [[Cassandra Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1987) # [[Catherine Cesarsky]] astronomoa (Frantzia-Venezuela, 1943) # [[Cecile McLorin Salvant]] jazz abeslaria (AEB 1989) # [[Charlotte Marsh]] sufragista (Britainia, # [[Chloé Cruchaudet]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1976) # [[Chuny Anzorreguy]] idazlea (Buenos Aires, XX.mendea) # [[Claudia Mori]] aktore, abeslari (Italia 1944) # [[Concepcion Cascajosa]] ikertzailea, irakaslea (Bartzelona 1979) # [[Concepcion Garcia Lorca]] errepublikar erbesteratua (Granada 1903-1962) # [[Concha Hernandez ]] kultur kudeatzailea (Avila 1958) # [[Danna Paola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1995) # [[Deborah Charlesworth]] biologoa (Erresuma Batua, 1943) # [[Dolores Sanchez Palomino]] filologoa (Kantabria 1961) # [[Doreen Allen]] sufragista (EB 1879-1663) # [[Dorothy Height]] aktibista (AEB 1912-2010) # [[Eagle Woman]] lakota indigena liderra (AEB 1820-1888) # [[Elena Caffarena]] legelaria (Txile 1903-2003) # [[Elena Guerra]] erlijiosoa, beatoa (Italia 1835-1914) # [[Eli Bartra]] filosofia (Mexiko, 1947) # [[Elisabeth Plainacher]] sorgintzat hartua (Austria, 1513-1583) # [[Elizabeth Inglis]] aktorea (BH 1913- AEB 2007) # [[Elizabeth Jagger]] modeloa, aktorea (AEB/EB 1984) # [[Ellen Hutchins]] botanikaria (Irlanda, 1785-1815) # [[Elnako amaetxea]] Elisabeth Eidenbenz erizain suitzarrak Frantzian sortutako erakundea (1939-1944) # [[Emilia Currás]] kimikaria, dokumentalista (Madril 1927-2020) # [[Ende (argitzailea)]] (X.mendea, Leon) # [[Ester Bonet]] hizkuntzalaria (Bartzelona 1950) # [[Esther Acebo]] aktorea (Madril 1983) # [[Esther Corral Diaz]] filologoa (Lugo 1961) # [[Esther Jaen]] kazetaria (Bartzelona 1968) # [[Esther Pak]] medikua (Hego Korea, 1877-1910) # [[Esther Palomera]] kazetaria (Madril 1968) # [[Esther Peña Camarero]] soziologoa, politikaria (Burgos 1980) # [[Esther Vaquero]] kazetaria (Salamanca 1982) # [[Estibaliz Espinosa]] idazlea (Coruña 1974) # [[Estrella Abecassis de Laredo]] fisikaria (Venezuela, 1940) # [[Eugenia Osterberger]] musikagilea, piano-jolea (Coruña 1852-Niza 1932 19) # [[Fabrizia Pons]] auto-pilotua, kopilotua (Italia 1955) # [[Fatima Anllo Vento]] kultura ikertzailea (Madril 1958) # [[Fatima Meer]] idazlea eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1928-2010) # [[Faye Webster]] abeslaria (AEB 1997) # [[Florence Haig]] sufragista (Erresuma Batua, 1856-1952) # [[Florence Mkhize]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1932-1999) # [[Frances Parker]] sufragista (Erresuma Batua, 1875-1924) # [[Francine Galvez]] kazetaria (Kamerun 1966) # [[Frieda Hughes]] poeta eta margolaria (Londres, 1960) # [[Ghislaine Maxwell]] sexu-trafikatzailea (Frantzia 1961) # [[Greta Lee]] aktorea (AEB 1983) # [[Habiba Gribi]] kirolaria (Tunisia, 1984) # [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] Al-Andaluseko poeta (Granada 1135-1191) # [[Harmonia Rosales]] artista afrokubarra (Chicago, 1984) # [[Helen Joseph]] aktorea, edertasunaren erregina (Plymouth, 1942) # [[Helen Tolson]] sufragista (Britania, 1888-1955) # [[Helene Legrais]] historialaria, idazlea (Frantzia 1961) # [[Henar Alvarez]] kazetaria, umorista (Madril 1984) # [[Hengameh Ghaziani]] aktorea (Iran, 1970) # [[Hilda Cid]] zientzialaria (Txile, 1933) # [[Imma Prieto]] arte-komisarioa (Bartzelona 1975) # [[Imogen Holst]] konpositorea (EB 1907-1984) # [[Inger Christensen]] poeta (Danimarca 1935-2009) # [[Isabel Mijares]] enologoa (Badajoz 1942-Madril 2024) # [[Isabel Rodríguez (Mexikoko konkista)]] erizain militarra (Espainia, 1480-?) # [[Jaël Bestué]] atleta (Bartzelona 2000) # [[Jagmati Sangwan]] kirolaria, aktibista, politikaria (India 1960) # [[Jane Joseph]] musikagilea (Londres 1894-1929) # [[Jerry Hall]] modeloa, aktorea (AEB 1956) # [[Jessica Cediel]] kazetaria, modeloa (Kolonbia 1982) # [[Josephine St. Pierre Ruffin]] Sufragista (1842-1924) # [[Jul' Maroh]] komikigile frantsesa (Lens, 1985) # [[Julia Navalnaia]] ekonomialaria, politikaria (Errusia 1976) # [[Kathleen Ferrier]] kontraltoa (EB 1912-1953) # [[Kathleen March]] itzultzailea (AEB 1949) # [[Kawtar Boulaid]] atleta (Maroko 1989) # [[Kim Gordon]] rock musikaria, idazlea (AEB 1953) # [[Kitty O'Neil]] zinemako espezialista (AEB 1946-2018) # [[La Tortajada]] dantzari eta abeslaria (Granada, 1877-1957) # [[Lætitia Sadier]] abeslaria (Frantzia, 1968) # [[Laura Ainsworth]] sufragista (EB 1885-1958) # [[Laura Baena]] influencerra, ekintzailea (Malaga 1981) # [[Laura Garcia Lorca]] museo zuzendaria (AEB 1953) # [[Laura Vilagra]] politikaria (Bartzelona 1976) # [[Leelah Alcorn]] gazte trans suizidatua (AEB 1997-2014) # [[Leila Arab]] musikaria (Irain jatorriko britainiarra, 1971) # [[Lillian Ngoyi]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1911-1980) # [[Lina Sandell]] poeta, gospel ereserkigilea (Suedia 1832-1903) # [[Lisa Mandel]] komikigile frantsesa (Marseilla, 1977) # [[Loles Vives]] atleta (Bartzelona 1957) # [[Lorena Peña]] politikaria, gerrillari ohia (Salvador 1955) # [[Louisa Atkinson]] botanikari, ilustratzaile, idazle (Australia, 1834-1872) # [[Louise Pearce]] patologoa (AEB, 1885-1959) # [[Lourdes Muñoz]] ingeniaria, politikaria (Bartzelona 1969) # [[Lucia Koch]] argazkilaria, artista garaikidea (Brasil, 1966) # [[Luisa Villalta Gomez]] idazlea (Coruña 1957) # [[Mabel Balfour]] sindikalista eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, XX. mendea) # [[Manuela Igartua Olaechea]] farmazian doktorea (Irura, 1970) # [[Mar%C3%ADa Luisa L%C3%B3pez Fern%C3%A1ndez]] botanikaria (Madrid 1940) # [[Marcela Iacub]] abokatua, idazlea eta ikertzaile feminista (Buenos Aires, 1964) # [[Margaret Aldersley]] sufragista, feminista (1851-1940) # [[Margarita Borja]] poeta, dramagilea (Alacant 1942) # [[Margarita Ledo Andion]] idazlea, zinemagilea (Lugo 1951) # [[Mari Pau Dominguez]] kazetaria, idazlea ( Bartzelona 1963) # [[Maria Amelia Braganzakoa]] Brasilgo printzesa (Paris 1831-Madeira 1853) # [[Maria Antonia Massanet Mayol]] poeta (Mallorca 1980) # [[Maria Antonia Sanchez Escalona]] artista (Madril 1941) # [[María Belén Morales]] eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1928-2016) # [[Maria Castellano Arroyo]] medikua (Jaen 1948) # [[María de la Candelaria]] Tzeltalko Matxinadaren buruzagia (Mexiko, 1698-1716) # [[Maria de Nati]] aktorea (Madril 1997) # [[Maria Denis]] aktorea (Argentina 1916- Italia 2004) # [[Maria Elvira Pombo Holguin]] diplomazialaria (Kolonbia 1960) # [[Maria Eugenia Rito]] vedettea (Argentina 1975) # [[María Fernanda Campa Uranga]] geologoa, aktibista (Mexiko, 1940-2019) # [[María Gainza]] idazlea (Buenos Aires, 1975) # [[Maria Jose Saez Carrasco]] kazetaria (Madril 1965) # [[Maria Lionza]] jainkosa (Venezuela 1802) # [[Maria Lopez Sandez]] filologoa, idazlea (Lugo 1973) # [[Maria Luisa Prada Sarasua]] idazlea (Asturias XX. mendea) # [[Maria Marchant]] hezitzailea, politikaria (Txile 1904-1990) # [[Maria Nikolaevna O’Rourke]] presoa, hilketa eragilea (Errusia 1877-Argentina 1949) # [[Maria Nikolaievna Romanova (1899-1918)]] Dukesa Handia (Errusiar Inperioa) # [[Maria Rosa Fugazot]] aktorea (Argentina 1942) # [[Maria Rosa Yorio]] rock kantautorea (Argentina 1954) # [[Maria Thereza Alves]] artista (Brasil, 1961) # [[Maria Vicente]] atleta (Bartzelona 2001) # [[Mariam Hernandez]] aktorea (Fuerteventura 1981) # [[Mariam Shahriar]] film zuzendaria (Iran XX. mendea) # [[Marta Aledo]] aktorea (Madril 1978) # [[Marta Galimany]] atleta (Tarragona 1985) # [[Mary Ann Aldham]] sufragista (Erresuma Batua, 1858-1940) # [[Mary Carson Breckinridge]] erizaina, emagina (AEB, 1881-1965) # [[Mary Gawthorpe]] sufragista (Erresuma Batua, 1881-1973) # [[Mary Sophia Allen]] sufragista, policia (Britainia, 1878-1964) # [[Maya Erskine]] aktorea (AEB 1987) # [[Maya Mihindou]] Gabongo ilustratzaile, argazkilari eta kazetaria (Libreville, 1984) # [[Michela Belmonte]] aktorea (Italia 1925- Alacant 1978) # [[Michele Mouton]] rally pilotua (Frantzia 1951) # [[Milena Busquets]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona, 1972) # [[Miri Perez-Cabrero]] aktorea, sukaldaria ( Bartzelna 1993) # [[Mischa Bredewold ]] txirrindularia (Herbehereak 2000) # [[Mónica Mayer]] artista eta arte krikikaria (Mexiko, 1954) # [[Montserrat del Amo]] idazlea (Madril 1927-2015) # [[Nancy Astor]] lehen emakumea parlamentu britainiarrean (1879-1964) # [[Natalia Rodriguez (aktorea)]] (Madril 1992) # [[Natascha Kampusch]] ume bahitua (Austria 1998) # [[Nazhūn bint al-Qalā'iyya]] poeta (Al-andalus XII. mendea) # [[Nelly Kaplan]] idazlea (Buenos Aires, 1931-Suitza, 2020) # [[Neus Aguado]] poeta, kazetaria, literatura kritikaria (Argentina, 1955) # [[Nicolasa Montt de Marambio]] poeta (Txile 1857-1924) # [[Nuria Amat]] idazlea ( Bartzelona 1950) # [[Nuria Montserrat Pulido]] bioingeniaria (Bartzelona 1978) # [[Oda Krohg]] margolaria (Norvegia 1860-1935) # [[Paola Cortellesi]] aktorea (Italia 1973) # [[Paola Rojas]] kazetaria (Mexiko 1976) # [[Paz Márquez Benítez]] idazlea (Filipinak, # [[Petra Delicado]] literatura pertsonaia, inspektorea # [[Phyllis Smith]] aktorea (AEB 1952) # [[Pilar Carbonero Zalduegi]] ikertzailea (Marokoko protektoratua, 1942) # [[Pilar de Francisco]] kazetaria, umorista (Madril XX. mendea) # [[Qiu Zhu]] margolaria (Ming dinastiako txinatarra) # [[Rachel Reeves]] politikaria (EB 1979) # [[Rahima Moosa|Rahina Moosa]] apartheidaren aurkako politikaria (Hegoafrika, 1922-1993) # [[Raisa Smetanina]] iraupen-eskiatzailea (Errusia 1952) # [[Rekha]] aktorea (India 1954) # [[Rocio Madrid]] aktore, tb aurkezlea (Malaga 1978) # [[Rocio San Miguel]] abokatua, aktibista desagertua (Venezuela 1966) # [[Rocio Santa Cruz]] kultur kudeatzailea (Coruña 1967) # [[Rocio Vieitez Ferro]] itzultzailea (Pontevedra 1975) # [[Rosalind Eleazar]] aktorea (EB 1982) # [[Rosalind Fox Solomon]] argazkilaria (AEB 1930) # [[Rosalinda Celentano]] aktorea (Italia 1968) # [[Rosario Valcárcel]] poeta, eleberrigilea (Kananaria Handiko las Palmas, 1949) # [[Rose Frisch]] zientzialari aitzindaria ( AEB 1918-201519) # [[Rozenn Milin]] kazetaria (Frantzia, 1960) # [[Sabina Puertolas]] sopranoa (Zaragoza 1973) # [[Sahraa Karimi]] dokumentalgilea (Iran/Afganistan 1983) # [[Sandra Golpe]] kazetaria (Cádiz 1974) # [[Saridjah Niung]] musikaria, artista (Indonesia 1908-1993) # [[Selina Cooper]] sufragista (Britainia # [[Shobhaa De]] idazlea (India 1948) # [[Shygirl]] DJ (EB 1992) # [[Silvia Orriols]] politikaria (Girona 1984) # [[Simona Izzo]] film zuzendaria (Italia 1953) # [[Sira Rego]] politikaria (Vañentzia 1973) # [[Sophia Williams-De Bruyn|Sophia Williams de Bruyn]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1938) # [[Susana Gomez Castaño]] musikaria, ekintzailea (Kolonbia 1984) # [[Sushmita Sen]] aktorea, Miss Unibertso (India 1975) # [[Susie Porter]] aktorea (Australia 1971) # [[Suzanne Lacy]] artista (AEB, 1945) # [[Teresa Rivero]] 1. Emakume-presidente futbolean (Cádiz 1935) # [[Teresa Shaw]] Idazle, itzultzaile (Uruguai-Bartzelona, 1951) # [[Theresa Garnett]] ekintzaile sufragista (Erresuna Batua, 1888-1966) # [[Valentine Penrose]] idazle eta margolaria (Frantzia, 1898-1978) # [[Vicenta Fernandez-Montesinos]] idazlea (Granada 1930-Madril 2023) # [[Vicky Luengo]] aktorea (Mallorca 1990) # [[Victoria Lomasko]] marrazkilaria (Errusia, 1978) # [[Vidya Balan]] aktorea, abeslaria (India 1979) # [[Violet Aitken]] sufragista (Erresuma Batua, 1886-1987) # [[Virginia Giuffre]] sexu-biktima (AEB/Australia 1983) # [[Virginie Ancelot]] idazlea eta pintorea (Dijon, 1792-Paris, 1875) # [[Wilma Labate]] film zuzendaria, gidoilaria (Italia 1949) # [[Zheng Qinwen]] tenislaria (Txina 2002) }} ==='''Berriak 2024''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Casilda Ampuero]] '''SORTUA''' Fronte eta Ospitaleen zuzendaria (San Vicente de la Barquera, 1906-1978) # [[Conchita Bustinduy]] '''SORTUA''' erraketista (Berriatua, 1927) # [[Mercedes Herrán]] '''SORTUA''' haur saltzailea (?-Bilbo, 2002) # [[Aurora Gómez Urrutia]] '''SORTUA''' ekintzaile errepublikarra (Obanos, 1914-Iruñea, 1975) # [[Adela Tarifa Fernández]] historialaria, ikertzailea (Granada 1949) # [[Africa Fanlo]] ilustratzailea (Bartzelona, 1972) # [[Agnes Arber]] botanikaria (Erresuma Batua, 1879-1960) # [[Ai Yazawa]] mangaka japoniarra (Osaka, 1967) # [[Alice Henry]] sufrafista (Australia, 1857-1943) # [[Alicia Dickenstein]] matematikaria (Argentina, 1955) # [[Aliya Moldagulova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1925-1944) # [[Amanda Marsalis]] argazkilaria, film zuzendaria (AEB, XX. mendea) # [[Ana Bustelo]] editorea eta itzultzailea (Paris, 1964) # [[Ana de la Cueva]] ekonomialaria (Madril 1966) # [[Ana María Bejarano Escanilla]] itzultzailea (Salamanca, 1959) # [[Ana María Campos]] heroia ( Venezuela 1796-1828) # [[Ana Miralles|Ana Mirelles]] komikigilea eta ilustratzailea (Madril, 1959) # [[Ana Requena]] kazetaria, blogaria (Madril 1984) # [[Anabel Flores Salazar]] kazetaria (Mexiko 1984-2016) # [[Andrea Motis]] musikagilea, tronpeta jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1995) # [[Angeles Mastretta]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1949) # [[Ann Chapman]] limnologoa (Zeelanda Berria, 1937-2009) # [[Anna Cardús Flaqué]] saskibaloi arbitroa (Bartzelona 1970) # [[Anna Casanovas|Anna Casanova]] idazlea (Bartzelona, 1975) # [[Anna Petronella van Heerden]] ginekologoa, sufragista (Hegoafrika 1887- 1975) # [[Anne Teuf]] ilustratzaile eta komikigile frantsesa (Aspach-le-Haut, 1964) # [[Annie MacDonald Langstaff]] legelaria, (Kanada, # [[Antoinette Blackwell]] idazlea eta gizarte ekintzailea (AEB, 1825-1921) # [[Arantxa Aguirre Carballeira]] dokumentalgilea, gidoilaria (Madril 1958) # [[Arca (abeslaria)]] (Venezuela/Bartzelona 1989) # [[Arcelia Ramirez]] aktorea (Mexiko 1967) # [[Arja Kajermo|Arja Kajerno]] komikigilea (1949) # [[Arlene Harris]] aktorea (Kanada 1896-AEB 1976) # [[Arlene Harris]] enpresaburua, asmatzailea (AEB 1948) # [[Åsa Grennvall|Assa Grennavall]] komikilaria (Suedia, 1973) # [[Barbara Morgenstern]] elektronika-abeslaria, ekoizlea (Alemania 1946) # [[Barbara Saavedra]] biologoa (Txile 1967) # [[Begoña Lolo]] musikologoa (Madril 1958) # [[Begoña San Jose ]] sindikalista (Segovia 1949) # [[Begoña Torres]] kultur kudeatzailea (Madril XX. mendea) # [[Belen Atienza Azcona]] film ekoizlea (Madril 1970) # [[Bella Guerin]] sufragista eta ekintzaile (Australia, 1858-1923) # [[Bibi Bourelly]] egile abeslaria (Berlin/AEB 1994) # [[Blanche Feillet-Hennebutte]] margolaria eta litografoa (1815-1886) # [[Bodil Schmidt-Nielsen]] fisiologoa (Danimarka-AEB, 1918-2015) # [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] politikaria (Islandia, 1856-1940) # [[Carlota Guerrero]] argazkilaria, zinemagilea (Bartzelona 1989) # [[Carmen Armendariz]] ekoizlea (Mexiko 1946) # [[Carolina_Caycedo]] diziplina anitzeko artista (London, 1978) # [[Catherine Helen Spence]] idazlea, kazetaria, sufragista (Australia, 1829-1910) # [[Chus Tudelilla]] arte-kudeatzailea (Logroño 1961) # [[Claire Tomalin]] kazetaria, biografoa (Londres 1933) # [[Clara Giveen]] sufragista (Irlanda, 1887-1967) # [[Clara Segura]] aktorea (Bartzelona 1974) # [[Claudia Malagelada]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 2007) # [[Cristina Gutiérrez (pilotua)]] (Burgos 1991) # [[Cristina Huete (ekoizlea)]] (Brasil/Espainia XX. mendea) # [[Diana Athill]] editore, idazle, nobelagile (Londres, 1917-2019) # [[Doaa el-Adl]] karikaturegilea (Egipto, 1979) # [[Dolores Hayden]] arkitektoa, historialaria, poeta (AEB, 1945) # [[Dorothe Engelbretsdotter]] poeta (Norvegia, 1634-1716) # [[Draga Ljo%C4%8Di%C4%87]] medikua, feminista (Serbia, 1855-1926) # [[Edwidge Danticat]] idazlea (Haiti/AEB 1969) # [[Eileen Mary Casey]] sufragista (Australia 1881- 1972) # [[Elin Wallin|Elin Walin]] artista (Suedia, 1884-1969) # [[Eliza Ritchie|Eliza Ritche]] sufragista eta filosofoa (Kanada, 1856-1933) # [[Elizabeth Avery Meriwether]] idazle, sufragista (AEB, 1824-1916-) # [[Ellen Allien]] DJ (Alemania 1968) # [[Ellen Ternan]] aktorea (EB 191839-1914) # [[Elvira Sastre]] poeta, itzultzailea (Segovia 1992) # [[Emma Miller]] sufragista (EB 1839-Australia 1927) # [[Esperanza Mendoza Holgado]] saskibaloi arbitroa (Caceres 1983) # [[Ethel Sargant]] botanikaria (Erresuma Batua, 1863-1918) # [[Eva Valiño]] soinu teknikaria (Bartzelona 1969) # [[Fanny Brice]] aktorea ( AEB 1891-1951) # [[Fatimah Tuggar ]] artista (Nigeria 1967) # [[Flora de Pablo]] medikua, ikertzailea (Salamanca, 1952) # [[Florence Lawrence]] aktorea, asmatzailea (Kanada-AEB, 1886-1938) # [[Fran%C3%A7oise Brauner]] medikua (Austria-Frantzia, 1911-2000) # [[Františka Plamínková]] kazetaria, feminista, politikaria (Txekia, 1875-1942) # [[Gabriela Gonz%C3%A1lez]] fisikaria (Argentina, 1965) # [[Gabriele Schor]] publizista, bildumagilea (Austria 1961) # [[Garcia Botikaria]] zientzia dibulgatzailea (Cuenca 1995) # [[Geneviève Thiroux d'Arconville]] idazlea, zientzialaria (Frantzia 1720-1805) # [[Gertrude Blanch]] matematikaria (Polonia-AEB, 1897-1996) # [[Gertrude Caton Thompson]] arkeologoa (Britainia Handia, 1888-1985) # [[Giorgia Marras]] Komikigile eta ilustratzaile franko-italiarra (Genova, 1988) # [[Giulia Tamayo Leon]] abokatua, aktibista (Peru 1958- Uruguai 2014) # [[Griselda Pascual i Xufré]] matematikaria (Bartzelona, 1926-2001) # [[Hedwig Dohm]] idazlea (Alemania 1831-1919) # [[Helen Frankenthaler]] margolaria (AEB, 1928-2011) # [[Helene Funke]] margolaria (Alemania,1869-1957) # [[Henrietta Dugdale]] sufragista (Londres 1827- Australia 1918) # [[Hiromu Arakawa]] mangaka japoniarra (Tokachi, 1973) # [[Irene Manton]] botanikaria (Erresuma Batua, 1904-1988) # [[Irene Stegun]] matematikaria (AEB, 1919-2008) # [[Irma Thomas]] soul abeslaria (AEB 19)41 # [[Irma Wyman]] ingeniari informatikoa (AEB, 1928-2015) # [[Isabel Muñoz (argazkilaria)]] (Bartzelona/Madril 1951) # [[Isabel Tajahuerce Ángel]] irakaslea, ikertzailea (Soria 1960) # [[Jantina Tammes]] botanikaria (Herbehereak, 1871-1947) # [[Jeanne Demessieux]] piano-jotzaile, organo-jotzailea (Frantzia, 1921-1968) # [[Jenny Saville]] margolaria (Britainia, 1970) # [[Jessica Bennett]] kazetaria, blogaria (AEB 1981) # [[Jorja Smith]] kantautorea (EB 1997) # [[Josiane Balasko]] aktorea, zuzendaria, gidoigilea (1950) # [[Judi Chamberlin]] aktibista (AEB 1944-2010) # [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]] artista (Ohio, 1943-2005) # [[Kali Uchis]] kantautorea (AEB 1994) # [[Karo Moret Miranda]] historialaria, ikertzailea (Kuba,...) # [[Kate Lilley]] poeta (Australia, 1960) # [[Kate Perugini]] margolaria (EB 1839-1929) # [[Kehlani]] egile abeslaria (AEB 1995) # [[Kenia Os]] abeslaria, youtuberra (Mexiko 1999) # [[Lais Korintokoa]] hetera (Grezia K.a V. mendea- K.a. IV. mendea) # [[Lala Huete]] figuringilea (Brasil/Espainia 1957) # [[Laura Lechuga]] kimikaria, ikerlaria (Sevilla 1962) # [[Lilli Hornig]] kimikaria (Txekoslovakia-AEB, 1921-2017) # [[Liv Strömquist]] komikigilea (Suedia, 1978) # [[Louisa Lawson]] idazlea, poeta, sufragista (Australia, 1848-1920) # [[Louise Brealey]] aktorea (EB 1979) # [[Ludwika Paleta]] aktorea (Polonia/Mexiko 1978) # [[Lulu Roman]] komediantea, abeslaria (AEB 1946) # [[Lynn Fontanne]] aktorea (EB 1887- AEB 1983) # [[Mabel Sharman Crawford]] abenturazale eta idazlea (Irlanda, 1820-1912) # [[Madhuri Dixit]] zinema aktorea (India, 1967) # [[Maevia Noemí Correa]] botanikaria (Argentina, 1914-2005) # [[Manuela Sambo]] artista (Angola/Alemania 1964) # [[Margarida Castells]] itzultzailea (Bartzelona, 1962) # [[Margie Sudre]] Frantziako politikaria (Vinh, 1943) # [[Marguerite Jeanne Carpentier]] eskultorea (Paris 1886-1965) # [[Maria Angeles Querol]] historialaria (Badajoz 1948) # [[María Calcaño]] poeta (Venezuela 1906-1956) # [[María Eduarda Barjona de Freitas]] kazetaria, kritikaria (Portugal 1882-1952) # [[Maria Fyodorovna Zibold]] medikua (Serbia, 1849-1939) # [[Maria Jose Toro Nozal]] zientzialaria (Zamora 1957) # [[Maria Pia Timon]] etnologoa (Cáceres 1954) # [[Maria Polivanova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1922-1942) # [[María Rosa Urraca Pastor]] karlista eta falangista (Madril, 1900-Bartzelona, 1984) # [[Maria Sainz Martin]] medikua (Badajoz 1953) # [[Maria Schwarz]] arkitektoa (Alemania 1956) # [[Maria Silva]] aktorea (Palentzia 1941-Madril 2023) # [[Maria Tena]] idazlea, kultur kudeatzailea (Madril 1953) # [[Maria Teresa Salazar Bermudez]] kimikari aitzindaria (Badajoz 1909-Madril 1982) # [[Maria Vazquez]] aktorea (Galizia 1979) # [[María Vinyals|Marina Vinyals]] idazlea eta artikulugilea (Galizia, 1875-1942) # [[Maria von Linden]] bakteriologo, zoologo (Alemania, 1869-1936) # [[Maribel Domenech]] artista (Valentzia 1951) # [[Marilou Berry]] aktorea (Frantzia, 1973) # [[Marina Picasso]] idazlea (Frantzia, 1950) # [[Marina Raskova]] pilotua (Sobiet Batasuna, 1912-1943) # [[Marjorie Courtenay-Latimer]] naturalista (Hegoafrika, 1907-2004) # [[Marjorie Hasler]] sufragista (Irlanda, 1887-1913) # [[Marlene Engelhorn]] aktibista, filantropoa (Austria 1992) # [[Marta Carazo]] kazetaria ( Madril 1973) # [[Martha Carrillo]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1966) # [[Mary Ann Hilliard]] erizaina eta sufragista (Irlanda, 1860-1912) # [[Mary Galway]] sufragista eta sindikalista (Irlanda, 1864-1928) # [[Mary J. Blige]] abeslaria (AEB 1984) # [[Mary Lee]] sufragista (Australia, 1821-1909) # [[Mary Martin]] aktorea (AEB 1913-1990) # [[Mary Richardson]] sufragista (Kanada, 1889-1961) # [[Mary-Dell Chilton]] biologoa (AEB, 1939) # [[Mati Diop]] aktore eta zuzendaria (Paris, 1982) # [[Maya Zankoul]] artista bisuala, blogaria (Libano, 1986) # [[Maybanke Anderson]] sufragista (Australia, 1845-1927) # [[Merce Paloma]] jantzi diseinatzailea (Bartzelona 1964) # [[Mercedes Valdivieso]] idazlea (Txile 1924-1993) # [[Mihri Müşfik Hanım]] margolaria (Turkia, 1886-1954) # [[Miluca Sanz]] musikaria, artista (Segovia 1956) # [[Minna Sundberg]] ilustratzailea (Suedia, 1990) # [[Miss Kittin]] DJ (Frantzia 1973) # [[Mónica Oriol Icaza]] enpresaria (Madril, 1961)) # [[Muriel Douru]] komikigile, idazle eta ekintzaile frantsesa (1976) # [[Muriel Matters]] kazetaria, sufragista (Australia, 1817-1969) # [[Nadia Khiari]] komikigilea eta irakaslea (Tunisia, 1973) # [[Natalia Carbajosa]] idazlea eta itzultzailea (Puerto de Santa Maria, 1971) # [[Natalia Kovxova|Natalia Kovxva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1920-1942) # [[Natalka Bilotserkivets]] poeta eta iraultzailea (Ukraina, 1954) # [[Nh. Dini]] idazle feminista (Indonesia 1936-2018) # [[Nieves López Martínez]] paleontologoa (Burgos, 1949-2010) # [[Ninnan Santesson]] eskultoregilea (Suedia, 1891-1969) # [[Noemí Zaritzky]] ingeniari kimikoa (Argentina, 1951) # [[Norio Sakurai]] mangaka(Japonia) # [[Núria Tamarit Castro]] irudigilea (Castelló 1993) # [[Odile Schweisguth]] medikua (Frantzia 1913-2002) # [[Olivia Mandle]] ingurumen aktibista (Bartzelona 2007) # [[Pati Chapoy]] kazetaria (Mexiko 1949) # [[Peggy McCay]] aktorea (AEB 1927-2018) # [[Pilar Landeira Guerrero]] saskibaloi arbitroa (Madril 1959) # [[Polina Osipenko]] hegazkinlari heroia (Sobietar Batasuna, 1907-1939) # [[Power Paola]] komikigilea (Ekuador, 1977) # [[Ptazeta]] rap kantugilea (Kanariak 1996) # [[Regina Silveira]] artista eta unibertsitateko irakaslea (Brasil, 1939) # [[Remedios Sanchez]] idazlea, ikertzailea (Bartzelona 1975) # [[Rita Payes]] musikagilea, tronboi jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1999) # [[Roser Berdagué]] itzultzailea (Katalunia, 1929) # [[Rosina Gomez Baeza]] kultur kudeatzailea (Asturias 1941) # [[Safia Farhat]] artista (Tunisia, 1924-2004) # [[Sara Becker (aktorea)]] (Txile 2002) # [[Sara Fratini]] ilustratzailea (Venezuela, 1985) # [[Semiramis Gonzalez]] historialaria (Asturias 1988) # [[Serena Lake]] predikatzailea, sufragista (Australia, 1842-1920) # [[Sheila Tobias]] administratzaile, idazle (AEB, 1935-2021) # [[Sita Abellan]] DJ, modeloa (Murtzia 1993) # [[Sofia Coll]] kantari, dantzari, aktorea (Bartzelona 1999) # [[Sophie Bryant]] matematikaria (Erresuma Batua, 1850-1922) # [[Sybille Bedford]] idazlea, kazetaria (Alemania 1911-EB 2006) # [[Sylvia Earle]] ozeanografoa (AEB 1935) # [[Tatiana Proskouriakoff]] arkeologo, etnologo (Errusia-AEB, 1909-1985) # [[Teyana Taylor]] abeslaria, dantzaria, aktorea (AEB 1990) # [[Tomasa Tito Condemayta]] independentziaren aitzindaria, heroia (Peru 1740-1781) # [[Tracey Rose]] artista (Hegoafrika 1974) # [[Valentina Borok]] matematikaria (Ukraina, 1931-2004) # [[Valentina Grizodubova]] hegazkinlari heroiak (Sobietar Batasuna, 1909-1993) # [[Vanessa Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1974) # [[Vanessa Nakate]] klima-aktibista (Uganda, 1996) # [[Vinciane Despret]] filosofoa (Belgika 1959) # [[Wangechi Mutu]] artista (Kenya/AEB 1972) # [[Whitney Wolfe Herd]] enpresaburua, ekintzailea (AEB 1989) # [[Xulia Vicente]] irudigilea (Coruña 1993) # [[Yasmina Alcaraz Moreno]] saskibaloi arbitroa (Girona 1989) # [[Yelizaveta Chaikina]] partisanoa (Sobiet Batasuna, 1918-1941) # [[Yevdokia Bershanskaia]] hegazkinlaria (Sobietar Batasuna, 1913-1982) # [[Yvonne Sylvain]] medikua (Haiti, 1907-1989) # [[Zdenka Braunerová]] margolaria (Txekia, 1858-1934) # [[Zeina Abirached]] komikigilea, ilustratzailea (Beirut, 1981) # [[Ziba Ganiyeva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1923-2010) # [[Alice Abadam]] sufragista (GAles, 1856-1940) # [[Lila Avilés|Lila Aviles]] zinema zuzendaria (Mexiko, 1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aintzane Uria]] ef--'''SORTUA''' abeslaria, soinularia (Durango, 1979) # [[Fatmana Binta]] ----'''SORTUA''' sukaldaria (Sierra Leona, 1984) # [[Izaro Oliveira]] ef--'''SORTUA''' txirrindularia (Ermua 2005) # [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] --ef'''SORTUA''' farmazialaria (1926-2024) # [[Gloria Zuazola]] --ef'''SORTUA''' (Uruguai, 1966-2024) # [[Itsaso Gangoitia]] ----'''SORTUA''' lasterkaria, euskara teknikaria (Abadiño 1988) # [[Paquita Bretos Andueza]] ----'''SORTUA''' mendizalea, ateoa, komunista (Pasaia, 1927) # [[Larraitz Amezaga del Fango]] ----'''SORTUA''' endometrosiaren buruzko liburuaren egilea (Donostia, 1990 # [[Erkuden Txokarro]] ----'''SORTUA''' (Iruñea, 1974) # [[Ru´a Zimawi|Ru´a Rimawi]] ----'''SORTUA''' (Zisjordania, 1998) # [[Nora Botero]] ----'''SORTUA''' irakaslea, ikertzailea (Kolonbia , ?) # [[Auxi Díaz]] ef--'''SORTUA''' magistratua (Kanaria Handia 1967) # [[María Isabel Gutiérrez Velasco]] --ef'''SORTUA''' prostituta (Santander, ? - Basauriko espetxea, 1977)) # [[Begoña Vesga]] ef--'''SORTUA''' ekintzaile, feminista, politikaria (Burgos, Ermua, 1951) # [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] ef--'''SORTUA''' historialaria (Eibar, 1951) # [[Maialen Etxart Salaberri]] ----'''SORTUA''' irakaslea (Isturitze, 1978) # [[Sara Oceja Salazar]] ef--'''SORTUA''' arkitektua eta politikaria (Durango, 1970) # [[Paula Bronstein]] fotokazetaria (AEB, XX. mendea) # [[Edith Hirsch Luchins]] efef matematikaria (Polonia-AEB, 1921-2002) # [[Annie Montague Alexander]] paleontologo, filantropoa (AEB, 1867-1950) # [[Carol Guzy]] ef-- argazkilaria (AEB, Pensilvania, 1956) # [[Ladislava Bakanic]] gimnasta (New York, 1924) # [[Julia Kavanagh|Julia Kavabagh]] idazlea (Irlanda, 1824-1877) # [[Nelly Bodenheim|Nelly Bodenneim]] ilustratzailea (Herbehereak, 1874-1951) # [[Hamideh Kheirabadi]] aktorea (Irlanda, 1924-2010) # [[Dorothy Cayley]] mikologoa (Sri Lanka, 1874-1955) # [[Maria Mauban]] aktorea (Marsella, 1924-2014) # [[Kate Lester]] aktorea (Ingalaterra, 1857-1924) # [[Dorothea Wolbert]] aktorea (AEB, 1874-1958) # [[Gré de Jongh]] lasterketaria (Herbehereak, 1924-2002) # [[Vera Molnár]] artista (Hungaria, 1924-2023) # [[Elena Cernei]] mezzo-sopranoa (Errumania, 1924-2000) # [[Hrytsko Hryhorenko]] poeta eta itzultzailea (Ukrainia, 1867-1924) # [[Claudine Dupuis]] aktorea (Frantzia, 1924-1991) # [[Annelise Hovmand]] zinema-zuzendaria (Danimarka, 1924-2016) # [[Conradine Birgitte Dunker]] idazlea (Norvegia, 1780-1866) # [[Beatrice Chebet]] atleta (Kenya 2000) # [[Tsigie Gebreselama]] atleta (Etiopia 2000) # [[Dawit Seyaum]] atleta (Etiopia 1996) # [[Shannon Rowbury]] atleta (AEB 1984) # [[Lisa Dobriskey]] atleta (EB 1983) # [[Adela Pankhurst]] sufragista, aktibista politikoa (EB 1885-Australia 1961) # [[Minnie Baldock]] sufragista (EB 1864-1954) # [[Adelaide Knight]] sufragista (EB 1871-1950) # [[Christian Jollie Smith]] abokatu ekintzailea (Australia 1885-1963) # [[Margaret Bondfield]] politikaria, aktibista (EB 1873-1953) # [[Louisa Martindale]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Louisa Martindale (feminista)]] sufragista, aktibista (EB 1839-1914) # [[Hilda Martindale]] funtzionarioa, idazlea (EB 1875-1952) # [[Cicely Hamilton]] dramagilea, aktorea (EB 1872-1933) # [[Dora Montefiore]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Kelly Holmes]] atleta (EB 1970) # [[Mary Rand]] atleta (EB 1940) # [[Alemitu Tariku]] atleta (Etiopia 2000) # [[Shelby Houlihan]] atleta (AEB 1993) # [[Manuela M. Veloso]] irakaslea, robot-ikertzailea (Lisboa 1957) # [[Lua Ribeira]] argazkilaria (Coruña, 1986) # [[Cristina de Middel]] argazkilaria (Alacant, 1979) # [[María Garay]] tango abeslaria (Argentina, 1941) # [[Anna Gottlieb]] abeslaria (Viena, 1774-1856) # [[Hou Bo]] argazkilaria (Txina, 1924-2017) # [[Montserrat Ubach Tarrés]] espeleologoa aitzindaria (Bartzelona XX. mendea) # [[Rocío Verdejo García]] artista plastikoa, argazkilaria (Granada 1982) # [[Olinpia Velasco]] artista bisuala, argakilaria ( Granada 1970) # [[Ana Vaz]] film zuzendaria, artista (Brasil 1982) # [[Sara Ramo]] artista bisuala (Madril/Brasil 1975) # [[Ann Packer]] atleta (EB 1942) # [[Tatiana Tomashova]] atleta (Errusia 1975) # [[Svetlana Masterkova]] atleta (Errusia 1968) # [[Denise Lewis]] atleta (EB 1972) # [[Sally Gunnell]] atleta (EB 1966) # [[Eladia Blázquez]] abeslaria (Argentina, 1931-2005) # [[Zanele Muholi]] artista eta aktibista (Hegoafrika, 1972) # [[Eva Nogales]] biofisikaria (Colmenar Viejo, 1965) # [[Ana María Muñoz Amilibia]] arkeologoa (Donostia-Madril, 1932-2019) # [[Farshid Moussavi]] arkitektoa (Iran/Britainia 1965) # [[Roma Agrawal]] egitura-ingeniaria (India/EB 1983) # [[Francine Houben]] arkitektoa (Herbehereak 1955) # [[Beverly Willis]] arkitektoa (AEB 1928-2023) # [[Jolanda Ceplak]] atleta (Eslovenia 1976) # [[Hasna Benhasi]] atleta (Maroko 1978) # [[Fantu Worku]] atleta (Etiopia 1999) # [[Karissa Schweizer]] atleta (AEB 1996) # [[Phylis Smith]] atleta (EB 1963) # [[Pilar Citoler]] dentista, arte bildumagilea (Zaragoza 1937) # [[Mary Strong Clemens]] botanikaria (AEB, 1873-1968) # [[Hortense Powdermaker]] antropologoa (AEB,1900-1970) # [[Charlotte Abramow]] argazkilari eta bideogilea (Brusela, 1993) # [[Judy Dater]] argazkilari feminista (AEB, 1941) # [[Germaine Van Parys]] fotokazetaria (Belgika, 1893-1983) # [[Alexandra Boulat]] fotokazetaria (Frantzia, 1962-2007) # [[Ina Higgins]] baratzezaina, paisaia-arkitektoa (Irlanda 1860-Australia 1948) # [[Nettie Palmer]] idazlea, kritikaria ( Australia 1885-1964) # [[Vicenta Cortés Alonso]] artxibozaina, ikertzailea, irakaslea (Valentzia 1925-2021) # [[María Eugenia Rodríguez Palop]] legelaria, politikaria ( Badajoz 1970) # [[Marisa Rodríguez Palop]] kazetaria, korrespontsala (Badajoz 1966) # [[Janeene Vickers]] atleta (AEB 1968) # [[Sandra Farmer]] atleta (Jamaika/AEB 1962) # [[Debra Flintoff-King ]] atleta (Australia 1960) # [[Tatiana Ledovskaya]] atleta (Errusia 1966) # [[Sandra Douglass Morgan]] abokatu, kirol-zuzendaria (Las Vegas 1978) # [[Mary_Elliott_Hill]] kimikaria (AEB, 1907-1969) # [[Naomi Parker]] langilea, modeloa (AEB, 1921-2018) # [[Marica Andallón]] heroina (Oviedo, 1764-1848) # [[Dana Ulery]] informatiba zientifikoa (AEB, 1938) # [[Mary Cowden Clarke]] idazlea (Londres, 1809-Italia, 1898) # [[Fili Chillón|Fili Chillon]] idazle eta eskultore (1918-2012) # [[Claude Cahun|Claude CAhun]] artista (Frantzia, 1894-1954) # [[Suzanne Malherbe|Susanne Malherbe]] argazkilaria, diseinatzaile (Frantzia, 1892-1972) # [[Véronique de Viguerie|Veronique de Viguerie]] fotokazetaria (Frantzia, 1978) # [[María Amelia Baltar]] abeslaria (Buenos Aires, 1940) # [[Luz María del Castillo Fregoso]] kimikari-biologoa (Mexiko, 1926-1990) # [[Li Fanghua]] fisikaria (Txina, 1932-2020) # [[Elise Ottesen-Jensen]] kazetaria (Suedia, 1886-1973) # [[Dina Vierny]] modeloa, arte-bildumagilea, museo-zuzendaria, erresistentzian ekintzaile (Errumania 1919-Paris 2009) # [[Nina Kandinski]] mezenasa (Errusia 1896- Suitza 1980) # [[Lily Pastré ]] filantropoa (Frantzia 1891-1974) # [[Manuela Beltrán]] heroia (Kolonbia 724-1819) # [[Marina Stepanova]] atleta (Errusia 1950) # [[Linda Keough ]] atleta (EB 1963) # [[Tracy Goddard]] atleta (EB 1969) # [[Silvia Rieger]] atleta (Alemania1970) # [[Katharine Merry]] atleta (EB 1974) # [[Fahrelnissa Zeid]] artista (Turkia 1901-Jordania 1991) # [[María Josefa Jiménez Cisneros]] arkeologoa (Cádiz. 1916-2002) # [[Romina Ressia]] argazkilaria (Argentina, 1981) # [[Emilie Bieber]] argazkilaria (Alemania, 1810-1884) # [[Hildegard Jäckel]] argazkilaria (Alemania, 1903-1974) # [[Alicia Márquez]] aktorea, vedetea (Argentina 1932-2004) # [[Ethel Rojo]] aktorea, vedetea (Argentina, 1937-2012) # [[Delphine Diallo]] argazkilaria # [[Martha Cooper]] argazkilaria (AEB 1943) # [[Lady Pink]] grafitigilea (AEB 1945) # [[Thérèse Le Prat]] argazkilaria (1895-1966) # [[Alice Cherki]] Aljeriako psikoanalista eta idazlea (1936) # [[Carole Thibaut]] Franziako idazle, antzerki zuzendari eta aktorea (1969) # [[Gerty Dambury]] Guadalupeko antzerkigile, nobelagile eta poeta frantsesa (1957) # [[Adele Goldstine]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1920-1964) # [[Marlyn Wescoff Meltzer]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1922-2008) # [[Séraphine Louis ]] margolari autodidakta (Frantzia 1864-1942) # [[Araceli Martínez Esteban]] politikaria (Guadalajara 1974) # [[Natalia Sazanovich]] atleta (Bielorrusia 1973) # [[Jane Flemming]] atleta ( Australia 1965) # [[Ghada Shouaa ]] atleta (Siria 1972) # [[Urszula Włodarczyk]] atleta (Polonia 1965) # [[Eunice Barber]] atleta (Sierra Leona 1974) # [[Natalya Roshchupkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Carmen Sarmiento]] Espainiako 1. emakume guerra korrespontsala (Madril 1944) # [[Elena Projorova]] atleta (Errusia 1978) # [[Karin Specht-Ertl]] atleta (Alemania 1974) # [[Tiia Hautala]] atleta (Finlandia 1972) # [[Süreyya Ayhan]] atleta (Turkia 1978) # [[Hayley Tullett]] atleta (EB 1973) # [[Olga Jegorova]] atleta (Errusia 1972) # [[Bouchra Ghezielle]] atleta (Maroko/Frantzia 19) # [[Janeth Jepkosgei]] atleta (Kenya 1983) # [[Margarita Ponomariova]] atleta (Kazakhstan 1993-Errusia 2021) # [[Olga Nazarova]] atleta (Errusia 1965) # [[Yeveonde Middleton|Yevonde Middleton]] argazkilaria (Erresuma Batua, 1893-1975) # [[Lea Ypi]] filosofo (Albania, 1979) # [[Alicia Márquez]] aktoresa (ARgentina, 1923-2004) # [[Françoise Demulder|Francoise Demulder]] argazkilaria (Frantzia, 1947-2008) # [[Nélida Roca]] vedetea (Buenos Aires, 1929-1999) # [[Catherine Stern]] psikologo, hezitzailea (Alemania-AEB, 1894-1973) # [[Adrienne Clarke]] botanikaria (Australia, 1938) # [[Alba Solís]] abeslaria (Argentina, 1927-2016) # [[Isabel Ellsen]] argazkilaria (Frantzia, 1958-2012) # [[Kate Barry]] argazkilaria (Britainia Handia, 1967-2013) # [[Cécile DeWitt-Morette]] fisikaria, matematikaria (Frantzia, 1922-2017) # [[Coline Serreau]] aktore, zuzendari eta gidoilari frantsesa (1947) # [[Emilia Broomé|Emilia Broome]] politikari liberala, feminista eta bakearen aldeko aktibista (Suedia, 1866-1925) # [[Tassin Hangbè]] Dahomeyko erregina-ordea (Benin, XVIII. mendea) # [[Virginia Norwood]] fisikaria, militarra (AEB, 1927-2023) # [[Renée Gailhoustet|Renee Gailhoustet]] arkitektoa (1929-2023) # [[Julia Lermontova]] kimikaria (Errusia, 1847- 1919) # [[Christine Spengler]] fotokazetaria (Frantzia, 1945) # [[Dickey Chapelle]] argazkilaria (AEB, 1919-1965) # [[Susan Meiselas]] argazkilaria (AEB, 1948) # [[Rafia Zakaria]] feminista musulmana (Pakistan, 1977) # [[Edna Paisano]] matematikaria, soziologoa (AEB, 1948-2014) # [[Josepha Weber]] abeslaria, sopranoa (Alemania, 1758-1819) # [[Aloysia Weber]] opera abeslaria (Alemania 1760-1839) # [[Constanze Mozart]] abeslaria (Alemania, 1762-1842) # [[Sophie Weber]] abeslaria (Alemania, 1763-1846) # [[Cäcilia Weber]] Mozarten amaginerraba (Alemania, 1727-1793) # [[Beatriz Bermúdez de Velasco]] mexikoko konkistatzailea (Espainia, XVI. mendea) # [[Klara Dan von Neumann]] matematikaria (Hungaria, 1911-1963) # [[Anna Murray Vail]] botanikaria (AEB, 1863-1955) # [[Nieves Fariza]] irakaslea,sindikalista (1911-1975) # [[Faten Hamama|Faten Hamana]] aktorea (Egipto, 1931-2015) # [[Fanny Navarro]] aktorea (Argentina, 1920-1971) # [[Zerrenda:Emakume argazkilariak|Emakume argazkilarien zerrenda]] # [[Rose Wilder Lane]] kazetaria, idazlea (AEB 1886-1968) # [[Isabel Paterson]] kazetaria, idazlea, filosofo politikoa (Kanada 1886-AEB 1968) # [[Dilan Yeşilgöz-Zegerius]] politikaria (Turkia,Herbehereak 1967) # [[Gema Igual ]] politikaria ( Santander 1973) # [[Pilar Alegría]] politikaria (Zaragoza 1977) # [[Maria Pinigina]] atleta (Kirgitistan 1958) # [[Olga Brizgina]] atleta (Errusia/Ukraina 1963) # [[Liudmila Dzhigalova]] atleta (Ukraina 1962) # [[Sherri Howard]] atleta (AEB 1962) # [[Denean Howard-Hill]] atleta (AEB 1964) # [[Inga Fischer-Hjalmars]] fisikaria (Suedia, 1918-2008) # [[Waltraut Seitter]] astronomoa (Alemania, 1930-2007) # [[Amina (Zazzauko erregina)]] Zazzauko erregina (Nigeria, 1533-1610) # [[Paulina Urrutia]] aktorea (Txile, 1969) # [[Melissa Gilbert]] aktorea (AEB 1964) # [[Sara Gilbert]] aktorea (AEB 1975) # [[Skye McCole Bartusiak]] aktorea (AEB 1992-2014) # [[Melissa Sue Anderson]] aktorea (AEB 1962) # [[Katy Kurtzman]] aktorea (AEB 1965) # [[Leslie Landon]] aktorea (AEB 1962) # [[Jennifer Landon]] aktorea (AEB 1983) # [[Alison Arngrim]] aktorea (AEB 1962) # [[Charlotte Stewart]] aktorea (AEB 1941) # [[Melissa Francis]] aktorea, kazetaria (AEB 1972) # [[Susan Solomon]] kimikari atmosferikoa (AEB, 1956) # [[Mounia Youssef]] argazkilaria (Libano-Togo, 1988) # [[Felicia Abban]] argazkilaria (Ganna, 1935-2024) # [[Emily Jacir]] artista plastikoa (Palestina, 1970) # [[Sarah Waiswa]] argazkilaria (1980 hamarkada) # [[Gihan Tubbeh]] argazkilaria (Peru, 1984) # [[Isadora Romero]] argazkilaria (Ekuador, 1987) # [[Jane Elizabeth Jones|Jane Elizabeth]] sufragista, abolinionista (AEB, 1813-1886) # [[Aida Muluneh]] argazkilaria eta artista (Etiopia, 1974) # [[Taslima Akhter]] argazkilaria (Bangladesh, 1974) # [[Nezha Alaoui]] enpresaria eta argazkilaria (Maroko, 1982) # [[Ann Oakley]] soziologoa # [[Caroline List]] epailea (AEB-Austria 1964) # [[Idoia Murga Castro]] irakaslea, ikertzailea (Madril 1983) # [[Mónica García Gómez]] mediku, politikaria (Madril 1974) # [[Ana Redondo]] legelaria, politikaria (Valladolid 1966) # [[Lorraine Fenton ]] atleta (Jamaika 1973) # [[Sabine Busch]] atleta (Alemania 1962) # [[Kim Batten]] atleta (AEB 1969) # [[Sandie Richards]] atleta (Jamaika 1968) # [[Elise Cranny]] atleta (AEB 1996) # [[Colleen Quigley ]] atleta (AEB 1992) # [[Marcia Barbosa]] fisikaria (Brasil, 1960) # [[Maria Matos]] aktorea, dramagilea (Lisboa 1886-1952) # [[Ofelia Marques]] margolaria ( Lisboa 1902-1952) # [[Mafalda Mouzinho de Albuquerque]] idazlea (Lisboa 1874-1952) # [[Shalane Flanagan]] atleta (AEB 1981) # [[Linet Masai]] atleta (Kenya 1989) # [[Vivian Cheruiyot]] atletak (Kenya 1983) # [[Sally Kipyego ]] atleta (Kenya 1985) # [[Julia Petxonkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Lashinda Demus]] atleta (AEB 1983 # [[Colleen Farrington]] modeloa, abeslaria (AEB 1936-2015) # [[Edelmira Inés Mórtola]] geologoa (Argentina, 1894-1973) # [[Boushra Yahya Almutawakel|Bousha Yahya]] argazkilaria (Yemen, 1969) # [[Nikab]] # [[Anna Hints]] zinema zuzendaria (Estonia, 1982) # [[Pia Arke]] argazkilaria (Groenlandia, 1958-2007) # [[Nina Byers]] fisikaria (AEB, 1930-2014) # [[Genoveva Dawson]] botanikaria (Argentina, 1918-2012) # [[Astrid Cleve]] botanikaria, kimikaria (Suedia, 1875-1968) # [[Audrey_Richards]] Britaniako antropologa (London, 1899-1984) # [[Anush Babajanyan]] fotokazetaria (Armenia # [[Louise Abel]] argazkilaria (Norvegia, 1841-1907) # [[Carolina Henriette Mac Gillavry]] kimikaria (Holanda, 1904-1993) # [[Hilaria Supa]] indígena, aktibista (Peru 1957) # [[Maria Sumire]] abokatu, politikaria (Peru 1951) # [[Claudia Coari]] politikaria (Peru 1967) # [[Juana Huancahuari]] nekazaria, politikaria (Peru 1969) # [[Yaneth Cajahuanca]] ingeniaria, politikaria (Peru 1971) # [[Nancy Obregon]] politikaria (Peru 1970) # [[Elsa Malpartida]] politikaria (Peru 1961ç-2022) # [[Karibu]] GKE, Fca Pedraza saria 2023 # [[America Valenzuela]] zientzia-kazetaria (Madril 1977) # [[Diane Pernet]] moda blogaria, kritikaria (AEB XX. mendea) # [[Carmen de Icaza]] eleberrigilea eta lider falangista (Madril, 1899-1979) # [[Margarita Abella Caprile|Margarita Abella Caprile]] poeta, kazetaria (Argentina, 1901-1960) # [[Amber Bracken]] fotokazetaria (Kanada, 1984) # [[Marlene Bergamo]] fotokazetaria (Brasil, 1965) # [[Claire Beck Loos]] idazlea eta fotokazetaria (Txekia, 1904-1942) # [[Ruth Asawa]] eskultorea (AEB, 1926-2013) # [[Zofia Kielan-Jaworowska]] paleobiologoa (Polonia, 1925-2015) # [[Brigida Baltar]] argazkilaria (Brasil,1959) # [[Lara Baladi]] argazkilaria (Egipto-libanoar, 1969) # [[Maja Bajević|Maja Bajevi´c]] argazkilaria (Bosnia, 1967) # [[Damaris Cudworth Masham]] idazle, filosofo (Britainia Handia, 1659-1708) # [[Kathleen Kenyon]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1906-1978) # [[Anna Maria Colucci]] argazkilaria (Italia, 1938-2015) # [[Joana Choumali]] argazkilaria (Bolin # [[Fleur Pellerin]] Frantziako politikari eta enpresaburua (1973) # [[Pascale Faublas|Pascale Faubas]] artista (Haiti, 1981) # [[Anabel Colazo]] komikigilea eta ilustratzaile (Eivissa, 1993) # [[Elizabeth Riddle Graves]] fisikaria (AEB, 1916-1972) # [[Mignon Talbot]] paleontologoa (AEB, 1869-1950) # [[Alicia Güemes Fraga]] komikigilea eta ilustrailea (Bartzelona, 1987) # [[Emma Ríos Maneiro]] istoriotxogilea eta komikigilea (Galizia, 1976) # [[Caridad Zazo Cardeña]] geologoa (Toledo, 1945) # [[Caroline Ingalls]] irakaslea, autobiografialaria (AEB 1839-1924) # [[Mary Ingalls]] idazlea (AEB 1865-1924) # [[Carrie Ingalls]] zaintzailea (AEB 1870- 1946) # [[Grace Ingalls]] irakaslea, idazlea (AEB 1877-1941) # [[Ketty Lester]] aktorea, abeslaria (AEB 1934) # [[Hersha Parady]] aktorea (AEB 1945-2023) # [[Bonnie Bartlett]] aktorea (AEB 1929) }} == Hobetuak 2024 == {{zutabeak|kopurua=3| # [[Olatz Agorria]] '''ef--''' txirrindularia (Zornotza 1958) # [[Ane Ibarzabal]] '''ef--''' kazetaria (Durango, 1982) # [[María Jesús Cava ]] '''ef--''' historialaria (Bilbo 1949) # [[Amaia Agirre Gonzalez]] '''----''' medikua, alpinista (Urnieta 1992-Patagonia 2023) # [[Haizea Barcenilla]] '''----''' arte kudeatzailea, ikertzailea (Lezo 1981) # [[Carmen Valero Omedes]] '''efef''' atleta (Teruel 1955-Sabadell 2024) # [[Laura Ingalls Wilder]] '''efef''' idazlea (AEB 1867-1957) # [[Marixa Osés]] '''ef--'''gidoilaria, aktorea (Gasteiz 1969) # [[Micaela Bastidas]] '''efef''' aitzindaria, heroia, martiria (Peruko Erregeorderria 1744-1781)* # [[Chanel Terrero]] '''ef--'''abeslari, dantzari, aktorea (Kuba 1991) # [[Carmen Mijangos]] '''---- ''' kimikaria (Bilbo 1949) # [[Paula Badosa]] '''ef--'''tenislaria (AEB/Katalunia 1997) # [[Pilar Arostegi]] '''efef''' artxibozaina (Gasteiz 1944-2006) # [[Nina Lobkovskaia]] '''ef--'''frankotiratzailea (Errusia 1925) # [[Maite Dono]] '''ef--'''poeta, abeslaria (Gasteiz/Galizia 1969) # [[Garazi Sánchez]] '''ef--'''surflari, zinemagilea (Getxo 1992) # [[Ana Pontón]] '''ef--'''politikaria (Lugo 1977) # [[Maria Gembero-Ustarrotz]] '''ef--'''historialaria, musikologoa (Nafarroa 1959) # [[Adela Bazo]] '''ef--'''margolaria (Nafarroa 1905-Argentina 1984) # [[Mónica Ojeda]] '''ef--'''idazlea (Ekuador 1988) # [[Celia Amoros ]]'''ef--'''filosofoa, idazlea (Valentzia 1944) # [[Carolina Yuste]] '''ef--'''aktorea (Badajoz 1991) # [[Ángeles Caso]] '''ef--'''idazlea (Asturias 1959) # [[Majida Maayouf]] '''ef--'''atleta (Maroko/Araba 1989) # [[Camila Sosa Villada]] '''ef--'''idazlea, aktorea, antzerkigilea (Argentina 1982) # [[Ane Gabarain]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1963) # [[Icíar Bollain]] '''ef--'''film zuzendaria (Madril 1967) # [[Ann Walker]] '''efef''' filantropoa, 2 emakumeren lehen ezkontza (BH, 1803-1854) # [[Ana Rioja]] '''ef--'''idazlea, kazetaria (Tudela 1962) # [[Carmen Laforet]] '''efef''' idazlea (Bartzelona 1921-Madril 2004 19) # [[Iraide Ibarretxe]] '''ef--'''hizkuntzalaria (Bilbo 1972) # [[María Luisa Elio]] '''efef''' idazlea, aktorea (Iruñea 1926-Mexiko 2009) # [[Iris Apfel]] '''efef''' barne-diseinatzailea ( AEB 1921-2024) # [[Helena Taberna]] '''----''' film zuzendaria (Nafarroa 19..?) # [[Ana Blanco]] '''ef--''' tb aurkezlea (Bilbo 1960) # [[Maria Lejarraga]] '''efef''' idazlea (Errioxa 1874-Argentina 1974) # [[Isabel Alba Rico]] '''ef--''' idazlea, gidoilaria ( Madril 1959) # [[Sigourney Weaver]] '''ef--'''aktorea (AEB 1949) # [[Virginia Berasategi]] '''ef--'''triatloilaria (Bilbo 1975) # [[Aia Kruse]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1994) # [[Jutta Kleinschmidt ]] '''ef--'''rally-pilotua (Alemania 1962) # [[Clara Bilbao]] '''ef--'''jantzi-deseinatzailea, film zuzendaria (Bilbo 1971) # [[Martina Gorostitza]]'''--ef'''inprimatzailea, enpresaburua (Gasteiz 1790-1862) # [[Silvia Tortosa]] '''efef''' aktore, tb aurkezle (Bartzelona 1947-2024) # [[Sacagawea]] –ef indigena, interpretea, esploratzailea (AEB 1788-1812) # [[Ángela Ruiz Robles]] '''efef''' asmatzailea (Leon 1895-Ferrol 1975) # [[Carmen Maura]] '''ef--''' aktorea (Madril 1945) # [[Chelsi Smith]] ''ef--'' Miss Unibertso 1995 (AEB 1973-2018) # [[Lara Dutta]] ''ef--'' Miss Unibertso 2000 (India 1978) # [[Zuleyka Rivera]] ''ef--'' enpresaburua, Miss Unibertso 2006 (Puerto Rico 1987) # [[Dayana Mendoza]] ''ef--'' Miss Unibertso 2008 (Venezuela 1986) # [[Stefanía Fernández]] ''ef--'' kazetaria, Miss Unibertso 2009 (Venezuela 1990) # [[Ximena Navarrete]] ''ef--'' Miss Unibertso 2010 (Mexiko 1988) # [[Leila Lopes]] ''ef--'' Miss Unibertson 2011 (Angola 1986) # [[Teresa Castro]] ''ef--'' ilustratzailea (Donostia 1968) # [[Wilma Rudolph]] ''efef'' atleta (AEB 1940-1994) # [[Tara Lipinski]] ''ef--'' patinatzailea, aktorea, kirol esataria (AEB 1982) # [[Isabel Lizarraga]] ''ef--'' ikertzailea, idazlea (Nafarroa 1958) # [[Jessica Watson]] ''ef--'' nabigatzailea (Australia 1993) # [[Tamara Karsavina]] '''efef''' dantzaria (Errusia 1885-1978) # [[Cate Blanchett]] '''ef--''' aktorea (Australia 1969) # [[Sojourner Truth]] '''--ef''' esklabu abolizionista (AEB 1797-1883) # [[Serena Williams]] '''ef--''' tenislaria (AEB 1981) # [[Mary Harris]] '''efef''' amama astintzailea (Irlanda 1837-AEB 1930) # [[Claudia Sheinbaum]] ef-- Mexikoko 1.emakume presidentea (Mexiko 1962) # [[Naomi Campbell]] ef-- modeloa (EB 1970) # [[Rosa María Sardà]] efef aktorea (Bartzelona 1941-2020) # [[Milagros Rubio]] ef-- politikaria, poeta (Tutera 1952) # [[Usoa Ostolaza]] ef-- txirrindularia (Zarautz 1998) # [[Naomie Harris]] ef-- aktorea (EB 1976) # [[Nerea Barros]] ef-- aktorea, zuzendaria (Coruña 1981) # [[Nerea Pagaldai]] ef-- biologoa (Arrasate 1993) # [[Ekhiñe Atorrasagasti]] ---- kazetaria (Gipuzkoa 1982) # [[Danae Boronat]] ef-- kirol kazetaria (Tarragona 1985) # [[Idoia Montón]] ef-- margolaria (Donostia 1969) # [[Lella Lombardi]] efef 1 Formulako gidaria (Italia 1941-1992) # [[Alma Mahler]] efef musikagilea (Austria 1879-AEB 1964) # [[Nadia Erostarbe]] ef-- surflaria (Zarautz 2000) # [[Teresa Forcades]] ef-- moja aktibista, medikua, politikaria (Bartzelona 1966) # [[Luisa Roldán]] efef eskultorea (Sevilla 1652-Madril 1706) # [[Rakel Mateo]] ef-- triatleta paralinpikoa (Mungia 1975) # [[María Teresa Castells]] –ef liburu saltzailea (Busturia 1935- Donostia 2017) # [[Arantxa Lazkano]] zinema-zuzendaria (Zarautz, 1949) # [[Emakume Abertzale Batza]] # [[Elena Irureta]] ef-- aktorea (Zumaia 1955) # [[Sara Alonso Martinez]] ef-- iraupen lasterkaria (Donostia 1999) # [[Kate Sheppard]] efef sufragista (EB 1847-Zeelanda Berria 1934) # [[Amaia Uribe]] ef-- kazetaria, bertsolaria (Forua 19) # [[Amaia Lizarralde]] ef-- aktorea (Donostia 19) # [[Jessika Ponchet]] ef-- tenislaria (Baiona 1996) # [[Miriam Bravo]] ef-- lasterkaria (Deba/Errioxa 1974) # [[Kate Spade]] efef diseinatzailea (AEB 1962-2018) # [[Sylvia Fedoruk]] efef fisikaria (Kanada 1927-2012) # [[Agnès Souret]] efef modeloa, dantzaria, aktorea (Lapurdi 1902-1928) # [[Valeria Ros]] ef-- aurkezlea, umoregilea (Bizkaia 1986) # [[Lorea Ibarra]] ef-- aktorea (Gipuzkoa 2002) # [[Aránzazu Calleja]] e--- musikagilea (Bilbo 1977) # [[Ana Laura Alaez]] e--- artista, eskultorea (Bilbo 1964) # [[Han Kang]] ef-- idazlea (Hego Korea 1970) # [[Annie Leibovitz]] ef-- argazkilaria (AEB 1949) # [[Arene Altonaga]] ef-- fubolaria (Leioa 1993) # [[Puy Oria]] zinemagilea (Nafarroa, 1962) # [[Régine Crespin ]] efef sopranoa (Frantzia 1927-2007) # [[Pilar García]] ef-- margolaria (Nafarroa 1942) # [[Inmaculada Pereiro]] ef-- triatleta (Bilbo 1972) # [[Agnès Varda]] efef argazkilaria, film zuzendaria (Frantzia 1928-2019) # [[Eukene Lacarra]]efef literatura-kritikaria (Lizarra 1944-? 2023) # [[Irati Osa]] ef-- piraguista (Zumaia 1997 }} ==='''Berriak 2023''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Ugartemendia Zubeldia]] efef '''SORTUA''' zinegotzi ohia, ekintzailea (Andoain, 1978-Donostia, 2023) # [[Alazne Intxauspe]] ef-- '''SORTUA''' nekazaria (Andoain, 1984) # [[Esther Vital]] ---- '''SORTUA''' psikologoa, artista eta zinemazuzendaria (Artaxoa, 1983) # [[Gema López Las Heras]] ef-- '''SORTUA''' itzultzailea (Azkoitia, 1989) # [[Intza Olabarria]] ef-- '''SORTUA''' geologoa, artisaua (Elorrio 1994) # [[Josune Escota Bisbal]] ---- '''SORTUA''' abokatua, politikaria (Durango, 1970) # [[Maider del Río Larramendi]] eff--'''SORTUA''' psikologoa (Elorrio 1971) # [[Adela Khanum]] lider kurdua (?- 1924) # [[Ain Yoon]] pianojolea (Hego Korea 1996) # [[Aisha Yesufu]] aktibista (Nigeria 1973) # [[Alice Colonieu]] artista (Frantzia, 1924-2010) # [[Alice Constance Austin]] arkitektoa (AEB, 1862-1955) # [[Alicia García-Salcedo González]] 1935ean Asturiasen jardun zuen 1. emakume abokatua (1903-2003) # [[Alicia Herrera Rivera]] abokatu erbesteratua (Txile 1928-2013) # [[Amanishajeto]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Amélie Beaury-Saurel]] margolaria (Bartzelona, 1848-Paris, 1924) # [[Ana Mayayo Salvo]] maistra (Buenos Aires, 1880-Zaragoza, 1968) # [[Ana Vidovic ]] gitarra jolea (Kroazia/AEB 1980) # [[Anastassia Virsaladze]] piano jolea, irakaslea (Errusia 883-1952) # [[Andrea López Chao]] maistra (Mondoñedo, XIX-XX) # [[Ángela Cerrillos Valledor]] abokatu ekintzailea (?, XX. mendea) # [[Ángela Contreras]] aktorea (Txile 1971) # [[Angela Hewitt]] piano jolea (Kanada 1958) # [[Angie Turner King]] kimikaria, matematikaria (AEB, 1905-2004) # [[Anita-Pearl Ankor]] margolaria eta muralista (Ghana) # [[Anja Niedringhaus|Anja Niedringahaus]] fotokazetaria (Alemania, 1965-Afganistan, 2014) # [[Anna Bunina]] olerkaria (Errusia, 1874-1829) # [[Anna Hirzel-Langenhan]] piano-jolea, irakaslea (Suitza 1874-1951) # [[Anna Jesipova]] piano jolea (Errusia 1851-1914) # [[Anna Palm de Rosa]] margolaria (Suedia, 1859-1924) # [[Antonia Gutiérrez Bueno]] idazlea, itzultzailea. Madrilgo Libututegian 1 emakume baimendua (Madril 1781-1874) # [[Argentina Santos]] abeslaria (Portugal,1924-2019) # [[Beatriz Barral]] artista ( Madril 1978) # [[Beatriz Maggi]] idazlea (Kuba, 1924-2017) # [[Bertha Valerius]] argazkilaria, pintorea (Suedia 1824-1895) # [[Bianca Maria Piccinino|Bianca Maria Piccinio]] kazetaria, idazlea (Italia, 1924) # [[Blanca Riestra]] idazlea (Coruña 1970) # [[Brenda Helser|Brenda Elser]] igerilaria (EEBB, 1924) # [[Carla Cerati]] argazkilaria eta idazlea (Italia, Bergamo, 1926, Milan, 2016) # [[Carmen López-Cortón|Carmen López Cortón]] maistra (Galizia, 1866-Madril, 1938) # [[Caroline Quarlls]] esklaboa, askapena lortzeko lurpeko trenbidea erabiliz Wisconsinetik Kanadara bidaiatutako lehen pertsona (AEB 1824- Kanada 1892) # [[Catherine Chamié]] kimikaria (Frantzia, 1888-1950) # [[Catherine Tolson]] erizaina, sufragista, aktibista (EB 1890- Errusia 1924) # [[Cecilia Berdichevski]] programatzailea, informatikan aitzindaria (Polonia 1925- Argentina 2010) # [[Cheryl Diaz Meyer]] fotokazetari independientea (EE.BB. 1968) # [[Chikage Awashima]] aktorea (Japonia, 1924-2012) # [[Chloe Clark Willson]] aitzindaria, irakaslea (AEB 1818-1874) # [[Christine_Ladd-Franklin]] matematikaria (AEB, 1847-1930) # [[Cicely Popplewell]] software ingeniaria (Erresuma Batua 1920-1995) # [[Clara Belle Williams]] maistra, 1. afroamerikar lizentziatua Mexiko Berrian (AEB 1885-1994) # [[Clara Obligado]] idazlea (Argentina/Espainia 1950) # [[Claudine Hermann]] fisikaria (Frantzia, 1945-2021) # [[Cristina Alberdi]] abokatua (Sevilla 1946) # [[Cristina Cerrada]] idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Fallarás]] kazetaria, idazlea, ekintzailea ( Zaragoza 1968) # [[Daria Diachenko]] partisanoa (Sobietar Batasuna, 1924-1944) # [[Diana Agrest]] arkitektoa (Argentina, 1945) # [[Dolores Gray]] aktorea (EE.BB.1924-2002) # [[Dolores Martí de Detrell]] maistra eta idazlea (Bartzelona, ? - 1880) # [[Dora Hitz]] margolaria (Alemania, 1856-1924) # [[Dorothy Maharam]] matematikaria (AEB, 1917-2014) # [[Dorothy Pitman Hughes]] feminista, aktibista (Georgia, 1928-Florida, 2022) # [[Edith Gertrude Schwartz]] botanikaria (AEB, 1877-1971) # [[Elena O'Callaghan Duch]] pedagogoa, idazlea (Bartzelona 1955) # [[Elisa Acuña]] Mexikoko irakasle eta kazetari anarkista (1887-1946) # [[Elisa Maria Reyes Vargas]] maistra (Jaen, 1983) # [[Elise Hall]] musikaria (EE.BB, 1853-1924) # [[Elisso Virssaladze]] piano jolea (Georgia 1942) # [[Elizabeth Cabot Agassiz]] hezitzaile, naturalista (AEB, 1822-1907) # [[Elspeth Beard]] arkitekto eta motorzalea (Erresuma Batua, 1959) # [[Émilienne Malfatto]] idazlea eta fotokazetaria (Frantzia, 1989) # [[Emma Calderón y de Gálvez|Emma Calderon y de Galvez]] kazetaria, maistra eta idazlea (Cádiz, XIX. mendea) # [[Emma Gramatica]] aktorea (Italia, 1874-1965) # [[Erzesbet Gulyás Köteles|Erzsébet Gulyás Köteles]] gimnasta (Hungaria, 1924-2019) # [[Esther García Llovet]] idazlea, itzultzailea ( Malaga 1963) # [[Ethel Houston]] abokatua, kriptologoa (Albacete/Eskozia 1924-2017) # [[Eulalia Vicenti]] kazetaria, emakumeen eskubideen aldeko politikaria (Madril 1884 - Porto 1979) # [[Eva Díaz Riobello]] idazlea (Asturias 1980) # [[Eva May]] zinema aktorea (Austria, 1902-1924) # [[Fannie Bloomfield Zeisler]] piano jolea (Austria 1863-AEB 1927) # [[Fanny Tur Riera ]] historialaria, politikaria ( Eivissa 1961) # [[Farzana Wahidy]] Fotokazetaria (Agfanistan, 1997) # [[Fatima Shbair]] fotokazetaria (Palestina, 1997) # [[Felisa Núñez Cubero]] fisikaria , kimikaria (Valladolid 1924- Madril 2017) # [[Fifi Mukuna]] karikaturagilea (Kongo,) # [[Florynce Kennedy|Glorynce Kennedy]] feminista, ekintzailea (EE.BB.1916-2000) # [[Francisca de Braganza]] aristokrata (Brasil, 1824-1898) # [[Françoise Adnet|Francoise Adnet]] margolaria (Paris, 1924-2014) # [[Françoise Blomme]] arkitektoa (Belgika, 1933) # [[Galina Kmit]] argazkilaria (Errusia, 1921-2019) # [[Geraldine Doyle]] modeloa, metaleko langilea (EE.BB.1924-2010) # [[Gina Pellon|Gina Pellón]] artista (Kuba, 1926-Frantzia, 1914) # [[Gloria Sanchez]] idazlea eta maistra (Villagarcia de Arosa, 1958) # [[Guadalupe Rivera Marín]] politikaria (Mexiko 1924-2023) # [[Hannah Marie Wormington]] arkeologoa (AEB, 1914-1994) # [[Hannie Lips]] telebista aurkezlea (Herbehereak, 1924-2012) # [[Hazel Brooks]] aktorea (EE.BB. 1924-2002) # [[Hazel Brooks]] aktorea (Hegoafrika, 1924-EEBB 2002) # [[Heidi Levine]] fotokazetaria (AEB, 1987) # [[Hengameh Golestan]] argazkilari konprometitua (Iran, 1952) # [[Henrietta Muir Edwards]] feminista, ekintzailea (Kanada, 1849-1931) # [[Isabelle Vengerova]] pialo jolea, irakaslea (Errusia 1877-1956) # [[JoAnn H. Morgan]] ingeniari aeroespaziala (AEB, 1940) # [[Johanne Cathrine Krebs]] margolaria (Danimarka, 1848-1924) # [[Joy Page|Joe Page]] aktorea (EE.BB, 1924-2008) # [[Julia Slingo]] meteorologoa (Erresuma Batua, 1950) # [[Julie de Graag]] margolaria (Herbehereak, 1877-1924) # [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz|Julie Wilhelmine]] margolaria (Estonia, 1824-1902) # [[Justyna Mielnikiewicz]] fotokazetaria (Polonia, 1973) # [[Karen Margrete Harup]] igerilaria (Danimarka, 1924-2009) # [[Kate Gleason]] ingeniaria (AEB, 1865-1933) # [[Kuhne Beveridge]] eskultorea, aktorea (AEB 1874-XX. mendea) # [[La Perla de Cádiz]] flamenko kantaria (Cádiz 1924-1975) # [[Lallie Charles]] argazkilaria (Irlanda,1869-1919) # [[Laurence Geai]] Fotokazetaria (Frantzia, 1984) # [[Lillian Elliott]] aktorea (Kanada, 1814-1959) # [[Lourdes Vega]] zientzialaria (Badajoz 1965) # [[Lula Romero]] musikagilea (Palma Mallorcakoa, 1976) # [[Lys Assia]] abeslaria (Suitza 1924-2018) # [[Mabel Allington Royds]] artista (EB 1874-941) # [[Małgorzata Malicka|Malgorzata Malicka]] fotokazetaria, idazlea, poeta (Varsovia, 1959) # [[Manizha Wafeq ]] ekonomialaria, ekintzailea (Afganistan,?) # [[Manuela Villa]] kutur kudeatzailea, politikaria (Madril 1976) # [[Mar Villaespesa]] kultur kudeatzailea, arte kritikaria (Almeria 1953) # [[Marga López]] aktorea (Mexiko, 1924-2005) # [[Margaret Boden]] ikerketa-irakaslea (Erresuma Batua, 1936) # [[Margaret Yorke]] idazlea (Irlanda, 1924-2012) # [[Margarita de Mayo Izarra]] idazlea, kazetaria eta maistra (Toledo, 1889-Madril,1969) # [[Marguerite Long]] musikaria eta pedagogoa (Frantzia, 1874-1966) # [[Marguerite Vogt]] birologoa, biologoa (Alemania 1913-AEB 2007) # [[Maria Auböck]] arkitektoa (Viena, 1951) # [[María del Mar Terrones Villanueva|Maria del Mar Terrores Villanueva]] maistra, medikua eta kazetaria (Granada, 1892-1980) # [[María Durán Febrer]] emakumeen eskubideetan espezializatutako legelari feminista (Mallorca 1953) # [[María Emilia Casas]] legelaria, Konstituzio Auzitegiko 1. emakume presidentea (León 1950) # [[Maria Golubnitxaia|Maria Golubnichaya]] atleta (Errusia 1924-2015) # [[Maria Jose Marques da Silva]] artikektoa (Porto, 1914-1996) # [[Maria Lainá]] poeta (Grezia, 1947-1923) # [[María Luz Navarro Mayor|Maria Luz Navarro Mayor]] maistra (Soria, 1918-Madril, 2014) # [[Maria Sander]] atleta (Alemania, 1924-1999) # [[Maria Vos]] margolaria (Amsterdan, 1824-1906) # [[María Zaragoza]] idazlea (Madril 1982) # [[Maria_Walanda_Maramis]] Indonesiako "heroi nazionala" (Kema, Iparraldeko Minahasa 1872 - 1924) # [[Marianne Werner]] atleta (Alemania, 1924-2023) # [[Marie Dorigny]] fotokazetaria (Frantzia, 1959) # [[Marie Gutheil-Schoder]] opera sopranoa (Alemania, 1874-1935) # [[Marina Berti|Martina Berti]] (Londres, 1924-Italia, 2002) # [[Marina Perezagua]] idazlea (Sevilla 1979) # [[Mariya Yúdina]] piano jolea (Errusia 1899-1970) # [[Marjorie Boulton|Majorie Boulton]] idazlea, poeta (Erresuma Batua, 1924-1977) # [[Marlena Fejzo]] genetista (AEB, 1968) # [[Marta Verde]] artista (Pontevedra 1985) # [[Marthe Vogt]] neurozientzialaria (Berlin 1903-AEB 2003) # [[Martina Bacigalupo]] fotokazetaria (Italia, 1978) # [[Mary Ann Bevan]] erizaina (EB 1874-1933) # [[Mary Berg]] Varsoviako getto judutik bizitik irtendakoa (Polonia 1924-2013) # [[Mary Carr]] aktorea (EE.BB, 1874-1973) # [[Mary Gardiner Horsford]] poeta (AEB 1818-1874) # [[Mary Helen Wright Greuter]] astronomo, historialaria (AEB, 1914-1997) # [[Mary Katharine Brandegee]] botanikaria (AEB 1844-1920) # [[Mary Lee Woods]] matematikaria, programatzailea (Erresuma Batua, 1924-2017) # [[Maryse Goudreau]] argazkilaria (Kanada, 1980) # [[Marzieh]] abeslaria (Teheran, 1924-Paris, 2010) # [[Maxine Singer|Maxime Singer]] biologoa (New York, 1931) # [[Mercedes Cebrián]] idazlea, itzultzailea (Madril 1971) # [[Mercedes Vieito]] kazetaria eta maistra (Kuba, 1887-1960) # [[Meri Torras]] filologoa, saiakeragilea, ikertzailea (Bartzelona 1968) # [[Minda Ramm]] idazlea (Norvegia, 1859-1924) # [[Montserrat Pujol Vilarnau]] maistra eta pedagogoa (Galizia, 1941) # [[Nahirqo]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Nahla El Fatiha Naili]] eskultorea (Aljeria, 1986) # [[Nana Akua Oppong Birmech]] arkitektoa (Ghana, 1980ko hamarkada) # [[Naomi Shihab Nye]] poeta, idazlea (AEB-Palestina, 1952) # [[Natalia Gutman]] piano jolea (Errusia 11877-1952) # [[Natalia Pozniakovskaia]] piano jola, irakaslea (Errusia 1889-1981) # [[Nathalie de Vries]] arkitektoa, hirigilea, irakaslea (Herbehereak 1965) # [[Neda Razavipour]] artista (Iran, 1969) # [[Oby Ezekwesili]] ekonomia politikan aditua (Nigeria 1963) # [[Olga Gyarmati]] atleta (Hungaria, 1924-2013) # [[Olga Kalantarova]] piano jolea, irakaslea (Errusia 1877-1952) # [[Paloma Pedrero]] dramagilea, irakaslea (Madril 1957) # [[Paula Lapido]] idazlea (Madril 1975) # [[Paulete Furacão|Paulete Furacao]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (Salvador, 1964) # [[Paulette Nardal]] Martinikako kazetari, idazle eta feminista frantziarra (Frantzia1896-1985) # [[Pauline Chaponnière-Chaix]] erizain, sufragista, (Suitza, 1850-1934) # [[Priscilla Pointer]] aktorea (EE.BB, 1924) # [[Ragna Nielsen]] politikaria (Norvegia, 1845-1924) # [[Raquel Lanseros]] poeta, itzultzailea (Cádiz 1973) # [[Rebeca Guber]] matematikaria, informatikaren aitzindaria (Argentina 1926-2020) # [[Renée Lafont]] itzultzaile, fotokazetaria (Frantzia, 1876-Kordoba, 1936, gerran eraila) # [[Rita Martin]] argazkilaria (Irlanda, 1958) # [[Robin Canup]] astrofisikaria (AEB, 1968) # [[Rosa Cursach]] filosofoa, teologoa, politikari ekintzailea (Mallorca 1967) # [[Rosa Smester]] maistra, idazlea (Dominikar Errepublika 1874-1945) # [[Rosalind Tanner]] matematikaria (Erresuma Batua, 1900-1992) # [[Rosalyn Tureck]] piano jolea (AEB 1914-2003) # [[Ruth Robertson]] fotokazetaria eta esploratzailea (EE.BB, 1905-1998) # [[Sandra Vilardy]] biologoa, politikaria, ekintzaile ekologista (Kolonbia 1977) # [[Sara Rietti]] Argentinako 1. emakume kimikari nuklearra (1930-2017) # [[Selene Mahri ]] modeloa (Finlandia 1924- AEB 2020) # [[Shanakdakhete]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Sharon Isbin]] gitarra jolea (AEB 1980) # [[Shirin Neshat]] artista, film-zuzendaria (Iran, 1957) # [[Silvana Estrada]] mexikar musikagilea (Veracruz, 1997) # [[Silvia Vidal]] eskalatzailea (Bartzelona, 1970) # [[Sofía Rhei]] idazle, poeta (Madril 1978) # [[Solmaz Daryani]] fotokazetaria (Iran, 1989) # [[Soltan Achilova]] fotokazetaria (Turkemistan, 1950?) # [[Sophie Menter]] piano jolea, musikagilea, irakaslea (Errusia 1846-1918) # [[Souzana Antonakáki]] arkitektoa (Grezia, 1935-2020) # [[Stephanie Sinclair]] fotokazetaria (AEB, 1973) # [[Sue_Hendrickson]] paleontologoa (AEB, 1949) # [[Susana Vallejo]] fikzio-idazlea ( Madril 1968) # [[Susanna Amatuni]] musikologoa (Armenia, 1924-2010) # [[Tara Westover]] historialaria, idazlea (AEB 1986) # [[Tatiana Nikolayeva]] piano jolea, musikagilea (Errusia 1993) # [[Tatiana Warsher]] arkeologoa (Errusia 1880- Erroma 1960) # [[Teresa Carreño]] piano jolea, musikagilea (Venezuela 1853-AEB 1917) # [[Teresa Peramato Martín]] legelaria, herri-salataria (Salamanca 1962) # [[Teresa Solà i Vilà|Teresa Solà i Vila]] maistra (Katalunia, 1886-1979) # [[Themis Emakume Juristen Elkartea]] 1987ko GKEa: abokatu, prokuradore, epaile, magistratu eta legelariak # [[Valentina Babor]] piano jotzailea (Alemania 1989) # [[Vanessa Montfort]] idazlea, dramagilea (Bartzelona 1975) # [[Vithika Yadav]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (India 1980) # [[Widad Hamdi]] aktorea (Egipto 1924-1994) # [[Xuefei Yang]] gitarra jolea (Pekin 1977) # [[Yolanda Morató]] irakaslea, itzultzailea (Huelva 1976) # [[Zahra Kazemi]] argazkilari eraila (Iran, 1948-2003) # [[Zohra Bensemra]] argazkilaria (Aljeria, 1968) # [[Zona Gale]] idazlea (EE.BB., 1874-1938) # [[Zulfiya]] poeta (Uzbekistan 115) }} ==='''Berriak 2023''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Olaso]] ef-- '''SORTUA''' film zuzendaria, ekintzailea (Durango 1996) # [[Amets Ormaetxea Ezpeleta]] ---- '''SORTUA''' barne diseinatzailea eta musikaria (Arrasate, 1997) # [[Ane Lindane]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta umoregilea (Barakaldo, 1988) # [[Araks Sahakyan]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea eta artista (Armenia, 1990) # [[Ebru Baybara Demir]] ---- '''SORTUA''' sukaldaria (Turkia, 1976) # [[Elisabeth Luengo]] ---- '''SORTUA''' bide-ingeniaria, arkularia (Durango 1992) # [[Eneritz Aranburu]] ef-- '''SORTUA''' abeslaria, panderojolea (Mallabia, 1980) # [[Idoia Telleria Maritxalar]] ---- '''SORTUA''' argazkilaria (Lasarte-Oria, 1977) # [[Ihitz Iriart Casenave]] ---- '''SORTUA''' abeslaria, gidoilaria (Aloze) # [[Ione Zuluaga Muxika]] ---- '''SORTUA''' historialari eta ikertzailea (Azkoitia, 1995) # [[Itziar Irakulis Loitxate]] ---- '''SORTUA''' zientzialaria (Zornotza, 1996) # [[Itziar Leemans]] ---- '''SORTUA''' euskal zinemagilea (Donibane Lohitzun, 1983) # [[Jaione Arregi Urizar]] ---- '''SORTUA''' itzultzaile, interpretea (Barakaldo/Zaldibar, 1976) # [[Jasone Mendizabal Altuna]] ---- '''SORTUA''' topaguneko zuzendaria (Arrasate, 1968) # [[Josebe Blanco]] ---- '''SORTUA''' artzaina, gaztagilea eta idazlea (Galizia, 1973) # [[June Baonza Pagaldai]] ef-- '''SORTUA''' diseinatzaile grafikoa (Durango, 1979) # [[Koro Zumalabe Goenaga]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea (Donostia, 1947) # [[Maria Uriarte Artamendi]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, kontalaria (Elorrio 1966) # [[Maryse Cachenaut]] ---- '''SORTUA''' laboraria (Itsasu, 1971) # [[Morgan Ody]] ---- '''SORTUA''' baratzezaina (Frantzia, 1979) # [[Nati Bilbao Onaindia]] efef '''SORTUA''' pandejolea, tabernaria, sukaldaria (Durango, 1929-2023) # [[Rosa Moro]] ---- '''SORTUA''' idazlea eta kazetaria (Salamanca, 1969) # [[Seberi Mardaras]] ef--'''SORTUA''' andereño ohia (Mungia, 1932) # [[Silvia Bonoli]] ---- '''SORTUA''' astrofisikaria eta ikertzailea (Bolonia, 1979) # [[Aída Doninelli]] sopranoa (Guatemala, 1898-1996) # [[Aitziber López Cortajarena ]] irakaslea, ikertzailea (Bilbo 1974) # [[Alejandra Flores]] sopranoa (Guatemala, 1986) # [[Alexandra Sophia Handal]] artista, zinemagilea eta entsegugilea ('''Palestina''', 1975) # [[Alice Catherine Evans]] mikrobiologoa (AEB, 1881-1975) # [[Alice Eastwood]] botanikaria (Kanada 1859- AEB 1953) # [[Almudena Alonso-Herrero]] astrofisikaria, ikertzailea (Madril, 1968) # [[Amparo Alvajar]] idazlea, itzultzailea (Coruña, 1916-Moncano, 1998) # [[Amparo Amorós]] poeta, saiakeragilea ( Valentzia 1950) # [[Ana Alcolea]] irakaslea, idazlea (Zaragoza 1962) # [[Ana de Valle]] poeta (Asturias 1900-Belgika 1984) # [[Ana Maria Cetto]] fisikaria (Mexiko, 1946) # [[Ana Pomares Martínez]] idazlea (Alacant, 1991) # [[Ángeles Blanco]] kazetaria (Badajoz 1972) # [[Angelina Acuña]] poeta, idazlea (Guatemala, 1905-2006) # [[Aniela Wolberg]] (Polonia, 1907-Varsovia, 1937) # [[Anna Verouli]] xabalina jaurtitzailea (Grezia 1956) # [[Armita Geravanden heriotza]] emakume kurdua, eraila (Teheran, 2006-2023) # [[Augusta La Torre]] iraultzailea (Peru, 1946) # [[Aurora Luque]] poeta, itzultzaile. (Almeria, 1962) # [[Bea Uusma]] idazlea, ikustratzailea eta medikua (Suedia, 1966) # [[Beata Peters]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Beate Koch]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Beatriz Pichi Malen]] abeslari maputxea (Buenos Aires, 1953) # [[Berta Castañé]] modeloa, aktorea (Bartzelona 2002) # [[Bessie Pease Gutmann]] artista, ilustratzailea (AEB 1876-1960) # [[Betsabé Espinal]] aktibista (Kolonbia, 1896-1932) # [[Camila Loboguerrero]] zinema-zuzendaria (kolonbia, 1941) # [[Camille Aumont Carnel]] feminista, idazlea, blogaria (Niger, 1996) # [[Camille Lellouche]] abeslaria, youtuberra (Paris, 1965) # [[Carmen Pujals ]] botanikaria, ikertzailea (Argentina 1916-2003) # [[Carmen Soler]] poeta, komunista, irakasle (Paraguai, 1924-1985) # [[Casta Álvarez]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Aljeria 1786-Zaragoza 1846) # [[Caty Juan de Corral]] idazlea, margolaria ( Palma 1926-2014) # [[Cecilia Magni]] Pinochet-en aurkako iraultzailea (Txile, 1956-1988) # [[Celia de Molina]] aktorea, gidoilaria (Jaen 1983) # [[Chus Pato]] idazlea (Ourense 1955) # [[Claudia Losch]] atleta, pisu jaurtitzailea (Alemania 1960) # [[Claudia Sagastizabal]] matematikaria (ARgentina...?) # [[Concepción Ramírez]] indigena, ekintzailea (Guatemala, 1942-2021) # [[Concha Lagos]] poeta (Kordona 1907-Madril 2007) # [[Conchita Cintrón]] burtzikaria, toreatzailea, aitzindaria (Txile 1922- Portugal 2009) # [[Cristina Andreu Cuevas]] film zuzendaria (Casablanca 1960) # [[Cristina Fernández Cubas]] idazlea, kazetaria ( Bartzelona 1945) # [[Cristina Sánchez]] toreatzailea (Madril 1972) # [[Débora Arango]] artista politikoa (Kolonbia 1907-2005) # [[Dima Khatib]] Kazetaria, poeta, blogaria (Siria, 1971) # [[Dionisia García]] idazlea (Albacete 1929) # [[Dolores Franco Manera]] irakaslea, idazlea, itzultzailea (Madril 1912-1977) # [[Dulcinea Bellido]] jostuna, politikaria (Badajoz 1936-Madril 2001) # [[Elena Iparragirre]] iraultzailea (Peru, 1947) # [[Elena Martín Vivaldi]] poeta, idazlea, liburuzaina (Granada 1907-1998) # [[Elena Martínez Fontes]] biologoa, ikertzailea (Argentina 1912-1987) # [[Elisa Bachofen]] ingeniaria, aktibista (Argentina 1891-1976) # [[Eliška Junková]] auto-gidaria (Austria-Hungaria 1900-Txekoslovakia 1994) # [[Elvira López ]] aktorea (Txile 1966) # [[Esperança Camps Barber]] kazetaria, idazlea, politikaria (Menorca 1964) # [[Ethelwynn Trewavas]] iktiologoa, zientzialaria (Erresuma Batua, 1900-1993) # [[Fanny Rubio]] idazlea, ikertzailea (Jaen 1949) # [[Fatima Whitbread]] xabalina jaurtitzailea (Erresuma Batua 1961) # [[Felicia Țilea-Moldovan]] xabalina jaurtitzailea (Errumania 1967) # [[Gracia Morales]] antzerkigilea, poeta (Granada 1973) # [[Graciela Rodo Boulanger]] artista (Bolivia, 1935) # [[Guadalupe Muñoz Sampedro]] aktorea, enpresaburua (Madril 1896-1975) # [[Gudrun Ensslin]] irakaslea, emakumeen aldeko ekintzailea, iraultzailea (Alemania 1940-1977) # [[Hale Asaf]] margolaria (Turkia, 1906- Paris, 1938) # [[Haneen Zoabi]] '''palestinar-israeldar''' politikaria (Israel 1969) # [[Helena González Fernández]] irakaslea, ikertzailea (Pontevedra 1967) # [[Heli Rantanen]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1970) # [[Hind Shoufani]] poeta eta film zuzendari '''palestinarra''' (Libano, 1978) # [[Huzama Habayeb]] idazlea ('''Palestina,''' 1965) # [[Iraida Noriega]] abeslaria (Mexiko Hiria, 1971) # [[Irene Bernasconi]] biologoa, ikertzailea, aitzindaria (Argentina 1896-1989) # [[Iris Cochón]] itzultzailea, literatura kritikaria (Galizia 1968) # [[Irmgard Möller]] aktibista politikoa (Alemania 1947) # [[Isabel de Ocampo]] zinegilea, gidoilaria (Salamanca 1970) # [[Isabel Echarri]] euskal artista (Bera, 1929-Formentera, 2022) # [[Isabel Ruiz Lara]] kazetaria (Espainia, XX. mendea) # [[Isabel Ruiz Ruiz]] artista (Guatemala, 1945-2019) # [[Isabel Vilallonga]] politikaria (Badajoz 1949) # [[Jackie Forster]] kazetaria, aktorea, ekintzaile lesbiana (Erresuma Batua, 1926-1998) # [[Jennifer Lee Carrell]] idazlea (AEB 1962) # [[Joana Bonet]] kazetaria (Leida, 1966) # [[Juana Castro Muñoz]] poeta (Kordoba 1945) # [[Juana Cruz]] toreatzaile aitzindaria (Madril 1917-1981) # [[Julia Castillo]] antropologoa, poeta (Madril 1956) # [[Julia Uceda]] poeta (Sevilla 1925) # [[Karen Forkel ]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1970) # [[Karimeh Abbud]] argazkilaria eta artista ('''Palestina''' 1896-1940) # [[Khalida Jarrar]] politikari '''palestinarra''' (Jordania 1963) # [[Laila Shawa]] artista bisuala ('''Palestina''' 1940-Londres 2002) # [[Lamia Ziadé]] Libanoko pintore eta komikigilea (Beirut, 1968) # [[Laura Zambrano Padilla]] hezitzailea eta iraultzailea (Peru, 1945) # [[Leonor Fernández de Torreblanca]] dama, Cervantesen amama (Kordoba ?-1557) # [[Lia (abeslaria)]] (Japonia 1981) # [[Lil Milagro Ramírez]] poeta, gerrillaria (Salvador 1946-1979) # [[Linda Maria Baros]] hizkuntzalaria, itzultzailea (Errumania 1981) # [[Linda Sobeh Alí]] diplomazialaria ('''Palestina''' 1968) # [[Livia Gouverneur]] gerrillaria (Venezuela, 1941-1961) # [[Lola Lorente]] ilustratzailea (Bigastro, Valentzia, 1980) # [[Lola Mora]] eskultorea, asmatzailea, aitzindaria (Argentina 1866-1936) # [[Louise McPaul]] xabalina jaurtitzailea (Australia 1969) # [[Lucrecia Pérez]] etxeko langilea, arrazismoaren lehenengo biktima aitortua Espainian (Dominikar Errepublika, 1959 - Madril, 1992) # [[Maider Oleaga]] zinema-zuzendari eta gidoigilea (Bilbo, 1976) # [[Malika Gaïd]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1933-1958) # [[Manuela Burló]] film zuzendaria, gidoilaria (Murtzia 1978) # [[Manuela Sancho]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1783-1863) # [[Margaluz]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Palma 1939-2006) # [[Margarida Pinto]] aktorea, kazetaria ( Portugal 1966) # [[Marguerite Buffet]] idazlea (Frantzia, 1620-1680) # [[María Adela Caría]] bakteriologoa, ikertzailea (Argentina 1915-1989) # [[María Agustín]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1784-1831) # [[María Antonia Ortega]] poeta (Madril 1954) # [[María de la Consolación Azlor]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Girona 1775- Zaragoza 1814) # [[María de los Reyes Fuentes]] poeta ( Sevilla 1927-2010) # [[María Forteza]] aitzindaria. Seguraski, Espainiako 1. emakume zinegilea (Mallorca 1913-1961) # [[María Guerra]] kazetaria, zinema kritikaria (Madril 1965) # [[Maria Hervás]] aktorea (Madril 1978) # [[María Isabel Sánchez Vegara]] idazlea...(Bartzelona ?) # [[Maria Josefa Yzuel Giménez]] fisikaria (Huesca, 1940) # [[Maria Keil]] artista (Portugal 1914.2012) # [[María Larrea|Maria Larrea]] zinegilea (Bilbo, 1979) # [[María Lostal]] heroia ( ?- Zaragoza ç1809) # [[María Manuela Pignatelli de Aragón Gonzaga]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1753-Madril 1816) # [[María Martín Barranco]] idazlea, genero ikuspegian aditua (Granada XX. mendea) # [[Maria Occhipinti]] anarkista eta idazlea (Italia 1921-Erroma 1996) # [[María Pantoja Sánchez]] soziologoa eta iraultzailea (Peru, 1953) # [[María Pilar Fumanal]] geomorfologoa (Valentzia 1940-1998) # [[María Rosal]] poeta, irakaslea (Kordoba 1961) # [[María Victoria Atencia]] poeta (Malaga 1931) # [[Marie Sara]] burtzikaria (Frantzia 1964) # [[Marie-Castille Mention-Schaar]] film zuzendaria, gidoilaria, kazetaria ( Frantzia 1963) # [[Marisa Soleto]] legelaria (Cáceres 1966) # [[Mary Montagu]] idazlea (EB 1689-1762) # [[Matilde Cherner]] idazlea (Salamanca, 1833-Madril 1880) # [[Matilde Muñoz Sampedro]] aktorea ( Madril 1900-1969) # [[Mercedes Muñoz Sampedro]] aktorea (Madril 1896-1979) # [[Mikaela Ingberg ]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1974) # [[Mily Possoz]] margolaria (Portugal, 1888-1968) # [[Mirela Manjani]] xabalina jaurtitzailea (Albania 1976) # [[Miriam Rothschild]] zientzialaria (Erresuma Batua, 1908-2005) # [[Miriam Tlali]] emakume beltz eta idazlea (Hego Afrika, 1933-2017) # [[Montserrat Casas]] fisikaria (Girona 1955-Bartzelona2013) # [[Nandar]] aktibista feminista (Myanmar, 1995) # [[Natalia Lisovskaya]] atleta, pisu jaurtitzailea (Errusia 1962) # [[Natalia Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea ( Bielorrusia 1964) # [[Nathalie Handal]] idazlea (EE.BB. 1969) # [[Nelly Evans Risco]] iraultzailea (Peru, 1943) # [[Nicole Girard-Mangin]] medikua (Frantzia, 1878-1919) # [[Nina Bari]] matematikaria (Errusia, 1901-1961) # [[Olga Gavrilova]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1957-2022) # [[Olga Rivero Jordán]] poeta (La Laguna, 1928-2021) # [[Päivi Alafrantti]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1964) # [[Panmela Castro]] grafitigile, artista, ekintzaile (Brasil, 1981) # [[Petra Felke]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Pilar Costa]] abokatua, politikaria (Eivissa 1967) # [[Pureza Canelo]] poeta (Cáceres 1946) # [[Quan Zhou Wu]] ilustratzaile eta komikigilea (Algeciras, 1989) # [[Randa Siniora]] eskubideen aldeko ekintzailea ('''Palestina''' ç1961) # [[Rauda Morcos]] LGBTIQ ekintzaile (Palestina, 1974) # [[Raymonde Arcier]] artista, feminista (Frantzia, 1939) # [[Raymonde Peschard]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1927-1957) # [[Rebecca Guay]] akuarelista (EE.BB. XX. mendea) # [[Rita Azevedo Gomes]] zinema zuzendaria (Lisboa, 1952) # [[Romelia Alarcón Folgar|Rogelia Alarcón]] idazlea, pianista (Guatemala, 1900-1971) # [[Rosa Chávez]] poeta, aktorea, kultura kudeatzailea (Guatelama, 1980) # [[Rosa Pereda]] idazlea, kritikaria (Santander 1949) # [[Rosa Romojaro ]] poeta, ikertzailea (Cádiz 1948) # [[Rosa Spottorno Topete]] itzultzailea, feminista ( Murtzia 1884-1980) # [[Rosario Pardo]] aktorea, zuzendaria (Jaen 1959) # [[Rosaura Álvarez]] poeta, margolaria, irakaslea (Granada 1945) # [[Roxana Stinchfield Ferris]] botanikaria (AEB 1895-1978) # [[Ruth Mateu Vinent]] politikaria (Menorca 1976) # [[Sabine Braun]] heptatloi- atleta (Alemania 1965) # [[Sara Doke]] belgikar kazetaria, itzultzaile (Frantziar, 1968) # [[Sara Estela Ramírez]] irakasle, kazetari, feminista ..(Mexiko, 1881-1910) # [[Sheila Minor]] ikertzailea (EE.BB., 1946) # [[Silke Renk]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Sofia Montaner Arnau]] azken trementinairea (Lleida 1908-1996) # [[Sofía Sakorafa]] greziar-'''palestinar''' politikaria, xabalina-jaurtitzailea (Grezia 1957) # [[Soledad Ortega Spottorno]] filosofoa, irakaslea, editorea (Madril 1914-2007) # [[Soledad Varela Ortega]] filologoa, ikertzailea (Madril 1945) # [[Sonia Nimr]] idazlea ('''Palestina''', 1955) # [[Sonia Pulido]] ilustratzailea (Bartzelona, 1973) # [[Steffi Nerius]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1972) # [[Suheir Hammad]] poeta ('''Jordania''', 1973) # [[Tatiana Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1968) # [[Telma Reca]] psikiatra aitzindaria (Argentina 1904-1979) # [[Teresa Bolaños de Zarco]] idazlea, pianojolea eta margolaria (Guatemala, 1922-1998) # [[Tiina Lillak ]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1961) # [[Truus Menger-Oversteegen|Truus Menger]] eskultorea, aktibista (Holanda 1923-2016) # [[Virginia Yagüe]] gidoilaria, idazlea ( Madril 1973) # [[Ynes Mexia]] botanikaria (Mexiko/AEB 1870-1938) # [[Zahia Ziouani]] orquestra zuzendaria (Paris 1978) # [[Zinaída Guipius]] poeta, idazlea (Errusia- Frantzia, 1869-1945) # [[Ziza Massika]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1934-1959 }} ==='''Berriak 2023''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Abanda Elustondo]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Donostia, 1989) # [[Amaia Arranz Mendiguren]] ----'''SORTUA''' biologoa eta ikertzailea (Bilbo 1978) # [[Andrea Garcia-Santesmases]] ----'''SORTUA''' soziologoa, antropologoa (Madril 1988) # [[Carmen Albisu]] efef'''SORTUA''' euskaltzailea, euskara irakaslea (Errenteria, 1916-Tutera, 2007) # [[Irati Gorostidi Agirretxe]] '''SORTUA''' artista, zinemagilea (Egues, 1988) # [[Itziar Eguren]] ef--'''SORTUA''' erizaina, txistularia (Elorrio 1953) # [[Izar Zubiaga]] ef--'''SORTUA''' futbolaria (Durango 2006) # [[Leire Ayala]] ef--'''SORTUA''' abeltzaina (Bilbo/Elorrio 1972) # [[Maialen Braña]] ----'''SORTUA''' abeslaria, irakaslea (Elizondo, 1998) # [[María Ángeles Sallé Alonso]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, ikertzailea (Panama, 1956) # [[Maria Pilar Zuriarrain]] ef--'''SORTUA''' txistularia (Zizurkil, 1953) # [[Marta Rodríguez Fouz]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, kazetaria eta futbolaria (Coruña, 1972) # [[Patricia Tornero]] ----'''SORTUA''' gaztagilea (Valentzia....) # [[Tatiana Romero Reina]] ----'''SORTUA''' historialaria, aktibista (Mexiko, 1984) # [[Julia Arévalo]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1898-1985) # [[Abala Bose]] gizarte langilea (Bangladesh, 1864-1951) # [[Alberta Ferretti ]] diseinatzailea (Italia 1950) # [[Alessandra Korap]] lider indigena (Brasil, 1958) # [[Alicia Luna]] gidoilaria, irakaslea (Madril 1963) # [[Alicia Senovilla ]] aurkezlea (Madril 1969 ) # [[Amna Suleiman]] maistra eta txirrindularia Palestinan (Damasco, 1982) # [[Amparo Fortuny]] dokumentalgilea, ekoizlea (Valentzia XX. mendea) # [[Ana García Lozano]] kazetaria (Valentzia 1963) # [[Ana Iris Simón ]] kazetaria, idazlea (Ciudad Real 1991) # [[Anita Sirgo]] sindikalista, komunista, ekintzailea (Asturias, 1030) # [[Anna Lizaran]] aktorea (Bartzelona 1944-2013) # [[Anna Murià]] idazlea, kazetaria, ekintzaile erbesteratua (Bartzelona, 1904-Tarrasa, 2002) # [[Annie Baker]] film zuzendaria (AEB 1981) # [[Antonia Dell'Atte ]] modelo ohia, aurkezlea (Italia 1960) # [[Anwara Bahar Chowdhury]] idazlea eta ekintzailea (Bangladesh, 1919-1987) # [[Asma al-Ghul]] kazetaria, feminista (Palestina, 1982) # [[Asma Tubi]] poeta eta kazetaria (Palestina, 1905-1983) # [[Assumpció Casals]] aktore erbesteratua (Bartzelona, 1896-1975) # [[Auguste Deter]] dokumentatutako 1. Alzheimer goiztiar kasua (Alemania 1850-1906) # [[Beatriz de Bobadilla (Gomerako andrea)]] Tenerifeko konkistatzailea (Medina del Campo, ?-1504) # [[Beatriz Enríquez de Arana]] Kolonen bikotea eta Fernando Kolonen ama (Kordoba, 1465-1522) # [[Blanca Padilla]] modeloa, diseinatzailea (Madril 1995) # [[Bushra al-Tawil ]] kazetaria, aktibista (Palestina 1993) # [[Carlota Soldevila]] aktorea, irakaslea (Bartzelona 1929-2005) # [[Carme Ballester|Carmen Ballester]] kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1900-Paris, 1972) # [[Carme Serrallonga]] pedagogoa, itzultzailea (Bartzelona 1909-1997) # [[Carmen Alcázar]] wikilaria (Mexiko) # [[Carmen Domingo]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1970) # [[Carmen Lomana]] enpresaburua, socialitea (Leon 1948) # [[Carolina Punset]] politikaria (AEB/Katalunia 1971) # [[Celestina Marrón]] sindikalista (Asturias, 1926-2016) # [[Chelo García-Cortés]] kazetaria (Ourense 1951) # [[Clotilde Luisi]] abokatu, dramaturgo, feminista (Uruguai, 1882-1969) # [[Conchi Arnal Claro]] ekintzaile feminista (Tanger, 1950) # [[Conxita Herrero]] komik ilustratzailea (Katalunia, 1993) # [[Daniela Catrileo]] poeta maputxea (Txile, 1987) # [[Daniela Feixas]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Katalunia 1973) # [[Dolors Oller]] irakaslea, idazlea, literatura kritikaria (Girona 1942) # [[Eileen O'Shaughnessy]] Britainia Handiko idazlea (1905–1945) # [[Elisa Coll]] idazlea, ekintzailea, bisexuala (Madril 1992) # [[Elisabeth Reyes]] modeloa (Malaga 1985) # [[Elsa Punset]] idazlea ( Londres/Katalunia 1964) # [[Elvira Espejo Ayca]] artista, poeta, ehulea (Bolivia, 1981) # [[Eva García Magriñá]] ikertzaile eta idazle (Donostia, 1966) # [[Eva Hache]] umorista, aurkezlea (Segovia 1971) # [[Fadila Saâdane]] Aljeriako gerrako zuen militante nazionalista (1938-1960) # [[Fanny Kemble]] aktore, idazle eta esklabotzaren aurkako abolizionista (Britainia Handia, 1809-1893) # [[Gema López]] kazetaria (Madril 1971) # [[Georgette Rizk]] ekintzailea (Palestina 1925-2018) # [[Hanan Al-Agha]] idazle eta artista (Palestina, 1948-2008) # [[Helena Béjar]] soziologoa, irakaslea (Madril 1956-2023) # [[Helga Tawil-Souri]] dokumentalgile, ikertzaile eta idazle (Kuwait, 1969) # [[Hiba Kamal Abu Nada]] poeta, eleberrigilea, wikilaria (Meka, 1991-Gazako zerrenda, 2023) # [[Hind al-Husseini]] aktibista, hezitzailea (Palestina, 1916-1994) # [[Inés Luisi]] medikua (Uruguai, XIX.mendea- 1965) # [[Irene Bordoy]] margolaria, irudigilea (Mallorca 1940) # [[Isabel Gemio]] kazetaria (Badajoz 1961) # [[Isabel González González]] politikaria eta ekintzailea (Tenerife, 1890-1968) # [[Isabel Pinto de Vidal]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1885-1969) # [[Isabella Eklöf]] zinemagilea (Suedia, 1978) # [[Islah Jad]] aktibista, ikertzailea, irakaslea (Palestina 1951) # [[Jackie Salloum ]] artista, film zuzendari palestinarra (AEB XX. mendea) # [[Jahanara Arzu]] poeta (Bangladesh, 1929) # [[Jenna Elfman]] aktorea (AEB 1971) # [[Jimena Menéndez-Pidal|Jimena Menendez Pidal]] pedagogoa (Madril, 1901-1990) # [[Júlia Coromines]] medikua, psikiatra erbesteratua (Bartzelona 1910-2011) # [[Julud Daibes]] palestinar arkitektoa eta politikaria (Betleem, 1965) # [[Jutta Koether]] artista, musikaria eta kritikaria (Alemania, 1958) # [[Kamilya Jubran]] abeslari palestinarra (Israel, 1962) # [[Kamini Roy]] poeta eta ekintzailea (Bangladesh, 1864-1933) # [[Kapitolina Díaz]] soziologoa (Leon, ) # [[Kholoud Faqih|Kholoud Faqin]] epailea (Palestina, XX.mendea) # [[Laudelina de Campos Melo]] etxeko-langileen aldeko sindikalista (Brasil, 1904-1991) # [[Laura Caballero]] gidoilaria, zuzendaria (Madril 1978) # [[Lola Lizaran]] aktorea (Almeria/Bartzelona 1931-2003) # [[Lucila Gamero]] mediku, zirujau, idazle eta feminista (Honduras, 1873-1964) # [[Lucy Prebble]] antzerkigilea (Britainia Handia 1981) # [[Luisa Luisi]] poeta, pedagogoa (Uruguai, 1883-1940) # [[Lurdes Lekuona Laburu|Lurdes Lekuona]] Zalduondoko alkatea (Gasteiz, 1958) # [[Magdalena Antonelli Moreno]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1877-1955) # [[Maha Haj]] palestinar jatorriko zinema zuzendari israeldarra (Nazaret, 1970) # [[Mai Masri]] zinema-zuzendaria (Jordania, 1959) # [[Maliha Hamidou]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1942-1959) # [[Mar Coll]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1981) # [[Margarida Minguillón]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1947) # [[Maria Dolors Bargalló]] Kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1902-Mexiko,1980) # [[María España Almendro]] saskibalio-jokalaria (Mallorca 1992) # [[Maria Majoral]] trementinairea (LLeida 1887-1976) # [[Maria Mies]] soziologoa (Alemania, 1931-2023) # [[María Patiño]] kazetaria (Coruña 1971) # [[María Teresa Josefina Janicki]] hezitzailea (Frantzia-Uruguai, XIX. mendea- ?) # [[Mariam Barghouti]] amerikar-palestinar kazetari, aktibista (Palestina-AEB, 1993) # [[Marina Comas]] aktorea (Bartzelona 1996) # [[Marta Angelat ]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1953) # [[Marta Corredera]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Marta Nebot]] kazetaria (Sevilla 1975) # [[Marta Pérez Sierra]] idazlea, poeta (Bartzelona 1957) # [[Maruja Lozano]] bolero eta kopla abeslaria (Valentzia 1935 - Malaga 2022) # [[Mary Al-Atrash]] igerilaria (Palestina 1994) # [[Mary Ann Shadd]] aktibista abolizionista, kazetaria, irakaslea (AEB, 1823-1893) # [[Maryse Gargour]] zinemagilea eta kazetaria (Palestina, XX. mendea) # [[Matilde_Fern%C3%A1ndez]] Politikaria feminista (Madril, 1950) # [[Mayada Al-Sayad]] alemaniar-palestinar atleta (Berlin, 1992) # [[Mériem Bouatoura]] Aljeriako gerrako borrokalari independentista (1938-1960) # [[Meriem Saâdane]] aljeriar erizaina eta militante nazionalista (1932-1958) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Miriam Saavedra]] modeloa, aktorea (Peru 1993) # [[Montse Amenós]] eszenografoa, jantzi-deseinatzailea (Bartzelona 1954) # [[Montse Guallar]] aktorea, aurkezlea (Bartzelona 1960) # [[Montserrat Cornet]] idazlea (Bartzelona 1934) # [[Mrinalini Sen]] idazlea (Bangladesh, 1879-1972) # [[Nadia Hafid]] ilustratzailea (Katalunia, 1990) # [[Nancy Meyers]] zuzendari, ekoizle eta gidoilaria (AEB 1947) # [[Natalia (abeslaria)]] tb aurkezlea (Cádiz 1982) # [[Natasha Neri]] aktibista, zinema zuzendaria (Brasil, XX. mendea) # [[Norma Andrade]] ekinzailea (Mexiko) # [[Noura Erakat]] amerikar-palestinar aktibista, irakaslea (Kalifornia, 1980) # [[Olatz Arregui]] piraguista (Donostia, 1999) # [[Paula Hernández (ahots aktorea)]] (Girona 1998) # [[Paula Hernández ]] aktorea, gidoilaria, zuzendaria (Argentina 1969) # [[Paulina Luisi]] mediku, sufragista, aktibista feminista (Uruguai, 1875-1950) # [[Pilar Boyero]] kopla abeslaria, irakaslea (Cáceres 1974) # [[Reem Frainah]] psikologoa, aktibista (Palestina ?) # [[Rosa Catrileo|Rosa Castrilleo]] abokatu maputxea (Temuco, Txile, 1981) # [[Rosa Estiarte]] igerilari olinpikoa (Manresa 1959-1985) # [[Rosa María Fernández García|Rosa María Fernandez García]] sindikalista (Asturias, 1942-2021) # [[Rosa Novell ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1952) # [[Sahar Jalifa]] idazlea (Palestina, 1942) # [[Samar Nassar]] igelaria (Libano, 1978) # [[Samiha Khalil]] politikaria, ekintzailea (Palestina 1923-1999) # [[Shadia Mansour]] hip-hoparen 1. dama arabiarra (Londres 1985) # [[Shamim Azad|Shamin Azad]] poeta eta idazlea (Bangladesh, 1952) # [[Sílvia Quer]] film zuzendaria ( Bartzelona 1962) # [[Sofía Álvarez Vignoli]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1899-1986) # [[Sònia Moll]] filologoa, poeta, itzultzailea (Bartzelona 1974) # [[Suad Amiry]] idazle eta arkitektoa (Siria, 1951) # [[Susanna Barranco]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Bartzelona 1975) # [[Tania Safura Adam Mogne]] ikertzaile eta erakusketa komisario (Mozambike, 1979) # [[Teresa Font]] film-editorea (Bartzelona 1956) # [[Tina Pérez]] sindikalista, ekintzalea (Asturias, 1929-1965) # [[Umayya Abu-Hanna]] kazetaria eta idazlea (Palestina-Finlandia, 1961) # [[Woroud Sawalha]] atleta (Palestina, 1991) # [[Yamila Abdalá Taha al Shanti]] irakaslea, politikaria (Palestina 1955-2023) # [[Zaha Hassan]] aktibista, abokatua (Palestina, XX.mendea) # [[Zulaija Al-Shahabi]] Palestinako feminismoaren ekintzaile aitzindaria (1901-1992) }} ==='''Berriak 2023''' ('''iraila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA''' idazlea, poeta (Basauri) # [[Bego Zubia Gallastegi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile (Arrasate, 1965) # [[Dora Manchado]] --ef'''SORTUA''' Tehueltxeeraren azken hiztuna (Argentina, 1934-2019) # [[Jaione López]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, misiolaria (Elorrio 1998) # [[Marta Goikoetxea Luquin]] ef--'''SORTUA''' blogaria (Lizarra, 1984) # [[Nagore Belastegi Martín|Nagore Belaustegi]] ----'''SORTUA''' (Legazpia, 1987) # [[Nerea Azkona]] ----'''SORTUA''' antropologoa, idazlea (Sopela, 1982) # [[Oihane Unzalu]] ef--'''SORTUA''' nutrizionista, kirol monitorea, lasterkaria (Abadiño 1987) # [[Pantxonerak]] '''SORTUA''' arrain saltzaileak (Laredo 1970 hamarkadara arte) # [[Presen Zubillaga Auza]] efef'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Iruñea, 1951-2023) # [[Raquel Esteban Terradillos]] ----'''SORTUA''' ekofisiologoa (Barakaldo, 1982) # [[Adriana Abenia]] aurkezlea, idazlea (Zaragoza 1984) # [[Aina Clotet ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1982ko) # [[Alexandra Narváez]] aktibista, zientzialaria (Ekuador, XX. mendea) # [[Alicia de los Ríos Merino|Alicia de los Rios Merino]] ikasle, gerrilari desagertua (Mexiko, 1952) # [[Amalia Anglés y Mayer]] opera kantaria eta gitarra-jotzailea (Badajoz, 1827-Stuttgart, 1859) # [[Amèlia Jover Velasco]] sindikalista, anarkista eta feminista (Cullera, 1910-Paris, 1997) # [[Amelia Quintanal Martínez-Conde]] futbolean Espainiako emakume talde baten 1. entrenatzailea (Kantabria 1937) # [[Amrita Pritam]] idazlea (Pakistan, 1919-India, 2005) # [[Ana Alba García]] kazetaria, gerra gatazketan aditua (Bartzelona 1971-2020) # [[Ana Borges]] futbolaria, aurrelaria (Portugal 1990) # [[Ana Paris Garcia]] lider sindikalista garrotez eraila (Sevilla, 1898-1938) # [[Ángeles García-Madrid|Ángeles Garcia-Madrid]] idazlea eta preso politikoa (Torrejón, 1918-Madrid, 2015) # [[Angustias Lara Sánchez|Maruja Lara Sánchez]] sindikalista (Granada, 1917-Valentzia, 2012) # [[Anna Cabot Quincy Waterston]] idazlea (AEB 1812-1899) # [[Anna Gréki]] poeta eta ekintzaile aljeriarra (1931-1936) # [[Anna Rodríguez Costa]] dramagilea, zuzendaria (Granada 1972) # [[Anna Stewart (aktibista)]] emakumeen eskubideen aldekoa (Australia 1947-1983) # [[Annette Frances Braun]] entomologoa (EEBB, 1884-1978) # [[Antònia Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[Assumpció Puigdelloses Vila]] etxekoandre fusilatua (1906 - Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Aurora Picornell]] komunista fusilatua (Palma, 1912-Manacor, 1937) # [[Ayo Edebiri]] komediantea, idazlea (AEB1995) # [[Balbina Gayo Gutiérrez|Balbina Gayo Gutierrez]] maistra errepublikarra (1901-1936) # [[Begoña Alberdi]] sopranoa (Bartzelona 1964) # [[Belarmina González Rodríguez]] ekintzaile fusilatua (Palencia, 1914-Porreres, 1937) # [[Blanca Jeannette Kawas]] aktibista (Honduras, 1946-1995) # [[Brígida Pardo López]] etxekoandre fusilatua (Granada, 1904-1936) # [[Carlota Planas Riera]] Espainiako 1. emakume futbolarien ordezkaria (Bartzelona 1992) # [[Carme Claramunt i Barot]] ekintzaile fusilatua (Tarragona, 1897 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Carme Portaceli]] antzerki-zuzendaria, irakaslea (Valentzia 1957) # [[Carmen Arrojo]] maistra, memoriaren aldeko ekintzailea (Madril, 1918-2017) # [[Carmen Arrufat]] aktorea (Castelló 2002) # [[Carmen del Riego]] kazetaria, 1. emakume-presidentea Madrileko Prentsa Elkartean (Asturias 1960) # [[Carmen Maria Garcia "García de Saura"|Carmen María Garcia]] idazle eta margolaria ( Molina de Segura) # [[Carol López ]] dramagilea, aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1969) # [[Carolina Ferre]] kazetaria (Alacant 1974) # [[Caroline Rémy de Guebhard]] idazle feminista (Frantzia, 1855-1929) # [[Catalina Flaquer]] ekintzailea fusilatua (Capdepera, 1876-Porreres,1937) # [[Catalina Martín López de Bustamante]] gerrillara, alfereza (Espainia ?-XIX. mendea) # [[Catalina Narváez de Ruiz]] brodatzailea, margolaria (Cádiz 1861- ¿ 1929) # [[Catherine Cusset]] filosofoa (Frantzia 1963) # [[Celia Tapias]] Buenos Airesko lehen emakume abokatua (1885-1964) # [[Chelsea Ashurst]] futbolaria, atezaina (Ingalaterra 1990) # [[Cinta Sabaté]] eskultorea, margolaria (Tarragona 1946) # [[Clara Pueyo Jornet]] Errepublikano desagertua (Villanueva eta GEltrú, 1914-1943) # [[Claudia López Benaiges]] feminista, anarkista eraila (Txileko Santiago, 1972-1998) # [[Clotilde García del Castillo]] Sorollaren musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (Valentzia, 1865-Madril, 1929) # [[Concepción Caceres|Concepción Cáceres]] emagin fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Concha Carretero]] frankismoaren biktima (Madril, 1918-2014) # [[Concita De Gregorio]] kazetaria, idazlea (Italia 1963) # [[Coral Bracho]] hizkuntzalaria, poeta (Mexiko 1951) # [[Courtney Barnett ]] rock abeslaria (Australia 1987) # [[Cristina Clemente]] idazlea, gidoilaria, zuzendaria( Bartzelona 1977) # [[Cristina Fernández Pereda]] atezain fusilatua (Leon, 1900 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Diana Nyad]] igerilaria eta kazetaria (New York, 1949) # [[Djamila Amrane-Minne]] poeta eta historialaria, Aljeriako Independentzia Gerrako ekintzailea (1939-2017) # [[Dolores Cacuango]] Indigenen aldeko ekintzailea (Ekuador, 1881-1971) # [[Dolors Feliu]] abokatua, unibertsitateko irakaslea, politikaria (Roda de Ter, 1964) # [[Dolors Giorla Laribal]] etxekoandre fusilatua (Bartzelona, 1912 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Dolors Prat Coll]] anarkosindikalista (Ripoll, 1905-Tolosa, 2001) # [[Elena Martín]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Elina Garanca]] mezozosopranoa (Letonia 1976) # [[Elionor Malich Salvador]] emakume errepublikano fusilatua (Piorat, 188?- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Elisa García Sáez]] sindikalista, erizaina, Gerra Zibilean hildako milizianoa (Bartzelona, 1916-Huesca, 1936) # [[Elizabeth Evatt ]] epailea (Australia 1933) # [[Emakumezkoen Nazioarteko Zinemaldia (Australia)]] Australia 1975 # [[Emilia Dilke]] idazlea (Erresuma Batua, 1840-1904) # [[Encarnación Magaña]] antifrankista eraila (Almeria, 1921-1942) # [[Estefanía Banini]] futbolaria, aurrelaria (Argentina 1990) # [[Eugenia González Ramos]] sindikalista fusilatua (Bartzelona, 1919 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Eumelia Hernández]] sindikalista eta feminista (Venezuela, 1913-1990) # [[Eveline Safir Lavalette]] frantses jatorriko ekintzaile aljeriarra (1927-2014) # [[Evelyn Glennie]] perkusionista gorra (Eskozia 1965) # [[Fabiana da Silva Simões]] furbolaria (Brasil 1989) # [[Felicidad Duce]] jostuna, aitzindaria, enpresaburua (Bartzelona 1908-2000) # [[Flora Sanhueza]] pedagogo anarkista (Txile, 1911-1974) # [[Florence Ethel Johnson]] sindikalista, maistra (Australia 1884-1934) # [[Florencia Bonsegundo]] futbolaria (Argentina 1993) # [[Francisca Senhorinha da Motta Diniz|Francisca Sehorinha]] idazlea (Brasil,1834- ?) # [[Giovanna Berneri]] anarkista ekintzailea (Italia, 1897-1962) # [[Hélène Monastier]] aktibista, irakasle (Suitza, 1882-1976) # [[Hubertine Auclert|Hubertine Auchert]] feminista ekintzailea (Frantzia, 1848-1914) # [[Inés Jiménez Lumbreras]] errepublikano fusilatua (Madril, 1915-Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Irene Moray]] argazkilaria, film-zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Isabel Mesa Delgado]] Sindikalista (Ronda, 1913-Valentzia, 2002) # [[Jane eta Louise Wilson]] artistak (Ingalaterra 1967) # [[Jessica Gleeson]] futbolaria, defentsa (Irlanda 1993) # [[Jessie Street Emakumeen Liburutegi Nazionala]] Australia 1989 # [[Jessie Street]] ekintzailea (Brithis Raj/India 1889-Australia 1970) # [[Jill Ellis]] futbolari, entrenatzaile ohia (Erresuma Batua 1966) # [[Joaquina Charro Gómez]] sindikalista fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Josephine Shaw Lowell]] aktibista (AEB, 1843-1905) # [[Juana Aranguren Rica]] abokatu feminista (Bilbo, 1952) # [[Julia López (artista)]] margolari autodidakta (Mexiko 1936) # [[Kamilla Seidler ]] sukaldariburua (Danimarka 1983) # [[Kristine Lilly]] nazioarteko partida gehien jokatutako futbolari ohia (AEB 1971) # [[Laura Ràfols]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1990) # [[Leda Rafanelli]] feminista, sufia, idazlea (Italia, 1880-1971) # [[Leila Ouahabi]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1993) # [[Leonor Lavado]] imitatzailea, aktorea (Kordoba 1987) # [[Lesbia Urquía]] aktibista (Honduras, 1967-2016) # [[Lola Gallardo]] futbolaria, atezaina (Sevilla 1993) # [[Lucía Alemany]] film-zuzendaria(Castelló 1985) # [[Lucía Pascual Palomo]] xake-jokalaria (Madril 19) # [[Luisa Gómez de la Torre|Luisa Gomez de la Torre]] ekintzailea (Quito,1887-1976) # [[Magdalena Nolla Montseny]] etxekoandre fusilatua (Tarragona, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Malena Costa]] modeloa (Mallorca 1989) # [[Manuela Díaz Cabezas]] ekintzaile antifrankista (Kordoba, 1920-Suitza, 2006) # [[Margarita Murillo]] aktibista (Honduras, 1958 - 2014) # [[Margarita Rivière]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1944-2015) # [[María Angélica Barreda|Maria Angelica Barreda]] Argentinako lehen emakume abokatua (1887-1963) # [[María Antonia Iglesias]] kazetaria, idazlea (Madril 1945-Pontevedra 2014) # [[María de la Purificación de la Aldea y Ruiz de Castañeda|Purificación de la Aldea]] emagina, ekintzailea ( Madrid, 1889-1976) # [[María Escoté]] jostuna, arropa diseinatzailea (Bartzelona 1979) # [[María Esteve |María Esteve Flores]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Herrera Magdaleno|Maria Herrera Magdaleno]] Giza eskubideen aldeko aktibista (Mexiko, 1950) # [[Maria Jiménez]] abeslatia eta aktorea (SEvilla, 1950-2023) # [[María Joaquina de Viera y Clavijo]] idazlea (Kanariak, 1737-1819) # [[Maria Jose Pons]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1984) # [[María Martín López]] memoria historikoaren aldeko borrokalaria, frankismoaren biktima (Avila, 1930-Toledo,2014) # [[Maria Mies]] alemaniar soziologoa (Steffeln, 1931-2023) # [[María Moreno]] idazlea eta kazetaria (Buenos Aires, 1947) # [[Maria Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[María Pry]] entrenatzailea, futbolari ohia (Sevilla 1984) # [[María Victoria Walsh]] kazetaria, borrokan hila (Buenos Aires, 1950-1976) # [[Marie Louise Berneri]] idazle anarkista (Italia, 1918-Londres, 1949) # [[Marsia Taha]] boliviar sukaldaritzako chef aitzindaria (Bulgaria 1989) # [[Marta Lois]] irakaslea, politikaria (Vigo, 1969) # [[Marta Torrejón]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1990) # [[Martha Asunción Alonso]] poeta itzultzailea (Madril, 1987) # [[Mary Cynthia Dickerson]] herpetologoa (AEB 1866-1923) # [[Maud Nathan]] aktibista, sufragista (AEB, 1862-1946) # [[Maud Slye]] minbizi ikertzailea (AEB 1879-1954) # [[Maya Hansen]] moda diseinatzailea (Madril 1978) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Milagros Pérez Oliva ]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Huesca 1955) # [[Minnehaha ]] poema bateko fikziozko pertsonaia (AEB 1855) # [[Míriam Nogueras]] politikaria eta enpresaburua (Bartzelona, 1980) # [[Montse Germán]] aktorea (Bartzelona 1969) # [[Natalia Ramos (futbolaria)]] defentsa (Tenerife 1999) # [[Neus Bonet]] kazetaria, irakaslea (Bartzelona 1959) # [[Neus Bouza Gil]] CNTko militante fusilatua (Bartzelona, 1916- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Nieve de Medina]] aktore eta zuzendaria (Madril,1962) # [[Noelia López ]] modeloa, tb aurkezlea (Sevilla 1986) # [[Noelia Ramos]] futbolaria, atezaina (Tenerife 1999) # [[Olga Luzardo]] kazetaria eta ekintzailea (Venezuela, 1916-2016) # [[Patri Guijarro]] futbolaria, defentsa (Palma Mallorcakoa 1998) # [[Patricia Ferreira]] gidoilaria, zuzendaria (Granada 1958) # [[Patricia Rodríguez Barrios]] 1. Gizonezko Futbol talde gerentea (Gipuzkoa 1982) # [[Pazzis Sureda]] eskultorea, margolaria (Mallorca 1907-1939) # [[Pepita Laguarda Batet]] anarkista,gerra zibilean eraila (Bartzelona, 1919-1936) # [[Pepita Patiño Páez]] makien laguntzailea, komunista (Kordoba, 1925-2015) # [[Piedad Arribas]] ekintzailea, frankismoaren biktima (Toledo, 1920-Madril, 2010) # [[Pilar Montaner Maturana]] margolaria (Mallorca 1876-196119) # [[Pilar Prades]] garrotez eraildako neskame pozoitzailea (Valentzia, 1928-1959) # [[Purificación Pérez Benavent]] sindikalista (Valentzia, 1919-Kanada, 1995) # [[Ramona Peralba Sala|Ramona Peralta Sala]] langile fusilatua (Gironella, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Raquel Cabezón]] futboalari ohia (Bartzelona 1978) # [[Rianna Jarrett]] futbolaria, aurrelaria (Irlanda 1994) # [[Rocío García Martínez]] txirrindularia (Madril 1974) # [[Romina Belluscio]] kazetaria, modeloa ( Argentina 1979) # [[Sandra Hermida Muñiz]] film-, dokumental ekoizlea (Tarragona 1972) # [[Sandra Paños]] Futbolaria, atezaina (Alacant 1992) # [[Sandra Vilanova]] futbolari ohia, erdilaria (Bartzelona 1981) # [[Sara Nieves Matheu García]] irakaslea, zibersegurtasun ikertzailea (Murtzia 1992) # [[Sara Ortega (futbolaria)]] , aurrelaria (Errioxa 2005) # [[Sara Serrat]] futbolaria, idazlea (Huelva 1995) # [[Sara Suárez Solís]] idazle feminista (Oviedo, 1925-2000) # [[Sarah Bouhaddi]] futbolaria, atezaina (Frantzia 1986) # [[Sari Van Veenendaal]] futbolaria, atezaina (Herbehereak 1990) # [[Sarina Wiegman]] entrenatzailea, futbolari ohia (Herbehereak 1969) # [[Sayaka Fernández Díaz]] dokumentalgilea (Cáceres 1978) # [[Sha'Carri Richardson]] atleta (AEB 2000) # [[Silvia Meseguer]] futbolari ohia, medikua (Teruel 1989) # [[Soledad Gallego-Díaz]] kazetaria (Madril 1951) # [[Sonia Bermúdez Tribano]] futbolaria, entrenatzailea, berriemailea (Madril 1984) # [[Sonia García Galán]] historialaria eta feminista (Aviles, 1981) # [[Sonia Grande]] cinema-jantzi diseinatzailea (Asturias 1964) # [[Susana Carro]] Filosofoa irakaslea, femilnista (Mieres, 1971) # [[Tania Martínez Portugal|Tania Martinez Portugal]] poligologoa, irakaslea,feminista (Etxebarri, 1963) # [[Toña Is ]] futbolaria, entrenatzailea (Asturias 1966) # [[Tránsito Amaguaña]] ekintzaile indigena (Ekuador,1909-2009) # [[Urimare]] kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Urrezko Neskatoak]] Olinpiar Jokoetako gimnasta erritmiko txapeldunak, Atlanta 1996 # [[Valentina Muñoz]] aktibista feminista (Txile, 2002) # [[Vera Pauw]] bortxatutako futbolaria, entrenatzailea (Hebehereak 1963) # [[Vicky Losada]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Victoria Prego]] kazetaria (Madril 1948) # [[Viola Calligaris]] futbolaria (Suitza 1996) # [[Yolanda Flores]] kazetaria, irrati esataria (Madril, 1960) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] efef'''SORTUA''' abokatua eta aktibist (Gamiz, 1978- Barakaldo, 2023) # [[Ana Soto]] --ef'''SORTUA''' kazike (Venezuela, 1618-1668) # [[Awen Iorwerth]] ----'''SORTUA''' medikua, unibertsitateko irakaslea # [[Erika Arrizabalaga]] ----'''SORTUA''' txistularia (Gasteiz, 2000) # [[Gentz del Valle]] ef--'''SORTUA''' artista (Lekeitio, 1957) # [[Orocomay]] ----'''SORTUA''' kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Xochilt Madai|Xochitl Madai]] ----'''SORTUA''' arkitektua eta ekintzailea (Mexiko, 1972) # [[Ada Liberio]] gimnasta errimikoa (Zaragoza 1974) # [[Adriana Díaz Enciso]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Alba González]] idazlea, politikaria (Asturias 1986) # [[Alice Kellen]] idazlea (Valentzia, 1989) # [[Amalia Bautista]] poeta (Madril 1962) # [[Amparo Barayón]] piano-jola eta sindikalista fusilatua (Zamora, 1904-1936) # [[Ana Bautista]] gimnasta erritmikoa (Kanariak 1972) # [[Ana Carmona Ruiz]] mutil itxuraz jokatzea lortu zuen futbolaria (Malaga 1908-1940) # [[Ana María de Foronda|Ana Maria de Foronda]] idazlea eta itzultzailea (1910-1990) # [[Anna Szatkowska]] idazlea (Polonia, 1928-2015) # [[Antònia Fontanillas Borràs]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1917-Frantzia, 2014) # [[Apacuana]] kazikea (Venezuela, XVI. mendea) # [[Athenea del Castillo]] futbolaria (Kantabria 2000) # [[Bathsua Makin]] Proto-Feminista (Londres, 1600-1675) # [[Beatriz Corredor]] legelaria, politikaria (Madril 1968) # [[Blanche Stuart Scott]] hegazkinlaria (EEBB. 1884-1970) # [[Carla Barber]] medikua, modeloa (Kanariak 1990) # [[Carmen Avilés]] atleta (Madril 2002) # [[Carmen Herrero Vicent]] medikua, ikertzailea (Castelló, 1986-2023) # [[Carmen Montes]] itzultzailea (Cádiz 1963) # [[Cata Coll]] futbolaria (Mallorca 2001) # [[Cathy Xaudaró]] gimnasta erritmikoa (Filipinak/ Espainia 1960) # [[Cecilia Domínguez Luis|Cecilia Dominguez]] idazlea (La Orotava, 1948) # [[Cecilia Pantoja]] abeslaria (Txile, 1943 - 2023) # [[Celia Flores]] abeslaria (Madril, 1981) # [[Charlotte Maxeke]] aktibista (Hegoafrika, 1871-1936 ) # [[Charlotte von Ahlefeld|Charlotte von Ahlfeld]] idazlea (Alemania, 1782-1849) # [[Charlotte von Stein|Charlote Von Stein]] (Alemania, 1742-1822) # [[Christiane Vulpius]] Goetheren emaztea (Alemania, 1765-1816) # [[Clara Serra]] feminista, ikertzailea, filosofoa, politikari ohia (Madril 1982) # [[Concha Monrás]] piano-jotzaile fusilatua (Bartzelona, 1898-Huesca 1936) # [[Conchi Sánchez ]] Espainiako 1. emakume futbolari profesionala (Madril 1957) # [[Costanza da Varano]] humanista eta poeta (Italia, 1426-1447) # [[Covadonga Tomé]] pediatra, politikaria (Asturias 1970) # [[Cristina Gallo]] kirol kazetaria, idazlea, aktibista (Asturias 1965) # [[Dahteste]] gerlari, itzultzaile, diplomazialari (1860 - Mexiko Berria, 1955) # [[Diana Wynne Jones]] idazlea (Londres, 1934-2001) # [[Dolores Pla Brugat]] historialaria eta ikertzailea (Girona, 1954-2014) # [[Emakume Indigenen Nazioarteko Eguna]] # [[Emilia Boneva]] gimnasia erritmikoko entrenatzailea (Bulgaria 1938-2019) # [[Emma Cabal]] poeta (Asturias 1962) # [[Enith Salón]] futbolaria ( Valentzia 2001) # [[Esther González]] futbolaria (Granada 1992) # [[Etta Federn]] idazle, itzultzaile, pedagogo eta anarkofeminista austriarra (1883 - 1951) # [[Eva Navarro ]] futbolaria (Murtzia 2001) # [[Fatima Madrilgoa]] ustezko astronomoa (Al-Andalus XI. mendea) # [[Francisca Saperas|Francesca Saperas]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1851-1933) # [[Gala Dalí]] artista eta modeloa (Errusia, 1894-1982) # [[Hansa Mehta]] aktibista, politikaria (India, 1897-1995) # [[Irene Guerrero]] futbolaria (Sevilla 1996) # [[Isabel Medina]] idazlea (Gomera, 1943) # [[Isabel Mozún]] altuera jauziko atleta (Madril 1960) # [[Ivana Andrés ]] futbolaria (Valentzia 1994) # [[Jean Batten]] hegazkinlaria (Zeelanda Berria, 1909-Palma Mallorcakoa, 1982) # [[Johanna Schopenhauer]] idazlea (Alemania, 1766-1838) # [[Juana Álvarez Molina|Juana Alvarez]] etxekoandre fusilatua (Medina de Rioseco, 1897-Gijon, 1937) # [[Juana María de los Dolores de León Smith]] espainiar dama (Badajoz, 1798 – Londres, 1872) # [[Julia Mayoral Márquez]] maistra eta politikaria (Badajoz, 1902 - 1983) # [[Julia Santibáñez]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Kyra Galván]] poeta eta eleberrigilea (Mexiko Hiria, 1956) # [[La Repompa de Málaga]] abeslaria (Malaga 1937-1959) # [[Laia Codina]] futbolaria (Girona 2000) # [[Lara Álvarez]] kazetaria (Asturias 1989) # [[Laura del Río]] futbolaria, mutilen entrenatzailea (Madril, 1982) # [[Lola Suárez|Lola Suarez]] idazlea (Lanzarote, 1956) # [[Malebogo Molefhe]] aktibista (Botswana,1980) # [[María Bernaldo de Quirós]] hegazkinlaria (Madril, 1898-1983) # [[Maria da Conceição Moita]] aktibista, hezitzailea (Portugal, 1937-2021) # [[María Francisca de Sales Portocarrero (Montijoko VI. kondesa)]] (Madril, 1754 – Logroño, 1808) # [[María Josefa Cerrato Rodríguez]] Espainiako lehen emakume albaitaria (Badajoz, 1897-1981) # [[María Pérez Rabaza]] futbolaria (Bartzelona 2001) # [[María Rosa Alonso|Maria Rosa Alonso]] idazlea (Tararonte, 1909-2011) # [[Mariangiola Criscuolo]] margolaria (Italia, 1548-1630) # [[Mariona Caldentey]] futbolaria (Mallorca 1996) # [[Melissa Jiménez (kazetaria)]] (Lieja/Bartzelona 1987) # [[Mercedes Pinto]] idazlea, kazetaria eta feminista (1889-1976) # [[Mónica García Prieto]] kazetaria, saiakeragilea (Badajoz 1974) # [[Montse Martín]] gimnasta erritmiko ohia, ilustratzailea, diseinatzailea, aktorea, dantzaria (LLeida 1974) # [[Montse Tomé]] futbolari ohia, entrenatzailea (Asturias 1982) # [[Noemí Casquet]] kazetaria, youtuberra (Sabadell 1992) # [[Olga Carmona]] futbolaria (Sevilla 2000) # [[Ona Batlle]] futbolaria (Bartzelona 1999) # [[Paula Guilló]] Miss eta modeloa (Alacant 1989) # [[Pepa Caballero]] margolaria (Granada, 1943 - Malaga, 2012) # [[Raymonde de Laroche]] hegazkinlaria (Paris, 1882-1919) # [[Rebecca Abe|Rebeca Abe]] idazlea (Alemania, 1967) # [[Rita Bosaho]] sanitarioa, politikaria. Kongresuko 1. Persona beltza (Ginea/Espainia 1965) # [[Rocío Gálvez ]] futbolaria (Kordoba 1997) # [[Salma Paralluelo]] futbolaria, atleta (Zaragoza 2003) # [[Silvia Yustos]] gimnasta erritmikoa (Valladolid 1971) # [[Simone Segouin]] partisaua, erresistentziako kidea (Frantzia, 1925-2023) # [[Sofia Behrs]] idazlea, argazkilaria (Errusia, 1844-1919) # [[Sofia Castañon]] poeta, politikaria (Asturias 1983) # [[Susan Haack]] irakasle eta filosogoa (Ingalaterra, 1945) # [[Sybilla]] diseinatzailea (AEB/Espainia 1963) # [[Teresa Abelleira]] futbolaria (Pontevedra 2000) # [[Teresa Helbig]] moda-diseinatzailea (Bartzelona 1963) # [[Teresa Matilde Revaque]] Bigarren Errepublikako espetxe funtzionario fusilatua (Valladolid, 1897-Madril, 1940) # [[Teresa Táboas]] arkitekto galiziarra (Mexiko Hiria, 1961) # [[Thelma Nava]] poeta (Mexiko Hiria, 1932-2019) # [[Thérèse Peltier]] hegazkinlaria (Frantzia, 1873-1926) # [[Vicenta García Miranda]] idazlea, poeta (Badajoz, 1816-1877) # [[Yulianna Avdeeva]] piano-jotzailea (Mosku 1985) # [[Zofia Kossak-Szczucka]] idazlea (Polonia, 1890-1968) }} ==='''Berriak 2023''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainize Gastaka Martínez]] ----'''SORTUA''' abokatua, Laudioko alkatea (Laudio, 1985) # [[Rosa Mari Artza Azueta]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Iurreta, 1946-2001) # [[Guruzne Carrason Torrontegi]] ----'''SORTUA''' ingurumen hezitzailea, Sopelako alkatea (Sopela, 1981) # [[Deniba Konare]] ----'''SORTUA''' judoka (Mali/Durango 2003) # [[Sorne Rubio Arano]] ----'''SORTUA''' Mundakako alkatea (Mundaka, 1972) # [[Itziar Iratzagorria]] ef--'''SORTUA''' Urdulizko alkatea # [[Maite Ibarra Goti]] ----'''SORTUA''' Arrigorriaga alkatea (Arrigorriaga, 1979) # [[Elisa Kaltzada]] --ef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Busturia, 1929-2022) # [[Lorea Perosanz]] ef--'''SORTUA''' diseinatzailea eta ilustratzailea (Ermua, 1976) # [[Maider Morras Azpiazu]] ----'''SORTUA''' abokatua, unibertsitateko irakaslea, Arrasateko alkatea (Arrasate, 1976) # [[Olatz Lezeta Urzelai]] ef--'''SORTUA''' mekanikaria, Antzuolako alkatea (Antzuola, 1977) # [[Kristina Rodriguez Mendikute]] ef--'''SORTUA''' Adunako alkatea (Aduna,1971) # [[Mari Karmen Arregi Agirre]] ef--'''SORTUA''' Aizarnazabalgo alkatea # [[Beatriz Unzue Esnaola]] ef--'''SORTUA''' Amasa-Villabonako alkatea # [[Alba Garmendia Castaños]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, filosofoa eta Ikaztegietako alkatea # [[Yanire Granero]] --ef'''SORTUA''' diseinatzailea, enpresaburua (Abadiño 1988) # [[Oihana Amundarain Zubillaga]] ef--'''SORTUA''' Elduaingo alkatea # [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ef--'''SORTUA''' Orexako alkatea # [[Anuska Esnal Oliden]] ef--'''SORTUA''' Orioko alkatea (Orio, 1980) # [[Izarra Urdalleta Iraola]] ef--'''SORTUA''' Segurako alkatea (Errezil, 1975) # [[Cristina Tapias]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua (Bilbo 1960) # [[Teófila Adrada]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua, asmatzailea (Toledo 1904- ?) # [[Naroa Azpitarte]] ----'''SORTUA''' errugbilaria (Durango, 2005) # [[Rosario Tomasena Alzuri]] ef--'''SORTUA''' kirolaria, igerilaria, triatleta (Urnieta, 1946) # [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta Usurbilgo alkatea (Usurbil, 1979) # [[Maite Amenabar Alkorta]] ----'''SORTUA''' Zirzurbilgo alkatea (Azpeitia) # [[Nagore Alkorta Elorza|Nagore Alkorta]] ef--'''SORTUA''' Azpeitiko alkatea (Azpeitia, 1978) # [[Alicia Framis]] artista (Mataró, 1967) # [[Lorena Llamas]] txirrindulari ohia (Bartzelona 1987) # [[Daisy Elliott]] politikaria (AEB 1917-2015) # [[Yolanda García Serrano]] gidoilaria (Madril 1958) # [[Karina Garantivá ]] aktorea, antzerki zuzendaria (Kolonbia 1980) # [[ Helena Pimenta]] antzerki-zuzendaria (Salamanca 1955) # [[Verónica Fernández]] gidoilaria (Soria 1971) # [[Magüi Mira]] aktorea, zuzendaria (Valentzia 1944) # [[Clara Sanchis]] aktorea, musikaria (Teruel 1968) # [[Lola Salvador]] gidoilaria (Bartzelona 1938) # [[Carmen Balagué]] aktorea (Bartzelona 1952) # [[Luz Casanova]] ongilea (Asturias, 1873-1949) # [[Jacqueline Guerroudj]] Militante komunista eta antikolonialista (1919 - 2015) # [[Sheyla Gutiérrez]] txirrindularia (Errioxa 1994) # [[Lucía González]] txirrindularia (Asturias 1990) # [[Alicia González]] txirrindularia (Asturias 1995) # [[Mavi García]] duatleta, txirrindularia (Mallorca 1984) # [[María Mercedes Cagigas Amedo]] txirrindularia (Kantabria 1979) # [[Isabel Martin]] txirrindularia (Valladolid 1999) # [[Sara Martín]] txirrindularia (Burgos 1996) # [[Cristina Martínez (txirrindularia)]] (Valentzia 1981) # [[María Isabel Moreno ]] txirrindularia (Girona 1981) # [[Belén López (txirrindularia)]] irakaslea (Cádiz 1984) # [[Mayalen Noriega]] igerilaria, txirrindularia, kirol egokituko gidaria (Mexiko/Espainia 1982) # [[Josefa Benítez Guzmán]] kirol egokitutako txirrindularia (Bartzelona 1969) # [[Susana Rodríguez Gacio]] medikua, kirol egokitutako txirrindularia (Vigo 1988) # [[Aauri Bokesa]] kirolari eta gizarte langilea (Madril, 1988) # [[Cristina Danimarkakoa]] Italiako aristokrata (Danimarka, 1521-Italia, 1590) # [[Conceição Matos]] aktibista (Portugal, 1936) # [[María de Estrada]] konsistatzailea (Espainia-Mexiko, XV.mendea) # [[Maritza M. Buendía]] # [[Lozen]] gerlari eta xamana (1840-1889) # [[Elsy Jacobs]] txirrindularia (Luxenburgo 1933-Bretainia 1998) # [[Anna Ramírez ]] txirrindularia, aktibista (Bartzelona 1981) # [[Marta Vilajosana]] txirrindularia (Bartzelona 1975) # [[Audrey Cordon]] txirrindularia (Bretainia 1989) # [[Alba Teruel ]] txirrindularia (Valentzia 1996) # [[Anna Sanchis]] txirrindularia (Valentzia 1987) # [[Dori Ruano]] txirrindularia, zuzendaria, politikaria, irakaslea (Salamanca 1969) # [[Gloria Rodríguez Sánchez]] txirrindularia ( Murtzia 1992) # [[Ariadna Ródenas]] txirrindularia (Alacant 1987 # [[Aida Nuño]] txirrindularia (Asturias 1983) # [[Karin Herrera]] biologo eta politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sonia Gutiérrez Raguay]] politikaria (GUatemala, 1981) # [[Txirrindularitza eta feminismoa]] # [[Jean Purdy]] erizaina, 1. enbriologoa (Erresuma Batua 1945-1985) # [[Victoria Anna Perea]] Espainiako 1. probeta umea (Bartzelona 1984) # [[Anna Veiga]] biologoa, Espainiako 1. probeta umearen ‘ama zientifikoa’ (Bartzelona 1956) # [[Elisa Matilla]] aktorea (Madril 1966) # [[Dunia Ayaso eta Felix Sabroso]] zine zuzenndariak (Kanariak 1961-2014) # [[Eva Lesmes]] gidoilaria, zine zuzendaria (Asturias 1961) # [[Imma Colomer]] aktorea (Bartzelona 1948) # [[Rosa Gàmiz]] aktorea (Bartzelona 1965) # [[Carlota Subirós]] antzerki-zuzendari (Bartzelona 1974) # [[Lluïsa Cunillé ]] idazlea (Katalunia 1961) # [[Hijas de Cynisca]] kirol-arloko genero-desberdintasuna, dokumentala (2019) # [[Jessica Vall ]] igerilaria, biologoa (Bartzelona 1988) # [[Jennifer Pareja]] waterpolo jokalari ohia (Girona 1984) # [[Carmen Martín]] eskubaloi jokalaria (Almeria 1988) # [[Vanesa Amorós ]] eskubaloi jokalaria, entrenatzialea (Alacant 1982) # [[Nuria Benzal ]] eskubaloi jokalaria (Malaga 1985) # [[Estela Estévez Barreiro]] atleta paralinpiarra (Vigo 1965) # [[Alba Caride]] gimnasta erritmikoa (Vigo 1980) # [[Susana Garabatos ]] igerilaria (Vigo 1979) # [[Julia Vaquero]] galiziar atleta (Frantzia 1970) # [[Thérèse Clerc]] Frantziako ekintzaile feminista (1927 - 2016) # [[Suhayr al-Qalamawi]] idazlea eta itzultzailea (Egipto, 1911-1997) # [[Dolors Vives Rodón|Dolors Vives Rodon]] Kataluniar hegazkinlaria (Valls, 1908-Bartzelona, 2007) # [[Susana Ferrari Billinghurst]] hegazkinlaria (Argentina, 1914-Italia, 1999) # [[Yevguenia Shajovskaya|Yevguena Shajovskaya]] hegazkinlaria (Errusia, 1889-1920) # [[Carola Lorenzini]] hegazkinlaria (Buenos Aires, 1899-1941) # [[Clara Adams]] hagazkinlaria (EEBB, 1884-1971) # [[Gloria Cuesta]] hegazkinlaria (Asturias, 1911 - Madril, 1987) # [[Maria Josep Colomer i Luque]] hegazkinlaria (Bartzelona, 1913 - Inglaterra, 2004) # [[Alia Twal]] hegazkinlaria (Jordania) # [[Lotfia ElNadi|Loftia Elnadi]] hegazkinlaria (Egipto, 1907-2002) # [[Erma Franklin]] abeslaria (EEBB, 1938-2002) # [[Carolyn Franklin]] abeslaria (EEBB, 1944-1968) # [[Flor Aguilera]] idazlea (Mexico Hiria, 1971) # [[María Antonieta Mendivil]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Anne Kingsbury Wollstonecraft]] ilustratzaile botanikoa (EEBB,1781-Kuba, 1828) # [[Sara Khadem ]] xake jokalaria (Iran 1997) # [[Tamara Abalde ]] saskibaloi jokalaria (Ferrol 1989) # [[Begoña Fernández]] eskubaloi jokalaria (Vigo 1980) # [[Isabel Herguera]] artista, zuzendaria, irakaslea (Donostia 1961) # [[Karin Boye]] poeta, itzultzailea (Suedia 1900-1941) # [[Helene Hanff]] idazlea (AEB 1916-1997) # [[Sopiko Guramishvili]] xake jokalaria (Georgia 1991) # [[Carol Thatcher ]] kazetaria (Londres 1953) # [[Mónica Braun|Monica Braun]] idazlea eta poeta (Mexiko, 1965) # [[Cristina Rivera Garza]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Martha Cerda]] idazlea (Mexiko, 1945) # [[Bibiana Gallego Lancharro]] poeta eta damaturgoa (Badajoz, 1799-Madril, 1867) }} ==='''Berriak 2023''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Otxotorena]] ef--'''SORTUA''' Mañariko alkatea (Hernani, 1984) # [[Arantxa Arregi]] ----'''SORTUA''' Doneztebeko alkatea # [[Asun Agiriano]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta bibliotekaria (Arrasate, 1963) # [[Begoña Enbeita]] ef--'''SORTUA''' Muxikako alkatea (Muxika, 1985) # [[Berta Arizkun González]] ef--'''SORTUA''' Burlatako alkatea # [[Burdinaren emakumeak]] '''SORTUA''' (Bizkaia, XIX-XX. mendea) # [[Carmen Mendiguren]] efef''SORTUA'''maistra (Zamudio, 1913-2010) # [[Eider Olazar]] ef--'''SORTUA''' Gazteluko alkatea (Gaztelu...) # [[Eneritz Agirre]] ef--'''SORTUA''' Atxondoko alkatea (Atxondo, 1983) # [[Eneritz Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' Zaldibarko alkatea (Zaldibar, 1985 ) # [[Erika Letamendi Hurtado]] ef--'''SORTUA''' Donemiliagako alkatea (Gasteiz, 1985) # [[Igone Amesti]] ef--'''SORTUA'''mezzosopranoa, musika-irakaslea (Mallabia, 1985) # [[Iruri Altzerreka]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria (Garai, 2000) # [[Itziar Imaz Artazcoz|Itziar Imaz]] ef--'''SORTUA''' Garesko alkatea (Gares, 1981) # [[Julene Lazkano]] ef--'''SORTUA''' Elorrioko alkatea (Elorrio, 1985) # [[Laura Irasuegi Otal]] efef'''SORTUA''' ingeniaria, gerrako umea (Eibar, 1923-Errenteria, 2016) # [[Malan Alloua]] ----'''SORTUA''' Sanwiko Erresumako ama erregina (Ghana, XIX. mendea) # [[Maria Sáez de Albéniz Bregaña]] ef--'''SORTUA''' Etxarri Aranazko alkatea (Iruñea, 1966) # [[Marta Díez Napal]] ef--'''SORTUA''' Antsoaingo alkatea (Antsoain, 1975) # [[Nadia Nemeh Shomaly]] ----'''SORTUA''' Bermeoko alkatea (Bermeo, 1979) # [[Noelia Oses]] ef--'''SORTUA''' Matematikaria, ikertzailea (Ermua, 1975) # [[Oihana Olaberria Jaka]] ef--'''SORTUA''' Arakilgo alkatea (Arakil, 1976 # [[Oihane Irastorza]] ef--''SORTUA''' Izurtzako alkatea (Izurtza, 1981) # [[Oihane Uribeetxebarria Garmendia]] ef--'''SORTUA''' Lakuntzako alkatea (1979) # [[Olatz Alberdi Etxeberria]] ef--SORTUA futbolaria, atezaina (Bergara, 1997) # [[Olatz Irizar Martínez]] ef--'''SORTUA''' Ziordiako alkatea (Ziordia, 1972) # [[Pilar Arechavaleta]] efef'''SORTUA''' moja (Bilbo, 1880-Madril-1973) # [[Txelo Auzmendi Jimenez]] ef--'''SORTUA''' Asparrenako alkatea (Araia, 1960) # [[Olga Mariano]] aktibista ijitoa (Portugal, 1950) # [[Adriana Caselotti]] ahots aktorea (AEB 1916-1997) # [[Adrienne Bolland|Adrianne Bolland]] hegazkinlaria (Frantzia, 1895-1975) # [[Agirre Aristizabal ahizpak]] oroimen memoria babesleak (Lizarra, 1936) # [[Ahlam Khudr]] aktibista (Sudan) # [[Aída Bueno Sarduy]] dokumentalgilea (Kuba, ?) # [[Aida Toledo]] poeta (Guatemala, 1952) # [[Ainhoa Carbonell Allué ]] zinegotzi ijitoa (?,?) # [[Alba Cros ]] zinema zuzendaria (Lleida 1991) # [[Alice Austen]] argazkilaria (AEB 1866-1952) # [[Alice Pestana]] pedagogoa (Portugal, 1860-Madril, 1929) # [[Alicja Dorabialska]] kimikaria (Polonia, 1897 – 1975) # [[Alma Karla Sandoval|Alma Carla Sandoval]] Kazetaria (Mexiko, 1975) # [[Ana Martínez de Luco]] moja, aktibista (Araba, 1960) # [[Anaïs Napoleon]] argazkilaria (Narbona, 1831-Bartzelona, 1912) # [[Ángela de la Cruz (artista)]] artista (Coruña, 1965) # [[Ángeles Cruz|Angeles Cruz]] aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria (Mexiko, 1969) # [[Anna-Eva Bergman]] artista (Suedia 1909-Frantzia 1987) # [[Anoosheh Oskouian]] ingeniaria, CEO-a (Iran/AEB 1964) # [[Aurèlia Muñoz Ventura]] artista (Bartzelona, 1926-2011) # [[Barbara Martin Coppola]] telekomunikazio- ingeniaría eta CEO-a (Madril 1977) # [[Beatriz Corrales]] badminton jokalaria (Madril 1992) # [[Bernardine Dohrn]] iheslaria, irakaslea (AEB 1942) # [[Betsy Pecanins]] abeslaria (Mexiko 1954) # [[Betty Makoni]] Aktibista (Zimbabwe, 1971) # [[Candida Höfer]] argazkilaria (Alemania, 1944) # [[Carmen Matute]] idazlea (Guatemala, 1944) # [[Carol Bove]] artista (Suitza/AEB 1971) # [[Celia Montoya Montoya]] aktorea, aktibista (Madril, 1971) # [[Charlotte Posenenske]] artista (Alemania 1930-1985) # [[Chicks on Speed]] artistak, musika taldea (Alemania 19) # [[Claude Mossé]] historialaria (Frantzia 1924-2022) # [[Cristina Álvarez Álvarez]] telekomunikazio ingeniaria (Vigo 1969) # [[Cristina Cuerno]] aeronautika ingeniaria (Espainia, XX. mendea) # [[Danielle Michel-Chich]] saiogile, kazetari eta itzultzaile frantsesa (Aljer - 1951) # [[Daría Vilariño Pintos]] liburuzaina (Galizia 1928-2020) # [[Djamila Bouazza]] Aljeriako Independentzia Gerrako aktibista (1938 - 2015) # [[Djamila Bouhired]] Aljeriako ekintzaile politikoa da (Aljer - 1935) # [[Dulce Muñoz del Rey]] telekominikazio ingeniaria (Badajoz 1978) # [[Eija-Liisa Ahtila]] artista (Finlandia 1959) # [[Eileen Power]] historialaria (Erresuma Batua 1889-1940) # [[Elida Carlés]] hegazkinlaria, artista (Argentina, 1912-1970) # [[Elisa Hall]] idazlea (Guatemala, 1900-1982) # [[Eliza Schneider]] ahots aktorea (AEB 1978) # [[Énia Lipanga]] Poeta, aktibista (Mozambike, 1977) # [[Erika Groth-Schmachtenberger]] argazkilaria (Alemania 1906-1992) # [[Ester Partegàs]] artista (La Garriga, 1972) # [[Esther Paez]] boxeolaria, (Bartzelona 1969) # [[Eulalia Pérez Sedeño]] ikertzailea (Maroko protektoratua 1954) # [[Eulàlia Valldosera i Guilera]] artista (Villafranca del Panadés, 1963) # [[Fátima Tardío Quiroga]] legelaria (Bolivia XX. mendea) # [[Fernanda Fragateiro]] artista (Portugal 1962) # [[Gail Bradbrook]] Klima aldaketaren kontrako ekintzailea (Britainiarra) # [[Grete Stern]] argazkilaria (Alemania 1904-Argentina 1999) # [[Hannah Collins]] artista (Londres 1956) # [[Hanne Darboven]] artista (Alemania 1941-2009) # [[Helga de Alvear Arte Garaikidearen Museoa ]] (Caceres 2021) # [[Helga de Alvear]] bildumagilea (Alemania/Madril 1936) # [[Inés Medina]] artista (Caceres 1950) # [[Inés Peraza]] Kanariar uharteetako andrea (Sevilla, 1424-1503) # [[Isabel de los Ángeles Ruano]] poeta (Guatemala, 1945) # [[Isabel Morant Deusa]] historialaria (Valentzia 1947) # [[Isabel Tolosa Cortés de Moctezuma]] Leonor Cortés Moctezumaren alaba (Mexiko, 1568- ?) # [[Isatxa Mengíbar]] bikoiztailea ( Espainia 1973) # [[Janet Maslin ]] kritikaria (AEB 1949) # [[Joana Pastrana]] boxeolari ohia (Madril 1990) # [[Jorinde Voigt]] artista (Alemania 1977) # [[Judith Colell ]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Kadiatu Massaquoi]] aktibista (Sierra Leona, 2002?) # [[Katalina Lancasterrekoa]] erregina (Hertford, 1373- Valladolid, 1418) # [[Katharina Fritsch]] eskultorea (Alemania 1956) # [[Katharina Sieverding]] artista (Alemania 1944) # [[Kittie Knox]] txirrindularia (AEB 1874-1900) # [[Laleh Osmany]] aktibista (Afganistan, 1992) # [[Laura Rius]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1991) # [[Leonor Cortés Moctezuma]] Espainia Berriko Erregeorderriko aristokrata (Mexiko, 1527-1594) # [[Lidia Zvereva|Lidia Zuéreva]] hegazkinlaria (Errusia, 1890-1916) # [[Lisa Schwarzbaum]] kritikaria (AEB 1952) # [[Luz Méndez de la Vega]] poeta eta ikertzaile feminista (Guatemala, 1919-2012) # [[Mabel Palacín Lahoz]] artista (Bartzelona, 1965) # [[Maggie Roswell]] ahots aktorea (AEB 1952) # [[Margarita Carrera]] idazlea (Guatemala, 1929-2018) # [[María del Carmen Aguayo Torres]] telekomunikazio ingeniaria (Kordoba XX. mendea) # [[María del Carmen Carrillo Losada]] probintzia hiriburu bateko 1. emakume ziengotzi ijitoa (Madril 1959) # [[María del Carmen Pallares Méndez]] historialaria (Galizia 1948) # [[María Jesús Avila Corchero]] museo koordinatzailea (Caceres, 1966) # [[María Jesús Rosa Reina]] boxeolaria (Madril 1974-2018) # [[María Luisa Cuerda Arnau]] legelaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Natividad Bermejo Arrieta ]] artista (Logroño 1961) # [[María Teresa Dalenz Zapata ]] ingeniari zibila (Bolivia, 1958) # [[María Teresa de Silva]] Albako XIII. dukesa (Madril, 1762-1802) # [[Marta Verheyen]] zinema zuzendaria, gidoilaria, argazkilaria (Girona 1991) # [[Mary Bailey (hegazkinlaria)|Mary Bailey]] hegazkilaria (Irlanda, 1890-1960) # [[Mary Kay Bergman]] ahots aktorea (AEB 1961) # [[Mary Lynn Rajskub]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Mary Taylor Brush]] hegazkinlaria (1866-1949) # [[Maryse Bastié]] hegazkinlaria (Frantzia, 1898-1952) # [[Meret Oppenheim]] argazkilaria (Berlin, 1913-Basilia,1985) # [[Mikaela Loach]] Aktibista (Jamaika, 1998) # [[Miren Meabe Carro]] Kuartango alkatea (Barakaldo 1986) # [[Mirtha Luz Pérez]] idazlea, poeta, (Chiapas, Mexiko, 1960) # [[Mona Simpson (Simpsondarrak)]] pertsonaia (AEB) # [[Mona Simpson]] idazlea (AEB 1957) # [[Montserrat Soto]] artista (Bartzelona, 1961) # [[Nadia Vera]] kazetaria (Mexiko, 1983-2015) # [[Nancy Cartwright (aktorea)]] ahots aktorea (AEB 1957)Si # [[Natalia Montellano Durán]] bioteknologoa (Bolivia XX. mendea) # [[Penelope Lea]] klima-aktibista (Noruega, 2005) # [[Pilar Heredia Iglesias]] politikari ijitoa (Toledo, 1964) # [[Pipilotti Rist]] artista (Suitza 1962) # [[Pocha Lamadrid]] aktibista (Argentina, 1945-2021) # [[Princy Mangalika]] aktibista (Sri Lanka, XX. mendea) # [[Rachel Whiteread ]] eskultorea (Londres 1963) # [[Rafaela Rada]] ilustratzailea # [[Regina Halmich]] boxeolaria (Alemania 1976) # [[Régine Pernoud]] historialaria (Frantzia 1909-1998) # [[Rineke Dijkstra]] argazkilaria (Herbehereak 1965) # [[Rocío Saiz]] artista (Madril 1991) # [[Rosa Brun]] artista (Madril 1955) # [[Rosemarie Trockel]] artista (Alemania 1952) # [[Salma Kikwete]] aktibista (Tanzania, 1963) # [[Salomé Cuesta]] artista (Valentzia 1964) # [[Sandra Baía]] artista(Lisboa 1968) # [[Sangita Magar]] aktibista (Nepal) # [[Soleil Moon Frye]] aktorea, gidoilaria, film-zuzendaria (AEB 1976) # [[Sonia Couoh]] aktorea (Mexiko, 1983) # [[Susana Solano]] eskultorea (Bartzelona, 1946) # [[Sylvie Fleury]] artista (Suitza 1961) # [[Tacita Dean]] artista bisuala (Erresuma Batua 1965) # [[Tatiana Delgado Yunquera]] bideo-joko garatzailea (Madril 1978) # [[Tecuelhuetzin Xicohténcatl]] printzesa tlaxcalteka (Mexiko, 1501-Guatemala, 1537) # [[Tecuichpo Ixcaxochitzin]] inperio aztekaren azken enperatrizea (Mexiko, 1509-1550) # [[Tiza Mafira]] Ingurumen-aktibista (Indonesia, 1984) # [[Touria Chaoui|Touria Chaowi]] hegazkinlaria (Fez, 1936-1956) # [[Tress MacNeille]] ahots aktorea (AEB 1951) # [[Vanessa Beecroft]] artista (Italia 1969) # [[Victoria Fonseca González]] fisikaria (Espainia XX. mendea) # [[Viktória Varga]] halterofilia kirolaria (Hungaria 1981) # [[Zainab Al Khawaja]] aktibista (Bahrain, 1983) # [[Zohra Drif]] Aljeriako politikaria, independentzia gerrako mujahida (1934) }} ==='''Berriak 2023''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ortiz]] ----'''SORTUA''' medikua (Getxo, 1964) # [[Ainara Vera]] ----'''SORTUA''' zinegilea (Iruñea, 1985) # [[Ana Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1836-1896) # [[Ann Marie Skelton]] ef--'''SORTUA''' Haurren Eskubideen Batzordeko burua (Hegoafrika, ?) # [[Garazi Sampedro]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Atxondo 1989) # [[Itsasne Larruskain]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, futbolaria (Traña-Matiena 1992) # [[Izaro Ieregi]] ----'''SORTUA''' artista (Algorta, 1987) # [[Josefa Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1833-1904) # [[Juana María Ruiz de Gámiz]] efef'''SORTUA''' ongilea (Betoño, 1841 -?) # [[Libe Goitia Artetxe]] ef--'''SORTUA''' idazlea (Errusia, 2001) # [[Maite Toledo]] ----'''SORTUA''' idazlea (Zaldibia, 1966) # [[Maite Zelaia]] ef--'''SORTUA''' arkitektoa (Eibar, 1946) # [[María del Carmen Careaga Salazar]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Getxo, 1934) # [[Nagore Legarreta]] ----''SORTUA''' argazkilaria (Hernani, 1981) # [[Oihana Muga]] ef--'''SORTUA''' pediatra (Donostia, 1981) # [[Quintina Gelbenzu Piérola]] ef-ef '''SORTUA''' emagina (1877-1950) # [[Salome Campos Beotegi]] efef'''SORTUA''' Emakume aitzindaria kontserba-enpresetan (Bermio, 1893-1974) # [[Adela Calva Reyes]] idazlea (Mexiko, 1967-2018) # [[Adenike Oladosu]] klima aktibista (Nigeria 1994) # [[Alejandra Hannoverkoa]] printzesa (Austria 1999) # [[Alicia Martín Villanueva]] artista (Madril, 1964) # [[Aline Pettersson|Aline Petterson]] idazlea (Mexiko Hiria, 1938) # [[Alva Belmont]] aktibista aberatsa, sufragista (AEB 1853- Frantzia 1933) # [[Ana de Roque]] kazetaria ( Madril 1963) # [[Ana Roldán]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1976) # [[Anahí de Cárdenas]] modeloa, aktorea (Peru 1983) # [[Andrea Guasch]] aktore, abeslari, dantzaria (Bartzelona 1990) # [[Anežka Drahotová]] atleta (Txekia 19) # [[Aniela Rodriguez]] idazlea (Mexiko, 1992) # [[Anna Henderson]] txirrindularia (Britainia 1998) # [[Anna Howard Shaw ]] sufragista, abade metodista (AEB 1847-1919) # [[Antía Jácome]] kanoalaria (Pontevedra 1999) # [[Antúnez ahizpak]] brodatzaileak (Sevilla XIX. mendea) # [[Ascensión Cambrón]] filosofoa (Kordoba 1943) # [[Aurora Correa]] poeta (Bartzelona, 1930-Mexiko, 2008) # [[Beatrice Borromeo]] kazetaria, aristokrata (Italia 1985) # [[Belén Rodríguez (kazetaria)]] (Madril 1966) # [[Betty Gilpin]] aktorea (AEB 1986) # [[Carissa Véliz]] filosofoa, irakaslea, ikertzailea (Mexiko 1986) # [[Carlota Casiraghi]] zaldizalea, kazetaria (Monako 1986) # [[Carmel Snow]] moda-kazetaria (Irlanda 1887-AEB 1961) # [[Carolina Bona]] aktorea (Madril 1980) # [[Carolina Herrera]] enpresaburua, diseinatzailea (Venezuela 1939) # [[Carolina Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1978) # [[Caroline Link ]] film-zuzendaria (Alemania 1964) # [[Caroline Schermerhorn Astor]] aristokrata (AEB 1830-1908) # [[Chari Gómez Miranda ]] kazetaria (Espainia 1930-2011) # [[Claudina Domingo]] poeta (Mexiko, 1982) # [[Claudine Picardet]] zientzialaria, itzultzailea (Frantzia 1735-1820) # [[Consuelo Duval]] aktorea (Mexiko 1969) # [[Consuelo Trujillo ]] aktorea (Cádiz 1959) # [[Consuelo Vanderbilt]] filantropoa (AEB 1877- 1964) # [[Consuelo Yznaga]] aristokrata (AEB 1853-Londres 1909) # [[Cristina del Valle (abeslaria)]] aktibista (Asturias 1960) # [[Cristina del Valle (aktorea)]] (Argentina 1942) # [[Debora Kayembe]] abokatua, aktibista (Kongo- Eskozia, 1975) # [[Desirée Bela-Lobedde]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1978) # [[Desirée Ndjambo]] kazetaria (Madril 1976) # [[Diana Vreeland]] moda-editore aitzindaria (Paris 1903 - AEB 1989 ) # [[Djamila Boupacha]] Aljeriako FLNko aktibista (Bologhine 1938) # [[Dolores Castro]] poeta (Mexiko, 1923-2022) # [[Edna Woolman Chase]] kazetaria, argitaratzailea (AEB 1887-1957) # [[Ekaterina Karavelova]] aktibista, hezitzailea (Bulgaria, 1860-1947) # [[Elia Barceló]] idazlea (Alacant 1957) # [[Ella baila sola]] musika bikotea (Espainia) # [[Elsa Cross]] poeta (Mexiko, 1946) # [[Elsie de Wolfe ]] dekoratzaile aitzindaria (AEB 1865- Frantzia 1950) # [[Elvira Quintana]] aktorea (Badajoz, 1935-Mexiko Hiria, 1968) # [[Esperanza Zambrano]] idazlea (Mexiko, 1901-1992) # [[Esther García Rodríguez]] cinema ekoizpen zuzendari aitzindaria (Segovia 1956) # [[Esther Mayoko Ortega]], aktibista (Madril, XX.mendea) # [[Ethel Krauze]] idazlea (Mexiko Hiria, 1954) # [[Fausta Gantús]] poeta eta historialaria (Mexiko, 1968) # [[Flora Drummond]] sufragista, aktibista (Erresuma Batua, 1878-1949) # [[Françoise Seligmann]] Frantziako erresistentziako kidea, kazetaria eta politikaria (1919-2013) # [[Françoise Vergès]] politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista frantsesa (Paris, 1952) # [[Freda Huson]] aktibista (Kanada, 1964) # [[Gabriela Jauregi]] idazlea, poeta (Mexiko Hiria, 1979) # [[Glòria Serra ]] kazetaria (Bartzelona 1964) # [[Hadja Idrissa Bah]] aktibista (Ginea, 1999) # [[Helena Normanton]] abokatua, aktibista (Erresuma Batua, 1882-1957) # [[Ilka Chase]] aktorea, esataria, idazlea (AEB 1905-1978) # [[Irene Hernández de Jesús]] aktibista (Mexiko, 1958-2021) # [[Irene Hueche Meliqueo]] aktibista (Txile, 1946-2011) # [[Isabel Garcés]] aktorea (Madril 1901-1908) # [[Isabel Pardo de Vera Posada]] ingeniaria (Lugo 1975) # [[Isatou Ceesay]] aktibista (Gambia, 1972) # [[Izarne Sarasola]] Errealeko futbolaria (Gipuzkoa, 2002) # [[Jacqueline Auriol]] hegazkinlaria (Frantzia, 1917-2000) # [[Javiera Contador]] aktorea, aurkezlea (Txile 1974) # [[Jhoana Patiño]], poeta, aktibista (Kolonbia, 1982) # [[Josefina Molina]] film-zuzendari atzindaria (Kordoba 1936) # [[Julia Maura]] idazlea (Madril 1910-1973) # [[Julia Solomonoff]] film zuzendaria, gidoilaria… (Argentina 1966) # [[Juliane Köhler ]] aktorea (Alemania 1965) # [[Katalina D'Erzel|Katalina Dérzel]] poeta (Mexiko Hiria, 1950) # [[Laura Pérez Granel]] ilustratzailea (Valentzia 1983) # [[Leila Khaled]] palestinar aktibista politikoa (1944) # [[Lidia Poët ]] Italiako 1. emakume abokatua, aktibista (1855-1949) # [[Lidia Tiatirakoa]] Europako 1. Emakume kristaua, santua, enpresaburua (Tiatira I. mendea) # [[Lisa Henni]] aktorea (Suedia 1982) # [[Lolita Bosch]] idazlea (Bartzelona 1970) # [[Lorenza Izzo]] aktorea, modeloa (Txile 1989) # [[Louise Dahl-Wolfe]] moda-argazkilaria ( AEB 1895- 1989) # [[Lucrecia Martel]] film zuzendaria, gidoilaria (Argentina 1966) # [[Lucy Elmina Anthony]] sufragista (AEB 1859 - 1944) # [[Luz Marina Hache]] Sindikalista, aktibista (Kolonbia, 1955) # [[Margo Martindale]] aktorea (AEB 1951) # [[María Duval (aktorea)]] abeslaria (Mexiko 1937) # [[María Inés Guerra]] abeslaria, aurkezlea (Mexiko 1983) # [[María José Sanz Sánchez]] biologoa, ikertzailea (Valentzia 1963) # [[María Pérez García]] atleta (Granada 1996) # [[María Remedios del Valle]] Argentinako armadan kapitain independentzia garaian (Argentina, 1766-1847) # [[Mariana Simionescu]] tenislaria (Errumania 1956) # [[Maricela Guerrero]] poeta (Mexiko Hiria, 1977) # [[Marilia Andrés ]] kantautorea (Cuenca 1974) # [[Marina Rossell]] kantautorea (Bartzelona 1954) # [[Marta Botía]] kantautorea (Madril 1974) # [[Marta Ferri]] moda diseinatzailea (Italia 1984) # [[Marta García Gómez]] kazetara, bikoizlea ( Madril 1961-2013) # [[Marta Jaumandreu]] kazetaria (Madril 1971) # [[Marta Martínez Alonso]] matematikaria, IBM zuzendari nagusia (Madril 1966) # [[Marta Suediakoa]] printzesa (Suedia 1901-Norvegia 1954) # [[Mary Haʻaheo Atcherley]] aktibista (Hawaii, 1874-1933) # [[Matilde Borromeo]] jauzi-zaldi hazlea, kirolaria, aristokrata (Italia 1983) # [[Mercedes de Acosta]] idazlea (AEB 1892-1968) # [[Milena Smit]] aktorea (Valentzia 1996) # [[Mónica Laguna]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1964) # [[Mònica López]] meteorologoa, aurkezlea (Lerida 1975) # [[Na'Taki Osborne Jelks]] aktibista (AEB, XX. maendea) # [[Naty Abascal]] modeloa (Sevilla 1943) # [[Ngụy Thị Khanh]] Ingurumen aktibista (Vietnam, 1976) # [[Nina Bang]] historialaria, politikaria, ministroa (Danimarka 1866-1928) # [[Nuria Villazán Martín]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Oyèrónkẹ Oyěwùmí]] ikertzaile feminista dekolonial (Nigeria, 1957) # [[Pepa Pedroche]] aktorea (Madril 1967) # [[Pilar García Muñiz]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1974) # [[Pilar Llop ]] magistratua, politikaria (Madril 1973) # [[Pilar Ulzurrun de Asanza y Peralta]] margolaria (Zaragoza, 1785-Madril, 1864) # [[Raquel Sánchez Jiménez]] politikaria (Bartzelona 1975) # [[Rosario Pi]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1899 - Madril, 1967) # [[Rosita Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1970) # [[Sandra Lorenzano]] idazlea (Argentina, 1960) # [[Sara Uribe Sánchez|Sara Uribe]] poeta (Mexiko, 1978) # [[Seloua Luste Boulbina]] Filosofo eta irakasle franko-aljeriarra (1957) # [[Sheela Patel]], aktibista (India, 1952) # [[Soledad Sevilla]] margolaria (Valentzia 1944) # [[Stella Assange]] abokatua, giza eskubideen defendatzailea (Hegoafrika 1983) # [[Susan Rice]] enbaxadorea (AEB 1964) # [[Susana Roza]] Kazetaria (Asturias 1965) # [[Susi Caramelo]] umorista (Bartzelona 1980) # [[Syrie Barnardo]] barrualdeen diseinatzailea (Ingalaterra 1879-1955) # [[Tedi López Mills]] poeta (Mexiko Hiria, 1959) # [[Tuva Novotny]] aktorea (Suedia 1979) # [[Uta Hagen]] aktorea, maistra (Alemania 1919- AEB 2004) # [[Vanessa Bryant ]] filantropoa (AEB 1982) # [[Vanessa Claudio]] modeloa, aktorea, aurkezlea (Puerto Rico 1983) # [[Vega (abeslaria)]] (Kordoba 1979) # [[Veronica Ferres]] aktorea (Alemania 1965) # [[Victoria Rosell]] epailea, politikaria (Murtzia 1968) # [[Virginia Ruzici ]] tenislari ohia (Errumania 1955) # [[Yelitza Ruiz]] abokatua eta poeta (Mexiko, 1986) # [[Yuja Wang]] piano-jolea (Txina 1975) # [[Yvonne Choquet-Bruhat]] matematikari eta fisikari frantsesa (Lille, 1923) # [[Zarifa Ghafari]] politikari, aktibista (Afganistan, 1992) # [[Zonia Palán Tamayo]] aktibista, ekonomialaria (Ekuador, 1954-2003) }} ==='''Berriak 2023''' ('''apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Irazu]] ----'''SORTUA''' kazetaria, gidoigilea, berdintasun teknikaria (Andoain, 1966) # [[Eider Conde]] ----'''SORTUA''' Aranzadi elkarteko komunikatzailea (Donostia, 1981) # [[Elena Martinez Rubio|Elena Martinez]] ----'''SORTUA''' euskal idazlea (Bilbo, 1957) # [[Felipa Domínguez Taguada]] --ef'''SORTUA''' miliziano (Irun, ?- 2013)) # [[Graciliana Montelongo]] ----'''SORTUA''' artista eta idazlea (Tenerife, 1962) # [[Iratxe Ormatza]] ----'''SORTUA''' idazlea (Bakio, 1971) # [[Isabel de Naverán]]----'''SORTUA''' ikertzailea, komisarioa (Getxo, 1976) # [[Ixabel Millet]] ----'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Paris, 1958) # [[Jasmin_Mara_López]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (New Orleans xxxx) # [[Maite Franko]] ----'''SORTUA''' g idazle eta ipuin kontalaria (Irun, 1971) # [[Maria Rosario de Cruz]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Ermua, 1948) # [[Marta Von Poroszlay]] ----'''SORTUA''' g margolaria, eskultorea, idazlea (Hungaria, 1952) # [[Mirari Sagarzazu]] ----'''SORTUA''' ARtisaua, artista, ilustratzailea (Oñati) # [[Miren Mindegia]] ----'''SORTUA''' g kazetaria, idazlea (Elizondo, 1985) # [[Silvia Solórzano Foppa]] ef--'''SORTUA''' gerrillari ohia eta politikaria (Guatemala, 1950) # [[Stella Quan Rossell]] ----'''SORTUA''' antropologoa (Guatemala, 1935-2007) # [[Adela Guffanti]] hegazkinlaria (Argentina, 1904- ?) # [[Adelaida O'Dena de Estrada|Adelaida O´Dena de Estrada]] margolaria (Madril, 1823-1853) # [[Amada García Rodríguez]] exekutatuko komunista (Coruña 1909-1938) # [[Amandine Gay]] zine-zuzendari, aktore, idazle eta afrofeminista (Frantzia, 1984) # [[Amina Dahbour]] palestinar aktibista politikoa (1945?) # [[Amparo Rubiales]] irakaslea, politikaria (Madril 1945) # [[Anastasia (argitzailea)]] margolaria (Paris XIV-XV. mendea) # [[Angeles Bravo (kazetaria)]] (?, 1963) # [[Anna Swenonis]] eskuizkribu argitzailea (Suedia ? - 1527) # [[Arab Loutfi]] kazetaria, idazlea, film-zuzendaria (Libano 1953) # [[Arcangela Paladini]] artista eta poeta (1596-1622) # [[Asunción Crespo de Reigón|Asunción Crespo de Reigon]] margolaria (Madril, 1816.1885) # [[Beatriz Rico]] aktorea, abeslaria, idazlea (Asturias 1970) # [[Belén Ortega]] komiki-marrazkilaria (Granada, 1986) # [[Carmen Calvo (artista)]] eskultorea (Valentzia 1950) # [[Carmen Rey]] jazz-abeslaria (Galizia ?) # [[Caterina Cherubini]] margolaria (Erroma, 1730-1811) # [[Catherine M. Russell]] UNICEFeko zuzendari exekutiboa (AEB, 1961) # [[Claudia Rueda]] ilustratzailea (Bogota, XX. Mendea) # [[Cristina Gallach]] kazetaria (Bartzelona 1960) # [[Cristina Narbona]] polititkaria (Madril 1951) # [[Daniela Barcellona]] mezzosopranoa (Italia 1969) # [[Daniela Melchior ]] aktorea (Portugal 1996) # [[Denisse Buendía]] poeta (Mexiko, 1979) # [[Elisa Rueda]] maistra, poeta, aktorea (Markina-Xemein, 1959) # [[Elvira Rodríguez ]] ekonomialaria, politikaria (Madril 1949) # [[Esperanza Elena Caro]] brodatzailea (Sevilla 1906-1985) # [[Eva Lootz]] eskultorea (Austria_Espainia 1940) # [[Farideh Lashai]] margolaria, idazlea (Iran 1944-2013) # [[Fátima Diame]] jauzietako atleta (Valentzia 1996) # [[Gabriela Agirre Sánchez]] idazlea, poeta (Mexiko, 1977) # [[Henrietta H. Fore]] UNICEFeko zuzendari ohia (AEB, 1948) # [[Hermine Yollo]] aktorea, zuzendaria, idazlea, itzultzailea (Kamerun 1981) # [[Hermonia Vivarini]] artista (Venezia, XVI.mendea) # [[Inés Alberdi ]] soziologoa (Sevilla 1948) # [[Inés Álvarez de Toledo Caro]] aristokrata (Madril 1857-Donostia 1937) # [[Inés Amor]] galerista (Mexiko 1912-1980) # [[Ines Artajo Ayesa]] kazetaria (Iruñea 1956) # [[Inés Edmonson]] aktorea (Argentina 1919-2016) # [[Inés Fernández-Ordoñez]] hizkuntzalaria (Madril 1961) # [[Inés Fonseca]] abeslaria, musikagilea, poeta (Santander 1960) # [[Inés María Calero]] modeloa, aktorea (Venezuela 1969) # [[Inés Martín Rodrigo]] kazetaria, idazlea (Madril 1983) # [[Inés París]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1963) # [[Inés Saavedra]] abeslaria (Uruguai 1972) # [[Inés Santé Riveira]] irakaslea, asmatzilea, ikertzailea (Ferrol 1976) # [[Ines Scaramucci ]] irakaslea (Italia 1908-1990) # [[Isabel Austriakoa (1501-1526)]] Danimarka, Norvegia, Suediako erregina (Belgika) # [[Isabel Zapata]] idazlea (Mexiko Hiria, 1984) # [[Joana Austriakoa]] Portugalgo erregina, Espainiako erregeordea, emakume-jesuita bakarra (Madril 1535-1573) # [[Josefa Amar Borbón ]] pedagogoa, emakumeen gaitasunaren defendatzailea (Zaragoza 1749-1833) # [[Josefa Tolrá Abril]] margolaria (Cabrils, 1880-1959) # [[Juanita Frances]] aktibista (Australia-Erresuma Batua, 1901-1992) # [[Kaimook Chuto]] eskultorea (Thailandia, 1938-1995) # [[Klara Bavariakoa]] margolaria (Alemania, 1874-1941) # [[Lalalimola]] ilustratzailea (Valentzia, 1984) # [[Lara Siscar]] tb aurkezlea (Valentzia 1977) # [[Laura Gómez-Lacueva]] aktorea (Zaragoza 1975-2023) # [[Leonor Austriakoa]] Portugalgo eta Frantziako erregina (Belgika 1498- Badajoz 1558) # [[Lorenza Cobián]] modeloa (Asturias 1851-Madril 1906) # [[Lucía Pérez ]] abeslaria (Lugo 1985) # [[Luisa Rivera]] ilustratzaleak (Santiago-Txile, 1987) # [[Lynette Yiadom-Boakye]] margolaria, idazlea (Londres 1977) # [[Mabula Soumahoro]] akademikoa eta ekintzaile afrofeminista (Paris, 1976) # [[Margarita Alexandre]] zinema zuzendari eta ekoizlea frankismoan (León, 1923 - Madril, 2015) # [[María Aragoikoa]] Portugalgo erregina (Kordoba 1498- Lisboa 1517) # [[María Austriakoa]] Germaniako enperatriza (Madril 1528-1603) # [[Maria Baranda|María Baranda]] poeta (Mexiko, 1962) # [[María Gámez Gámez ]] politikaria, Guardia Zibilaren 1. Emakume-zuzendaria (Cádiz 1969) # [[María Gimeno]] artista, ekintzailea (Zamora 1970) # [[María Gómez (kazetaria)]] (Madrik 1987) # [[María Gómez González]] 1936an Galiziako emakume alkate bakarra (Kordoba 1905-Lugo 1986) # [[María Jesús Montero]] medikua, politikaria (Sevilla 1966) # [[María Silva Cruz]] anarkista (Cadiz 1915-1936) # [[Marietta Barovier]] artista eta diseinatzailea ( ? - 1496) # [[Marina Romero]] idazlea (Madril 1908-2001) # [[Marina Silva]] politikaria, ingurumen aktibista (Brasil 1958) # [[Marisa Roesset Velasco]] margolaria (Madril 1904-1976) # [[Marisa Ruiz Trejo]] antropologo feminista (Mexiko, 1984) # [[Marlène Schiappa]] politikaria, aktibista (Paris 1982) # [[Mary Jayne Gold ]] iheslarien laguntzailea (AEB 1909-Frantzia 1997) # [[Mercedes González Fernández]] kazetaria, politikaria (Madril 1975) # [[Mikiko Otani]] abokatu eta ikertzaile (Japonia, 1964) # [[Mónica Nepote]] idazlea (Mexiko, 1970) # [[Myrea Pettit]] ilustratzailea (Britainia Handia, 1970) # [[Nastasia Zürcher ]] kantautorea, margolaria (Suitza/Galizia 1988) # [[Nevenka Fernández]] Espainiako ekonomialaria eta Ponferradako zinegotzia # [[Ninotchka Matute]] Guatemala Hiriko alkatetzari hautagai (Guatemala Hiria, 1967) # [[Olga Martín-Belloso]] kimikaria, elikaduran aditua (Calahorra 1960) # [[Paula Fortes]] aktibista, politikaria (Cabo Verde, 1945-2011) # [[Petronila Guerrero]] politikaria (Cádiz 1953) # [[Polly Higgins]] abokatua, ingurumen aktibista (1968-2019) # [[Rashida Obeida]] palestinar aktibista politikoa (XX. mendea) # [[Reneé Acosta|Renée Acosta]] poeta, filosofoa (Mexiko Hiria, 1976) # [[Rosario Torres]] politikaria (Malaga 1959) # [[Solange Fernex]] aktibista (Frantzia, 1934-2006) # [[Soraya Rodríguez]] politikaria (Valladolid 1963) # [[Tita Llorens]] igerilaria (Menorca 1968) # [[Urania Mella]] Saturraranen kartzelaratua (Galizia 1899-1945) # [[Verónica Gerber Bicecci]] artista, idazlea (Mexiko, 1987) # [[Vicky Hernández]] aktorea (Kolonbia 1945) }} ==='''Berriak 2023''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Prudencia Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako presoa (Arrankudiaga, ?) # [[Maria Arriaga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Berriz, 1922- Ondarroa, 2014) # [[Itziar de Blas]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta itzultzailea (Gasteiz, ) # [[Angélica Orue]] ef--'''SORTUA''' albaitaria (Laudio, 1926) # [[Gemma Orobengoa]] ----'''SORTUA''' argazkilaria (Arrasate, 1985) # [[Soledad Ruz]] ----'''SORTUA''' flamenko danzaria (Donostia, 1972) # [[Jennifer Ávila]] ef--'''SORTUA''' kazetaria (Honduras, 1990) # [[Lur Basterretxea]] ef--'''SORTUA''' eskiatzailea, lasterkaria (Elorrio, 1979) # [[Maria Eskibel Arratia]] --ef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, ? - Valladolid, 1536) # [[Nieves Cano]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, 1847-1899) # [[María Aranzazu Vélez de Mendizabal]] ----'''SORTUA''' Saturrarango Emakumeen Kartzelako ama nagusia (?) # [[Magdalena Larrondo]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako zuzendaria (?) # [[Adriana Bilbao Zarraonandia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Bilbo, 1988) # [[Miren Arzak]] ----'''SORTUA''' fisioterapeuta, osteopata, idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Firouzeh Khosrovani]] ----'''SORTUA''' dokumentalgilea (Iran, 1971) # [[Alba Heredia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Granada, 1995) # [[Teodosia Ortega]] efef'''SORTUA''' emagina (Burgos, 1890-Arrigorriaga, 1983) # [[Assumpta Aierdi]] ----'''SORTUA''' ekintzaile soziala (Donostia, 1972) # [[Victoriana Herrero Barroso]] efef'''SORTUA''' Saturrarango presoa (Logroño, 1893-1962) # [[Santa Paula Barbada]] ----'''SORTUA''' emakume santu eta bizarduna (Ávila, ?) # [[Sara Torres]] ----'''SORTUA''' ikertzailea, idazlea (Gijón, 1991) # [[Cristina Gutierrez]] ef--'''SORTUA''' ARtista, idazlea, ekintzailea (Bilbo) # [[Maria Gugelberg von Moos]] botanikaria eta ilustratzailea (Suitza, 1836-1918) # [[Marika]] ilustratzailea eta komikigilea (Bartzelona, 1949) # [[Sabrina Van Tassel ]] kazetaria, film-zuzendaria (Frantzia 1975) # [[Rosie Alfaro]] heriotza zigorraren zain (AEB 1971) # [[Angelina Rodriguez]] heriotza zigorraren zain (AEB 1968) # [[Karla Faye Tucker ]] heriotza zigorrez hila (AEB 1959-1998) # [[Victoria Zárate Zurita]] Bigarren errepublikako maistra eta sindikalista (Madril, 1893-Lisboa, 1964) # [[Reem Al Numery]] aktibista (Yemen, 1996) # [[Nimco Ali]] aktibista (Somalia-Ingalaterra, 1983) # [[Argentina Altobelli]] politikaria, aktibista (Italia, 1866-1942) # [[Michealene Risley]] amerikar zinegile ekintzailea (Michigan, XX.mendea) # [[Cindy Amaiza]] aktibista (Kenya, XXI. mendea) # [[Adjoa Amana]] aktibista (Ghana, XX. mendea) # [[Florina Alías]] asturiar idazlea (1921-1999) # [[Lourdes Álvarez García]] asturiar idazlea (Mieres, 1968) # [[Sharon Olds]] idazlea (Kalifornia, 1942) # [[Velma Barfield]] serie-hiltzailea (AEB 1932-1984) # [[Mary Gauthier ]] abeslaria (AEB 1962) # [[Helen Gibson]] zaldizkoa, especialista (AEB 1892-1977) # [[Candi Staton]] kantautorea (AEB 1940) # [[Amy Helm]] kantautorea (AEB 1970) # [[Bettye LaVette]] soul, blues kantautorea (AEB 1946) # [[Gemma Escapa]] abokatua, irakaslea (Bizkaia 1965) # [[Lorina Bulwer]] jostun artista (Ingalaterra 1838-1912) # [[Lisbeth Añez]] aktibista venezuelarra (Venezuela) # [[Tchinda Andrade]] trans aktibista (Cabo Verde, 1979) # [[Yassi Ashki]] osasun-ekintzailea (Iran) # [[Artearen maistra handiak]] artista-zerrenda # [[Lucia Anguissola]] margolaria (Italia 1536/38- 1565) # [[Dorotea de Chopitea]] filantropoa (Txile, 1816- Bartzelona 1891) # [[Anita Awosusi]] aktibista (Alemania, 1956) # [[Berta Zúñiga]] aktibista (Honduras, 1990) # [[Bertha Oliva]] aktibista (Honduras, 1956) # [[Carmen Castro García]] ekonomialara, aktibista (Valentzia 1967) # [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] ekonomialaria (Gipuzkoa 1969) # [[Bina Shah ]] kazetaria, idazlea (Pakistan XX. mendea) # [[Dulce Maria Cardoso]] abokatua, idazlea ( Portugal 1964) # [[María Franciska Dapena Rico]] margolaria, idazlea (Palentzia 1924-Bilbo 1995) # [[Laia Soler]] idazlea ( Lleida, 1991) # [[Remedios Cervantes]] enpresaria, modelo ohia (Malaga 1964) # [[Isabel Ríos]] sindikalista, ekintzailea (Curtis, Galizia, 1907-1997) # [[Ana Cano]] Asturierazko idazlea (Somiedo, 1950) # [[Vanessa Mendoza Cortés]] abortuaren aldeko aktibista (Andorra, 1980) # [[María Martín Escudero]] dantzaria (Bizkaia XX. mendea) # [[Mary Treat]] biologoa (AEB 1830-1923) # [[Sol Panera]] galerista (Bilbo 1946) # [[Elly Schlein]] Italiako politikaria (Suitza 1985) # [[Cristina Martín Vega]] kazetaria (Madril 1970) # [[Maria M. Gosse]] diplomazialaria, enbaxadorea (Alemania 1962) # [[María del Coro Arizmendi]] ornitologoa ( Mexiko 1963) # [[Camila Bossa ]] aktorea (Bogota/Galizia 1973) # [[Karima Baloch]] aktibista (Pakistan-Kanada, 1983-2020) # [[Marie Inmaculée Ingabire]] feminista, giza-eskubide ekintzailea (Ruanda,?) # [[Walda Barrios Klee]] soziologoa, aktibista, feminista (Guatemala-Mexiko, 1951-2021) # [[Ana Lydia Vega]] idazlea (Puerto Rico 1946) # [[Susana Dans]] aktorea (Coruña 1965) # [[Maruxa Villanueva]] abeslaria, aktorea (Galizia 1906-1998) # [[Mabel Rivera]] aktorea (Coruña 1952) # [[Laura Mañá]] film-zuzendaria, gidoilaria, aktorea (Bartzelona 1962) # [[Zaza Ceballos]] idazlea (Coruña XX. mendea) # [[Esther F. Carrodeguas]] dramagilea (Coruña 1979) # [[María Reimóndez ]] idazlea (Lugo 1759) # [[Xohana Torres]] idazlea (Galizia 1929-2017) # [[Erin Mouré]] poeta, itzultzailea (Kanada 1955) # [[Eva Mejuto]] idazlea (Pontevedra1975) # [[Nicole Brossard]] poeta (Kanada 1943) # [[Su Garrido Pombo]] kantautorea ( Galizia1982) # [[Rosa Sevilla de Alvero]] sufragista, hezitzailea (Filipinak 1879-1954) # [[Victoria Martín]] umoregilea, gidoilaria (Madril 1989) # [[Isa Calderón]] umoregilea, gidoilaria ( Madril 1983) # [[Noemí Sabugal]] idazlea ( Leon, 1979) # [[Eva Llorach ]] aktorea ( Murtzia 1979) # [[Alix Payen]] 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903) # [[Angela Saini]] zientzia-kazetaria (Londres 1980) # [[Samira Ahmed]] kazetaria, genero diskriminazioagatik BBC salatu eta epaiketaren irabazlea (Londres 1968) # [[Laura Bates]] idazle feminista, aitzindaria (Oxford 1986) # [[Caroline Criado Perez]] kazetari ekintzailea (EB 1984) # [[Deborah Cameron]] hizkuntzalaria (Eskozia 1958) # [[Teodora Barrio]] idazlea, asturieraz (Marrubio, 1968) # [[Teresa Cónsul]] idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz (?- Oviedo, 1834) # [[Raquel Fernández Menéndez]] idazlea, asturieraz (Salas, 1993) # [[Blanca Fernández Quintana]] idazlea, asturieraz (Bimenes, 1994) # [[Enriqueta González Rubín]] idazlea eta kazetaria, asturieraz (Ribadesella, 1832-Infiesto, 1877) # [[Nené Losada]] idazlea, asturieraz (Luarca, 1921-2009) # [[Idoia Rodríguez Buján ]] militarra (Lugo 1983-Afganistan 2007) # [[Gillian Wearing]] artista (EB 1963) # [[Cathy Newman]] kazetaria (EB 1974) # [[Kate Adie ]] kazetaria (EB 1945) # [[Rebekah Brooks]] kazetaria (EB 1968) # [[María Teresa González|Maria Teresa Gonzále]] idazlea, asturieraz (Gijón. 1950-1995) # [[Marta Mori]] idazlea, asturieraz (Gijón, 1965) # [[María Esther García López]] idazlea, asturieraz (Valdés, 1948) # [[Esther Prieto]] idazlea, asturieraz (Arenas, Cabrales, 1960) # [[Helena Trexu]] idazlea, asturieraz (Sama de Langreo, 1945) # [[Margaret Collins Weitz]] historialaria, Frantziako Erresistentzian aditua (AEB, 1929) # [[Beatriz Álvarez-Guerra]] aktorea (Madril 1994) # [[Tina Gascó]] aktorea (Sevilla 1914-Madril 1973) # [[Zineb Hattab]] sukaldaria (Girona/Suitza 1989) # [[Rosalía Mera]] jostuna, enpresaburua (Coruña 1944-2013) # [[Sandra Ortega Mera ]] enpresaburua, filantropoa ( Coruña 1968) # [[Mey Rahola]] argazkilaria (Leon 1897-Frantzia 1959) # [[Clara Martínez Alberola]] abokatua (Madrid, 1963) # [[Elena Vázquez Zendon]] matematikaria (Ourense, 1966) # [[Elsa Anka]] aurkezlea (Bartzelona 1965) # [[Paloma Marín]] aurkezlea (?, XX. mendea) # [[Cristina Urgel]] aurkezlea (Soria 1979) # [[Kate del Castillo]] aktorea (Mexiko 1972) # [[Marisa Naranjo]] aurkezlea (Kanariak 1944) # [[Estela Giménez]] gimnasta (Madril 1979) # [[Manuela López García]] Maistra, poeta (Cacabelos, 1910-2005) # [[Jenny Nyström]] ilustratzailea (Suedia, 1854-1946) # [[Clara Maria Pope]] margolaria (Londres, 1767-1838) # [[Laurence Suhner]] idazlea eta artista (Geneva, 1968) # [[Anna Tigerhielm]] margolaria (Suedia, 1832-1906) # [[Trini Tinturé]] ilustratzailea (Lleida, 1938) # [[Henar Torinos]] Valladolid, 1985 # [[Elena Francisen kontsultategia]] emakumeentzako irratsaioa (Espainia 1947-1984) # [[Maruja Fernández]] irrati esataria (Kuba 1925-Bartzelona 2001) # [[Pepa Fernández]] kazetaria (Lleida 1965) # [[Mara Torres]] kazetaria, idazlea (Madril 1974) # [[Macarena Berlín]] kazetaria (Madril 1973) # [[Florence Rochefort]] historialari frantziarra (Suresnes, 1958) # [[Giovanna Garzoni]] margolaria (Italia 1960-1970) # [[Michaelina Wautier]] margolaria (Belgika c.1617-1689) # [[Louise Moillon]] margolaria (Frantzia 1610-1696) # [[Maria van Oosterwijck]] margolaria (Herbehereak 1630-1693) # [[Anne Vallayer-Coster ]] margolaria (Paris 1744-1818) # [[Marie-Victoire Lemoine]] margolaria (Paris 1754-1820) # [[Marie Gabrielle Capet]] margolaria (Frantzia 1761-1818) # [[Constance Mayer]] margolaria ( Frantzia 1775-1821) # [[Marie-Éléonore Godefroid]] margolaria ( Paris 1778-1849) # [[Lilly Martin Spencer]] margolaria ( EB1822-AEB 1902) # [[Clémentine Delait]] emakume bizarduna (Frantzia, 1865-1939) # [[María Folguera]] idazlea, eszena zuzendaria (Madril, 1984) # [[AveLina Pérez|Avelina Pérez]] Sortzaile eszenikoa (Oia, 1969) # [[Raquel García-Tomás]] musikagilea (Bartzelona, 1984) # [[Lola Blasco]] aktorea, idazlea eta antzerki zuzendaria (Alacant, 1983) # [[Marta Pazos]] eszena zuzendaria (Pontevedra, 1976) # [[Helena Tornero]] antzerkigilea (Figueras, 1973) # [[Helena Antonia]] emakume bizarduna (Lieja, 1550-1595) # [[Antonietta Gonsalvus]] emakume bizarduna (Frantzia, 1572-?) # [[Arantza Ozaeta Cortázar]] arkitektoa (Madril 1982) # [[Victoria Rodríguez]] aktorea (Madril 1931-2020) # [[Pilar Eyre]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1947) # [[Teresa Ribera ]] politikaria (Madril 1969) # [[Carolina Maria de Jesus]] idazlea, poeta, kronista (Brasil 1914-1977) # [[Jane Barnell]] emakume bizarduna (AEB 1871-1951) # [[Alice Elizabeth Doherty]] emakume bizarduna ( AEB 1887-1933) # [[Annie Jones ]] emakume bizarduna ( AEB 1865-1902) # [[Krao Farini]] emakume bizarduna (Laos 1876-AEB 1926 19) # [[Josephine Clofullia]] emakume bizarduna (Suitza 1829-1875) # [[Pilar Pedraza]] idazlea, irakaslea (Toledo 1951) # [[Carmen Linares]] flamenko-abeslaria (Linares 1951) # [[María Pagés]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1963) # [[Ellen MacArthur]] nabigatzailea (EB 1976) # [[Aurora Vargas]] flamenko-dantzaria, kantaria ( Sevilla 1956) # [[Bernarda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1927-2009) # [[Fernanda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1923-2006) # [[La Serneta]] flamenko kantaria (Cádiz 1837-Utrera 1912) # [[Caroline van der Plas]] kazetaria, politikaria (Herbehereak 1967) # [[Marta plana]] Australiara eramandako emakumeak (1960-1963) # [[Arlette Farge]] historialari frantsesa (Charleville - 1941) # [[Bibia Pavard]] historialari frantsesa (1980) # [[Maddalena Casulana]] musikagilea (Italia, 1544-1590) # [[Lucinda Williams ]] egile abeslaria (AEB 1953) # [[Ivette Nadal ]] egile abeslaria, poeta (Bartzelona 1988) # [[Blanca Llum Vidal]] poeta (Bartzelona 1986) # [[Núria Martínez-Vernis]] poeta (Bartzelona 1976) # [[Montse Castellà]] egile abeslaria, aktibista (Tarragona 1976) # [[Rosa Regàs]] idazlea (Bartzelona 1933) # [[Georgina Regàs]] sukaldaria, idazlea (Bartzelona 1932-Girona 2022) # [[Carme Canela]] jazz-abeslaria (Bartzelona 1962) # [[Sheila Jordan]] jazz- abeslaria (AEB 1928) # [[Galina Balashova]] arkitektoa, diseinatzailea (Errusia 1931) # [[Urška Djukić]] zinema-zuzendaria, gidoilaria (Eslovenia 1986) # [[Asha Haji Elmi]] politikaria, aktibista (Somalia, 1962) # [[Joana Afonso]] diseinatzailea, ilustratzailea (Portugal 1989) # [[Cani Fernández Vicién]] abokatua (Cartagena 1963) # [[Mar Sodupe]] aktorea (Kanariak 1972) # [[Pepa Aniorte]] aktorea, abeslaria (Alacant 1972) # [[Toni Morillas]] politikaria, feminista (Jaen 1982) # [[Clementina Díez de Baldeón]] irakaslea, politikaria (Ciudad Real 1953) # [[Consuelo Rumí]] psikologoa, irakaslea, politikaria (Almeria 1957) # [[Anita Gutbrod]] igerilaria (Argentina 1903-1967) # [[Lita Tiraboschi]] igerilaria, irakaslea, idazlea (Argentina 1917-1972) # [[Pilar Geijo ]] igerilaria (Argentina 1984) # [[Lilian Harrison]] igerilaria (Argentina 1904-1993) # [[Enriqueta Agut Armer]] 2. errepublikako(Castelló, 1912-Mexiko, 1998) # [[Concepción Alfaya]] 2. errepublikako maistra (Madril, 1886-1945) # [[Elvira Navarro]] idazlea (Huelva, 1978) # [[Alba Carballal|Alva Carballal]] idazlea (Lugo, 1992) # [[Marie Equi]] medikua, aktibista (AEB,1872-1952) # [[Maria Baldó|María Baldó]] 2. Errepublikako maistra (Albacete, 1884-Toulouse, 1964) # [[María Braña de Diego|Maria Braña de Diego]] 2. Errepublikako maistra (Madril, 1912-2007) # [[Carmen Castilla Polo]] 2. Errepublikako maistra (Logroño, 1895-Madril, 1979) # [[Alba Sotorra Clua]] zinema zuzendaria (Reus, 1980) # [[Carmen Hermosín]] politikaria (Sevilla 1945) # [[Magdalena Valerio]] legelaria, politikaria (Caceres 1959) # [[Mar Moreno]] legelaria, politikaria, idazlea (Jaen 1962) # [[Teresa Jiménez Vílchez]] irakaslea, politikaria (Granada 1962) # [[Fuensanta Coves]] irakaslea, politikaria (Alacant 1961) # [[Irene García]] politikaria (Cádiz 1980) # [[Marina Vega]] espioia, nazi harrapatzailea (Cantabria 1924-Madril 2011) # [[Braulia Cánovas]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Murtzia 1920- Bartzelona 1993) # [[Conchita Ramos]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Lleida 1925-Frantzia 2019) # [[Alfonsina Bueno]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Zaragoza 1904- Frantzia1979) # [[Margoth Escobar]] Ingurumen eskubideak eta indigenen aldeko aktibista (Ekuador, 1954) # [[Mercedes Escribano Pérez]] Bigarren Errepublikako maistra (Valdeganga, 1888-Madril, 1958) # [[Carmen García del Diestro]] Bigarren Errepublikako maistra, pedagogoa (Santander, 1908-Madril, 2001) # [[Elsa López]] idazlea, poeta (Fernando Poo, 1943) # [[Elena Gallego Abad|Elena Gallego]] kazetaria, idazlea (Teruel, 1969) # [[Ana Vanessa Gutiérrez]] asturierazko idazlea (Mieres, 1980) # [[Elsa Fernández]] galizierazko idazlea (Buenos Aires, 1933-1964) # [[Avelina Valladares]] galizierazko idazlea (A Estrada 1825.1902) # [[Violeta Friedman]] aktibista, bizirik atera Auschwitzetik (Errumania 1930- Madril 2000) # [[Constanza Martínez Prieto]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Madril 1917-Bartzelona 1997)) # [[Laura Seco]] politikaria (Cádiz 1971) # [[María Teresa Fernández de la Vega]] magistratua, politikaria (Valentzia 1949) # [[Esperanza Oña]] politikaria (Sevilla 1957) # [[Nuria Espallargas]] ikertzailea (Bartzelona 1979) # [[Rosario de Velasco]] margolaria (Madril 1904-Bartzelona 1991) # [[Marga Gil Roësset]] eskultorea, ilustratzailea, poeta (Madril 1908- 1932) # [[Ángeles Santos Torroella]] margolaria (Girona 1911- Madril 2013) # [[Delhy Tejero]] margolaria (Zamora 1904- Madril 1968) # [[Lauren Bastide]] Frantziako kazetaria eta ekintzaile feminista (Orleans, 1980) # [[Lima Aafshid]] idazle eta poeta (Afganistan, ?) # [[Adelaide Estrada]] Mediku, zientzialari eta aktibista (Portugal, 1898-1979) # [[Martha P. Falconer]] Aktibista, gizarte-langilea (AEB, 1862-1941) # [[Tamara Alves]] artista, muralista, ilustratzailea, tatuatzailea (Portugal 1983) # [[Rada Akbar]] artista (Afganistan, 1988) # [[Maria Lucília Estanco Louro]] irakasle eta aktibista (Portugal, 1922-2018) }} ==='''Berriak 2023''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Toda Likona]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Mari Juan Mezeta]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Maria Perez Larrinaga]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Olatz Urkia]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Donostia, 1986) # [[Helena Barrenetxea]] ----'''SORTUA''' zestalaria (Durango, 2007) # [[María Flores]] ----'''SORTUA''' 1824an bere askatasuna lortu zuen esklabua (Eivissa, 1775-?) # [[Zorione Erezuma]] ----'''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1969) # [[Charo Roquero]] ----'''SORTUA''' historialaria (Donostia) # [[Maritxu Negelua]] ----'''SORTUA''' idazlea, pastoralgilea (Zuberoa, 1999) # [[Mari Tere Alberdi]] ef--'''SORTUA''' sukaldaria, tabernaria, aktorea (Berriz) # [[Fabiola Gutiérrez]] ----'''SORTUA''' idazle (Bolivia, 1989) # [[Carmen Castro Cardús]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako "zaintzaile" (Huesca, ?-1948) # [[Maider Galardi]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta ikerlaria (Lasarte-Oria, 1995) # [[Antoñita La Singla]] dantzaria (Bartzelona 1948) # [[La Sordita]] dantzaria (Cádiz XIX.mendea-XX.mendea) # [[Amal Aden]] idazle ekintzailea (1983, Somalia) # [[Iola Leal Riesco]] ingumenaren aldeko ekintzailea (Lugo, 1977) # [[Sol León]] dantzaria, koreografoa (Kordoba ç 1919) # [[Sara Lezana]] dantzaria (Madril 1948) # [[Cristina Llorente]] dantzaria, abeslaria, aktorea (Valladolid 1985) # [[Isabel Llull]] dantzaria, maistra (Palma 1946) # [[Sara Luzita]] dantzaria (Espainia 1922) # [[Bárbara Lys]] dantzaria (Balearrak 1946) # [[Claudia Salas]] aktoreak (Madril 1977) # [[Carlota Pereda]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1975) # [[Esther Cañadas]] modeloa (Albacete 1977) # [[Joselyn Brea]] kirolaria (Venezuela/Galizia 1994) # [[Donna Karan]] moda-diseinatzailea (AEB 1948) # [[Eva Copa]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Bolivia 1987) # [[Adrienne Avril de Sainte-Croix]] Frantziako filantropo eta feminista (1855 - 1936) # [[Zahra Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022 Kurdinstango irakaslea errepresaliatua (1990) # [[Layli]] BBCren 100 emakumeak 2022 Irango ekintzaile feminista errepresaliatua (2002) # [[Wegahta Gebreyohannes Abera]] BBCren 100 emakumeak 2022 Etiopiako langile humanitarioa (xxxx) # [[Victoria Baptiste]] BBCren 100 emakumeak 2022 Estatu Batuetako erizaina (xxxx) # [[Velmariri Bambari]] BBCren 100 emakumeak 2022 Indonesiako Sexu-indarkeriaren kontrako ekintzailea (1980) # [[Tamana Zaryab Paryani]] BBCren 100 emakumeak 2022 Afganistango kazetaria eta youtuberra (1997) # [[Alice Pataxó]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 2001) # [[Erika Hilton]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 1992) # [[Zahra Joya]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Agfanistan, 1992) # [[Velia Vidal]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Kolonbia, 1982) # [[Roza Salih]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Eskozia.1989) # [[Cecilia Patricia Flores Armenta]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Mexiko XX. mendea) # [[Mirta Nuñez]] espainaiko gerra zibilaren historialaria (Kuba, 1956) # [[Mirta Díaz-Balart]] Mirta Nuñezen ama eta Fidel Castroren lehenengo emaztea (Habana, 1928) # [[Jane Misme]] Kazetari eta feminista frantsesa (1865-1935) # [[Judith Heumann]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Filadelfia, 1947) # [[Asonele Kotu]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Hegoafrika, ? ) # [[Nathalie Becquart|Natahalie Becquart]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Frantzia, 1969) # [[Ida Holz]] informatikaria (Uruguai, 1935) # [[Simone Tebet]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil 1970) # [[Ferenice de Rodas]] ama (Grezia, K.a. 396-K.a. V. mendea) # [[Lashana Lynch]] aktorea (Londres 1987) # [[Giuseppa Barbapiccola]] filosofoa, poeta, itzultzailea (Italia, 1702-1740) # [[Taisia Bekbulatova]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Errusia, xxxx) # [[Suvada Selimović]] ekintzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Bosnia, 1965) # [[Shonda Rhimes]] gidoilaria, fil-zuzendaria (AEB 1970) # [[Beatrice Fihn]] arma-nuklearren aurkako aktibista ( Suedia 1982) # [[Tania Álvarez Yates]] kanoalaria (Pontevedra 1994) # [[Tania Fernández García]] kanoalaria (Lugo 1992) # [[Blanca Paloma]] abeslaria (Alacant 1989) # [[Alice Wonder]] abeslaria ( Madril 1998) # [[Olga Xirinacs]] idazlea (Tarragona 1936) # [[Bikimel]] kantautorea (Bartzelona 1976) # [[Luján Argüelles]] aurkezlea (Asturias 1977) # [[Virginia Díaz]] kazetaria (Madril 1974) # [[Kristina Berdínskikh]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina) # [[Kadri Keung]] moda-diseinatzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Hong Kong) # [[Leonor Ferrer Girabau]] delineatzailea (Bartzelona, 1894-1953) # [[Fatima Sheikh]] hezitzailea (India, 1831-1900) # [[Jana Zinkevytx|Iana Zinkevitx]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina, 1995) # [[Chanel Contos]] sexu-erasoen aurkako aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Australia) # [[Aye Nyein Thu]] mediku aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Birmania, 1996) # [[Judy Kihumba]] zeinu-hizkuntzako interpretea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Kenya) # [[Paula Púa]] gidoilaria (Valentzia 1992 # [[Minerva Piquero]] kazetaria (Asturias 1967) # [[Beatriz Pécker]] kazetaria (Madril 1955) # [[Luisa Alberca]] irrati-nobelagilea (C.Real 1920-Logroño 2006) # [[Vira Silenti]] aktorea (Italia 1931-2014) # [[Clementina Albéniz|Clementina Albeniz]] maistra errepublikarra (Madril, 1853-1946) # [[Ana Canalias Mestres]] maistra errepublikarra (Zaragoza, 1886-1934) # [[Angelina Colubret]] maistra errepublikarra (Badalona, 1910 -Torroella, 1998) # [[Isabel Esteban Nieto]] maistra errepublikar eraila (Palentzia, 1893-1936) # [[Sofia Polo Giménez]] maistra errepublikar eraila (Zaragoza, 1904-Palentzia, 1936) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra errepublikar eraila (Salamanca, 1893-Palentzia, 1936) # [[Samara Joy]] jazz abeslaria (AEB 1998) # [[Sarah Kane]] antzerkigilea (EB 1971-1999) # [[Toñi Salazar]] abeslaria (Badajoz 1963) # [[Encarna Salazar]] abeslaria (Badajoz 1961) # [[Lina Meruane]] Idazlea (Txile 1970) # [[Nelly Meruane]] aktorea, irakaslea (Txile1927-2018 19) # [[Teresa Laespada]] ikertzailea (Bilbo 1965) # [[Ana Santos Aramburo]] liburuzaina (Zaragoza 1957) # [[Glòria Pérez-Salmerón]] liburuzaina (Bartzelona 1958) # [[Susana Fortes]] idazlea (Pontevedra 1959) # [[Ana Belén Fortes]] idazlea (Pontevedra 1967) # [[Genara Fernández García|Genera Fernández Garcia]] maistra fusilatua (León, 1903-1941) # [[Josefa García Segret|Josefa Garcia Segret]] maistra errepublikarra (Tui, 1900-Oliveros, 1986} # [[Gertrudis Ríos Marín|Gertrudis Rios Marín]] torturatu eta exekutatuko maistra (Cádiz, 1901-1936) # [[Benita Gil]] maistra erbesteratua (Teruel, 1913-Praga, 2015) # [[Carmen Hombre Ponzoa|Carmen Hombre Pouzoa]] maistra fusilatua (Cádiz, 1898-1936) # [[Elisa López Velasco]] maistra berritzailea (Málaga, 1884-1936??) # [[Sirisha Bandla]] BBCren 100 emakumeak 2022, ingeniari aeronautikoa (India 1988) # [[Nazanin Zaghari-Ratcliffe]] BBCren 100 emakumeak 2022, iraniar-britaniar hiritarra (Tafresh 1978) # [[Narges Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022, eskubideen aldeko ekintzailea (Persia 1972) # [[Palmira Pla Pechovierto]] maistra, pedagogoa eta polikaria (Teruel, 1914-Castlló, 2007) # [[Emilia Elias Herrando|Emilia Elias Herrando]] maistra, pedagogoa (Madril, 1898 - Mexiko, 1976) # [[Veneranda Manzano]] maistra, politikaria, erbesteratua (Asturias, 1893-1992) # [[Guillermina Medrano]] maistra eta politikaria (Albacete, 1912-Valencia, 2005) # [[Marguerite Durand (feminista)]] kazetari, aktore, politikari eta feminista frantsesa (1864 - 1936) # [[Jane Rigby]] BBCren 100 emakumeak 2022 Astrofisika estatubatuarra (EEUU, XXXX) # [[Iryna Kondratova]] BBCren 100 emakumeak 2022 Anestesiologa eta pediatra (Ukrania, XXXX) # [[Constance Tipper]] metalurgikaria (Erresuma Batua, 1894-1995) # [[Johanna Döbereiner]] ingeniari agronomoa (Brasil, 1924-2000) # [[Txell Alarcón]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 2003) # [[Maider Castellano]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2003) # [[Gregoria Canelo de Paredes]] 'chinato' dialekto hiztuna (Caceres 1861-1917) # [[Marina Ortiz de Zárate]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 1999) # [[Chatrice White]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Ana Laverón]] aeronautiko ingeniaria(Espainia XX. mendea) # [[Isaura Clavero]] 1. emakume aeronautiko ingeniaria (Vigo XX. mendea) # [[Parinoush Saniee]] idazlea (Iran 1949) # [[Elena Barraquer Compte]] oftalmologoa (Bartzelona 1954) # [[Jimena Quirós]] 1. emakume ozeonografoa (Almeria 1899-Madril 1983) # [[Isabelle Junot]] aktorea (AEB 1991) # [[Tamara Falcó]] moda-diseinatzailea (Madril 1981) # [[Micaela Navarro]] politikaria (Jaen 1956) # [[Ibijoke Faborode]] BBCren 100 emakumeak 2022, politikaria (Nigeria XX. mendea) # [[Gohar Eshghi]] BBCren 100 emakumeak 2022, ekintzailea (Iran 1946-2002) # [[Fatima Amiri]] BBCren 100 emakumeak 2022, ikaslea (Afganistan, 2005) # [[Carmen Muñoz Manzano]] Bigarren Errepublikako maistra eta idazlea (Cáceres, 1906-Coruña, 2002) # [[Carmen García de Castro]] Bigarren Errepublikako maistra eta pedagogoa (Almería, 1886-1969) # [[Isabel González Turmo]] antropologoa (Espainia XX. mendea) # [[Elvira Álvarez de Ceballos]] dama (Espainia XIV. mendea -1372) # [[Difficult Women]] emakume kabareta (Australia) # [[Mehreen Faruqi]] politikaria (Pakistan 1963) # [[Katarina Zec]] saskibaloi jokalaria (Serbia 1997) # [[Mariana Barassi]] film-zuzendaria (Argentina 1977) # [[Vic Echegoyen]] idazlea (Madril 1969) # [[Claudia Zapata]] historialaria (Txile 1975) # [[Christiane Félip Vidal]] idazlea (Frantzia 1950) # [[Katherine Kurtz]] idazlea (AEB 1944) # [[Juana Ontañón eta Valiente|Juana Ontañon y Valiente]] Bigarren Errepublikako maistra (Madril, 1886-Mexiko, 1972) # [[Wally Funk]] astronauta (AEB 1939) # [[Ida Ørskov]] bakteriologoa (Danimarka 1922- 2007) # [[Alice Lee]] matematikaria (EB 1858-1939) # [[Elizabeth Scott]] matematikaria (AEB 1917-1988) # [[Ainhoa Achutegui]] zuzendari artistikoa ( Venezuela 1978) # [[Akwaeke Emezi]] idazlea (Nigeria 1987) # [[Leia Dongue]] saskibalio jokalaria (Mozambike 1991) # [[Mónica Bruckmann]] soziopolitologoa (Peru XX. mendea) # [[Claude Ber]] poeta (Frantzai 1948) # [[Nadia Yala Kisukidi]] filosofoa (Belgika 1978) # [[Ana Carrique]] musikagilea ( Argentina 1964) # [[Cristina Montserrat Hendrickse]] abokatua, irakaslea (AEB 1964) # [[Kristina Higgins]] saskibaloi jokalaria (AEB 1994) # [[Joy Alexis Brown-Adams]] saskibaloi jokalaria (Guyana 1993) # [[Dona Tututa]] piano-jolea (Cabo Verde 1919-2014) # [[Yolanda Morazzo]] poeta (Cabo Verde 1927-Lisboa 2009) # [[Tuna Mascarenhas]] kimikaria, aktibista, 1. dama (Cabo Verde 1944-2009) # [[Kate Asabuki]] aktore pornoa (Tokio 1962) # [[Celina Pereira]] abeslaria, kontalaria (Cabo Verde 1940-Lisboa2020) # [[Athaliah Molokomme]] fiskala (Botswana 1959) # [[Constance Cummings-John]] politikaria (Sierra Leona 1918-Londres 2000) # [[Aspásia Camargo]] politikaria (Brasil, 1946 19) # [[Rachael Blackmore]] Jokey-a (Irlanda 1989) # [[Lívia Járóka]] 1. emakumezko ijito eurodiputatua (Hungaria 1974) # [[Clare Marie Hodges]] AEBko 1. emakumezko basozaina (AEB 1890-1970) # [[Consuelo González Ramos]] kazetaria, erizaina, feminista (Zamora, 1877-Madril, 1956) # [[Esperanza Rodríguez Cerdán]] Bigarren Errepublikako maistra erbesteratua (Madril, 1892-Valentzia,1984) # [[Rosa Roig]] Bigarren Errepublikako maistra (Tarragona, 1890-Bartzelona, 1969) # [[Pilar Salvo Giménez|Pilar Salvo]] Bigarren Errepublikako maistra fusilatua (Zaragoza, 1889-1936) # [[Amalia Torrijos]] Bigarren Errepublikako maistra eta alkatea (Sevilla, 1911- ???) # [[Ekaterina Lermontova]] Paleontologoa (SESB, 1889-1942) # [[Eva Mameli Calvino]] Botanikaria (Italia, 1886-1978) # [[Heike Freire]] filosofoa, aktibista (Espainia, ??) # [[Sabrina Sánchez]] kazetaria, sexu langilea (Mexiko 1981) # [[Karine Espineira]] soziologoa, trans ekintzailea (Txile 1967) # [[Nadia Ferreira]] modeloa, enpresaburua (Paraguai 1999) # [[Elena Sánchez Caballero]] kazetaria (Madril 1957) # [[Pilar Martín Fernández]] immunologia ikertzailea (Madril 1973) # [[Maruja Torres]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1943) # [[Nya de la Rubia]] abeslaria, aktorea (Sevilla 1986) # [[Aryna Sabalenka]] tenislaria (Bielorrusia 1998) # [[Aliaksandra Sasnovih]] tenislaria (Bielorrusia 1994) # [[Lucia Stecher]] ikertzailea (Txile XX. mendea) # [[Elena Oliva]] soziologoa, ikertzailea (Txile 1982) # [[Gendengarjaa Baigalimaa]] onkologoa (Mongolia XX. mendea) # [[Elena Moreno Zaldibar]] saskibaloi jokalaria (Donostia 1959) # [[Tanaya Mechelle Atkinson]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Kinu Nishimura]] ilustratzailea (Japonia 1969) # [[Asunción Linares]] paleontologoa (Granada, 1921-2005) # [[Sylvie Denis]] idazlea # [[Marguerite Durand (hizkuntzalaria)]] hizkuntzalarieta fonetikalari frantziarra (1904) # [[Jeanne Chauvin]] abokatu eta feminista frantsesa (1862-1926) # [[Soraya Prieto Fernández]] kimikaria (Gasteiz 1979) # [[Maimouna Diarra]] saskibaloi jokalaria (Senegal 1991) # [[Esther Yáñez González - Irun]] Armadako 1. emakumea eta gerra ontzi kapitaina (Cádiz 1971) # [[María José Escalona]] informatikaria (Sevilla 1976) # [[Helena Viñes]] ekonomialaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Jesús Almazor]] Telekomunikazio ingeniaria, CEO ( Brtzelona 1970) # [[Karen Gaines]] ziberdefentsan aditua, CEO (XX. mendea) # [[Silvia Albert Sopale]] aktore, zuzendari (Donostia 1976) # [[Midi Achmat]] LGTB aktibista (Hegoafrika, 1964) # [[Shiva Nazar Ahari]] giza eskubideen aldeko aktibista (Irán, 1984) # [[Leoncia Gómez Galán]] zerbitzaria, 'vocera' (Caceres 1903-1986) # [[Irma Estrada Silva]] autodefentsa irakaslea (El Salvador ?) # [[Anália de Victória Pereira]] politikaria ( Angola 1941-2009) # [[Belita Palma]] abeslaria (Angola 1932-1988) # [[Luzia Inglês Van-Dúnem]] politikaria (Angola 1948) # [[Margarida Rosa da Silva Izata]] diplomazialaria (Angola 1958) # [[Ana Clara Guerra Marques]] dantzaria (Angola 1962) # [[Luísa Rogério]] kazetaria (Angola 1967) # [[Lourdes Van-Dúnem]] musikaria (Angola 1935-2006) # [[Arlete Leona Chimbinda]] politikaria, irakaslea (Angola 1960) # [[Silvia Lutucuta]] Kardiologoa, ministroa (Angola 1968) # [[Josefa Sacko]] agronomoa, enbaxadorea (Angola XX. mendea) # [[Vera Daves]] ekonomialaria, ministroa (Angola 1984) # [[Catherine Austin Fitts]] bankaria (AEB 1950) # [[Marjorie Rice]] matematikaria (AEB, 1923-2017) # [[Liliana Colanzi]] idazle eta editorea (Bolivia, 1981) # [[Magela Baudoin]] idazle (Bolivia, 1973) # [[Trementinaireak]] sendatzeko produktu naturalen saltzaile ibiltariak (Katalunia XIX. mendea-XX. mendea) # [[Eloísa del Pino Matute]] zientzialari soziala, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[María Luisa López Grigera]] filologoa (Coruña 1926) # [[Paula Dapena Sánchez]] futbolaria (Pontevedra 1996) # [[ASPEGI elkartea]] emakume profesionalena, enpresariena (Gipuzkoa 1998) # [[Sari Arponen]] medikua (Finlandia 1977) # [[Carolina Iglesias]] umoregilea, gidoilaria, youtuberra (Coruña 1993) # [[Berta Collado]] kazetaria, aurkezlea (Toledo 1979) # [[Yola Mamani]] komunikatzailea (Bolivia, 1984) # [[Hélène Dutrieu]] txirrindulari, hegazkinlari (Belgika-Frantzia, 1877-1961) # [[Virginia Ayllón]] idazle (Bolivia, 1958) # [[Begonya Pozo]] idazlea (Valentzia 1974) # [[Carmelina Sánchez-Cutillas]] idazlea (Madril 1921- Valentzia 2009) # [[Beatriu Civera]] idazlea (Valentzia 1914-1995) # [[Ana María Ibars]] idazlea, maistra (Valentzia 1892-1965) # [[Raquel Payá]] pedagogoa (Valentzia 1919-1972) # [[Alison Spedding]] antropologoa (Ingalaterra/Bolivia, 1962) # [[Margaret W. Rossiter]] emakumeen historialaria ( AEB 1944) # [[Maria Beneyto]] idazlea, poeta (Valentzia 1925-2011) # [[María Villén]] 2. Errepublikako maistra (Burgos 1871-Valentzia 1961) # [[Lindaura Anzoátegui]] idazle (Bolivia, 1846-1898) # [[Yolanda Bedregal]] poeta (Bolivia, 1913-1999) # [[María Virginia Estenssoro]] poeta (Bolivia, 1902-1970) # [[Hilda Mundy]] poeta (Bolivia, 1912-1980) # [[Concha Peña Pastor]] bigarren errepublikako maistra eta abokatua (Ciudad Real, 1906-Panama, 1960) # [[Elpidia Polo Ovejas]] bigarren errepublikako maistra errepresaliatua (Valladolid, 1890-Madrid, 1988) # [[Carmen Valero Gimeno]] bigarren errepublikako maistra eta pedagogo errepresaliatua (Silla, 1893-1962) # [[Rosa Menéndez]] zientzialaria, 1. emakumea CSIC burua (Asturias 1956) # [[Dulceida]] interneteko ospetsua (Bartzelona, 1989) # [[Juana Macías]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1971) # [[Brisa Fenoy]] musikaria, DJ, modeloa (Cádiz 1991) # [[María Vargas Montoya]] enologoa (Haro 1971) # [[María Vargas Fernández]] flamenko abeslaria (Cádiz 1947) # [[Laura Alonso Cancho]] poeta (Santander 1978) # [[Dina Abouzeid Sariñena]] badminton entrenatzailea (Zaragoza 1979) # [[Agostina Burani]] saskibaloi jokalaria ( Argentina 1991) # [[Carmen Ybarra Careaga]] enpresaburua, markesa (Espainia 1963) # [[María José Álvarez Mezquíriz]] EULEN enpresaburua (Bilbo 1957) # [[Margaret H. Wright]] matematikaria (AEB, 1944) # [[Katharine Way]] fisikaria (AEB, 1902-1995) # [[Paola Velasco Pinedo]] Boliviako 1. emakume piloto komandantea (1988) # [[Xian (aktibista)]] LGTB aktibista (Txina, ?) # [[Laura Hojman]] gidoilaria, film zuzendaria (Sevilla 1981) # [[Bibisara Assaubayeva]] xake jokalaria (Kazakhstan 2004) # [[Anne L'Huillier]] fisika atomikoko irakaslea (Frantzia/Suedia 1958) # [[Tamara Rojo]] datzaria, koreografoa (kanada/Espainia 1974) # [[Elena S. Sánchez]] kazetaria (Toledo 1979) # [[Patricia Pardo]] kazetaria (Galizia 1983) # [[Sonsoles Ónega]]kazetaria, idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Ónega]] kazetaria (Madril 1975) # [[Tatiana Afanásieva]] matematikari eta fisikaria (Ukraina-Herbereheak, 1876-1964) # [[Lilli Suburg]] kazetaria (Estonia, 1841-1930) # [[Esther Szekeres]] matematikaria (Hungaria-Australia, 1910-2005) # [[Irene Falcón|Irene Falcon]] kazetaria, Dolores Ibarruriren idazkaria (Madril, 1907-1999) # [[Enriqueta O'Neill|Enriqueta O´Neill]] aktore eta idazlea (Madril, 1909-Bartzelona, 1972) # [[Encarnación Fuyola Miret]] Bigarren errepublikako maistra (Huesca, 1907-Mexiko, 1982) # [[Anoka Primrose Abeyrathne]] kontserbazionista, gizarte ekintzailea (Sri Lanka, 1991) # [[Mar Abad]] kazetaria (Almeria 1972) # [[Marion Koopmans]] albaitaria, birologoa (Herbehereak 1956) # [[Carme Valls]] mediku eta politikaria (Bartzelona,' 1945) # [[Anne Anderson]] ilustratzailea (Eskozia, 1874 - 1930) # [[Eva Furnari|Eva Furmari]] ilustratzailea (Erroma, 1948) # [[Matilde Hidalgo]] mediku, poeta, sufragista (Ekuador 1889-1974) # [[Eva Soriano]] komediantea, aurkezlea (Tarragona 1970) # [[Cecilia Ansaldo]] idazlea (Ekuador 1949) # [[Melissa Lucio]] heriotza zigor polemikoan kondenatua (AEB 1968) # [[Carmen Barbarà]] komikigilea eta irudigilea (Bartzelona, 1933) # [[Amelia Bauerle|Amelia Banerle]] komikigilea (Londres, 1873-1916) # [[Pauline Baynes]] liburu ilustratzailea (Sussex, 1922-2008) # [[ Pamela Adie]] LGBT aktibista (Nigeria, 1984) # [[ Christine Ahn]] Bakearen aldeko aktibista (Hego Korea, XX. mendea) # [[Celia Viñas]] poeta, pedagogoa (Lleida-Almeria, 1915-1954) # [[Chipita Rodriguez]] heriotza zigorrez urkatua eta 100 urtera barkatua (AEB 1799-1863) # [[Elsa Beskow]] idazlea eta ilustratzailea (Suedia, 1874-1953) # [[Mary Agnes Chase]] botikaria eta ilustratzailea (EEBB, 1869-1963) # [[María Conejo]] ilustratzailea (Mexiko, 1958) # [[Eréndira Derbez]] ilustratzailea, idazlea (Mexiko, 1991) # [[Kate Greenaway]] ilustratzailea, idazlea (Londres, 1846-1901) # [[Elizabeth Shippen Green]] ilustratzailea (EEBB, 1871-1954) }} ==='''Berriak 2023''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Elorriaga]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Busturia, 1980) # [[Aiora Zabala]] ----'''SORTUA''' zientzialaria (1982) # [[Alazne López]] --ef'''SORTUA''' dantzaria (Bilbo, 1993-Alemania, 2015) # [[Ana Borderas]] ef--''SORTUA''' kazetaria, irrati-esataria (Eibar, 1962) # [[Anna Fernandez de Paco]] ef--'''SORTUA''' zinemagilea (Bartzelona, 1981) # [[Belén Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1937-1982) # [[Berenice Lopez Reyes]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Mexiko, 1989) # [[Bonifacia Zuazola]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1915-2012) # [[Consuelo Osa]] efef'''SORTUA''' erraketista Mutriku (1922-2015) # [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1939-1940) # [[Eladia Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1942-1997)) # [[Garbiñe Balerdi]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1935) # [[Garbiñe Ortega]] ----'''SORTUA''' zinema komisarioa (Gasteiz, 1981) # [[Gloria Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1922) # [[Ignacia Idoate Iragui]] efef'''SORTUA''' moja (Orikain, 1900 - Madril, 1975) # [[Iñasi Illarramendi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Zarautz, 1919-2005) # [[Josefa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Juncal Alzugaray]] ef--'''SORTUA''' Fisioterateupa eta asmatzailea (Bilbo, 1981) # [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]] efef'''SORTUA''' moja (Azpeitia, 1975- Madril, 1958) # [[Koldobike Gezala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Lezo, 1917) # [[Marcelina Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Margarita Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1925-Fuengirola, 2019) # [[Mari Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Anoeta, 1929 -Mexiko, 1986) # [[Maria Josefa Navascues]] efef'''SORTUA''' erraketista (Errenteria, 1924-2011) # [[Maria Teresa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1925) # [[Mercedes Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1928) # [[Mercedes Zubikaray]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1920-1983) # [[Merche Olabe]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1957) # [[Milagros Uranga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mutriku, 1918-1992) # [[Pilar Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1926-1945) # [[Rafaela Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1926-213) # [[Saelia Aparicio]] ----'''SORTUA''' artista (Valladolid, 1982) # [[Victoriana Aizpuru]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Errezil, 1919) # [[Zornotzako Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1938-1947) # [[Ada Hitchins]] kimikaria (Ingalaterra, 1891-1972) # [[Adèle Esquiros]] Frantziako idazle eta kazetari feminista (1819-1886) # [[Africa González Fernández]] medikua, inmunologoa (Madril 1962) # [[Agrippina Vagánova]] ballet-maistra (Errusia, 1837-1951) # [[Aïcha Chenna]] emakume eskubideen aktibista (Maroko 1941-2022) # [[Aída Gómez]] dantzaria (Madril, 1967) # [[Aida Pierce]] komediantea (Mexiko, 1956) # [[Ainhoa Sanz Rodríguez|Ainhoa Sanz]] mendi korrikalaria (Urretxu, 1989) # [[Alba Gutiérrez]] dantzaria, aktorea ( Madril 1994) # [[Alice H. Parker]] asmatzailea (EEBB 1895-1920) # [[Alicia Barrié]] vedettea (Txile 1915- AEB 2002) # [[Alicia Vignoli]] vedettea (Lima 1911-Argentina 2005) # [[Almudena Ariza]] korrespontsala (Madril, 1963) # [[Alyson Eckmann]] aktorea (AEB 1990) # [[Amalia Iglesias]] idazlea, poeta (Menaza, 1962) # [[Ana Goya]] dantzaria, aktorea (Iruñea 1962) # [[Ana José Cancio]] kazetaria (Palentzia 1960) # [[Ana Orantes]] genero-indarkeriaren biktina (Granada 1937-1997) # [[Ana Rujas]] aktorea (Madril 1989) # [[Angela Burdett-Coutts]] filantropoa, pintura-bildumagilea (Londres, 1814-1906) # [[Ángela T. Leiva Sánchez]] botanikaria (Kuba 1948-2014) # [[Àngels Ribé]] artista kontzeptuala (Bartzelona 1943) # [[Anna Jaclard]] Errusiar sozialista eta feminista iraultzailea (1843 - 1887) # [[Anna Maurizio]] biologoa (Suitza 1900-1993) # [[Annie Oakley]] tiratzailea (AEB, 1860-1926) # [[Antonia Gimeno Travesset]] saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (Bartzelona, 1941) # [[Antonia Torre Yela]] 14. arrosa. Fusilatua (Madril, 1922-1940) # [[Asha Lul Mohamud Yusuf]] poeta (Somalia, XX. mendea) # [[Azucena Hernández]] aktorea (Sevilla 1960-Guadalajara 2019) # [[Barbara Navarro]] legelaria, CEO (Madril 1974) # [[Bélgica Adela Mirabal]] biziraun zuen Mirabal ahizpa bakarra (Dominikar Errepublika, 1925-2014) # [[Belle Starr]] Mendebaldeko bidelapurra (AEB, 1848-1889) # [[Beth (abeslaria)]] (Bartzelona 1981) # [[Bianca Ceva]] erresistentziaren kidea (Italia, 1897-1982) # [[Blanche Lefebvre]] 1871ko Parisko Komunako ekintzailea # [[Carmen Amaya]] dantzaria (Bartzelona, 1918-1963) # [[Carmen Iglesias]] historialaria (Madril 1942) # [[Carmen Olmedo Checa]] politikaria (Malaga 1949-2015) # [[Carmen Ruiz-Tilve]] idazlea (Oviedo 1941) # [[Carol-Ann Duffy]] poeta (E.B. 1955) # [[Catherine Allard]] dantzaria (Belgika/Katalunia, 1960) # [[Cathy Hackl]] futurista teknologikoa ( XX. mendea) # [[Cecilia Bartolomé]] film-zuzendaria (Alacant 1940) # [[Celia Correas de Zapata]] idazlea (Argentina 1933-AEB 2022) # [[Charo (abeslaria)]] dantzaria, aktorea (Murtzia 1941-) # [[Claire Démar]] kazetari eta feminista frantziarra (1799-1833) # [[Clara Jiménez Cruz]] kazetaria (Madril 1989) # [[Claude-Hélène Perrot]] historialaria (Frantzia 1928-2019) # [[Claudia Piñeiro]] idazlea (Argentina 1960) # [[Colette Rabaté]] hispanista (Frantzia 1950) # [[Cristina Olea]] korrespontsala (Vigo, 1982) # [[Dalila Ennadre]] zinema-zuzendaria (Maroko 1966- Paris 2020) # [[Dalilah]] dantzaria (Madril 1936-2001) # [[Danica McKellar]] Matematikaria, aktorea (AEB, 1975) # [[Daniela Blume]] kazetaria (Mataro 1990) # [[Daphne Oram]] musikagilea (Erresuma Batua, 1925-2003) # [[Daria Bertolani Marchetti]] erresistentziaren kidea (Italia, 1919-1994) # [[Delia del Carril]] margolaria (Argentina, 1884-1989) # [[Désirée Gay]] kazetari eta feminista frantziarra (1810-1890) # [[Diana Vishneva]] dantzaria (Errusia, 1976) # [[Dolores Medio]] idazlea (Oviedo 1911-1996) # [[Dolors Comas]] antropologoa eta politikaria (Bartzelona, 1951) # [[Dorothy E. Smith]] antropologoa (E.B 1946-Kanada 2022) # [[Dorothy Pitman Hughes]] aktibista (AEB 1938-2022) # [[Drucilla Cornell]] filosofoa (AEB 1950-2022) # [[Edith Checa]] kazetari, irrati-esatari (Sevilla, 1957-Madril, 2017) # [[Elda Emma Anderson]] fisikaria (AEB, 1899-1961) # [[Elena González Iglesias]] dantzaria, aktorea (Asturias 1991) # [[Elena Quiroga]] idazlea (Santander 1921-Coruña 1995) # [[Elizabeth Gertrude Britton]] botanikaria, briologoa (AEB, 1858-1934) # [[Elvira Andrés]] dantzaria (Espainia, 1958) # [[Elvira Godás]] maistra errepublikarra (Katalunia, 1917-2015) # [[Elvira Roca Barea]] idazlea (Malaga 1966) # [[Enedina Alves Marques]] ingeniari zibila (Brasil, 1913-1981) # [[Erika Martínez]] poeta (Jaen, 1979) # [[Ernestina Otero]] maistra (Pontevedra 1890-1956) # [[Eugenia Balcells]] artista bisuala (Bartzelona 1943) # [[Eva Ortega Paíno]] kimikaria, ikertailea (Madril, 1972) # [[Felicita Ferrero]] erresistentziaren kidea (Italia, 1899-1984) # [[Filomena Dato]] poeta, idazlea (Galizia, 1856-1926) # [[Flor de Torres Porras]] fiskala (Almeria 1961) # [[Flora Philip]] matematikaria (Erresuma Batua 1865-1943) # [[Florence Parpart]] asmatzailea (EE.BB. 1856- ?) # [[Florencia Pérez Padilla]] dantzaria (Sevilla 1918-Madril 2000) # [[Frances Haugen]] datu-ingeniaria, informatzailea (AEB 1980) # [[Francesca Gargallo]] filosofoa, idazlea (Italia 1956- Mexiko 2022) # [[Gabriela Bravo]] fiskala, politikaria (Valentzia 1963) # [[Gemma Pasqual i Escrivà|Gemma Pasqual i Escrivá]] katalanez idazten duen idazlea (Valentzia, 1967) # [[Gertrud Woker]] biokimikaria (Suitza, 1878-1968) # [[Ginetta Sagan]] erresistentziaren kidea (Italia, 1925-2000) # [[Gloria Leyland]] dantzaria, esataria (Argentina, XX.mendea) # [[Godeliève Mukasarasi]] gizarte langilea, aktibista (Ruanda 1959) # [[Grace Nichols]] poeta (Guyab 1950) # [[Helen Pickett]] koreografoa (AEB,?) # [[Helena Corbellini]] idazlea (Uruguai 1959) # [[Helena Cortesina]] dantzaria, zinegile aitzindaria (Valentzia 1903-Buenos Aires 1984) # [[Ina Grafl]] botanikaria (Suitza 1915-1970) # [[Irene Rice Pereira]] artista (AEB 1902-Marbella 1971) # [[Isabel Pérez Montalbán]] poeta (Córdoba, 1964) # [[Isla Correyero]] idazlea, poeta (Cáceres, 1957) # [[Jamie Dantzscher]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Josefina Triguero Agudo]] Espainiako 1.emakume epailea (Madril 1946-2022) # [[Joyce Lussu]] erresistentziaren kidea (Italia, 1912-1998) # [[Juana la Macarrona]] dantzaria (Cádiz 1870-Sevilla 1947) # [[Júlia Creus Garcia]] dantzaria, aktorea (Tarragona 1994) # [[Julia Manzanal Pérez]] aktibista errepublikanoa (Madril, 1915-2012) # [[Julia Reichert]] dokumental-zuzendari (AEB 1946-2022) # [[Kae Tempest]] poeta, abeslaria (Inglaterra, 1985) # [[Kathryn Woolard]] hizkuntza-antropologoa (AEB 1950) # [[Kenita Placide]] aktibista (Santa Luzia 1978) # [[La Chunga]] dantzaria (Marseilla, 1938) # [[La Malena (dantzaria)]] (Cádiz 1877-Sevilla 1956) # [[Laura Escanes]] modeloa (Bartzelona 1996) # [[Laura Palmés]] kazetaria (Bartzelona, 1954-2011) # [[Laura Pinillos]] vedettea (Espainia 1900-Madril 1970) # [[Lina Merlin]] erresistentziaren kidea (Italia, 1887-1979) # [[Lola Greco]] dantzaria, koreogarfoa (Madril 1964) # [[Louisa Aldrich-Blake]] medikua (Chingford, 1865 – 1925) # [[Louise Colet]] Frantziako olerkaria (1810-1876) # [[Lourdes García Campos]] kazetaria (Madril 1975) # [[Lucero Tena]] dantzaria,kriskitin jotzailea (Mexiko, 1938) # [[Lucy Weston Pickett]] kimikaria (AEB, 1904-1997) # [[Luisa Esteso]] aktore komikoa (Valentzia 1906- Madril1986) # [[Luisa Isabel Álvarez de Toledo]] dukesa eta idazlea (Estoril, 1936-Sanlúcar de Barramenda, 2008) # [[Lupe Serrano]] dantzaria (Txile, 1930) # [[Manuela Garín Pinillos]] matemtikaria (Asturias-Mexiko, 1914-2019) # [[Manuela Manzanares]] arbista, idazlea (Ciudad Real 1910 -AEB 2004) # [[Margarita García Robayo]] idazlea (Kolonbia 1980) # [[Marguerite Williams]] geologoa (AEB, 1895-1991) # [[María Alaniako]] enperatriza (Georgia1050-Bizanzio 1118?) # [[Maria Branyas Morera]] superehunurtekoak (San Frantzisko/Katalunia 1907) # [[María Cabrera]] akrobata, lehenengo emakume ijito ezaguna espainian (1467-Guadalajara, 1527) # [[Maria Cosway]] artista (Italia 1760 -1838) # [[María Eloy-García|María Eloy-Garcia]] idazle, poeta (Málaga, 1972) # [[María Ignacia Rodríguez de Velasco]] aktibista (Mexiko, 1778-1850) # [[María López García]] hockey-jokalaria (Asturias 1990) # [[María Muñoz]] irrati-esataria (Argentina 1968-2003) # [[Maria Ossowska]] Filosofoa (Varsovia, 1896-1974) # [[María Peláe]] kantautorea (Malaga 1990) # [[María Teresa Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1935-1960) # [[Marie Guy-Stéphan]] dantzaria (Paris 1818-1873) # [[Marina Semiónova]] dantzaria (Errusia, 1908-2010) # [[Mariola Cubells]] kazetaria (Valentzia 1967) # [[Marjorie Hyams]] jazz musikaria, bibrafonista (AEB 1920-2012) # [[Marsha Blackburn]] politikaria (AEB 1952) # [[Marta Agudo]] poeta (Madril, 1971) # [[Maruchi Fresno]] aktorea (Madril 1916-2003) # [[Mercedes Ballesteros]] idazlea ( Madril 1913-1995) # [[Mercedes Gaibrois de Ballesteros]] historialaria (Paris 1891-Madril 1960) # [[Mercedes Marrero]] saskibaloi jokalaria eta nabigazio kapitaina (San Cruz Tenerifekoa, 1961) # [[Mercedes Olivera Bustamante]] antropologoa (Mexiko 1934-2022) # [[Milagros Calvo]] epailea (Valladolid 1947) # [[Minerva Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1926-1960) # [[Mireia Sentís]] idazlea (Bartzelona 1947) # [[Miriam Reyes]] poeta (Ourense, 1974) # [[Mónica Moro]] publizista, zuzendari-nagusia (Madril, 1974) # [[Montserrat Domínguez]] kazetaria (Madril 1963) # [[Montserrat Galcerán]] aktibista (Bartzelona, 1946) # [[Montserrat Soliva Torrentó]] zientzialaria (Katalunia, 1943-2019) # [[Nannette Streicher]] musikagilea, piano-jolea (Alemania 1769-Austria1833) # [[Natalia Bessmértnova]] dantzaria (Mosku 1941-2008) # [[Natalia LL]] artista (Polonia 1937-2022) # [[Natalia Makarova]] dantzaria (Errusia, 1940) # [[Nina Timofeeva]] dantzaria (Errusia 1935-Israel 2014) # [[Noemí Galera]] OT zuzendaria (Bartzelona 1967) # [[Noni Benegas]] idazlea (Argentina 1951) # [[Norma Barbolini]] erresistentziaren kidea (Italia, 1922-1993) # [[Núria Bendicho Giró|Nuria Bendicho]] idazlea (Bartzelona, 1995) # [[Nuria Oliver]] telekomunikazio ingeniaria (Alacant 1970) # [[Odette Roy Fombrun]] sufragista (Haiti 1917-2022) # [[Olga Lepeshínskaya]] dantzaria (Errusia 1941-2008) # [[Olga María Ramos]] kupletista, musikagilea (Madril 1947) # [[Olga Ramos (abeslaria)]] (tenerife, 1932) # [[Olga Ramos (aktorea)]] kupletista (Badajoz 1918-Madril 2005) # [[Paloma del Río]] kazetaria (Madril 1960) # [[Pastora Galván]] dantzaria (Sevilla 1980) # [[Patria Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1924-1960) # [[Patricia Guerrero (dantzaria)]] (Granada 1990) # [[Patrizia Reggiani]] hiltzailea (Italia, 1948) # [[Pilar de la Oliva]] epailea (Valentzia 1956) # [[Radhya Al-Mutawakel]] Giza eskubide aktibista (Yemen 1967) # [[Ramona Maneiro]] aitzindaria (Coruña, 1961) # [[Rosa Durán]] dantzaria (Cádiz 1922-Madril 1999) # [[Rosario Guerrero]] dantzaria (Madril XIX. mendea-1960) # [[Rosemary Radford Ruether]] filosofoa (AEB 1936-2022) # [[Rossana Rossanda]] erresistentziaren kidea (Italia, 1924-2020) # [[Sabela Arias Castro]] historietagilea (Lugo, 1969) # [[Sara Rancaño]] korrespontsala (Bartzelona, 1984) # [[Sarah Mardini]] igerilaria, errefuxiatuen aldeko aktibista kriminalizatua (Siria, 1995) # [[Shadi Sadr]] abokatu, aktibista (Iran 1974) # [[Sharon Presley]] psikologoa (AEB 1943-2022) # [[Silvia Barrera Ibáñez]] zibersegurtasun aditua, kriminologoa (Madril 1977) # [[Soledad Antelada Toledano]] hackerra (Argentina 1977) # [[Soledad Cazorla]] fiskala (Lareche 1955-Madril2015) # [[Sophie Freud]] psikologoa, idazlea (Austria 1924-AEB 2022) # [[Stella Cunliffe]] estatistikaria (Erresuma Batua, 1917-2012) # [[Suzanne Voilquin]] kazetari frantziarra eta saint simonista (1801-1876) # [[Teresa Burga]] artista (Perú, 1935-2021) # [[Teresa Freixes]] legelaria (LLeida 1950) # [[Teresa Perales]] igerilaria (Zaragoza 1975) # [[Tina Anselmi]] erresistentziaren kidea (Italia, 1927-2016) # [[Verónica Pascual Boé]] ingeniaria, CEO (Burgos 1979) # [[Vicky Gómez]] dantzaria (Salamanca 1988) # [[Victoria Pinillos]] vedettea (Espainia ?- Madril ? ) # [[Victorina Vila Badia]] maistra errepublikarra (Lleida, 1883-1962) # [[Violeta la Burra]] abeslaria, dantzaria, aitzindaria (Sevilla, 1936-2020) # [[Virxinia Pereira Renda]] idazlea (Pontevedra 1884-Madril 1969) # [[Yolanda Ramos]] aktorea (Bartzelona 1968) # [[Zar Amir Ebrahimi]] aktorea (Iran 1981) # [[Zeba Islam Seraj]] biologo molekularra (Bangladesh, 1958) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Lourdes Herrasti]] ef--'''SORTUA''' antropologoa (Aretxabaleta, 1958) # [[Marie-José Basurco]] ----'''SORTUA''' idazlea (Donibane Lohitzune, 1947) # [[Uxue Kerejeta]] ----'''SORTUA''' musikaria (Zumarraga, 1999) # [[Felisa Libano]] efef'''SORTUA''' pandero jotzailea (Plentzia, 1917-2000) # [[Esperanza Nuere]] ----'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1935) # [[Nadia Hindi Mediavilla]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Bagdad, 1977) # [[Betisa Ojanguren]] ----'''SORTUA''' Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea (Barakaldo, 1978) # [[Ainhize Belar]] ef--'''SORTUA''' eskalatzailea (Atxondo, 2006) # [[Miren Urbieta Vega]] ----'''SORTUA''' abeslaria, musikaria (Donostia, 1983) # [[Begoña Uriarte]] ----'''SORTUA''' piano-jotzailea (Bilbo, 1937) # [[Dioni Ardanza]] efef'''SORTUA''' jostuna (Ermua, 1914-Dima, 2005) # [[Bego Alabazan]] ----'''SORTUA''' ipuin-kontalaria (Bilbo, 1966) # [[Esperanza López Parada]] poeta (Madril, 1962) # [[María Vázquez Suárez]] maistra, fusilatua (1874-1936) # [[Kavita Ramdas]] zientzialaria (India, 1963) # [[Cécile La Grenade]] politikaria, zientzialaria (Grenada, 1952) # [[Eva Syková]] neurozientzialaria (Txekia, 1944) # [[Sikivu Hutchinson]] idazlea, ekintzailea (AEB, 1961) # [[Soumya Swaminathan]] medikua, pediatra eta zientzilaria (India, 1959) # [[Victoria Ocampo]] idazle, itzultzaile, filantropoa (Argentina 1890-1979) # [[Marie-Léonide Charvin "Agar"]] Aktore frantziarra eta communarde (1832-1891) # [[Lorena Conde]] aktore, poeta (Galizia, 1980) # [[Francisca Herrera Garrido]] idazlea (Galizia, 1869-1950) # [[Olga Gallego]] historialaria, artxibozaina, idazlea (Galizia, 1923-2010) # [[Mercedes Romero Abella]] maistra exekutatua (Coruña, 1907-Aranga, 1936) # [[Marga do Val|Marga Do Val]] itzultzailea eta aktorea (Vigo, 1964) # [[Sufia Kamal]] feminista (Banglades, 1911-1999) # [[Oksana Omeliánchik]] ukraniar-sobietar gimnasta (1985) # [[Laila Ripoll]] antzerkigilea, zuzendaria (Madril, 1964) # [[Concha Cuetos]] aktorea (Madril, 1944) # [[Cristina Torres]] aktorea (Madril, 1963) # [[Pilar Torres]] aktorea (Madril, 1962) # [[Elisa Montés]] aktorea (Granada, 1934) # [[Teresita Silva]] aktorea (Valentzia 1911-Madril 1960) # [[Analia Gadé]] aktorea (Argentina, 131-Madril 2019) # [[Marisol Ayuso]] aktorea (Madril, 1943) # [[Eugenia Roca]] aktorea (Bartzelona, 1928-2010) # [[Encarna Abad]] aktorea (Espainia,1927) # [[Mara Recatero]] zuzendaria (Espainia, ?) # [[Lola Membrives]] kantaria,aktorea (Argentina/Espainia, 1885-1969) # [[María Lado|Maria Lado]] idazlea (Coruña, 1979) # [[María de las Mercedes Goicoa Fernández|Maria de las Mercedes Goicoa]] pianista (Coruña, 1928-2022) # [[Beatriz Hernanz]] poeta (Pontevedra, 1963) # [[Mar Bosch Oliveras|Mar Boch Oliveras]] idazlea (Girona, 1981) # [[Elena Alonso Frayle]] idazlea (Bilbo, 1965) # [[Pilar Cabot]] idazlea (1940-2017) # [[Sandra Alonso Villar|Sandra Alonso]] maistra, idazlea (Zamora, 1993) # [[Toni Acosta]] aktorea, umoregilea (Tenerife, 1972) # [[Begoña Vargas]] aktorea, modeloa, dantzaria (Madril, 1999) # [[Ivana Baquero]] aktorea, modeloa (Bartzelona, 1994) # [[Mamen García]] aktorea (Valentzia, 1947) # [[Nuria Herrero]] aktorea, dantzaria (Valentzia, 1987) # [[Hurtado ahizpak]] aktore hirukotea (Espainia, 1979-1994) # [[Paloma Hurtado]] vedettea,aktorea (Madril, 1946) # [[Fernanda Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Teresa Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Mary Carrillo]] aktorea (Toledo, 1919-Madril 2009) # [[Sara Moro]] gimnasta artistikoa (Mexiko, 1984) # [[Elisa Herrero Uceda|Elisa Herrero]] poeta (Caceres, 1957-Madril, 2020) # [[Blanca Andreu]] poeta (Coruña, 1959) # [[Ana Merino]] poeta, komikigilea (Madril, 1971) # [[Maria Bassó]] aktorea (Espainia,1901-Madril,1992) # [[Esperanza Navarro]] aktorea (Espainia, 1928-1978) # [[Eloísa Muro]] aktorea (Madril, 1894-1979) # [[María Asquerino]] aktorea (Madril, 1925-2013) # [[Pilar Millán Astray]] idazlea, espioia (Coruña 1879-Madril 1949) # [[Mayra Gómez Kemp]] aurkezlea, kantaria, aktorea (Kuba, 1948) # [[Velia Martínez]] aktorea (AEB, 1920-1993) # [[María Durán]] aurkezlea, kantaria (Madril, 1946) # [[Beatriz Escudero]] aktorea, kantaria (Asturias, 1950) # [[Acuario hirukotea]] pop musikariak (Espainia, 1976-1980) # [[Marián Flores]] idazkaria, aurkezlea (Madril, 1957) # [[María Casal]] aurkezlea,aktorea, (Madril, 1958) # [[Cristina Corral Soilán]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Lugo, 1976) # [[Mary Paz Pondal]] aktorea (Asturias, 1942) # [[Mercedes Prendes]] aktorea (Asturias,1903-Madril,1981) # [[Milagros Leal]] aktorea (Madril, 1902-1975) # [[Ana Mariscal]] aktore, zuzendari, ekoizle (Madril, 1923-1995) # [[Loreto Prado]] aktorea (Madril, 1863-1943) # [[Consuelo Berlanga]] kazetaria (Kordoba, 1955) # [[Irma Soriano]] kazetaria (Jaen, 1963) # [[María Teresa Campos]] kazetaria (Tetuan/Malaga, 1941) # [[Paula Malia]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Silma Lopez]] aktorea (Madril, 1991) # [[Teresa Riott]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Barbara Mestanza]] zuzendaria (Bartzelona 1990) # [[Inés de León]] zuzendaria (?, XX.mendea) # [[Carmen Carbonell]] aktorea (Bartzelona, 1900) # [[Belen Macias]] gidoilaria, zuzendaria (Tarragona, 1968) # [[Vicky Peña]] aktorea (Bartzelona, 1954) # [[Miranda Gas]] aktorea (Madril, 1985) # [[Anna Maleras]] dantzaria (Bartzelona, 1940) # [[Carlota Ferrer]] aktorea, korografoa (Madril, 1976) # [[Emma Maleras]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona, 1919-2017) # [[Elena Frías de Chávez]] politikaria eta maistra (Venezuela, 1935) # [[Rita Sargsyan]] maistra (ARmenia, 1962-2020) # [[María Xosé Agra Romero]] filosofoa (Santiago de Compostela, 1956) # [[Montse Barderi Palau]] idazlea eta filosofoa (SAbadell, 1969) # [[María Canosa]] ingeniaria, idazlea, aurkezlea (Galizia, 1978) # [[Carmen Borrego]] telebista saio-zuzendaria (Malaga, 1966) # [[Marisa Abad]] aurkezlea (Alacant, 1947) # [[Nuria Roca]] aktorea, aurkezlea, idazlea (Valentzia, 1972) # [[Rocío Carrasco]] aurkezlea (Madril, 1977) # [[Isabel Borondo]] aurkezlea (Madril, 1948) # [[Lola Martínez (esataria)]] esataria (Murtzia, XX. mendea) # [[Mónica Randall]] aktore, aurkezlea (Bartzelona, 1942) # [[Luciana Wolf]] abeslaria (Zaragoza, 1946) # [[Lola Rodríguez Aragón]] soprano, maistra (Logroño, 1910-Iruñea 1984) # [[Elisabeth Schumann]] sopranoa, maistra (Alemania 1888-AEB, 1952) # [[Neus Campillo Iborra]] filosofoa eta idazlea (Valentzia, 1945) # [[Carolina del Olmo]] filosofoa (Madril, 1974) # [[Ana Marta González (filosofoa)|Ana Marta Gonzalez]] filosofoa (Ourense, 1969) # [[Emma Vilarasau]] aktorea (Bartzelona, 1969) # [[Faustina Pignatelli]] fisikaria, matematikaria (Italia, 1705-1769) # [[Toshiko Yuasa]] fisikaria (Japonia-Frantzia, 1909-1980) # [[Ana Higueras]] sopranoa (Madril, 1944) # [[Marie Fillunger]] sopranoa (Austria, 1850-Suitza 1930) # [[Eugenie Schumann]] piano-jolea (Alemania, 1851-Suitza 1938) # [[Rocío Orsi|Rocio Orsi]] filosofoa, saiakeragilea (Madril, 1976-2014) # [[Clara Ramas]] filosofoa, politikaria (Madril, 1986) # [[Begoña Roman]] filosofoa (Petrel, 1965) # [[Teresa Cameselle]] idazlea (Coruña, 1968) # [[Isabel Penagos]] sopranoa (Santander, 1931) # [[Petra Martínez]] aktorea, zuzendaria (Jaen, 1944) # [[Olga Margallo]] aktorea, zuzendaria (Madril, 1970) # [[Marta Soto]] egile-abeslaria (Huelva, 1996) # [[Carmen Boza]] egile-abeslaria (Cádiz, 1987) # [[Ana María Sánchez Navarro]] sopranoa (Alacant, 1959) # [[Sophie Poirier]] Jostuna eta Parisko Komunako communarde (1830-1879) # [[Victorine Eudes]] Botikaria eta Parisko Komunako communarde (1848-1881) # [[Malvina Poulain]] Maistra eta Parisko Komunako communarde (1851-1921) # [[Rachel Félix]] Frantziako aktore tragikoa (1821-1858) # [[Natalia Kobrynska]] idazlea eta feminista (Ukraina, 1855-1920) # [[Mylène Flicka|Mulène Flicka]] blogaria eta feminista (Benin, 1996) # [[Joye Hummel]] gidoilaria (EEBB, 1924-2021) # [[Atika Locke]] idazlea (EEBB, 1974) # [[Carla Cordua]] filosofoa (Txile, 1925) # [[Mercè Otero Vidal]] filosofoa, feminista (Bartzelona, 1947) # [[Marie-Pauline Soyer]] grabatzailea (Caen, Frantzia, 1786-1871) # [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena|Ane Gertrudis de Urrutia Garchitorena]] margolaria (Cádiz, 1812-1850) # [[Esmée Bulnes]] dantzaria (Erresuma Batua, 1900-Italia 1986) # [[Gema Castillo]] dantzaria (Argentina, 1907-1979) # [[Yoly Saa]] egile-abeslaria (Pontevedra, 1992) # [[Aurora de Albornoz]] idazlea, poeta (Luarca, 1926 - Madril, 1990) # [[Newsha Tavakolian|Newsha TAvakolian]] artista (Teheran, 1981) # [[Pauleta Pamies]] dantzaria (Bartzelona, 1851-1937) # [[Teresina Boronat]] dantzaria (Katalunia, 1904-1983) # [[Maria de Avila]] dantzaria (Bartzelona, 1920-Zaragoza 2014) # [[Lola de Avila]] dantzaria (Guadalajara, 1949) # [[Claudia Faci]] dantzaria (Espainia, 1966) # [[Rosita Segovia]] dantzaria (Bartzelona, 1922-2003) # [[Ana Laguna]] dantzaria (Zaragoza, 1954) # [[Arantxa Argüelles]] dantzaria (Zaragoza, 1970) # [[Rosella Hightower]] dantzaria (AEB,1920- Frantzia,2008) # [[Violette Verdy]] dantzaria (Frantzia,1933-AEB,2016) # [[Marcia Brown]] dantzaria (AEB,1918-2015) # [[Cristina Aranda]] dantzaria (Madril, 1976) # [[Maria Gordon]] geologo, paleontologoa (Eskozia, 1864-1939) # [[Francisca Meléndez]] margolaria (1770-1825 Cádiz) # [[María Elisa Quinteros|Maria Elisa Quinteros]] politikaria (Txile, 1981) # [[Verona van de Leur]] gimnasta (Herbehereak, 1985) # [[Ruth Brown]] abeslaria (EEBB, 1928-2006) # [[Nancy Chodorow]] psikoanalistaa(AEB, 1944) # [[Liubov Jegorova (dantzaria)]] (Errusia 1880-Paris 1972) # [[Bronislava Nijinska]] dantzaria (Errusia 1891-AEB 1972) # [[Margarita Wallmann]] dantzaria (Alemania 1904- Monako 1992) # [[Victoria Garabato]] dantzaria (Argentina XX. mendea) # [[Susana Agüero]] dantzaria (Arhentina 1944-2012) # [[Mercedes Quintana]] dantzaria (Argentina, 1910-1996) # [[Dora del Grande]] dantzaria (Argentina, 1909-1966) # [[María Ruanova]] dantzaria (Argentina 1922-2016) # [[Inés Malinow]] idazlea (Argentina, 1922-1989) # [[Ana Itelman]] dantzaria (Txile 1927-Argentina, 1989) # [[Sole Giménez]] abeslaria (Paris/Murtzia, 1963) # [[Rafaela López Aguado de Rayón]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1754-1822) # [[Rita Pérez de Moreno]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1779-1861) # [[Montserrat Galí Boadella]] historialaria (Mexiko, 1947) # [[Lida Martinoli]] dantzaria (Argentina 1914-1994) # [[Yelena Smirnova]] dantzaria (Errusia 1888-Argentina 1934) # [[Hanya Holm]] dantzaria (Alemania 1893-AEB 1992) # [[Marilú Marini]] dantzaria (Argentina 1940) # [[Iris Marga]] dantzaria (Italia 1901-Argentina 1997) # [[Renate Schottelius]] dantzaria (Alemania 1921-Argentina 21998) # [[Agnes de Mille]] dantzaria (AEB 1905-1993) # [[Ana María Stekelman]] dantzaria (Argentina 1944) # [[Nieves Herrero Cerezo]] kazetaria (Madril 1957) # [[Inés Ballester]] kazetaria (Castelló 1958) # [[Edith Ditmas]] liburuzaina, idazlea (Ingalaterra, 1896-1986) # [[Aurora Bernárdez]] itzultzailea (Argentina 1920-Frantzia 2014) # [[Edith Aron]] itzultzailea (Alemania 1923-Londres 2020) # [[Ugné Karvelis]] itzultzalea (Lituania 1935-Paris 2002) # [[Carol Dunlop]] itzultzailea (AeB 1946, Frantzia 1982) # [[Elena Garro]] idazlea (Mexiko, 1916-1998) # [[Amalia Kahana - Carmon]] idazlea (Israel, 1926-2019) # [[Félicie de Fauveau]] eskultorea (Italia, 1802-1886) # [[Louise-Joséphine Sarazin de Belmont]] margolaria (Versalles, 1790- Paris, 1870) # [[Thérèse Eléonore Lingée]] diseinatzailea, grabatzaile (Paris, 1753-1833) # [[María Josefa Ascargorta y Rivera]] margolaria eta irakaslea (Madril, 1800-1850) # [[Maria Luisa Marchori]] margolaria (Madril, 1801-1900) # [[Chellsie Memmel]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Bárbara María Hueva]] margolaria (Madril, 1733-1772) # [[María del Olmo Ibáñez|María del Olmo Ibañez]] artxibozaina, idazlea, historialaria (Alacant, 1965) # [[Amparo Dávila]] idazlea, poeta (Mexiko, 1928-2020) # [[Maria Bashir]] Afganistaneko 1. emakumezko fiskala (1970) # [[Christina Lamb]] kazetaria (Londres, 1965) # [[Nujeen Mustafa]] aktibista errefuxiatua (Siria, 1999) # [[Cecilia McDowall]] musikaria (Londres, 1951) # [[Luzmaría Jiménez Faro]] idazlea (Madril, 1937-2015) # [[Marina de Castarlenas]] idazlea (Bartzelona, 1900-1974) # [[Clara Corral]] idazlea (Galizia, 1847-1908) # [[Salomėja Nėris]] idazlea (Lituania, 1904-1945) # [[Helena Paz Garro]] idazlea (Mexiko, 1939-2014) # [[Isabela Corona]] aktorea (Mexiko, 1913-1993) # [[Olivia Teroba]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Andrea Muriel]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Misty Copeland]] dantzaria (AEB, 1982 # [[Inmaculada Aguilar]] dantzaria (Kordoba, 1958) # [[Mercedes Alfonso]] dantzaria (Espainia, ? ) # [[Rocío Aragón]] dantzaria (Cádiz1925-Madril 2018) # [[Dores André]] dantzaria (Galizia 1958) # [[Else Granheim]] liburuzaina (Norvegia 1926-1999) # [[Carmen Magallón]] fisikaria (Aragoi, 1951) # [[Baya Hocine]] ekintzaile independentista aljeriarra (1940 - 2000) # [[Houda Benyamina]] film-zuzendari eta gidoilari frantsesa (1980) }} ==='''Berriak 2022''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maria Bengoetxea]] efef'''''SORTUA''''' euskaltzalea, hizlaria (Ermua, 1906 - Zornotza, 2006) # [[Justi Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1919-2000) # [[Miren Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1915 - 2003) # [[Ane Elordi]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria, irakaslea, KORRIKAko koordinatzailea (Zornotza, 1991) # [[Isolina Pliego]] ----'''SORTUA''' maistra (Iruñea, 1886-Lodosa, 1968) # [[Ángela Alonso|Angela Alonso]] ef--'''SORTUA''' maistra (Lerin, 1899-Iruñea, 1986). # [[Oskia Ugarte]] ----'''SORTUA''' artearen historialaria eta kudeatzailea (Iruñea, 1978) # [[Elisa Arteta]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta koreografoa (Iruñea, 1980) # [[Isabel Aleman Irungarai]] ef--'''SORTUA''' emagina, Amaiurko alkatea (Amaiur, 1968) # [[Ioar Oteiza]] ef--'''''SORTUA''''' komunikatzailea, Durango Azokako komunikazio arduraduna (Lesaka, 1988) # [[Juanita Arenaza]] efef'''SORTUA''' errekatista (Arrasate, 1923-Mexiko, 2015) # [[Raisa Álava]] ----'''SORTUA''' artista (Zuhatza, 1990) # [[Asun Ibarrondo]] ef--'''SORTUA''' zerbitzaria, ostalaria (Elorrio, 1952) # [[Maitane Carballo]] ----'''SORTUA''' zinemagilea (Gasteiz, ?) # [[Idurre Frías]] ef--'''SORTUA''' futbol entrenatzailea (Gasteiz, 1991) # [[Ana Aguiriano]] ----'''SORTUA''' 1992ko Paralinpiar jokoetako kirolaria (Gasteiz, 1961) # [[Josefina Añua]] ----'''SORTUA''' Espainiako saskibaloi selekziorako hautatua izan zen lehenengo arabarra (Gasteiz, ?) # [[Leguncia de Echebarria]] ----'''SORTUA''' Durangoko kondesa (XI.mendea) # [[Elur Ulibarrena|Elur Ulibarrena Herce]] ----'''SORTUA''' museo kudeatzailea (Denia, 1969) # [[Kristina Berasain]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria (Lizarra) # [[Leire Malkorra]] ----'''SORTUA''' arkitektoa eta arkeologo (Tolosa, 1988 ) # [[Tania Reneaum Panszi]] ----'''SORTUA''' Amerikarteko Giza Eskubideen Batzordeko Idazkari Exekutiboa (Mexiko, ?) # [[Suylen Milanés]] efef'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1971-2022) # [[Lynn Milanés]] ----'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1970) # [[Ana Zamorano |Ana Zamorano Ruiz]] ----'''SORTUA''' bidaiaria (Sodupe, 1992) # [[Yaiza Romero]] ----'''SORTUA''' kirolaria, urpeko arrantza (Zornotza,? ) # [[Loren Eguren]] efef'''SORTUA''' ehun urteduna (Elorrio 1920-Zaldibar 2023) # [[Juliana Saratxaga]] ??--'''SORTUA''' pandero jotzailea, ehun urtekoa (Araia. 1911-2013) # [[Mireia Elkoroiribe]] ef--'''SORTUA''' politikaria (Abadiño, 1975) # [[Loiola Canales]] ef--'''SORTUA''' surflaria, irakaslea (Bilbo, 1995) # [[Susana Brunetti]] aktorea (Argentina, 1941-1974) # [[Mimí Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1948) # [[Norma Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1943-2014) # [[Tosca Musk]] zinemagilea (Hegoafrika, 1974) # [[Maye Musk]] modeloa eta dietista (Kanada, 1948) # [[Susana Dalmás]] irakaslea, politikaria (Uruguai, 1948-2012) # [[Francisca Júlia da Silva]] poeta (Brasil, 1871-1920) # [[Doris Daou]] astronomoa (Kanada, 1964) # [[Joany Kane]] gidoilaria, Passionflix plataformaren asmatzailea (AEB, XX. mendea) # [[Alessandra Torre]] Amazoneko maitasun eleberri idazle salduena, blogaria,(AEB, XX. mendea) # [[Sylvia Day]] idazlea (AEB, 1973) # [[Raffaella di Girolamo]] psikologoa, sexologoa (Txile, 1978) # [[Mariana di Girolamo]] aktorea (Txile, 1990) # [[Amparo Noguera]] aktorea (Txile, 1965) # [[Emilia Noguera]] aktorea, zuzendaria (Txile, 1983) # [[Sonja Vasić]] saskibaloi jokalaria (Serbia, 1989) # [[Thaïs Blume]] aktorea (Bartzelona, 1984) # [[Agnès Busquets]] aktorea (Tarragona, 1976) # [[Elena Espejo]] aktorea, ekoizlea (Tanger, 1930) # [[Marta Grau]] aktorea, antzerki-pedagogoa (Katalunia, 1891-1992) # [[Catalina Valls]] aktore, zuzendari, idazlea (Mallorca, 1906-1999) # [[Cristina Valls]] aktorea (Mallorca, 1901-1982) # [[Aina Villalonga]] antzerki-idazlea (Mallorca, 1883-1961) # [[Margalida Caimari]] poeta, ongilea (Kuba 1839-Mallorca 1921) # [[Rebekah Dawson]] astronomoa (AEB) # [[Julia de León]] astronomoa (Santa Kruz de Tenerife, 1977) # [[Audrey C. Delsanti]] astronomoa (Frantzia, 1976) # [[Juana Salabert]] idazlea (Frantzia-Espainia, 1962) # [[Milena Rudnitska]] ukraniar kazetaria, ekintzailea (1892-1976) # [[Manuela de los Herreros]] idazlea, administratzailea (Balearrak 1845-1911) # [[María Cánepa]] aktorea (Italia, 1921-Txile 2006) # [[Liliana Ross]] aktorea, zuzendaria (Italia-Txile, 1930-2018) # [[María Elena Duvauchelle]] aktorea (Txile, 1942) # [[Zinaida_Tusnolobova-Martxenko]] Armada Gorriko medika (Errusia, 1920) # [[Felipa de Souza]] aktibista portugaldarra (Tavira, 1556-Brasil, 1600) # [[Victorine Gorget]] Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901) # [[Joséphine Marchais]] Frantses jornalaria, Komunan parte hartu izana (1837-1874) # [[Élisabeth Rétiffe]] Frantziako kartoi-fabrikatzailea, sozialista eta Communarde (1834-1882) # [[Léontine Suétens]] Ikuzlea eta 1871ko Parisko Komunan 'communarde-a' (1846-1891) # [[Tonka Tomicic]] modeloa eta aurkezlea (Txile, 1976) # [[Niní Marshall]] aktorea, gidoilaria, komediantea (Argentina, 1903-1996) # [[Antonella Costa]] aktorea, zuzendaria (Italia-Argentina, 1980) # [[Samira Negrouche]] idazlea, poeta (Aljeria, 1980) # [[Carolina Arregui]] aktorea (Txile, 1965) # [[Mayte Rodríguez]] aktorea, modeloa (Txile, 1989) # [[Elsie MacGill]] ingeniaria (Kanada, 1905-AEB 1980) # [[Helen Gregory MacGill]] epailea, kazetaria (Kanada 1864-1947 ) # [[Helen MacGill Hughes]] soziologoa (Kanada, 1903-1992) # [[Helen Hughes-Brock]] arkeologoa (Kanada, 1938) # [[Lauretta Ngcobo]] idazlea (Hego Afrika, 1931-2015) # [[Patricia Simón Carrasco]] kazetaria, idazlea (Malaga, 1983) # [[Emily Warren Roebling]] ingeniaria (AEB, 1843-1903) # [[E. Lilian Todd]] asmatzailea (AEB, 1865-1937) # [[Margaret Olivia Slocum Sage]] irakaslea, filantropoa (AEB, 1828-1918) # [[Ruth Crocker]] idazlea (AEB, 1946) # [[Loida Zabala Ollero]] potentzia egokituko kirolaria(Cáceres, 1987) # [[Maura Healey]] abokatua, politikaria (AEB, 1971) # [[Felicitas Guerrero]] dirudun dama, tiroz hila (Argentina, 1846-1872) # [[María Teresa Costantini]] aktorem, film-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1949) # [[Alda Merini]] poeta, idazlea (Italia, 1931-2009) # [[María del Pilar Maspons y Labrós]] idazlea (1841-1907) # [[Asunción Balaguer]] aktorea (Bartzelona 1925-Madril 2019) # [[Teresa Rabal]] aktorea, abeslari (Bartzelona,1952) # [[María Luisa Merlo]] aktorea (Valentzia, 1941) # [[Rita Irasema]] barietate-artista, musikagile (Kuba, 1954) # [[Inés Rivadeneira]] mezzosopranoa, irakaslea (Lugo, 1928) # [[Isabel Pérez Dobarro]] piano-jolea, irakaslea (Coruña, 1992) # [[María Luisa Solá]] bikoiztaile-aktorea (Bartzelona, 1939) # [[Ana Diosdado]] idazle, aktore (Argentina, 1938-Madril 2015) # [[Mirtha Legrand]] aktorea, aurkezlea (Argentina 1927) # [[Amelia de la Torre]] aktorea (Guadalajara 1905-Madril 1987) # [[Josefina Díaz de Artigas]] aktorea (Argentina1891-Madril 1976) # [[Clara González]] abokatu, politikaria eta hezitzailea. (Kolonbia, 1900-1991) # [[Lynne Karen Deutsch]] astrofisikaria, astronomoa (AEB, 1956-2004) # [[Teresa Solana]] idazlea (Bartzelona, 1962) # [[Annemarie Heinrich]] argazkilaria (Alemania-Argentina, 1912-2005) # [[Alicia D'Amico]] argazkilaria (Argentina, 1933-2001) # [[María Cristina Orive]] argazkilaria (Guatemala, 1931-2017) # [[Luz Sánchez-Mellado]] kazetaria, idazlea (Alacant, 1966) # [[Gretchen Daily]] biologoa, biogeografoa (AEB, 1964) # [[Nina]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Bartzelona, 1966) # [[María Moreno (margolaria)|Maria Moreno]] (Madril, 1933-2020) # [[Fryda Shultz de Mantovani]] idazlea, kritikaria (Argentina, 1912-1978) # [[Alicia Jurado]] idazlea, akademikoa (Argenti-1948) # [[Marguerite Moreno]] aktorea (Frantzia-1871-1948 # [[María Rosa Oliver]] idazlea, aktibista (Argentina, 1898-1977) # [[Leonor Acevedo Suárez]] itzultzailea (Argentina, 1876-1975) # [[Harriet Shaw Weaver]] kazetaria, editorea (Ingalaterra, 1876-1961) # [[María Esther Vázquez]] idazlea (Argenti-1937-2017) # [[Carmen Bravo-Villasante]] itzultzailea, haur literaturan aitzindaria (Madril-1918-1994) # [[María Luisa Cresta de Leguizamón]] idazlea, irakaslea (Argentina-1918-2008) # [[Ana Garralón]] idazlea (Madril-1965) # [[Montse Pla]] aktorea (Madril, 1978) # [[Sarah Buschmann]] idazlea (Frantzia, 1992) # [[Montserrat Abelló]] idazlea (Katalunia, 1918-2014) # [[Lourdes Tello]] idazlea (Madril, 1974) # [[Maria Cabrera]] poeta, irakaslea (Katalunia) # [[Pelegrina Pastorino]] moda-erreportaria (Italia 1902-Argentina 1988) # [[Carmen Gallardo Martín-Gamero]] itzultzailea (Toledo 1874-Madril 1951) # [[Rosario Lacy]] 1.ginekologoa, zirujaua (Madril1891-1954) # [[María Mercedes Coroy]] aktorea (Guatemala, 1994) # [[Malú Gatica]] aktorea (Txile 1922-1997) # [[Vanessa Miller]] aktorea,idazlea (Txile, 1965) # [[Pilar Sordo]] psikologoa, idazlea (Txile, 1965) # [[Hortense Machu]] 1871ko Parisko Komunako kantiniersa (1836-1893) # [[Béatrix Excoffon]] 1871ko Parisko Komunako kanpaina-ospitaleko erizaina (1849-1916) # [[Dee Dee Bridgewater]] AEBko jazz-abeslaria (Memphis, 1950) # [[Anna Gas]] poeta, idazlea (Bartzelona, 1996) # [[Laia Martínez i López]] idazlea, itzultzailea, musikaria (Katalunia-Mallorca, 1984) # [[Elsa Astete Millán]] zaintzailea, idazlea (Argentina 1910-2001) # [[Luz Valdivieso]] aktorea (Txile 1977) # [[Francisca Lewin]] aktorea (Txile 1980) # [[Catherine Flon]] jostuna, heroia (Haiti 1772-1831) # [[Dédée Bazile]] heroia, kaleko saltzailea (Haiti XVIII-XIX. mendea) # [[Cécile Fatiman]] vudugilea, sacerdotisa (Dominikar Errepublika 1771-1883?) # [[Josefina de la Torre]] poeta, idazlea, antzezlea, abeslaria (Las Palmas Kanaria Handikoa, 1907-2002) # [[Maria Luisa Haitikoa]] erregina ezkontidea (Haiti, 1778-Italia ,1851) # [[Adelina Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1820-1878) # [[Maria Clara Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1758-1858) # [[Erzulie]] buduen maitasun eta edertasunaren jainkosa (Haiti) # [[Esperanza Parada Pedrosa]] margolaria (1928-2011) # [[Pino Ojeda]] idazle, margolari (Kanaria Handia, 1916-2002) # [[Suzy Vernon]] aktorea (Frantzia 1901-1997) # [[Rita Macedo]] aktorea, jostuna (Mexiko 1902-1991) # [[Julissa]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1944) # [[Perpetua Barjau Martín]] jostuna, maistra (Valentzia 1899-Mexiko 1939) # [[Elena Aub]] idazlea, editorea (Valentzia 1931- Madril 1937) # [[Estefania Cueto Puertas]] fusilatua, jostuna, komunista (Asturias 1899-1939) # [[Eladia García Palacios]] fusilatua, maistra, sozialista (Asturias 1904-1937) # [[Juana Álvarez Molina]] fusilatua, etxekoandrea (Valladolid 1897-Asturias 1937) # [[Belarmina Suárez Muñiz]] fusilatua, sindikalista (Asturias 1909-1938) # [[Teresa Santianes Giménez]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1910-1937) # [[Anita Vázquez Barrancúa]] fusilatua, nekazaria, espioia, komunista (Asturias 1911-1938) # [[Maxima Vallinas Fernández]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1896-1938) # [[Anita Orejas]] fusilatua, erizaina, sozialista (Asturias 1914-1937) # [[Gloria Alcahud]] margolaria (Valladolid, 1931) # [[Angelina Abad Cantavella]] irakaslea, idazlea (Castelló de la Plana, 1893-1965) # [[Antonieta Sanagustin]] jostuna (Huesca, 1924-2020) # [[Sarah Walmsley]] jostuna, aktorea, abeslaria (Britainia ?-1798) # [[Rocío Gutiérrez]] belar-hockey jokalaria (Cadiz, 1985) # [[Berta Riaza]] aktorea (Madril, 1927-2020) # [[Fuensanta Nieto]] arkitektoa (Madril, 1957) # [[Esther Pizarro]] eskultorea (Madril, 1967) # [[Mónica Domínguez Blanco]] kazetaria (Leon, 1984-2022) # [[Sara García Alonso]] biologoa, ikertzailea, astronautagaia (Leon, 1988) # [[Meganne Christian]] zientzialaria, astronautagaia (Britainia, 1987) # [[Manuela Álvarez Lozano]] filologoa, idazlea (Coruña, 1957) # [[Ana Arias Saavedra|Ana Arias Saavedra]] idazlea (Lugo, 1951) # [[Lucía Aldao]] idazlea (Coruña, 1982) # [[Xiana Arias]] poeta, kazetaria (Lugo, 1983) # [[Celsa Barja]] idazlea (Orense, 1966) # [[Pilar Beiro]] poeta (Carnota, 1958) # [[Emilia Calé |Emilia Calé Torres]] idazlea (Coruña, 1837-1908) # [[Paula Carballeira]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Helena de Carlos Villamarín|Helena de Carlos]] idazlea (Ourense, 1964) # [[Valentina Carro]] itzultzaile, diseinatzailea, aktorea (Cambados, 1984) # [[Mercedes Castro]] idazlea (Ferrol, 1972) # [[Carmen Aranegui]] arkeologoa (Valentzia, 1945) # [[Helen Fisher]] antropologoa, biologoa (AEB, 1945) # [[Maria Toledo]] flamenko kantautore piano-jolea (Toledo, 1983) # [[Begoña Abad]] idazle, poeta (Burgos, 1952 ) # [[Laia Serra]] abokatua (Bartzelona, 1977) # [[María Victoria Moreno|Maria Victoria Moreno]] poeta (Valencia de Alcantara, 1939-Pontevedra, 2005) # [[Juana Teresa Juega López]] poeta(Galizia, 1885-1979) # [[Lupe Gómez]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Herminia Fariña Cobián]] poeta (S.Compostela, 1904-1966) # [[Maria Magdalena Domínguez|Maria Magdalena Dominguez]] poeta (Pontevedra, 1922-2021) # [[María do Cebreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1976) # [[Alessandra Galloni]] Kazetaria (Italia, 1974) # [[Paz Esteban López]] Inteligentzia-funtzionarioa (Madril, 1958) # [[Beatriz Méndez de Vigo]] espioia (Madril, 1958) # [[Elisabet Benavent]] nobela erromantikoen idazlea (Valentzia, 1984) # [[Pilar Pallarés|Pilar Pallares]] poeta (Coruña, 1957) # [[Ánxeles Penas|Ánxeles Peñas]] artista, poeta (Curtis, 1943) # [[Luz Pichel]] idazlea (Lalin, 1947) # [[Luz Pozo Garza]] poeta (Ribadeo, 1922-Coruña, 2020) # [[Carmen Prieto Rouco]] poeta (Villalba, 1901-1977) # [[Matilde González Palau]] poeta (Almansa, 1912-2002) # [[Pilar Cibreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1952) # [[Alba Cid]] poeta, idazlea (Galizia, 1989) }} ==='''Berriak 2022''' ('''urria''')=== (Ordena: SORTUAK, IDAZLEAK, ASTRONOMOAK, GAINONTZEKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Leire Ibarguren]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Azpeitia, 1979) # [[Cesarea Garbuno Arizmendi]] efef'''SORTUA''' enpresaburua (Errenteria, 1846-1933) # [[Izaskun Igoa]] ef--'''SORTUA''' idazlea, pedagogoa, zutabegilea (Ziga, 1995) # [[Maritxu Errazkin]] --ef'''SORTUA''' autobus-txofer aitzindaria (Azkoitia) # [[Ainhoa Nadia Douhaibi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile eta idazlea (Oñati, 1983) # [[Aurea Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Soraluze, 1922 - Caracas, 2019) # [[Gema Arrugaeta]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Ordizia, 1969) # [[Amaia Elizagoien]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea, ipuin kontalaria (Baztan, 1994) # [[Anabel Sanz]] ef--'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Ermua, 1963) # [[Elena Mendizabal]] ----'''SORTUA''' artista, eskultorea (Donostia, 1960) # [[Sandra Garaioa]] ef--'''SORTUA''' irudigilea, ilustratzailea (Donostia, 1993) # [[Amaia Cazenave]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Baiona, 1987) # [[Begoña Durruty]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea, idazlea (Arizkun, 1968) # [[Pilartxo Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' doktorea, euskaltzain urgazlea (Teruel, 1947) # [[Eneritz Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Gabiria, 1985) # [[Jaione Munarriz]] ef--'''SORTUA''' metereologoa (Idiazabal, 1981) # [[Christine Etchevers]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Baiona, 1953) # [[Nerea Gastón]] ef--'''SORTUA''' arte-historialaria (Durango, 1995) # [[Usue Egia]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Durango, 1992) # [[Elena Moreno Scheredre]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Bilbo) # [[Leoni Etxebarren]] efef'''SORTUA''' bertso-jartzailea (Urepele, 1924-Donibane Garazi, 2014) # [[Rosa Arregi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mallabia, 1922-Valentzia, 2004) # [[Maria Amatriain]] --ef'''SORTUA''' hezitzailea (Azkoien, 1867-Azagra, 1955) # [[Carmen Cascante]] efef'''SORTUA''' maistra (Abaigar, 1885-Madril, 1982) # [[Blasa Morales]] ----'''SORTUA''' maistra (Nafarroa, XIX-XX) # [[Julita Beraza|Julia Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista # [[Mariolein Sabarte Belacortu]] ----idazlea '''SORTU''' (Herbehereak, 1944) # [[Mercedes Diaz Morales]] tren geltokiburua '''SORTU''' (Araba, 1902-1982) # [[Anna Pavlyk]] '''IDAZLEA''' eta ekintzaile (Ukraina, 1855-1928) # [[Hanna Arsenych-Baran]] idazlea (Ukraina, 1970-2021) # [[Hanna Barvinok]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Klymentyna Popovych-Boiarska]] idazlea (Ukraina, 1863-1945) # [[Myroslava Sopilka]] idazlea (Ukraina, 1897-1937) # [[Bushra al-Maqtari]] idazlea, ekintzailea (Yemen, 1979) # [[Matilde Zapata]] idazlea, (Sevilla-Santander, 1906-1938) # [[Matilde Elena López]] idazlea (Salvador, 1929-2010) # [[Aída Cartagena Portalatín]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Alcira Soust Scaffo]] idazlea (Uruguai, 1924-1997) # [[Luisa Carnés]] idazlea (Madril, 1905-1964) # [[Concha Castroviejo]] idazlea (Coruña, ç 1910-1995) # [[Zaruhi Bahri]] idazlea, gizarte ekintzailea (Armenia, 1880-1958) # [[Hanna K. Korany]] idazlea (Siria, 1870-1898) # [[Porochista Khakpour]] elebegilea (Siriar-Estatubatuarra, 1978) # [[Salma Kuzbari]] idazlea, feminista (Libano, 1923-2006) # [[Tsehay Melaku]] idazlea (Etiopia, 1952) # [[Rangina Hamidi]] idazlea, politikaria, ekintzailea (Afganistan, 1978) # [[Louise Aslanian]] idazlea, ekintzaile komunista (Iran-Frantzia, 1904-1945) # [[Fatemeh Keshavarz]] idazlea (Iran-AEB, 1952) # [[Senedu Gebru]] idazlea (Etiopia, 1916-2009) # [[Hayganuş Mark]] idazlea (Armenia, 1885-1966) # [[Khosrovidukht]] idazlea, musikagilea (Armenia, VIII. mendea) # [[María Dolores Masana]] kazetaria, idazlea (Bartzelona, 1936) # [[Marija Strojnik]] '''astronomoa''' (Eslovenia, 1950) # [[Linda Spilker]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Constance M. Rockosi]] astronomoa (AEB, 1980) # [[Julena Steinheider Duncombe]] astronomoa (AEB, 1911-2003) # [[Marie-Jeanne de Lalande]] astronomoa (1768, 1832) # [[Rosaly Lopes]] astronomoa (Brasil, 1957) # [[Nikole Lewis]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nicole Capitaine]] astronomoa (Frantzia, 1948) # [[Paulina Lira]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Rachel Mandelbaum]] astronomoa (AEB, 1977) # [[María Cristina Pineda Suazo]] astronomoa (Honduras, 1954) # [[Mirjana Povic]] astronomoa (Serbia, 1981) # [[Muriel Mussells Seyfert]] astronomoa (AEB, 1909-1997) # [[Isabel Márquez Pérez]] astronomoa (Badajoz, 1967) # [[Josefa Masegosa Gallego]] astronomoa (Almeria, 1957) # [[Agnes Mary Clerke]] astronomoa (Irlanda, 1842-1907) # [[Yuki Okoda]] astronomoa (Japonia, 1990) # [[Denise C. Stephens]] astronomoa (AEB, 1973?) # [[Sarah Tuttle]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Chanda Prescod-Weinstein]] astronomoa (AEB, 1982) # [[Kyongae Chang]] astrofisikaria (Hego Korea, 1946) # [[Jessie Christiansen]] astrofisikaria (Australia, XX.mendea) # [[Rachel Somerville]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Susan Jane Cunningham]] matematikaria, astronomoa (AEB, 1842-1921) # [[Phoebe Waterman Haas]] astronomoa (AEB, 1882-1967) # [[Luisa Landová-Štychová]] astronomoa (Austria-Hungaria, 1885-1965) # [[Anna Estelle Glancy]] astronomoa (AEB, 1883-1975) # [[Margaret Mayall]] astronomoa (AEB, 1902-1995) # [[Martha P. Haynes]] astronomoa (AEB, 1951) # [[Ilse Cleeves]] astrofisikaria (AEB, XX. mendea) # [[Carolin Crawford]] astronomoa (Erresuma Batua, 1963) # [[Janine Connes]] astronomoa (Frantzia, 1934) # [[Joy Crisp]] geologoa, astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Florence Cushman]] astronomoa (AEB, 1860-1940) # [[Rosina Dafter]] astronomoa (Australia, 1875-1959) # [[Mary Osborne|Mary Osbone]] Gitarrista (AEB, 1921-1992) # [[Olga Smirnova]] dantzaria (Errusia, 1991) # [[Olga Smirnova (borrokalaria)]] borrokalaria (Errusia, 1979) # [[Conchita Martínez]] tenislaria (Huesca, 1972) # [[Margaret Lindsay]] aktorea (AEB, 1910-1981) # [[Cristina Cruz Mínguez]] aktorea (Espainia, 1983) # [[Mercedes Díaz]] aktorea (Espainia, 1894-1960) # [[Elise Harmon]] asmatzailea (AEB, 1909-1985) # [[Ingeborg Hochmair]] asmatzailea (Austria, 1953) # [[Ada Henry Van Pelt]] asmatzailea (AEB, 1838-1923) # [[Elizabeth Lee Hazen]] asmatzailea (AEB, 1885-1975) # [[Ruth Handler]] asmatzailea (AEB, 1916-2002) # [[Lil Hardin Armstrong]] musikagilea (AEB, 1898-1971) # [[Ruth Brito]] triatleta (Lanzarote, 1980) # [[Ana María Alonso Zarza]] geologoa, ikertzailea (Avila, 1962) # [[Chantal Loïal]] dantzaria eta koreografoa (Guadalupe, Frantzia, 1969) # [[Melba Liston]] tronboijolea, musikagilea (AEB, 1926-1999) # [[Alice Coltrane]] pianojolea, musikagilea (AEB, 1937-2007) # [[Mahsa Amini]] erahila(Iran, 2000-2022) # [[Mélanie Joly]] politikaria (Kanada, 1979) # [[Nazanin Boniadi]] aktorea (Iran, 1980) # [[Roxana Saberi]] kazetari atxilotua Iranen (AEB, 1977) # [[Lili Reinhart]] aktorea (AEB, 1996) # [[Kiernan Shipka]] aktorea (AEB,1999) # [[Wanuri Kahiu]] zine-zuzendaria (Kenya, 1980) # [[Eduarda Mansilla]] idazlea, musikagilea (Argentina, 1834-1892) # [[Agustina Ortiz de Rozas]] politikaria, filantropoa (Argentina, 1816-1898) # [[Pauline de Meulan]] idazlea eta kazetaria (Frantzia, 1773-1827) # [[Margaret Satterthwaite]] Epaile eta legelarien independentziaren gaineko Kontalari Berezia (AEB) # [[Miren Arenzana Letamendi|Miren Arenzana Letamendia]] artista, eskultorea (Bilbo, 1965) # [[María Gay]] mezzosopranoa (Bartzelona 1876-1943) # [[Isabella Colbran]] mezzosoprano (Madril, 1784 - Bolonia, 1845) # [[Florence Van de Walle]] jornalari belgikarra, communarde Parisko Komunan (1838 - ) # [[Pétroleuse (Parisko Komunako su-emaileak)]] Parisko Komunako su-emaileak (1871) # [[Manuela Rosas]] ekintzaile politikoa (Argentina, 1817-1898) # [[Camila O'Gorman]] maitasunagatik fusilatua (Argentina, 1825-1848) # [[Blanca Podestá]] aktorea (Argentina, 1889-1967) # [[María Podestá]] aktorea (Argentina, 1875-1954) # [[Marianne Beth]] abokatua (Viena, 1889-1984) # [[Diana Russell]] soziologoa eta ekintzailea (Hego Afrika, 1938-2020) # [[María Esther Podestá]] aktorea (Argentina, 1896-1954) # [[Susú Pecoraro]] aktorea (Argentina, 1952) # [[Mona Maris]] aktorea (Argentina, 1901-1991) # [[Ana Perichon]] aristokrata frantsesa (1775-1847) # [[María Luisa Bemberg]] aktorea (Argentina, 1922-1995) # [[Zully Moreno]] aktorea (Argentina, 1920-1999) # [[Luz Gabás]] idazlea, politikaria (Huesca, 1968) # [[Ángela Jeria]] arkeologoa, ??idazlea?? (Txile, 1926-2020) # [[Biblioteken eguna]] # [[Luisa de Medrano]] akademikoa, poeta eta filosofoa (1484-1527) # [[Begum Rokeya]] idazlea eta ekintzaile feminista (Kalkuta, 1880-1932) # [[María Antinea]] aktorea (Jaen,Argentina, 1915-1991) # [[Mecha Ortiz]] aktorea (Argentina, 1900-1987) # [[Orfilia Rico]] aktorea (Uruguai,Argentina, 1871-1936) # [[Nury Montsé]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Silvana Roth]] aktorea, politikaria (Italia,Argentina, 1923-2010) # [[Marta Extramiana]] idazlea, ilustratzailea, (Gasteiz, 1964) # [[Vida Akoto Bamfo]] epailea (Ghana, 1949) # [[Celma Ribas]] abeslaria (Angola, 1982) # [[Beatriz Matar]] aktorea (Argentina, 1954) # [[Lita Stantic]] zine-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1942) # [[Graciela Borges]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Esther Borao]] ingeniaria, asmatzailea (Zaragoza, 1988) # [[Mary Daly]] filosofo feminista (AEB, 1928-2010) # [[Terry McMillan]] idazlea (AEB, 1951) # [[Esther Rebato Ochoa]] antropologoa, ikertzailea (Bilbo,1957) # [[María Herrera]] motoziklista (Toledo, 1996) # [[Ana Carrasco]] motoziklista (Murtzia, 1997) # [[Elena Rosell]] motoziklista (Valentzia, 1986) # [[Juana Viale]] aktorea, aurkezlea (Argentina, 1982) # [[Manuela Viale]] aktorea (Argentina, 1991) # [[Silvia Legrand]] aktorea (Argentina, 1927-2020) # [[Marcela Tinayre]] aurkezlea, enpresaburua (Argentina, 1950) # [[Dolores Fonzi]] aktorea (Argentina, 1978) # [[Florencia Raggi]] modeloa, aktorea (Argentina, 1972) # [[Nilda Raggi]] aktorea, zuzendaria (Argentina, 1938) # [[Ana Celentano]] aktorea (Argentina, 1969) # [[Danielle Casanova]] Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (1909-1943) # [[Fanny Gallot]] Frantziako historialaria (1981 - ) # [[Eulalie Papavoine]] Parisko Komunako erizaina, ustezko su-eragilea (1846-1875) # [[Claudia di Girolamo]] aktorea, zuzendaria, aktibista (Txile, 1956) # [[Adriana Barraza]] aktorea, maistra, zuzendaria (Mexiko, 1956) # [[Fernanda Mistral]] aktorea (Argentina, 1934) # [[Big Mama Thornton]] blues abeslaria (AEB, 1926-1984) # [[Lita de Lázzari]] etxekoandre mediatikoa (Argentina, 1925-2015) # [[China Zorrilla]] aktorea, zuzendaria (Uruguai, 1922-2014) }} ==='''Berriak 2022''' ('''iraila''')=== (Ordena: SORTU, ASTRONOMOAK, BESTELAKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arantza San Sebastian]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, hezkuntzako aholkularia (Donostia, 1958) # [[Izaskun Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Altsasu, 1964) # [[Kristina Saralegi]] efef'''SORTUA''' baserritarra, abeltzaina, talogilea (Leitza, 1974-2022) # [[Gotzone Sestorain]] ef--'''SORTUA''' baserritarra, poeta, irrintzilaria (Leitza, 1965) # [[Victoria Ariño]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Ermua, 1889-1974) # [[Ines Bengoa]] ef--'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Tenerife-Lizarra, 1973) # [[Jeronima Uriarte Elizalde]] ----'''SORTUA''' filantropoa, ongile (Lizarra, 1855-1929) # [[Emilia Goyena Arraiza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, ekintzaile (Lizarra, 1916-1999) # [[Garbiñe Basarte]] ef--'''SORTUA''' kale-artista, muralista (Lizarra, 1976) # [[Libe Agirre]] ef--'''SORTUA''' irrati esataria, kazetaria, (Meñaka) # [[Irati Martin]] ef--''SORTUA''' futbolaria (Durango, 2003) # [[Anne-Marie Lagarde]] ----'''SORTUA''' idazlea eta ikertzaile (Zuberoa, 1944) # [[Edurne Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' areto-futbolaria (Garai, 1978) # [[Carmen Pérez Rodrigo]] ef--'''SORTUA''' Euskal Herriko Medikuntzaren Errege Akademiaren lehenengo emakumezkoa (Alonsotegi, 1960) # [[Mariela SR Coline Fanon]] '''SORTUA''' Haur lapurtua (Guatemala, 1968) # [[Felisa Ventura]] ef--'''SORTUA''' erizaina eta emagina (Eibar, 1902-1959) # [[Ana Belén Pintado]] ef--'''SORTUA''' haur lapurtua (Madril, 1973) # [[Mariam al-Asturlabi]] '''ASTRONOMOAK''' Alepo astrolabio-egilea (Siria, X. gizaldian) # [[Nadia Zakamska]] astronomoa (Errusia, 1979) # [[Idit Zehavi]] astronomoa, ikertzailea (Israel, 1969) # [[Louise Webster]] astronomoa, fisikaria (Australia, 1941-1990) # [[Alycia J. Weinberger]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Fiammetta Wilson]] astronomoa (Erresuma Batua, 1864-1920) # [[Jennifer Wiseman]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Rosemary Wyse]] astronomoa (Erresuma Batua, 1957) # [[Alice Grace Cook]] astronomoa (Erresuma Batua, 1877-1958) # [[Priscilla Fairfield Bok]] astronomoa (AEB, 19896-1975) # [[Shadia Habbal]] astronomoa (Siria, XX. mendea) # [[Deborah Dultzin Kessler]] astronomoa (Mexiko, 1945) # [[María Luisa Aguilar]] astronomoa(Jauja Peru 1938) # [[Claire Armstrong]] astronomo amateurra (Britania) # [[Emma Vyssotsky]] astronomoa (AEB, 1894-1975) # [[Julie Vinter Hansen]] astronomoa (Danimarka, 1890-1960) # [[Gladys Vergara]] astronomoa (Uruguai, 1928-2016) # [[Esmeralda Mallada]] astronomoa (Uruguai, 1937) # [[Jacqueline Hewitt]] astronomoa (EEBB, 1958) # [[Catherine Heymans]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[María Teresa Ruiz]] astronomoa (Txile, 1946) # [[Silvia Torres Castilleja]] astronomoa (Mexiko, 1940?) # [[Gloria Suzanne Koenigsberger Horowitz]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Silvana Navarro Jiménez]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Meg Urry]] astronomoa (AEB, 1945) # [[Maura Tombelli]] astronomoa (Italia, 1952) # [[Jana Tichá]] astronomoa (Txekia, 1965) # [[Alenush Terian]] astronomoa (Iran, 1920-2011) # [[Bobbie Vaile]] astronomoa (Australia, 1959-1996) # [[Ann Hornschemeier]] astronomoa (EEBB, XX. mendea) # [[Svetlana Guerasimenko]] astronomoa (Ukraina, 1945) # [[Jen Gupta]] astrofisikaria (Britaina, XX. mendea) # [[Maria Antonella Barucci]] astronomoa (Italia, XX. mendea) # [[Merieme Chadid]] astronomoa (Maroko, 1969) # [[Madge Adam]] astronomoa (Erresuma Batua, 1912-2001) # [[Karlina Leksono Supelli]] astronomoa, filosofoa (Indonesia, 1958) # [[Annapurni Subramaniam]] astronomoa (India, XX. mendea) # [[Paris Pişmiş]] astronomoa (Turkia-Mexiko, 1911-1999) # [[Jane Squire]] astronomoa, idazlea, aktibista (Ingalaterra, 1686-1743) # [[Maritza Soto]] astronomoa (Txile, 1990) # [[Sara Seager]] astronomoa (Kanada, 1971) # [[Caterina Scarpellini]] astronomoa, metereologoa (Italia, 1808-1873) # [[Lenka Šarounová]] astronomoa (Txekia, 1973) # [[Anneila Sargent]] astronomoa (Erresuma Batua, 1942) # [[Carlota de Sajonia-Meiningen]] astronomoa (Alemania, 1751-1827) # [[Jen Gupta]] astrofikaria (Britainia, XX. mendea) # [[Pilar Ruiz-Lapuente]] astronomoa (Bartzelona, 1964) # [[Monica Rubio (astronomoa)]] astronomoa (Txile, 1955) # [[Claudine Rinner]] astronomoa (Frantzia, 1965) # [[Julia Riley]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[Mercedes Richards]] astronomoa (Jamaika, 1955-2016) # [[Gabrielle Renaudot]] astronomoa (Frantzia, 1887-1962) # [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]] astronomoa (Finlandia, 1925-1975) # [[Zinaída Akséntieva]] astronomoa (Ukraina, 1900-1969) # [[Mary Proctor]] astronomoa (Erresuma Batua, 1862-1957) # [[Helen Dodson Prince]] astronomoa (AEB, 1905-2002) # [[Yelena Pitieva]] astronomoa (Errusia, XX.mendea) # [[Louise du Pierry]] astronomoa (Frantzia, 1746-1807) # [[Ľudmila Pajdušáková]] astronomoa (Eslovakia, 1916-1979) # [[Feryal Özel]] astronomoa (Turkia/AEB, 1975) # [[Mazlan Othman]] astronomoa (Malaysia, 1951) # [[Sally Oey]] astronomoa (AEB, 1984) # [[Janina Ochojska]] astronomoa (Polonia, 1955) # [[Yaël Nazé]] astronomoa (Belgika, 1955) # [[Camila Navarrete]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Sultana N. Nahar]] astronomoa (Pakistan, 1990) # [[Carolyn Porco]] astronomoa (AEB, 1953) # [[Anne Sewell Young]] astronomoa (AEB) # [[Margaretha Kirch]] astronomoa (Alemania) # [[Eva Grebel]] astronomoa (Alemania) # [[Erika Böhm-Vitense]] astronomoa (Alemania-AEB) # [[Elizabeth Alexander]] irrati-astronomoa, geologoa, fisikaria (Erresuma Batua, 1908-1958) # [[Victoria Kaspi]] astrofisikaria (AEB-Kanada, 1967) # [[Ma Chung-pei]] astronomoa (Txina) # [[Maud Worcester Makemson]] astronomoa (AEB, 1891-1977) # [[Ala Masévich]] astronomoa (Georgia, 1918-2008) # [[Karen Masters]] astronomoa (Erresuma Batua, 1979) # [[Janet Akyüz Mattei]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Naomi McClure-Griffiths]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Susan McKenna-Lawlor]] astronomoa (AEB, 1975) # [[Karen Jean Meech]] astronomoa (AEB, 1959) # [[Anja Cetti Andersen]] astronomoa (Danimarka, 1965) # [[Duília de Mello]] astronomoa (Brasil, 1963) # [[Ruth Murray-Clay]] astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Alice Archenhold]] astronomoa (Alemania, 1874-1943) # [[Anne Archibald]] astronomoa (Kanada- Erresuma Batua, 1976) # [[Elizabeth Lada]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nidia Morrell]] astronomoa (Argentina, 1953) # [[Teresa Lago]] astronomoa (Portugal, 1947) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma batua, 1986) # [[Farzana Aslam]] astronomoa, fisikaria (Pakistan, XX.mendea) # [[Pauline Barmby]] astronomoa (Kanada, 1972) # [[Margaret Lindsay Huggins]] astronomoa (Erresuma Batua 1948-1915) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma Batua, 1986) # [[Helen Lines]] astronomoa (AEB, 1918-2001) # [[Martha Betz Shapley]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Christy A. Tremonti]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Elizabeth Beckley]] argazkilari astronomikoa (Britaina Handia, 1846-1927) # [[Ewine van Dishoeck]] astronomo eta fisikaria (Herbehereak, 1955) # [[Kathleen Ollerenshaw]] astronomoa eta matematikaria (Britaina Handia, 1912-2014) # [[Anna Frebel]] astronomoa (Alemania, 1980) # [[Alicia M. Soderberg]] astrobomoa (AEB, 1977) # [[Caroline Furness]] astronomoa (AEB, 1869-1936) # [[Ethel Bellamy]] astronomo, sismologo (Erresuma Batua, 1981-1960) # [[Amy Barger]] astronomoa (AEB, 1971) # [[Yevguenia Bugoslávskaia]] astronomo sobietarra (1899-1960) # [[Reysa Bernson]] astronomoa (Frantzia, 1904-1944) # [[Elizabeth Brown]] astronomoa (Erresuma Batua, 1830, 1899) # [[Miriam Burland]] astronomoa (Kanada, 1902-1996) # [[María Herreros|Maria Herreros]] ilustratzailea, (Valentzia, 1983) # [[Yelena Davydova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1961) # [[Zoja Grancharova]] gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1966) # [[Natalia Kutxinskaia|Natalia Kuchinskaya]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Larisa Petrik]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Dörte Thümmler|Dorte Thummler]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1974) # [[Klaudia Rapp]] gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Jelena Grosheva]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1979) # [[Lăcrămioara Filip|Lacramioara Filip]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Yun Mi Kang]] gimnasta artistikoa (Korea, 1988) # [[Isabelle Severino]] gimnasta artistikoa (Paris, 1980) # [[Mo Huilan|Mo Hullan]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[Xuan Liu]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[María Teresa Vera]] musikagilea, gitarra-jolea (Kuba, 1895-1965) # [[Nadine Heredia]] politikaria, Lehen dama (Peru, 1976) # [[Carolina Malchair]] gimnasta erritmikoa (Malaga, 1982) # [[Liliana Vitale]] musikagilea, abeslaria (Argentina, 1959) # [[Rosario Ustáriz Borra]] poeta (Echo, 1927- Jaca, 2009) # [[Karin Ohlenschläger|Karin Ohlenschlager]] arte kudeatzailea (Alemania, 1959 + Gijon, 2022) # [[Elise Ray]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Noor Jordaniakoa]] arkitektoa, erregina ohia (AEB, 1951) # [[Joyce DiDonato]] mezzosopranoa (AEB, 1969) # [[Susan Graham]] mezzosopranoa (AEB, 1960) # [[Simona Amânar]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Amy Chow]] gimnasta artistikoa (Kaliformia, 1978) # [[Kristen Maloney]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1981) # [[Tasha Schwikert]] gimnasta artistikoa (Las Vegas, 1984) # [[Liudmila Yezhova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Courtney McCool]] gimasta artistikoa (Kansas, 1988) # [[Patrizia Ciofi]] mezzosopranoa (Italia, 1967) # [[Miah Persson]] sopranoa (Suedia, 1969) # [[Karita Mattila]] sopranoa (Finlandia, 1960) # [[Anne Sofie von Otter]] mezzosopranoa (Suedia, 1955) # [[Birgitta von Otter]] kazetaria, idazlea (Hungaria-Suedia, 1939) # [[Vera Rozsa]] abeslaria, kantu-maistra (Hungaria, 1917) # [[Ileana Cotrubaş]] abeslaria, kantu-maistra (Errumania, 1939) # [[Hannah Wilke]] artista, performacelaria (AEB, 1940-1993) # [[Jelena Dolgopolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1975) # [[Rozalia Galiyeva|Rozaliya Galiyeya]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan,1977) # [[Kim Zmeskal]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Wendy Bruce]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1992) # [[Betty Okino]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1975) # [[Kerri Strug]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1977) # [[Elena Gómez Servera|Elena Gomez]] gimnasta artistikoa (Manacor, 1985) # [[Eva Hesse]] eskultorea (Alemania/AEB, 1936-1970) # [[Yvonne Rainer]] dantzaria, koreografoa (AEB, 1934) # [[Dorothea Röschmann]] sopranoa (Alemania, 1967) # [[Teresa Stratas]] sopranoa (Kanada, 1938) # [[Laura Campos]] gimnasta artistikoa (Merida, 1988) # [[Barbara Ehrenreich]] saiakeragile eta gizarte ekintzailea (EEBB, 1941-2022) # [[Silvia Bel]] aktorea (Bartzelona, 1970) # [[Lucy R. Lippard]] idazlea, arte-kritikaria (AEB, 1937) # [[Alina Szapocznikow]] eskultorea, holokaustotik bizirik ateratakoa (Polonia, 1926-Frantzia1970) # [[Nancy Holt]] eskultorea (AEB, 1938-2014) # [[Beverly Pepper]] eskultorea (AEB, 1922-2020) # [[Barbara Rose]] arte-kritikaria (AEB, 1936-2020) # [[Anne Truitt]] eskultorea (AEB, 1921-2004) # [[Mary Pinchot Meyer]] eskultorea (AEB, 1920-1964) # [[Lotte Lenya]] abeslaria, aktoreaa (Viena, 1898-1981) # [[Evelyn Lear]] sopranoa (AEB, 1926-2012) # [[Gisela May]] aktorea, abeslaria, irakaslea (Alemania, 1924-2016) # [[Hildegard Knef]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alemania, 1925-2002) # [[Ute Lemper]] aktorea, abeslaria (Alemania, 1963) # [[Greta Keller]] mezzosopranoa, aktorea (Austria, 1903-1977) # [[Soile Isokoski]] sopranoa (Finlandia, 1957) # [[María Cruz Berrocal]] arkeologoa (España. XX. mendea) # [[Leily Santizo]] abokatua (Guatemala) # [[Nineth Montenegro]] politikaria (Guatemala, 1957) # [[Siomara Sosa]] fiskala (Guatemala, 1975) # [[Lucrecia Hernández Mack]] politikaria (Guatemala, 1973) # [[Nerea Aresti]] historialaria (Bilbo, 1961) # [[Ellen Beeman]] idazle, bideojokogilea (AEBo, 1964) # [[Kathleen Battle]] sopranoa (AEB, 1948) # [[Zury Ríos]] politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sandra Torres]] politikaria (Guatemala, 1955) # [[Marta Luxán]] soziologoa (Bilbo, 1970) # [[Harolyn Blackwell]] sopranoa (AEB, 1955) # [[Carol Vaness]] sopranoa (AEB, 1952) # [[Hanna Hammarström]] asmatzailea (tel. kablea) (Suedia, 1829-1914) # [[Laura Mora]] zinema zuzendaria (Kolonbia, 1981) # [[Isa Campo]] zinema zuzendaria (Oviedo, 1975) # [[Susan Tedeschi]] abeslaria (AEB, 1970) # [[Mary Hallock-Greenewalt]] asmatzailea (siria-AEB, 1871-1950) # [[Sarah Guppy]] asmatzailea (Britainia, 1770-1852) # [[Melissa George]] asmatzailea, aktorea (Australia, 1976) # [[Rachel Blanchard]] aktorea (Kanada, 1976) # [[Txaro Arrazola]] artista, margolaria (Gasteiz, 1963) # [[Cristina Lucas]] artista, feminista (Ubeda, 1973) # [[Laura Mulvey]] zinema feminista teorialaria (Oxford, 1941) # [[Vi Redd]] jazz abeslaria, saxofoi jolea (AEB, 1928) # [[Sweet Emma Barrett]] jazz abeslaria, pianojolea (AEB, 1897-1983) # [[Terin Humphrey]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1986) # [[Hollie Vise]] gimnasta artistikoa (Texas, 1987) # [[Renske Endel]] gimnasta artistikoa (Herbereak, 1983) # [[Dominique Moceanu|Dominique Moceau]] gimnasta artistikoa (Kalifornia, 1981) # [[Amanda Borden|Amanda Border]] gimnasta artistikoa (Ohio, 1977) # [[Jaycie Phelps]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1979) # [[Olesia Dudnik]] gimnasta artistikoa (Ukrania, 1974) # [[Jadiyetu El Mohtar]] Fronte Polisarioaren Espainiako Ordezkaritzako kidea (Sahara, 1959) # [[Staša Zajović|Stasa Zajovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista (Montenegro, 1953) # [[Lepa Mladjenovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista LGBT (Belgrad, 1954) # [[Manuela Martelli]] zinema aktore eta zuzendaria (Santiago, Txile, 1983) # [[Sultana Khaya]] saharar ekintzailea (Sahara ??) # [[Salma Solaun]] gimnasta erritmikoa (Gasteiz, 2005) # [[Elena López Riera|Elena Lopez Riera]] zinegilea (Orihuela, 1982) # [[Martina de Zuricalday]] enpresaburua (Bilbo, 1839-1932) # [[Isabel Cadenas]] kezetaria, dokumentalista (Basauri, 1982) # [[Margarita Salaberria Galarraga]] diplomatikoa (Madril?, 1911-2000) # [[Aline Griffith]] kondesa, espioia (AEB, 1923-2017) # [[Anne-Marie Ménand]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1837- ) # [[Louise Pioger]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1848-1920) # [[Marisa Linton]] Frantziako Iraultzan espezializatutako historiagilea (Erresuma Batua, 1848-1920) # [[Michèle Riot-Sarcey]] Historia garaikideko eta genero-historiako irakaslea (Frantzia, 1943- ) # [[Emakumeak Parisko Komunan]] (Frantzia, 1871) }} === Hobetuak 2022 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maite Maruri]] opera abeslaria (Plentzia, 1979) # [[Maria Angeles Mezkiritz|Maria Angeles Mezkiriz]] nafar arkeologoa (Faltzes, 1929) # [[María Francés]] nafar aktorea (Tutera, 1887-1987) # [[Violeta Parra]] abeslaria eta musikagilea (Txile, 1917-1967) # [[Nekane Sarobe]] bikoizlea (Donostia, 1953) # [[Consuelo Flecha]] pedagogoa (Bilbo, 1948) # [[Beatriz Martinez de Antoñana]] aktorea (Araba,1975) # [[Susan B. Anthony]] feminista eta sufragista (EEBB) # [[Margot Frank]] Holokaustoaren biktima, Ana Franken ahizpa (Alemania,1926-1945) # [[Elisabeth Larena]] aktorea (Bizkaia, 1989) # [[Arantza Idiazabal Gorrotxategi]] irakaslea eta euskaltzain urgazlea (Gipuzkoa, 1945) # [[Maitane Urbieta]] irratiko kirol-kazetaria eta UEFA Europa Leagueko lehen emakume-berriemailea (Gipuzkoa, 1983) # [[Blanca Vidal]] aktorea (Bilbo, 1885-1962) # [[Agustina Aragoikoa]] heroia (Katalunia,1786-1857) # [[Teresa Aranguren]] Kazetaria (Araba, 1944) # [[Felisa Mary]] aktorea (Bizkaia, 1892-1956) # [[Fariba Sheikhan]] aktorea eta abeslaria (Bizkaia, 1988) # [[Isabel Mellén]] arte-historialaria, ikertzailea eta dibulgatzailea (Araba, 1986) # [[Maria Moliner]] liburuzaina, filologoa eta hiztegigilea (Zaragoza, 1900-1981) # [[Alice Stone Blackwell]] feminista, giza-eskubideen defendatzailea (AEB, 1857-1950) # [[Lucy Stone]] Kazetaria, feminista, abolizionista,sufragista (AEB, 1818-1893) # [[Rosa Bonheur]] animalia-margolaria eta eskuturagilea (Frantzia, 1822-1899) # [[Maryse Choisy]] Kazetaria, idazlea eta saiakeragilea (Lapurdi, 1903-1979) # [[Pilar López Júlvez]] dantzaria eta koreografoa (Gipuzkoa, 1912-2008) # [[Concepción Aleixandre]] mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari... (Valentzia, 1862-1952) # [[María Puy Uitzi]] historialaria (Nafarroa, 1915-2008) # [[Corín Tellado]] maitasun istorio laburren idazlea (Asturias, 1927-2009) # [[Matilde Huitzi]] maistra, pedagogoa, abokatua, feminista (Nafarroa, 1980-1965) # [[Concha Espina]] idazlea (Kantabria, 1869-1955) # [[Izaskun Uranga]] abeslaria (Bizkaia, 1950) # [[Ixone Sádaba]] argazkilaria (Bilbo, 1977) # [[Joaquina Eguaras]] Granadako Unibertsitateko 1. irakaslea, hebraista, arabista (Nafarroa-Granada, 1897-1981) # [[Sara Baras]] flamenko dantzaria eta koreografoa (Cadiz, 1971) # [[Ainhoa Garai]] aktorea (Gipuzkoa, 1983) # [[Laura García]] judo jokalari-paralinpikoa (Nafarroa, 1981) # [[Marina Ginestà]] Kazetaria, itzultzailea, gerra zibileko militante komunista (Katalunia, 1919-2014) # [[Axun Aierbe]] itzultzailea (Gipuzkoa,1968-2008) # [[Amaia Osaba]] piraguista (Nafarroa, 1975) # [[Fatema Mernissi]] idazlea eta soziologoa (Maroko, 1940-2015) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Frantzia, 1849-1883) # [[Maria Luisa Ozaita]] musikagilea eta emakumeek egindako hedapenean aitzindaria (Barakaldo, 1939-2017) # [[Isabel Fernández Reviriego]] musikaria, ekoizlea eta artista grafikoa (Bizkaia,1979) # [[Teresa Calo]] aktorea, dramagilea eta gidoigilea (Gipuzkoa, 1955) # [[Cris Lizarraga]] abeslaria, feminsta eta aktibista (Bizkaia, 1992) # [[Sonia Ruiz de Azua]] psikologoa, ikertzailea, psikiatria-irakaslea (Bizkaia, 1979) # [[Begoña Bilbao Alboniga]] idazlea, musikagilea eta euskaralaria (Bizkaia, 1932-2005) # [[Najat El Hachmi]] idazle amazigha (Katalunia,) # [[Ellen Ochoa]] astronauta (AEB, 1958) # [[María Luz Morales]] kazetaria, idazlea (Galizia- Bartzelona) # [[Cristina Petite]] atleta (Bizkaia,1972) # [[Irene Loizate]] txirrindularia, duatloilaria (Bizkaia, 1995) # [[Maritxu Housset]] gomazko paleta pelotaria (Lapurdi, 1981) # [[Eider Hurtado]] kazetaria (Bizkaia, 1981) # [[Gina Pane]] artista (Lapurdi, 1939-1990) # [[Ruth Arnon]] biokimikaria (Israel, 1933) # [[Andere Arriolabengoa]] bertsolaria (Araba, 1982) # [[Rosa Chacel]] idazlea (Valladolid, 1898-1994) # [[Dora Maar]] argazkilaria (Frantzia, 1907-1994) # [[Maribel Forcadas]] medikua (Zaragoza, 1949-2012) # [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] txirrindularia, zuzendaria (Bizkaia, 1980) # [[Ziortza Isasi]] txirrindularia (Bizkaia, 1995) # [[Valentina Tereshkova]] espaiora joandako 1. emakumea (Errusia, 1937) # [[Izaskun Osés]] paralinpiar atleta (Nafarroa, 1984) # [[Ziortza Villa]] ultrairaupen-txirrindularia (Bizkaia, 1983) # [[Penelope Barker]] aktibista (Tearen matxinada) (AEB, 1728-1796) # [[Susan la Flesche Piccotte]] Ipar Amerikako omaharar natiboa eta 1.mediku indigena (AEB, 1865-1915) # [[Rosana Ubanell]] kazetaria, eleberrigilea (Nafarroa, 1958) # [[Julia Juániz]] muntatzailea, zine-zuzendaria eta bideo-artista (Nafarroa, 19??) # [[Carmen Adarraga]] kirolaria (Gipuzkoa, 1921-2004) # [[Cristina Pardo]] kazetaria, telebista-aurkezlea (Nafarroa, 1977) # [[Esther Basurto]] boleibol kirolaria (Gipuzkoa, 1978) # [[Isabel Urkiola]] arabar esploratzailea (Gasteiz, 1854-1911) # [[Begoña Pro]] kazetaria eta idazlea (Iruñea, 1971) # [[Itziar Urretabizkaia]] aktorea (Donostia, 1978) # [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]] idazlea, ekintzaile feminista (Paris, 1837-1913) # [[Simone Veil]] Holokaustotik bizirik irtendako magistratu eta politikaria (Frantzia, 1927-2017) # [[Igone Arribas]] gimnasta ohia (Barakaldo, 1983) # [[Vera Rubin]] astronomoa, aitzindaria (AEB, 1928-2016) # [[Mary Jobe Akeley]] esploratzailea, alpinista eta argazkilaria (AEB, 1878-1966) # [[Blanca Castilla de Cortázar]] antropologoa eta filosofoa (Gasteiz, 1951) # [[Elena Martínez de Madina]] filologoa (Gasteiz, 1962) # [[Maria Weston Chapman]] abolizionista (AEB, 1806-1885) # [[Leire Apellaniz]] zinema-ekoizlea (Bilbo, 1975) # [[Maddi Ariztia]] ipuin bildumagilea, aitzindaria (Lapurdi, 1887-1972) # [[María Teresa Lozano]] matematikaria, aitzindaria (Iruñea, 1946) # [[Dorotea Barnés]] kimikaria, aitzindaria (Iruñea, 1904-2003) # [[Eva Amaral]] abeslaria, konpositorea (Zaragoza, 1972) # [[Amaia Lasa]] idazlea (Getaria, 1948) # [[Virginia Apgar]] pediatra, Apgar testaren asmatzailea (AEB, 1909-1974) # [[Anna Mani]] fisikaria, metereologoa (India, 1918-2001) # [[Georgia O'Keeffe]] margolaria (AEB, 1887-1986) # [[Anne Lezea]] gimnasta erritmikoa (Zarautz, 2001) # [[Oiana Blanco]] judoka (Orio, 1983) # [[Anne Frank]] alemaniar judu idazlea (Alemania, 1929) # [[Tessa Andonegi]] aktorea (Donostia 1968, 1983) # [[Loli Albero]] poeta, idazlea (Iruñea, 1962) # [[Arantxa Aldalur]] poeta (Azkoitia, 1963) # [[Olivia Newton-John]] abeslaria, aktorea (Cambridge, 1948-2022) # [[Regina Salcedo]] idazlea, irudigilea, gidoigilea (Iruñea, 1972) # [[Regina Araluze]] irrintzilaria (Bermio, 1922-2012) # [[Olga Holtz]] matematikaria (Errusia, 1973) # [[Phillis Wheatley]] poesia argitaratutako 1. emakume afroamerikar esklaboa (Afrika/AEB, 1753-1784) # [[Teresa Lopez de Munain]] aktorea, irakaslea (Bilbo, 1963) # [[Lizar Begoña]] poeta (Sopela, 1997) # [[Mertxe Rodriguez]] antzezle eta pailazoa (Lasarte-Oria, 19868) # [[Maite Gonzalez]] idazlea, itzultzailea (Donostia, 1943) # [[Olatz Beobide]] aktorea, zuzendaria (Sopela, 1964) # [[Nerea Elustondo]] bertsolaria, irakaslea (Legazpi, 1981) # [[Sara Carracelas]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1975) # [[Aranzazu González]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1981) # [[Marisa González]] multimedia-artista (Bilbo, 1943) # [[Mari Carmen Rubio]] arkulari paralinpikoa (Iruñea, 1961) # [[Pilar Goya]] kimikaria (Gasteiz, 1951) # [[Elizabeth Kenny]] erizaina, polio tratamentua (erizaina, 1880-1952) # [[Garazi Kamio]] kazetaria, idazlea (Gipuzkoa, 1979) # [[Patricia Karrikaburu]] errugbi jokalaria (Zuberoa, 1988) # [[Emma Fursch-Madi]] sopranoa (Baiona, 1847-1894) # [[Miriam Arrillaga]] pilotaria (Aginaga, 2000) # [[Concha Espinosa ]] sindikalista (Bilbo, 1954-2008) # [[Salome Gabunia]] etnologoa, euskaltzain urgazlea (Georgia, 1951) # [[Gracianne Hastoy]] eleberrigilea (Oloroe-Donamaria, 1968) # [[Uxue Juárez]]idazlea, arte-zuzendaria (Iruñea1981) # [[Amalia Galarraga]] idazlea, feminista (Donostia, 1895-1971) # [[Gloria Alcorta]] idazlea (Lapurdi-Argentina, 1951-2012) # [[Arantza Ugalde]] sismologoa (Barakaldo, 1966) # [[Zinaida Serebriakova]] margolaria (Errusia, 1884-1967) # [[Siofra O´Leary]] Giza Eskubideen Europako Auzitegiko lehenengo emakume lehendakaria (Irlanda, 1968) # [[Elena Loyo]] atleta, modelo ohia (Araba, 1983) # [[Ángeles González-Sinde]] politikaria, gidoilaria eta zinema zuzendaria (Madril, 1965) # [[Maider Segurola]] kazetaria (Lasarte-Oria, 1982) # [[Leticia Canales]] surflaria (Bilbo, 1995) # [[Rosa Elizburu]] irakaslea, alkate ohia (Arrasate, 1958) # [[Amaia Lanbarri]] futbolaria (Arrigorriaga, 1992) # [[Lola Rodríguez (aktorea)]] modeloa, aktibista (Las Palmas, 1998) # [[Esti Markez]] abeslaria (Gipuzkoa, 1999) # [[Clara Schumann]] piano-jolea, musikagilea (Alemania, 1819-1896) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abuztua''')=== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Edurne Garitazelaia]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea (Zaldibar, 1926-2005) # [[Irati Fernandez Gabarain|Irati Fernández Gabarain]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea (Iruñea 1983) # [[Mercedes Lorenzo]] efef'''SORTUA''' bilbotar ospetsua (Lugo 1915- Arrasate 1996) # [[Albina Shishova]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1966) # [[Alexandra Georgiana Eremia]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Alexandra Marinescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1982) # [[Alice Salomon]] erreformista soziala (Alemania, 1872-1948) # [[Alicia Pietri de Caldera]] museo zuzendaria, Venezuelako 1. dama (Venezuela, 1923-2011) # [[Ana Luísa Amaral]] poeta, itzultzailea, irakaslea (Portugal, 1956-2022) # [[Anabell López]] abeslaria (Kuba, 1963) # [[Anastasiya Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1983) # [[Andreea Cacovean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1978) # [[Andreea Isărescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Andreea Munteanu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1998) # [[Andreea Raducan]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1983) # [[Andreea Ulmeanu]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Ángela Irene]] abeslaria (Argentina, 1956) # [[Anna Chepeleva]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1984) # [[Anna Grudkó|Ana Grudkó]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Annia Hatch]] Gimnasta artistikoa (Kuba-EEBB, 1978) # [[Ashley Miles]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Ashley Postell]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Astrid Heese]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Atotoztli II]] erregina azteka (Mexiko, xv. mendea) # [[Aurelia Dobre]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1972) # [[Azucena Rodríguez]] film-zuzendaria (Madril, 1955) # [[Betti Schieferdecker]] Gimnasta artistikoa (Alemana, 1968) # [[Bi Wenjing]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Boriana Stoyanova]] Gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1969) # [[Care Santos]] idazlea (Bartzelona, 1970) # [[Carly Patterson]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Carmen Ionescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Cătălina Ponor]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Cecilia Mangini]] Argazkilaria, zinegilea (Erroma, 1927-2021) # [[Celestina Popa]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1970) # [[Coco Fusco]] artista bisuala (AEB, 1960) # [[Corina Ungureanu]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1980) # [[Courtney Kupets]] gimnasta artistikoa (Texas, 1986) # [[Cristina Bontaş|Cristina Bontas]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Cristina Elena Grigoras]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1966) # [[Dagmar Kersten]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1970) # [[Daniela Maranduca]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1976) # [[Diana Morawe]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Diane Schuur]] abeslaria, piano-jolea (AEB, 1953) # [[Dina Kochetkova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1977) # [[Dinah Washington]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] politikaria frankismoak eraila (Jaén, 1886-1940) # [[Dominique Dawes]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Dora García (artista)]] artista (Valladolid, 1965) # [[Duan Zhou]] Gimnasta artistikoa (Txina XX.mendea) # [[Ecaterina Szabo]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Elena Espinosa]] ekonomialaria eta politikaria (Ourense, 1960) # [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]] ekonomialaria, irakaslea (Alemania, 1874-1930) # [[Elvira Altés]] kazetaria, irakaslea, genero ikertzailea (Bartzelona, XX. mendea) # [[Émilie Lepennec|Emilie Lepennec]] Gimnasta artistikoa (Paris, 1987) # [[Emme (abeslaria)]] aktorea, abeslaria (Argentina, 1982) # [[Esther Phillips]] abeslaria (AEB, 1935-1984) # [[Eugenia Golea]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1971) # [[Eugenia Popa]] gimnasta artistikoa (Bucarest, 1973) # [[Fernanda Canales]] arkitektoa (Mexiko, 1974) # [[Florica Leonida]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Francesca Llopis]] margolaria, bideo-artista (Bartzelona, 1958) # [[Gabriela Potorac]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Gabriele Faehnrich]] Gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Germaine Tillion]] etnologoa,erresistentziakoa (Frantzia, 1907-2008) # [[Gina Gogean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1977) # [[Hana Říčná]] Gimnasta artistikoa (Txekia, 1968) # [[Inga Shkarupa]] Gimnasta artistikoa (Ukaina, 1981) # [[Ioanna Petrovschi]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Ionela Loaieş]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Irina Baraksanova|Irina BAraksanova]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan, 1969) # [[Irina Yarotska]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1985) # [[Jacqueline Lamba]] margolaria (Frantzia, 1910-1993) # [[Jekaterina Lobazniuk]] Gimnasta artistikoa (Uzbekintan, 1983) # [[Jelena Piskun]] Gimnasta artistikoa (Bielorrusia, 1978) # [[Jelena Produnova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Jelena Zamolodchikova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Jessie Tarbox Beals]] argazkilaria, fotokazetaria (AEB, 1870-1942) # [[Judith Joy Ross]] argazkilaria (AEB, 1946) # [[Julia Zenko]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1958) # [[Katie Heenan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Kim Kwang-suk (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Ipar Korea, 1976) # [[Koko Taylor]] Blues abeslaria (AEB, 1928-2009) # [[Kristina Pravdina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Kui Yuanyuan]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Larissa Fontaine]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1977) # [[Laura Cutina]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Laura Morante]] aktorae, gidoilaria, film-zuzendaria (Italia, 1956) # [[Lavinia Agache]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Lavinia Miloşovici]] Gimnasta artistikoa (Errumania,1976) # [[Léonie Duquet]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1916-1977) # [[Leopoldina Núñez Lacret]] musikagilea, irakaslea, gitarra-jolea (Kuba, 1918) # [[Lilia Podkopayeva]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1996) # [[Ling Jie]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1982) # [[Liuba María Hevia]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1964) # [[Liubov Sheremeta|Liubon Sheremeta]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1980) # [[Liudmila Yezhova]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Loredana Boboc]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Lu Märten]] idazlea, feminista (Alemania, 1879-1970) # [[Ludivine Furlon]] Gimnasta artistikoa (Nimes, 1980) # [[Lya Ímber de Coronil]] pediatra (Ukrania-Venezuela, 1914-1981) # [[María Ángela Nieto]] zientzialaria, ikertzailea (Madril, 1960) # [[María Eugenia Ibáñez]] kazetaria (Bartzelona, 1946) # [[Maria Girona i Benet]] margolaria, grabatzailea (Bartzelona, 1923-2015) # [[María Grever]] musikagilea Mexiko, 1885-1951) # [[Maria Kriutxkova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1988-2015) # [[María Luisa Herrera]] arkeologoa (Espainia, 1913-2012) # [[Maria Mercè Roca]] idazle eta politikaria (Girona, 1958) # [[Maria Neculita]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[María Soledad Corchón Rodríguez]] Arkeologoa (Santander, 1947) # [[Marián Farías Gómez]] abeslaria (Argentina, 1944) # [[Marianela Balbi]] kazetaria (Venezuela, 1963) # [[Marie Stritt]] aktorea (Austriar Inperioa, 1855-1928) # [[Martina Jentsch]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Mary McLeod Bethune]] aktibista (AEB, 1875-1955) # [[Matilda De Angelis]] abeslaria, aktorea (Italia, 1995) # [[Maxi Gnauck]] gimnasta artistikoa (Alemania) # [[Menene Gras]] filosofoa, arte-kritikaria, ikertzailea (Bartzelona, 1957) # [[Meng Fei]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Mercedes Oliveira Malvar]] filosofoa (Pontevedra, 1957) # [[Mihaela Stanulet]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Milagros Socorro]] kazetaria (Venezuela, 1960) # [[Mirela Barbălată|Mirela Barbalata]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Mirela Pasca]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Mirela Tugurlan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Mohini Bhardwaj]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1978) # [[Monica Roșu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Nadia Hategan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Nancy Wilson (abeslaria)]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Nao Bustamante]] multimedia artista (AEB, 1969) # [[Natalia Bobrova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1978-2015) # [[Natalia Ilienko]] gimnasta artistikoa (Kazakhstan, 1967) # [[Natalia Kalinina]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1973) # [[Natalia Yurchenko]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1966) # [[Natalia Ziganshina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1985) # [[Nicoleta Daniela Șofronie]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1988) # [[Oana Ban]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Olga Bicherova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1967) # [[Olga Mostepanova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1970) # [[Olga Rashchupkina]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Olga Teslenko]] Gimnnasta artiistikoa (Ukaina, 1981) # [[Paula Heredia]] zinemagilea (El Salvador, 1957) # [[Pegeen Vail Guggenheim]] margolaria (Suitza-AEB, 1925) # [[Phoebe Mills]] Gimnasta artistikoa (Illinois, 1972) # [[Polina Miller]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 2000) # [[Rachel Tidd]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1984) # [[Raquel Meller]] kupletista (Tarazona, 1888-1962) # [[Rosa Bustamante Montoro]] arkitektoa (Madril, 1962) # [[Rosa María Calaf]] kazetaria (Bartzelona, 1945) # [[Sabina Cojocar]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Samantha Sheehan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Sandra Mihanovich]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1957) # [[Sandra Uve]] ilustrattzailea, dibilgatzaile zientifikoa (Bartzelona, 1972) # [[Sara Bendahan]] medikua (Venezuela, 1906-1946) # [[Sara González]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1949) # [[Sarah E. Goode]] asmatzailea (AEB, 1855-1905) # [[Shannon Miller]] gimnasta artistikoa (Estatu Batuak, 1977) # [[Shemekia Copeland]] Blues-kantaria (New York, 1979) # [[Silvia Buabent]] politikaria, berdintasunean espezializatua (Madril, 1973) # [[Silvia Rau]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Silvia Stroescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Simona Pauca]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1969) # [[Simona Renciu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Sofía Ímber]] kazetaria, museo-kontserbadorea (Moldavia-Venezuela, 1924-2017) # [[Soledad Bravo]] abeslaria (Logroño-Venezuela, 1943) # [[Tatiana Frolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1967) # [[Tatiana Lysenko (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Tatiana Yarosh]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1981) # [[Teresa Parodi]] kantautorea, politikaria (Argentina, 1947) # [[Trinidad Taracena del Piñal]] Arkeologoa (Santander, 1926-Ceuta, 2017) # [[Ulrike Klotz]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1960) # [[Vanda Hădărean]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1976) # [[Vera Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1968) # [[Verónica Condomí]] abeslaria, konpositorea, gitarra jolea (Argentina, 1960) # [[Viktoria Karpenko]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Virginia Amposta Amposta]] sindikalista, frankismoak eraila (Bartzelona, 1903-1939) # [[Virginia Pereira Álvarez]] mediku ikertzailea (Venezuela, 1888-1947) # [[Xiomara Laugart]] abeslaria (Kuba, 1960) # [[Yevgueniya Kuznetsova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Zoila Gálvez]] sopranoa, irakaslea (Kuba, 1899) }} ===='''Berriak 2022''' ('''uztaila''')==== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Arroyo Sagasta]] ef--'''SORTUA''' Irakaslea eta ikertzailea (Aretxabaleta,1983) # [[Eba Gaminde Egia]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, euskaltzain urgazlea (Mungia, 1968) # [[Jone Mitxelena]] ----'''SORTUA''' zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea (Barakaldo, 1985) # [[Lurdes Alkorta]] ef--'''SORTUA''' trikitilaria (Azpeitia, 1973) # [[Maddi Astigarraga]] ef--'''SORTUA''' ilustratzaile zientifikoa (Deba, 1997) # [[Maria Meharra]] ----'''SORTUA''' kaskaroten erregina (Lapurdi XIX. mendea) # [[Mentxu Ramilo Araujo]] ef--'''SORTUA''' Wikiemakumea (Gasteiz, 1978) # [[Vega Asensio]] ef--'''SORTUA''' biologoa, ilustratzailea, ikertzailea (Durango, 1978) # [[Abigail Hobbs]] Salemgo sorgin prozesuko nerabea (AEB,1678- ? ) # [[Abigail Williams (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorgin epaiketetan akusatua (AEB, 1680-1697) # [[Adriana Calcanhotto]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Agnes Meyer Driscoll|Agnes Meyer]] Kiptografoa (Estatu Batuak) # [[Aimée Rapin]] margolaria (Suitza) # [[Aissa Doumara Ngatansou]] ekintzailea (Kamerun, 1972) # [[Alice Domon]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1937-1977) # [[Alicia Sellés Carot]] liburuzaina eta dokumentalista (Castelló, 1977) # [[Altamira Gonzalo]] jurista, feminista (Zaragoza) # [[Amalia Avia]] margolaria (Toledo, 1930-2011) # [[Anastasía Mýskina]] tenislaria (Sobiet Batasuna, 1981) # [[Ángela Ramos]] kazetaria, erreportaria (Peru) # [[Anita Malfatti]] margolaria (Brasil, 1889-1964) # [[Ann Pudeator]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1621-1692) # [[Anna Eriksdotter]] sorgintzat jo eta burua moztuta exekutatua (Suedia, 1624-1704) # [[Anna Gardell-Ericson]] margolaria (Suedia) # [[Anna Göldin]] Sorginkeria egotzita burua moztuta exekutatua (Suitza) # [[Anna Maria Bofarull]] zinemagilea (Tarragona,1979) # [[Anna Rosina de Gasc]] margolaria (Alemania) # [[Antonia Maymón|Antonia Maymon]] idazlea, feminista, anarkista (Madril) # [[Aurora Cáceres Moreno]] idazle, feminista, sufragista (Peru) # [[Barbara W. Tuchman]] idazle eta kazetaria (Amerikako Estatu Batuak, 1912-1989) # [[Barbara Walters]] kazetaria, idazlea (EEBB, 1929) # [[Betty Parris]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzailea(AEB, 1682-1760) # [[Bridget Bishop]] Salemgo sorgin epaiketetan exekutatua (AEB, 1632?-1692) # [[Brita Zippel]] Sorginkeria egotzita burua moztu eta sutan errea (Suedia, 1676) # [[Candy (Salemgo epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Carmen Martínez Sancho]] matematikaria (Toledo) # [[Carmen París]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Carmina Verdú]] gimnasta ohia (Valentzia, 1983) # [[Catalina Carlota De la Gardie]] Baztanga txertoaren bultzatzailea (Suedia, 1723-1763) # [[Christiane Amanpour]] kazetaria (Erresuma Batua, 1958) # [[Cindy Sherman]] argazkilaria eta zinema-zuzendaria (AEB, 1954) # [[Concha García Campoy|Concha Garcia Campoy]] Kazetaria (Terrasa, 1958) # [[Cristina Rota]] aktore, arte-dramatiko irakaslea (Argentina, 1945) # [[Delmira Agustini]] poeta (Uruguai) # [[Dorcas Hoar]] sorginkeria egotzita zigortua (Beverly, 1634-1711) # [[Dorothy Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan 4 urteko auzipetua (AEB, 1687?) # [[Draupadi Murmu]] politikaria, tribu-buruzagia, Indiako 1. emakume presidente tribala (India, 1958) # [[Eglantyne Jebb]] haurren eskubideen defentsa (Erresuma Batua, 1876-1828) # [[Elena Arregui Cruz-López]] arkitektoa (Irun-Santiago de Compostela) # [[Eliane Giardini]] aktorea, zinema-zuzendaria (Tarragona, 1966) # [[Elizabeth Hubbard (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusia (AEB, 1675?-1692etik aurrera) # [[Elizabeth Jane Gardner]] margolaria (Estatu Batuak-Paris) # [[Estefanía Chávez Barragán]] arkitektoa, irakaslea (Mexiko) # [[Esther Koplowitz]] enpresaria (Madril,1950) # [[Eva Crane]] zientzialaria (Erresuma Batua) # [[Eva Piquer]] kazetaria eta idazlea (Bartzelona, 1969) # [[Faith Hill]] abeslaria (EEBB, 1967) # [[Fanny Elssler]] dantzaria (Austria) # [[Guirandana de Lay|Guirandina de Lay]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Jaka, 1461) # [[Haydée Milanés]] abeslaria, konpositorea, moldatzailea eta ekoizlea (Habana, 1980) # [[Helen Mack Chang]] Myrna Mack Fundazioaren sortzaile (Guatemala) # [[Helen Vlachos]] kazetaria (Grezia) # [[India.Arie]] abeslari estatubatuarra (Denver, 1975) # [[Isabel Azkarate]] argazkilaria, fotokazetaria (Donostia) # [[Isabel Quintanilla]] margolaria (Madril, 1938-2017) # [[Jane Wenham (ustezko sorgina)]] emakume akusatua eta askatua (Ingalaterra, ?-1730) # [[Janet Horne]] Sorginkeria egotzita sutan bizirik errea (Eskozia, 1727) # [[Jean Adair]] aktorea (Kanada, 1873-1953) # [[Jeanne Fusier-Gir]] aktorea (Frantzia, 1885-1973) # [[Juana Martín Manzano]] moda-diseinatzailea (Kordoba, 1974) # [[Juana Millán|Juana Millan]] inprimatzailea, enpresaburua (Zaragoza) # [[Juana Mordó]] arte bildumagilea (Tesalonika, 1899-Madril,1984) # [[Katharina Henot]] posta-burua, sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1570-1627) # [[Laspaulesko sorginkeria prozesua]] 24 emakume urkatuak (Huesca, 1593) # [[Laura Morera]] ballet dantzaria (Madril, 1977) # [[Laura Muntz Lyall]] margolaria (Kanada) # [[Lilia Podkopayeva]] gimnasta (Ukraina, 1978) # [[Lola Robles]] idazlea eta aktibista (Madril, 1963) # [[Luciana Aymar]] kirolaria (Argentina, 1977) # [[Lydia Lunch]] abeslaria, aktorea, idazlea (AEB, 1959) # [[Margaret Jones]] Emagina, sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (EEBB 1613-1548) # [[Margaret Scott (Salemgo epaiketak)|Margaret Scott]] Sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (Eskozia, 1615-Salem, 1692) # [[Margaret Scott Gatty]] botanikaria eta idazlea (Britania Handia, 1809-1873) # [[Maria Bellonci]] idazlea (Italia, 1902-1986) # [[María Botto]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Cabrales]] Kuba independentziaren aldeko protagonista (Kuba) # [[Maria da Conceição|Maria da Conceicao]] emagina, sorginkeria egotzita sutan errea (Sao Paulo, 1798) # [[María Eugenia Vaz Ferreira]] irakasle, poeta (Uruguai, 1875-1924) # [[María Gil Vallejos]] piano-jolea (Alacant, 1892-1981) # [[María José Gómez Redondo]] artista garaikidea (Valladolig, 1963) # [[Maria Mercè Cuartiella]] idazlea, antzerkigilea (Katalunia) # [[Maria Tallchief]] dantzaria (EEBB, 1925-2013) # [[María Teresa Linares]] musikologoa (Kuba) # [[Marija Jurić Zagorka|Marija Juric Zagorba]] kazetaria (Kroazia, 1873-1957) # [[Marta Calamonte]] gimnasta ohia, entrenatzailea, fisioterapeuta (Badajoz,1982) # [[Martha Corey]] Salemgo sorgin epaiketetan urkatua (AEB, 1619-1672) # [[Martha Zein]] idazle, narratzaile, zinegile (Alemania, 1962) # [[Mary Black (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Mary Bradbury]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1615-1700) # [[Mary Parker (Salemgo epaiketak)|Mary Parker]] sorginkeria egotzita urkatua (1637-1692) # [[Mary Pat Gleason]] aktorea eta gidoilaria (AEB, 1950-2020) # [[Mary Warren]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusiena (AEB, 1674?-1693?) # [[Matteuccia de Francesco]] sorgintza jo eta sutan errea (Italia, 1428 exekutatua) # [[Maxine Hong Kingston|Maxime Hong Kingston]] idazlea (EEBB, 1940) # [[Melissa de la Cruz]] idazlea (Manila-AEB, 1971) # [[Mercedes Ferrer]] egile abeslaria (Madril, 1963) # [[Merga Bien]] Sorgintzat jo eta sutan errea (Alemania 1560-1603) # [[Mia Hamm]] futbolaria (AEB, 1972) # [[Mia Zapata]] abeslaria (AEB, 1965-1993) # [[Mira Nair]] zinema zuzendaria (India, 1957) # [[Mónica Alario Gavilán]] filosofoa eta ikertzailea (Madril) # [[Myrna Mack]] antropologoa (Guatemala) # [[Nabyla Maan]] egile abeslaria (Maroko, 1987) # [[Nancy Usero]] gimnasta ohia, entrenatzailea (Zaragoza, ?) # [[Narbona Dacal]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Zaragoza, 1498) # [[Nata Moreno]] zine-zuzendaria, aktorea, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Nazanín Armanian]] idazea eta politologoa (Iran, 1961) # [[Nora Heysen]] margolaria (Australia) # [[Nur Levi]] aktorea (Madril, 1979) # [[Olga Román]] abeslaria eta egile-abeslaria (Madril, 1979) # [[Olga Wisinger-Florian]] margolaria (Austria) # [[Paisleyko sorginkeria prozesua]] 7 emakume kondenatuak (Eskozia, 1697) # [[Pascale Petit (aktorea)]] aktorea (Frantzia, 1938-) # [[Paula Ortiz]] zine-zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Paule Minck]] Parisko Komunako iraultzaile feminista (1839 - 1901) # [[Pendleko sorginkeria prozesua]] 10 urkatu: 9 emakume eta gizon 1 (Ingalaterra, 1612) # [[Petronilla de Meath]] sorginkeria egotzita sutan errea (Irlanda) # [[Rebecca Lemp]] Sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1550-1590) # [[Rebecca Nurse]] Salemgo sorginkeria prozesuan exekutatua(AEB, 1621-1692) # [[Rebecca Walker]] idazlea, feminista (Mississipi, 1969) # [[Rocío Vitero Pérez|Rocio Vitero Perez]] gizarte langilea eta politikaria (Gasteiz, 1980) # [[Romola Garai]] aktore britainiarra (1982) # [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)]] hil zuten emakume eskalea (Ingalaterra, 1680-1700) # [[Sally Salminen]] nobelagilea (Finlandia,1906-1976) # [[Samlesburyko sorginkeria prozesua]] 20 bat emakume akusatuak (Ingalaterra, 1612) # [[Sarah Cloyce]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatua (AEB, 1648-1703) # [[Sarah Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1653-1962) # [[Sarah Osborne]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1643?-1692) # [[Sarah Wildes]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1627-1692) # [[Sima Sami Bahous]] NBE Emakumeak-en zuzendaria (Jordania, 1956) # [[Susana Rinaldi]] aktorea eta tango-abeslaria (Argentina, 1935) # [[Susannah Sheldon]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatzailea (AEB, 1670?- ?) # [[Suzana de Moraes]] aktore, zinema-zuzendaria (Brasil, 1940-2015) # [[Tarsila do Amaral]] margolaria (Brasil, 1886-1973) # [[Tatiana Bilbao]] arkitektoa (Mexiko) # [[Tatiana Lióznova]] zinema zuzendaria (Errusia, 1914-2011) # [[Teresa Duclós]] margolaria (Sevilla, 1934) # [[Vera Fokina]] ballet dantzaria (1886-1958, Errusia) # [[Vera Panova]] idazlea eta kazetaria (Errusia, 1905-1973) # [[Vera Tschechowa]] aktorea, zinemagilea eta ekoizlea (Alemania, 1940) # [[Victoria Åberg|Victoria Aberg]] margolaria (Finlandia, 1824-1892) # [[Villanuako sorginak]] Villanuako sorginkeria prozesua (Huesca, XV. mendea) # [[Wilhelmina Wylie]] igerilaria (Australia, 1984) # [[Wilmot Redd]] Sorginkeria egotzita urkatua (Salem, 1692) }} ===='''Berriak 2022''' ('''ekaina''')==== (ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Colino]] eef--'''SORTUA''' kirolaria, ibiltaria (Durango 2004) # [[Aitziber Makazaga]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1976) # [[Alazne Etxebarria Urizar]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Santurtzi 1997) # [[Ane Maruri]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta irakaslea (Bizkaia 1996) # [[Begoña Guillen]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Amurrio 1963) # [[Bernadette Iratzoki Luro]] ----'''SORTUA''' dantzaria, antzerkilaria eta irakaslea (Azkaine, 1959) # [[Betzaida Urtaza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, itzultzailea, editorea (Donostia-Legorreta 1988) # [[Gabi Etxebarne]] ----'''SORTUA''' idazlea, feminista, serora ohia (Aldude, Nafarroa Beherea 1932) # [[Garbiñe Alustiza]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1964) # [[Lurdes Imaz]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, antzerki zuzendaria eta gidoilaria (Segura 1952) # [[Margarita Olañeta]] ef--'''SORTUA'' ekintzailea (Ermua 1931) # [[Olga Uribe]] ef--'''SORTUA''' ehulea (Durango 1958) # [[Oroitz Jauregi]] ef--'''SORTUA''' Euskaltzain urgazlea (Legorreta 1974) # [[Patxika Erramuzpe]] ----'''SORTUA''' Abeslaria, ekintzailea (Aldunde. Nafarroa Beherea 1943) # [[Adelaide Anne Procter]] poeta, filantropoa (Ingalaterra) # [[Adelina Lopes Vieira]] idazlea, dranagilea (Portugal-Brasil) # [[Agnes Baltsa]] mezzosopranoa (Grezia) # [[Alice Rey Colaço]] Ilustratzailea, abeslaria. Portugal # [[Amelia Orleanskoa]] Portugalgo azken erregina (Frantzia-Portugal) # [[Amélia Rey Colaço]] aktorea, zuzendaria (Portugal) # [[Ana Castillo]] idazlea (Chicago, EEBB) # [[Ana de Gonta Colaço]] eskultorea (Portugal) # [[André Léo]] Frantziako eleberri eta kazetaria, ekintzaile feminista (1824 - 1900) # [[Ann Putnam, Jr.]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Anna Waser]] margolaria (Suitza) # [[Anna Zippel]] sorginkeria leporatuta eraila (Suedia) # [[Anne de Chantraine]] sorginkeria egotzita sutan erretakoa (Lieja) # [[Annie Londonderry]] munduari bira egindako txirrindularia (AEB) # [[Assumpta Roura]] kazetaria eta idazlea (Katalunia) # [[Barbara Ward]] ekonomialaria, kazetaria eta idazlea (Erresuma Batua) # [[Beatriz Costa]] aktorea, idazlea (Portugal) # [[Bessie Rayner Parkes]] poeta, kazetaria, feminista (Alemania-AEB) # [[Blanca Muñoz]] artista, eskultorea eta grabatzailea (Madril) # [[Branca de Gonta Colaço]] idazlea, errezitatzailea (Portugal) # [[Carmen Arozena]] artista, margolaria eta grabatzailea (La Palma) # [[Carmen Laffón]] artista, margolaria eta eskultorea (Sevilla) # [[Carola García de Vinuesa]] mediku, zientzialari, irakasle (Espainia-Australia) # [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] filologoa, idazlea (Alemania-Portugal) # [[Caroline de Barrau]] feminista, aktibista (Frantzia) # [[Caroline Haslett]] ingeniari elektrikari aitzindaria (Erresuma Batua) # [[Charlotte Saunders Cushman]] aktorea (AEB) # [[Clémentine Hélène Dufau]] margolaria (Frantzia) # [[Concepción Bona]] hezitzailea eta ekintzailea (Dominikar Errepublika) # [[Concha de Albornoz]] intelektual feminista (Asturias) # [[Conchita Supervía]] mezzosopranoa (Bartzelona) # [[Corina Freire]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Portugal) # [[Cynthia Germanotta]] filantropoa, ekintzailea, enresaburua (AEB) # [[Dinah Craik]] idazlea (Ingalaterra) # [[Dolores González Pérez]] idazlea (Malaga) # [[Dora Panofsky]] arte historialaria (Alemania-AEB) # [[Dorothea Tanning]] margolaria (AEB) # [[Dorothy Hansine Andersen]] medikua (EEUU) # [[Eduarda Lapa]] margolaria (Portugal) # [[Eleanor Pairman]] matematikaria, asmatzailea (Eskozia) # [[Elizabeth Ann Ashurst Bardonneau]] itzultzailea, aktibista (Ingalaterra) # [[Elsie Widdowson]] nutrizionista (Erresuna Batua) # [[Emília de Sousa Costa]] idazlea, feminista (Portugal) # [[Emily Davies]] sufragista, emakumea unibertsitate eskubide-defensatzailea (Ingalaterra) # [[Emma Stebbins]] eskultorea (AEB) # [[Eugénie Le Brun]] intelektual feminista (Frantzia-Egipto) # [[Eugénie Marie Salanson]] margolaria (Frantzia) # [[Felícia Fuster i Viladecans]] margolaria eta poeta (Bartzelona-Paris) # [[Felicia Hemans]] poeta (Ingalaterra) # [[Fiorenza Cossotto]] mezzosopranoa (Italia) # [[Franceska Mann]] dantzaria (Polonia) # [[Frederica von Stade]] mezzosopranoa (AEB) # [[Geraldine Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Ghada Waly]] politikari eta diplomatikoa (Egipto) # [[Gina Cigna]] sopranoa (Italia) # [[Guadalupe Marín]] modeloa eta eleberrigilea (Mexiko) # [[Hariclea Darclée]] sopranoa (Errumania) # [[Henriette Michaelis]] hizkuntzalaria (Alemania) # [[Hoylande Young]] kimikaria (AEB) # [[Huda Sha'arawi]] aktibista feminista (Egipto) # [[Irina Vladislavovna Bussen]] minerologoa (Errusia) # [[Izumi Nakamitsu]] Armagabetzeari lotutako gaiei buruzko Nazio Batuen Bulegoko zuzendaria (Japonia) # [[Josephine Butler]] feminista eta guzarte erreformatzailea (Erresuma Batua) # [[Juana Alarco de Dammert]] filantropoa, hezitzailea (Peru) # [[Júlia Lopes de Almeida]] idazlea, kazetaria, feminista (Brasil) # [[Julie von May]] sufragista, feminista (Suitza) # [[Katalina Boloniakoa|Katalina Boloniakoa]] margolaria, idazlea, santa (Bolonia) # [[Kate Marvel]] zientzilaria (New York EEBB) # [[Kin Yamei]] doktorea, hezitzailea eta nutrizioan aditua (Txina, EEBB) # [[Letitia Elizabeth Landon]] poeta (Ingalaterra) # [[Licia Verde]] astronomoa, fisikaria, irakaslea (Italia) # [[Lidia Blanco]] filologoa (Burgos) # [[Lilian Baylis]] britainiar antzerki ekoizle eta zuzendaria # [[Lola Garrido]] arte kritikaria, komisarioa eta bildumagilea (Donostia) # [[Lucia Valentini Terrani]] mezzosopranoa (Italia) # [[Madeleine Pelletier]] psikiatra, aktibista (Frantzia) # [[Malak Hifni Nasif]] idazle, poeta, maistra (Egipto) # [[Margarida Lopes de Almeida]] poeta, deklamatzailea, eskultorea (Brasil) # [[Maria Adelaide Lima Cruz]] margolaria (Portugal) # [[Maria Archer]] idazlea (Portugal) # [[María Barbeito]] pedagogo, idazlea (Galizia) # [[Maria da Cunha]] poeta, kazetaria(Portugal-Brasil) # [[Maria Jane Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Maria Lamas]] idazlea, kazetaria, ekintzaile politikoa (Portugal) # [[María Luisa Calero Vaquera]] hizkuntzalaria (Badajoz) # [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]] idazlea, feminista (Portugal) # [[María Soriano Llorente]] psikologoa (Valentzia) # [[María Trinidad Sánchez]] ekintzailea, aberriaren ama (Dominikar Errepublika) # [[Marie Adelaide Belloc Lowndes]] nobelagilea (Ingalaterra) # [[Marie La Cécilia]] Frantziako maistra, Komunan aktibista errepublikanoa (1839 - 1922) # [[Marisa de Leza]] aktorea (Madril) # [[Martha Carrier]] sorginkeria leporatuta eraila (EEBB) # [[Mary Eastey]] Salemeko sorgin-epaiketan exekutatua (AEB) # [[Mary Russell Mitford]] idazlea, dramagilea (Ingalaterra) # [[Mary Walcott]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Matiel Mogannam]] aktibista, nazionalista (Libano-Palestina) # [[Matilda Hays]] itzultzaile, idazle, kazetari, aktore (Ingalaterra) # [[Melissa Aldana]] saxofoi-jotzailea (Txile) # [[Mercedes Llopart]] sopranoa, irakaslea (Bartzelona) # [[Mercy Lewis]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Minou Tavárez Mirabal]] filologoa, politikaria (Dominikar Errepublika) # [[Monica Oliphant]] zientzialari, ikertzailea (Ingalaterra-Australia) # [[Nabawiyya Musa]]irakaslea, nazionalista, feminista (Egipto) # [[Natali Germanotta]] moda-diseinatzailea, estilista (AEB) # [[Natalia Kanem]] UNFPAren zuzendaria (Panama) # [[Nerilie_Abram]] zientzilaria (Australia) # [[Nísia Floresta (idazlea)]] idazlea, hezitzailea (Brasil) # [[Paca Blanco]] ekintzailea (Madril) # [[Patricia Kraus]] abeslaria, musikagilea, ekoizlea (Milan-Espainia) # [[Regina Lago García]] pedagogo, psikologo (Palentzia) # [[Renata Scotto]] sopranoa (Italia) # [[Rosalba Carriera]] margolaria (Italia) # [[Ruth Rivera Marín]] arkitektoa (Mexiko) # [[Safia Zaghloul]] aktibista, politikaria (Egipto) # [[Sonia Vivas]] pedagogoa, politikaria (Bartzelona) # [[Tarab Abd al-Hadi]] aktibista feminista, politikaria(Palestina-Egipto) # [[Valentine de Saint-Point]] idazlea (Frantzia) # [[Verónika Mendoza]] politikaria (Peru) # [[Victòria Pujolar Amat|Victoria Pujolar Amat]] margolaria (Bartzelona) # [[Virgínia Quaresma]] kazetaria, aktibista (Portugal) }} ===='''Berriak 2022''' ('''maiatza''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Alaitz Biritxinaga]] ef--'''SORTUA''' Txirrindulari epaile eta zuzendaria (Bizkaia 1974) # [[Angelita Bilbao Bilbao]] efef'''SORTUA''' erizaina, ekintzaile abertzalea (Bilbo 1903-Argentina 1990) # [[Concha Laca]] efef'''SORTUA''' artisaua, zeramikaria, eskultorea (Madril 1925-Irun 2018) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] ef--'''SORTUA''' zinema zuzendaria (Laudio 1984) # [[Haizea Beruete]] efef'''SORTUA''' bertsolaria (Iruñea 1994-2022) # [[Lina Huarte-Mendikoa]] efef'''SORTUA''' sopranoa (Iruñea 1928-Madril 2017) # [[Margarita Barainka]] g'''SORTUA''' Gernikako bonbardaketaren lekukoa (Errigoiti 1922) # [[Acacia Uceta]] poeta (Madril) # [[Adelaida Abarca Izquierdo]] ekintzailea, kartzelarik ihes egindakoa (Madril) # [[Adelaida Las Santas]] kazetari eta poeta (Madril) # [[Alejandra Soler]] maistra errepublikano erbesteratua (Valentzia) # [[Amanda Jones]] poeta, aktibista, asmatzailea (AEB) # [[Ana Martínez Collado]] arte estetika eta generoa (Madril) # [[Ángela García de la Puerta]] Espainiako 1. Fisika eta Kimika katedraduna (Soria) # [[Ángeles García-Madrid]] idazlea eta presoa (Madril) # [[Anna Davin]] historialaria, idazlea, feminista( Ingalaterra) # [[Anna Keichline]] arkitektoa eta asmatzailea (AEB) # [[Anna Manso Munné]] idazlea, gidoilaria (Bartzelona) # [[Anna Ruth Fry]] idazlea (Britainia Handia) # [[Asun Casasola]] genero indarkeriaren aurkako aktibista (Palentzia) # [[Asunción Bastida]] moda diseinatzailea (Bartzelona) # [[Aurora Rodríguez Carballeira]] ama eugenesikoa (Galizia) # [[Barbara Bodichon]] ongilea, eskubideen aldeko aktibista (Erresuma Batua) # [[Carmen Mir]] moda diseinatzaile (Bartzelona) # [[Christiana Figueres]] antropologoa, ekonomialaria eta analista(Costa Rica) # [[Clara Sánchez (idazlea)]] idazlea, Espainaiko zine aditua (Guadalajara) # [[Concha Alós]] idazlea (Valentzia-Bartzelona) # [[Consuelo García del Cid Guerra]] idazlea (Bartzelona) # [[Deepika Kurup]] zientifikoa, asmatzailea (edateko ur garbi 'azkarra') (AEB) # [[Dorothy Thompson]] kazetaria, idazlea, sufragista, feminista (AEB) # [[Eldorado Jones]] asmatzailea (hegazkin isilgailua,plantxa elektrikoa)(AEB) # [[Elena Moncada]] ekintzaile, idazle, prostituzioaren abolizionista (Argentina) # [[Enriqueta Gallinat]] politikaria, errepresio frankistaren biktima (Bartzelona) # [[Erna Schneider]] ingenaria, matematikaria eta asmatzailea (AEB) # [[Ethel Léontine Gabain]] margolaria (Frantzia-Ingalaterra) # [[Eva Alcón]] errektorea (Castelló) # [[Flor Cernuda]] preso komunista (Toledo) # [[Flora Robson]] aktorea (Ingalaterra) # [[Gema Corredera]] abeslari eta musikagilea (Kuba) # [[Geneviève de Gaulle-Anthonioz]] Frantziako erresistentziakoa (Frantzia) # [[Gertrud Bäumer]] aktibista feminista eta politikaria (Alemania) # [[Gisela Wild]] feminista, kooperatiba-politiketan espezializatua (Argentina) # [[Gloria Patricia Porras]] abokatu, notario, epaile (Guatemala) # [[Hannah Slater]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria)(AEB) # [[Helen Taylor (feminista)]] idazlea, aktorea (Erresuma Batua) # [[Helen Taylor]] noblea (Ingalaterra) # [[Helena Lange]] pedagogoa eta emakumeen eskubide defendatzailea (Alemania) # [[Hilary Wainwright]] kazetaria, ikertzailea, feminista (Ingalaterra) # [[Hildegart Rodríguez Carballeira]] politikaria, etorkizuneko emakume gisa sortua (Madril) # [[Ida Henrietta Hyde]] fisiologoa eta asmatzailea (AEB) # [[Isabel Olesti]] kazetari eta idazlea (Tarragona) # [[Isabel Risco]] aktorea (Coruña) # [[Isabel Vicente García|Isabel Vicente Garcia]] ekintzaile komunista (Albacete - Bartzelona) # [[Jenara Vicenta Arnal Yarza]] 1. Zientzia Kimiko doktorea eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Jessie Boucherett]] emakumeen aldeko aktibista (Ingalaterra) # [[Joaquina Dorado Pita]] Les Cortseko preso errepublikanoa (Coruña) # [[Josefa Barba-Gosé Flexner]] zientzialaria (Bartzelona-Filadelfia) # [[Josefina Amalia Villa]] ekintzailea, preso politikoa (León-Madril) # [[Joy Mangano]] enpresaria eta asmatzailea (fregona, pertxak) (AEB) # [[Juana Francisca Rubio]] margolaria eta ilustrailea (Madril) # [[Judith Malina]] aktorea, ekoizlea eta zuzendaria (Alemania-AEB) # [[Karen Olsen Beck]] arkitektoa, soziologoa, politikaria eta diplomatikoa (*!) # [[Laia Berenguer Puget]] Les Cortseko preso sozialista (Bartzelona) # [[Laura Casielles]] idazlea, poeta (Asturias) # [[Les Corts emakumeen kartzela]] (Bartzelonako eraikina) # [[Letizia Battaglia]] kazetari, argazkilari, politikari, editore eta enpresaburua (Italia) # [[Liane Russell]] genetista, zoologoa (Austria, AEB) # [[Lidia Guinart]] kazetaria, idazlea eta politikaria (Bartzelona) # [[Lilí Díaz Rivas]] enpresaburua, idazlea (Galizia) # [[Lilly Maxwell]] sufragista (Eskozia) # [[Lina Gálvez]] historialaria, ekonomia feministan aditua (Sevilla) # [[Lise London]] erresistentzia frantseseko aktibista (Frantzia) # [[Llum Quiñonero]] kazetaria, ekintzailea, politikaria (Alacant) # [[Lola Sanjuán]] enpresaburua eta lider feminista (Sevilla) # [[Magda Bandera]] kazetaria, idazlea(Bartzelona) # [[Maite Alvarez]] zientzilaria eta ikertzailea (Ermua) # [[Manolita del Arco]] politikaria, ekintzailea (Bilbo-Madril) # [[Margarida Abril]] ekintzailea (Katalunia) # [[María Ángeles Durán]] ikertzailea (Madril) # [[María Antonia Peña]] errektorea (Cádiz) # [[María Antonia Zorraquino]] biokimikaria eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Maria Bigordà Montmany]] kataluniar ekintzailea (Ullastre-Tarrasa) # [[María del Carmen Cuesta Rodríguez|Maria del Carmen Cuesta Rodríguez]]A aktibista (Madril) # [[Maria Deraismes]] prostituzioaren abolizionista # [[María Dolores de Pablos]] poeta eta astrologoa (Madril) # [[Maria Dolors Laffitte]] abeslaria (Bartzelona) # [[Maria Dolors Renau]] psikologoa, pedagogoa eta politikaria (Bartzelona) # [[María Elena Moyano]] aktibista (Perú) # [[María José Figueras]] errektorea (Katalunia) # [[Maria Lacerda de Moura]] anarkista eta feminista (Brasil) # [[María Vicenta Mestre Escrivá]] psikologoa, Valentziako Unibertsitateko 1. emakume errektorea (Valentzia) # [[Marie Killick]] audio-ingeniaria, asmatzailea (gramofonorako zafirozko orratza) (Erresuma Batua) # [[Marina Vargas]] artista (Granada) # [[Marisa Mediavilla Herreros]] liburuzaina, dokumentalista, feminsita (Palentzia) # [[Marjorie Joyner]] asmatzailea (ile kizkur iraunkorrak egiteko makina)(AEB) # [[Martirio (cantante)|Martirio]] abeslaria (Huelva) # [[Mary Beale]] margolaria eta erretratista (Ingalaterra) # [[Mary Dixon Kies]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria) (AEB) # [[Melania Moscoso]] antropologa, pedagoga, feminista (Bilbo) # [[Mercedes Fernández-Martorell]] antropologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Núñez Targa]] Las Ventas eta Nazien kontzentrazio-eremuetako preso eta lekukoa (Bartzelona) # [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] politikaria eta zuzendari publikoa (Gernika) # [[Montserrat Minobis]] kazetaria, irakaslea, idazlea eta feminista (Figueras) # [[Natacha Bustos]] komiki-marrazkilaria (Eivissa) # [[Nieves Torres]] politikaria, ekintzailea (Madril) # [[Niña Pastori]] flamenko-kantautorea (Cadiz) # [[Noeleen Heyzer]] diplomazialaria(Singapur) # [[Noelia Vera]] kazetaria eta politikaria (Cádiz) # [[Núria Feliu]] abeslaria eta aktorea (Bartzelona) # [[Olimpia Altuve]] farmazialaria (Guatemala) # [[Paz Azzati Cutanda]] Las Ventaseko preso komunista (Valentzia) # [[Petra Cuevas]] preso komunista (Toledo) # [[Pilar Aranda Ramírez]] errektorea (Zaragoza) # [[Pilar López Díez]] maistra, kazetaria, komunikazio eta genero ikertzailea (Asturias) # [[Rina Lazo]] margolari eta muralista (Guatemala) # [[Rocio Mora Nieto]] abokatua eta aktibista (Madril) # [[Rosa Aguilar Chinea]] errektorea (Gomera) # [[Rosa Aguilar]] politikaria (Kordoba) # [[Rosa Cremón Parra]] erizaina, ekintzaile antifrankista (Madril) # [[Rosa Devés]] biokimikaria, akademika eta hezitzailea (Txile) # [[Sally Alexander]] historialaria, feminista (Ingalaterra) # [[Sheila Rowbotham ]] historialari feminista sozialista (Erresuma Batua) # [[Shirley Ann Jackson]] fisikaria, asmatzailea (AEB) # [[Sofía Moro]] argazkilaria (Madril) # [[Soledad Murillo]] soziologo feminista, ikertzailea eta politikoa (Madril) # [[Soledad Real López]] ekintzaile, komunista (Bartzelona) # [[Susana Blas Brunel]] komisarioa, arte eta feminosmoan aditua (Madril) # [[Susanna Martín]] ilustratzailea (Bartzelona) # [[Suzanne Noël]] Zirujau plastikoa (Frantzia) # [[Teresa Hernández Sagués]] Les Cortseko preso komunista (Avila) # [[Teresa Rebull]] aktibista politikoa eta kantautorea (Bartzelona) # [[Teresa Saez Barrao]] aktibista feminista, politikaria (Huesca-Nafarroa) # [[Trinidad Gallego Prieto]] erizaina, emagina,politikari komunista (Madril) # [[Valerie Hunter Gordon]] asmatzailea (Erresuma Batua) }} ===='''Berriak 2022''' ('''apirila''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar, 1906-2000) # [[Aurelia Elkoro-Iturbe]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar 1012-1977) # [[Haizea Oses]] ef--'''SORTU''' eskalatzailea (Arrasate, 2004) # [[Irene Sarrionandia]] ef--'''SORTU''' mendi korrikalaria (Deba 1948) # [[Joana Lasheras]] ef--'''SORTU''' kazetaria EITBn (Iruñea 1980) # [[Josefina Markina]] efef'''SORTU''' filantropoa (Mallabia 1889-1972) # [[Julene Bouzo]] ef--'''SORTU''' atleta (Ermua, 2003) # [[Julia Guerra Lacunza]] efef'''SORTU''' poeta (Iruñea 1953-2008) # [[María del Villar Berruezo]] efef'''SORTU''' aktorea, dantzaria eta idazlea (Tafalla 1888-1977) # [[Martija de Jauregui]] XVI. mendeko sendagilea (Nafarroa) '''SORTU''' # [[Pantxika Urruti]] ef--'''SORTU''' kantaria eta pastoral errejenta (Zuberoa 1955) # [[Teresa Izu]] margolaria, ilustratzailea (Tafalla) sortu # [[Adelita Domingo]] pianista, kopla-kantari eta dantzarien maistra(Sevilla) # [[Aenne Burda]] argitaratzailea, alemaniar ekonomia-mirariaren ikur bat (Alemania) # [[Amaya Arzuaga]] diseinatzailea eta enpresaburua (Burgos) # [[Ana María Rodas]] idazlea (Guatemala # [[Ana Rosa Diego]] zinema-zuzendaria eta gidoilaria (Sevilla) # [[Angelina Aspuac]] jantzi maien defendatzailea (Guatemala) # [[Angelina Beloff]] margolaria, grabatzailea eta arte-irakaslea(Errusia-Mexiko) # [[Asunción Gómez Pérez]] ikertzailea (Badajoz) # [[Aurelia Gutiérrez-Cueto Blanchard]] pedagogoa(Santander) # [[Beatrice Hastings]] idazlea(Ingalaterra) # [[Belén Maya]] flamenko-dantzaria eta koreografoa ( ) # [[Bella Dutton]] tenislaria (Britainia-Espainia) # [[Bibiana Candia]] idazlea eta kazetaria (Galizia) # [[Carlota Gurt]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona) # [[Catherine Bauer Wurster]] arkitektoa, etxebizitza publikoaren defendatzailea (AEB) # [[Catherine Fahringer]] idazlea, aktibista (Estatu Batuak) # [[Celia Rivas Casais]] kamioilaria, enpresaburua eta ekintzailea (Galizia) # [[Ch´umilkaj Curruchiche]] abeslaria (Guatemala) # [[Chona Madera]] idazle kanariarra # [[Cilly Aussem]] tenislaria (Alemania) # [[Concha Méndez]] idazlea, poeta eta gidoilaria (Madril) # [[Concha Monje]] robotika-ikertzailea (Badajoz) # [[Elena Catena]] filologoa, editorea eta feminista (Salamanca) # [[Elena Villamandos]] kanariar idazlea # [[Elvira Dyangani Ose]] Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoaren 1. emakume zuzendaria(Kordoba) # [[Emma Couceiro]] poeta (Lugo) # [[Enriqueta Martín Ortiz de la Tabla]] irakaslea eta liburuzaina (Badajoz) # [[Ernestine Rose]] asmatzailea (Polonia) # [[Eudoxia Píriz]] Medikua (Salamanca) # [[Fatoumata Diawara]] Maliko aktore eta egile-abeslaria (1982 - ) # [[Francisca Subirana]] tenislaria (Katalunia) # [[Genie Espinosa]] artista, ilustratzailea (Bartzelona) # [[Helena Bayona]] dokumentalgilea (Iruña) # [[Iris Yassmin Barrios Aguilar]] abokatu eta epailea (Guatemala) # [[Isa Guerra García]] poeta kanariarra (Kanariar uharteak) # [[Isabel Expósito Morales]] idazlea (Hierro-Kanariak) # [[Isabel García Hualde]] idazlea (Zarrakaztelu) # [[Josane Sigart]] tenislaria (Belgika) # [[Kajsa Ekis Ekman]] kazetari, idazle, ekintzailea (Suedia) # [[Karma Peiró]] kazetari digitala Adimen Artifizialean aditua (Bartzelona) # [[La Niña de los Peines]] Kopla-abeslaria (Sevilla) # [[Las Ventas emakumeen kartzela]] artikulua da. # [[Laura Fernández]] Idazlea eta kazetaria (Terrassa) # [[Lenina Amapola García]] idazlea (Guatemala) # [[Lilí Álvarez]] kirolaria, kazetaria eta Olinpiar jokoetako 1.emakume espainiarra (Erroma-Madril) # [[Lourdes Pastor]] Kantaria eta aktibista (Kordoba) # [[Lydia Becker]] Britainia Handiko sufragista, biologoa eta astronomoa (1827-1890) # [[Madam C. J. Walker]] asmatzailea eta enpresaburua (AEB) # [[Maddelin Brizuela]] enbaxadorea Bolivian (El Salvador) # [[Margarita Ucelay]] filologoa, hispanista eta irakaslea (Madril)staño # [[Marguerite Broquedis]] tenislaria (Frantzia) # [[Maria Àngels Anglada]] kazetaria, poeta, eleberrigilea (Katalunia) # [[María Blanca Ferrer García]] Abokatua, idazlea, poeta (Iruñea) # [[María Blanchard]] margolaria (Santander) # [[Maria del Carmen Reina Jiménez]] idazlea kanariarra # [[María Francisca Ulloa del Castillo]] emagina (Utrera) # [[Maria Furtwängler]] aktore eta medikua (Alemania) # [[María Josefa Riba]] tenislaria (Katalunia) # [[María Laffitte]] arte-kritikaria, idazlea, Emakumeen eskubide defendatzailea(Sevilla) # [[María Rodrigo]] musikagilea, pianista eta irakaslea(Madril) # [[María Salas Larrazábal]] idazle eta aktibista (Burgos) # [[Marian Rojas]] mediku psikiatra eta idazlea (Madril) # [[Maribel Lacave]] idazle kanariarra # [[Marie Goegg-Pouchoulin]] Suitzako aktibista feminista eta abolizionista (1826-1899) # [[Marie Vassilieff]] margolaria (Errusua-Frantzia) # [[Marifé de Triana]] Kopla-abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Matilde Coral]] flamenko dantzaria (Sevilla) # [[Matilde Landa]] politikaria (Badajoz) # [[Matilde Ras]] grafologoa, idazlea, itzultzailea(Tarragona) # [[Matilde Ucelay]] Espainiako tituludun 1.emakume arkitektoa (Madril) # [[Mayte Martín (idazlea)|Mayte Martín]] Las Palmas (Kanariak) # [[Mayte Martín]] musikagilea, flamenko-abeslaria (Bartzelona) # [[Melanie Mayron]] asmatzailea eta aktorea (AEB) # [[Melissa Farley]] psikologo, feminista (AEB) # [[Mercedes Rodrigo]] Espainiako tituludun 1.emakume psikologoa (Madril) # [[Merche Esmeralda]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagro Almenara Pérez]] Espainiako Gerra Zibilean eraildako farmazialaria (Santander) # [[Milagros Mengíbar]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagros Nuin Monreal]] itzultzailea. (Erriberri-Nafarroa) # [[Molla Mallory]] tenislaria (Norvegia-AEB) # [[Morena Herrera]] abortuaren aldeko ekintzailea (El Salvador) # [[Myriam Palacios]] aktorea (Txile) # [[Natalia Sosa Ayala]] kanariar idazlea # [[Norah Borges]] ilustratzailea (Argentina) # [[Núria Albó]] poeta (Bartzelona) # [[Nuria Coronado Sopeña]] kazetaria, feminista, abolizionista (Madril) # [[Olimpia Valencia]] ginekologoa (Galizia) # [[Oliva Acosta]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Cádiz) # [[Omowunmi Sadik]] asmatzailea (Nigeria) # [[Patricia Ruiz de Irizar]] farmazialaria eta kooperantea (Iruñea) # [[Paulina Kellogg Wright Davis]] aktibista, hezitzailea (AEB) # [[Pepa Chávarri]] tenislaria (Madril) # [[Pilar Aguilar Carrasco]] idazle, zinemako kritikaria, feminista (Jaén) # [[Pura Maortua]] antzerki-zuzendaria (Kantabria) # [[Rafaela Pastor]] aktibista (Malaga) # [[Rebeca Lane]] abeslaria (Guatemala) # [[Rita Fernández Queimadelos]] arkitektoa (Galizia) # [[Rosa Barasoain|Rosa Barasoin]] idazlea (Tafalla) # [[Rosa Torras]] tenislaria (Katalunia) # [[Rosa Vergés]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (Bartzelona) # [[Sabina Spielrein]] psikiatra eta psikoanalista (Errusia) # [[Salima Ikram]] egiptologoa (Pakistan) # [[Selena Millares]] kanariar poeta # [[Simone Iribarne]] tenislaria (Lapurdi) # [[Sofia Quintino]] Portugalgo mediku, feminista eta errepublikanoa (1879-1964) # [[Sonsoles Echavarren Roselló|Sonsoles Echavarren]] idazlea eta kazetaria (Iruñea) # [[Sylvia Ratnasamy]] asmatzailea (Belgika) # [[Taina Bien-Aimé]] abolizionista # [[Teresa Zabalza Díez]] musikagilea, musikaria eta musika irakaslea (Iruñea) # [[Trinidad Lucea Ferrer]] idazlea, poeta eta ilustratzailea (Tutera) # [[Veena Sahajwalla]] asmatzailea (India-Australia) # [[Victorina Durán]] margolaria, jantzi-eszenografoa eta diseinatzailea (Madril) # [[Viera Sparza]] ilustratzailea, idazlea eta umorista grafikoa (Zaragoza) # [[Virginia Laparra]] fiskal oiha (Guatemala) # [[Yolanda Castaño]] poeta eta literatura kritikaria (Coruña) }} ===='''Berriak 2022''' ('''martxoa''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Boni Macarrón]] efef'''SORTU''' martxantera, gozoki saltzailea (Durango) # [[Carmen Miranda Zubieta]] --ef'''SORTU''' Kultur-ekintzailea (Galdakao) # [[Elbira Iturri]] ef--'''SORTU''' aktibista (Mundaka) # [[Eugenia Idoiaga]] efef'''SORTU''' emagina (Forua) # [[María Ángeles Garai]] efef'''SORTU''' irakaslea, Bizkaiko lehen andereñoa (Bilbo) # [[Martxelina Lopetegi]] efef'''SORTU''' bertsolaria (Oiartzun 1864-1930) # [[Tamara Clavería]] ----'''SORTU''' Amuge elkarteko lehendakaria (Bilbo) # [[Adilia de las Mercedes]] jurista feminista (Guatemala) # [[Alauda Ruiz de Azúa]] zine-zuzendaria eta gidoilaria (Bizkaia) # [[Alika Kinan]] Abolizionista (ARgentina) # [[Almudena Domínguez Arranz]] arkeologoa # [[Amada López Meneses]] historialari galiziarra # [[Amalia de Isaura]] aktore komikoa eta kupletista (?) # [[Amelia Baldeón Iñigo]] arkeologoa (Gasteiz) # [[Amparo Alonso Betanzos]] adimen artifizialeko ikertzailea(Galizia) # [[Amparo Cebrián]] pedagogoa (Salamanca) # [[Ana Delgado Hervás]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Ana María Romero de Campero]] kazetaria, idazlea ekintzailea (Bolivia) # [[Ángeles Huerta]] zine-zuzendaria (Asturias) # [[Angelina Vidal]] Portugalgo idazle eta kazetaria (1847-1917) # [[Anina Ciuciu]] abokatu eta idazle ijitoa (Errumania) # [[Anne Tyng]] asmatzailea (Txina-AEB) # [[Anselma de Salces]] Bilbotar ongilea (1815-1885) # [[Arabako Emakumeen Asanblada]] # [[Arundhati Bhattacharya]] enpresaburua (India) # [[Áurea Lucinda Javierre]] artxibozaina eta historialaria (Teruel) # [[Beatriz Pinheiro]] Portugalgo idazle, poeta, editore eta intelektuala (1871-1922) # [[Begoña Vila]] astrofisikaria (Galizia) # [[Berta Wilhelmi]] enpresaburua, hezitzailea, filantropoa eta feminista (Alemania, Granada) # [[Carla Accardi]] margolari abstraktua (Italia) # [[Carla Lonzi]] idazlea, arte-kritikaria, feminista (Italia) # [[Carla Subirana]] zine-zuzendaria (Bartzelona) # [[Carme Freixa]] kazetaria, feminista, abolizionista (Bartzelona) # [[Carmen de Zulueta]] idazlea, filosofoa eta irakaslea (Madril) # [[Carmen García Mateo]] telekomunikazio ingeniaria (Galizia) # [[Carmen López Alonso|Carmen Lopez Alonso]] historialaria # [[Carmen Sentandreu Gimeno]] arkeologoa # [[Carmen Velacoracho de Lara]] Kazetaria (Ciudad Real, 1880-Madril,1960) # [[Catherine Furbish]] botanikaria (AEB) # [[Christine Peterson]] estatistikaria, zientzialaria (EEBB) # [[Chus Gutiérrez]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Deema Shehabi]] poeta eta idazlea (Kuwait) # [[Delia Grigore]] filologo ijitoa (Errumania) # [[Diana Pey]] piano-jotzailea (Madril) # [[Dolores Cebrián]] irakaslea (Salamanca) # [[Domitila de Carvalho]] Portugalgo mediku, irakasle eta politikaria (1871-1966) # [[Elaine N. Aron]] psikologoa (Kalifornia) # [[Elena Barulina]] botanikaria, genetista eta ikertzailea (Errusia) # [[Elena Díaz Ereño]] medikua eta irakaslea (Galdakao) # [[Elena Fortún]] idazlea, haur eta gazte literatura (Madril) # [[Elena Hernández Sandoica]] historialaria # [[Elisa Augusta da Conceição Andrade]] Portugalgo lehen emakume medikua (1855-??) # [[Elisa Garrido González|Elisa Garrido]] historialaria # [[Elizabeth J. Tasker]] astrofisikaria, idazle zientifikoa eta irakaslea (Britainia) # [[Elvira Ontañón Sánchez-Arbós]] idazlea, artikulugilea eta pedagogoa (?) # [[Elza_Dunkels]] Suediako pedagoga # [[Emma Ihrer]] feminista eta lider sindikala (Alemania) # [[Esma Redžepova]] abeslari ijitoa (Mazedonia) # [[Esther Takeuchi]] asmatzailea (AEB) # [[Fei-fei Li]] konputazioko irakaslea (Txina-AEB) # [[Fournierreko emakume kartagileak]] emakume langileak (Gasteiz) # [[Gloria Cabral]] arkitektoa (Brasil-Paraguai) # [[Gloria Giner de los Ríos García]] irakaslea(Madril) # [[Glòria Trías Rubiés]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Guiomar Torresão]] Portugaldar idazlea eta feminista (1844-1898) # [[Halet Çambel]] arkeologaeta Olinpiar Jokoetan lehiatu zen lehen emakume turkiarra, eskriman # [[Harriet Williams Russell Strong]] asmatzailea (AEB) # [[Helena Lopes da Silva]] zirujau eta politikaria (Cabo Verde) # [[Hélène Rioux]] idazle eta itzultzailea (Kanada) # [[Helene Stöcker]] bakezalea, feminista eta publizista (Alemania) # [[Isabel Aguirre]] arkitektoa (Galizia) # [[Isabel García Lorca]] irakaslea eta idazlea (Granada) # [[Jennifer Miller]] Feminista, artista, idazlea...(EEBB) # [[Jordina Sales i Carbonell]] historialaria # [[Josefina Aldecoa]] idazlea eta pedagogoa (Leon) # [[Juana Capdevielle]] Gerra Zibilean eraildako pedogogo eta liburuzaina (Madril-Galizia) # [[Juana Romani|Juani Romani]] italiar-frantziar margolaria # [[Julia Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Julia Vigre García]] maistra (Madril) # [[Julienne Baseke Nzabandora]] aktibista (Kongo) # [[Julieta Paredes]] feminista komunitarioa (Bolivia) # [[Juliette Bonheur]] animalia-margolaria (Frantzia) # [[Katerina Harvati]] paleontologoa, irakaslea eta ikertzailea (Grezia) # [[La Argentinita]] dantzaria eta koreografoa (Buenos Aires) # [[Laura de los Ríos Giner]] irakaslea (Granada) # [[Laura García Hoppe]] margolaria eta idazlea (Malaga) # [[Leonor Serrano Pablo]] pedagogoa,legelaria, feminista (Ciudad Real-Madril) # [[Lily Braun]] idazle eta feminista (Alemania) # [[Linda Braidwood]] arkeologoa # [[Lita Cabellut]] margolari ijitoa (Espainia) # [[Lourdes Girón Anguiozar]] arkeologoa (Cadiz) # [[Maite Larrauri Gómez]] filosofoa, idazlea eta irakaslea (Valentzia) # [[Manuela Solís]] ginekologoa, Valentziako 1. medikua (Valentzia) # [[Mapi León]] futbolaria (Zaragoza) # [[Margarita Ballester Figueres]] poeta, itzultzailea eta irakaslea (Katalunia) # [[Margarita Sánchez Romero]] arkeologoa (Madril) # [[Maria Amália Vaz de Carvalho]] Portugalgo idazle poligrafoa, pedagogoa eta poeta (1847-1921) # [[María Ángeles Pérez Samper]] arkeologoa (Bartzelona, 1949) # [[María Antonina Sanjurjo Aranaz]] belar-jockey jokalaria (Galizia) # [[Maria Benedita Mouzinho de Albuquerque de Faria Pinho]] Portugalgo idazle, aktibista errepublikano eta feminista (1865-1939) # [[María Blázquez|María Blazquez]] idazlea (Extremadura) # [[María Buj Luna]] liburuzain terueldarra # [[Maria Clara Correia Alves]] Portugalgo editore, kazetari eta irakasle feminista (1869-1948) # [[María Cristina Gonzalo Pintor]] arkitektoa (Santander-Madril) # [[Maria Eugenia Aubet]] arkeologoa (?) # [[María José Alonso Fernández]] farmakologoa (Leon) # [[María Juana Ontañón]] arkitekto kanariarra (Tenerife) # [[María Lacrampe]] erizaina (Madril) # [[María Sánchez Arbós]] maistra eta pedagogoa (Huesca-Madril) # [[María Teresa Miras Portugal]] biokimika (Galizia) # [[María Victoria Lareu]] ikertzailea, auzitegiko medikua (Galizia) # [[Mariam Kamara]] arkitekto frantziar-nigeriarra # [[Mariana Angélica de Andrade]] Poeta portugaldarra (1840-1882) # [[Marie Joséphine Nicolas]] margolari frantziarra # [[Marisol Soengas]] mikrobiologoa (Galizia) # [[Marta Moll de Alba]] piano-jotzailea (Kanariak) # [[Mary Walton]] ingeniaria eta asmatzailea (AEB) # [[Massouda Kohistani]] aktibista (Afganistan) # [[Matilde Cantos]] politikaria (Granada)Mpa # [[Matilde Moliner Ruiz]] liburuzaina eta institutuko katedraduna(Madril) # [[Mercedes Vegas]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Vilanova Ribas]] historialaria eta ikertzailea (Katalunia) # [[Miren Roji]] musika irakaslea eta piano-jotzailea (Santurtzi, 1917-2018) # [[Naama Goren-Inbar]] arkeologoa # [[Nely Reguera]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Nieves Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Noemí Trujillo]] poeta eta idazlea (Bartzelona) # [[Norma Vázquez]] Bilbon bizi den indarkeria matxistan aditua (Mexiko) # [[Núria Rafel i Fontanals]] arkeologoa katalana # [[Ofelia Rey Castelao ]] historialaria,idazlea (Galizia) # [[Olga Vallespín Gómez]] arkeologoa eta Espainiako lehen urpekari profesionala # [[Olive Dennis]] ingeniaria, tren diseinu-berrikuntzen egilea (AEB) # [[Patsy O'Connell Sherman]] asmatzailea (AEB) # [[Peregrina Quintela Estévez]] matematikaria (Galizia) # [[Pilar Palomero]] zinemagilea eta idazlea (Zaragoza) # [[Pilar Pérez Solano]]zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Alacant) # [[Rachel Zimmerman]] zientzialaria eta asmatzailea (Kanada) # [[Rilda Paco]] artista, diseinatzailea (Bolivia) # [[Rita de Morais Sarmento]] Portugalgo lehen emakume ingeniari zibila (1872-1931) # [[Robin Wall Kimmerer|Robin Wall Kimmerer]] ekologista (EEBB) # [[Rosa Balaguer Oltra]] Kazetaria (Valentzia) # [[Rosa María Rodríguez Magda]] filosofoa (Valentzia) # [[Sally Fox]] asmatzailea (AEB) # [[Sandra Barrilaro]] argazkilaria eta ekintzailea (Bilbo) # [[Sandra Sevillano]] mendi korrikalaria (Santurtzi) # [[Serafina Javierre]] liburuzaina (Tarragona) # [[Sonia Sánchez]] idazlea, abolizionista (Argentina) # [[Susan Leeman]] endrokrinologoa (AEB) # [[Susana Reyes]] dantzari, koreografoa, artista (Ekuador) # [[Teresa Paneque]] Astronomoa, zientzia-dibulgatzailea (Madril-Txile) # [[Towanda Rebels]] idazle, komediante, abolizionista, feminista bikotea (Madril) # [[Vicenta Lorca Romero]] maistra (Granada) # [[Victoria Cabrera Valdés]] historialaria (Madril) # [[Violeta Delmonte]] hizkuntzalaria (Argentina-España) # [[Virginia Auber Noya]] idazlea, itzultzaile (Coruña, 1825-Madril,1897) # [[Marianne Thyssen]] politikaria (Belgika, 1956) }} === Berriak === ====Berriak 2022 (Otsaila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Azpitarte]] ef--'''SORTU''' abeslaria, futbolaria eta aktorea (Bizkaia) # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' Erraketista (Eibar) # [[Adelaida de la Calle]] biologoa (Madril) # [[Adriana Kaplan Marcusán‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Argentina) # [[Agustina Ruiz Dupont]] fikziozko zientzialaria (Granada) # [[Aissata Kane]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Gambia) # [[Alfreda Markowska]] Holokaustoa biziraun zuen emakumea, haur ijito, judu eta alemanak bizirauten lagundu zuena (Polonia) # [[Alicia Estévez]] Zientzialaria (Pontevedra) # [[Alicia Hermida]] aktorea (Madril) # [[Almaclara]] emakume-orkestra taldea (Andaluzia) # [[Amalia Lobato Rosique]] Gerra zibilean eraildako milizianoa (Murtzia) # [[Aminata Diop]] mutilazio genitalagatiko lehen errefuxiatua eta aktibista (Mali) # [[Amparo Soler Leal]] aktorea (Madril) # [[Ana Locking]] moda-diseinatzailea, enpresaburua eta argazkilaria (Toledo) # [[Ana Mena]] abeslaria eta aktorea (Malaga) # [[Angéla Kóczé]] Soziologoa feminista ijitoa (Hungaria) # [[Ángela López Jiménez]] soziologoa eta feminista (Iruñea) # [[Angelines Fernández]] aktore errepublikanoa (Madril-Mexiko) # [[Anika Rahman]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Banglades) # [[Anna Missuna]] Errusiar geologoa # [[Antonia Plana]] aktorea (Espainia) # [[Antónia Pusich]] portugaldar idazle, kazetari eta musikagilea (1805-1883) # [[Balghis Badri]] feminsta eta aktibista (Sudan) # [[Beatriz González Calderón]] biolontxelojolea eta orkestra-zuzendaria (Andaluzia) # [[Binta Jammeh-Sidibe]] emakumeen eskubideen aldeko politikoa (Mauritania) # [[Blanca Lydia Trejo]] idazlea, aktibista, kantzilerra (Mexiko) # [[Bogaletch_Gebre]] mikrobiologoa, Emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista eta feminista(Etiopia) # [[Carmela Nieto]] kazetaria eta idazle feminista (Kuba) # [[Carmen García Mateo]] zientzialaria (Galizia) # [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]] Kuba-EEBB # [[Carolina Beatriz Ângelo]] Portugaldar medikua eta feminista, herrialde horretan bozkatu zuen lehen emakumea (1878 - 1911) # [[Caroline Flack]] telebista-aurkezlea eta irrati esataria (Britainia Handia) # [[Catalina Martin-Chico]] fotokazetaria (Madril) # [[Cecilia Seghizzi]] musikagilea, biolin-joleaeta pintorea (Italia) # [[Ceija Stojka]] ijito margolaria (Austria) # [[Celia Rico Clavellino]] gidoilasria eta zine zuzendaria(Sevilla) # [[Charline Effah]] idazlea eta maistra (Gabon) # [[Chou Kung-shin]] idazlea, historialaria... (Taiwan) # [[Constanza de Ayala]] Arabako dama (Araba) # [[Consuelo Díez Fernández]] pianista eta musikagilea (Madril) # [[Coral del Río Otero]] ekonomialaria eta ikertzailea(Vigo) # [[Delaine Le Bas]] artista ijitoa (Britania Handia) # [[Dolores Corbella Díaz]] hizkuntzalaria, akademikoa (Tenerifekoa) # [[Dolores Corella Piquer]] zientifikoa eta ikertzailea (Valentzia) # [[Dolores Ruiz Berdún]] zientzia historialaria eta ikertzailea (Espainia) # [[Dolores Serrano]] pianista, musikagilea eta irakaslea (Cadiz) # [[Dora Barrancos]] soziologo, historialari, feminista (Argentina) # [[Dorothy_Reed_Mendenhall]] medika estatubatuarra (Columbus 1874- Chester 1964) # [[Efua Dorkenoo]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Ghana) # [[Elena Gorolová]] indarrez esterilizatutako emakume ijitoa (Txekia) # [[Elena María Tejeiro]] aktorea (Murtzia) # [[Elisabeth Guttenberger]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Elvira Quintillá]] aktorea eta abeslaria (Bartzelona) # [[Emma Kunz]] sendalaria (Suitza) # [[Estrellita Castro]] abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Ethel Brooks]] Soziologo feminista eta ijitoa (AEB) # [[Eugenia Zuffoli]] abeslaria eta aktorea (Italia) # [[Eva Villaver Sobrino]] astrofisikaria eta ikertzailea (Palentzia) # [[Fàtima Bosch i Tubert]] zientzialaria (Girona) # [[Fatoumata Coulibaly]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Mali) # [[Fauziya Kasinga]] emakumeen genital mutilazioa dela eta, AEBko lehen errefuxiatua (Togo) # [[Florence Price]] orkestra garrantzitsu batek jo zuen lehen musikagile afroamerikarra (AEB) # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista () # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (EEBB) # [[Francisca de Assis Martins Wood]] Lehen aldizkari feministaren argitaratzailea (Lisboa, 1802-1900) # [[Gavina Viana Viana]]ekintzaile antifaxista (Donostia-Bartzelona) # [[Gina Ranjičić]] lehenengo ijito idazlea (Serbia) # [[Gisela Bock ]] historialaria (Alemania) # [[Hanna Neumann]] matemarikaria (Alemania) # [[Imperio Argentina]] aktorea, abeslaria eta dantzaria (Argentina) # [[Inés Núñez de la Parte]] abokatua, kontseilaria eta goi-zuzendaria (Bilbo) # [[Inna Modja]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Mali) # [[Isabel Parra]] kantautorea eta folklorista (Txile) # [[Isabel Rodà de Llanza]] epigrafialaria eta arkeologoa (Bartzelona) # [[Isabelle Stengers]] Bruselako filosofoa (Belgika) # [[Isatou Touray]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (GAmbia) # [[Jaha_Dukureh]] giza eskubideen aldeko aktibista (Gambia) # [[Jane Richardson]] biofisikoa eta Richardson biogramen asmatzailea (AEB) # [[Javiera Parra]] musikaria eta abeslaria (Txile) # [[Juana Goizueta Vértiz]] Kontituzio Zuzenbideko irakaslea (Nafarroa) # [[Julia Lajos]] aktorea (Valladolid) # [[Julia Robinson]] estatubatuar matematikaria (Misuri) # [[June Crespo]] artista (Iruñea, 1982) # [[June Eric-Udorie]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Irlanda) # [[Katarina Taikon]] idazle ijitoa (Suedia) # [[Laura_Mersini-Houghton]] kosmologa eta fisika teoriko albano-estatubatuarra (Tirana) # [[Layli Miller-Muro‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (AEB) # [[Leah Manning]] Politikari britainiarra, giza eskubideen aldeko ekintzailea (Erresuma Batua) # [[Leena Yadav]] zinema-zuzendaria (India) # [[Leonore Davidoff]] historialaria, feminista (AEB) # [[Leyla Hussein]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Somalia) # [[Lidia Cao]] ilustratzailea eta muralista (Galizia) # [[Lily van Angeren-Franz]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Loral O'Hara]] ingeniaria eta astronauta NASAn (AEB)) # [[Louise Jopling]] margolaria (Erresuma Batua) # [[Ma Thida]] Kontzientzia preso ohia eta idazlea (Birmania) # [[Mae Azango]] Kazetaria eta emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Liberia) # [[Marcia_Neugebauer]] geofisika estatubatuarra (AEB) # [[Margaret Bonds]] musikagilea (AEB) # [[Margarita Comas Camps]] pedagogoa (Menorca-Erresuma Batua) # [[Mari Carmen Díaz de Mendoza]] aktorea (Madril) # [[María Banquer]] aktorea (Espainia) # [[María Bru]] aktorea (Valentzia) # [[María de Sarmiento y Castilla]] Arabako dama (Araba) # [[María Dolores Gispert Guart]] bikoizketa aktorea eta irrati esataria (Katalunia) # [[María Eva Istúriz García|María Eva Istúriz Garcia]] Berdintasunerako teknikaria (Iruñea) # [[Maria Federici]] komunista, politikaria (Italia) # [[María Inmaculada Paz-Andrade]] zientzialaria (Galizia) # [[María Itziar Urrutia San Antón]] arkitektoa eta zuzendari exekutiboa (Malaga) # [[María Matilde Almendros]] irrati esataria eta aktorea (Katalunia) # [[María Ripoll]] zinegilea (Bartzelona) # [[María Ruiz de Gauna]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[María Teresa Ruiz Cantero]] mediku eta ikertzailea (Melilla) # [[Maria Veleda]] Portugalgo ekintzaile feminista eta errepublikanoa (1871-1955) # [[Mary Nash]] historialaria (Irlanda-Katalunia) # [[Maya Burhanpurkar]] ikertzaile kanadiarra (Ontario) # [[Melanie Spitta]] zinema zuzendari ijitoa (Belgika) # [[Mónica Ramos Toro]] antropologoa (Madril) # [[Nahid Toubia]] Sudaneko lehen emakume-zirujaua eta EGM ikerketan ezpezializatutako aktibista (Sudan) # [[Najat Maalla M'jid]] NBE Idazkari Nagusiaren Ordezkari Berezia Haurren aurkako Indarkeriari buruzkoa (Maroko) # [[Nilde Iotti]] politikari komunista (Italia) # [[Nina Dudarova]] hizkuntzalari ijitoa, erromanieran alfabetatzea (Rusia) # [[Nitza Margarita Cintron]] medikua (Puerto Rico) # [[Olayinka Koso-Thomas]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nigeria) # [[Panna Cinka]] biolin-jotzailea ijitoa (Hungria) # [[Pastora Filigrana García]] ijito sindikalista feminista (Sevilla) # [[Pastora Imperio]] dantzaria (Sevilla) # [[Pepita de Oliva]] ijito dantzaria, Europan ezaguna (Málaga) # [[Pratibha Parmar]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nairobi) # [[Regina de Lamo]] 98.ko belaunaldiaren idazle anarkista (Jaén) # [[Rita Montagnana|Rita Montagnama]] Komunista, politikaria (Italia) # [[Romila Thapar]] historialaria (India) # [[Rosa Cortés]] 1749ko ijitoen kontrako Sarekada Handian atxilotua (Granada) # [[Rosa Taikon]] ijito zilargin eta aktorea (Suedia) Gina Ranjičić # [[Rosario García Ortega]] aktorea (Argentina) # [[Sagrario Ruiz Elizalde]] maistra eta hezkidetzan erreferentea (Nafarroa) # [[Saioa Mantzisidor Zilloniz]] nekazaria eta enpresaburua (Bizkaia) # [[Sandy Powell]] jantzi-diseinatzailea (Britainia Handia) # [[Shu Otero]] komikigilea (Sunbilla, Nafarroa garaia) # [[Silvia Agüero]] ijito idazlea, ijitoen memoria berreskuratzen duena (Madril) # [[Sister Fa]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Senegal) # [[Sonia Contera]] fisikaria eta nanoteknologoa (Madril) # [[Soraya Post]] eurodiputatu ijitoa (Suedia) # [[Tarsy Carballas]] zientzialaria (Galizia) # [[Teresa Margarida da Silva e Orta]] lehen emakume eleberrigilea portugesez (1711-1793) # [[Teresa Mattei]] ekintzaile komunista, feminista (Italia, 1921-2013) # [[Teresa Noce]] italiar politikaria (1900-1980) # [[Teresa Sánchez de Bilbao]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[Teresa Vinyoles Vidal]] historialaria (Bartzelona) # [[Thais_Russomano]] Brasildarra medikuntza aeroespazialean espezializatuta (Porto Alegre) # [[Vanderlan da Silva Bolzani]] Kimikaria (Brazil) # [[Věra Bílá]] ijito abeslaria (Txekia) }} ====Berriak 2022 (Urtarrila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Urrutia]] ----'''SORTU''' Eskalatzailea (Bizkaia) # [[Alazne Belar]] ef--'''SORTU''' erizaina eta ikerlaria (Atxondo, Bizkaia) # [[Belén Bengoetxea]] ef--'''SORTU''' Ikertzailea eta EHUko irakaslea (Durango) # [[Elena Uriz]] ef--'''SORTU''' irakaslea, aktorea, dantzaria, musikaria (Iruñea) # [[Maixux Rekalde]] efef'''SORTU''' Bakezalea eta euskaltzaile (Oiartzun) # [[Mercedes Arbaiza]] ----'''SORTU''' Historialaria eta EHUko irakaslea (Bilbo) # [[Pilar Narbaiza]] efef'''SORTU''' erraketista eta sukaldaria (Mallabia) # [[Uxue del Río]] ef--'''SORTU''' artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa (Donostia) # [[Adelaide Cabete]] Ginekologo feminista, framazona eta errepublikanoa (Portugal, 1867-1935) # [[Adele Bianchi]] geografoa (Italia) # [[Aida Peláez de Villa Urrutia]] idazlea,kazetaria, sufragista. (Kuba) # [[Amalia Mallén|Amalia Mallén de Ostolaza]] saiakeragilea, itzultzailea, sufragista (Kuba) # [[Ana de Castro Osório]] Portugalgo idazlea, feminista eta militante errepublikanoa(1872-1935) # [[Ana Maria Lajusticia]] kimikaria, dietetikan eta nutrizioan aitzindaria (Madril) # [[Ana Revenga]] ekonomialaria (Espainia) # [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] XIX. mendeko karitatea (Gasteiz) # [[Ángeles Flórez Peón]] bizirik dagoen azken miliziano sozialista (Asturias) # [[Angélica Morales |Angélica Morales ]] idazlea, aktorea (Teruel, 1970) # [[Ann Rose Nu Tawng]] bakezalea, erizaina BBC 100 women sariduna (Birmania) # [[Antonella Picchio]] Ekonomialari feminista (Italia) # [[Arantxa Rodríguez Álvarez]] ekonomialari feminista (Bilbo) # [[Arantza Chacón Ormazabal]] ikertzailea, Zehar Errefuxiatuak (Gasteiz) # [[Asunción Ruiz]] ingurumen teknikaria (Madril) # [[Aurelia Castillo de González]] idazle eta itzultzailea (Kuba) # [[Aurora Villar Buceta]] kazetaria (Kuba) # [[Belén Franch Gras]] zientzialaria (Valentzia) # [[Belén Frau Uriarte]] ekonomilaria, Espainaiako CEOko eta munduko komunikazioko zuzendaria (Bilbo) # [[Belén Landáburu]] abokatu eta politikoa (Burgos) # [[Bianca Maria Meda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Blanca de los Ríos]] idazlea eta literatura kritikoa (Sevilla) # [[Camille Kouchner]] Zuzenbide pribatuko irakaslea, abokatua (Frantzia) # [[Carmen Serdán Alatriste]] iraultzailea (Mexiko) # [[Catalina Bárcena]] aktore kubatarra (Kantabria) # [[Consuelo Uranga]] komunista (Mexiko) # [[Cristina Borderías]] Historialaria (Katalunia) # [[Cristina Carrasco]] ekonomilari feminista (Txile-Bartzelona) # [[Cynthia Cockburn]] antimilitarista feminista eta akademikoa (Britania Handia) # [[Diane Elson]] ekonomilari feminista (Erresuma Batua) # [[Digna Collazo]] sufragista (Kuba) # [[Domitila García de Coronado]] editorea, idazlea (Kuba) # [[Elena Salvador]] aktorea (Madril) # [[Elisa Garrido Moreno]] ikertzailea, unibertsitateko irakaslea (Valentzia) # [[Elisa Garrido]] espainiar militante antifaxista (Zaragoza) # [[Elisa Mújica]] Idazlea (Kolonbia, 1918-2003) # [[Elisa Soriano Fisher]] mediku-oftalmologoa eta feminista (Madril) # [[Élisabeth Chaplin]] margolaria (Frantzia, 1890-Italia, 1982) # [[Ella Fontanals-Cisneros]] enpresaria eta arte-bildumagilea (Kuba) # [[Elva Raquel Gómez]] kitxua idazlea (Argentina) # [[Elvira de Hidalgo]] Sopranoa eta kantu-maistra (Teruel) # [[Erika Aifan]] ustelkeriaren aurkako epailea (Guatemala) # [[Esperanza Molina Cubillo]] idazlea eta antropologoa (Madril) # [[Esther Chapa]] sufragista (Mexiko) # [[Eva Celada]] kazetaria, idazlea eta gastronomoa (Palentzia) # [[Eva Gancedo]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) # [[Fanny Garrido]] idazle galiziarra # [[Fátima Báñez]] legelaria, politikaria eta ekonomilaria (Huelva) # [[Fatima Singhateh]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezia (Gambia) # [[Francia Márquez]] ekintzaile feminista (Kolonbia) # [[Gisela Vaquero]] bideojokogilea (Girona) # [[Henriette d'Angeville]] Mont Blanc igo zuen bigarren emakumea (Frantzia) # [[Hermila Galindo]] politikaria, kazetaria eta ekintzaile feminista (Mexiko) # [[Hortensia Gelabert]] aktore kubatarra Espainian (Espainia) # [[Ingrid Robeyns]] filosofo eta ekonomialari feminista (Lovaina, Belgika) # [[Irene González]] Futbolaria (Coruña, 1909-1928) # [[Isabel Margarita Ordetx]] idazlea, (Kuba) # [[Isabel Oyarzábal]] itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa(Malaga) # [[Isabella Leonarda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Jamila Medina Ríos]] idazlea (Kuba) # [[Josefina Blanco]] aktorea (Leon) # [[Josefina Gómez Mendoza]] geografo eta idazlea (Madril) # [[Julia Peguero Sanz]] maistra eta feminista (Zaragoza) # [[Justa Montero]] aktibista feminista (Bartzelona) # [[Kate Young]] gizarte-antropologoa (Erresuma Batua) # [[Laila Haidari]] ekintzailea 100 Women BBC sariduna (Agfanistan) # [[Leonor Taboada]] kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista # [[Lourdes Beneria]] ekonomialari feminista (Katalunia) # [[Lucía López Marco]] albaitaria (Zaragoza) # [[Manuela Vargas]] flamenko dantzaria (Sevilla, 1941 - Madril, 2007) # [[Margarita Manso]] 27ko belaunaldiko margolaria (Valladolid, 1908-Madril,1960) # [[Mari Carmen Martínez Chamorro]] medikua (León) # [[María Ángeles Pérez López|Maria Ángeles Pérez López]] poeta (Valladolid) # [[María Cancio]] aktorea (Madril) # [[María del Adalid]] margolari galiziarra ( # [[María Espinosa de los Monteros]] emakumeen eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista (Malaga) # [[María Fernanda Ladrón de Guevara]] Aktorea (Madril) # [[María Guerrero López]] aktorea (Madril) # [[María Guerrero]] Aktore eta enpresaburua (Madril) # [[María José Vázquez]] GIB/HIES ekintzailea (Bartzelona) # [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]] filantropoa (Bilbo) # [[María Martos]] Feminista (Madril) # [[María Muñoz de Quevedo]] piano-jotzailea # [[Maria Teixidor i Jufresa]] enpresari eta abokatua (Katalunia) # [[María Teresa Gavarró Castelltort]] pedagogoa(Katalunia) # [[María Tubau]] aktorea (Madril) # [[María Villar Buceta]] kazetaria, poeta, ekintzailea (Kuba) # [[Maria Xaveria Perucona]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Marta Álvarez Guil]] legelaria (Madril) # [[Matilde de la Torre]] kazetari eta politikaria (Burgos) # [[Matilde Díez]] aktorea (Madril) # [[Matilde Rodríguez Cabo]] mediku, psikiatra, idazlea, feminista, sufragista eta aktibista (Mexiko) # [[Maud de Boer-Buquicchio]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezi oiha (Herbehereak) # [[Michelle Perrot]] historialaria (Frantzia) # [[Natália Pasternak|Natalia Pasternak]] biologoa BBC 100 women sariduna (Brasil) # [[Négar Djavadi]] eleberrigilea, zinemagilea (Iran/Frantzia) # [[Nerea Luis]] informatika ingeniaria (Madril) # [[Nieves Quintana]] Nekazaria (Araba) # [[Nilofar Bayat]] afganistar abokatua eta saskibaloi jokalaria (Kabul) # [[Reem Alsalem]] Emakumeen kontrako indarkeriari buruzko Nazio Batuen Errelatorea (Jordania) # [[Reyna Pastor]] historialaria (Argentina) # [[Rosa García-Malea López]] lehen emakume kaza-pilotua (Almeria) # [[Rosika Schwimmer]] kazetaria, idazlea, sufragista (Budapest) # [[Sabine Weiss]] Argazkilaria (Frantzia) # [[Sara Baartman]] esklaboa (Afrika) # [[Serafina Núñez]] idazle kubatarra # [[Susanna Minguell]] filosofo eta idazlea (Bartzelona) # [[Tlaleng Mofokeng]] mediku, hizlari, idazle eta emakumeen eskubideen eta sexu eta ugalketa-osasunaren aldeko aktibista BBC 100 women sariduna (Hegoafrika, 1980) # [[Trinidad Arroyo]] Espainian lan egin zuen lehen oftalmologoa (Palentzia) # [[Virginia Eubanks]] politologoa (AEB) # [[Virginia Torrecilla]] futbolaria (Mallorca) # [[Virginie Demont-Breton]] margolaria (Frantzia, 1859-1935) # [[Winnaretta Singer]] musika mezenas (Paris) # [[Zeltia Montes Muñoz]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) }} === Berriak === ====Berriak 2021 (urria, azaroa, abendua)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Olaizola]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Elgoibar 1974) # [[Amaia Lejarreta]] ef--'''SORTUA''' artista, makillatzailea (Durango 1983) # [[Anttoni Etxeberria]] efef'''SORTUA''' tabernaria (Hondarribia 1914-2020) # [[Begoña Gorospe]]----'''SORTUA''' feminista, zinegilea (Hernani 1942) # [[Frantxiska Iragorri]] efef'''SORTUA''' Abertzale, ekintzailea (Oiartzun, 1920-2019) # [[Garbiñe Larrea |Garbiñe Larrea Iturralde]] ef--'''SORTUA''' Naturopata (Urnieta 1976) # [[Hipolita Ibaibarriaga]] ef--'''SORTUA''' erreketista (Ermua 1914- Bartzelona 1939) # [[Itziar Ugarte]] ef--'''SORTUA''' Kazetaria eta idazlea (Oñati 1995) # [[Junkal Guerrero]] ----'''SORTUA''' musikaria (Andoain 1968) # [[Leire Vargas]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea eta itzultzailea (Durango 2002) # [[Lide Urrestarazu]] ef--'''SORTUA''' mendi lasterkaria (Ordizia 1999) # [[Maria Angeles Esnaola]] efef'''SORTUA''' Maistra abertzalea (Ormaiztegi 1924-2017) # [[María Bravo]] ----'''SORTUA''' sopranoa (Portugalete 1952) # [[María Goiricelaya Burón]] ef--'''SORTUA''' aktorea, antzerki-zuzendaria (Bilbo 1983) # [[Maria Rosario Arrizabalaga]] efef'''SORTUA''' Mariarro bezala ezagunagoa, feminismoa eta justizia soziala bizi-ardatz izan zituen gizarte-ekintzailea (Ermua 1949- Donostia 2021) # [[Maribel Aiertza]] ef--'''SORTUA''' euskal idazlea (Etxebarria 1962) # [[Rosario Zubizarreta]] efef'''SORTUA''' erraketista (Ermua 1918-2002) # [[Shandra Martínez]] ----'''SORTUA''' artista, ilustratzailea. (Errenteria1977) # [[Susana Serrano]] ef---'''SORTUA''' Unibertsitateko irakaslea (Elorrio) # [[Tere Jaio]] efef'''SORTUA''' aktorea, bikoiztailea. (Gernika) # [[Teresa Murga]] efef'''SORTUA''' (Markina-Xemein 1910-2015) # [[Abia Akram|Abia Akra]] aktibista (Pakistan) # [[Aida Lafuente]] politikari ekominista (León) # [[Al Khadra Mabrook]] Saharar poeta (Sahara) # [[Alice Neel]] margolari erretratugile estatubatuarra (1900 - 1984) # [[Amaia Bono]] antzerki aktorea (Gasteiz, 1989) # [[Amaia Nausia]] historialaria (Iruñea) # [[Amalia Domingo Soler]] Idazlea, espiritista (Sevilla, 1835-Bartzelona,1909) # [[Ana Santos Payán]] idazlea, poeta, editorea (Guadalajara, 1972-Almeria, 2014) # [[Ana Teresa Diego]] Argentinan atxilotu-desagertua (Argentina) # [[Andrea Ixchíu]] kazetaria (Guatemala) # [[Antonia Adroher Pascual]] maistra, pedagogoa eta politikaria (Girona) # [[Araceli Sánchez Urquijo|Araceli Sanchez Urquijo]] bide, ubide eta portuetako ingeniaria (Sestao) # [[Azucena Villaflor|Azuzena Villaflor]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[Belén Nevado]] aktorea, feminista (Gasteiz, 1969) # [[Berta Arocena de Martínez Márquez]] Kazetaria, feminista (Habana, 1901-1956) # [[Blanca Li]] koreografo, dantzari, zinemagile (Granada) # [[Buchi Emecheta]] idazle nigeriarra # [[Carlota Pi]] Ingeniaria eta enpresari katalana # [[Carme Alemany Gómez]] soziologoa, feminista (Bartzelona) # [[Carme Karr i Alfonsetti]] Kataluniako kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (1865 - 1943) # [[Carme Montoriol i Puig]] Bartzelonako idazlea, itzultzailea eta piano-jotzailea (1892 - 1966) # [[Carmen Navarro]] Medikua eta ikertzailea (Madril) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Carole Pateman]] Britainiako feminista eta politologoa (Sussex, Ingalaterra) # [[Carolina Coronado]] idazlea (Badajoz) # [[Carolina Escobar Sarti]] Guatemala, 1960 feminista, idazlea, # [[Clara Peeters]] margolari flamendarra. (1580-1621) # [[Claudette Colvin]] Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren aitzindaria. # [[Clotilde Cerdá Bosch]] Aktibista eta goi mailako harpa-jotzailea (Bartzelona, 1861-1926) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Conchita Balparda]] abeslaria, sopranoa. Portugalete (1942) # [[Constance Naden]] Idazle, poeta eta filosofo ingelesa # [[Consuelo Rubio]] opera abeslaria (Madril) # [[Cristina Durán Costell|Cristina Durán]] ilustratzailea eta marrazkilaria (Valentzia, 1970) # [[Cristina Spínola]] kazetaria, kirolaria, telebistako kazetaria, idazlea eta Kanarietako Youtuber-a da. # [[Crystal Bayat]] aktibista (Afganistan) # [[Diana Pinilla]] txirrindulari kolonbiarra # [[Dolores Aleu Riera]] Mediku titulua lortzen lehena (Bartzelona 1857-1913) # [[Dolores Prida]] kazetari eta antzerkigile kubatar estatubatuarra # [[Dolors Monserdà]] Kataluniako idazle eta ekintzaile feminist (1845-1919) # [[Dolors Piera]] Kataluniako irakasle sindikalista (1910-2002) # [[Eider Sánchez]] ingeniaria eta "Naru Intelligence"ren sortzailea (Donostia) # [[Elena Cipriana Álvarez Durán]] idazle, folklorista (Badajoz) # [[Elena Maseras Ribera]] Mediku, pedagogo eta irakaslea. Medizina fakultatean lehen emakume matrikulatua (Tarragona, 1853-1905) # [[Elena Mederos Cabaña]] Feminista,aktibista (Kuba) # [[Elena Molina]] dokumentalgilea (Madril) # [[Elisa Fernández de la Vega]] medikua, ikertzailea (Asturias-Zaragoza) # [[Ellen Churchill Semple|Ellen Churchill]] geografo amerikarra (1863-1932) # [[Elvia Carrillo Puerto]] Lider feminista, politikoa eta sufragista mexikarra # [[Emilia Bernal]] Kazetaria, itzultzaile (Kuba, 1884-1964) # [[Fátima Djarra Sani]] Emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. (Ginea Bissau) # [[Fede Galizia]] margolaria (Milan 1578-1630) # [[Feminismoa Herri Katalanetan]] # [[Flavita Banana]] ilustratzaile, marrazkilaria (Oviedo) # [[Francesca Bonnemaison i Farriols]] Bartzelonako pedagogo, idazle eta feminista (1872-1949) # [[Francisca de Pedraza]] etxekoandrea, genero-indarkeriaren borrokaren aurrekari historikoa # [[Françoise Gilot|Francoise Gilot]] margolaria (Frantzia) # [[Georgiana Houghton]] Margolaria (Kanaria Uharteak, 1814-Londres, 1884) # [[Helen Porter]] britainiar biologoa # [[Isabel Güell i López]] musikagilea (Bartzelona) # [[Isabel Villenakoa]] lekaime eta idazle protofeminista (Valentzia, 1430 - 1490) # [[Janet Watson]] geologo britainiarra (1923-1985) # [[Jeannette Campbell]] igerilaria (Argentina) # [[Jerònima Galés]] XVI. mendeko inprimatzaile valentziarra (?? - 1587) # [[Jimena Alonso]] Feminista, irakaslea, pentsalaria, liburu argitaratzaile. Donostia-Madril # [[Jimena Fernández de la Vega]] medikua, genetista (Galizia) # [[Joaquima Santamaria i Ventura]] Kataluniako idazle, folklorista eta itzultzailea (1853 - 1930) # [[Josefa Ortiz de Domínguez]] Mexikoko independentziaren aldeko aktibista (Mexiko) # [[Juana Doña]] komunista, militantea, idazlea (Madril-Bartzelona) # [[Júlia Martí Comas]] ikerlari feminista (Bartzelona) # [[Kathleen Hanna]] musikaria eta aktibista. (Estatu Batuak) # [[Leona Vicario]] Mexikar ekintzailea (Mexiko Hiria, 1781-1842) # [[Lesbia Soravilla]] idazlea, feminista, ekintzailea (Camagüey, 1907-1989) # [[Lisa Çalan]] zinemagilea (Kurdistán) # [[Lola Gaos]] aktorea, aktibista (Valentzia) # [[Lola Rodríguez de Tió]] Kazetaria, iraultzailea (Puerto Rico, 1843 - Habana 1924) # [[Lucia Ixchíu]] aktibista (Guatemala) # [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] Arte historialaria (Leza-Araba) # [[Luisa Pérez de Zambrana|Luisa Pérez de Zanbran]] Poeta (Santiago, 1837-Habana, 1922) # [[Luzmila Chiricente Mahuanca]] Giza eskubideen aldeko ekintzailea (Perú) # [[Marcelina Bautista]] Etxeko langileen aldeko aktibista (Mexiko, 1966) # [[Margaret Bullen]] antropologoa (Erresuma Batua- Euskal Herria) # [[Margarita Porete]] Begina, mistika ((Frantzia) # [[Marge Piercy]] poeta, eleberrigile eta feminista (AEB) # [[María Cambrils]] Valentziako idazle sozialista eta feminista (1878 - 1939) # [[María Collado Romero]] idazlea # [[Maria del Carme Nicolau Massó]] Kataluniako idazle, itzultzaile eta kazetaria (1901-1990) # [[Maria Domènech i Escoté]] Kataluniako idazlea (1874 - 1952) # [[María Eugenia Casinelli de García Irureta Goyena]] giza eskubideen aldeko aktibista (Argentina) # [[María Isidra de Guzmán y de la Cerda]] Medikua (Madril 1767-1884)) # [[María José Fuster]] UNED-eko irakaslea eta GIB/HIESaren ekintzaile eta ikerlaria (Alicante) # [[María José Martínez Herrero|Maria José Martinez Herrero]] EHUko irakaslea # [[María Josefa de Larumbe Goñi]] inprimatzailea eta liburu-saltzailea (Iruña 1700-1757) # [[Maria Lugones]] filosofo feminista eta deskoloniala (Argentina) # [[María Pineda]] modelo eta enpresaburua # [[María Ponce|Maria Ponce]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[María Telo]] Legelaria, familia-abokatua eta feminista extremadurarra # [[María Wonenburger]] Matematikan doktorea (Galizia) # [[Mariana Rodríguez del Toro|Mariana Rodriguez del Toro]] Mexiko independiaren aldeko borrokalaria (1775-1821) # [[Mariasilvia Spolato]] LGBT eskubideen ekintzailea (Italia) # [[Mariblanca Sabas Alomá|Mariblanca Sabas Alom]] Feminista, kazetaria, ministroa (Kubako Santiago, 1901-1983) # [[Marie-Thérèse Walter]] modeloa eta Picassoren amorante (Frantzia) # [[Marilyn Waring]] ekonomia feministaren sortzaile nagusietako bat(Zeelanda Berria) # [[Marquesa del Ter]] Noble frantziarra, pianista eta ekintzaile feminista (1864-1936) # [[Marta Espinós]] Valentziar piano-jotzailea. Valentzia # [[Marta González Gómez]] El Salvador-eko armadaren eraso batean eraila. # [[Marta Lozano Molano]] musikagilea (Cáceres, 1985) # [[Martina Casiano y Mayor|Martina Casiano]] maistra, fisika eta kimikaria # [[Martina Castells Ballespí]] Medikuntzan doktore-gradua lortzen lehen emakumea (Lleida,1852-1884) # [[Mercè Capdevila i Gaya]] musikagilea, pedagogoa (Bartzelona) # [[Mercè Torrents Turmo]] piano-jole eta konpositore katalana # [[Mertxe de Renobales]] biokimikaria (Bilbo) # [[Miren Llona]] EHUko irakaslea # [[Mylene Fernández Pintado]] idazlea (Kuba) # [[Ochy Curiel]] feminismoaren teorialaria eta aktibista, gizarte-antropologoa (Dominikar Errepublika) # [[Ofelia Rodríguez Acosta|Ofelia Rodriguez Acosta]] Feminista, kazetaria, idazlea (Habana, 1902-1975) # [[Olimpia Fulvia Morata]] humanista italiarra # [[Pamela Yates]] estatubatuar dokumentalista eta giza eskubideen aldeko ekintzailea # [[Pilar Castillo Sánchez]] pianista (Galizia) # [[Pretty Yende]] sopranoa (Hego Afrika) # [[Raquel Calvo Larralde]] kazetaria, dokumentalgilea (Durango) # [[Rita Cetina Gutiérrez]] maistra, poeta eta feminista mexikarra # [[Rosario de Acuña|Rosario de Acuña y Villanueva]] idazle, librepentsalari eta kazetaria (Madril) # [[Roya Sadat]] zinegile eta zinema-zuzendaria (Afganistan) # [[Salutxu Etxebarria]] Amurriko emakume aurreskulari aitzindaria (1924-2008) # [[Tomasa Cuevas]] efef militante komunista eta antifrankista (Guadalajara 1917 -Bartzelona 2007) # [[Ulrike Tillmann]] matematikaria (Alemania) # [[Vicenta Llorente del Moral]] entomologoa (Algorta) # [[Wendy Flores]] abokatua eta giza eskubideen aldeko defendatzailea. (Nikaragua) # [[Zulema de la Cruz]] musikagile, konpositore (Madril) # [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] dokumentalgilea (Gasteiz) }} ====Berriak 2021 (uztaila, abuztua, iraila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Egidazu]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea, biologoa eta idazlea (Durango) # [[Bea Larrañaga]] ef--'''SORTU''' aktorea (Errenteria) # [[Begoña Zia]] ef--'''SORTU''' marrazkilaria. (Iruñea 1959-2019) # [[Dorleta Kortazar]] ef--'''SORTU''' ipuin-kontalaria (Arrasate 1974) # [[Eider Perez]] ef--'''SORTU''' aktorea, idazlea, bertsozalea eta aurkezlea (Pasaia1995) # [[Elena Pérez]] efef'''SORTU''' txistularia (Ermua 1968-2021) # [[Eskarne Aroma]] efef'''SORTU''' irakaslea, aktorea, ekintzailea (Durango 1934-2021) # [[Esther Gorostiza]] ef--'''SORTU''' pediatra (Atxondo 1953) # [[Gala Knörr]] ----'''SORTU''' artista (Gasteiz 1984) # [[Isabel González]] ef--'''SORTU''' liburuzaina, politikaria (Leon-Durango 1974) # [[Jenni Alvarado]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1981) # [[Laura Latorre]] ef--'''SORTU''' terapeuta, idazlea (Madril-Huarte 1975) # [[Maddi Soroa]] ----'''SORTU''' pedagogoa (Lekunberri 1997) # [[Maitane Azurmendi]] ef--'''SORTU''' artista. (Gernika 1978) # [[Maria Josefa Aedo]] efef'''SORTU''' lekaimea (Ermua 1786-Compostela 1805) # [[Marina Lameiro]] ----'''SORTU''' zinemagilea (Iruñea 1986) # [[Norma Mentxaka]] --ef'''SORTU''' terrorismoaren biktima (Santurtzi 1932-1976) # [[Rosa Arburua]] ----'''SORTU''' pedagogoa, historia ikertzailea (Irun 1961) # [[Vanesa Fernández]] ef--'''SORTU''' Zinebiko zuzendaria. (Iurreta 1980) # [[Agustina González López]] idazle, pentsalari, pintore abangoardista eta politikaria izan zen.(Granada) # [[Ana Carrillo Domínguez]] Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (1898 - 1974) # [[Ana María Martínez Sagi]] Kataluniako poeta, sindikalista, kazetaria eta atleta feminista (Bartzelona, 1907-2000) # [[Anbara Salam Khalidi]] idazle eta itzultzaile feminista (Libano) # [[Ángela Labordeta]] idazlea (Teruel) # [[Ángeles Ottein]] sopranoa (Madril) # [[Angélica Dass]] argazkilaria (Brasil) # [[Consuelo Zavala]] maistra, feminista (Mexiko) # [[Esther Bejarano]] musikaria, Auschwitzeko kontzentrazio-eremutik bizirik atera zena (Alemania) # [[Gertrudis Bocanegra]] Mexikoren indepentziaren aldeko borrokalaria (Mexiko) # [[Inge Morath]] argazkilaria (Austria- AEB) # [[Jane Glover]] orkrestra zuzendaria (Erresuma batua) # [[Mari Luz Cristóbal Caunedo|Mari Luz Cristóbal]] Asturias, 1948. Tonada-kantaria # [[María "La Jabalina"]] militante anarkista eta miliziano espainiarra (1917 - 1942) # [[María de Baratta]] musikagilea, piano-jotzailea (El Salvador) # [[Mariana Pineda]] espainiar liberala (Granada) # [[Mariela Castro]] politikaria eta sexologoa (Kuba) # [[Milena Jesenská]] kazetaria, idazlea eta itzultzailea (Txekia) # [[Olga Bergholz]] Errusiar poeta (1910-1975) # [[Olga Jojlova]] Ballet dantzaria. Picassoren lehen emaztea. (1891-1955) # [[Paulina Ódena García]] militante komunista, Espainiako Gerra Zibilean milizianoa (Bartzelona 1911 - Granada 1936) # [[Peli Romarategui]] misiolari arabarra da, eta egurrez, beiraz eta zeramikaz egindako erlijio-lana egin ditu (Gasteiz) # [[Sandra Sánchez]] Karateka. Talavera de la Reina (1981) # [[Shamsia Hassani]] Afganistango grafitigilea. # [[Silvia Lazarte]] Boliviar-kitxuar politikaria (Bolivia) # [[Vilma Espín]] iraultzailea, heroia (Kuba) }} ====Berriak 2021 (apirila, maiatza, ekaina)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Anaje Narbaiza]] ef--'''SORTU''' euskaltzaile eta sindikalista (Bergara 1960) # [[Delia Lauroba]] --ef'''SORTU''' erresistentea (Donostia 1909-2004) # [[Estíbaliz Sádaba Murguía]] ----'''SORTU''' artista (Bilbo 1963) # [[Garazi Arrizabalaga]] ef--'''SORTU''' Durangoko Museoko zuzendaria (Berriz 1984) # [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] ef--'''SORTU''' argazkilaria (Durango 1972) # [[Idoia Asurmendi]] ef--'''SORTU''' musikaria. (Aramaio 2000) # [[Idoia Gereñu]] ----'''SORTU''' antzerkigilea (Tolosa 1980) # [[Jone Guenetxea]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Abadiño 1978) # [[Jone Novo]] ef--'''SORTU''' kameraria (Durango 1982) # [[Juanita Ibaibarriaga Literatur Saria|Juanita Ibaibarriaga Literatur saria]] '''SORTU''' (Ermua) # [[Lucrecia Arana]] efef'''SORTU''' zarzuela abeslaria (Haro 1867- Madril 1927) # [[Maite Berriozabal]] ef--'''SORTU''' Euskara teknikaria (Berriz 1987) # [[Mariam Bilbatua]] ef--'''SORTU''' Unibertsitateko irakasle ohia. Durangoko zinegotzia 2019tik (Getxo, 1950) # [[Miren Lazkano]] ef--'''SORTU''' Piraguista (Donostia 1997) # [[Sagrario Aranburu]] efef'''SORTU''' dantzaria eta abeslaria (Iruñea 1930-2021) # [[Veronica Werckmeister]] ef--'''SORTU''' margolaria, muralista (Gasteiz 1972) # [[Amina Hussein]] kazetaria eta itzultzaile (Kurdistan-Bartzelona) # [[Amparo Poch y Gascón]] idazle eta mediku antifaxista eta libertarioa (Espainia, 1902-1968) # [[Ana María Pérez del Campo]] ekintzaile feminista (Madril) # [[Annie Vivanti]] Londresen jaiotako idazle italiarra # [[Betsi Cadwaladr]] erizaina (Gales) # [[Carme Riera]] idazlea (Balear Irlak) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Celia del Palacio]] feminista (Durango-Mexiko) # [[Colette Maze]] piano-jotzailea (Paris) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Concha Liaño Gil]] Espainiako ekintzaile anarkista ( Épinay-sur-Seine, Frantzia, 1916-2014) # [[Emma Roca]] korrikalaria, suhiltzailea (Katalunia) # [[Herminia Fajardo]] kazetaria, feminista (Kanariak) # [[Hilda Hilst]] idazlea. (Brasil) # [[Jane Rule]] idazlea (Kanada) # [[Josefina Carabias]] kazetaria, idazlea (Avila) # [[Julia Hermosilla Sagredo]] Anarkosindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea (Sestao, 1916-2009) # [[Julienne Mathieu]] zinema mutuko aktorea (Frantzia) # [[Kathleen Winter]] idazlea (Kanada) # [[Katia Reimberg]] etorkin ekintzailea, feminista (Brasil-Donostia) # [[Leticia Gaspar]] artista. (Bilbo) # [[Llibertat Ródenas Rodriguez]] Valentziako anarko-sindikalista, milizianoa eta Mujeres Libres taldearen kidea (1892-1970) # [[Lola Iturbe]] Espainiar anarko-sindikalista (Bartzelona, 1902-1990) # [[Mahasweta Devi]] Bengalkiar-indiar idazle eta aktibista # [[Margarita Xirgu]] Aktorea (Katalunia) # [[María Asunción Català]] matematikaria, astronomoa (Bartzelona) # [[María Bruguera Pérez]] (Extremadurako militante libertarioa eta feminista) (1913-1992) # [[María del Carmen de Lara]] zinemagile feminista (Mexiko) # [[María Dueñas (biolin-jotzailea)]] Granada 2002 # [[María Elena Walsh]] poeta, kantautorea, eleberrigilea, antzerkigilea (Argentina) # [[María Teresa Rodríguez Sáinz-Rozas|María Teresa Rodríguez Sainz-Rozas]] enpresaburua (Palentzia) # [[Mercedes Prieto]] Astronomoa (Huelva) # [[Penelope Fitzgerald]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Pepita Carpeña]] Espainiar feminista eta anarkosindikalista (Bartzelona, 1919-2005) # [[Sara Facio]] argazkilaria. (Argentina) # [[Soledad Estorach Esterri]] Espainiako ekintzaile anarkista (Lleida, 1915-1993) # [[Teresa Aldamiz]] poeta, kazetaria, itzultzailea. (Filipinas-Bilbo) # [[Teresa Jordá Vitó]] Akuarelista, margolaria (Bartzelona) # [[Teresa Lanceta]] Artista (Bartzelona) # [[Vera Mantero]] dantzaria (Portugal) # [[Xela Arias]] idazlea (Galizia) }} ====Berriak 2021 (urtarrila, otsaila, martxoa)==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Andereak Elkartea|Andereak Elkartea]] '''SORTU''' (Durango 2005) # [[Amaia Lopez de Munain]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Gasteiz 1972) # [[Antxone Telleria Mendia]] ef--'''SORTU''' irakaslea (Lekeitio 1956) # [[Bakarne Altonaga]] ef--'''SORTU''' historialaria (Bilbo 1988) # [[Bittori Etxeberria]] --ef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Baztan 1908-1997) # [[Capitolina Bustince Larrondo]] efef'''SORTU''' irakasle, idazlea (Ujué 1864- Segovia 1934) # [[Carmen Artaza]] ----'''SORTU''' abeslaria (Donostia 1995) # [[Eladia Zubizarreta]] efef'''SORTU''' erreketista (Ermua 1923-2020) # [[Elena Ziordia]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea (Bizkaia 1964) # [[Filomena Baldezate]] efef'''SORTU''' erizaina eta emagina (Valladolid-Bilbo 1895- Miranda de Ebro 1980) # [[Garazi Mugarza]] ef--'''SORTU''' Margolaria, idazlea eta erizana (Mallabia 1995) # [[Elvira Iñurrieta]] efef'''SORTU''' emagina (Elorrio 1895-1980) # [[Haizea Martiartu]] ef--'''SORTU''' saxofoi-jotzailea (Markina 1991) # [[Irantzu Mendia Azkue]] ----'''SORTU''' irakaslea eta ekintzailea (Gasteiz 1976) # [[Irati Idiakez]] ef--'''SORTU''' snowboarderra (Getaria 1996) # [[Isabel Lobiano]] efef'''SORTU''' (Ermua 1583-1673) # [[Izaro Lasa]] ef--'''SORTU''' txirrindulari ohia eta idazlea (Zumarraga 1987) # [[Kari Alberdi]] ----'''SORTU''' kimikaria, komunikazio zientifikoan aditua (Azkoitia 1996) # [[Lilatoia]] '''SORTU'''Donostia # [[Lorea Zulaika]] ef--'''SORTU''' musikaria (Ziortza-Bolibar 1996) # [[Lucia Urrutia]] ----'''SORTU''' meteorologoa (Erroibarra 1932) # [[Maider Mendizabal]] ef--'''SORTU''' pilotaria (Zizurkil 1977) # [[Maite Axiari]] --ef'''SORTU''' feminista, euskaltzale (Ezpeleta 1949-2021) # [[Maite Gorrotxategi]] ef--'''SORTU''' erraketista (Ermua 1926) # [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] ----'''SORTU''' txirrindularia (Urduña 1943) # [[Marta Olazabal]] ----'''SORTU''' ikertzailea (Bilbo 1981) # [[Matilde Isasi-Isasmendi]] ef--'''SORTU''' emagina (Iurreta 1933) # [[Mentxu Alkorta]] ef--'''SORTU''' dantzari eta trikitilaria (Donostia 1947) # [[Miren Begoña Ereñaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Durango 1927-2015) # [[Nahia Zubeldia]] ----'''SORTU''' itzultzaile, musikaria, idazlea (Lapurdi 1982) # [[Nerea del Campo Aguirre]] ef--'''SORTU''' filologoa (Eibar 1971) # [[Nicasia Madariaga]] efef'''SORTU''' margolaria (Bilbo 1874-1970) # [[Sara Estévez]] ----'''SORTU''' kazetaria (Bilbo 1925) # [[Tere Verdes]] efef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Bilbo 1907-1959) # [[Victoria Mallabiabarrena]] efef'''SORTU'''soprano lirikoa (Mallabia 1867-1960) # [[Adelina Zendejas Gómez]] irakasle, kazetari, aktibista (Mexiko) # [[Aimé Painé]] abeslari maputxea (Argentina) # [[Alaíde Foppa]] poeta, itzultzailea, ekintzailea (Bartzelona-Guatemala) # [[Alice Stewart]] epidemiologa (Erresuma batua) # [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Ana María Moix]] poeta, idazlea (Bartzelona) # [[Andrea Khalfaoui]] 1. ijito doktorea # [[Bartolina Sisa]] iraultzailea (Bolivia) # [[Benita Galeana]] sindikalista, ekintzailea (Mexiko) # [[Boliviako Cholitas escaladoras]] Bolivia # [[Carmen Ballvé]] argazkilaria (Madril) # [[Carmen Orellana Illescas]] ingurumen agentea, basozaina (Balear Uharteak) # [[Cira Crespo]] historialaria, idazlea (Katalunia) # [[Conxa Pérez Collado]] Ekintzaile anarko-feminista eta milizianoa (Katalunia, 1915-2014) # [[Cora Sadosky]]. Matematikaria (Argentina) # [[Coraline Labourdette]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Cristina López Barrio]] abokatu, idazlea (Madril) # [[Diana Trujillo]] ingeniari aeroespaziala (Kolonbia) # [[Domitila Barrios de Chungara]] Boliviar feminista # [[Edith Pretty]] lurjabea eta filantropoa. (Erresuma Batua) # [[Esperanza d'Ors|Esperanza D'ors]] eskutorea (Madril) # [[Ewy Rosqvist-von Korff]] rally pilotua (Suedia) # [[Fanny Blankers-Koen]] atleta (Herbehereak) # [[Flora Sandes]] soldadua (Britainia Handia) # [[Gilka Machado]] poeta (Brasil) # [[Gregoria Apaza]] iraultzailea (Bolivia) # [[Guadalupe Grande]] idazlea, poeta (Madril) # [[Guillermina Uribe Bone]] ingeniari zibila (Kolonbia) # [[Hedina Sijerčić]] idazle, kazetari, poeta (Sarajevo) # [[Helena Janeczek]] idazlea, kazetaria (Italia) # [[Hella Haasse]] idazlea (Herbehereak) # [[Idoia Hernández]] HATXE, piano-jotzailea (Errenteria) # [[Irene Polo]] kazetaria (Katalunia) # [[Irina Antónova]] Arte kritikaria (Mosku) # [[Isabella Karle]] X izpien ikertzailea. EEBB # [[Jacqueline Bidegorri]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Joy Adamson]] naturalista (Austria) # [[Juana Rouco Buela]] anarkista (Argentina) # [[Katharine Burr Blodgett]] fisikaria eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Kalam Kunde|Kalam Kunda]] Kunde-jotzailea (Burkina Faso) # [[La Voz de la Mujer]] Argentinako aldizkari anarko-feminista. itzulpena # [[Letitia Mumford Geer]] erizaina eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Louisa Garrett Anderson|Louisa Garret]] Medikua eta sufragista (Britainia Handia) # [[Lucía Sánchez Saornil]] Ekintzaile anarko-feminista eta poeta. Mujeres Libres-en sortzailea (Espainia, 1895-1970). # [[Lucy Parsons]] anarkista, komunista (EEBB) # [[Mamen Moreu]] ilustratzaile, komikigile (Huesca) # [[Manuela León]] Emakume ekintzailea (Ekuador) # [[Malva Flores]] idazlea (Mexiko) # [[Marcela Delpastre]] idazlea (Frantzia) # [[Margaret Roundtree]] Saskibaloi jokalaria (Estatu Batuak) # [[Margarita del Val]] birologoa (Madril) # [[Margarita García Flores]] feminista, abokatua (Nexiko) # [[Marie Langer]] Medikua, psikologoa (Austro-Argentinarra) # [[Mary Moffat Livingstone]] esploratzailea (Hegoafrika) # [[Maria Clemencia Herrera]] Lideresa, ekintzailea (Kolonbia) # [[María Cinta Balagué]] irrati esataria (Bartzelona) # [[María Collazo]] Argentinako anarko-feminista. itzulpena # [[Maria del Mar Lozano]] RAEx-eko zuzendaria (Iruñea) # [[Maria Josefa Saavedra]] abokatua (Bolivia) # [[María Lorena Ramírez]] korrikalaria (Mexiko) # [[Maria Paz Jiménez Escudero]] margolaria (Donostia) # [[Maria Soledad Moral Santa Cruz]] arrain saltzailea, ekintzailea (Portugalete) # [[Marina Núñez]] artista (Palentzia) # [[Marta Lamas]] idazlea, feminista, antropologoa (Mexiko) # [[Maxine Molyneux]] soziologoa, feminista (Pakistan) # [[Mercedes Ateca]] Txirrindularia (Laredo-Kantabria) # [[Mujeres Libres]] 36ko Espainiako Gerra garaiko erakunde anarko-feminista. itzulpena # [[Mujeres Libres (aldizkaria)]] Aurrekoaren aldizkaria. itzulpena # [[Nancy Porsia]] Kazetaria (Italia) # [[Nell Leyshon]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Nuria Ruiz de Viñaspre]] poeta (Logroño) # [[Olvido García Valdés]] poeta (Pravia-Asturias) # [[Petrona Eyle]] Medikua, feminista (Argentina) # [[Rebeca Uribe]] poeta, (Mexiko) # [[Rebeca Uribe Bone]] ingeniari kimikoa (Kolonbia]] # [[Rosario Pino]] antzezlea (Málaga) # [[Sara Berenguer Laosa]] Ekintzaile anarko-feminista (Katalunia, 1919-2010) # [[Shadi Ghadirian]] argazkilaria (Iran) # [[Simona Manzaneda]] itzultzailea (Bolivia) # [[Solveig Nordström]] arkeologoa (Suedia) # [[Úrsula Goyzueta]] iraultzailea (Bolivia) # [[Vicenta Juaristi Eguino]] iraultzailea (Bolivia) # [[Victoria Aguirre Anchorena]] margolaria (Buenos Aires) # [[Virginia Bolten]] anarkista, kazetaria (Argentina) # [[Whina Cooper]] ekintzailea (Zeelanda Berria) }} === Hobetuak 2021 === # [[Alicia Iturrioz]] margolaria (Eibar) # [[Louise Michel]] Frantziako anarkista. Parisko Komunan kiderik garrantzitsuenetakoa. # [[Luz Zalduegi]] Albaitaria. (Mallabia) # [[Felisa Areitioaurtena|Felisa Areitioartena]] Antzezlea (Zaldibar) # [[Maria Magunazelaia]] Txirrindulari aitzindaria (Ermua) # [[Anna Sundström]] kimikaria (Suedia) # [[Mariñe Arbeo]] ilustrailea # [[Mercedes Careaga]] Ekintzailea (Eibar) # [[Iratxe Ansa]] dantzaria. (Donostia) ====Berriak 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Andikoetxea]] ----'''SORTU''' nekazaria (Urduliz 1954) # [[Ainhoa Urien]] ef--'''SORTU''' idazlea. (Abadiño 1997) # [[Amaia Gabantxo]] ef--'''SORTU''' idazlea itzultzailea (Bermeo1973) # [[Ana Mari Marin]] efef'''SORTU''' margolaria (Elizondo 1933- Iruñea 2020) # [[Andragunea]] '''SORTU''' Durango # [[Aroa Uharte]] ----'''SORTU''' itzultzailea (Leitza 1984) # [[Arrate Hidalgo]] ----'''SORTU''' idazlea, itzultzaile (Bilbo 1987) # [[Arrate Mardaras]] ef--'''SORTU''' idazlea (Abadiño 1960) # [[Askoa Etxebarrieta]] ef--'''SORTU''' flamenko dantzaria (Gasteiz 1976) # [[Dorita Ruiz]] '''SORTU''' Hezkuntza bereziko irakaslea aintzindaria (Burgos-Durango-Euba1944) # [[Erlea Maneros]] ef--'''SORTU''' Artista. Margolaria. (Bilbo 1977) # [[Esther Cruz]] ----'''SORTU''' eskalatzailea. (Murtzia-Euskal Herria 1976) # [[Irati Bilbao]] ef--'''SORTU''' jazz abeslaria. (Durango 1992) # [[Iratxe Mediavilla]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Elorrio 1885) # [[Eva Guerrero]] ef--'''SOefefRTU''' dantzaria, koreografoa (Bilbo 1982) # [[Felisa Areitioaurtena]] '''SORTU''' antzezlea (Zaldibar 1902- Donostia 1990) # [[Garazi López de Armentia]] ef--'''SORTU''' dantzaria eta koreografoa (Gasteiz 1984) # [[Garbiñe Elizegi]] ef--'''SORTU''' erizaina, feminista (Baztan 1975) # [[Gemma Sanginés]] ef--'''SORTU''' psikologoa (Bilbo 1970) # [[Ines Olza]] ef--'''SORTU''' ikertzailea (Nafarroa 1982) # [[Isabel Sola]] ef--'''SORTU''' Birologoa (Nafarroa 1967) # [[Ixone Aroma]] ef--'''SORTU''' dantzaria (Durango 1982) # [[Izaro Zubiria]] ef--'''SORTU''' zientzilaria (Gaztelu 1989) # [[Izaskun Ayestaran]] ----'''SORTU''' erreketista (Ibarra 1941) # [[Jaione Camborda]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Donostia 1983) # [[Joana Olasagasti]] ----'''SORTU''' dantzaria (Baiona 1990) # [[Jone Elorriaga]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1993) # [[Jone Martinez Palacios]] ef--'''SORTU''' irakaslea, feminista (Bizkaia 1995) # [[Josune Ilundain]] ef--'''SORTU''' sortzailea, ekintzaile, idazlea. (Nafarroa 1990) # [[Judit Muñoz]] ef--'''SORTU''' matematikaria eta ikertzailea (Abadiño 1991) # [[Juana Arrillaga|Juana "Juanita" Arrillaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar 1925- Mexiko 2022) # [[Juanita Gorroño]] efef'''SORTU''' panderojolea (Muxika 1913-Zornotza1991) # [[Juliana Zubizarreta]] efef'''SORTU''' panderojolea (Elgoibar1910-2006) # [[Julie Adrienne Karrikaburu]] efef'''SORTU''' musikologoa (Zuberoa1827-1898) # [[Karmele Gisasola]] ef--'''SORTU''' Herri kirolak (Mallabia1994) # [[Karmele Mitxelena]] ef--'''SORTU''' Idazlea eta iralkaslea (Oiartzun1988) # [[Larraitz Ariznabarreta]] ----'''SORTU''' antropologoa (Bilbo1968) # [[Leyre Arrieta |Leyre Arrieta Alberdi]] ef--'''SORTU''' historialaria (Mutriku1971) # [[Leire Elustondo Quiñones]] ef--'''SORTU''' Abeslaria, kazetaria (Ermua1993) # [[Lide Arana]] ----'''SORTU''' zientzialaria (Donostia1984) # [[Lurdes Huizi]] --ef'''SORTU''' irakaslea, (Goizueta1958-2020) # [[Luzia Sagastasoloa]] efef'''SORTU''' maistra, irakaslea, moja (Mallabia1912-Gasteiz1999) # [[Maialen Arregi]] ef--'''SORTU''' Arkitektoa (Elorrio1986) # [[Mabel Cañada Zorrilla]] ----'''SORTU''' feminista, ekintzailea (Bilbo1952) # [[Mabi Revuelta]] ef--'''SORTU''' artista plastikoa (Bilbo1967) # [[Maddi Ane Txoperena]] ef--'''SORTU'''bertsolaria, kazetaria eta feminista (Hendaia1994) # [[Maiana Bidegain]] ----'''SORTU''' zinegilea (Lapurdi1977) # [[Maite Lephaille]] ----'''SORTU''' irrati-esataria (Zuberoa1957) # [[Maite López]] ef--'''SORTU''' idazlea, itzultzailea (Azkoitia1985) # [[Mari Cruz Guruzeta]] efef'''SORTU''' ekintzailea (Aramaio1871-Areatza1934) # [[Mari Jose Kerejeta]] ----'''SORTU''' idazlea (Zegama1961) # [[Mari Karmen Goñi]] ----'''SORTU''' irakasle aitzindaria (Baztan ?) # [[María Jesús Cueto]] ef--'''SORTU''' artista. (Santander-Bilbo1951) # [[Maria González Gorosarri]] ef--'''SORTU''' Kazetaria, idazlea (Durango1978) # [[Maria Dolores Larramendi]] efef'''SORTU''' erraketista (Pasaia1926-2023) # [[Maria Mentxaka]] ef--'''SORTU''' kirol argazkilaria (Mungia1976) # [[Maria Merino]] ef--'''SORTU''' matematikaria (Bilbo1976) # [[Maria Txurruka]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar1923-2000) # [[Mari Carmen Ruiz]] ----'''SORTU''' aktore ohia (Bilbo1944) # [[Marijo Deogracias]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Antzuola1973) # [[Miren Larrea]] ef--'''SORTU''' antzezlea. (Zornotza1981) # [[Myriam Cameros Sierra|Myriam Cameros]] ef--'''SORTU''' Ilustratzailea (Iruña1978) # [[Nerea Irastorza]] ----'''SORTU''' zientzialaria (?, 1991) # [[Nerea Loiola Pikaza|Nerea Loiola]] ef--'''SORTU''' idazlea (Deba1985) # [[Olga Cazalis]] --ef'''SORTU''' erraketista (Markina-Xemein1925-Tenerife2018) # [[Pilar Claver]] ----'''SORTU''' aktibista (Izaba1918-2000) # [[Uxune Martinez Mazaga]] ef--'''SORTU''' Zabalkunde zientifikorako arduraduna (Garai1969) # [[Udane Ostolaza]] ef--'''SORTU''' Harri-jasotzailea (Orio2005) # [[Yolanda Mazkiaran]] '''SORTU''' dokumentalgilea (Altsasu1963) # [[Zaloa Fuertes]] ef--'''SORTU''' Argazkilaria (Mexiko-Abadiño1983) # [[Zuriñe del Cerro]] efef'''SORTU''' feminista historikoa (Bilbo1956-2020) # [[Katalin Karikó]] Biokimikaria (Hungaria) # [[Adela Cortina]] filosofoa (Valentzia) itzulpena # [[Adelina Gutiérrez]] astrofisikaria (Txile) # [[Alda Lara]] idazlea. (Angola). itzulpena # [[Alicia Miyares]] Filosofoa, feminista (Asturias) itzulpena # [[Alexandra David-Néel]] bidaiaria, idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Alexandra Olaya]] zientzialaria. Kolonbiarra. Itzulpena # [[Ama Ata Aidoo]] idazle afrikarra. Itzulpena # [[Amancay Gaztañaga]] abeslaria (Mexiko) # [[Amelia Opie]] idazlea ingelesa # [[Aminata Sow Fall]] idazlea (Senegal) itzulpena # [[Amparo Sánchez]] abeslaria (SEvilla) # [[Ana de Miguel]] filosofoa, feministra (SAntander) itzulpena # [[Ana Kiro]] galiziar abeslaria. itzulpena # [[Ana María Crespo de las Casas]] farmazialaria. (Tenerife) itzulpena # [[Andrée de Jongh]] belgika erresistentziako kidea # [[Ángeles López de Ayala]] kazetaria, politikaria, dramaturgoa (Sevilla) # [[Anna Burns]] idazlea (Belfast)itzulpena # [[Anna Surinyach]] fotokazetaria (Katalunia) # [[Anne Carson]] Poeta (Kanada) itzulpena # [[Anne Palles]] Sorgintzat errea (Danimarka) # [[Anoushka Shankar]] musikagilea itzulpena # [[Antonia Ferrín Moreiras]] Matematikaria, astronomoa (Galizia) # [[Ariane Lopez-Huici]] argazkilaria. Itzulpena # [[Asha Ismail]] mutilazioaren aurkako ekintzailea (Kenya) # [[Atala Apodaca]] feminista, iraultzailea (Mexiko) # [[Aziza Brahim]] abeslari sahararra (Itzulpena) # [[Beatrice Shilling]] asmatzailea (Ingalaterra) itzulpena # [[Becky Siegel]] dantzaria, koreografoa, zuzendaria (EEBB) Iruñea # [[Bel Zaballa]] kazetaria, idazlea (Katalunia) # [[Belén Bermejo]] idazlea, argazkilaria eta editorea (Madril) # [[Belén de Sárraga]] kazetaria, ekintzailea (Valladolid-Mexiko # [[Beryl Markham]] hegazkinlaria, idazlea (Ingalaterra-Kenya) itzulpena # [[Bertha Benz]] asmatzailea # [[Bertha Lutz]] Brasilgo urbanista eta feminista. # [[Blanca Silveira]] astronomoa (Venezuela) itzulpena # [[Beulah Louise Henry]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Carme Alvariño]] historialaria (Galizia) itzulpena # [[Carla Simón]] zinegilea (Katalunia) # [[Carmen Castillo (zinegilea)|Carmen Castillo]] zinegilea (Txile). itzulpena # [[Carmen de Burgos]] poeta eta kazetaria (Almeria) itzulpena # [[Carmen Gil Martinez]] idazlea. (Cadiz) # [[Carmen Portinho]] (itzulpena) (Brasil) # [[Catherine Destivelle]] eskalatzailea (Frantzia) # [[Cécile Rol-Tanguy|Cécile Rol]] Erresistentea. Frantzia. Itzulpena # [[Celinda Arregui]] politikaria, feminista (Txile) # [[Claire Goll]] kazetaria, idazlea bakearen aldeko altibista (Alemania-Frantzia) # [[Claudia Paz y Paz]] giza eskubideen defentzailea # [[Consuelo Álvarez Pool]] idazlea (Katalunia) # [[Cony Carranza Castro]] feminista, hezitzailea (El Salvador) # [[Cora Ratto de Sadosky]] matematikaria eta ekintzailea (ARgentina) # [[Dacia Maraini]] eleberrigilea (Italia) # [[Diane di Prima]] Poeta (EEBB) itzulpena # [[Dilhan Eryurt]] astronomoa, astrofisikaria (Turkia) # [[Dora Alonso]] Kazetaria eta idazlea (Kuba) itzulpena # [[Dorothea Klumpke]] astronomoa. EEBB # [[Dorothee Sölle]] Poeta eta teologoa. Itzulpena # [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón (Idazlea)]] Zafra. Itzulpena # [[Ebru Timtik]] abokatu kurdua. (Istambul) # [[Elena García Armada]]ingeniaria, asmatzailea (Santander) # [[Elodia Zaragoza-Turki]] idazlea,poeta,editorea # [[Emilie Flöge]] jostuna # [[Emma Chacón i Lausaca]] musikagilea (Bartzelona) itzulpena # [[Emma Lehmer]] matematikaria (Estatu Batuak) itzulpena # [[Encarnación Cabré]] arkeologoa (Madril) itzulpena # [[Eugenia Sacerdote de Lustig]] zientzilaria (Turin-Buenos Aires) (Itzulpena) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Paris) (Itzulpena) # [[Fanny Bullock Workman]] bidaiaria, idazlea, itzulpena # [[Filipa César|Filipa Cesar]] zinema zuzendaria (Portugal) itzulpena # [[Florence Rena Sabin]] zientzialaria. (EEBB) itzulpena # [[Francisca Vives]] historialaria (Cadiz) itzulpena # [[Gabrielle Roy]] Kanadar idazlea. (Kanada) # [[Gertrude Jekyll]] Lorezaina (Erresuma Batua) # [[Gloria Anzaldúa]] idazlea. aktibista (EEBB) itzulpena # [[Guadi Galego]] abeslaria (Galizia) (Itzulpena) # [[Hayley Westenra]] abeslaria (Zeelanda Berria) itzulpena # [[Helin Bölek]] abeslaria (Turkia) # [[Helena Maleno]] aktibista (El Ejido) Itzulpena # [[Ida Vitale]] idazlea. (Uruguai) itzulpena # [[Idea Vilariño]] idazlea. itzulpena # [[Inma Chacón]] idazlea (Zafra) itzulpena # [[Irene Solà]] idazlea, artista (Katalunia) # [[Irene Vallejo Moreu]] filologa eta idazlea (Zaragoza) # [[Irma Alicia Velásquez Nimatuj|Irma Alicia Velásques Nimatuj]]Guatemala, kazetaria eta antropologoa # [[Isabella Bird]] bidaiaria. idazlea (itzulpena) # [[Isabel Bono]] poeta, (Malaga) itzulpena # [[Jacinta Ortiz]] poeta (Granada) # [[Jennifer Doudna]] biokimikaria (EEBB) itzulpena # [[Jessie Fauset]] Poeta amerikarra itzulpena # [[Jessica Anderson]] idazle Australiarra. itzulpena # [[Jineth Bedoya]] Kazetaria. (Kolonbia) itzulpena # [[Joan Jara]] dantzaria (Txile) Victor Jararen bikotea # [[Joanne Chory]] biologoa. EEBB itzulpena # [[Josefa Llanes Escoda]] sugrafista (Filipinas) itzulpena # [[Judith Wright]] idazlea (Australia) itzulpena # [[Julia Antivilo]] artista (Txile) # [[Julie-Victoire Daubié]] idazle franziarra. itzulpena # [[Katharine Tynan]] idazle, Irlanda, itzulpena # [[Kenojuak Ashevak|Kenojuak Ashevah]]margolaria (Kanada) # [[La Yegros]] abeslaria (ARgentina-Okzitania # [[Laura Freixas]] idazlea (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Leda Valladares]] abeslaria,(Argentina) (itzulpena) # [[Leila Aboulela]] sudandar idazlea (Itzulpena) # [[Leona Chalmers]] aktorea eta asmatzailea. EEBB. itzulpena # [[Leonor Orosa]] Koreografoa (Filipinak) # [[Lian Monserrate]] Muralgilea (Estatu Batuak) # [[Elizabeth Magie]] asmatzailea. (EEBB). Itzulpena # [[Lucía Garibaldi]] Zinegilea (Uruguai) Itzulpena # [[Luisa Capetillo]] anarkista, sindikalista, faminista (Puerto Rico) itzulpena # [[Magda Szabó|Magda Szabo]]idazlea (Hungaria) # [[María Andresa Casamayor]] matematikaria (Zaragoza) itzulpena # [[Maria Aurèlia Capmany]] eleberrigile, antzerkigile (Katalunia) itzulpena # [[Maria Isabel Barreno]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[Maria Beasley]]. Asmaztzailea. (EEBB) # [[María Cumplido]] matematikaria. (itzulpena) # [[María Malla]] idazlea, katalana. itzulpena # [[María Mariño]] idazlea. (Galizia). itzulpena # [[Maria Pereira]] Asmatzailea (Portugal) # [[María Salvo]] Antifrankisgta (Bartzelona) itzulpena # [[Maria Teresa Horta]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[María Teresa León]] idazlea (Errioxa) itzulpena # [[María Vallet Regí|María Vallet Regi]] Kimikaria (Kanaria) # [[María Y. Orosa|Maria Y. Orosa]] Medikua eta ikertzailea # [[Mariama Bâ]] idazlea (SEnegal) # [[Marica Campo]] idazlea (GAlizia) # [[Marie Hankel]] Esperanto idazlea, sufragista (Alemania) itzulpena # [[Marie Paradis]] alpinista Suitzarra. Itzulpena # [[Marie Under]] idazlea (Estonia) itzulpena # [[Marion Donovan]] asmaitzailea. EEBB. itzulpena # [[Mariví Ibarrola]] argazkilaria. (Naiara). itzulpena # [[Marivi Iturbe Etxeberria]] gizarte laguntzailea. Etxebarri. itzulpena # [[Margaret Harwood|Margaret Harwook]] Astronomoa (Estatu Batuak) itzulpena # [[Margaret Burbidge]] Astronomoa. (Inglaterra) itzulpena # [[Margarida Borràs]] Transexuala (Valentzia) # [[Margarita Michelena]] poeta (Mexiko) # [[Margarita Parra Álvarez]] Kimikaria, (Valentzia) # [[Martha Coston]]asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Marta Elena Casaús Arzú]] historialaria eta idazlea.(Guatemala) # [[Maruja Mallo]] margolaria (Galizia) itzulpena # [[Melitta Bentz]] asmatzailea alemaniarra itzulpena # [[Mercè Company]] idazlea (Katalunia) itzulpena # [[Mercè Ibarz]] idazlea (ARagoi) # [[Mikeas Sánchez]] poeta, irakaslea, idazlea (Mexiko) # [[Mónica Cahen D'Anvers]] kazetaria (Argentina) itzulpena # [[Montserrat Gudiol]] margolaria, (Bartzelona) itzulpena # [[Montserrat Torrent i Serra]] organojolea. (Bartzelona) itzulpena # [[Nella Larsen]] idazlea Afrikar-amerikarra. Itzulpena # [[Nellie Campobello]] idazlea eta dantzaria (Durango-Mexiko) itzulpena # [[Nerea Irigoyen]] zientzialaria. Zaragoza # [[Ngaio Marsh|Ngaio Marsh]] idazle, antzerlea. itzulpena # [[Olga Orozco]] poeta (Agentina) Itzulpena # [[Orsola Casagrande]] (Italia) # [[Pamela Hinkson]] idazle anglo irlandarra # [[Patricia Bath|Patricia Bath]] Medikua. itzulpena # [[Paula Nenette Pepín]] musikaria. # [[Paula Wiesinger]] eskiatzaile italiarra (Izulpena) # [[Paulina Chiziane]] idazle Monzambike. Itzulpena # [[Pilar del Río|Pilar del Rio]] kazetaria eta itzultzailea.(Granada). (itzulpena) # [[Pilar Alonso Ibañez]] etnografoa, historialaria (Markiz, Araba) itzulpena # [[Pilar Bellver]] idazlea, feminista (Jaen) itzulpena # [[Policarpa Salabarrieta]] ekintzalea (Kolonbia)(Itzulpena) # [[Raina Telgemeier]] komikigilea. (EEBB) itzulpena # [[Rosalinda L. Orosa]] Idazlea (Filipinak) # [[Saiza Nabarawi]] idazlea, feminista (Egipto) (Itzulpena) # [[Sagrario Vera Gordo]] Gerrillaria. (Badajoz) # [[Sandra Morán]] abeslaria, politikaria (Guatemala) itzulpena # [[Sara Curruchich]] abeslaria. Guatemala. itzulpena # [[Sarah Mather]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Severina Luna de Orosa]] medikua eta idazlea (Filipinak) # [[Silvia Cuevas Morales|Silvia Cuevas]] idazlea Txile. itzulpena # [[Stefi Troguet]] Alpinista (Andorra) # [[Susana Malón]] astronomoa (Zaragoza) Itzulpena # [[Susana Thénon]] itzultzaile, poeta (ARgentina). Itzulpena # [[Susana Vera]] argakilari-kazetaria (Iruñea) itzulpena # [[Suceso Portales]] jostuna eta anarko-sindikalista (Extremadura) # [[Syra Alonso]] idazlea, (Galizia). itzulpena # [[Teresa Eguibar]] eskulturea (Madril). itzulpena # [[Teresa Flores]] Feminista, ekintzailea (Txile) # [[Teresa Meana]] ekintzaile feminista (Gijón) # [[Vandana Shiva]] Idazlea. (India) (Itzulpena) # [[Violette Leduc]] Idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Violette Szabo]] Espia (Erresuma Batua) # [[Yaa Gyasi]] idazle afroamerikarra.(Ghana) itzulpena # [[Yasmina Reza]] idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Zenobia Camprubí]] idazlea eta itzultzailea itzulpena }} ====2018-2019==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agustina Otaola]] ----'''SORTUA''' Erraketista (Errenteria) # [[Alaitz Muro]] ef-- '''SORTUA''' ipuin kontalaria eta margolaria (Durango) # [[Amaia Aroma Lejarreta]] ef-- '''SORTU''' Txistularia (Abadiño) # [[Ainhoa Zuazua]] ef-- '''SORTUA''' Abeslaria (Ermua) # [[Angelita Alberdi]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Arantzazu Ametzaga]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea # [[Ascensión Badiola]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea(Bilbo) # [[Aurora Abasolo]] efef '''SORTUA''' Abeslaria (Durango) # [[Begoña Sopelana]] efef '''SORTUA''' Kooperantea, soziologoa (Iurreta) # [[Benita Uribarrena]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea antifaxista (Durango) # [[Damaris Pan]] ef--'''SORTUA''' artista (Mallabia) # [[Digna Garitaonandia]] efef '''SORTUA''' Erraketista # [[Dina Bilbao]] efef '''SORTUA''' Kirolaria (Ondarroa)) # [[Eladia Altuna]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Irura) # [[Elena Olabe]] ef-- '''SORTU''' Poeta (Durango) # [[Elena Solatxi]] ef--'''SORTUA''' Eskultorea (Bilbo) # [[Elena Orobiogoikoetxea]] ----'''SORTUA''' Piano jolea (Durango) # [[Emilia Gomez]] ----'''SORTUA''' Erraketistan. (Valentzia) # [[Estibalitz González]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Ermua) # [[Eugenia Iriondo]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Eibar) # [[Gloria Agirre]] ef-- '''SORTUA'''Erraketista (Asteasu) # [[Gloria Zubia]] efef '''SORTU''' ekintzailea (Durango) # [[Ines Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango) # [[Irati Eguren]] ef-- '''SORTUA''' Arkitektoa, ilustratzailea (Durango) # [[Irene Ibaibarriaga]] efef'''SORTU''' Erraketista (Ermua) # [[Jesusa Garitaonandia]] efef '''SORTU''' Erraketista (Mallabia) # [[Juana Elgezabal]] efef '''SORTUA'''Enpresaria (Derio) # [[Juanita Ibaibarriaga]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea (Ermua) # [[Juanita Mir]] efef '''SORTUA''' Kazetaria, idazlea (Iruñea) # [[Juanita Unzueta]] efef '''SORTUA''' Dantzaria (Eibar) # [[Julia Klaudia Gabilondo]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Mungia) # [[June Arbeo]] ef-- '''SORTUA'' Atleta (Durango) # [[Kattalin Agirre]] efef '''SORTUA''' Mugalaria, Frantziako erresistentziako kide (Sara) # [[Koro Benito]] ef-- '''SORTUA''' Poeta (Lumbrales) # [[Lara Izagirre]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Zornotza) # [[Libe Goñi]] ef-- '''SORTUA''' Irakaslea (Oteitza) # [[Lidia Cañete]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria (Durango) # [[Lourdes Munitxa]] efef '''SORTUA''' Euskaltzalea (Zornotza) # [[Lucia Areitioaurtena]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Ermua) # [[Luz Zalduegi]] efef '''SORTUA''' Albaitaria (Mallabia) # [[Maddi Barber]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Lakabe) # [[Maitane Alonso]] ef-- '''SORTU''' Ikertzailea,asmatzailea (Sodupe) # [[Maria Ana Bidegaray]] ---- '''SORTU''' Idazlea, feminista (Hazparne - Lapurdi) # [[Maria Arrillaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Elgoibar) # [[Maria Camino Oskoz]] efef '''SORTUA''' Maistra. (Iruñea) # [[Mari Carmen Lasagabaster]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Mari Carmen Madariaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Igorre) # [[Maria Antonia Uzkudun]] --ef'''SORTUA''' Erraketista (Anoeta) # [[Maria Luisa Alberdi]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Maria Luisa Senar]] --ef'''SORTUA'''Erraketista (Pasaia) # [[Maria Pilar Urriza]] ef--'''SORTUA''' Dantzaria (Lantz) # [[Maria San Juan de Garonda]] ---- '''SORTUA'' emagina. inkisizioa sutan erre zuen (Mungia) # [[Maribi Unamuno]] ---- '''SORTUA''' Filologoa. (Aulesti) # [[Meritxel Relaño]] ef-- '''SORTUA''' Unicefeko arduradun nagusia Yemenen (Durango) # [[Mila Salterain]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Durango) # [[Miren Alazne Iruretagoiena]] ef-- '''SORTU''' ekintzailea (Zarautz) # [[Miren Maortua]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Zaldibar) # [[Miren Uzkudun]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Asteasu 1922-) # [[Nerea Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango 1964- ) # [[Oihana Azkorbebeitia]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1981- ) # [[Paula Lamarain]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1924-2018) # [[Rosa Soroa]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Elduaien 1945- ) # [[Rosario Aranburu]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1921-2015) # [[Silvia Trigueros]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1976) # [[Teri Ibarrola]] ---- '''SORTUA''' Ipuin kontalaria (Aulesti) # [[Vanessa Goikoetxea]] ef-- '''SORTU''' abeslaria (Florida 1980- ) # [[Zoila Askasibar]] ef-- '''SORTUA''' inprimatzailea (Elgeta 1877-1945) # [[Shakuntala Devi]] efef Idazlea (India) (Itzulpena) # [[Almudena Hernando]] ---- arkeologoa (Madril 1959)(itzulpena) # [[Gisella Perl]] efef Ginekologoa judua (Hungaria 1907-1988) (itzulpena) # [[Luna Miguel]] ef-- idazlea (Alcalá de Henares 1990- ) (itzulpena) # [[Mae Jemison]] ef-- ingeniari (Alabama 1956- ) (Itzulpena) # [[Maria Antonia Canals]] ef-- matematikaria (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Mercedes Colás]] efef Maiatzeko plazako amak (Argentina 1925-2021) (Itzulpena) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Hobetuak === ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Elorriaga]] (Iurreta) # [[Ana Diez]] zinemagilea (Tutera) # [[Amaia Iturbide]] idazlea (Bilbo-Getxo) # [[Ariane Lopez-Huici|Ariane López Huici]] argazkilari lapurtarra. # [[Erika Lagoma]] Bertsolaria, feminista (Lesaka-Durango) # [[Gurutzi Arregi]] etnografoa (Durango) # [[Iñaxi Etxabe]] Bertsolaria, (Zumaia-Zarautz) # [[Isabel Coixet]] zinegilea (Katalunia) # [[Itziar Mendizabal]] Dantzaria (Gipuzkoa # [[Luzia Goñi]] bertsolaria (Basaburua) # [[Maider Fernandez]] zinegilea (Donostia) # [[Maria Zambrano]] idazlea (Madril) # [[Martina Ibaibarriaga]] gerrillaria (Berriz) # [[Matxalen Ziarsolo]] saskibaloi jokalaria (Ermua) # [[Oihana Alkorta]] musikaria (Orio-Zarautz) # [[Primi Erostarbe]] panderojolea eta irrintzilaria (Oñati) # [[Teodora Zuloaga]] zeramikaria (Madril-Segovia) # [[Trota Salernokoa]] ginekoloagoa(Italia) # [[Alfonsina Strada]] txirrindulari argentinarra (Mototsa) }} ==== 2018-2019 ==== # [[Balendiñe Albizu]] efef Idazlea (Zumaia) # [[Gurutze Frades]] ef-- Kirolaria (Durango-Iurreta) # [[Lourdes Unzueta]] ef-- Idazlea (Durango) # [[Uri Ruiz Bikandi]] efef Idazlea (Durango) == HOBETUAK == === Hobetuak 2023 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Sonia Etxezarreta]] '''--ef'''mahai-tenislaria (Irun 1968?- 2011) # [[Yusra Mardini]] '''ef--'''igerilaria, errefuxiatua (Siria 1998) # [[Olatz González]] '''ef--'''antropologoa (Bilbo 1973) # [[Eider Cardeñosa]] '''ef--'''karateka (Gasteiz 1995) # [[Graziana Barrenetxea]] '''----'''sorginkeriaren biktima (Zugarramurdi 1540-Logroño 1610) # [[Ainara Elbusto]] '''ef--'''txirrindularia (Nafarroa 1992) # [[Patricia López Arnaiz]] '''ef--''' (Gasteiz 1981) # [[Sofia Otero]] '''ef--'''aktorea (Basauri 2013) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] '''ef--'''film zuzendaria, gidoilaria (Laudio 1984) # [[Kim Ju-ae]] '''ef--'''Kim dinastiako kidea (Ipar Korea 2013) # [[Barbara Stanwyck]] '''efef'''aktorea (AEB 1907-1990) # [[Glenn Close ]] '''ef--'''aktorea (AEB 1947) # [[Lola Baldrich]] '''ef--'''aktorea (Toledo 1967) # [[Lola Herrera]] '''ef--'''aktorea (Valladolid 1935) # [[Federica Montseny]] '''efef'''anarkista, idazlea (Madril 1905-Frantzia 1994) # [[Céline Laguarde]] '''efef'''argazkilaria (Lapurdi 1961) # [[Aroa Gorostiza]] '''ef--'''txirrindularia (Elorrio 2002) # [[Anna Muzytxuk ]] '''ef--'''xake-jokalaria, aktibista (Ukraina 1990) # [[Clara Azurmendi]] '''ef--'''badminton kirolaria (Donostia 1998) # [[Irene Papas]] '''efef'''aktorea, abeslaria (Grezia 1926-2022) # [[Uxue Apaolaza]] '''ef--'''idazlea (Hernani 1981) # [[Hélène Carrère d'Encausse]] '''efef'''historialaria (Paris 1929) # [[Lisa Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Maggie Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Emakumearen historia]] emakumearen eginkizuna historian zehar # [[Oihana Azkorbebeitia]] '''ef--'''korrikalaria (Abadiño 1981) # [[Ione Irazabal]] '''ef--'''aktorea (Elorrio 1963) # [[Hürrem Sultan]] haseki sultan (Poloniako Erresuma,?-Otomandar Inperioa,1558) # [[Irene Atenaskoa]] '''--ef'''enperatrizea (Atenas,752-Lesbos,803) # [[Angelique du Coudray]] '''--ef'''emagina (Frantzia, 1712-1794) # [[Enara López]] '''ef--'''txirrindularia (Bilbo 1997) # [[Genero-rol]] # [[Genero-desparekotasun]] # [[Louise Joy Brown]] '''ef--'''1. probeta umea (Erresuma Batua 1978) # [[Marije Fullaondo]] '''ef--'''politikaria (Getxo, 1964) # [[Francisca Pizarro Yupanqui]]'''ef--'' Quispe Sisa eta Francisco Pizarroren alaba (Peru,1534-Cáceres,1598) # [[Hassiba Ben Bouali]] '''efef''Aljeriako Independentzia Gerrako gudaria (1938 - 1957) # [[Irene Paredes]] '''ef--'''futbolaria (Legazpi 1991) # [[Oihane Hernandez]] '''ef--'''futbolaria, defentsa (Sopela 2000) # [[Misa Rodríguez]] '''ef--'''futbolaria, atezaina (Kanariak 1999) # [[Filipa Moniz]] '''ef--'''Kristobal Kolonen emaztea (Portugal, 1455-1485) # [[Agatha Barbara]] '''efef'''presidentea, aitzindaria (Malta 1923-2002) # [[Elena Furiase]] '''ef--'''aktorea, idazlea (Madril 1988) # [[Itsaso Arana]] '''ef--'''ktorea, zuzendaria (Nafarroa 1985) # [[Ane Santesteban]] '''ef--'''txirrindularia (Errenteria 1990) # [[Maite Ruiz de Larramendi]] '''ef--'''pilotari ohia (Beasain 1973) # [[Claudia Zornoza]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Madril 1990) # [[Alexia Putellas]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Bartzelona 19) # [[Susana Zapke]] '''ef--'''musikologoa (Gipuzkoa 1965) # [[Maite Agirre ]] '''ef--'''aktore, antzerkigilea (Zarautz 1955) # [[Noe Itō]] '''efef'''aktibista, eraila (Japonia 1895-1923) # [[Edmonia Lewis]] '''efef'''eskultorea (AEB 1844-Londres 1907) # [[Libe Mimenza]] '''ef--'''kazetaria, ikertzailea (Elorrio 1988 19) # [[Maddalen Dorronsoro Amiano]] '''ef--'''abesbatza zuzendaria (Lezo 1987) # [[Aintzane Encinas]] '''ef--'''futbolaria ohia, entrenatzailea (Donostia 1988) # [[Alba Redondo]] '''ef--'''futbolaria, aurrelaria (Albacete 1996) # [[Jennifer Hermoso]] '''ef--'''futbolari aurrelaria eta erdilaria (Madril 1990) # [[Ainhoa Cantalapiedra]] '''ef--'''abeslaria (Galdakao, 1980) # [[Zoleka Mandela]] '''efef'''aktibista (Hegoafrika, 1980-2023) # [[Ana Terradillos]] '''ef--'''kazetaria (Donostia 1973) # [[Lidia Valentín ]] '''ef--'''pisu-jasotzailea (Leon 1985) # [[Maite Oroz]] '''ef--'''futbolaria (Nafarroa 1998) # [[Adania Shibli]] '''e---'''idazlea (Palestina, 1974) # [[Rafeef Ziadah]] '''e---'''poeta (Libano, 1979) # [[Yolanda Alzola]] '''ef--'''telebista aurkezlea (Bizkaia, 1970) # [[Silvia Intxaurrondo]] '''ef--'''kazetaria (Barakaldo, 1979) # [[Miren Arzallus]] '''----'''moda historialaria, ikertzailea (Bilbo 1978) # [[June Ansoleaga]] '''ef--'''kazetaria (Sopela 1987) # [[Zuriñe Zulaika]] '''----'''metereologoa, fisikaria (?, ?) # [[Maria Eugenia Luc]] '''ef--'''musikagilea ( Argentina/Euskal Herria 1958) # [[Yurena]] '''ef--'''abeslaria (Santurtzi 1969) # [[Amanirenas]] '''e-e-'''erregina eta gobernadorea (Kuxeko Erresuma, K.a.57 - K.a.10) # [[Gabriela Silang]] '''efef'''Filipinetako heroia (Filipinak, 1731-1763) # [[Bene Bergado]] '''----'''artista, eskultorea (Salamanca/Bizkaia 1963) # [[Margarita López Maturana]] '''efef''' moja beatoa, Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (Bilbo 1884-Donostia 1934) # [[Diana Krall]] '''ef--''' piano-jotzailea eta jazz abeslaria (Kanada 1964) # [[Maria Gebara]] ---- idazlea (Valladolid, ? - ? ,1683) # [[Janire Gonzalez Etxabarri]] ef-- surflaria (Zumaia 2005) }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 18:22, 13 ekaina 2018 (CET) # [[Lankide:Lurdeswiki|Lurdeswiki]] ([[Lankide eztabaida:Lurdeswiki|eztabaida]]) 18:17, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Larrauri|Larrauri]] ([[Lankide eztabaida:Larrauri|eztabaida]]) 18:18, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:OrtuUrti|OrtuUrti]] ([[Lankide eztabaida:OrtuUrti|eztabaida]]) 18:22, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Mototsa|Mototsa]] ([[Lankide eztabaida:Mototsa|eztabaida]]) 11:20, 22 uztaila 2020 (CET) # [[Lankide:Joseintx|Joseintx]] ([[Lankide eztabaida:Joseintx|eztabaida]]) 18:22, 9 urria 2020 (CET) # [[Lankide:Isabeliraurgi|Isabeliraurgi]] ([[Lankide eztabaida:Isabeliraurgi|eztabaida]]) 17:48, 16 urria 2020 # [[Lankide:Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[Lankide eztabaida:Mgaraizabal|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:josi|Josi]] ([[Lankide eztabaida:Josi|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:Andremendea|Andremendea]] ([[Lankide eztabaida:Andremendea|eztabaida]]) 16:43, 15 azaroa 2024 (CET) # [[Lankide:JULEBAR|JULEBAR]] ([[Lankide eztabaida:JULEBAR|eztabaida]]) 16:48, 15 azaroa 2024 (CET) == Wikilaguntza == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laguntza:Gida_arina Gida Arina] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf Cómo subir una imagen con la app de Wikimedia Commons] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalizaci%C3%B3n.webm Ejemplo de subida de imagen a Commons, introduciendo geolocalización] == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * Nola igo argazkiak Commons-era? [[c:File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalización.webm|Ordenagailutik (bideoa)]] | [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf App-etik (PDF)] | [[:es:Wikipedia:Encuentros/Wiki_Takes_Vitoria-Gasteiz/Ayuda|Ideia gehiago...]] * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. * [https://amp.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/7892080/magikoa-da-andre-baten-biografia-mundura-zabaltzea/ "Magikoa da andre baten biografia mundura zabaltzea"], EITB - 2021/03/08 * https://www.youtube.com/watch?v=r2Z5CFSLSf8 Lurdes Totorikaguena eta Marisa Barrena Laixiar irratian * [https://mugakultura.eus/2023/11/10/wikiemakumeok-dokumentala-zinebin-estreinatzea-zorte-ikaragarria-da-bozgorailu-potentea-baita/?fbclid=IwAR2YDcgxq21VEdyB3vM1pju0fA9vtxobJH8n6i2sfPmyLhVQJr9Ys2vCTlw/ Bilbon, Zinebin estrenatzea zorte ikaragarria da, bozgorailu potentea baita. Mugalari 2023ko azaroa. ] 0z4fo6c8gruavzxqu8jmjs0z7m0aoya 9984748 9984665 2024-11-29T10:48:28Z Wikimaribarre 88969 /* Berriak 2024 (azaroa) */ 9984748 wikitext text/x-wiki '''''WikiDurangaldea | Durangaldean egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] [[File:5.555 biografia 2024 martxoa.png|thumb|200px|2024.03.08]] [[File:Durangoko wikilariok 5.000 biografia.png|thumb|200px|2023.12.31]] [[File:Durangoko wikilariak 2023.jpg|thumb|200px|2023.07.07]] [[File:WikiEmakumok 3000.jpg|thumb|200px|2023ko otsaila]] [[File:Wikiemakumeok Durango Abendua 2022.jpg|thumb|200px|2022ko abenduaren 1a]] [[Fitxategi:Wikiemakumeok Durango.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko iraila]] [[Fitxategi:Durangoko wikilariak 1500.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko ekaina]] [[Fitxategi:Durangoko Wikilariak.jpg|thumb|200px|Durangoko wikilariak. 2022ko apirila]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === EGITEN === # [[Kamal_Ranadive]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kamal_Ranadive (Lurdes) # [[Joan_Feynman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Joan_Feynman (Lurdes) # [[Emma_Lucy_Braun]] https://es.wikipedia.org/wiki/Emma_Lucy_Braun (Lurdes) # [[Aurora_Sampedro_Pi%C3%B1eiro]] https://es.wikipedia.org/wiki/Aurora_Sampedro_Pi%C3%B1eiro (Lurdes) # Espainiako 36ko Gerran fusilatutako emakumeak, SORTU (Marisa) '''Ingelesetik itzultzeko''' # [[Mary Wood Swift]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mary_Wood_Swift # [[Naomi Anderson]] https://en.wikipedia.org/wiki/Naomi_Anderson # [[Maud Younger]] https://en.wikipedia.org/wiki/Maud_Younger # [[Elizabeth Lowe Watson]] https://en.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Lowe_Watson # [[Edith Ainge]] https://en.wikipedia.org/wiki/Edith_Ainge # [[Margaret Chanler Aldrich]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_Chanler_Aldrich # [[Ann Allebach]] https://en.wikipedia.org/wiki/Ann_Allebach # [[Caroline Lexow Babcock]] https://en.wikipedia.org/wiki/Caroline_Lexow_Babcock # [[Juanita Breckenridge Bates]] https://en.wikipedia.org/wiki/Juanita_Breckenridge_Bates # [[Emily M. Bishop]] https://en.wikipedia.org/wiki/Emily_M._Bishop # [[Minta Bosley Allen Trotman]] https://en.wikipedia.org/wiki/Minta_Bosley_Allen_Trotman # [[Mithu Sanyal]] https://en.wikipedia.org/wiki/Mithu_Sanyal (Leire Mi) Catharine Waugh McCulloch - Wikipedia # [[Catharine Waugh McCulloch]] sufragista (AEB 1862-1945) Grandma Gatewood - Wikipedia # [[Granma Gatewood McCulloch]] ultrarail mendi-ibileran aitzindaria (AEB 1887-1973) '''Frantsesetik itzultzeko''' # [[Émilie Carles]] https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89milie_Carles # [[Victoria Mas]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Victoria_Mas # [[Jeanne Humbert]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Humbert # [[Anna Mahé]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Anna_Mah%C3%A9 # [[Capucine Motte]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Capucine_Motte '''SORTZEKO''' # [[Uxue Rey Gorraiz]] idzlea, kazetaria # [[Lola Lopez de Lacalle]] idazlea (Zornotza) # [[Ignacia Altolagirre Camarero]] (h.2023.07.22) # [[Naia Laka]] (Ispaster) https://www.eitb.eus/es/cultura/cine/festival-san-sebastian/videos/detalle/9589117/video-zortzitik-infinitura-recorrido-por-historia-del-cine-vasco-de-mano-de-benito-ansola/ # [[Annette Gonzalez-Etxabarri]] https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20230508/annette-gonzalez-etxabarri-zumaiarra-txapeldun-europako-junior-txapelketan # [[Madalen Etxegarai]] pilotaria. https://goiena.eus/oinati/1727423962644-madalen-etxegarai-haurra-nintzenean-nuen-ametsa-betetzen-nabil # [[Sylvia Lefanu]] zinemagilea. https://www.berria.eus/kultura/zinemaldia/berria-eus_2130955_102.html # [[Nagore Urdapilleta]] Errio dokumentalaren aurkezlea. https://ataria.eus/komunitatea/berria/1727420302628-bere-txikitasunean-orio-zeinen-handia-den-erakutsi-nahi-izan-dugu # [[Maite Ubiria]] kazetaria. https://www.berria.eus/euskal-herria/iparrari-hegoak-ematen_2129951_102.html # [[Pancracia Ollo de la Mata]] Zumalakarregiren emaztea # [[Ainhoa Aldazabal Gallastegi]] # [[Uxua Azpiroz]] hezitzailea https://www.berria.eus/bizigiro/beharrezkoa-da-bizikidetza-oinarri-duten-proiektuak-garatzea-ikastetxeetan_2128805_102.html # [[Heza Sengal]]. emakume yazikia. https://www.berria.eus/mundua/eiren-gustukoak-baginen-erosi-egiten-gintuzten-merkantzia-hutsa-bagina-bezala_2128867_102.html # [[Miren Berasategi Zeberio]] Ikertzailea. https://www.berria.eus/euskal-herria/gizon-gazteek-kontserbadurismorako-joera-dute_2128223_102.html '''Zinegileak - Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldian sarituak''' # [[Kim Longinotto]] https://es.wikipedia.org/wiki/Kim_Longinotto # [[Lourdes Portillo]] https://es.wikipedia.org/wiki/Lourdes_Portillo # [[Deepa Mehta]] https://es.wikipedia.org/wiki/Deepa_Mehta '''Espainiako Gerra Zibileko emakumeak''' # [[Sofia Da Blasco]] https://es.wikipedia.org/wiki/Sof%C3%ADa_Blasco # [[Carolina_Bunjes-Rosenthal]] https://es.wikipedia.org/wiki/Carolina_Bunjes-Rosenthal # [[Isabel Alonso]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Alonso '''Emakume interesgarriak''' # [[Jekaterina Samutsevitx]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yekaterina_Samuts%C3%A9vich # [[Nadezhda Popova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Nadezhda_Popova '''Heroínas de la Unión Soviética''' https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Hero%C3%ADnas_de_la_Uni%C3%B3n_Sovi%C3%A9tica '''Emakumeak eta itsasoa''' https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20210924/las-mujeres-ilustres-de-la-historia-naval-en-el-itsasmuseum-de-bilbo-a-traves-del-arte '''Kartzelak''' # Cárcel de mujeres de Málaga https://es.m.wikipedia.org/wiki/Antigua_c%C3%A1rcel_de_mujeres_de_M%C3%A1laga # Antigua cárcel de Segovia. https://es.wikipedia.org/wiki/Antigua_c%C3%A1rcel_de_Segovia # Cárcel la Galera https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1rcel_La_Galera # Cárcel Central/Prisión de Madres Lactantes de San Isidro (Madril) '''EMAKUME ITZULTZAILEAK''' # [[Malika Embarek]] https://es.wikipedia.org/wiki/Malika_Embarek # [[Concha Fernández-Luna Sánchez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Concha_Fern%C3%A1ndez-Luna_S%C3%A1nchez # [[Laura García Corella]] https://es.wikipedia.org/wiki/Laura_Garc%C3%ADa_Corella '''EMAKUME AKTIBISTAK''' # https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Mujeres_activistas # [[María Dimádi]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_Dim%C3%A1di (Leire) # [[Paste Up Morras]], aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Paste_Up_Morras # [[Elizabeth Wathuti]] aktibista https://es.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Wathuti (Oiber) # [[Tosia Altman]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tosia_Altman # https://es.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Th%E1%BB%8B_Th%E1%BA%AFng # [[Maria Spiridonova]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mariya_Spirid%C3%B3nova # [[Yusra Al Barbar]] https://es.wikipedia.org/wiki/Yusra_al-Barbari palestinarra '''EMAKUME ILUSTRATZAILEAK''' https://es.wikipedia.org/wiki/Categor%C3%ADa:Ilustradoras # [[Mitzy Reyes Juárez]] https://es.wikipedia.org/wiki/Mitzy_Reyes_Ju%C3%A1rez # [[Ellen Robbins]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ellen_Robbins # [[Retta aktibisten zerrendan Scott]] https://es.wikipedia.org/wiki/Retta_Scott # [[Bahia Shehab]] https://es.wikipedia.org/wiki/Bahia_Shehab # [[Posy Simmonds]] https://es.wikipedia.org/wiki/Posy_Simmonds '''EMAKUME IDAZLEAK - POETAK''' # [[Olga Rivero]] https://es.wikipedia.org/wiki/Olga_Rivero_Jord%C3%A1n '''EMAKUMEAK ZIENTZIAN''' # [[Ruth Pfau]] https://es.wikipedia.org/wiki/Ruth_Pfau # [[Gloria Long Anderson]] https://fr.wikipedia.org/wiki/Gloria_Long_Anderson # [[Clémence Royer]] https://es.wikipedia.org/wiki/Cl%C3%A9mence_Royer # [[Tilly Edinger]] https://es.wikipedia.org/wiki/Tilly_Edinger # [[Isabel Clifton Cookson]] https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Clifton_Cookson # [[Cécile DeWitt Morette]] https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9cile_DeWitt-Morette # [[Wrexie Leonard]] https://es.wikipedia.org/wiki/Wrexie_Leonard # [[Marjorie Lee Browne]] https://es.wikipedia.org/wiki/Marjorie_Lee_Browne '''DENETARIK''' # [[Victorine Brocher]] https://en.wikipedia.org/wiki/Victorine_Brocher (LEIRE MENDIBURU) # [[Esther Afus Ocloo]] aitzindaria (Ghana) https://es.wikipedia.org/wiki/Esther_Afua_Ocloo # [[Margaret A. Wilcox]] https://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_A._Wilcox (Eider) # [[Amineh Kakabaveh]] https://en.wikipedia.org/wiki/Amineh_Kakabaveh (Eider) # [[Comandanta Ramona]] https://es.wikipedia.org/wiki/Comandanta_Ramona Chiapas # [[Trio Artio]] https://www.musicexport.at/artist/trio-artio/ + Berria egunkaria(Eider) # [[Fabiola Letelier]] abokatua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea. # [[Ana Belén Montes]] espioia. https://es.wikipedia.org/wiki/Ana_Bel%C3%A9n_Montes # [[Dorothy Levitt]] asmatzailea eta kotxe lasterketetan aitzindaria https://es.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Levitt # [[Isabel Garbayo]] Villa Teresitako sortzailea https://es.wikipedia.org/wiki/Isabel_Garbayo == BERRIAK == ==='''Berriak 2024''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Janire Etxabe]] '''SORTUA''' dantzaria da, dantza bertikalean aditua. (Arrankudiaga, Bizkaia, 1979) # [[Celia Santos]] '''SORTUA''' idazlea (Bergara, 1972) # [[Tamara García Iglesias]] '''SORTUA''' zinemagilea eta komisarioa (Lasarte, 1978) # [[Warisha Moradi]] '''SORTUA''' heriotz epaia duen militante kurdua (Kurdistan, XX. mendea) # [[Carmina Merodio Hoyos|Carmina Herodio]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen 6 urtez (Panes, 1920-2006) # [[Parvaneh Kazemi]] '''SORTUA''' matematikaria, mendizale eta mendi gidaria (Teheran, 1970) # [[Mari Campos Roldán]] '''SORTUA''' Saturrarango kartzelan egon zen umetan (Madril, 1938) # [[Encarna Furundarena Goenaga]] '''SORTUA''' Saturrango kartzelara joaten zen janaria eramatera (Mutriku, 1919-2014) # [[Nai Barghouti]] '''SORTUA''' abeslari eta konposiore (Palestina, 1996) # [[Maria Sanchez Madoz]] '''SORTUA''' pilota epaile profesionala (Laudio, 1996 # [[Araceli González Carballo]] espioia, erizaina (Lugo 1914-Madril 1990) # [[Margarita Ruiz de Lihory]] margolaria, espioia (Valentzia 1889-Albacete 1968) # [[Isona Passola]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Bartzelona 1953) # [[Cristina Martín-Prieto]] futbolaria (Sevilla 1993) # [[Melania Olcina]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1982) # [[Rafaela Carrasco]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1972) # [[Lisi Estaràs]] dantzaria, koreografoa (Argentina 1971) # [[Lorena Nogal]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona 1984) # [[Luz Arcas]] dantzaria (Malaga 1983) # [[Manuela Carrasco]] flamenko dantzari ijitoa (Sevilla 1958) # [[Lynda Barry]] komikigile eta irakasle estatubatuarra (Wisconsin, 1956) # [[Maria Antónia Palla]] kazetaria eta feminista (Portugal, 1933) # [[Mary Adamson Anderson Marshall]] medikua Edinburgoko 7ak taldekoa (1837-1910) # [[Sara González Lolo]] patin hockey jokalaria (Asturias 1992) # [[Natasha Lee]] patin hockey jokalaria, entrenatzailea (Malaysia/Asturias 1992) # [[María Díez Busqué]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1989) # [[Anna Casarramona Vivas]] patin hockey jokalaria (Bartzelona 1994) # [[Anna Serra]] triatleta (Bartzelona 1968) # [[Mathilde Ollivier]] aktorea, modeloa (Frantzia 1994) # [[Gimena Llamedo]] psikologoa, politikaria (Asturias 1981) # [[Mikey Madison]] aktorea (AEB 1999) # [[Julia Butters]] aktorea (AEB 2009) # [[Samantha Robinson]] aktorea (AEB 1991) # [[Irene Flunser Pimentel]] historialaria (Lisboa, 1950) # [[Cósima Wagner|Cosima Wagner]], Richard Wagner  musikagilearen 2. emaztea (Bellagio, 1837 - Bayreuth, 1930) # [[Verena Wagner]] musikagilea (Alemania, Bayreuth, 1920- Überlingen, 2019) # [[Eva von Bülow]] Cosima Liszt eta Richard Wagnerren alaba (Tribschen, 1867 - Bayreuth, 1942), # [[Anne Rearick]]  argazkilari estatubatuarra (Idaho, AEB, 1960) # [[Pauline Harmange]] idazlea eta feminista (Lille, 1994) # [[Bertha Hirsch Baruch]] poeta, idazle eta sufragista (AEB) # [[Minora Kibbe]] gizarte erreformatzaile eta sufragista (AEB) # [[Emily Bovell|Emily Bowel]] medikua (Londres, 1841-1845) # [[Honor Frost]] urpeko arkeologoa (Erresuma Batua, 1917-2010) # [[Susan Atkins]] kriminala (AEB 1948-2009) # [[Abigail Folger]] oinordeko eraila (AEB 1943-1969) # [[Eva Saldaña]] ekologo aktibista (Madril 1977) # [[Rosalie Varda]] jantzi diseinatzailea (Frantzia 1958) # [[Manuela Fernández Pérez]] artista (Madril 1927-2017) # [[Manuela Saborido Muñoz]] artista (Cadiz 1943) # [[Sofia Crespo]] artista bisuala (Argentina 1991) # [[Mercedes Doménech]] irrati esataria (Asturias 1922-Granada 2002) # [[Barbara Steele]] aktorea (EB 1937) # [[Arantza Toledo]] piraguista (Cuenca 1999) # [[Alice Coffin]] kazetaria eta feminista (Tolosa, Ozitania, 1978) # [[Clara Elizabeth Chan Lee]] # [[Emily Sturge]] # [[Gulielma Lister]] botanikaria (Ingalaterra, 1860-1949) # [[Katharina Wagner]]  eszena zuzendaria da. Bayreutheko Jaialdiaren zuzendaria. (Bayreuth, Alemania, 1978) # [[Isolde Wagner]] Hans von Bülow edo Richard Wagner eta Cosima Wagner-en alaba (Alemania, 1865 - 1919) # [[Blandine von Bülow]]   Hans von Bülow eta Cosima Liszten alaba zen, (Alemania, 1863-1941) # [[Daniela von Bülow]]  piano-jotzailea (Berlin, 1860 - Bayreuth, 1940) # [[Minna Wagner|Minna Wagner,]] aklorea (Saxonia, 1809- Dresden, 1866)    # [[Eva Wagner-Pasquier]]antzerki-enpresaburu da  ( Alemania, 1945) # [[Yang Huanyi]] nushuaren azken hiztuna (Txina 1906-2004) # [[Carme Sansa]] aktorea, ekintzailea (Bartzelona 1943) # [[Ana Romero Galán]] kazetaria, idazlea (Cádiz 1966) # [[Aimée de Heeren]] socialitatea ( Brasil 1903-AEB 2006) # [[Rocío Márquez]] flamenko kantaria (Huelva 1985) # [[Carola Ortiz]] musikagilea, abeslaria, klarinete jolea (Bartzelona 1986) # [[Isabel de Solís]] esklabu kristaua, Granadako Muley Hacén sultan nazariaren ohaidea (? XV. mendea- Sevilla ?) # [[Nani Jiménez]] aktorea, modeloa (Valentzia 1981) # [[Alejandra Herranz]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Mar Cabra]] ikerketa kazetaria (Madril 1983) # [[Marianne Grunberg-Manago]] biokimikaria (Frantzia, 1921-2013) # [[Angela Becerra]] idazlea (Kolonbia, 1957 ) # [[Codou Bop]] soziologoa, kazetaria, feminista (Senegal, ?) # [[Ana Gomes]] portugaldar diplomazialari eta politikaria (Lisboa, 1954) # [[Maria Filomena Mónica]] portugaldar soziologoa (Lisboa, São Mamede, 1943) # [[Ayşe Sultan]] otomandar printzesa (1608-1656) # [[Mara Santos]] kanoalaria (Palentzia 1969) # [[María José Campos]] xakelaria (Argentina 1999) # [[Fatma Hatun]] Ahmed I.aren 3. ezkontidea (?Bosnia 1590-Istanbul 1660) # [[Mahfiruz Hatice Hatun]] esklaboa, Ahmed I.a sultanaren 1. ezkontidea (Kaukaso 1590-Istanbul 1620) # [[Hanzade Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1609-Edirne 1650) # [[Gevherhan Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1605- c.1631) # [[Atike Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1614-1674) # [[Abide Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul 1618-1648) # [[Fatma Sultan (Ahmed I.aren alaba)]] printzesa (Istanbul c.1607-c.1671) # [[Ida Finney Mackrille]] sufragista, politikaria eta hizlaria(AEB, 1867-1960) # [[Luella Johnston]] Enpresaria (AEB, 1958) # [[Elizabeth Thacher Kent]] idazlea (AEB, 1868-1952) # [[Blandine Le Callet]] idazle eta irakasle frantsesa (Frantzia, 1969) # [[Rosa Maria Gilart Jiménez]] brodatzailea (Mallorca 1810-Madril 880) # [[Eugenia Kalnay]] metereologoa (Argentina 1942) # [[Judeline]] abeslaria (Cádiz 2003) # [[Claude Pompidou]] politikaria, 1. dama (Frantzia 1942-2007) # [[Handan Sultan]] otomandar ezkontidea (Bosnia 1565-Istanbul 1605) # [[Halime Sultan]] otomandar ezkontidea (Abkhazia 1576-Istanbul 1623) # [[Safiye Sultan]] otomandar ezkontidea (Albania 1550-Istanbul 1618) # [[Telli Hümaşah Sultan]] otomandar ezkontidea (¿ c.1630-c.1676) # [[Turhan Hatice Sultan]] otomandar ezkontidea eta erregeordea (Rutenia 1627-Edirne 1683) # [[Ana Lena Rivera]] idazlea (Asturias 1972) # [[Emma Maria Harrington]] sufragista (Dinamarka 1881-AEB ?) # [[Ángela Cenarro Lagunas]]  feminista eta historialaria  (Zaragoza, 1965) # [[Aurélie Valognes]] eleberrigilea (Frantzia, 1983) # [[Sandra Myrna D%C3%ADaz]] biologoa (Argentina, 1961) # [[Maria Grazia Cutuli]] kazetaria (Italia 1963-2001) # [[Babe Paley]] socialitatea, editorea (AEB 1915-1978) # [[Nona Sobo]] aktorea, modeloa (Tailandia/Bartzelona 2000) # [[Laura Ramos]] aktorea (Kuba 1978) # [[Araceli González Campa]] kazetaria (Madril XX. mendea) # [[Paloma Chamorro]] kazetaria (Madril 1949-2017) # [[María Josefa Pimentel Téllez-Girón]] aristokrata (Madril 1752-1834) # [[Ann Hui]] aktorea, film zuzendaria (Txina 1947) # [[Sylvia Chang]] film zuzendaria, idazlea (Txina 1953) # [[Ángela Rodicio]] kazetaria, idazlea (Ourense 1963) # [[Laura de Force Gordon]] hizlaria, kazetaria, sufragista (AEB) # [[Stella Wynne Herron]] idazlea, sufragista (AEB) # [[Taneko Suzuki]] zientzilaria eta ikertzailea (Japonia, 1926-2020) # [[Gülistan Sönük]] politikaria (Kurdistan, 1993) # [[Margarita Torres]] historialaria (León 1969) # [[Hai Yan]] ekintzailea, idazlea (Txina 1954) # [[Maria Pilar Perea Sabater]] filologoa (Bartzelona 1960) # [[Melani García]] abeslaria (Valentzia 2007) # [[María Luisa Cava de Llano Carrió]] legelaria, politikaria (Bartzelona 1948) # [[Azahara Palomeque Recio]] kazetaria, idazlea, poeta (Kordoba 1986) # [[Mirela]] abeslaria (Madril 1990) # [[Alejandra Kindelán]] ekonomialaria (Venezuela 1971) # [[Zina%C3%ADda Ierm%C3%B3lieva]] mikrobiologoa (Errusia, 1898-1974) # [[Marie Pascale Osterrieth|Marie-Pascale Osterrieth]] Belgikako antzerki- eta zinema-zuzendari eta produktorea (Basoko, 1956) # [[Charo Garaigorta]] artista (Coruña 1961)  # [[Anna Caballé Masforroll]] idazlea (Bartzelona 1954) # [[Lydia Flood Jackson]] enpresaburua, sufragista (AEB 1862-1963) # [[Mar%C3%ADa de los %C3%81ngeles Cardona Florit]] botanikaria (Menorca-Bartzelona, 1940-1991) # [[Pacita Abad]] margolaria (Filipinas, 1946-2004) # [[Lida Abdul]] artista (Afganisgtan, 1973) # [[María Izquierdo (margolaria)|Maria Izquierdo (margolaria)]] (Mexiko, 1902-1955) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló, 1993) # [[Kathleen Norris]] eleberrigilea, aktibista, (AEB ) # [[Emily Arnesen]] zoologoa (Norvegia, 1867- 1928) # [[Laura Marling]] folk abeslaria (Erresuma Batua, 1990) # [[Amalia Eriksson]] merkataria, asmatzailea (Suedia 1824- 1923) # [[Ada Kariakoa]] satrapa (Turkia, K.a IV. Mendea-K.a 326)   # [[Artemisia II.a Kariakoa]] satrapa (TurkiaK.a 410-K.a) # [[Linda Kasabian]] Manson familiakoa (AEB 1949-2023) # [[Patricia Krenwinkel]] hiltzailea, Manson familiakoa  (AEB 1947) # [[Mary Brunner]] hiltzaile kidea, Manson familiakoa (AEB 1943) # [[Rosa Navarro Durán]] filologoa, idazlea, irakaslea (Girona 1947) # [[Young Miko]] rap abeslaria, futbolari ohia (Puerto Rico 1997) # [[Brequette Cassie]] abeslaria, dantzaria (Hegoafrika/Madril 1984) # [[Lorena Gómez (abeslaria)]] (Lleida 1986) # [[Ruth Lorenzo]] abeslaria (Murtzia 1982) # [[Roser Batlle]] Catalunyako pedagogoa (Bartzelona 1954) # [[Henriette Delamarre de Monchaux]] geologoa, paleontologoa (Frantzia, 1854-1911) # [[Jessica Gallagher]] paralinpiar eskiatzailea, atleta, txirrindularia (Australia 1986) # [[Claire Keefer]] atleta paralinpiarra (Australia 1995) # [[Madeleine Hogan]] paralinpiar xabalinlaria (Australia 1988) # [[Hollie Arnold]] paralinpiar xabalinlaria (EB 1994) # [[Donna Smith (atleta)]] paralinpiar xabalinlaria, gsaskibaloi jokalaria (Australia 1965-1999) # [[Julie Russell]] paralinpiar pisu jasotzailea, saskibaloi jokalaria (Australia 1951) # [[Grace Anozie]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Lucy Ejike]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1977) # [[Fatma Omar]] paralinpiar pisu jasotzailea (Egipto 1973) # [[Josephine Orji]] paralinpiar pisu jasotzailea (Nigeria 1979) # [[Georgianna Offutt]] sufragista eta medikua (AEB) # [[Sarah Massey Overton]] emakumeen eskubideen aldeko emintzailea (AEB) # [[Stacey Gillian Abe]] artista garaikidea # [[Tomie Ohtake]] artista bisuala (Japonia/Brasil 1913-2015) # [[Maryní Callejo]] musika ekoizle aitzindaria, moldatzailea, piano-jolea, abeslaria (Madril 1944) # [[Özlem Becerikli]] paralinpiar pisu jasotzailea (Turkia 1980) # [[Amalia Pérez]] paralinpiar pisu jasotzailea (Mexiko 1977) # [[Olivia Breen]] paralinpiar atleta (Gales 1996) # [[Sophie Hahn]] paralinpiar atleta (EB 1997) # [[Verônica Hipólito]] paraliniar lasterkaria (Brasil 1996) # [[Tara (abeslaria)]] (Coruña 1950) # [[Ángela Carrasco]] abeslaria (Dominikar Errepublika 1951) # [[La Dama]] abeslaria (Sevilla 1986) # [[Mónica Naranjo]] abeslaria (Girona 1974) # [[Virgínia Leone Bicudo]] soziologoa, psikoanalista (Brasil 1910-2003) # [[Katherine Reed Balentine]] sufragista (AEB,1875-1934) # [[Anna M. Morrison Reed]] egunkari eta aldizkaria fundatzailea (AEB, 1849-1921) # [[Albertine Sarrazin]] idazlea (Frantzia, # [[Isabelle Anguelovski]] ekologoa, ikertzailea (REims, 1978) # [[Aina Garcia-Carbó]] poeta (Castelló de la Plana, 1993) # [[Amalia de Llano]] idazle eta aristokrata (Espainia, 1822-1874) # [[Edith Farkas]] meteorologoa, ikertzailea (Hungaria-Zeelanda Berria, 1921-1993) # [[Kimberlé Williams Crenshaw]] abokatua, irakaslea, feminista (AEB 1959) # [[Beatrice Duodu Owusu]] kazetaria (Ghana 1964) # [[Agnes Sj%C3%B6berg]] albaitaria (Finlandia, 1888-1964) # [[Olga Rodriguez]] kazetaria (León 1975) # [[Jessica Abel]] komikigilea (AEB 1969) # [[Zillah Branco]] aktibista ( Brasil 1936) # [[Jaldia Abubakra]] ekintzailea (Palestina/Espainia 1967) # [[Mònica Bernabé Fernández]] kazetaria (Bartzelona 1972) # [[Pilar Albajar]] argazkilaria (Huesca 1948) # [[Selina Solomons]] sufragista (AEB 1862- 1942) # [[Ellen Clark Sargent]] sufragista (AEB 1826-1911) # [[Pepa Aurora]] idazlea (Kanariak, 1946) # [[Pino Betancor Alvarez]] idazlea (Kanariak, 1928-2063) # [[Andrea Abreu]] idazlea (Kanariak, 1995) <br /> <nowiki>}}</nowiki> ==='''Berriak 2024''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Beatriz Akizu Aizpiri]] '''SORTUA''' Eusko Ikaskuntzako arlo sozio-politiko, dibertsitate eta kohesioko koordinatzailea (Soraluze, 1969) # [[Onintze Villanueva Goikoetxea]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea, dantzazalea, dantza-irakaslea (Mexiko, 1955) # [[Belen Urutxurtu]] ef-- '''SORTUA''' txistularia, eskultorea eta Arte irakaslea (Berriz, 1960) # [[Julene Etxenike]] --ef '''SORTUA''' mendizale aitzindaria (Irun, 1943-2023) # [[Beatriz Gámiz Mata]] ----'''SORTUA''' kriminologoa, politikaria eta alkatea (Ermua, 1983) # [[Resurrección Martínez Sánchez]] efef '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1898-1936) # [[Consolación Martínez Sánchez]] '''SORTUA''' 36ko gerran eraildako maistra (Errioxa, 1896-1936) # [[Teresa Velasco Soto]] '''SORTUA''' zigarrogilea, politikaria (Errioxa, 1902-?) # [[Felisa Vidorreta Miruri]] '''SORTUA''' maistra fusilatua (Errioxa, 1890-1936) # [[Mercedes López Cotarelo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua  (Irun, 1914 - Lesaka, 1936)  # [[Leire Retegi Fernández]] '''SORTUA''' txistularia eta txistu irakaslea da (Leitza, 2002) # [[Luciana Larreategi Arizaga]] '''SORTUA''' (Eibar, Gipuzkoa, 1912-2003) # [[Lloy Galpin]] sufragista, idazlea (AEB, 1877-1935) # [[Ana María Cuervo]] biokimikaria (Bartzelona 1966) # [[Marta Pujol Ferrusola]] arkitektoa (Bartzelona 1959) # [[Glenna Cabello]] politologoa, kontsul (Venezuela 1959) # [[Margaret Leahy]] aktorea (EB 1902-AEB 1967) # [[Norma Talmadge]] aktorea (AEB 1894-1957) # [[Constance Talmadge]] aktorea (AEB 1898-1973) # [[Natalie Talmadge]] aktorea, gidoilaria (AEB 1996-1969) # [[Cátia Montes]] gizarte hezitzailea, suhiltzailea, ijitoa (Portugal ?) # [[Toya Prudêncio]] hezitzailea, aktibista, ijitoa (Portugal ?) # [[Maria Gil]] aktore, aktibista, ijitoa (Portugal 1972) # [[Estelle Faye]] idazle eta aktore frantsesa (1978) # [[Rose Morgan French]] sufragista (AEB, 1859-1929) # [[Ana María Pascual-Leone]] zientzialaria eta farmazialaria (Valentzia, 1930) # [[Nellie Blessing Eyster]] irakaslea, kazetaria, idazlea (AEB, 1836-1922) # [[Eileen Chang]] idazlea (Txina 1920-AEB 1995) # [[Ascensión Marcos]] farmazialaria, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[Mririda n'Ait Attik]] poeta amazigea (Maroko 1900-1940) # [[Maisie Peters]] kantautorea (EB 2000) # [[Rachel Brosnahan]] aktorea (AEB 1990) # [[Elaine May]] aktorea (AEB 1932) # [[Carla Quílez]] aktorea (Bartzelona 2008) # [[Tita Parra]] kantautorea (Txile 1956) # [[Alexia Greziakoa]] printzesa (Grezia 1965) # [[Teodora Greziakoa]] aktorea, printzesa (EB 1983) # [[Olinpia Greziakoa]] modeloa, printzesa (AEB 1996) # [[Marie-Chantal Greziakoa]] diseinatzailea, enpresaburua, printzesa (EB 1968) # [[Marthe Gautier]] pediatra, ikertzailea (Frantzia, 1925-2022) # [[Mar%C3%ADa Mullerat i Bassedas]] maistra, hezkuntza berezian espezializatua (Catalunya 1903 - 1993) # [[Rita Harradence]] biokimikaria (Australia, 1915-2012) # [[Nora Stanton Blatch Barney]] ingeniari zibila (AEB, 1883-1971) # [[Flora Wambaugh Patterson]] mikologoa (AEB, 1847-1928) # [[Jhamak Ghimire]] idazlea (Nepal, 1980) # [[Mireille Havet]] idazlea (Frantzia, 1898-1932) # [[Montserrat Villar Gonzalez]] idazlea (Ourense 1969) # [[Regina Orozco]] aktorea (Mexiko, 1964) # [[Jesusa Rodríguez|Jesusa Rodriguez]] aktorea, antzerki zuzendaria (Mexiko, 1955) # [[Astrid Hadad]] aktorea (Mexiko, 1957) # [[Julieta Egurrola]] aktorea (Mexiko, 1953) # [[Elisa Izaurralde|Elisa_Izaurralde]] biokimikaria molekularra (Uruguai, # [[Céline Bessière]] soziologoa (Frantzia, 1977) # [[Cristina Pacheco]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1941-2023) # [[Susana Chavez-Silverman]] idazlea (AEB, ?) # [[Cristina Lafont]] filosofoa (Valentzia, 1963) # [[Fumiko Enchi]] idazlea (Japonia 1905-1986) # [[Pilar Roig Picazo]] ikertzailea (Valentzia 1949) # [[Isabella Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2007) # [[Josephine Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 2011) # [[Irene Greziakoa]] printzesa (Hegoafrika/ Espainia 1942) # [[Pia Getty]] film ekoizlea, zuzendaria (AEB 1966) # [[Benedikte Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1944) # [[Alexandrine Danimarkakoa]] erregina (Alemania 1879- Danimarka 1952) # [[Carolina Matilde Danimarkakoa]] printzesa (Danimarka 1912-1995) # [[Viktoria Luise Prusiakoa]] printzesa (Alemania 1892-1980) # [[Rocío Muñoz Morales]] aktorea, aurkezle, modeloa (Madril 1988) # [[Mary Prince]] idazlea eta esklabua (Bermudak...) # [[Edith M. Flanigen]] kimikaria (AEB, 1929) # [[Margaret Fulton]] kazetari gastronomikoa (1924-2009) # [[Claudia Actea]] esklaboa (Anatolia 40-I. mendea) # [[Cándida Jiménez Huelva]] esklabo askatua (Angola, 1845 Huelva, 1951) # [[Rosalia Gómez]] esklabo askatua (Tenerife, 1801-1874) # [[Elena Conti]] biokimikaria eta biologoa (Italia, 1967) # [[Edith Pechey]] medikua (EB 1845-1908) # [[Catherine Raisin]] geologoa (Erresuma Batua, 1855-1945) # [[Winifred Starr Dobyns]] sufragista (AEB, 1886-1963) # [[Mary Roberts Coolidge]] sufragista (AEB, 1860-1945) # [[María Bueno Castellano]] artista (Malaga, 1976) # [[Rukhmabai]] medikua (India 1864-1955) # [[Valérie Mangin]] Frantziako komiki-gidoilaria (Nancy, 1973) # [[Kamala Sohonie]] biokimikaria (India, 1911-1998) # [[Cy Jung]] idazlea (Frantzia, # [[Elula Perrin]] idazlea (Frantzia # [[Anandi Gopal Joshi]] Indiako 1. medikuetako bat (1865-1887) # [[Agnieszka Osiecka]] poeta, kazetaria (Polonia 1936-1007) # [[Jeanette Winterson]] idazlea (EB 1959) # [[Shelagh Delaney]] antzerkigilea, gidoilaria (EB 1938-2011) # [[Madeleine Suediakoa]] printzesa (Suedia 1982) # [[Carina Axelsson]] printzesa, modeloa, idazlea (AEB Aguil1968) # [[Ingeborg Danimarkakoa (1878-1958)]] printzesa (Danimarka 1878-Suedia 1958) # [[Susie Orbach]] psikoanalista, idazlea (EB 1946) # [[Doris Duke]] filantropoa , baratzezaina, arte bildumagilea (AEB 1912-1993) # [[Silvia Laplana]] metereologoa (Bartzelona 1984) # [[Eva Cosculluela]] kultur kazetaria (Zaragoza 1972) # [[Pilar Sanjurjo]] metereologoa (Coruña 1942-2022) # [[Fanny Dalle-Rive]] Frantziako komikigilea (1976) # [[Emma_Lira]] kazetaria, idazlea eta bidaiaria (Madril 1971) # [[Mariana Álvarez Bollo Carretero]] pedagogoa eta idazle espainiarra (Zamora, 1866 - 1946) # [[Margherita Piazzola Beloch]] matematikaria (Italia, 1879-1976) # [[Mary Ryerson Butin]] medikua (AEB, 1857-1944) # [[Zabel Yesayan]] idazlea (Armenia 1878-1943) # [[Eva Carter Buckner]] sufragista, poeta eta konpositorea (1861-1946) # [[Hélia Correia]] idazlea (Portugal, 1949) # [[Isabela Figueiredo]] idazlea (Portugal, 1963) # [[Teresa Imízcoz Beunza|Teresa Imizcoz Beunza]] idazlea (Iruñea, 1965) # [[Oriana Méndez|Oriana Mendez]] idazlea (Vigo, 1974) # [[Esperanza Aguilà Ducet|Esperanza Aguila Ducet]] idazlea (Bartzelona, 1951) # [[Maud Ankaoua]] enpresa kudeatzailea (Frantzia, 1971) # [[Lucia Pietrelli]] idazlea (Italia/Mallorca 1984) # [[María Jaén]] idazlea, gidoilaria (Sevilla 1962) # [[Antonia Bardolet]] idazlea (Bartzelona 1877- 1956) # [[Dolors Miquel]] idazlea (LLeida 1960) # [[Míriam Ferradáns]] idazlea (Pontevedra 1960) # [[Rosa Fabregat]] idazlea (LLeida 1933) # [[Ingrid Guardiola Sánchez]] film zuzendaria, saiakeragilea (Girona 1980) # [[Almudena Arteaga]] idazlea (Madril 1967) # [[Alana S. Portero]] idazlea (Madril 1967) # [[Maria Antònia Salvà]] poeta (Mallorca 1869-1958) # [[Maribel Medina]] idazlea eta kultura kudeatzailea (Iruñea, 1969) # [[Gabrielle Réval]] idazlea (Frantzia, # [[Martine Roffinella]] idazlea (Frantzia, # [[Bertha Hernández]] idazlea, politikaria, 1. dama (Kolonbia 1907-1993) # [[May Borraz]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1966) # [[Eva Yárnoz]] poeta, artista (Iruñea 1975) # [[Emilia Salvador]] ikertzailea, idazlea (Zaragoza 1938) # [[Beatriz Giménez de Ory]] poeta (Madril 1972) # [[Gema Nieto]] idazlea (Madril 1981) # [[Mariona Cabassa]] ilustratzailea (Bartzelona 1977) # [[Mada Carreño]] idazlea, kazetaria (Zamora 1914- Mexiko 2000) # [[Nicolasa Helguero Alvarado]] poeta, moja, noblea (Palentzia 1719- Burgos 1805) # [[Sheila Elorza]] futbolaria (Zaratamo 1996) # [[Suceso Luengo]] maistra, idazlea (Zamora 1884-? 1931) # [[Yvonne Blake]] jantzi-diseinatzailea (EB 1940-Madril 2018) # [[Ruth Chepngetich]] atleta, maratoilaria (Kenya 1994) # [[Salome Lang]] atleta, gorako jauzilaria (Suitza 1997) # [[Salomé Kora]] atleta, 100m (Suitza 1994) # [[Vicky Calavia]] zinegilea (Zaragoza 1971) # [[Marisol Aznar]] aktorea, gidoilaria, abeslaria (Zaragoza 1972) # [[Emilia Baylo]] dantzaria, koreografoa, irakaslea (Lleida 1946-Zaragoza 2022) # [[Natividad Zaro]] aktorea, gidoilaria (Zaragoza 1901-Madril 1978) # [[Marta Marín-Dòmine]] idazlea, dokumetalgilea (Bartzelona 1959) # [[Uliana Semionova]] saskibaloi jokalaria (Letonia 1952) # [[Maria do Rosário Pedreira]] idazlea (Portugal 1959) # [[Reyes Calderon]] idazlea, ekonomialaria, irakaslea (Valladolid 1961) # [[Paloma Sánchez-Garnica]] idazlea (Madril, 1962) # [[Ann Scott]] idazlea (Frantzia, 1965) # [[Chiquinha Gonzaga]] musikaria, konpositore, pianista eta orkestra zuzendaria (Brasil, 1847 - 1935) # [[Giannina Arangi-Lombardi]] sopranoa (Italia, 1891-1951) # [[Gilda dalla Rizza]] sopranoa (Italia, 1892-1975) # [[Magda Olivero]] sopranoa (Italia 1910-2014) # [[Lucy Tejada]] artista, margolaria (Kolonbia 1920-2011) # [[Claudia Muzio]] sopranoa (Italia, 1889-1936) # [[Toti Dal Monte]] sopranoa (Italia, 1893-1975) # [[Maria Caniglia]] sopranoa (Italia, 1905-1979) # [[Ebe Stignani]] mezzosopranoa (Italia, 1903-1974) # [[Violet King Henry]] abokatua (Kanada, 1929-1982) # [[Tòni Escala]] idazlea (Lleida 1961) # [[Teresa Azpiazu Paul]] idazlea, irakaslea, politikaria (Cádiz 1862-Málaga 1949) # [[Luisa Josefina Hernández]] idazlea, irakaslea (Mexiko 1928-2023) # [[María Asúnsolo]] mezenas, galerista, modelo (AEB 1904-Mexiko 1999) # [[María Jose Escrivà]] idazlea, poeta (Valentzia 1968) # [[Meritxell Gené]] kantautorea, poeta (Lleida 1986) # [[Marià Manent]] poeta, memorialista (Bartzelona 1898-1988) # [[Marysa Navarro Aranguren]] idazlea, historilaria (Nafarroa 1934) # [[Esther Novalgos Laso]] idazlea (Errioxa 1942) # [[Susi Alvarado]] idazlea, antzerki zuzendaria (Kanariak 1960) # [[Anna Tsing]] antropologoa (AEB, 1950) # [[Ana Bernal Triviño]] kazetaria eta ikertzailea (Malaga, 1980) # [[María Francisca Díaz-Carralero Rodelgo]] poeta itsu inprobisatzailea (Ciudad Real 1818-1894) # [[Sanmao]] idazlea (Txina 1943-1991) # [[Ana Cristina Herreros Ferreira]] idazlea, ahozko kontalaria (Leon 1965) # [[Monika Zgustová]] idazlea, itzultzailea (Txekia 1957) # [[Juana Dolores]] abeslaria, aktorea (Bartzelona 1992) # [[Valeria Castro (abeslaria)]] kantautorea (Kanariak 1999) # [[Maria Morera Colomer]] aktorea, abeslaria Girona 2003) # [[Laura Jou]] antzerki irakaslea, film zuzendaria (Batzelona 1969) # [[Emakumeen Ospearen Aretoa Coloradon]] aretoa eta saria (Colorado 1965) # [[Frederika Hannoverkoa]] Greziako erregina ezkontidea (Alemania 1917 – Madril 1981) # [[Isabel Stilwell]] kazetaria eta idazlea (Portugal) # [[Maria Xosé Queizán]] idazlea (Galizia, 1939) # [[Liliana Felipe]] abeslaria, sopranoa (Agentina-Mexiko, 1954) # [[Zinka Milanov]] sopranoa (1906-1989) # [[Rosa Ponselle]] sopranoa (AEB, 1897-1981) # [[Milka Ternina]] sopranoa (Kroazia, 1863-1941) # [[Geraldine Farrar]] sopranoa (Alemania, 1882-1967) # [[Lilli Lehmann]] sopranoa (Alemania, 1848 - Berlin, 1929) # [[Olive Fremstad]] mezzosoprano (Suedia , 1871-AEB,1951) # [[María Jesús Jabato]] idazlea (Burgos, 1959) # [[Brenda Navarro]] idazlea (Mexiko, 19982) # [[Maud Tabachnik]] idazlea (Frantzia, 1938) # [[Alejandrina_Gessler]] Andaluziako margolaria (Cadiz, 1831 - Paris, 1907) # [[Rita Ferro]] Portugaleko idazlea (Lisboa, 1955) # [[Dolors Marín Silvestre]] Kataluniako historialaria (Hospitalet de Llobregat, 1957) # [[Almudena Campuzano Jimenez de Aldasoro]] idazlea (Santander, 1996) # [[Dora Vázquez]] idazlea (Ourense, 1913.2010) # [[Ana Acuña]] idazlea eta ikertzalea (Marin, 1971) # [[Josefina Cardona i Bosch]] poeta (Valentzia,1957-2022) # [[Joan Beauchamp Procter]] zoologoa (Erresuma Batua, 1897-1931) # [[Adela Figueroa]] biologoa, aktibista eta idazle galiziarra (Lugo, 1948) # [[Mary Blair]] artista, ilustratzailea, (AEB, 1911-1978) # [[Rita Taborda Duarte]] Portugaldar idazle eta irakaslea (Lisboa, 1973) # [[Fedora Barbieri]]  mezzosopranoa (Trieste, 1920ko- Florentzia, 2003) # [[Anita Cerquetti]]  soprano (Montecosaro, 1931ko apirilaren 13a - Perugia, 2014ko urriaren 11) Italiako soprano dramatiko  # [[Leyla Gencer]] sopranoa (Istanbul, 1928ko- Milan, 2008ko) # [[Maria Stader]] sopranoa (Budapest, 1911- Zurich, 1999ko) # [[Tereska Torrès]] idazlea (Paris, 1920-2012) # [[Marta G. Franco]] kazetari eta ekintzailea (Espainia, ) # [[Josefa Alfaro de Ocampo]] kazetaria, idazlea eta atzerkigilea (Sevilla, XIX-XX) # [[Milagros Duque Vallejo]] alkatea (Berantevilla, 1941) # [[Maria Perpinyà i Sais]] idazlea (Katalunia, 1901-1994) # [[Mercè Vila i Reventós]] idazlea ([[Bartzelona]], [[1902]] - ?) # [[Arancha Nogueira]] poeta ([[Ourense]], [[1989|1989ko]] # [[Geneviève Pastre]] idazle, poeta, militantea # [[Élodie Petit]] poeta eta performena # [[Narcisa Freixas|Narcisa Freixas i Cruells]] margolaria, eskultorea eta konpositorea (Sabadell – 1859 – Bartzelona, 1926) # [[Rexina Vega|Rexina Rodriguez Vega]] literatura idazlea, itzultzailea eta ikertzailea da. (Vigo, 1966) # [[Eva Balaguer-Cortés López]] idazlea (Zaragoza, 1965) # [[Rita Taborda Duarte]] idazlea (Lisboa, 1973) # [[Cristina Carvalho]] idazlea (Portugal, 1949) # [[An Alfaya]] idazlea (Galizia, 1964) # [[San Luisko kondesa]] idazlea (Murtzia, 1884-Madril, 1929) # [[Montserrat Aguer Teixidor]] filologoa eta idazlea (Figueres, 1963) # [[María Rosa de Madariaga]] historialaria (Madril, 1937-2022) # [[Asima Chatterjee]] botanikaria, kimikaria (India, 1917-2006) # [[Alicia Fernández Rodríguez]] poeta (Galizia, 1987) # [[Coloma Rosselló i Miralles]]  idazlea (Palma, 1871 - i1955) # [[Walda Pla i Rosés]] eleberrigilea  (Maresme, 1913ko- Badalona, 2014) # [[Maria Fullana i Montoro]] idazlea(Valentzia, 1958) poeta, narratzaile, itzultzaile eta irakasle ohia # [[Susana Prieto]] idazlea eta gidoigilea (Puebla de Sanabria, Zamora, 1962) # [[Isabel Thorne]] medikua, emakumeen eskubideen aldeko ekinzailea (Londres, 1834-1910) # [[María Gertrudis Hore|Maria Gertrudis Hore]]  poeta (Cadiz, 1742 -1801) eko abuztuaren 9a)  # [[Katherine Esau]] botanikaria (Ukrania-AEB, 1898-1997) # [[Elizabeth Stern]] patologoa (Kanada-AEB, 1915-1980) # [[Josefina Solsona i Querol]] idazlea (Bartzelona, 1907-1960) # [[Tamara Andrés]] idazlea (Pontevedra, 1992) # [[Enriqueta Muñiz]] idazlea, kazetaria eta itzultzailea  (Madril, 1934– Buenos Aires, 2013)  # [[Blanca Mira]] eleberrigilea (Jumilla, Murtzia, 1989) # [[Kei Okami]],  medikua (Japonia, 1859 - 1941) # [[Edinburgoko zazpiak]] # [[Diana Maff%C3%ADa]] filosofoa eta aktibista (Argentina, 1953) # [[Carmen Moreno Pérez|Carmen Moreno]] idazlea  (Cádiz, 1974) # [[Marie-Hélène Lafon]] irakasle atxikia eta idazlea (Aurillac, Cantal, Frantzia, 1962) irakasle atxikia eta idazlea # [[Gaëlle Heureux]] idazlea eta irratiko kronista (Bourg-en-Bresse, Frantzia, 1970) # [[Matilda Chaplin Ayrton]] medikua (Honfleur, Frantzia, 1846 - 1883ko uztailaren 19a)  # [[Carolina Amaya]] kazetaria (El Salvador) # [[Isabella W. Blaney]] aktibista, sufragista (AEB) # [[Fatima Ouassak]] saiakeragilea, hizlaria, politika publikoetako aholkularia eta militante ekologista, feminista eta arrazakeriaren aurkakoa ((Rif, Maroko, 1976) # [[Helen Evans]] medikua (Irlanda, 1833-1903) # [[Shin Saimdang]] artista, idazle, kaligrafo eta poeta (Korea, 1504-1551) }} '''Berriak 2024''' ('''iraila''') {{zutabeak|kopurua=3| # [[María Fernández García]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (León,1884-Derio,1937) # [[Juana Abascal Nicolás]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Castro Urdiales, 1908-Derio, 1938) # [[Elvira Martínez Porres]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Santurtzi, 1883-Derio, 1937) # [[Conchita Portu Etxeberria|Conchita Portu Exeberria]] '''SORTUA''' irakaslea, zinegotzia, historialaria (Hondarribia, 1943-2017) # [[Severina Sagarzazu Martínez|Severina Sagarzazu]] '''SORTUA''' arrain-saltzailea (Hondarribia, 1911-1994) # [[Joxepa Darceles Bengoetxea]] '''SORTUA''' emagina (Hondarribia, 1888-1972) # [[Merche Gallardo Carrillo]] '''SORTUA''' Saturrarango emakumeen kartzelan jaioa (Mutriku, 1940) # [[Loli Prieto Arana|Loli Prieto]] '''SORTUA'''kirolaria (Hondarribia, 1943-2019) # [[Lupe Artola Cornú]] '''SORTUA''' frantses eta euskara irakaslea (Hondarribia, 1945) # [[Nieves Alza Castillo]] '''SORTUA''' saskibaloi joka laria eta bultzatzailea (Hondarribia, 1954) # [[Ixabel Alkain Etxeberria|Isabel Alkain]] '''SORTUA''' irakaslea, alardeko kapitaina, bidaiaria (Hondarribia, 1961) # [[Arantza Mariskal Balerdi]] '''SORTUA''' Dokumentazio eta liburutegi arduraduna (Hondarribia, 1967) # [[Teresa Gorria Arrizabalaga]] '''SORTUA''' maistra (Hondarribia, 1836-1905) # [[Jasone Miranda-Bilbao]] '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Rafaela Baigorri Ibañez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran Madril Ventas espetxean hila (Mañeru, 1892-Madril, 1943) # [[Rufina Chocarro Villar]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Allo, 1891-Erreniega, 1936) # [[Amada Morentín Roldán]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Lodosa, 1910-Deierri, 1936) # [[Felipa del Pueyo Ruiz]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Tarazona, 1897-Ausejo, 1936) # [[Bea Lema]] '''SORTUA''' artista, ilustratzaile (Coruña, 1985) # [[Herminia Domínguez Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran borrokan eraila (Buñuel, 1917-Donostia, 1936) # [[Esperanza Escribano Martínez]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Calahorra, 1881-Azkoien, 1936) # [[Marian Fernández]] '''SORTUA''' zinemagilea (Iruñea, 1974) # [[Pilar Fernández Rodríguez]] '''SORTUA''' langilea, 36ko gerran fusilatua (Tudelilla, 1891-Azkoien, 1936) # [[Carmen Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1921- Azkoien, 1936) # [[Dolores Gurrea Fernández]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Alfaro, 1919- Azkoien, 1936) # [[Gabriela Lorente Sáenz]] '''SORTUA''' etxekoandrea 36ko gerran fusilatua (Calahorra, 1878-Azkoien, 1936) # [[Lucia Maeso Bergé]] '''SORTUA''' futbol-atezaina (Palentzia 2006) # [[María Castejón Leorza]] '''SORTUA''' historialaria, zinema-kritikaria (Lizarra, 1975) # [[Luisa Lasheras Royo]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Cortes, 1912-Gallur,1936) # [[Nicomedes Marañon Orio|Nicomedes Marañón Orio]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Viana, 1898-Logroño, 1936) # [[Martina Martínez Bueno]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Buñuel, 1873-Magallón, 1936) # [[Rosa Zufia Sanz]] '''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (Tutera, 1958) # [[Meg Connery]] sufragista (Irlanda, 1879-1958) # [[Rebekka Haase]] 2024ko Udako Olinpia r Jokoetako dominaduna (Alemania, 1993) # [[Salwa Eid Naser]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Nigeria, 1998) # [[Gina Lückenkemper]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Fatima Surayya Bajia]] idazlea (Pakistan, 1930-2016) # [[Phoebe Starfield Leboy]] biokimikaria, aktibista (AEB, 1936-2012) # [[Muriel Barbery]] idazlea (Maroko, 1969) # [[Ruperta Bautista]] idazle tzotzila (Mexiko, 1975) # [[Anna Thynne]] itsas zoologoa (Erresuma Batua, 1806-1866) # [[Loung Ung]] idazlea eta ekintzailea (Kanbodia, 1970) # [[Elena Cánovas]] antzerkigilea, antzerki zuzendaria, gizarte laguntzailea (Madril 1955) # [[María Luisa Moneró]] aktorea, kupletista (Madril 1889-1982) # [[María Jesús Valdés]] aktorea, ahots aktorea (Madril 1927-2011) # [[Nuria Torray]] aktorea (Bartzelona 1934-Madril 2004) # [[Alejandra Torray]] aktorea, ahots-aktorea (Madril 1968) # [[Mercedes Barranco]] aktorea (Bartzelona 1899-Madril 1957) # [[Julia Martínez]] aktorea (Santander 1931) # [[María Massip]] aktorea (Albacete 1942- Madril 2002) # [[Queta Claver]] aktorea (Valentzia 1932- Madril 2003) # [[Anita Martos]] aktorea, irakaslea (Uruguai 1893- Madril 1953) # [[Debbie_Brill]] atleta (Kanada, 1953) # [[Aya Kōda]] eleberrigilea eta saiakeragilea (Japonia, 1904-1990) # [[Vera de Spinadel|Vera de Spinabel]] matematikaria (Argentina, 1929-2017) # [[Laetitia Colombani]] idazlea (Frantzia, 1975) # [[Gloria González Aseguinolaza]] biologoa # [[Ángeles Mora]] idazlea (Kordoba 1952) # [[Olive Oatman]] esploratzaile bahitua (AEB 1837-1903) # [[Rebecca Cheptegei]] atleta (Uganda 1991-2024) # [[Betty Harris (zientzialaria)]] kimikaria (AEB 1940) # [[Marie-Béatrice de Baye]] poeta (Frantzia 1859-1928) # [[Nelly Alard]] aktorea, gidoilaria (Frantzia 1960) # [[María Topete]] espetxe-funtzionarioa (Espainia 1900-2000) # [[Constance Reid]] idazlea, matematika dibulgatzailea (AEB, 1918-2010) # [[Flossie Wong-Staal]] birologoa (Txina-AEB, 1947-2020) # [[Lucía Caram]] moja aktibista (Argentina/Katalunia 1966) # [[Magda Roger]] aktorea (Espainia XX. mendea) # [[Patricia H. Clarke]] kimikaria (EB 1919-2010) # [[Lila Azam Zanganeh]] idazlea (Paris 1976) # [[Brigitte Aubert]] idazlea (Cannes 1956) # [[Simone de Saint-Exupéry]] idazlea (Frantzia 1898-1978) # [[Marie-Madeleine de Saint-Exupéry]] idazlea (Fratzia 1897-1926) # [[Teresa Herrera]] filantropoa (Coruña 1712-1791) # [[Stephanie Beacham]] aktorea (EB 1947) # [[Ana Maria Vidal]] aktorea (Madril 1944) # [[Tina Sainz]] aktorea (Madril 1945) # [[Mari Carmen Yepes]] aktorea (Bartzelona 1942-Madril 2015) # [[Laly Soldevila]] aktorea (Bartzelona 1933-Madril 1979) # [[Ángeles Martín]] aktorea, aurkezlea (Madril 1968) # [[Luisa Rodrigo]] aktorea (Madril 1901-1986) # [[Mariam Budia]] idazlea, antzerkigilea (Errioxa 1970) # [[Casey Wilson]] aktorea, komediantea (AEB 1980) # [[Violetta Villas|Violeta Villas]] abeslaria (Polonia, 1938-2011) # [[Feliza Bursztyn]] eskultorea (Kolonbia 1933- Paris 1982) # [[Maria Barrientos]] sopranoa (Bartzelona 1884- Lapurdi 1946) # [[Eileen Kramer]] dantzaria, koreografoa (Australia 1914) # [[Antisa Khvichava]] 132 urte bizi izanaren erreklamatzailea (Georgia 1880-2012) # [[Besse Cooper]] ehun urteduna, maistra, sufragista (AEB 1879-2009) # [[Sahan Dosova]] ehun urteduna (Kazakhstan 1879?-2009) # [[Maria Olivia da Silva]] ehun urteduna (Brasil 1880?-2010) # [[Tomiko Itooka]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1908-) # [[Fusa Tatsumi]] ehun urteduna, zaharrena (Japonia 1907-2023) # [[Pilar Serra]] erakusketa-komisarioa (Zaragoza, XX. mendea) # [[Concha García (artista)]] eskultorea (Santander 1960) # [[Susanna Rafart]] idazlea (Girona 1962) # [[Florence Hedges]] botanikaria (AEB, 1878-1956) # [[Jeanne Loiseau]] idazlea (Frantzia 1854-1921) Leire # [[Tahia Halim]] margolaria (Egipto 1919-2003) Isabel # [[Mercedes Barcha Pardo]] musa, zaintzailea (Kolonbia 1932-2020) # [[Fanny Mikey]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Argentina 1930-Kolonbia 2008) # [[Nadia Battocletti]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 2000) # [[Andreja Leški]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Eslovenia, 1997) # [[Alice Bellandi]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Italia, 1998) # [[Mathilda Hodgkins-Byrne]] 2024ko olinpiar jokoetako dominaduna (Londres, 1994) # [[Gloria Zea]] filosofoa, arte sustatzailea (Kolonbia 1935-2019) # [[Elena Congost]] atleta paralinpikoa (Bartzelona 1987) # [[Marta Fernández Infante]] igerilari paralinpikoa (Burgos 1994) # [[Nuria Marqués ]] igerilari paralinpikoa (Bartzelona 1999) # [[Virginia Feito]] idazlea (Madril 1988) # [[María Manjavacas]] kazetaria (Ciudad Real, XX. mendea) # [[Marta Fernández Vázquez]] kazetaria, idazlea (Madril 1973) # [[Inmaculada Galván]] kazetaria (Madril 1963) # [[Marta Reyero]] kazetaria (León 1965) # [[Fawzia Koofi]] politikaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Saba Sahar]] film zuzendaria, aktibista (Afganistan 1975) # [[Blanca Estrella Ruiz Ungo]] maistra eta Clara Campoamor elkartearen sortzaile eta presidentea (1944-2024) # [[Mayana Itoiz]] ilustratzaile eta komikigile baionarra (1978) # [[Claire Etcherelli]] idazlea (Frantzia 1941-2023) # [[Maylis Adhémar]] idazlea, kazetaria (Frantzia 1985) # [[Françoise Mézières]] fisioterapeuta (Frantzia 1909-1991) # [[Daisy Roulland-Dussoix]] mikrobiologo molekularra (Suitza 1936– 2014) # [[Brenda Milner]] neuropsikologoa (Erresuma Batua-Kanada 1918) # [[Michaela DePrince]] dantzaria (Sierra Leona, 1995-AEB, 2024) # [[María Ruiz de Burton]] idazlea (Mexiko 1832-AEB 1895) # [[Blanca Oteyza]] aktorea (Madril 1965) # [[Rosa Maria Oriol Porta]] bitxigilea, enpresaburua (Bartzelona 1946) # [[Rocío Delgado]] kazetaria (Pontevedra 1985) # [[Purificación García]] moda diseinatzailea (Ourense 1952) # [[Victoria Alonso]] film ekoizlea (Argentina/AEB 1965) # [[Anna Teixidor Colomer]] kazetaria, historialaria (Girona 1978) # [[Sara Sorribes]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Castelló 1996) # [[Cristina Bucșa]] binaka tenislari brontze olinpikoa (Moldavia/Kantabria 1998) # [[Sara Andrés Barrio]] atleta paralinpikoa (Madril 1986) # [[María Isabel Perelló Doménech]] epailea, Auzitegi Goreneko presidentea (Bartzelona/Coruña 1958) # [[Mariana Mazzucato]] ekonomialaria (Italia/AEB 1968) # [[Clara Martínez de Careaga]] magistratua (Madril 1959) # [[Roser Bach]] epailea (Bartzelona 1964) # [[Ana Ferrer]] epailea (Madril 1959) # [[Olga Sánchez Cordero]] epailea (Mexiko 1947) # [[Margarita Cabello Blanco]] epailea (Kolonbia 1957) # [[Andrea Muñoz Sánchez]] epailea (Txile 1957) # [[Zarela Villanueva Monge]] epailea (Costa Rica 1952) # [[Sue Gray (funtzionarioa)]] politikaria, goi funtzionarioa (EB 1957) # [[Rocío Sagaón]] aktorea (Mexiko, 1933-2015) # [[Ana Mérida]] koreografoa (Mexiko, 1922-1991) # [[Guillermina Bravo]] dantzaria eta koreografoa (1920-2013) # [[Anna Sokolow]] dantzaria eta koreografoa (1910-2000) # [[Carmen Herrero Ayllón]] kimikaria, irakaslea (Madril, 1913-1997) # [[Marie-Michèle Beaufils]] idazlea (Frantzia 1949-2014) # [[Marie Cosnay]] idazlea (Frantzia 1965) # [[Columba Dominguez]] aktorea, abeslaria (Mexiko 1929-2014) # [[Silvia Lemus]] kazetaria (Galizia/Mexiko 1945) # [[Camila Cañeque]] artista (Bartzelona, 1984-2024) # [[Carlota Rodr%C3%ADguez de Robles]] kimikaria, irakaslea (Zamora, 1907-1990) # [[Adela Barn%C3%A9s Gonz%C3%A1lez]] kimikaria, irakaslea (Ávila/Mexiko, 1908-2011) # [[Élisabeth Badinter]] filosofoa, idazlea (Frantzia 1944) # [[Lola González Ruiz]] abokatua (León 1946-Madril 2015) # [[Elisabet Casanovas]] aktorea (Bartzelona 1994) # [[Aixa Villagrán]] aktorea (Sevilla 1978) # [[Celia Freijeiro]] ekoizlea, aktorea (Pontevedra 1983) # [[Patricia Reyes Spíndola]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Mexiko 1953) # [[Paula Usero]] aktorea (Valentzia 1991) # [[Carol Rodríguez Colás]] film zuzedaria (Bartzelona 1982) # [[Paula Anta]] artista, argazkilaria (Madril 1977) # [[Meritxell Calvo]] aktorea (Bartzelona 1986) # [[Raquel Peláez]] aktorea (León 1978) # [[Edith Marion Patch]] entologoa, idazlea (AEB, 1876-1954) # [[Petra Barnés González]] kimikaria, farmazialaria (Madril/Mexiko, 1908-1992) # [[Isabelle Rimbaud]] idazlea (Frantzia 1860-1017) # [[Jeanne Puchol]] komikigile eta ilustratzaile frantziarra (1957) # [[Michiyo Tsujimura]] biokimikaria (Japonia, 1888-1969) # [[Matilde Landeta]] film gidoilaria eta zuzendaria (Mexiko, 1910-1999) # [[Susana Martín Gijón]] idazlea, nobela beltza (Sevilla 1981) # [[Carlota Pérez]] ekonomialaria (Venezuela 1939) # [[Pepa Roma]] kazetaria, argazkilaria, eleberrigilea (Lleida XX. mendea) # [[Florence Cassez]] Mexikon zigortua (Frantzia 1994) # [[Denise Maerker]] abokatua, kazetaria (Mexiko 1965) # [[Cristina Álvarez Rodríguez]] arkitektoa, politikaria (Argentina 1967) # [[Roser Tapias]] aktorea, modeloa (Bartzelona 1989) # [[Ángela Cervantes]] aktorea (Bartzelona 1993) # [[Lurdes Barba Rodríguez]] aktorea, antzerki-zuzendaria (Bartzelona 1949) # [[Marta Frías Acedo]] futbol-arbitro aitzindaria (Cáceres 1980) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] fisiologo, patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Anne Baraou]] Frantziako komikigilea (1965) # [[Claire Chazal]] kazetaria (Frantzia 1956) # [[Hélène Gordon-Lazareff]] kazetaria (Frantzia 1909-1988) # [[Mary Winearls Porter]] kristalografoa (Erresuma Batua, 1886-1980) # [[Agnès Martin-Lugand]] idazlea (Frantzia 1979) # [[Cécile Bailly]] idazlea (Frantzia 1968) # [[Mireille Best]] idazlea (Frantzia 1943-2005) # [[María Zamora]] film ekoizlea (Valentzia 1976) # [[Ada Wells]] sufragista (EB 1863-Zeelanda Berria 1933) # [[Carol Rovira]] aktorea, abeslaria (Tarragona 1989) # [[Mary Ruiz]] aktorea (Madril 1980) # [[Ángela Cremonte]] aktorea (Madril 1982) # [[Belinda Washington]] aurkezlea, aktorea (Londres/Espainia 1963) # [[Blanca Marsillach]] aktorea (Bartzelona 1966) # [[Cristina Marsillach]] aktorea (Madril 1963) # [[Mónica Portillo]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 1989) # [[Lucía Veiga]] aktorea, bakarrizketagilea (Coruña 1979) # [[Mireia Oriol]] modeloa, aktorea (Bartzelona 1996) # [[María Luisa Oyarzábal Fernández]] enpresaria, irakaslea (Bilbo 1933-2022) # [[Olga Duque de Ospina]] abokatu, politikaria (Kolonbia 1930-2019) # [[Beatriz Sanchis]] film-zuzendaria (Valentzia 1976) # [[Marta Nieto]] aktorea (Murtzia 1982) # [[Mabel Purefoy FitzGerald]] patologo klinikoa (Erresuma Batua, 1872-1973) # [[Vera Popova]] kimikaria (Errusia, 1867-1896) # [[Elena Paunero Ruiz]] botanikaria (Valladolid/Madril, 1906-2009) # [[Fatima Daas]] idazlea (Frantzia 1995) # [[Constance Debré]] abokatua, eleberrigilea (Paris 1972) # [[Jeanne Galzy]] idazlea (Frantzia 1883-1977) # [[Arati Saha]] igerilaria (Kalkuta 1940-1994) # [[Caryl Churchill]] antzerkigilea (EB 1938) # [[Carmen Salinas]] aktorea, imitatzailea (Mexiko 1939-2021) # [[Malena Narvay]] aktorea, abeslaria (Argentina 1997) # [[Elisa Mouliaá]] aktorea (Madril 1989) # [[Rosa Villacastín]] kazetaria (Avila 1947) # [[Leila Guerriero]] kazetaria (Argentina 1967) # [[Laura Sisteró]] film-zuzendaria (Bartzelona 1986) # [[Carmen Rigalt]] kazetaria (Lleida 1949) # [[Alejandra Meco]] aktorea (Madril 1990) # [[Azara García de los Salmones Marcano]] ultramaratoilaria (Kantabria 1983) # [[Elsa y Elmar]] abeslaria (Kolonbia, 1993) # [[Nancy Peña]] komikigile eta ilustratzaile frantsesa (Tolosa, 1979) # [[Nadezhda Tolokonnikova]] ekintzaile eta performance artista (Errusia 1989) # [[Heidi Watney]] kazetaria (Kalifornia, 1981) # [[Lola Arias]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Argentina 1976) # [[Sarah Rector]] petrolio-handiki afroamerikarra umetatik (AEB, 1902+1967) # [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] maistra eta pedagogoa (Cadiz 1897, Guadalajara 1962) # [[Carme Bravo Roy]] pianu-jole eta pedagogoa (Bartzelona, 1919-2007) # [[Gemma Humet]] abeslaria (Bartzelona 1988) # [[Sara Miquel]] aktorea (Girona 1984) # [[Nuria Giménez Lorang]] film-zuzendaria (Bartzelona 1976) # [[Laura Galán]] aktorea (Guadalajara 1986) # [[María José Rubio]] medikua, politikaria (Coruña 1956) # [[Virginia García del Pino]] film-zuzendaria (Bartzelona 1966) # [[Sara Vítores]] kazetaria (Avila 1972-Madril 2024) # [[Pilar Farjas]] medikua, politikaria (Teruel/Galizia 1956) # [[Rocío Mosquera]] medikua, politikaria (Ourense 1956) # [[Marta Molist Codina]] mendi lasterkaria (Bartzelona 1982) # [[Marianne Jean-Baptiste]] aktorea (Londres, 1967) # [[Anne Pouget-Tolu]] frantziar idazlea (Sardinia, 1955) # [[Hilde Mangold]] enbriologoa (Alemania,1898-1924) # [[Idelisa Bonnelly]] itsas biologoa (Dominikar Errepublika,1931-2022) # [[Blanca Calvo Moraza]] maistra, kazetaria eta idazlea (Ourense,xxx -1939) # [[Gertrud Bodenwieser]] dantzaria, koreografoa (Viena, 1890-1959) # [[Dolly Nazir]] igerilaria (India, 1935-2012) # [[Lourdes Reparaz]] igerilaria (Gasteiz 1948- 1999) # [[Sara Barquinero]] filosofoa eta idazlea (Zaragoza, 1994) # [[Laura Loomer]] aktibista politikoa (AEB 1993) # [[Irene Villa]] kazetaria, psikologoa, kirolari paralinpikoa (Madril 1978) # [[Esther Peris]] paralinpiar eskiatzailea (Espainnia XX. mendea) # [[Nathalie Carpanedo]] paralinpiar eskiatzailea (Madril XX. mendea) # [[Beatriz Rodríguez]] idazlea (Sevilla 1980) # [[María Sanjurjo]] patin-hockey jokalaria (Coruña 2000) # [[Masta Quba]] rap abeslaria, aktibista (Mexiko 1988) # [[Lucia Riaño]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1975) # [[Rachida Dati]] politikaria (Frantzia 1965) # [[Sahra Wagenknecht]] politikaria, kazetaria (Alemania 1969) # [[Carme Aymerich i Barbany]] Catalunyako irakaslea eta pedagogoa (Bartzelona 1915 - 2001) # [[Rosa Arj%C3%B3 P%C3%A9rez]] Aragoiko maistra (Zaragoza 1885 - 1918) # [[Gloria Velat]] xakelaria (Bartzelona 1915-1988) # [[Maria Luisa Gutiérrez]] xakelaria (Menorca 1930) # [[Sofía Ruiz ]] xakelaria (Bartzelona?- ? 1968) # [[Eileen Betsy Tranmer]] xakelaria (EB 1910-1983) # [[Chantal Chaudé de Silans]] xakelaria (Frantzia 1919-2001) # [[Ana Paula Arósio]] aktorea, modeloa (Brasil 1975) # [[Alba Planas]] aktorea (Madril 2000) # [[Leticia Sánchez Ruiz]] idazlea, kazetaria (Asturias 1980) }} ==='''Berriak 2024''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ania Sáenz de Buruaga]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Gasteiz, 1988) # [[Cristina Larrea]] ef-- '''SORTUA''' atleta (Eibar, 1966) # [[Estefania Etxebeste Giraldo]] ef-- '''SORTUA''' harri-jasotzailea (Ituren, 2002) # [[Maria Jesus Berrotaran Etxeberria|Maria Jesus Berrotaran]] ----'''SORTUA''' aguazila, mazularia, feminista (Hondarribia, 1949) # [[Miren Izaskun Asua]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta antzerki zuzendaria (Elorrio, 1963) # [[Adriana Ruano Oliva]] urrezko domina tiroan 2024 (Guatemala, 1955) # [[Alba Sidera]] kazetaria (Girona 1979) # [[Aleksandra Jarecka]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1995) # [[Alena Olsen]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Alev Kelter ]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Alex Sedrick]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Alexandra Louis-Marie]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1996) # [[Alice Schwarzer]] kazetari aktibista (Alemania 1942) # [[Alicja Klasik]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 2004) # [[Ally Wollaston]] txirrindularia, omniumean brontze olinpikoa, talde jazarpenean zilarra (Zeelanda Berria 2001) # [[Altina Schinasi]] artista, asmatzailea (AEB 1907-1999) # [[Alysha Corrigan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1997) # [[Alysha Newman]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1994) # [[Amanda Donohoe]] aktorea (EB 1962) # [[Amber Anning]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 2000) # [[An Qixuan]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 2000) # [[Ana Bokesa]] aktorea (Madril, ?) # [[Ana Patrícia Ramos|Ana Patricia Ramos]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Brasil, 1997) # [[Anna Cockrell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1997) # [[Anna Dorothea Therbusch]] margolaria (Prusia 1721-1782) # [[Anna Mahler]] eskultorea (Austria 1904-EB 1988) # [[Anna Morris]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1995) # [[Anna R. Figueiredo]] idazlea (Ourense 1963) # [[Anna Short Harrington]] modeloa, sukaldaria (AEB 1897-1955) # [[Annette Echikunwoke|Annete Echikunwoke]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1996) # [[Antsa Proventzakoa]] Frantziako printzesa, Gaztelako infanta (1225-1261) # [[Ariana Ramsey]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Arlen Siú]] abeslari eta poeta sandta (Nikaragua, 1955-1975) # [[Asia Hogan-Rochester]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1999) # [[Audrey Mestre]] urpekaria (Frantzia, 1974-2002) # [[Aunt Jemima]] pertsonaia (AEB 1893) # [[Barbiturikills]] kaleko artista (Valentzia 1972) # [[Bavuudorzhiin Baasanjüü]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Mongolia,1999) # [[Beatriz de Palacios]] soldadua (Andaluzia/Mexiko XVI. mendea) # [[Beatriz Proventzakoa]] Frantziako printzesa, erregina ezkontidea, latindar enperatriza (1229- Italia1267) # [[Beatriz Souza]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Brasil, 1998) # [[Beatriz Suabiakoa]] Gaztela eta Leongo erregina ezkontidea (Germania 1205-Zamora 1235) # [[Becky Wilde]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Erresuma batua, 1997) # [[Bertha Badt-Strauss]] kazetaria, judua (Prusia 1885-1970) # [[Blanca Eekhout]] politikaria (Venezuela, 1968) # [[Blanka Frantziakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Jaffa 1253-Paris 1320) # [[Boryana Kaleyn]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Bulgaria, 2000) # [[Brittany Brown]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1995) # [[Bryony Botha]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Camryn Rogers|Camaryn Rogers]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1999) # [[Cari Champion]] kazetaria (AEB 1978) # [[Carissa Norsten]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Carmen Bernardos]] aktorea (Madril 1927-2021) # [[Carmen Verlichak]] idazlea (Madril/Argentina/Kroazia XX. mendea) # [[Carola Stern]] kazetaria, idazlea (Alemania 1925-2006) # [[Catherine Lacey]] idazlea (AEB, 1985) # [[Charity Williams]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1996) # [[Chiara Consonni]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 1999) # [[Chloe Daniels]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Cierra Burdick]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Coraline Vitalis]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1995) # [[Cristina Sánchez-Andrade]] idazlea (Coruña 1968) # [[Cuca Escribano]] aktorea (Madril, 1973) # [[Cyréna Samba-Mayela]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2000) # [[Daisy eta Violet Hilton]] biki pikopagoak, zirkuko musikariak (EB 1908-AEB 1969) # [[Daria Pikulik]] txirrindularia, omniemean zilar olinpikoa (Polonia 1997) # [[Darja Varfolomeev|Darja Varfolomeew]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errusia,2006) # [[Dearica Hamby]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Deng Yawen]] txirrindularia, BMX librean urre olinpikoa (Txina 2005) # [[Ding Xinyi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2004) # [[Dolores Vilavedra]] idazlea, literatura kritikaria (Pontevedra 1963) # [[Dora Lush]] bakteriologoa (Australia, 1910-1943) # [[Dorothea Veit]] idazlea (Alemania 1764-1839) # [[Dorothy Miles]] idazle gorra, keinu hizkuntzan aitzindaria (EB 1931-1993) # [[Eleanor Patterson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Elisa Mevius]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2004) # [[Elise Reimarus]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1735-1805) # [[Elsie Inglis]] medikua, aktibista (Eskozia, 1864-1917) # [[Emily Shearman]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Emma Ann Reynolds]] erizain, medikua (AEB, 1862-1917) # [[Emma Finucane]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 2002) # [[Esther Bendahan]] idazle sefardia (Tetuan 1964) # [[Esther Vilar]] idazlea, soziologoa, medikua (Argentina 1935) # [[Eva Canel]] idazlea, hizlaria, (Asturias, 1857-Habana, 1932) # [[Faith Cherotich]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2004) # [[Fancy Bermudez]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Fanny Lewald ]] idazlea (Prusia 1811- Alemania 1889) # [[Farah Nabulsi]] giza eskubideen aldeko zinemagilea (Londres 1978) # [[Feng Bin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 1994) # [[Florence Symonds]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2002) # [[Georgia Bell]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Georgia Hale]] zinema mutuko aktorea (AEB 1905-1985) # [[Georgina Hale]] aktorea ( EB 1943-2024) # [[Gertrud Kornfeld]] kimikaria (Alemania, 1891-1955) # [[Giulia Rizzi]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 1989) # [[Greta Scacchi]] aktorea (Italia/Australia 1960) # [[Guo Qiqi]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1998) # [[Hailey Van Lith]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2001) # [[Haley Batten]] txirrindularia, mendian zilar olinpikoa (AEB 1998) # [[Hao Ting]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2001) # [[Harriet Boyd Hawes]] arkeologoa (AEB, 1871-1945) # [[Haruka Funakubo]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Japonia, 1998) # [[Haruka Kitaguchi]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Japonia, 1998) # [[Helena Villar Janeiro]] idazlea (Lugo 1940) # [[Henriette Herz]] idazlea, hezitzailea (Alemania 1764-1847) # [[Hetty van de Wouw]] txirrindularia, keirinean zilar olinpikoa (Herbehereak 1998) # [[Hezly Rivera]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2008) # [[Hina Hayata]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna(Japonia, 2000) # [[Huang Zhangjiayang]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2000) # [[Huh Mi-mi]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Korea,2002) # [[Ida Hahn-Hahn]] idazlea (Alemania 1805-1880) # [[Ilona Maher]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1996) # [[Inés de Guevara]] infanta (?- 1265) # [[Inma López Silva]] idazlea (Coruña 1968) # [[Ioana Vrinceanu]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Errumania, 1994) # [[Irene Alba]] aktorea (Madril 1867-Bartzelona 1930) # [[Irene Angelo]] erregina ezkontidea (Konstantinopla 1181-Alemania 1208) # [[Irene Caba Alba]] aktorea (Argentina 1899-Madril 1957) # [[Iryna Herashchenko|Iryma Herashchenko]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Ukraina, 1995) # [[Jasmine Martin]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hegoafrika, 2000) # [[Jasmine Moore]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2001) # [[Jemima Montag]] Atleta. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (Australia, 1998) # [[Jenny Rissveds ]] txirrindularia, mendian briontze olinpikoa (Suedia 1994) # [[Jeon Hun-young]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 1994) # [[Jessica Hull]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Australia, 1996) # [[Jessica Roberts]] txirrindularia, taldekako jazarpen brontze olinpikoa (EB 1999) # [[Juana Camilión]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Julia Caba Alba]] aktorea (Madril1902-1988 19) # [[Julia Trujillo]] aktorea (Madril 1932-2013) # [[Julien Alfred]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Santa Luzia, 2001) # [[June Sutor]] kristalografoa (Zeelanda Berria-1929 Londres) # [[Katarina Johnson-Thompson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Erresuma Batua, 1993) # [[Katy Marchant]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1993) # [[Kayla Canett]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Kaylia Nemour]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 2006) # [[Kaylyn Brown]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 2004) # [[Kelsey Teneti]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Keyara Wardley]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Kim Kum-yong|Kimkum-young]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2001) # [[Krissy Scurfield]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2003) # [[Kristen Thomas]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1993) # [[Kristi Kirshe]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Kristina Norvegiakoa]] printzesa, Gaztelako infanta (Norvegia 1234- Sevilla 1262) # [[Laura Mart%C3%ADnez de Carvajal]] medikua (Kuba, 1869-1941) # [[Lauren Doyle]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Laviai Nielsen|Laviani Nielsen]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1996) # [[Leocadia Alba]] sopranoa, aktorea (Valentzia 1866-Madril 1952) # [[Leonor Rodríguez de Castro]] Gaztelako infanta (?- Burgos 1275) # [[Li Jiaman]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan zilarra eskuratu du (Txina, 1997) # [[Lilian Suzette Gibbs]] botanikaria (Erresuma Batua, 1870-1925) # [[Lim Si-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2003) # [[Linda Richards]] erizaina (AEB, 1841-1930) # [[Lisa Mayer]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Alemania, 1996) # [[Lisa van Belle]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Louise Blanchard Bethune]] arkitektoa (AEB, 1856-1913) # [[Lu Gwei-djen]] biokimikaria (Txina, 1904-1991) # [[Luana Márton]] taekwondo jokalaria (Tenerife, 2006) # [[Lucía Galán]] abeslaria, aktorea (Argentina 1961) # [[Lucia Yépez Guzmán]] borrokalaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ekuador, 2001) # [[Lydia Rabinowitsch-Kempner]] bakteriologoa (Lituania-Alemania, 1871-1935) # [[Maddi Wesche]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Zelanda Berria, 1999) # [[Mahina Paul]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Maike van der Duin]] txirrindularia, madison brontze olinpikoa (Herbehereak 2001) # [[Manon Veenstra]] txirrindularia, BMX lasterketan zilar olinpikoa (Herbehereak 1998 # [[Mar%C3%ADa Teresa Murillo]] botanikaria (Kolonbia, 1929-2017) # [[Margaret Floy Washburn]] psikologoa (AEB, 1871-1939) # [[Margarita Proventzakoa]] infanta, Frantziako erregina (Frantzia 1221-1295) # [[Margarita Skulesdatter]] erregina (Norvegia 1208-1270) # [[Margit Nordin]] gizonezkoekin lehiatu zen 1. emakume eskiatzailea (Suedia 1897-1982) # [[María Belón]] medikua (Madril 1965) # [[Maria Berta Rohangoa]] noblea (Austrohungariar Inperioa, 1868 – Viena, 1945) # [[Maria Dimádi|Maria Dimadi]] erresistente exekutatua (Grezia, 1907-1944) # [[María Liñeira]] literatura teorialaria (Coruña 1979) # [[María Xosé Porteiro]] idazlea (Madril/Vigo 1952) # [[Marie Lebour]] biologoa (Erresuma Batua, 1876-1971) # [[Marie Luise Kaschnitz]] idazlea (Alemania 1901-Italia 1974) # [[Marie Reichert]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Marie-Florence Candassamy]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Frantzia, 1991) # [[Marion Dönhoff]] kazetaria, idazlea, kondesa (Prusia 1909-Alemania 2002) # [[Marion J. Lamb]] biologoa (Erresuma BAtua, 1939-2021) # [[Marion Walter]] matematikaria (Berlin 1928-AEB 2021) # [[Marta Maggetti|Marta Maggeti]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Italia, 1996) # [[Martyna Swatowska-Wenglarczyk]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1994) # [[Mary Moraa]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kenia, 2000) # [[Mary Vaux Walcott]] botanikaria, ilustratazilea (AEB, 1860-1940) # [[Matilda Smith]] botanikaria, ilustratzailea (Mumbai 1854- Londres 1926-1990) # [[Melissa Jefferson]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Hego Carolina, 2001) # [[Michele Greene]] aktorea (AEB 1962) # [[Montse Dopico]] kazetaria (Lugo 1977) # [[Montse Pena]] idazlea, literatura kritikaria (Coruña 1981) # [[Muthulakshmi Reddy]] medikua eta legelaria (India, 1886-1968) # [[Nam Su-hyeon]] arkularia. 2024ko Olinpiar Jokoetan urrea eskuratu du (Hego Korea, 2005) # [[Nancy Green]] esklabo ohia, modeloa (AEB 1834-1923) # [[Nancy Rourke]] margolari gorra (Kalifornia, 1957) # [[Natalya Diehm]] txirrindularia, BMX librean brontze olinpikoa (Australia 1997) # [[Naya Tapper]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1994) # [[Nicole Heavirland]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1995) # [[Nicole Shields]] txirrindularia, talde jazarpenean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1999) # [[Nicole Yeargin]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (AEB, 1997) # [[Nikola Ogrodníková|Nikola Ogrodikova]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txekia, 1990) # [[Niuta Tajtelbaum]] Varsoviako ghetto altxatzean aktibista eta soldadua (Polonia, 1917-1943) # [[Noor Vidts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna Belgika, 1996) # [[Oi Ye-Jin]] tiratzailea, 10 m-urre olinpikoa (Hego Korea 2005) # [[Olivia Apps]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 1998) # [[Pauline Ferrand-Prévot]] txirrindularia, mendian urre olinpika (Frantzia 1992) # [[Pauline Grabosch]] txirrindularia, taldean brontze olinpikoa (Alemania 1998) # [[Pauline Rifer de Courcelles]] artista (Paris, 1781-1851) # [[Perris Benegas]] txirrindularia, BMX librean zilar olinpikoa (AEB 1995) # [[Piper Logan]] errugbi jokalaria, Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2001) # [[Prisca Awiti Alcaraz]] judoka 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Londres, 1996) # [[Rachael Blake]] aktorea (Australia 1971) # [[Rebecca Petch]] txirrindularia, taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 1998) # [[Renata Knapik-Miazga]] eskrimatzailea. 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Polonia, 1988) # [[Rhyne Howard]] saskibaloi jokalaria, 3x3 brontze olinpikoa (AEB 2000) # [[Rosalia Fernández Rial]] poeta (Coruña 1988) # [[Rosita Yarza]] aktorea (Madril 1922-1996) # [[Rutka Laskier]] nerabe judua, egunerokogilea (Polonia 1929-Auschwich 1943) # [[Sammy Sullivan]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1998) # [[Sandra Ygueravide]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 1984) # [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)]] Zazpiko brontze olinpikoa (Hegoafrika/Israel/AEB 1995) # [[Sarah Stewart]] birologoa (Mexiko-AEB, 1905-1976 # [[Sarah Wynter]] aktorea (Australia 1973) # [[Saya Sakakibara]] txirrindularia, BMX lasterketan urre olipikoa (Australia 1999) # [[Shaane Fulton]] txirrindularia,taldean zilar olinpikoa (Zeelanda Berria 2000) # [[Shanieka Ricketts]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Jamaika, 1992) # [[Shin Yu-Bin]] mahai-tenislaria 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Ipar Korea, 2004) # [[Sofia Raffaeli|Sofia Raffali]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Italia, 2004) # [[Song Jiayuan]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1997) # [[Sonja Greinacher]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 1992) # [[Sophiane Méthot]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Kanada, 1998) # [[Sophie Capewell]] txirrindularia, taldean urre olinpikoa (EB 1998) # [[Stephanie Rovetti]] errugbi jokalaria, Zazpiko brontze olinpikoa (AEB 1991) # [[Susana Rodríguez Navarro]] genetikalaria, ikertzailea (Murtzia 1972) # [[Svenja Brunckhorst]] saskibaloi jokalaria, 3x3 urre olinpikoa (Alemania 2001) # [[Tara Davis-Woodhall]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (AEB, 1999) # [[Taylor Perry (errugbi jokalaria)]] Zazpiko zilar olinpikoa (Kanada 2000) # [[Tenika Willison]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 2001) # [[Teresa Alonso Otero]] Gerra Zibileko errepresaliatua (Madril, 1916- 1995) # [[Thea LaFond]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Dominika, 1994) # [[Tota Alba]] aktorea (Argentina 1914-Madril 1983) # [[Tysha Ikenasio]] errugbi jokalaria, Zazpiko urre olinpikoa (Zeelanda Berria 1997) # [[Ursula Bellugi]] psikologoa (AEB, 1931-2022) # [[Vega Gimeno]] saskibaloi jokalaria, 3x3 zilar olinpikoa (Espainia 19) # [[Věra Kohnová]] nerabe judua, egunerokogilea (Txekoslovakia 1929-Izbica Ghettoa 1942) # [[Veronica Codesal]] abeslaria (Belgika 1977) # [[Victoria Ohuruogu]] atleta. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Londres, 1993) # [[Viktorija Senkutė]] arraunlaria. 2024ko Olinpiar Jokoetan brontzea eskuratu du (:ituania, 1996) # [[Vinesh Phogat]] borrokalaria (India, 1994) # [[Violante Aragoikoa]] erregina ezkontidea (Zaragoza 1236- Orreaga 1256) # [[Violante Hungariakoa]] Aragoiko erregina ezkontidea (1215-Huesca 1251) # [[Virginia Cherrill]] aktorea (AEB 1908-1996) # [[Vittoria Guazzini]] txirrindularia, madison urre olinpikoa (Italia 2000) # [[Viviana Márton|Viviana Martón]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Tenerife, 2006) # [[Wang Lanjing]] gimnasta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 2005) # [[Yang Jiayu|Yang Jiagu]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Txina, 1996) # [[Yemisi Ogunleye|Yamesi Ogunleye]] atleta, 2024ko Olinpiar Jokoetan dominaduna (Alemania, 1998) # [[Zhang Shan]] urrezko domina tiroan 1992 (Txina, 1968) # [[Zhao Jie]] 2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominaduna (Txina, 2002) # [[Zoé Claessens]] txirrindularia, BMX lasterketan brontze olinpikoa (Suitza 2001) # [[Zonia Baber]] geografo, geologo, irakaslea (AEB, 1862-1956) }} ==='''Berriak 2024''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Berta Peña Parras]] '''SORTUA''' 36ko gerran fusilatua (Valladolid, 1889-Bilbo, 1938) # [[Beatrice Salvioni]] '''SORTUA''' filologoa eta idazlea (Italia, 1995) # [[Natalia Ortiz Ceberio]] '''SORTUA''' Marta planaren aurkitzailea (Donosti, ?) # [[Olatz Osa Zubia|Olatz Osa]] '''SORTUA''' pedagogoa, kudeatzailea (Oñati, 1970) # [[Maria Cueto]] '''SORTUA''' artista (Avilés, 1960) # [[Feliciana Etxabe Artola]] '''SORTUA''' 36ko Gerran fusilatua (Zeberio, 1897-Bilbo, 1938) # [[Alaine Arruti Lejarzegi]] '''SORTUA''' psikologoa (Gernika, 1983) # [[Clara Maass]] erizaina (AEB, 1876-1901) # [[Deborah Sampson]] soldadua (AEB 1760-1827) # [[Anna Maria Lane]] soldadua (AEB 1755-1810) # [[Sally St. Clair]] soldadua (AEB ?-1782) # [[Eleonore Prochaska]] soldadua (Alemania 1785-1813) # [[Margaret Corbin]] erizaina, soldadua (AEB 1723-1792) # [[Hannah Snell]] soldadua (EB 1723-1792) # [[Carme Contreras Verdiales]] aktorea (Zaragoza 1932-2020) # [[Asunción Sancho]] aktorea (Madril 1930-2018) # [[Cándida Losada]] aktorea (Argentina 1915-Madril 1922) # [[Carola Fernán Gómez]] aktorea (Madril 1899-1967) # [[Françoiz Breut]] abeslaria eta ilustrailea (Frantzia, 1969) # [[Sankie Mthembi-Mahanyele]] politikaria, aktibista (Hegoafrika 1951) # [[Nadezhda Alilúyeva]] Stalinen 2. emaztea (Errusia 1901-1932) # [[Colette Capdevielle]] politikaria (Frantzia, 1958) # [[Mariana Travacio]] idazlea (Argentina, 1967) # [[Coccinelle (artista)]] artista, dantzaria, abeslaria eta aktore transgeneroa (Paris, 1931-2006) # [[Rosaura Ruiz Gutiérrez]] biologoa, idazlea (Mexiko, 1950) # [[Marie-Andrée Schwindenhammer]] trans ekintzailea (La Neuveville-lès-Raon, Vosges, 1909 - Chartres, Eure-et-Loir, 1981) # [[Herminia Álvarez Herrera]] iraultzailea, hezitzailea (Mexiko 1888-1955) # [[Dolores Bolio Cantarell]] idazlea (Mexiko 1880-1950) # [[Gertrudis Tenorio Zavala]] poeta, hezitzailea (Mexiko 1843-1926) # [[Elena Sánchez Valenzuela]] aktorea, kazetaria, artxibozaina (Mexiko 1900-1950) # [[Irene López Heredia]] aktorea (Murtzia 1898-Madril 1962) # [[Mari Paz Molinero]] aktorea (Txile 1914-Madril 2004) # [[Carmen Díaz]] aktorea (Sevilla 1896-1979) # [[Lola Pons Rodríguez]] filologoa, irakaslea (Bartzelona 1976) # [[Cristina Farfán]] maistra, idazlea (Mexiko 1846-1880) # [[Natalia Serdán Alatriste]] iraultzailea, aitzindaria (Mexiko 1875-1938) # [[Chantal Montellier]] Frantziako idazle eta komikigilea (Bouthéon, 19472.1943) # [[May Ayim]] ekintzaile afroalemaniarra (Alemania, 1960-1996) # [[Maria Rosaria Omaggio]] aktorea (Italia, 1959-2024) # [[Clarisa Navas]] zinemagilea (Argentina, 1989) # [[Jacqueline Harpman]] psikoanalista (Belgika, 1929-2012) # [[Ana Figuero]] feminista, sufragista (Txile, 1907-1970) # [[Sara Ahmed]] filosofo angroaustraliarra (Erresuma Batua, 1969) # [[Katherine Dunn]] eleberrigile, poeta eta kirol-kazetaria (AEB, 1945-2016) # [[Marianne Baum]] anfifaxista gillotinatua (Alemania, 1912-1942) # [[Marie-Hélène Schwartz]] matematikaria (Frantzia, 1913-2013) # [[Victoria Raquel Bajar Simsolo]] zientzialaria (Argentina, 1942-2016) # [[Juana Manso]] idazle, kazetari, hezitzaile (Argentina, 1819-1875) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid, XVI. mendea) # [[Louise-Victorine Ackermann]] poeta (Frantzia, 1813-1890) # [[Valentina Pinelo]] moja, poeta (Sevilla, XVI. mendea- 1629?) # [[Pilar Primo de Rivera]] Sección Femeninako zuzendaria (Madril, 1907-1991) # [[Basauriko 11k]] Epaiketaren prozesua # [[Angela Peralta]] sopranoa, konpositorea (Mexiko 1845-1883) # [[Alicia Arévalo (kazetaria)]] 1. emakumea futbol partida kontatzen ( Bartzelona 1978) # [[Sara Giménez León]] kirol kazetaria (Girona 1991) # [[Patricia Campos Doménech]] armadako pilotua, futbol-entrenatzailea (Castelló 1977) # [[Niní Montiám]] aktorea (Madril 1917-1986) # [[Ana Adamuz]] aktorea (Jaén 1886-Madril 1971) # [[Pepita Serrador]] aktorea (Argentina 1913-1964) # [[Teresa Serrador]] aktorea (Bolivia 1899-Argentina 1982) # [[Amparo Martí]] aktorea (Valentzia 1903-Madril 1973) # [[María Mayor]] aktorea (?- Madril 1939) # [[Rosa Torre González]] maistra, politikaria (Mexiko 1890-1973) # [[Nadezhda Zabela - Vrubel]] abeslaria (Errusia, 1868-1913) # [[H%C3%A9l%C3%A8ne Metzger]] zientzia filosofoa (Frantzia, 1889-1944) # [[Inez Clare Verdoorn]] botanikaria (Hegoafrika, 1896-1989) # [[Edith Quimby]] medikuntzan eta fisikan ikertzailea (AEB, 1891-1982) # [[Maria Poumier]] irakasle frantsesa (Cannes, 1950) # [[Marie-Jo Bonnet]] Frantziako historialaria eta feminista (Deauville, 1949) # [[Julia Rodríguez-Maribona]] fregonaren asmatzailea (Asturias 1923-Suitza 2005) # [[Julia Montoussé Fargues]] fregonaren asmatzailea (?-Asturias 1971) # [[Esperanza Grases]] aktorea (Bartzelona 1920-1995) # [[Alexandra Trusova]] patinatzailea (Errusia 2004) # [[Jéssica Bouzas Maneiro]] tenislaria (Pontevedra 2002) # [[Claudia Fernández Sánchez]] padel jokalaria (Madril 2006) # [[Gemma Triay]] padel jokalaria (Menorca 1992) # [[Lucía Sainz]] padel jokalaria (Bartzelona 1984) # [[Marta Ortega Gallego]] padel jokalaria (Madril 1997) # [[Alicia Arévalo González]] arkeologoa (Madril 1965) # [[Manuela Barreiro]] farmazialaria (Galizia, 1877-1953) # [[Martha Aliaga]] estatistika hezitzailea (Argentina, 1937-2011) # [[Matilde Carranza]] akademikoa (Costa Rica, 1892-1981) # [[Erin Andrews]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Helen Alma Newton Turner]] genetista, estatistikaria (Australia, 1908-1995) # [[Violet Jessop]] Titanic ontziko zerbitzaria (Argentina 1887-1971) # [[Celia Giraldo]] zinemagilea (Bartzelona 1995) # [[Luz Rello Sánchez]] asmatzailea, dislexia- aplikazioa ( 1984) # [[Fermina Orduña]] asmatzailea, esne zalgurdia (Espainia XIX. mendea) # [[Gladys West]] matematikari asmatzailea, GPSrako garrantzitsua (AEB 1930) # [[Ariana Sánchez]] padel jokalaria (Tarragona 1997) # [[Marta Marrero]] padel jokalaria (Kanariak 1983) # [[Bea González]] padel jokalaria (Malaga 2001) # [[Marie Van Brittan Brown]] asmatzailea, telebista zirkuitu itxia (AEB 1922-1999) # [[Miriam Benjamin]] asmatzailea, seinale aulkia (AEB 1861-1947) # [[Sarah Boone]] asmatzailea, mahukak eta lisatzeko taula (AEB 1832-1904) # [[Nancy Johnson (asmatzailea)]] izozkailu artifiziala (AEB 1794-1890) # [[Victoria Reyes-García]] antropologoa (Bartzelona 1971) # [[Amaia Yoldi ]] gidoilaria, film-zuzendaria (Iruñea 1973) # [[Julie Donaldson]] kirol-kazetaria (AEB, 1978) # [[Faustina Sáez de Melgar]] idazlea (Madril, 1834-1895) # [[Gloria Melgar |Gloria Melgar Sáez]] margolaria eta musikagilea (Madril, 1859-1938) # [[Julia de Asensi]] idazlea (Madril, 1849-1921) # [[María del Pilar Sinués]] idazlea (Zaragoza, 1838 - Madril, 1893) # [[Margaret Crane]] Predictor-aren asmatzailea (AEB 1941) # [[Emily Cummins]] asmatzailea, ur-eramaile iraunkorra (EB 1987) # [[Evelyn Miralles]] NASAko ingeniaria, asmatzailea, ilargirako etxea (Venezuela/AEB 1967) # [[Janet Emerson Bashen]] asmatzailea, software aplikazioa (AEB 1957) # [[Jeanne Bertrand]] argazkilaria (Frantzia 1880-1957) # [[Maral Yazarloo-Pattrick]] motoziklismo ekintzailea, diseinatzailea (Iran 1981) # [[María del Carmen Ortiz de Arce]] asmatzailea, itsuentzako idazkailua (Espainia ?-1932) # [[Martine Bertereau]] geologo aitzindaria (Frantzia 1590-1642) # [[Margarete Steiff]] jostuna, jostaiu diseinatzailea (Alemania 1847-1909) # [[Heike Makatsch]] aktorea (Alemania 1971) # [[Leena Peltonen-Palotie]] genetista (Finlandia, 1952-2010) # [[Gertrude Scharff Goldhaber]] fisikari nuklearra (Alemania-AEB, 1911-1998) # [[Jackie MacMullan]] kazetaria (AEB, 1960) # [[María Teresa de Filippis]] 1 Formulako lehen emakume gidaria (Italia 1926-2016) # [[Suzanne von Borsody]] aktorea (Alemania 1957) # [[Rosemarie Fendel]] aktorea (Alemania 1927-2013) # [[Gemma Jones]] aktorea (EB 1942) # [[Anna Chancellor]] aktorea (EB 1965) # [[Sienna Guillory]] aktorea (EB 1975) # [[Jana Pallaske]] aktorea, rock abeslaria (Alemania 1979) # [[Alysson Paradis]] aktorea (Paris 1984) # [[Sophie Nélisse]] aktorea (Kanada 2000) # [[Isabelle Nélisse]] aktorea (Kanada 2003) # [[Rebeca Gerschman]] biologo, fisiologoa (Argentina, 1903-1986) # [[Zarina (artista)]] artista (India 1937-Londres 2020) # [[Marta Pan]] eskultore hungariar eta frantziarra (1923-2008) # [[Sonia Cotelle]] fisikari, kimikaria (Polonia, 1896-1945) # [[Anna Barbara Reinhart]] matematikaria (Suitza, 1730-1796) # [[Helene Weigel]] aktorea (Austria 1900-Alemania 1971) # [[Marieluise Fleißer]] antzerkigilea (Alemania 1901-1971) # [[Monica Bleibtreu]] aktorea (Austria 1944-2009) # [[Hedwig Bleibtreu]] aktorea (Austria 1868-1958) # [[Martine McCutcheon]] aktorea, abeslaria (EB 1976) # [[Lyn St. James]] auto gidaria (AEB 1947) # [[Cathy Muller]] auto gidaria (Frantzia 1962) # [[Giovanna Amati]] 1 Formulako gidaria (Italia 1959) # [[Desiré Wilson]] 1 Formulako gidaria (Hegoafrika 1953) # [[Divina Galica]] atleta, 1 Formulako gidaria (EB 1944) # [[Patricia Font]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1978) # [[Sheila Heti]] idazlea (Kanada, 1976) # [[Judy W. Reed]] asmatzailea (AEB 1826-1905ç) # [[June Downey]] psikologoa (AEB, 1875-1932) # [[Else Lasker-Schüler]] judua, poeta, marrazkilaria (Alemania 1869- Palestina1945) # [[Maria Koppenhöfer]] aktorea (Alemania 1901-2009) # [[Sibylle Lewitscharoff]] idazlea (Alemania 1954-2023) # [[Geraldine McEwan]] aktorea (EB 1932-2015) # [[Emily Beecham]] aktorea (EB/AEB 1984) # [[Linda Bassett]] aktorea (EB 1950) # [[Jacqueline McKenzie]] aktorea (Australia 1967) # [[Susan Prior]] aktorea (Australia 1972) # [[Hanne Wieder]] aktorea (Alemania 1925-1990) # [[Mascha Kaléko]] poeta judua (Polonia zaharra 1907-Suitza 1975) # [[Madge Addy]] ileapaintzaile, erizain eta espia (Erresuma Batua, 1904-1970) # [[Balamani Amma]] idazle poeta indiarra (India, 1909-2004) # [[Sybilla Righton Masters]] asmatzailea (AEB 1676-1720) # [[Lenka Franulic]] kazetaria (Txile 1908-1961) # [[Ana Ramírez Cañil]] kazetaria (Madril, 1958) # [[Samantha Bailly]] idazle, gidoilari eta bideogilea (Frantzia, 1988) # [[Malak Mattar]] margolaria, ilustratzailea (Palestina, 1999) # [[Sophie Opel]] enpresaburua, ekintzailea, aitzindaria (Alemania 1840-1913) # [[Joanne Simpson]] meteorologoa (AEB, 1923-2010) # [[Laura Knight]] artista (Erresuma Batua, 1877-1970) # [[Myrtelle Canavan]] medikua, ikertzailea (AEB, 1879-1953) # [[Teresa San Román Espinosa]] antropologoa (Pontevedra 1940- ? 2024) # [[Phyllis Kaberry]] antropologo aitzindaria (AEB/Australia 1910- Londres 1977) # [[Dorothea Mackellar]] idazlea (Australia 1885-1968) # [[Berta Luisi]] margolaria (Uruguai 1924-2008) # [[Rachel Nichols (kazetaria)]] (AEB 1973) # [[Yolanda Soler]] judoka eta entrenatzailea (Madril, 1971) # [[Ariane Toro|Arianne Toro]] Judoka. olinpikoa (Bilbo, 2003) # [[Gloria Gordon Bolotsky]] informatikaria (AEB, 1921-2009) # [[Mavis Batey]] kriptoanalista (Erresuma Batua, 1921-2013) # [[Gertrude Elles]] geologoa, paleontologoa (Erresuma Batua, 1872-1960) # [[María Assumpción Raventós]] margolaria (Katalunia, 1930) # [[Jemele Hill]] kirol kazetaria (AEB 1975) # [[Özlem Türeci]] ikertzailea, inmunologoa (Alemania 1967) # [[Ai Tsunoda]] judoka (LLeida 2002) # [[Telma Monteiro]] judoka (Portugal 1985) # [[Monika Buch]] diseinatzailea (Valentzia/Herbehereak 1936) # [[Pati Nuñez]] diseinatzaile grafikoa (Girona 1959) # [[Clara Montagut]] diseinatzaile grafikoa (Madril 1975) # [[Ena Cardenal de la Nuez]] diseinatzaile grafikoa (Kanariak 1968) # [[Laura Meseguer]] tipografoa (Bartzelona 1968) # [[Teresa Wilms Montt]] idazlea (Txile 1893-Paris 1921) # [[Tatiana Gaviola]] film zuzendaria (Txile 1956) # [[Mísia]] abeslaria (Portugal 1955-2024) # [[Maria L. de Hernández]] aktibista (Mexiko 1896-1986) # [[Saloua Raouda Choucair]] margolaria, eskultorea (Libano 1916-2017) # [[Françoise Collin]] feminista, filosofoa, idazlea (Belgika 1928-2012) # [[Ethel Shakespear]] geologoa (Erresuma Batua, 1871-1946) # [[Eva Lefever]] margolaria (Txile 1955) # [[Carmen Meneses]] ikertzailea, antropologoa (Madril, 1966) # [[Henrietta Skelton]] idazlea (AEB, 1839-1900) # [[Anne Fausto-Sterling]] biologo, sexologo, feminista (AEB, 1944) # [[Cécile Biéler|Cécile Biéter]] ingeniaria (Suitza, 1884-1966) # [[Isabelle Gatti de Gamond]] hezitzailea, ekintzaile aitzindaria (Frantzia 1839- Belgika 1905) }} ==='''Berriak 2024''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1886-Izko, 1936) # [[Adelina Fernández Pérez|Adelina Fernández Perez]] efe- '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Portugal, 1889-Bilbo, 1938) # [[Ana Naranjo Marín]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sevilla, 1883 - Bilbo, 1937) # [[Antonia Caballé]] efe- '''SORTUA''' Frankismoaren biktima (Ziritza, 1873 - Argelès sur Mer, 1945) # [[Araceli Álvarez Calvo|Araceli Alvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1894-Huesca, 1936) # [[Araceli Oñate]] ----'''SORTUA''' unibertsitateko irakaslea (Valladolid) # [[Asunción Campaña Ortiz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Sause, 1869-Izko, 1936) # [[Cecilia Álvarez Calvo|Cecilia Älvarez Calvo]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean bere buruaz beste egin zuen (Iruñea, 1897-Huesca, 1936) # [[Cecilia Idirin Garabieta]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Lezama, 1913-Bilbo, 1937) # [[Dominica Azparren Gil]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua ((Oibar, 1884 - Nardoze Alduate, Urraulbeiti, 1936) # [[Elizabeth Casillas Valbuena]] e--- '''SORTUA''' kazetaria eta komiki gidoilaria (Bilbo, 1986) # [[Eloína Linares]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea (Santander 1948) # [[Emilia Arraiza Garín]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zirauki, 1894 - Erreniega, 1936) # [[Enolasca Vela Salvador]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Cortes, 1904 - 1936) # [[Escolástica Antonia Martina Astibia Iturbe|Escolástica Astibia Iturbe]] efef '''SORTUA''' Durangoko bonbarketan erailda moja (Narvarte, 1881-Durango, 1936) # [[Eskolastika Mendizabal Imatz]] efef '''SORTUA''' Bizkaiko amama (Bermeo, 1863-1969) # [[Felisa Aguado Sainz]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Murchante, 1872-Valdierra, 1936) # [[Felisa Argiñano Arzoz|Felisa Argiñano]] efef '''SORTUA''' Espainiako Gerra Zibilean Ventasko kartelan hildakoa (Zudaire, 1903-Madril, 1939) # [[Francisca Alonso Prado]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Azagra, 1896 - Rincón de Soto, 1936 # [[Jessica Ruiz Pérez|Jesica Ruiz]] ef-- '''SORTUA''' kimikaria eta politikaria (Durango, 1983) # [[Josefa Bueno Algárate]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Morata de Jiloca, 1907 - Tutera, 1936) # [[Josi Sierra Orrantia]] ef-- '''SORTUA''' irakaslea, dokumentalgia eta wikilaria (Bilbo, 1959) # [[Juana Tomasa Charela Vidas]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Tutera, 1881 - 1936) # [[Kontxita Martinez de Lezea]] e-ef '''SORTUA''' maistra, ikastola bultzatzailea (Tolosa, 1949-2023) # [[Laida Arbizu Agirre]] e--- '''SORTUA''' ikertzailea (Ordizia, 2000) # [[Maite Etxeberria]] e--- '''SORTUA''' Ozazeko auzapeza (Biarritz, 1956) # [[Maite Rosende Gutierrez]] e--- '''SORTUA''' ilustratzailea (Donostia, 1991) # [[Maritxu Egiguren]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Zaldibar, 1921 - Bartzelona, 1981) # [[Misericordia Abad Alcega]] efef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua (Zaragoza, 1905-Cortes, 1936) # [[Nerea Ariznabarreta Izkue]] ef-- '''SORTUA''' narratzailea eta antzergilea (Eibar, 1981) # [[Simona Calleja Aguado]] e-ef '''SORTUA''' Espaniako Gerra Zibilean fusilatua. (Cabanillas, 1918-Valtierra, 1936) # [[Sotera Novia de Salcedo]] --ef '''SORTUA''' Boliviako esploratzaile eta idazlea (Bilbo, XIX. mendea) # [[Teresa Chiches Ledesma]] e-ef '''SORTUA''' (León, 1911 - Bilbo, 1937) # [[Xole Aire]] ef--'''SORTUA''' auzapeza eta artzaina (Urepel, 1973) # [[Ada Martí Vall]] kazetaria, idazlea (Katalunia 1914-Frantzia 1960) # [[Adelitak]] Mexikoko iraultzako emakume soldaduak,laguntzaileak (1910-1917) # [[Aída Parada ]] sufragista (Txile 1903-1983) # [[Alba Rico]] aktorea, abeslaria (Murtzia 1989) # [[Alice Bolingbroke Woodward]] ilustratzailea (Londres, 1862-1951) # [[Alicia Asín]] adimen artifizialean aditua (Zaragoza 1982) # [[Amanda Labarca]] irakaslea, feminista (Txile 1886-1975) # [[Amy Bailey]] hezitzailea, sufragista (Jamaika, 1875-1990) # [[Ana Esmeralda]] aktorea, dantzaria (Tetuan 1931-Brasil 2022) # [[Ana Mar%C3%ADa Zeno]] mediku, sexologo (Argentina, 1922-2011) # [[Ana Rosa Chacon]] politikaria eta sufragista (Costa Rica, 1889-1985) # [[Ángela Mazzini Bricala]] idazlea (Cádiz, 1809-Santa Cruz Tenerifekoa, 1894) # [[Àngels Margarit ]] dantzaria, koreografoa, pedagogoa (Bartzelona 1960) # [[Anita Brenner]] historialaria, idazlea (Mexiko 1889-1973) # [[Anita Bryant]] folk-, gospel- abeslaria (AEB 1940) # [[Anna Gunn]] aktoreak (AEB 1968) # [[Anna Maria Mozzoni]] kazetaria, politikaria, sufragista (Italia 1837-1920) # [[Anne Nelson]] antzerkilea (AEB, 1954) # [[Annette Beveridge]] itzultzailea (EB 1842-1929) # [[Annie Pardo Cemo]] biologo zelularra (Mexiko 1941) # [[Antonia Varela Pérez]] astrofisikaria (Kanariak 1965) # [[Aurélia de Sousa]] margolaria (Txile/Portugal 1866-1922) # [[Aurora Reyes]] margolaria (Mexiko 1908-1985) # [[Beau Garrett]] aktorea, modeloa (AEB 1982) # [[Bega Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1511-1582) # [[Begoña Villacís]] abokatua, politikaria (Madril 1977) # [[Belén Funes]] film zuzendaria, gidoilaria (Bartzelona 1984) # [[Blanca Álvarez Mantilla]] kazetaria (Madril 1931-2000) # [[Blanca Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] botanikaria (Aragoi, 1860-1904) # [[Brittany Brewer]] saskibaloi-jokalaria (AEB 1997) # [[Calypso Botez]] idazlea (Errumania, 1880-1933) # [[Carlota Rosales]] margolaria (Madril 1872-1958) # [[Carmen Caamaño Díaz]] ekintzaile politikoa (Madril 1909-2006) # [[Carmen Santonja]] kantautorea, idazea, margolaria (Madril 1934-2000) # [[Carmen Werner Vallejo]] dantzaria, koreografoa (Madril 1953) # [[Carmina Virgili]] geologoa, politikaria (Bartzelona, 1927-2014) # [[Cathay Williams]] esklaboa, militarra (AEB 1844-1893) # [[Cecilia Álvarez Correa]] ingeniari industriala, politikaria (Kolonbia 1953) # [[Charlotte de Turckheim]] aktorea, umoregilea (Frantzia 1955) # [[Charlotte Scott]] matematikaria (Erresuma Batua, 1858-1931) # [[Chékéba Hachemi]] aktibista, idazlea, 1. emakume diplomazialaria (Afganistan 1974) # [[Christine Brennan]] kirol kazetaria (AEB, 1958) # [[Christine Jorgensen ]] aktorea, aktibista (AEB 1926-1989) # [[Claire Voisin]] matematikaria (Frantzia 1962) # [[Clara Che Tórtola]] saskibaloi jokalaria (Valentzia 1997) # [[Clara Isabel Francia]] kazetaria (Errioxa 1940) # [[Clotilde Catal%C3%A1n de Oc%C3%B3n y Gayol%C3%A1]] entomologoa, poeta (Aragoi, 1863-1946) # [[Concha Caballero]] politikaria (Baena, 1956 - Sevilla, 2015) # [[Concha Michel]] abeslaria, ikertzailea (Mexico 1899-1990) # [[Conchita Goyanes]] aktorea (Malaga 1946-Madril 2016) # [[Conchita Montes]] aktorea (Sevilla 1914- Portugal 1994) # [[Dámasa Cabezón]] pedagogo eta hezitzailea (Argentina, 1792 -Txile, 1861) # [[Desirée de Fez]] kazetaria, idazlea, zinema kritikaria (Bartzeloa 1977) # [[Diana Navarro]] abeslaria (Malaga 1978) # [[Dilras Banu Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1622-1657) # [[Dodo (komikigilea)|Dodo]] Frantziako komikigilea (Rabat, 1955) # [[Dolores Correa Zapata]] idazlea (Mexiko 1853-1924) # [[Dolores Jiménez Muro]] hezitzailea, iraultzailea (Mexiko 1848-1925) # [[Édith Grattery]] Frantziako ilustratzaile eta komikigilea (Marseilla, 1960) # [[Edith Lederer]] nazioarteko kazetaria (AEB, 1943) # [[Elena Arizmendi Mejia]] idazle feminista (Mexiko, 1884-1949) # [[Elena Martín Ortega]] psikologa eta irakaslea (Espainia 195??) # [[Elena Santonja]] tb aurkezlea (Madril 1932-2016) # [[Elena Torres Cuéllar]] lider iraultzailea (Mexiko 1893-1970) # [[Elizabeth Bugie]] biokimikaria (AEB, 1920-2001) # [[Elsa von Freytag-Loringhoven|lsa von Freytag-Loringhoven]] Artista (Alemania, 1874-1927) # [[Emily Bisharat]] legelaria (Jordania, 1913-2004) # [[Encarnación Cubas Báez]] # [[Enriqueta Morales]] hezitzailea eta erizain feminista (APanama, 1891-1986) # [[Estelle Ramey]] endokrinologo, feminista (AEB, 1917-2006) # [[Ethel Arnold]] kazetari, idazle eta hizlari, emakumeen sufragioaren aldeko aktibista (Britainia Handia 1865- 1930) # [[Eugénie Brazier]] sukaldaria (Frantzia 1895-1977) # [[Eunice Odio]] poeta (Costa Rica 1919- exiko 1974) # [[Fatoumata K%C3%A9b%C3%A9]] astrofisikaria, hezitzailea (Frantzia, 1985) # [[Fereshteh Ahmadi]] eleberrigilea (Iran 1972) # [[Florence Cestac]] Frantziako komikigilea # [[Florence Farmborough]] argazkilaria , idazlea (Britainia, 1887-1978) # [[Florencia Serranía Soto]] ingeniari mekanikoa (Mexiko 1963) # [[Franca Rame]] aktorea, idazlea, politikaria (Italia 1929-2013) # [[Frances Jolliffe]] aktorea (AEB, 1873 – 1925) # [[Gemma Cuervo]] aktorea (Bartzelona 1934) # [[Gertrude Mary Woodward]] ilustratzailea (Britainia, 1854-1939) # [[Greta Fernández]] aktorea (Bartzelona 1995) # [[Gulbadan Begum]] biografoa, poeta, printzesa (Mogol Inperioa 1523-1603) # [[Hamida Banu Begum]] enperatriza (Mogol inperioa 1527-1604) # [[Hedwig Bleuler-Waser]] sufragista (Zurich, 1869 - Zollikon, 1940) # [[Hiromi Uehara]] piano-jolea (Japonia 1979) # [[Ifigenia Martinez]] ekonomialaria, politikaria (Mexiko 1930) # [[Ingibjörg H. Bjarnason]] sufragista, irakaslea, artista eta politikaria (Islandia, 1867-1941) # [[Inma Serrano]] kantautorea (Alacant 1968) # [[Isa Duque]] psikologoa, sexologoa (Zaragoza, 1985) # [[Isabel Andreu de Aguilar]] sufragista,ekintzailea (Puerto Rico, 1887-1948) # [[Isabel Tenaille]] tb aurkezlea (Madril 1951) # [[Isabella Mamani|Isabella Brunilda Mamani]] iamara abokatua eta politikaria (Txile, 1988) # [[Itelvina Massioli]] pedagogo feminista (Brazil, XX. mendea) # [[Jahanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1614-1681) # [[Jahanzeb Banu Begum]] printzesa (Mogol Inperioa 1649-1705) # [[Jan Goodwin]] idazlea eta ikerketa kazetaria (AEB, 1948) # [[Jane Brigode]] politikaria (Belgika, 1870-1952) # [[Janeane Garofalo]] komediantea, aktorea (AEB 1964) # [[Jeanne Córdova]] idazlea, lesbiana aitzindaria (Alemania/AEB 1948-2016) # [[Jojo Moyes]] kazetaria, idazlea (EB 1969) # [[Juana Belén Gutiérrez de Mendoza]] hezitzailea, sufragista (Mexiko 1875- 1942) # [[Julia Piaton]] aktorea (Frantzia 1985) # [[June Carmona]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2005) # [[Karla Jay]] idazlea, ikertzailea (AEB 1947) # [[Kathryn Bertine]] kirolaria, aktibista eta idazlea (AEB, 1975) # [[Kelly McEvers]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB, 1970) # [[La Niña de La Puebla]] abeslaria (Sevilla 1908-Malaga 1999) # [[Laia Raventós Roig]]saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1997) # [[Laura Aliaga]] saskibaloi jokalaria (Alacant 1994) # [[Laura Granados]] kantautorea (Cádiz 1966) # [[Laura Juliana Ramírez Ruiz]] ilustratzailea, komunikatzalea eta sortzailea (Mexiko...) # [[Lila Clunas]] sufragisa (Eskozia, 1875-1968) # [[Lisa Gherardini]] noblea, Mona Lisa (Florentzia 1479-1542) # [[Louise Weiss]] idazlea, politikaria (Frantzia 1893-1983) # [[Lucía Gil]] abeslaria, aktorea (Madril 1998) # [[Luz Vidal]] Sindikalista, politikaria, maputxea (Txile, 1973) # [[Maite Cazorla]] saskibaloi jokalaria (Kanariak 1997) # [[Malagako emakumeen kartzela zaharra]] (1937-1954) # [[Manolita Piña]] artista (Uruguai, 1883-1994) # [[Mara Goyanes]] aktorea (Madril 1942-2006) # [[Margaret Ogola]] pediatra, idazlea (Kenya, 1958-2011) # [[Maria Angela Ardinghelli]] Itzultzailea, matematikaria, fisikaria (Italia, 1728-1825) # [[Maria Cederschiöld]] kazetaria eta sufragista (Suedia, 1856-1935) # [[María del Refugio García]] maistra, sufragista (Mexiko 1889-1973) # [[María Dolores Medina]] kristau erlijiososa (Mexiko 1860- 1925) # [[María José Goyanes]] aktorea (Madril 1948-) # [[María Luisa Ponte]] aktorea (Valladolis 1918-Madril 1996) # [[María Parrado]] abeslaria (Cádiz 2001) # [[María San Juan]] kazetaria (Asturias 1963) # [[María Villalón]] abeslaria (Malaga 1989) # [[Marie Ange Guillaume]] kazetari, idazle eta gidoilaria (Frantzia, 1945) # [[Marjory Warren]] geriatra (Erresuma Batua, 1897-1960) # [[Marta Hermida]] saskibaloi jokalaria (Madril 1997) # [[Martha Jungwirth]] margolaria (Austria 1940) # [[Maruja Callaved]] tb aurkezlea (Huesca 1921-Madril 2018) # [[Mary Fields]] esklaboa, 1. postari afroamerikarra (AEB 1832-1914) # [[Mary Garden]] opera abeslaria (Eskozia, 1874-1967) # [[Mary J. Rathbun]] zoologoa (AEB, 1860-1943) # [[Mazie E. Clemens]] Lehen Mundu Gerrako korresponsala (AEB, 1890-1952) # [[Mélanie Auffret]] film zuzendaria, gidoilaria Frantzia, XX. mendea) # [[Mercedes Gómez Otero]] preso komunista (Madril 1915-?) # [[Meredith Monroe]] aktorea (AEB 1969) # [[Mimí Muñoz]] aktorea (Espainia 1914-1987) # [[Mireia Hernández]] igeriketa sinkronizatuko kirolaria (Espainia 2002) # [[Modesta Sanginés Uriarte]] idazle eta musikagilea (Bolivia, 1832-1887) # [[Mumtaz Mahal]] enperatriza (Mogol Inperioa 1593-1631) # [[Nadira Banu Begum]] printzesa (India 1618-Pakistan 1659) # [[Nathalie Roques]] Frantziako idazlea eta komikigilea # [[Nika Shakarami]] manifestari desagertu eta hila (Iran 2005-2022) # [[Nina Stemme]] sopranoa (Suedia 1963) # [[Niña de Antequera]] abeslaria (Malaga 1921-Sevilla 1972) # [[Noora Niasari]] zinema zuzendari eta gidoilaria (Teheran) # [[Nur Jehan]] enperatriza, poeta (Kandahar 1577-Lahore 1645) # [[Olga Bancic]] ekintzaile komunista judua (Errumania 1912- Alemnia 1944) # [[Olga Skorojodova]] zientzialaria, hezitzailea (SESB, 1911-1982) # [[Paquita Rico]] aktorea (Sevilla 1929-2017) # [[Park Wan Suh|Park Wan Sun]] idazlea (Korea, 1981-2011) # [[Pasión Vega]] abeslaria (Madril 1976) # [[Paula Cons]] dokumental- eta film zuzendaria (Coruña 1976) # [[Paula Dalli]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alacant 1993) # [[Petra Herrera]] gizon gudari mozorrotua (Mexiko 1887-1917) # [[Petronila Riquelme]] Bernardo O'Higgins.en alaba mestizoa (Los Angeles, Txile, 1808? - Valparaiso, 1870) # [[Piedad Bonnett]] idazlea, poeta (Kolonbia, 1951) # [[Piedad de la Cierva]] zientzialaria (Murtzia, 1913-2007) # [[Pilar Muñoz]] aktorea (Madril 1911-1980) # [[Randi Blehr]] sufragista (Norvegia, 1851-1928) # [[Rhea Durham]] modeloa (AEB 1978) # [[Roberta Cowell]] lasterketa- eta borroka-pilotua, 1. Emakume trans britainiarra (EB 1918-2011) # [[Rocío Molina Cruz]] dantzaria, koreografoa (Malaga 1984) # [[Rosario Robles]] politikaria (Mexiko 1956) # [[Rose Mbowa]] idazlea, feminista (Uganda 1943-1999) # [[Roshanara Begum]] printzesa, poeta (Mogol Inperioa 1617-1671) # [[Ruja Ignatova]] iruzurgilea (Bulgaria/Alemania 1980) # [[Ruqaiya Sultan Begum]] enperatriza (Mogol Inperioa 1542-1626) # [[Ruth Sager]] genetista (AEB, 1918-1997) # [[Sadie Kneller Miller]] kazetaria (AEB, 1867-1920) # [[Salima Sultan Begum]] poeta, enperatriza (India 1539- Mogol Inperioa 1612) # [[Sálvorako emakume heroiak]] erreskatea, Galizia 1921.01.02 # [[Samantha Gilabert]] abeslaria (Alacant 1994) # [[Sarah Moon]] argazkilaria (Frantzia, 1941) # [[Sarina Esmailzadeh]] manifestari nerabe erahila (Iran 2006-2022) # [[Segoviako kartzela zaharra]] emakumeen kartzela (1946-1956) # [[Soledad Miranda]] aktorea, abeslaria (Sevilla 1943-Portugal 1970) # [[Sonia Montecino|Sonia Montecinco]] aimara ikertzaile, antropologoa, idazlea (Txile, 1954) # [[Sophia Delza]] dantzaria, idazlea (AEB, 1903-1996) # [[Stacey Kent]] abeslaria (AEB 1968) # [[Suzanne Corkin]] neurozientzialaria (AEB, 1937-2016) # [[Svetlana Mojsov]] biokimikaria (Jugoslavia 1947) # [[Tebello Nyokong]] Kimikaria (Hegoafrika, 1951) # [[Teresa Nieto]] dantzaria, koreografoa (Tanger 1953) # [[Thea Sharrock]] antzerki eta film zuzendaria (EB 1976) # [[Vainica Doble]] musika bikotea (1971-2000) # [[Van Buren ahizpak]] moto bidaiariak, AEB 1916 # [[Vera Peters]] onkologoa (Kanada, 1911-1993) # [[Vicky Lagos]] aktorea (Madril 1938) # [[Victoria Teijeiro]] aktorea, irakaslea (Coruña 1974) # [[Victorina Bridoux]] poeta eta eleberrigilea (Manchester, 1835-San Cruz Tenerifekoa, 1862) # [[Virginia Grütter]] poeta, aktorea (Costa Rica 1929-2000) # [[Yolanda Retter]] liburuzaina, idazlea (AEB 1948-2007) # [[Zeb-un-Nisa Begum]] printzesa poeta (Mogol Inperioa 1638-1702) # [[Zena Tooze]] biologo, ekologista (Kanada, 1955) # [[Zenana]] emakumeen etxe zatia (India XII. mendea) # [[Zoe Ducós]] aktorea, gidoilaria (Argentina 1928-Venezuela 2002) # [[Zulma Brandoni de Gasparini]] paleontologoa (Argentina, 1944) }} ==='''Berriak 2024''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ormatza Imatz]] '''SORTUA''' sexologoa (Bakio, 1967) # [[Aitziber González García]] '''SORTUA''' arkeologoa, ikertzailea (Gasteiz 1991) # [[Alaitz Arenzana]] ----'''SORTUA''' artista eta zinemagilea (Bilbo, 1976) # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA'''idazlea, poeta (Basauri, 1989) # [[Esti Ansotegi Guruziaga]] ----'''SORTUA''' psikologoa (Zornotza, 1976) # [[Itziar Sapsootham]] '''SORTUA''' geografoa eta ikertzailea (Eibar, 1986) # [[Lucia Arrube]] '''SORTUA'''erraketista (Iurreta, 1923 - Zornotza, 2012) # [[Margarita Unzalu Arana]] ----'''SORTUA''' idazlea (Durango, 1892-1973) # [[Rosa Hernández (artista)]] ----'''SORTUA''' eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1955) # [[Sama Bilbao]] '''SORTUA''' ingeniari industriala eta irakaslea (Bilbo 1961) # [[Agnes Baden-Powell]] Nesken eskaut talde sortzailea (Ingalaterra 1858-1945) # [[Aim%C3%A9e Antoinette Camus]] botanikaria (Frantzia, 1879-1965) # [[Alejandra Rodríguez]] kazetaria, abokatua, 60 urteko Miss Buenos Aires 2024 (Argentina 1963) # [[Alice Recoque]] informatikaria (Aljeria 1929- Frantzia 2021) # [[Alicia Machado]] aktorea, Miss Unibertso 1996 (Venezuela 1976) # [[Alison Hargreaves]] alpinista (EB, 1962-K2, 1992) # [[Amalia Miranzo]] politikaria eta irakaslea (Cuenca, 1939-2014) # [[Amelia Vega]] abeslaria, enpresaburua, Miss Unibertso 2003 (Dominikar Errepublika 1984) # [[Ana de Mendoza de la Vega]] noblea (Valladolid 1554-Guadalajara 1633) # [[Ana García Carías]] abokatua, lehen dama (Honduras 1968) # [[Ana Sofía Henao]] modeloa, idazlea, ilustratzailea (Kolonbia, 1982) # [[Andrea Meza]] Miss Unibertso 2020 (Mexiko 1994) # [[Anita Conti]] ozeanografoa (Frantzia, 1899-1997) # [[Anna Cruz]] saskibalioi jokalaria (Bartzelona 1986) # [[Anna Montañana]] saskibaloi jokalari ohia, entrantzailea (Valentzia 1980) # [[Anna Pazos]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Anna Roig Serra]] fisikaria (Katalunia, 1962) # [[Anne Marie Braafheid]] Miss Unibertsoko 1. Finalista beltza (Surinam 1947) # [[Anne-Laure Folly]] zinema zuzendaria (Togo, 1954) # [[Annie Fratellini]] aktorea, pailazoa (Frantzia, 1932-1997) # [[Ánxela Loureiro]] poeta, idazlea eta abeslaria (Ferrol, 1956) # [[Barbara May Cameron]] argazkilaria, poeta, idazlea eta giza eskubideen aldeko ekintzailea (AEB, 1954 - 2002ko) # [[Barbara Sepúlveda|Barbara Sepulveda]] feminista abokatua (Santiago, 1985) # [[Beatriz Bernal]] Espainiako 1. emakume idazlea (Valladolid 1501/1504- 1562/1586) # [[Beatriz Domínguez-Gil]] medikua, nefrologoa (Coruña 1971) # [[Beatriz Sarlo]] idazlea (Argentina, 1942) # [[Begoña Etayo Ereña]] Euskal Herriko feminista (Bilbo, 1958) # [[Betty Molesworth]] botanikaria (Zeelanda Berria, 1913-2002) # [[Bolette Berg]] argazkilaria (Norvegia, 1872-1944) # [[Brook Lee]] modeloa, Miss Unibertso 1997 (AEB 1971) # [[Camila Kater]] film zuzendaria (Brasil 1990) # [[Carla Nieto]] aktorea (Girona 1983) # [[Carmen Díez de Rivera]] politikaria (Madril 1942-1999) # [[Carmen Villalobos]] aktorea (Kolonbia 1983) # [[Carolyn Steel]] arkitektoa, idazlea, ikertzailea eta unibertsitateko irakasle ingelesa (Londres ?) # [[Catalina de Mendoza y Sandoval]] noblea (Granada 1916-1686) # [[Catherine Peñán]] patinatzailea (Santiago, 1989) # [[Catriona Gray]] Miss Unibertso 2018 (Australia 1994) # [[Cecil Dorrian]] gerrako korrespontsala (AEB, 1882-1926) # [[Cg'ose Ntcox'o]] artista (Botswana, 1950-2013) # [[Chefa Alonso]] musikagilea (Coruña 1955) # [[Clara Roquet]] zinema zuzendaria eta gidoilaria (1988) # [[Clara Stauffer]] espioia, falangekoa (Madril 1904-984) # [[Concepción Dancausa]] politikaria, funtzionarioa (Burgos 1952) # [[Corina Smith]] abeslaria, aktorea (Venezuela 1991) # [[Cristina Ruiz Ortega]] exekutiboa (Espainia 1970) # [[Cynthia Elbaum]] fotokazetaria (AEB, 1966-1994) # [[Dana Randall]] informatikaria (AEB 1968) # [[Da'Vine Joy Randolph]] aktorea, kantaria (AEB 1986) # [[Demi-Leigh Nel-Peters]] enpresaburua, Miss Unibertso 2017 (Hegoafrika 1995) # [[Denise Ferreira da Silva]] filosofoa eta artista (Brasil, 1963) # [[Denise Quiñones]] aktorea, Mis Unibertso 2001 (Puerto Rico 1977) # [[Dominga Neculmán]] zeramikagilea (Walmapu, 1937-2022) # [[Dorothy Liddell]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1890-1938) # [[Eden Golan]] abeslaria (Errusia/Israel 2003) # [[Ekaterina Zelenko]] hegazkinlari militarra (Errusia 1916-1941) # [[Elisa Aguilar]] saskibaloi jokalaria (Madril,1976) # [[Elisabeth Ohlson Wallin]] argazkilaria (Suedia 1961) # [[Eliza Ruhamah Scidmore]] idazlea, argazkilaria (AEB 1856-1928) # [[Elizabeth Gould Bell]] medikua eta sufragista (Erresumna Batua, 1862-1934) # [[Elizabeth McCombs]] 1. emakume parlamentaria (Zeelanda Berria 1873-1935) # [[Elsa Donaire Malagelada]] saskibaloi jokalaria (Girona, 1979) # [[Emily Stowe]] medikua (Kanada, 1831-1903) # [[Encarnación Alzona]] historilaria eta sufragista (Filipinak, 1895-2001) # [[Enriqueta_Sèculi]] pedagoga, kirolaria eta feminista (Bartzelona, 1897-1976) # [[Ericka Ñanco]] ekintzailea eta politikari maputxea nén (Walmapu, 1992) # [[Esther Hill]] arkitektoa (Kanada, 1895-1985) # [[Eugenie Clark]] iktiologoa (AEB, 1922-2015) # [[Evaluna Montaner]] aktorea, kantaria (Venezuela 1997) # [[Felisa Rincón de Gautier]] politikaria (Ameriketako Estatu Batuak, 1897-1994) # [[Fernanda García Lao]] idazlea (Argentin/ Espainia 1966) # [[Francisca Linconao]] lider maputxea (Walmapu, 1958) # [[Fuencisla Clemares]] exekutiboa (Madril 1974) # [[Gabriela Isler]] modeloa, Miss Unibertso 2013 (Venezuela 1988) # [[Gabriela Mandujano]] sufragista, politikaria (Txile 1902-1984) # [[Gidaritza]] neskato-eskaut taldeen mugimendua # [[Gloria Diaz]] modeloa, Miss Unibertso 1969 (Filipinak 1951) # [[Grettell Valdez]] aktorea (Mexiko 1976) # [[Gwendolyn Lizarraga]] ekintzailea, politikaria eta enpresa burua (Belize, 1901-1975) # [[Hanna Sheehy-Skeffington]] sufragista eta nazionalista (Irlanda, 1877-1946) # [[Harnaaz Sandhu]] Miss Unibertso 2021 (India 2000) # [[Harriet Chalmers Adams]] esploratzailea, argazkilaria (AEB 1875-Frantzia 1937) # [[He Zehui]] fisikari nuklearra (Txina, 1914-2011) # [[Herminia Aburto Colihueque|Herminia Aburto]] lider maputxea # [[Huda Akil]] neurozientzialaria (Siria-AEB, 1945) # [[Inma Rubiales]] idazlea (Badajoz 2002) # [[Inmaculada Rodríguez-Piñero]] politikaria (Madril 1958) # [[Iris Mittenaere]] modeloa, Miss Unibertso 2016 (Frantzia 1993) # [[Iris van Herpen]] moda diseinatzailea (Herbehereak 1984) # [[Isabel de Liaño]] idazlea (Valladolid XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Isabel dos Santos]] ekonomialaria, aberatsa (Errusia/Angola 1973) # [[Isabel Millé Giménez]] ikertzailea, liburuzaina, poeta (Almeria 1894- 1990) # [[Isabel Ov%C3%ADn Camps]] kimikaria, irakaslea (Sevilla, 1887-1972) # [[Ivette María Tato]] igerilaria (Bartzelona 1975) # [[Janet Rowley]] genetikaria (AEB, 1925-2013) # [[Jayne Atkinson]] aktorea (EB/AEB 1959) # [[Jennifer Hawkins]] modeloa, Miss Unibertso 2004 (Australia 1983) # [[Joanna Haigh]] fisikaria (Erresuma Batua, 1954) # [[Josefa Tito Recalde]] enpresaburua (Donostia, 1802-1858) # [[Josephine Cecilia Diebitsch Peary]] esploratzaile aitzindaria (AEB 1863-1955) # [[Júlia Bacardit]] idazlea (Bartzelona 1991) # [[Juliane Koepcke]] zoologoa (Peru-Alemania, 1954) # [[Juliette Gordon Low]] Espainian eta Kuban neska eskaut taldeen sortzailea (AEB 1860-1927) # [[Justine Pasek]] artista, 2. Miss Unibertso 2002 (SESB/Panama 1979) # [[Karina Riquelme Viveros]] abokatu maputxea (Walmapu, 1981) # [[Kate Sessions]] botanikaria (AEB, 1857-1940) # [[Kate Swift]] idazlea, editorea (AEB 1923-2011) # [[Katharine Blunt]] kimikaria, nutrizionista (AEB, 1876-1954) # [[Kathleen Cruise O'Brien]] sufragista eta irakaslea (Irlanda, 1886-1938) # [[Kimberley Tell]] aktorea, abeslaria (Lanzarote 1989) # [[Kimberly Dozier]] kazetaria, gerrako korrespontsala (AEB,1966) # [[Kimera (abeslaria)]] (Hego Korea 1954) # [[Kirsten Vangsness]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Laia Palau]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 1979) # [[Laura Aguilar]] argazkilaria (AEB, 1958-2018) # [[Laura Gil]] saskibaloi jokalaria (Murtzia 1992) # [[Lauren Groff]] idazlea (AEB 1962) # [[Lea Gabrielle]] kazetaria, diplomatiko ohia, hegazkinlaria (AEB,1975) # [[Lidia Lopujova]] dantzaria (Errusia, 1892-1981) # [[Liliana Ancalao]] poeta, irakasle maputxea (Walmapu, 1961) # [[Lisa Randall]] fisikaria (AEB 1962) # [[Liubov Sóbol]] apolitikaria, ekintzailea (Errusia 1987) # [[Lola Glaudini ]] aktorea (AEB 1971) # [[Louise Gavan Duffy]] sufragista eta nazionalista (Niza, 1884 - Dublin, 1969) # [[Luisa Mendoza y Mendoza]] noblea (1582-Nadril 1619) # [[Luna Pamies]] aktorea (Alacant, 2003) # [[Lydia Davis]] idazlea (AEB, 1947) # [[Małgorzata Szumowska]] film zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Polonia 1973) # [[María Abrisqueta de Zulueta]] Espainian eta Kuban neska-eskaut taldeen sortzailea (Donostia 1911-1992) # [[Maria Bellido]] heroia (Jaen 1755-1809) # [[María Catrileo|Maria Catrileo]] hizkuntzalari maputxea (Walmapu, 1944) # [[María de Mendoza y Fonseca]] noblea, arte-bildumagilea (Espainia 1516-1580) # [[María Dolores Dancausa]] bankaria, exekutiboa (Burgos 1959) # [[María Gómez de Sandoval y Torres de Navarra]] noblea (?- 19) # [[María José García Beato]] legelaria, bankaria, exekutiboa (Kordoba 1965) # [[Maria Koepcke]] ornitologoa (Alemania-Peru, 1924- 1971) # [[María La Ribot]] koreografoa (Madril 1962) # [[María Martinón Torres]] Medikua, antropologoa (Orense, 1974) # [[Maria Rúbies]] maistra eta politikaria (Leida, 1932-1983) # [[Maria Tereza Jorge P%C3%A1dua]] ekologoa (Brasil, 1943) # [[Marie Høeg]] sufragista eta argazkilaria (1866-1949) # [[Marie Pape-Carpantier]] pedagoga eta feminista frantziarra (Frantzia 1815 - 1878) # [[Marina Geli]] medikua, politikaria (Girona 1958) # [[Marta Alonso]] onkologo ikertzailea (Lodosa 1974) # [[Marta Fernández (saskibaloi-jokalaria)]] (Bartzelona,1981 19) # [[Marta Vergara]] sufragista, idazlea (Txile 1898- 1995) # [[Marta Xargay]] saskibaloi jokalaria (Girona 1990) # [[Martha Vasconcellos]] modeloa, Miss Unibertso 1968 (Brasil 1948) # [[Mary Lowndes]] artista eta sufragista (Dorset, 1856 - Londres, 1929) # [[Maud Bonneaud]] margolaria (Limoges, 1921-Madril, 1991) # [[Maya Moore]] saskibaloi jokalaria (AEB 1989) # [[Melba Roy Mouton]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1929-1990) # [[Mélodie Nakachian]] ume bahitua, psikologoa (AEB 1982) # [[Mencía de Mendoza]] noblea, arte-bildumagilea (Guadalajara 1508-Valentzia 1554) # [[Mercè Arànega]] aktorea (Agentina/Katalunia 1957) # [[Meri Te Tai Mangakāhia]] sufragista (Zeelanda Berria, 1868-1920) # [[Mónica López (aktorea)]] (Kanariak 1969) # [[Mpule Kwelagobe]] aktibista, Miss Unibertso 1999 (Bostwana 1979) # [[Nabila Espanioly]] aktibista, pedagogoa, feminista (Israel 1955) # [[Nandipha Mntambo]] eskultorea eta artista (Hegoafrika, 1982) # [[Nanna Aakjær|Nanna Aakjaer]] eskultorea eta sufragista (Danimarka, 1874-1962) # [[Natalia Torrente]] kirol kazetaria (Madril 1984) # [[Natividad Almeda-López|Natividad Almeda Lopez]] legelaria (Filipinak, 1892-1977) # [[Natividad Llanquileo]] Abokatua eta politikari maputxea (Walmapu, 1984) # [[Neri Oxman]] arkitektoa, diseinatzailea, irakaslea (Israel/AEB 1976) # [[Nettie Honeyball]] futbolaria (Londres 1871- Argentina XX. mendea)) # [[Oksana Fiodorova]] abeslaria, polizia, Miss Unibertso 2002 (Errusia 1977) # [[Olga Poblete]] irakaslea, gizarte buruzagia (Txile 1908-1999) # [[Olha Kobylianska]] idazlea (Ukraina 1863-Errumania 1942) # [[Olivia Culpo]] influencerra, Miss Unibertso 2012 (AEB 1992) # [[Oracene Price]] tenis entrenatzailea (AEB 1952) # [[Orna Grumberg]] informatikaria (Israel 1952) # [[Paget Brewster]] aktorea (AEB 1969) # [[Patricia Dauder]] artista (Bartzelona, 1973) # [[Patricia Goldman-Rakic]] neurologoa (AEB, 1937-2003) # [[Patricia Manterola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1972) # [[Patsy Adam-Smith]] idazlea, historialaria (Australia 1924-2001) # [[Paula Painén Calfumán|Paula Paiñén Calfuman]] Kultura maputxearen ordezkaria (Walmapu, 1931) # [[Paulina Vega]] enpresaburua, Miss Unibertso 2014 (Kolonbia 1993) # [[Pia Wurtzbach]] enpresaburua, Miss Unibertso 2015 (Alemania/Filipinak 1989) # [[Pilar Belzunce de Carlos]] mezenasa (Filipinak, 1925-Donostia, 2015) # [[Pilar Martín Gila]] idazlea (Segovia 1962) # [[Queralt Casas]] sakibaloi jokalaria (Girona 1992) # [[Ramona Reyes]] emagin eta politikari maputxea (Txile, 1967) # [[R'Bonney Gabriel]] Miss Unibertso 2022 (AEB 1994) # [[Rebeca Jiménez]] abeslaria (Segovia 1975) # [[Rivka Oxman]] arkitekto, ikertzailea, irakaslea (Israel 1950) # [[Robyn Davidson]] idazlea (Australia 1950) # [[Rochelle Aytes]] aktorea, modeloa (AEB 1976) # [[Rosa Serra]] eskultorea (Vic, 1944) # [[Rosa Smith Eigenmann]] iktiologoa (AEB, 1858-1947) # [[Rose Kennedy|Rose Kenedy]] filantropoa (AEB, 1890-1995) # [[Rosita Ferrer]] Kopla kantaria eta egilea (Bartzelona,1935) # [[Safi Faye]] zinema zuzendaria (Senegal, 1934-2023) # [[Samara de Córdova]] aktore eta idazlea (Guatemala, 1923-2015) # [[Sasha Waltz ]] dantzaria, koreografoa (Alemania 1963) # [[Semiha Berksoy]] opera abeslaria (Turkia, 1910-2004) # [[Séverine Vidal]] idazlea (Frantzia, 1969) # [[Sheynnis Palacios]] kazetaria, Miss Unibertso 2023 (Nikaragua 2000) # [[Silvia Palumbo]] kantautorea (Argentina 1961) # [[Soledad Bacarreza]] psikologo eta kirol kazetaria (Santiago, 1969) # [[Sonsoles de Icaza]] aristokrata, Balentziagaren musa (Avila 1914- Madril 1996) # [[Valentina Pinelo]] moja idazlea (Sevilla XVI. Mendea-XVII. mendea) # [[Vanisha Mittal]] aberatsa, enpresaburua (India 1980) # [[Verónica Figueroa Huencho|Veronica Figueroa Huencho]] irakasle eta politikari maputxea (Santiago, 1974) # [[Virginia Cowles]] gerrako idazlea eta kazetaria (1910-1983) # [[Yehni Djidji|Yenni Djidji]] idazlea eta blogaria (Boli Kosta, 1988) # [[Yuri Kochiyama]] ekintzailea (AEB 1921-2014) # [[Zofia Stryjeńska]] margolaria (Krakovia 1891-Geneva 1976) # [[Zozibini Tunzi]] Miss Unibertso 2019 (Hegoafrika 1993) }} ==='''Berriak 2024''' ('''Apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Cuadrado Noain]] ef--'''SORTUA''' iraupen eskalatzailea (Burlata, 2001) # [[Juana Cortés Amunarriz]] ----'''SORTUA''' idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Nerea Intxausti Castiñeira]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Pasai Donibane, 2000) # [[Abigail eta Brittany Hensel]] maistrak, biki siamdar bizefalikoak (AEB 1990) # [[Adelaida Avagyan]] medikua, ikertzailea (Armenia-AEB, 1924-2000) # [[Adelina Jiménez Jiménez]] maistra ijitoa (1945) # [[Adriana Hoffmann]] biologoa (Txile 1940) # [[Agnès McLaren]] medikua, sufragista (EB 1837-Frantzia 1913) # [[Aida Fern%C3%A1ndez R%C3%ADos]] biologoa, ozeanografoa (Galizia, 1947-2015) # [[Akiko Kojima]] modeloa, Miss Unibertso 1959 (Japonia 1936) # [[Amelia Cuñat Monleon]] marrazkilaria, zeramikaria (Valentzia 1878-1946) # [[Amparo Muñoz]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Malaga 1954-2011) # [[Amparo Navarro Giner]] maistra (Valentzia, 1900-1986) # [[Ana Jaren]] ilustratzailea (Sevilla 1985) # [[Ane Campos]] futbolaria (Getaria, 1999) # [[Angela Marinescu]] poeta (Errumania 1941-2023) # [[Anna Callender Brackett]] filosofa eta feminista estatubatuarra (EEUUko Bostonen, 1836-1911) # [[Anna Güell Torne]] aktorea (Katalunia 1961) # [[Anna Kolbrún Árnadóttir|Anna Kolbrún]] maistra eta politikaria (1970-2023) # [[Anna Munro]] sufragista (EB 1881-1962) # [[Anna Turbau]] argazkilaria (Bartzelona 1949) # [[Anne Knight]] sufragista (BH 1786-1862) # [[Anne Marie Pohtamo]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso (Finlandia 1955) # [[Apasra Hongsakula]] modeloa, Miss Unibertso 1965 (Thailandia 1947) # [[Armi Kuusela]] filantropoa, 1. Miss Unibertso (Finlandia 1934) # [[Axelle Kabou]] idazlea (Kamerun, 1955) # [[Aya Nakamura]] abeslaria (Frantzia, 1995) # [[Barbara Blomberg]] dama, Karlos I.aren maitalea, Joan Austriakoaren ama (Alemania 1527-Kantabria 1597) # [[Barbara Canepa]] Italiako komikigilea (Genoa, 1969) # [[Barbara Foxley]] pedagogoa, sufragista (EB 1860-1958) # [[Bárbara Palacios]] idazlea, Miss Unibertso 1986 (Madril/Venezuela 1963) # [[Beatriz Iribarne Sánchez]] maistra eta ekintzailea (Almeria, 1942) # [[Begoña Muruaga Laca]] filologoa, euskara teknikaria (Bermeo 1953) # [[Bernadette Sanou Dao]] idazlea (Burkina Faso) # [[Berry Berenson]] argazkilaria, aktorea (AEB 19) # [[Bertha Gxowa]] politikaria eta ekintzailea (Hegoafrika, 1934-2010) # [[Betty Lou Raskin]] kimikaria (AEB, 1924-2010) # [[Bienvenida Sarmiento]] maistra (Argentina, 1804-1900) # [[Camille Paglia]] kritikari soziala, idazlea (AEB 1947) # [[Cándida Antonia Bueno Iso|Cándida Antonia Bueno]] maistra fusilatua (Zaragoza, 1912-1936) # [[Carme Giralt Roses]] hezitzailea (Bartzelona 1940-2022) # [[Carmen Delgado Vicente|Carmen Delgado]] Maistra eraila (Salamanca, 1899-1936) # [[Carmen Guillén Lorente]] historialaria, ikertzailea, irakaslea (Murtzia 1988) # [[Carmen Mola]] idazle taldea (Espainia, 2018) # [[Carol Morris]] modeloa, Miss Unibertso 1956 (AEB 1936) # [[Carroll Baker]] aktorea (AEB 1931) # [[Cecilia Bolocco]] aurkezlea, Miss Unibertso 1987 (Txile 1965) # [[Chantal van den Heuvel]] Belgikako idazlea # [[Christiane Martel]] aktorea, Miss Unibertso 1953 (Frantzia 1935) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra eraila (Salamanca, 1893-1936) # [[Clara Ragaz]] maistra, feminista (Suitza, 1894-1957) # [[Clementia Taylor]] sufragista (EB 1810-1908) # [[Corinna Tsopei]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1964 (Grezia 1944) # [[Dayanara Torres]] idazle, abeslari, modeloa, Miss Unibertso 1993 (Puerto Rico 1974) # [[Deborah Carthy-Deu]] modeloa, enpresaburua, Miss 1985 (Puerto Rico 1966) # [[Debra Lafave]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1980) # [[Delia Zapata Olivella]] dantzaria, irakaslea (Kolonbia 1926-2001) # [[Denise Affonço]] idazlea (Kanbodia, 1944) # [[Dia Mirza]] modeloa, aktorea, ekoizlea (India 1981) # [[‎Djaili Amadou Amal]] idazlea (Kamerun, 1975) # [[Dorothea Pertz]] botanikaria (EB 1859-1939) # [[Duygu Asena]] idazlea (Turkia 1946-2006) # [[Edith Ayrton]] idazlea, sufragista (EB 1879-1945) # [[Edith Picton-Turbervill]] sufragista (EB 1872-1960) # [[Edith Rebecca Saunders]] genetista (EB 1865-1945) # [[Ela Gandhi]] politikaria (Hegoafrika, 1940) # [[Eleanor Coppola]] dokumentalgilea, idazlea (AEB, 1936-2024) # [[Elena Mendoza]] musikagilea (Sevilla 1973) # [[Elisabetta Gnone]] idazle eta kazetari italiarra (Genova, 1965) # [[Elizabeth Pease Nichol]] sufragista (EB 1807-1897) # [[Emmeline Pethick-Lawrence]] sufragista (EB 1867- 1954) # [[Estée Lauder]] kosmetika-enpresaburua (AEB 1906-2004) # [[Esther Afua Ocloo]] ekintzailea (Ghana 1919-2002) # [[Esther Pineda G]] idazlea, ikertzailea (Venezuela 1985) # [[Ethel Ayres Purdie]] sufragista (EB 1874-1923) # [[Ethel Lilian Voynich]] idazlea eta musikaria (Ballintemple, 1864 - New York, 1960) # [[Eulalia Guzmán Barrón|Eulalia Guzmán Barrón]] maistra eta arkeologa mexikarra (Mexiko, 1890 - 1985) # [[Eva Guillamon]] artista, dramagilea (Albacete 1978) # [[Fannie Flagg]] aktorea, idazlea (AEB 1944) # [[Fatou Keïta]] idazle (Boli Kosta, 1965) # [[Frances Ames]] neurologo, aktibista (Hegoafrika, 1920-2002) # [[Frances Power Cobbe]] sufragista, idazlea ekintzailea (BH 1822-1904) # [[Francisca de Asís Sanchis Ferrer]] 2.Errepublikako maistra (1896-1982) # [[Françoise Bettencourt Meyers]] munduko emakume aberatsena (Frantzia 1953) # [[Georgina Rizk]] modeloa, Miss Unibertso 1971 (Libano 1953 # [[Gladys Zender]] modeloa, Miss Unibertso 1957 (Peru 1939) # [[Guillenako 17 arrosak]] emakume fusilatuak (Sevilla, 1937) # [[Hannah Glasse]] idazlea (BH 1708-1770) # [[Hanni Wenzel]] eskiatzailea (Liechtenstein 1956) # [[Hema Malini]] aktorea, dantzaria (India 1948) # [[Hemley Boum ‎]] idazlea (Kamerun, 1973) # [[Herminia Gomez Serra]] sopranoa (Castelló 1891-Italia 1977) # [[Hillevi Rombin]] modeloa, Miss Unibertso 1955 (Suedia 1933- AEB 1996) # [[Holloway papar-orratza]] kartzelaratutako sufragisten saria # [[Ieda Maria Vargas]] modeloa, Miss Unibertso 1963 (Brasil 1944) # [[Irene Sáez]] politikaria, Miss Unibertso 1981 (Venezuela 1961) # [[Irina Belova]] atleta, heptatloilaria (Errusia 1968) # [[Iris Chang]] idazlea (AEB 1968-2004) # [[Itxaso Mardones]] kazetaria (Gasteiz 1979-2024) # [[Itzel Arcos]] komediantea (Mexiko, 1988) # [[Janelle Commissiong]] enpresaburua, politikaria, Miss Unibertso 1977 (Trinidad eta Tobago 1953) # [[Jeanneth Beltran]] etxeko langileen eskubideen sinboloa (Nikaragua 1984- Toledo 2014) # [[Jerrie Mock]] airez mundu-bira egindako 1. emakumea (AEB 1925-2014) # [[Joanne Harris]] idazlea (EB 1964) # [[Joênia Wapichana]] abokatu indigena (Brasil 1974) # [[Josette Abondio]] irakaslea eta idazlea (Boli Kosta, 1932) # [[Karen Dianne Baldwin]] gidoilaria, Miss Unibertso 1982 (Kanada 1963) # [[Kartini]] heroia (Ekialdeko Herbeherear Indiak 1879-1904) # [[Kate Campbell Hurd-Mead]] feminista, ginekologoa (Kanada-AEB, 1867-1941) # [[Katharine Murray Lyell]] botanikaria (EB 1817-1915) # [[Kay Beauchamp]] sufragista (EB 1899-1992) # [[Kerry Anne Wells]] tb aurkezlea, Miss Unibertso (Australia 1951) # [[Laia Abril]] artista, argazkilaria (Bartzelona 1986) # [[Laura Geraldine Lennox]] sufragista (Irlanda, 1883-1958) # [[Lee Israel]] idazlea, faltsifikatzailea (AEB 1939-2014) # [[Lettice Fisher]] sufragista (EB 1875-1956) # [[Liliana Năstase]] atleta, heptatloilaria (Errumania 1962) # [[Lina Cavalieri]] sopranoa (Italia, 1874-1944) # [[Linda Bement]] modeloa, Miss Unibertso 1960 (AEB 1941-2018) # [[Lis Vega]] abeslaria (Kuba 1977) # [[Livia Veloz]] maistra eta poeta (Santo Domingo, 1889-1980) # [[Lorraine Downes]] modelo dantzaria, Miss Unibertso 1983 (Zeelanda Berria 1964) # [[Louie Bennett]] sufragista (Irlanda 1870-1956) # [[Louise Aitken-Walker]] rally pilotua (Eskozia 1960) # [[Lucia Perotti]] maistra (Italia, 1586-1641) # [[Luigia Mandolini]] maistra eta sufragista (1866-1939) # [[Lupita Jones]] enpresaburu, Miss Unibertso 1991 (Mexiko 1967) # [[Luz Marina Zuluaga]] modeloa, Miss Unibertso 1958 (Kolonbia 1938-2015) # [[Luzdivina Megido]] 2. errepublikako maistra erbesteratua (Asturias, 1916-1984) # [[Mª Luz Montesinos Gutiérrez]] neurozientzialaria, ikertzailea (Sevilla 1969) # [[Madison Chock]] patinatzaile artistikoa (AEB 1992) # [[Magdalena de Ulloa]] noblea (Zamora 1525-Valladolid 1598) # [[Manola Brunet]] klimatologoa (Cariñena, 1955) # [[Mar Galceran]] Down sindromedun 1.diputatua Espainian (Valentzia 1977) # [[Mar Regueras]] aktorea, gimnasia erritmoko entrenatzailea (Bartzelona 1970) # [[Margaret Cousins]] sufragista (Irlanda 1878 -India 1954) # [[Margaret Gardiner]] kazetaria, modeloa, Miss Unibertso 1978 (Hegoafrika 1959) # [[Margareta Arvidsson]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1966 (Suedia 1947) # [[Margie Moran]] modeloa, Miss Unibertso (Filipinak 1973) # [[Margot Moles]] kirolaria (Bartzelona, 1910-Madril, 1987) # [[Mari Carmen Díez Navarro]] maistra (Alicante, 1949) # [[Maria Alharilla]] futbolaria, 1. amatasun baja (Jaen 1990) # [[María Arias Bernal]] maistra eta iraultzailea (Mexiko, 1884-1923) # [[Maria de la Encarnacion Rigada Ramon]] matematikaria (Cadiz 1863- Madril? 1930) # [[Maria Dolores Ocaña Madrid]] abokatua, 1. emakumea Letizia erreginaren idazkaritza pribatua zuzentzen (Madril 1973) # [[María Luisa Navarro Margati]] maistra, pedagogo eta psikologo errepublikar erbesteratua (Fantzia, 1890-Argentina, 1947) # [[María Xesús Lama]] filologoa, idazlea, saiakeragilea (Lugo 1964) # [[Marifé Arroyo]] maistra (Valentzia, 1946) # [[Marion Ross]] aktorea (AEB 1928) # [[Marisa Belaustegigoitia]] idazlea, ikertzailea eta feminista (Mexiko, 1969) # [[Marisa Berenson]] modeloa, aktorea (AEB 1947) # [[Marisol Malaret]] modeloa, Miss Unibertso 1970 (Puerto Rico 1949-2023) # [[Maritza Sayalero]] modeloa, Miss Unibertso 1979 (Venezuela 1961) # [[Marlene Schmidt]] aktore, ekoizle, modelo, Miss Unibertso 1961 (Alemania 1937) # [[Marta Segarra]] filologoa, ikertzailea (Bartzelona 1963) # [[Marthe Ekemeyong Moumié]] idazle eraila (Kamerun, 1931-2009) # [[Mary Anne Rawson]] abolizionista (BH 1801-1887) # [[Mary Bennett (pedagogoa)]] (EB 1913-2005) # [[Mary Corinna Putnam Jacobi]] mediku, idazle, sufragista (AEB, 1842-1906) # [[Mary Emilie Holmes]] geologoa, irakaslea (AEB, 1850-1906) # [[Mary Estlin]] aktibista (EB1820-1902) # [[Mary Horner Lyell]] geologoa (EB 1808-1873) # [[Mary Kay Letourneau]] maistra, estuproz kondenatua (AEB 1962-2020) # [[Mary MacSwiney]] ekintzaile independentista, emakume politikari errepublikar irlandarra eta feminista. (Londres, 1872 - Cork, 1942) # [[Matilde Escuder Vicente]]2. errepublikako maistra (Valentzia, 1913-Frantzia, 2006) # [[Mercedes Tella]] pedagogoa, idazlea (Coruña 1868-Leon 1934) # [[Michelle McLean]] modeloa, idazlea, Miss Unibertso 1992 (Namibia 1972) # [[Millicent Mackenzie]] sufragista (EB 1863-1942) # [[Miriam Stevenson]] modeloa, Miss Unibertso 1954 (AEB 1933) # [[Mona Grudt]] kazetaria, Miss Unibertso 1990 (Norvegia 1971) # [[Monique Ilboudo]] idazlea (Burkina Faso, 1959) # [[Montserrat Señaba]] maistra eta politikaria (Ekuatore Ginea, 1918-1980) # [[Morayma Ofir Carvajal]] maistra (Ekuador, 1915-1951) # [[Naomi Wolf]] idazlea, aktibista (AEB 1962) # [[Natalie Glebova]] idazlea, modeloa, Miss Unibertso 2005 (Errusia/Kanada 1981) # [[Nina Jacqmin]] Belgikako komikigilea (Brusela, 1989) # [[Noralma Vera]] ballet dantzaria eta maistra (Ekuador, 1936) # [[Norma Nolan]] modeloa, Miss Unibertso 1962 (Argentina 1938) # [[Novera Ahmed]] artista (Bangladesh, 1939) # [[Nuria Hosta Pascual]] aktorea (Katalunia, XX. mendea) # [[Nuria Nuñez Hierro]] musikagilea (Cádiz 1980) # [[Pascuala Campos de Michelena]] arkitektoa (Jaen/Galizia 1938) # [[Pauline Dy Phon]] idazlea eta botanikaria (Kanbodia, 1933) # [[Pauline Peyraud-Magnin]] futbolaria (Frantzia, 1992) # [[Paz Moreno Feliu]] antropologoa, ikertzailea (Coruña 1956) # [[Pilar Aymerich Puig]] argazkilaria (Bartzelona 1943) # [[Pilar Cuartero]] maistra (Zaragoza, 1906-1995) # [[Pilar Parcerisas]] arte-kritikaria, -historialaria (Bartzelona 1957) # [[Porntip Nakhirunkanok]] filantropoa, modeloa, Miss 1988 (Thailandia 1969) # [[Priscilla Bright McLaren]] sufragista (EB 1815-1906) # [[Purdah]] ohitura # [[Rafaela Rimbau]] aktorea (Espainia 1819-Valentzia 1896) # [[Rahel Varnhagen von Ense]] idazlea (Berlin, 1771-1832) # [[Rebeca Atencia]] primatologoa (Coruña 1977) # [[Rebecca Saunders]] musikagilea (EB 1967) # [[Regina Blandón|Regina Blandon]] aktorea (Mexiko, 1990) # [[Remei Sipi]] hezitzailea, idazlea eta editorea (Rebola - Ginea 1952) # [[Remigia Nazaroviene]] atleta (Turkmekistan/Lituania 1967) # [[Renate Mayntz]] soziologoa (Berlin 1929) # [[Rina Mor]] abokatua, Miss Unibertso 1976 (Israel 1956) # [[Rita Mae Brown]] idazlea, aktibista (AEB 1944) # [[Riyo Mori]] Miss Unibertso 2007 (Japonia 1986) # [[Rosa Garcia Alcon]] ekintzaile antifrankista (Madril 1957) # [[Rosa May Billinghurst]] sufragista (BH 1875-1953) # [[Rosalind Pitt-Rivers]] biokimikaria (Erresuma Batua, 1907-1990) # [[Rosana Alonso]] maistra eta politikaria (Santander, 1970) # [[Ruth Hubbard]] biokimikaria (Austria-AEB, 1924-2016) # [[Sabrina Calvo]] Frantziako idazlea (Marseilla, 1974) # [[Samanta Schweblin]] idazlea (Argentina 1978) # [[Sandra Pierrette Kanzie|Sandra Pierrete Kanzie]] idazlea (Burkina Faso) # [[Sarah Bouyain]] idazle eta zinema-zuzendaria (Reims, 1968) # [[Sarah Jane Baines]] sufragista (EB 1866-1951) # [[Sarah Winstedt]] medikua, zirujaua eta sufragista irlandarra (Sixmilebridge, 1886- Havant, 1972) # [[Shawn Weatherly]] modeloa, aktorea, Miss Unibertso 1980 (AEB 1961) # [[Shazia Ilmi]] kazetaria, aktibista (India 1970) # [[Shirley Jackson]] idazlea (AEB 1916-1965) # [[Silvia Caballol]] psikologoa, idazlea (Bartzelona 1983) # [[Sofia Alaoui]] film zuzendaria (Maroko 1990) # [[Sonia Megias]] musikagilea, artista (Albacete 1982) # [[Sonja Sekula]] artista (Suitza 1918-1963) # [[Sophie Alour]] saxofoi-jotzailea (Bretainia, 1974) # [[Sunita Narain]] ekologista (India 1961) # [[Svetlana Buraga]] atleta (Bielorrusia 1965) # [[Sylvia Hitchcock]] aktorea, modeloa, Miss Unibertso 1967 (AEB 1946-2015) # [[Tanella Boni]] idazlea (Boli Kosta, 1954) # [[Teresa Billington-Greig]] sufragista (BH 1877-1964) # [[Teté Caturla]] abeslari eta maestra (Kuba, 1937-2023) # [[Tina Thörner]] rally ingeniaria, kopilotoa (Suedia 1966) # [[Tina Weirather]] eskiatzailea (Liechtenstein 1989) # [[Touza ahizpak]] giza eskubideen aldeko aktibistak (Ourense, XX. mendea-XX. mendea) # [[Uemura Shōen]] margolaria (Japonia 1875-1949) ISA # [[Vennira Aadai Nirmala]] aktore, dantzaria (India 1948) # [[Vera Danchakoff]] anatomista, enbriologoa (Errusia, 1879-1950) # [[Victoria Lidiard]] sufragista (BH 1889-1992) # [[Violeta Denou]] ilustratzailea taldea (Katalunia 1977) # [[Wendy Fitzwilliam]] abokatua, Miss Unibertso 1998 ( Trinidad eta Tobago 1972) # [[Werewere Liking]] idazlea eta dantzaria (Kamarun, 1950) # [[Winifred Coombe Tennant]] sufragista, politikaria (EB 1874-1956) # [[Xaro Nomdedeu Moreno]] matematikaria (Castelló de la Plana, 1948) # [[Yvonne Ryding]] modeloa, Miss Unibertso 1984 (Suedia 1962) }} ==='''Berriak 2024''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Agerre Lako]] ---- '''SORTUA''' maskaradako kabana (Jutsi, 2001) # [[Ainhoa Azurmendi Etxegaray|Ainhoa Azumendi Etxegaray]] ---- '''SORTUA''' Kirolari ohia, unibertsitateko irakasle eta ikertzailea (Hernani, 1978) # [[Alba Matilla]] ---- '''SORTUA''' artista (Avilés, 1998) # [[Amany Al-Ali]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (Siria, 1984) # [[Arrate Gisasola]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria, bertsolaria (Soraluze, 1979) # [[Catalina Bustamante]] ---- '''SORTUA''' konkistatzailea (Espainia, XV. mendea, Espainia Berria, XVI. mendea) # [[Esther Galarza]] ef-- '''SORTUA''' margoalaria (Eibar, 1956) # [[Felisa Basauri Larrañaga]] -- ef '''SORTUA''' baserritarra, esne-saltzailea (Elgeta, 1928-2018) # [[Josefa Cruz de Gassier]] efef '''SORTUA''' sopranoa (Bilbo, 1821 + Madril, 1870) # [[Josefina Guerendiain Caro|Josefina Guerendain]] efef '''SORTUA''' frankismoaren biktima(Iruñea, 1918-2011) # [[Julia Bea Soto]] efef '''SORTUA''' ekintzaile komunista frankismoaren biktima(Sesma, 1912-Iruñea, 1989) # [[Kontxi Barturen Uriarte]] ---- '''SORTUA''' nekazaria (Bakio 1922) # [[Laida Martinez Navarro]] ---- '''SORTUA''' idazlea (Bilbo, 1965) # [[Lourdes Fernández Fernández]] ---- '''SORTUA''' arte kudeatzailea (Donostia, 1961) # [[Mª Carmen Húder Carlosena|Maria Carmen Húder Carlosena]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima (Iruñea, 1897-1987) # [[Maite Guevara]] ef-- '''SORTUA''' aktorea, klow (Gasteiz, 1981) # [[Margarita Araneta Urrutia]] ---- '''SORTUA''' ekintzailea, komunista (Hondarribia 1909-2001) # [[Maria de las Mercedes Isasi]] efef '''SORTUA''' moja (Iurreta, 1900-Berriz,1973) # [[María Dolores Aldama Alfonso]] efef '''SORTUA''' esklabuen-jabea (Kuba, XIX. mendea) # [[Maritxu Muñoz Ugartemendia]] ----'''SORTUA''' ekintzailea, saltzailea (Hondarribia 1914-1997) # [[Maritxu Roteta]] ef-- '''SORTUA''' sopranoa eta abesbatza zuzendaria (Alkiza, 1948) # [[Matilde Orbegozo]] efef '''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1837-1891) # [[Matilde Urdangarin Palacio]] ---- '''SORTUA''' margolaria (Zaragoza, 1939) # [[Milagros Txurruka]] ef-- '''SORTUA''' dantzaria (Mallabia 1927) # [[Nemesia Baztan Turrau]] ---- '''SORTUA''' Ekintzailea, frankismoaren biktima (Nafarroa # [[Rachita Taneja]] ---- '''SORTUA''' karikaturagilea (India, ?) # [[Ramona Zapatero Zapatel]] ef-- '''SORTUA''' ekintzailea frankismoaren biktima(Nafarroa, 1898--? # [[Sonia Rueda]] ---- '''SORTUA''' artista (Bilbo, 1964) # [[Tere Guenetxea]] ef-- '''SORTUA''' artista (Soraluze, 1953) # [[Adriana Amado Suárez]] irakasle, ikertzailea (Buenos Aires, 1966) # [[Alba Lago]] aurkezlea, idazlea (Galizia, 1985) # [[Alicia Gimenez Bartlett]] idazlea ( Albacete 1951) # [[Almudena Carracedo]] dokumentalgilea (Madril 1972) # [[Amaia Peña]] futbolaria (Getxo 1998) # [[Amparo Sard]] artista (Mallorca 1973) # [[Amy Bull]] maistra eta sufragista (Erresuma Batua, 1877-1953) # [[Ana Arzoumanian]] abokatu, idazle eta poeta (Argentina, 1962) # [[Ana Barbara]] abeslaria (Mexiko 1971) # [[Ana Flecha Marco]] itzultzaile, idazlea (Leon, 1986) # [[Ana Romani]] poeta, kazetari kulturala (Coruña 1962) # [[Andrea Dworkin]] idazlea, feminista erradikala (AEB 1946-2005) # [[Angelina Pollak]] antropologoa (Austria/Venezuela 1932-2016) # [[Anna Alma-Tadema]] artista, sufragista (Londres 1867-1943) # [[Anna Fiske|Anna Fisc]] ilustratzailea, idazlea (Norvegia, 1964) # [[Anna Starobinets]] idazlea (Errusia 1978) # [[Anne Isabella Noel Byron]] matematikaria, aktibista (EB 1792-1860) # [[Antonia Jiménez|Antonia Jimenez]] gitarra jolea (Puerto de Santa Maria, 1972) # [[Arancha de Benito]] tb aurkezlea (Madril 1969) # [[Arancha del Sol]] modeloa, aktorea, tb aurkezlea (Asturias 1972) # [[Asja Lācis]] antzerkilaria (Estonia, 1891-179) # [[Assumpcio Estivill]] liburuzaina, irakaslea (Tarragona 1949) # [[Assumpta Montella]] historialaria, idazlea (Bartzelona 1958) # [[Aurélie Neyret]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1983) # [[Aurora Alonso de Rocha]] idazlea, irakaslea eta ikertzailea (Buenos Aires, 1937-2021) # [[Barbara Ayrton-Gould]] sufragista (EB 1886-1950) # [[Beatriz Ariño]] kazetaria (Huesca 1963) # [[Begoña Alfaro García]] politikaria (Bartzelona/Nafarroa 1982) # [[Begoña Caamaño]] idazlea (Galizia 1964-2014) # [[Bel%C3%A9n Garijo]] Almansako medikua (Albacete 1960) # [[Belen Feliu]] idazlea (Galizia 1961-1997) # [[Belen Toimil]] atleta (Coruña 1994) # [[Bessie Blount Griffin]] fisioterapeuta, asmatzailea (AEB, 1914-2019) # [[Blanca de la Torre]] arte-komisarioa (Leon 1977) # [[Blanca Manchon]] estropadalaria (Sevilla 1987) # [[Carmen Ramos Vellon]] atleta (Valentzia 1998) # [[Carmen Ruiz]] aktorea (Madril 1974) # [[Carolina de Cepeda]] sopranoa (Coruña 1847-Madril 1910) # [[Carolina Robles]] atleta (Sevilla 1991) # [[Caroline Polachek]] kantaria (AEB 1985) # [[Cassandra Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1987) # [[Catherine Cesarsky]] astronomoa (Frantzia-Venezuela, 1943) # [[Cecile McLorin Salvant]] jazz abeslaria (AEB 1989) # [[Charlotte Marsh]] sufragista (Britainia, # [[Chloé Cruchaudet]] Frantziako komikigilea (Lyon, 1976) # [[Chuny Anzorreguy]] idazlea (Buenos Aires, XX.mendea) # [[Claudia Mori]] aktore, abeslari (Italia 1944) # [[Concepcion Cascajosa]] ikertzailea, irakaslea (Bartzelona 1979) # [[Concepcion Garcia Lorca]] errepublikar erbesteratua (Granada 1903-1962) # [[Concha Hernandez ]] kultur kudeatzailea (Avila 1958) # [[Danna Paola]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1995) # [[Deborah Charlesworth]] biologoa (Erresuma Batua, 1943) # [[Dolores Sanchez Palomino]] filologoa (Kantabria 1961) # [[Doreen Allen]] sufragista (EB 1879-1663) # [[Dorothy Height]] aktibista (AEB 1912-2010) # [[Eagle Woman]] lakota indigena liderra (AEB 1820-1888) # [[Elena Caffarena]] legelaria (Txile 1903-2003) # [[Elena Guerra]] erlijiosoa, beatoa (Italia 1835-1914) # [[Eli Bartra]] filosofia (Mexiko, 1947) # [[Elisabeth Plainacher]] sorgintzat hartua (Austria, 1513-1583) # [[Elizabeth Inglis]] aktorea (BH 1913- AEB 2007) # [[Elizabeth Jagger]] modeloa, aktorea (AEB/EB 1984) # [[Ellen Hutchins]] botanikaria (Irlanda, 1785-1815) # [[Elnako amaetxea]] Elisabeth Eidenbenz erizain suitzarrak Frantzian sortutako erakundea (1939-1944) # [[Emilia Currás]] kimikaria, dokumentalista (Madril 1927-2020) # [[Ende (argitzailea)]] (X.mendea, Leon) # [[Ester Bonet]] hizkuntzalaria (Bartzelona 1950) # [[Esther Acebo]] aktorea (Madril 1983) # [[Esther Corral Diaz]] filologoa (Lugo 1961) # [[Esther Jaen]] kazetaria (Bartzelona 1968) # [[Esther Pak]] medikua (Hego Korea, 1877-1910) # [[Esther Palomera]] kazetaria (Madril 1968) # [[Esther Peña Camarero]] soziologoa, politikaria (Burgos 1980) # [[Esther Vaquero]] kazetaria (Salamanca 1982) # [[Estibaliz Espinosa]] idazlea (Coruña 1974) # [[Estrella Abecassis de Laredo]] fisikaria (Venezuela, 1940) # [[Eugenia Osterberger]] musikagilea, piano-jolea (Coruña 1852-Niza 1932 19) # [[Fabrizia Pons]] auto-pilotua, kopilotua (Italia 1955) # [[Fatima Anllo Vento]] kultura ikertzailea (Madril 1958) # [[Fatima Meer]] idazlea eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1928-2010) # [[Faye Webster]] abeslaria (AEB 1997) # [[Florence Haig]] sufragista (Erresuma Batua, 1856-1952) # [[Florence Mkhize]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1932-1999) # [[Frances Parker]] sufragista (Erresuma Batua, 1875-1924) # [[Francine Galvez]] kazetaria (Kamerun 1966) # [[Frieda Hughes]] poeta eta margolaria (Londres, 1960) # [[Ghislaine Maxwell]] sexu-trafikatzailea (Frantzia 1961) # [[Greta Lee]] aktorea (AEB 1983) # [[Habiba Gribi]] kirolaria (Tunisia, 1984) # [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] Al-Andaluseko poeta (Granada 1135-1191) # [[Harmonia Rosales]] artista afrokubarra (Chicago, 1984) # [[Helen Joseph]] aktorea, edertasunaren erregina (Plymouth, 1942) # [[Helen Tolson]] sufragista (Britania, 1888-1955) # [[Helene Legrais]] historialaria, idazlea (Frantzia 1961) # [[Henar Alvarez]] kazetaria, umorista (Madril 1984) # [[Hengameh Ghaziani]] aktorea (Iran, 1970) # [[Hilda Cid]] zientzialaria (Txile, 1933) # [[Imma Prieto]] arte-komisarioa (Bartzelona 1975) # [[Imogen Holst]] konpositorea (EB 1907-1984) # [[Inger Christensen]] poeta (Danimarca 1935-2009) # [[Isabel Mijares]] enologoa (Badajoz 1942-Madril 2024) # [[Isabel Rodríguez (Mexikoko konkista)]] erizain militarra (Espainia, 1480-?) # [[Jaël Bestué]] atleta (Bartzelona 2000) # [[Jagmati Sangwan]] kirolaria, aktibista, politikaria (India 1960) # [[Jane Joseph]] musikagilea (Londres 1894-1929) # [[Jerry Hall]] modeloa, aktorea (AEB 1956) # [[Jessica Cediel]] kazetaria, modeloa (Kolonbia 1982) # [[Josephine St. Pierre Ruffin]] Sufragista (1842-1924) # [[Jul' Maroh]] komikigile frantsesa (Lens, 1985) # [[Julia Navalnaia]] ekonomialaria, politikaria (Errusia 1976) # [[Kathleen Ferrier]] kontraltoa (EB 1912-1953) # [[Kathleen March]] itzultzailea (AEB 1949) # [[Kawtar Boulaid]] atleta (Maroko 1989) # [[Kim Gordon]] rock musikaria, idazlea (AEB 1953) # [[Kitty O'Neil]] zinemako espezialista (AEB 1946-2018) # [[La Tortajada]] dantzari eta abeslaria (Granada, 1877-1957) # [[Lætitia Sadier]] abeslaria (Frantzia, 1968) # [[Laura Ainsworth]] sufragista (EB 1885-1958) # [[Laura Baena]] influencerra, ekintzailea (Malaga 1981) # [[Laura Garcia Lorca]] museo zuzendaria (AEB 1953) # [[Laura Vilagra]] politikaria (Bartzelona 1976) # [[Leelah Alcorn]] gazte trans suizidatua (AEB 1997-2014) # [[Leila Arab]] musikaria (Irain jatorriko britainiarra, 1971) # [[Lillian Ngoyi]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika 1911-1980) # [[Lina Sandell]] poeta, gospel ereserkigilea (Suedia 1832-1903) # [[Lisa Mandel]] komikigile frantsesa (Marseilla, 1977) # [[Loles Vives]] atleta (Bartzelona 1957) # [[Lorena Peña]] politikaria, gerrillari ohia (Salvador 1955) # [[Louisa Atkinson]] botanikari, ilustratzaile, idazle (Australia, 1834-1872) # [[Louise Pearce]] patologoa (AEB, 1885-1959) # [[Lourdes Muñoz]] ingeniaria, politikaria (Bartzelona 1969) # [[Lucia Koch]] argazkilaria, artista garaikidea (Brasil, 1966) # [[Luisa Villalta Gomez]] idazlea (Coruña 1957) # [[Mabel Balfour]] sindikalista eta apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, XX. mendea) # [[Manuela Igartua Olaechea]] farmazian doktorea (Irura, 1970) # [[Mar%C3%ADa Luisa L%C3%B3pez Fern%C3%A1ndez]] botanikaria (Madrid 1940) # [[Marcela Iacub]] abokatua, idazlea eta ikertzaile feminista (Buenos Aires, 1964) # [[Margaret Aldersley]] sufragista, feminista (1851-1940) # [[Margarita Borja]] poeta, dramagilea (Alacant 1942) # [[Margarita Ledo Andion]] idazlea, zinemagilea (Lugo 1951) # [[Mari Pau Dominguez]] kazetaria, idazlea ( Bartzelona 1963) # [[Maria Amelia Braganzakoa]] Brasilgo printzesa (Paris 1831-Madeira 1853) # [[Maria Antonia Massanet Mayol]] poeta (Mallorca 1980) # [[Maria Antonia Sanchez Escalona]] artista (Madril 1941) # [[María Belén Morales]] eskultorea eta margolaria (Tenerife, 1928-2016) # [[Maria Castellano Arroyo]] medikua (Jaen 1948) # [[María de la Candelaria]] Tzeltalko Matxinadaren buruzagia (Mexiko, 1698-1716) # [[Maria de Nati]] aktorea (Madril 1997) # [[Maria Denis]] aktorea (Argentina 1916- Italia 2004) # [[Maria Elvira Pombo Holguin]] diplomazialaria (Kolonbia 1960) # [[Maria Eugenia Rito]] vedettea (Argentina 1975) # [[María Fernanda Campa Uranga]] geologoa, aktibista (Mexiko, 1940-2019) # [[María Gainza]] idazlea (Buenos Aires, 1975) # [[Maria Jose Saez Carrasco]] kazetaria (Madril 1965) # [[Maria Lionza]] jainkosa (Venezuela 1802) # [[Maria Lopez Sandez]] filologoa, idazlea (Lugo 1973) # [[Maria Luisa Prada Sarasua]] idazlea (Asturias XX. mendea) # [[Maria Marchant]] hezitzailea, politikaria (Txile 1904-1990) # [[Maria Nikolaevna O’Rourke]] presoa, hilketa eragilea (Errusia 1877-Argentina 1949) # [[Maria Nikolaievna Romanova (1899-1918)]] Dukesa Handia (Errusiar Inperioa) # [[Maria Rosa Fugazot]] aktorea (Argentina 1942) # [[Maria Rosa Yorio]] rock kantautorea (Argentina 1954) # [[Maria Thereza Alves]] artista (Brasil, 1961) # [[Maria Vicente]] atleta (Bartzelona 2001) # [[Mariam Hernandez]] aktorea (Fuerteventura 1981) # [[Mariam Shahriar]] film zuzendaria (Iran XX. mendea) # [[Marta Aledo]] aktorea (Madril 1978) # [[Marta Galimany]] atleta (Tarragona 1985) # [[Mary Ann Aldham]] sufragista (Erresuma Batua, 1858-1940) # [[Mary Carson Breckinridge]] erizaina, emagina (AEB, 1881-1965) # [[Mary Gawthorpe]] sufragista (Erresuma Batua, 1881-1973) # [[Mary Sophia Allen]] sufragista, policia (Britainia, 1878-1964) # [[Maya Erskine]] aktorea (AEB 1987) # [[Maya Mihindou]] Gabongo ilustratzaile, argazkilari eta kazetaria (Libreville, 1984) # [[Michela Belmonte]] aktorea (Italia 1925- Alacant 1978) # [[Michele Mouton]] rally pilotua (Frantzia 1951) # [[Milena Busquets]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona, 1972) # [[Miri Perez-Cabrero]] aktorea, sukaldaria ( Bartzelna 1993) # [[Mischa Bredewold ]] txirrindularia (Herbehereak 2000) # [[Mónica Mayer]] artista eta arte krikikaria (Mexiko, 1954) # [[Montserrat del Amo]] idazlea (Madril 1927-2015) # [[Nancy Astor]] lehen emakumea parlamentu britainiarrean (1879-1964) # [[Natalia Rodriguez (aktorea)]] (Madril 1992) # [[Natascha Kampusch]] ume bahitua (Austria 1998) # [[Nazhūn bint al-Qalā'iyya]] poeta (Al-andalus XII. mendea) # [[Nelly Kaplan]] idazlea (Buenos Aires, 1931-Suitza, 2020) # [[Neus Aguado]] poeta, kazetaria, literatura kritikaria (Argentina, 1955) # [[Nicolasa Montt de Marambio]] poeta (Txile 1857-1924) # [[Nuria Amat]] idazlea ( Bartzelona 1950) # [[Nuria Montserrat Pulido]] bioingeniaria (Bartzelona 1978) # [[Oda Krohg]] margolaria (Norvegia 1860-1935) # [[Paola Cortellesi]] aktorea (Italia 1973) # [[Paola Rojas]] kazetaria (Mexiko 1976) # [[Paz Márquez Benítez]] idazlea (Filipinak, # [[Petra Delicado]] literatura pertsonaia, inspektorea # [[Phyllis Smith]] aktorea (AEB 1952) # [[Pilar Carbonero Zalduegi]] ikertzailea (Marokoko protektoratua, 1942) # [[Pilar de Francisco]] kazetaria, umorista (Madril XX. mendea) # [[Qiu Zhu]] margolaria (Ming dinastiako txinatarra) # [[Rachel Reeves]] politikaria (EB 1979) # [[Rahima Moosa|Rahina Moosa]] apartheidaren aurkako politikaria (Hegoafrika, 1922-1993) # [[Raisa Smetanina]] iraupen-eskiatzailea (Errusia 1952) # [[Rekha]] aktorea (India 1954) # [[Rocio Madrid]] aktore, tb aurkezlea (Malaga 1978) # [[Rocio San Miguel]] abokatua, aktibista desagertua (Venezuela 1966) # [[Rocio Santa Cruz]] kultur kudeatzailea (Coruña 1967) # [[Rocio Vieitez Ferro]] itzultzailea (Pontevedra 1975) # [[Rosalind Eleazar]] aktorea (EB 1982) # [[Rosalind Fox Solomon]] argazkilaria (AEB 1930) # [[Rosalinda Celentano]] aktorea (Italia 1968) # [[Rosario Valcárcel]] poeta, eleberrigilea (Kananaria Handiko las Palmas, 1949) # [[Rose Frisch]] zientzialari aitzindaria ( AEB 1918-201519) # [[Rozenn Milin]] kazetaria (Frantzia, 1960) # [[Sabina Puertolas]] sopranoa (Zaragoza 1973) # [[Sahraa Karimi]] dokumentalgilea (Iran/Afganistan 1983) # [[Sandra Golpe]] kazetaria (Cádiz 1974) # [[Saridjah Niung]] musikaria, artista (Indonesia 1908-1993) # [[Selina Cooper]] sufragista (Britainia # [[Shobhaa De]] idazlea (India 1948) # [[Shygirl]] DJ (EB 1992) # [[Silvia Orriols]] politikaria (Girona 1984) # [[Simona Izzo]] film zuzendaria (Italia 1953) # [[Sira Rego]] politikaria (Vañentzia 1973) # [[Sophia Williams-De Bruyn|Sophia Williams de Bruyn]] apartheidaren aurkako ekintzailea (Hegoafrika, 1938) # [[Susana Gomez Castaño]] musikaria, ekintzailea (Kolonbia 1984) # [[Sushmita Sen]] aktorea, Miss Unibertso (India 1975) # [[Susie Porter]] aktorea (Australia 1971) # [[Suzanne Lacy]] artista (AEB, 1945) # [[Teresa Rivero]] 1. Emakume-presidente futbolean (Cádiz 1935) # [[Teresa Shaw]] Idazle, itzultzaile (Uruguai-Bartzelona, 1951) # [[Theresa Garnett]] ekintzaile sufragista (Erresuna Batua, 1888-1966) # [[Valentine Penrose]] idazle eta margolaria (Frantzia, 1898-1978) # [[Vicenta Fernandez-Montesinos]] idazlea (Granada 1930-Madril 2023) # [[Vicky Luengo]] aktorea (Mallorca 1990) # [[Victoria Lomasko]] marrazkilaria (Errusia, 1978) # [[Vidya Balan]] aktorea, abeslaria (India 1979) # [[Violet Aitken]] sufragista (Erresuma Batua, 1886-1987) # [[Virginia Giuffre]] sexu-biktima (AEB/Australia 1983) # [[Virginie Ancelot]] idazlea eta pintorea (Dijon, 1792-Paris, 1875) # [[Wilma Labate]] film zuzendaria, gidoilaria (Italia 1949) # [[Zheng Qinwen]] tenislaria (Txina 2002) }} ==='''Berriak 2024''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Casilda Ampuero]] '''SORTUA''' Fronte eta Ospitaleen zuzendaria (San Vicente de la Barquera, 1906-1978) # [[Conchita Bustinduy]] '''SORTUA''' erraketista (Berriatua, 1927) # [[Mercedes Herrán]] '''SORTUA''' haur saltzailea (?-Bilbo, 2002) # [[Aurora Gómez Urrutia]] '''SORTUA''' ekintzaile errepublikarra (Obanos, 1914-Iruñea, 1975) # [[Adela Tarifa Fernández]] historialaria, ikertzailea (Granada 1949) # [[Africa Fanlo]] ilustratzailea (Bartzelona, 1972) # [[Agnes Arber]] botanikaria (Erresuma Batua, 1879-1960) # [[Ai Yazawa]] mangaka japoniarra (Osaka, 1967) # [[Alice Henry]] sufrafista (Australia, 1857-1943) # [[Alicia Dickenstein]] matematikaria (Argentina, 1955) # [[Aliya Moldagulova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1925-1944) # [[Amanda Marsalis]] argazkilaria, film zuzendaria (AEB, XX. mendea) # [[Ana Bustelo]] editorea eta itzultzailea (Paris, 1964) # [[Ana de la Cueva]] ekonomialaria (Madril 1966) # [[Ana María Bejarano Escanilla]] itzultzailea (Salamanca, 1959) # [[Ana María Campos]] heroia ( Venezuela 1796-1828) # [[Ana Miralles|Ana Mirelles]] komikigilea eta ilustratzailea (Madril, 1959) # [[Ana Requena]] kazetaria, blogaria (Madril 1984) # [[Anabel Flores Salazar]] kazetaria (Mexiko 1984-2016) # [[Andrea Motis]] musikagilea, tronpeta jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1995) # [[Angeles Mastretta]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1949) # [[Ann Chapman]] limnologoa (Zeelanda Berria, 1937-2009) # [[Anna Cardús Flaqué]] saskibaloi arbitroa (Bartzelona 1970) # [[Anna Casanovas|Anna Casanova]] idazlea (Bartzelona, 1975) # [[Anna Petronella van Heerden]] ginekologoa, sufragista (Hegoafrika 1887- 1975) # [[Anne Teuf]] ilustratzaile eta komikigile frantsesa (Aspach-le-Haut, 1964) # [[Annie MacDonald Langstaff]] legelaria, (Kanada, # [[Antoinette Blackwell]] idazlea eta gizarte ekintzailea (AEB, 1825-1921) # [[Arantxa Aguirre Carballeira]] dokumentalgilea, gidoilaria (Madril 1958) # [[Arca (abeslaria)]] (Venezuela/Bartzelona 1989) # [[Arcelia Ramirez]] aktorea (Mexiko 1967) # [[Arja Kajermo|Arja Kajerno]] komikigilea (1949) # [[Arlene Harris]] aktorea (Kanada 1896-AEB 1976) # [[Arlene Harris]] enpresaburua, asmatzailea (AEB 1948) # [[Åsa Grennvall|Assa Grennavall]] komikilaria (Suedia, 1973) # [[Barbara Morgenstern]] elektronika-abeslaria, ekoizlea (Alemania 1946) # [[Barbara Saavedra]] biologoa (Txile 1967) # [[Begoña Lolo]] musikologoa (Madril 1958) # [[Begoña San Jose ]] sindikalista (Segovia 1949) # [[Begoña Torres]] kultur kudeatzailea (Madril XX. mendea) # [[Belen Atienza Azcona]] film ekoizlea (Madril 1970) # [[Bella Guerin]] sufragista eta ekintzaile (Australia, 1858-1923) # [[Bibi Bourelly]] egile abeslaria (Berlin/AEB 1994) # [[Blanche Feillet-Hennebutte]] margolaria eta litografoa (1815-1886) # [[Bodil Schmidt-Nielsen]] fisiologoa (Danimarka-AEB, 1918-2015) # [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] politikaria (Islandia, 1856-1940) # [[Carlota Guerrero]] argazkilaria, zinemagilea (Bartzelona 1989) # [[Carmen Armendariz]] ekoizlea (Mexiko 1946) # [[Carolina_Caycedo]] diziplina anitzeko artista (London, 1978) # [[Catherine Helen Spence]] idazlea, kazetaria, sufragista (Australia, 1829-1910) # [[Chus Tudelilla]] arte-kudeatzailea (Logroño 1961) # [[Claire Tomalin]] kazetaria, biografoa (Londres 1933) # [[Clara Giveen]] sufragista (Irlanda, 1887-1967) # [[Clara Segura]] aktorea (Bartzelona 1974) # [[Claudia Malagelada]] aktorea, dantzaria (Bartzelona 2007) # [[Cristina Gutiérrez (pilotua)]] (Burgos 1991) # [[Cristina Huete (ekoizlea)]] (Brasil/Espainia XX. mendea) # [[Diana Athill]] editore, idazle, nobelagile (Londres, 1917-2019) # [[Doaa el-Adl]] karikaturegilea (Egipto, 1979) # [[Dolores Hayden]] arkitektoa, historialaria, poeta (AEB, 1945) # [[Dorothe Engelbretsdotter]] poeta (Norvegia, 1634-1716) # [[Draga Ljo%C4%8Di%C4%87]] medikua, feminista (Serbia, 1855-1926) # [[Edwidge Danticat]] idazlea (Haiti/AEB 1969) # [[Eileen Mary Casey]] sufragista (Australia 1881- 1972) # [[Elin Wallin|Elin Walin]] artista (Suedia, 1884-1969) # [[Eliza Ritchie|Eliza Ritche]] sufragista eta filosofoa (Kanada, 1856-1933) # [[Elizabeth Avery Meriwether]] idazle, sufragista (AEB, 1824-1916-) # [[Ellen Allien]] DJ (Alemania 1968) # [[Ellen Ternan]] aktorea (EB 191839-1914) # [[Elvira Sastre]] poeta, itzultzailea (Segovia 1992) # [[Emma Miller]] sufragista (EB 1839-Australia 1927) # [[Esperanza Mendoza Holgado]] saskibaloi arbitroa (Caceres 1983) # [[Ethel Sargant]] botanikaria (Erresuma Batua, 1863-1918) # [[Eva Valiño]] soinu teknikaria (Bartzelona 1969) # [[Fanny Brice]] aktorea ( AEB 1891-1951) # [[Fatimah Tuggar ]] artista (Nigeria 1967) # [[Flora de Pablo]] medikua, ikertzailea (Salamanca, 1952) # [[Florence Lawrence]] aktorea, asmatzailea (Kanada-AEB, 1886-1938) # [[Fran%C3%A7oise Brauner]] medikua (Austria-Frantzia, 1911-2000) # [[Františka Plamínková]] kazetaria, feminista, politikaria (Txekia, 1875-1942) # [[Gabriela Gonz%C3%A1lez]] fisikaria (Argentina, 1965) # [[Gabriele Schor]] publizista, bildumagilea (Austria 1961) # [[Garcia Botikaria]] zientzia dibulgatzailea (Cuenca 1995) # [[Geneviève Thiroux d'Arconville]] idazlea, zientzialaria (Frantzia 1720-1805) # [[Gertrude Blanch]] matematikaria (Polonia-AEB, 1897-1996) # [[Gertrude Caton Thompson]] arkeologoa (Britainia Handia, 1888-1985) # [[Giorgia Marras]] Komikigile eta ilustratzaile franko-italiarra (Genova, 1988) # [[Giulia Tamayo Leon]] abokatua, aktibista (Peru 1958- Uruguai 2014) # [[Griselda Pascual i Xufré]] matematikaria (Bartzelona, 1926-2001) # [[Hedwig Dohm]] idazlea (Alemania 1831-1919) # [[Helen Frankenthaler]] margolaria (AEB, 1928-2011) # [[Helene Funke]] margolaria (Alemania,1869-1957) # [[Henrietta Dugdale]] sufragista (Londres 1827- Australia 1918) # [[Hiromu Arakawa]] mangaka japoniarra (Tokachi, 1973) # [[Irene Manton]] botanikaria (Erresuma Batua, 1904-1988) # [[Irene Stegun]] matematikaria (AEB, 1919-2008) # [[Irma Thomas]] soul abeslaria (AEB 19)41 # [[Irma Wyman]] ingeniari informatikoa (AEB, 1928-2015) # [[Isabel Muñoz (argazkilaria)]] (Bartzelona/Madril 1951) # [[Isabel Tajahuerce Ángel]] irakaslea, ikertzailea (Soria 1960) # [[Jantina Tammes]] botanikaria (Herbehereak, 1871-1947) # [[Jeanne Demessieux]] piano-jotzaile, organo-jotzailea (Frantzia, 1921-1968) # [[Jenny Saville]] margolaria (Britainia, 1970) # [[Jessica Bennett]] kazetaria, blogaria (AEB 1981) # [[Jorja Smith]] kantautorea (EB 1997) # [[Josiane Balasko]] aktorea, zuzendaria, gidoigilea (1950) # [[Judi Chamberlin]] aktibista (AEB 1944-2010) # [[Judith Scott (artista)|Judith Scott]] artista (Ohio, 1943-2005) # [[Kali Uchis]] kantautorea (AEB 1994) # [[Karo Moret Miranda]] historialaria, ikertzailea (Kuba,...) # [[Kate Lilley]] poeta (Australia, 1960) # [[Kate Perugini]] margolaria (EB 1839-1929) # [[Kehlani]] egile abeslaria (AEB 1995) # [[Kenia Os]] abeslaria, youtuberra (Mexiko 1999) # [[Lais Korintokoa]] hetera (Grezia K.a V. mendea- K.a. IV. mendea) # [[Lala Huete]] figuringilea (Brasil/Espainia 1957) # [[Laura Lechuga]] kimikaria, ikerlaria (Sevilla 1962) # [[Lilli Hornig]] kimikaria (Txekoslovakia-AEB, 1921-2017) # [[Liv Strömquist]] komikigilea (Suedia, 1978) # [[Louisa Lawson]] idazlea, poeta, sufragista (Australia, 1848-1920) # [[Louise Brealey]] aktorea (EB 1979) # [[Ludwika Paleta]] aktorea (Polonia/Mexiko 1978) # [[Lulu Roman]] komediantea, abeslaria (AEB 1946) # [[Lynn Fontanne]] aktorea (EB 1887- AEB 1983) # [[Mabel Sharman Crawford]] abenturazale eta idazlea (Irlanda, 1820-1912) # [[Madhuri Dixit]] zinema aktorea (India, 1967) # [[Maevia Noemí Correa]] botanikaria (Argentina, 1914-2005) # [[Manuela Sambo]] artista (Angola/Alemania 1964) # [[Margarida Castells]] itzultzailea (Bartzelona, 1962) # [[Margie Sudre]] Frantziako politikaria (Vinh, 1943) # [[Marguerite Jeanne Carpentier]] eskultorea (Paris 1886-1965) # [[Maria Angeles Querol]] historialaria (Badajoz 1948) # [[María Calcaño]] poeta (Venezuela 1906-1956) # [[María Eduarda Barjona de Freitas]] kazetaria, kritikaria (Portugal 1882-1952) # [[Maria Fyodorovna Zibold]] medikua (Serbia, 1849-1939) # [[Maria Jose Toro Nozal]] zientzialaria (Zamora 1957) # [[Maria Pia Timon]] etnologoa (Cáceres 1954) # [[Maria Polivanova]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1922-1942) # [[María Rosa Urraca Pastor]] karlista eta falangista (Madril, 1900-Bartzelona, 1984) # [[Maria Sainz Martin]] medikua (Badajoz 1953) # [[Maria Schwarz]] arkitektoa (Alemania 1956) # [[Maria Silva]] aktorea (Palentzia 1941-Madril 2023) # [[Maria Tena]] idazlea, kultur kudeatzailea (Madril 1953) # [[Maria Teresa Salazar Bermudez]] kimikari aitzindaria (Badajoz 1909-Madril 1982) # [[Maria Vazquez]] aktorea (Galizia 1979) # [[María Vinyals|Marina Vinyals]] idazlea eta artikulugilea (Galizia, 1875-1942) # [[Maria von Linden]] bakteriologo, zoologo (Alemania, 1869-1936) # [[Maribel Domenech]] artista (Valentzia 1951) # [[Marilou Berry]] aktorea (Frantzia, 1973) # [[Marina Picasso]] idazlea (Frantzia, 1950) # [[Marina Raskova]] pilotua (Sobiet Batasuna, 1912-1943) # [[Marjorie Courtenay-Latimer]] naturalista (Hegoafrika, 1907-2004) # [[Marjorie Hasler]] sufragista (Irlanda, 1887-1913) # [[Marlene Engelhorn]] aktibista, filantropoa (Austria 1992) # [[Marta Carazo]] kazetaria ( Madril 1973) # [[Martha Carrillo]] kazetaria, idazlea (Mexiko 1966) # [[Mary Ann Hilliard]] erizaina eta sufragista (Irlanda, 1860-1912) # [[Mary Galway]] sufragista eta sindikalista (Irlanda, 1864-1928) # [[Mary J. Blige]] abeslaria (AEB 1984) # [[Mary Lee]] sufragista (Australia, 1821-1909) # [[Mary Martin]] aktorea (AEB 1913-1990) # [[Mary Richardson]] sufragista (Kanada, 1889-1961) # [[Mary-Dell Chilton]] biologoa (AEB, 1939) # [[Mati Diop]] aktore eta zuzendaria (Paris, 1982) # [[Maya Zankoul]] artista bisuala, blogaria (Libano, 1986) # [[Maybanke Anderson]] sufragista (Australia, 1845-1927) # [[Merce Paloma]] jantzi diseinatzailea (Bartzelona 1964) # [[Mercedes Valdivieso]] idazlea (Txile 1924-1993) # [[Mihri Müşfik Hanım]] margolaria (Turkia, 1886-1954) # [[Miluca Sanz]] musikaria, artista (Segovia 1956) # [[Minna Sundberg]] ilustratzailea (Suedia, 1990) # [[Miss Kittin]] DJ (Frantzia 1973) # [[Mónica Oriol Icaza]] enpresaria (Madril, 1961)) # [[Muriel Douru]] komikigile, idazle eta ekintzaile frantsesa (1976) # [[Muriel Matters]] kazetaria, sufragista (Australia, 1817-1969) # [[Nadia Khiari]] komikigilea eta irakaslea (Tunisia, 1973) # [[Natalia Carbajosa]] idazlea eta itzultzailea (Puerto de Santa Maria, 1971) # [[Natalia Kovxova|Natalia Kovxva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1920-1942) # [[Natalka Bilotserkivets]] poeta eta iraultzailea (Ukraina, 1954) # [[Nh. Dini]] idazle feminista (Indonesia 1936-2018) # [[Nieves López Martínez]] paleontologoa (Burgos, 1949-2010) # [[Ninnan Santesson]] eskultoregilea (Suedia, 1891-1969) # [[Noemí Zaritzky]] ingeniari kimikoa (Argentina, 1951) # [[Norio Sakurai]] mangaka(Japonia) # [[Núria Tamarit Castro]] irudigilea (Castelló 1993) # [[Odile Schweisguth]] medikua (Frantzia 1913-2002) # [[Olivia Mandle]] ingurumen aktibista (Bartzelona 2007) # [[Pati Chapoy]] kazetaria (Mexiko 1949) # [[Peggy McCay]] aktorea (AEB 1927-2018) # [[Pilar Landeira Guerrero]] saskibaloi arbitroa (Madril 1959) # [[Polina Osipenko]] hegazkinlari heroia (Sobietar Batasuna, 1907-1939) # [[Power Paola]] komikigilea (Ekuador, 1977) # [[Ptazeta]] rap kantugilea (Kanariak 1996) # [[Regina Silveira]] artista eta unibertsitateko irakaslea (Brasil, 1939) # [[Remedios Sanchez]] idazlea, ikertzailea (Bartzelona 1975) # [[Rita Payes]] musikagilea, tronboi jolea, jazz kantaria (Bartzelona 1999) # [[Roser Berdagué]] itzultzailea (Katalunia, 1929) # [[Rosina Gomez Baeza]] kultur kudeatzailea (Asturias 1941) # [[Safia Farhat]] artista (Tunisia, 1924-2004) # [[Sara Becker (aktorea)]] (Txile 2002) # [[Sara Fratini]] ilustratzailea (Venezuela, 1985) # [[Semiramis Gonzalez]] historialaria (Asturias 1988) # [[Serena Lake]] predikatzailea, sufragista (Australia, 1842-1920) # [[Sheila Tobias]] administratzaile, idazle (AEB, 1935-2021) # [[Sita Abellan]] DJ, modeloa (Murtzia 1993) # [[Sofia Coll]] kantari, dantzari, aktorea (Bartzelona 1999) # [[Sophie Bryant]] matematikaria (Erresuma Batua, 1850-1922) # [[Sybille Bedford]] idazlea, kazetaria (Alemania 1911-EB 2006) # [[Sylvia Earle]] ozeanografoa (AEB 1935) # [[Tatiana Proskouriakoff]] arkeologo, etnologo (Errusia-AEB, 1909-1985) # [[Teyana Taylor]] abeslaria, dantzaria, aktorea (AEB 1990) # [[Tomasa Tito Condemayta]] independentziaren aitzindaria, heroia (Peru 1740-1781) # [[Tracey Rose]] artista (Hegoafrika 1974) # [[Valentina Borok]] matematikaria (Ukraina, 1931-2004) # [[Valentina Grizodubova]] hegazkinlari heroiak (Sobietar Batasuna, 1909-1993) # [[Vanessa Ciangherotti]] aktorea (Mexiko 1974) # [[Vanessa Nakate]] klima-aktibista (Uganda, 1996) # [[Vinciane Despret]] filosofoa (Belgika 1959) # [[Wangechi Mutu]] artista (Kenya/AEB 1972) # [[Whitney Wolfe Herd]] enpresaburua, ekintzailea (AEB 1989) # [[Xulia Vicente]] irudigilea (Coruña 1993) # [[Yasmina Alcaraz Moreno]] saskibaloi arbitroa (Girona 1989) # [[Yelizaveta Chaikina]] partisanoa (Sobiet Batasuna, 1918-1941) # [[Yevdokia Bershanskaia]] hegazkinlaria (Sobietar Batasuna, 1913-1982) # [[Yvonne Sylvain]] medikua (Haiti, 1907-1989) # [[Zdenka Braunerová]] margolaria (Txekia, 1858-1934) # [[Zeina Abirached]] komikigilea, ilustratzailea (Beirut, 1981) # [[Ziba Ganiyeva]] frankotiratzailea (Sobiet Batasuna, 1923-2010) # [[Alice Abadam]] sufragista (GAles, 1856-1940) # [[Lila Avilés|Lila Aviles]] zinema zuzendaria (Mexiko, 1982) }} ==='''Berriak 2024''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aintzane Uria]] ef--'''SORTUA''' abeslaria, soinularia (Durango, 1979) # [[Fatmana Binta]] ----'''SORTUA''' sukaldaria (Sierra Leona, 1984) # [[Izaro Oliveira]] ef--'''SORTUA''' txirrindularia (Ermua 2005) # [[Mari Carmen Montoya Azkuna]] --ef'''SORTUA''' farmazialaria (1926-2024) # [[Gloria Zuazola]] --ef'''SORTUA''' (Uruguai, 1966-2024) # [[Itsaso Gangoitia]] ----'''SORTUA''' lasterkaria, euskara teknikaria (Abadiño 1988) # [[Paquita Bretos Andueza]] ----'''SORTUA''' mendizalea, ateoa, komunista (Pasaia, 1927) # [[Larraitz Amezaga del Fango]] ----'''SORTUA''' endometrosiaren buruzko liburuaren egilea (Donostia, 1990 # [[Erkuden Txokarro]] ----'''SORTUA''' (Iruñea, 1974) # [[Ru´a Zimawi|Ru´a Rimawi]] ----'''SORTUA''' (Zisjordania, 1998) # [[Nora Botero]] ----'''SORTUA''' irakaslea, ikertzailea (Kolonbia , ?) # [[Auxi Díaz]] ef--'''SORTUA''' magistratua (Kanaria Handia 1967) # [[María Isabel Gutiérrez Velasco]] --ef'''SORTUA''' prostituta (Santander, ? - Basauriko espetxea, 1977)) # [[Begoña Vesga]] ef--'''SORTUA''' ekintzaile, feminista, politikaria (Burgos, Ermua, 1951) # [[Beatriz Arizaga Bolunburu]] ef--'''SORTUA''' historialaria (Eibar, 1951) # [[Maialen Etxart Salaberri]] ----'''SORTUA''' irakaslea (Isturitze, 1978) # [[Sara Oceja Salazar]] ef--'''SORTUA''' arkitektua eta politikaria (Durango, 1970) # [[Paula Bronstein]] fotokazetaria (AEB, XX. mendea) # [[Edith Hirsch Luchins]] efef matematikaria (Polonia-AEB, 1921-2002) # [[Annie Montague Alexander]] paleontologo, filantropoa (AEB, 1867-1950) # [[Carol Guzy]] ef-- argazkilaria (AEB, Pensilvania, 1956) # [[Ladislava Bakanic]] gimnasta (New York, 1924) # [[Julia Kavanagh|Julia Kavabagh]] idazlea (Irlanda, 1824-1877) # [[Nelly Bodenheim|Nelly Bodenneim]] ilustratzailea (Herbehereak, 1874-1951) # [[Hamideh Kheirabadi]] aktorea (Irlanda, 1924-2010) # [[Dorothy Cayley]] mikologoa (Sri Lanka, 1874-1955) # [[Maria Mauban]] aktorea (Marsella, 1924-2014) # [[Kate Lester]] aktorea (Ingalaterra, 1857-1924) # [[Dorothea Wolbert]] aktorea (AEB, 1874-1958) # [[Gré de Jongh]] lasterketaria (Herbehereak, 1924-2002) # [[Vera Molnár]] artista (Hungaria, 1924-2023) # [[Elena Cernei]] mezzo-sopranoa (Errumania, 1924-2000) # [[Hrytsko Hryhorenko]] poeta eta itzultzailea (Ukrainia, 1867-1924) # [[Claudine Dupuis]] aktorea (Frantzia, 1924-1991) # [[Annelise Hovmand]] zinema-zuzendaria (Danimarka, 1924-2016) # [[Conradine Birgitte Dunker]] idazlea (Norvegia, 1780-1866) # [[Beatrice Chebet]] atleta (Kenya 2000) # [[Tsigie Gebreselama]] atleta (Etiopia 2000) # [[Dawit Seyaum]] atleta (Etiopia 1996) # [[Shannon Rowbury]] atleta (AEB 1984) # [[Lisa Dobriskey]] atleta (EB 1983) # [[Adela Pankhurst]] sufragista, aktibista politikoa (EB 1885-Australia 1961) # [[Minnie Baldock]] sufragista (EB 1864-1954) # [[Adelaide Knight]] sufragista (EB 1871-1950) # [[Christian Jollie Smith]] abokatu ekintzailea (Australia 1885-1963) # [[Margaret Bondfield]] politikaria, aktibista (EB 1873-1953) # [[Louisa Martindale]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Louisa Martindale (feminista)]] sufragista, aktibista (EB 1839-1914) # [[Hilda Martindale]] funtzionarioa, idazlea (EB 1875-1952) # [[Cicely Hamilton]] dramagilea, aktorea (EB 1872-1933) # [[Dora Montefiore]] zirujaua (EB 1872-1966) # [[Kelly Holmes]] atleta (EB 1970) # [[Mary Rand]] atleta (EB 1940) # [[Alemitu Tariku]] atleta (Etiopia 2000) # [[Shelby Houlihan]] atleta (AEB 1993) # [[Manuela M. Veloso]] irakaslea, robot-ikertzailea (Lisboa 1957) # [[Lua Ribeira]] argazkilaria (Coruña, 1986) # [[Cristina de Middel]] argazkilaria (Alacant, 1979) # [[María Garay]] tango abeslaria (Argentina, 1941) # [[Anna Gottlieb]] abeslaria (Viena, 1774-1856) # [[Hou Bo]] argazkilaria (Txina, 1924-2017) # [[Montserrat Ubach Tarrés]] espeleologoa aitzindaria (Bartzelona XX. mendea) # [[Rocío Verdejo García]] artista plastikoa, argazkilaria (Granada 1982) # [[Olinpia Velasco]] artista bisuala, argakilaria ( Granada 1970) # [[Ana Vaz]] film zuzendaria, artista (Brasil 1982) # [[Sara Ramo]] artista bisuala (Madril/Brasil 1975) # [[Ann Packer]] atleta (EB 1942) # [[Tatiana Tomashova]] atleta (Errusia 1975) # [[Svetlana Masterkova]] atleta (Errusia 1968) # [[Denise Lewis]] atleta (EB 1972) # [[Sally Gunnell]] atleta (EB 1966) # [[Eladia Blázquez]] abeslaria (Argentina, 1931-2005) # [[Zanele Muholi]] artista eta aktibista (Hegoafrika, 1972) # [[Eva Nogales]] biofisikaria (Colmenar Viejo, 1965) # [[Ana María Muñoz Amilibia]] arkeologoa (Donostia-Madril, 1932-2019) # [[Farshid Moussavi]] arkitektoa (Iran/Britainia 1965) # [[Roma Agrawal]] egitura-ingeniaria (India/EB 1983) # [[Francine Houben]] arkitektoa (Herbehereak 1955) # [[Beverly Willis]] arkitektoa (AEB 1928-2023) # [[Jolanda Ceplak]] atleta (Eslovenia 1976) # [[Hasna Benhasi]] atleta (Maroko 1978) # [[Fantu Worku]] atleta (Etiopia 1999) # [[Karissa Schweizer]] atleta (AEB 1996) # [[Phylis Smith]] atleta (EB 1963) # [[Pilar Citoler]] dentista, arte bildumagilea (Zaragoza 1937) # [[Mary Strong Clemens]] botanikaria (AEB, 1873-1968) # [[Hortense Powdermaker]] antropologoa (AEB,1900-1970) # [[Charlotte Abramow]] argazkilari eta bideogilea (Brusela, 1993) # [[Judy Dater]] argazkilari feminista (AEB, 1941) # [[Germaine Van Parys]] fotokazetaria (Belgika, 1893-1983) # [[Alexandra Boulat]] fotokazetaria (Frantzia, 1962-2007) # [[Ina Higgins]] baratzezaina, paisaia-arkitektoa (Irlanda 1860-Australia 1948) # [[Nettie Palmer]] idazlea, kritikaria ( Australia 1885-1964) # [[Vicenta Cortés Alonso]] artxibozaina, ikertzailea, irakaslea (Valentzia 1925-2021) # [[María Eugenia Rodríguez Palop]] legelaria, politikaria ( Badajoz 1970) # [[Marisa Rodríguez Palop]] kazetaria, korrespontsala (Badajoz 1966) # [[Janeene Vickers]] atleta (AEB 1968) # [[Sandra Farmer]] atleta (Jamaika/AEB 1962) # [[Debra Flintoff-King ]] atleta (Australia 1960) # [[Tatiana Ledovskaya]] atleta (Errusia 1966) # [[Sandra Douglass Morgan]] abokatu, kirol-zuzendaria (Las Vegas 1978) # [[Mary_Elliott_Hill]] kimikaria (AEB, 1907-1969) # [[Naomi Parker]] langilea, modeloa (AEB, 1921-2018) # [[Marica Andallón]] heroina (Oviedo, 1764-1848) # [[Dana Ulery]] informatiba zientifikoa (AEB, 1938) # [[Mary Cowden Clarke]] idazlea (Londres, 1809-Italia, 1898) # [[Fili Chillón|Fili Chillon]] idazle eta eskultore (1918-2012) # [[Claude Cahun|Claude CAhun]] artista (Frantzia, 1894-1954) # [[Suzanne Malherbe|Susanne Malherbe]] argazkilaria, diseinatzaile (Frantzia, 1892-1972) # [[Véronique de Viguerie|Veronique de Viguerie]] fotokazetaria (Frantzia, 1978) # [[María Amelia Baltar]] abeslaria (Buenos Aires, 1940) # [[Luz María del Castillo Fregoso]] kimikari-biologoa (Mexiko, 1926-1990) # [[Li Fanghua]] fisikaria (Txina, 1932-2020) # [[Elise Ottesen-Jensen]] kazetaria (Suedia, 1886-1973) # [[Dina Vierny]] modeloa, arte-bildumagilea, museo-zuzendaria, erresistentzian ekintzaile (Errumania 1919-Paris 2009) # [[Nina Kandinski]] mezenasa (Errusia 1896- Suitza 1980) # [[Lily Pastré ]] filantropoa (Frantzia 1891-1974) # [[Manuela Beltrán]] heroia (Kolonbia 724-1819) # [[Marina Stepanova]] atleta (Errusia 1950) # [[Linda Keough ]] atleta (EB 1963) # [[Tracy Goddard]] atleta (EB 1969) # [[Silvia Rieger]] atleta (Alemania1970) # [[Katharine Merry]] atleta (EB 1974) # [[Fahrelnissa Zeid]] artista (Turkia 1901-Jordania 1991) # [[María Josefa Jiménez Cisneros]] arkeologoa (Cádiz. 1916-2002) # [[Romina Ressia]] argazkilaria (Argentina, 1981) # [[Emilie Bieber]] argazkilaria (Alemania, 1810-1884) # [[Hildegard Jäckel]] argazkilaria (Alemania, 1903-1974) # [[Alicia Márquez]] aktorea, vedetea (Argentina 1932-2004) # [[Ethel Rojo]] aktorea, vedetea (Argentina, 1937-2012) # [[Delphine Diallo]] argazkilaria # [[Martha Cooper]] argazkilaria (AEB 1943) # [[Lady Pink]] grafitigilea (AEB 1945) # [[Thérèse Le Prat]] argazkilaria (1895-1966) # [[Alice Cherki]] Aljeriako psikoanalista eta idazlea (1936) # [[Carole Thibaut]] Franziako idazle, antzerki zuzendari eta aktorea (1969) # [[Gerty Dambury]] Guadalupeko antzerkigile, nobelagile eta poeta frantsesa (1957) # [[Adele Goldstine]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1920-1964) # [[Marlyn Wescoff Meltzer]] matematikaria, programatzailea (AEB, 1922-2008) # [[Séraphine Louis ]] margolari autodidakta (Frantzia 1864-1942) # [[Araceli Martínez Esteban]] politikaria (Guadalajara 1974) # [[Natalia Sazanovich]] atleta (Bielorrusia 1973) # [[Jane Flemming]] atleta ( Australia 1965) # [[Ghada Shouaa ]] atleta (Siria 1972) # [[Urszula Włodarczyk]] atleta (Polonia 1965) # [[Eunice Barber]] atleta (Sierra Leona 1974) # [[Natalya Roshchupkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Carmen Sarmiento]] Espainiako 1. emakume guerra korrespontsala (Madril 1944) # [[Elena Projorova]] atleta (Errusia 1978) # [[Karin Specht-Ertl]] atleta (Alemania 1974) # [[Tiia Hautala]] atleta (Finlandia 1972) # [[Süreyya Ayhan]] atleta (Turkia 1978) # [[Hayley Tullett]] atleta (EB 1973) # [[Olga Jegorova]] atleta (Errusia 1972) # [[Bouchra Ghezielle]] atleta (Maroko/Frantzia 19) # [[Janeth Jepkosgei]] atleta (Kenya 1983) # [[Margarita Ponomariova]] atleta (Kazakhstan 1993-Errusia 2021) # [[Olga Nazarova]] atleta (Errusia 1965) # [[Yeveonde Middleton|Yevonde Middleton]] argazkilaria (Erresuma Batua, 1893-1975) # [[Lea Ypi]] filosofo (Albania, 1979) # [[Alicia Márquez]] aktoresa (ARgentina, 1923-2004) # [[Françoise Demulder|Francoise Demulder]] argazkilaria (Frantzia, 1947-2008) # [[Nélida Roca]] vedetea (Buenos Aires, 1929-1999) # [[Catherine Stern]] psikologo, hezitzailea (Alemania-AEB, 1894-1973) # [[Adrienne Clarke]] botanikaria (Australia, 1938) # [[Alba Solís]] abeslaria (Argentina, 1927-2016) # [[Isabel Ellsen]] argazkilaria (Frantzia, 1958-2012) # [[Kate Barry]] argazkilaria (Britainia Handia, 1967-2013) # [[Cécile DeWitt-Morette]] fisikaria, matematikaria (Frantzia, 1922-2017) # [[Coline Serreau]] aktore, zuzendari eta gidoilari frantsesa (1947) # [[Emilia Broomé|Emilia Broome]] politikari liberala, feminista eta bakearen aldeko aktibista (Suedia, 1866-1925) # [[Tassin Hangbè]] Dahomeyko erregina-ordea (Benin, XVIII. mendea) # [[Virginia Norwood]] fisikaria, militarra (AEB, 1927-2023) # [[Renée Gailhoustet|Renee Gailhoustet]] arkitektoa (1929-2023) # [[Julia Lermontova]] kimikaria (Errusia, 1847- 1919) # [[Christine Spengler]] fotokazetaria (Frantzia, 1945) # [[Dickey Chapelle]] argazkilaria (AEB, 1919-1965) # [[Susan Meiselas]] argazkilaria (AEB, 1948) # [[Rafia Zakaria]] feminista musulmana (Pakistan, 1977) # [[Edna Paisano]] matematikaria, soziologoa (AEB, 1948-2014) # [[Josepha Weber]] abeslaria, sopranoa (Alemania, 1758-1819) # [[Aloysia Weber]] opera abeslaria (Alemania 1760-1839) # [[Constanze Mozart]] abeslaria (Alemania, 1762-1842) # [[Sophie Weber]] abeslaria (Alemania, 1763-1846) # [[Cäcilia Weber]] Mozarten amaginerraba (Alemania, 1727-1793) # [[Beatriz Bermúdez de Velasco]] mexikoko konkistatzailea (Espainia, XVI. mendea) # [[Klara Dan von Neumann]] matematikaria (Hungaria, 1911-1963) # [[Anna Murray Vail]] botanikaria (AEB, 1863-1955) # [[Nieves Fariza]] irakaslea,sindikalista (1911-1975) # [[Faten Hamama|Faten Hamana]] aktorea (Egipto, 1931-2015) # [[Fanny Navarro]] aktorea (Argentina, 1920-1971) # [[Zerrenda:Emakume argazkilariak|Emakume argazkilarien zerrenda]] # [[Rose Wilder Lane]] kazetaria, idazlea (AEB 1886-1968) # [[Isabel Paterson]] kazetaria, idazlea, filosofo politikoa (Kanada 1886-AEB 1968) # [[Dilan Yeşilgöz-Zegerius]] politikaria (Turkia,Herbehereak 1967) # [[Gema Igual ]] politikaria ( Santander 1973) # [[Pilar Alegría]] politikaria (Zaragoza 1977) # [[Maria Pinigina]] atleta (Kirgitistan 1958) # [[Olga Brizgina]] atleta (Errusia/Ukraina 1963) # [[Liudmila Dzhigalova]] atleta (Ukraina 1962) # [[Sherri Howard]] atleta (AEB 1962) # [[Denean Howard-Hill]] atleta (AEB 1964) # [[Inga Fischer-Hjalmars]] fisikaria (Suedia, 1918-2008) # [[Waltraut Seitter]] astronomoa (Alemania, 1930-2007) # [[Amina (Zazzauko erregina)]] Zazzauko erregina (Nigeria, 1533-1610) # [[Paulina Urrutia]] aktorea (Txile, 1969) # [[Melissa Gilbert]] aktorea (AEB 1964) # [[Sara Gilbert]] aktorea (AEB 1975) # [[Skye McCole Bartusiak]] aktorea (AEB 1992-2014) # [[Melissa Sue Anderson]] aktorea (AEB 1962) # [[Katy Kurtzman]] aktorea (AEB 1965) # [[Leslie Landon]] aktorea (AEB 1962) # [[Jennifer Landon]] aktorea (AEB 1983) # [[Alison Arngrim]] aktorea (AEB 1962) # [[Charlotte Stewart]] aktorea (AEB 1941) # [[Melissa Francis]] aktorea, kazetaria (AEB 1972) # [[Susan Solomon]] kimikari atmosferikoa (AEB, 1956) # [[Mounia Youssef]] argazkilaria (Libano-Togo, 1988) # [[Felicia Abban]] argazkilaria (Ganna, 1935-2024) # [[Emily Jacir]] artista plastikoa (Palestina, 1970) # [[Sarah Waiswa]] argazkilaria (1980 hamarkada) # [[Gihan Tubbeh]] argazkilaria (Peru, 1984) # [[Isadora Romero]] argazkilaria (Ekuador, 1987) # [[Jane Elizabeth Jones|Jane Elizabeth]] sufragista, abolinionista (AEB, 1813-1886) # [[Aida Muluneh]] argazkilaria eta artista (Etiopia, 1974) # [[Taslima Akhter]] argazkilaria (Bangladesh, 1974) # [[Nezha Alaoui]] enpresaria eta argazkilaria (Maroko, 1982) # [[Ann Oakley]] soziologoa # [[Caroline List]] epailea (AEB-Austria 1964) # [[Idoia Murga Castro]] irakaslea, ikertzailea (Madril 1983) # [[Mónica García Gómez]] mediku, politikaria (Madril 1974) # [[Ana Redondo]] legelaria, politikaria (Valladolid 1966) # [[Lorraine Fenton ]] atleta (Jamaika 1973) # [[Sabine Busch]] atleta (Alemania 1962) # [[Kim Batten]] atleta (AEB 1969) # [[Sandie Richards]] atleta (Jamaika 1968) # [[Elise Cranny]] atleta (AEB 1996) # [[Colleen Quigley ]] atleta (AEB 1992) # [[Marcia Barbosa]] fisikaria (Brasil, 1960) # [[Maria Matos]] aktorea, dramagilea (Lisboa 1886-1952) # [[Ofelia Marques]] margolaria ( Lisboa 1902-1952) # [[Mafalda Mouzinho de Albuquerque]] idazlea (Lisboa 1874-1952) # [[Shalane Flanagan]] atleta (AEB 1981) # [[Linet Masai]] atleta (Kenya 1989) # [[Vivian Cheruiyot]] atletak (Kenya 1983) # [[Sally Kipyego ]] atleta (Kenya 1985) # [[Julia Petxonkina]] atleta (Errusia 1978) # [[Lashinda Demus]] atleta (AEB 1983 # [[Colleen Farrington]] modeloa, abeslaria (AEB 1936-2015) # [[Edelmira Inés Mórtola]] geologoa (Argentina, 1894-1973) # [[Boushra Yahya Almutawakel|Bousha Yahya]] argazkilaria (Yemen, 1969) # [[Nikab]] # [[Anna Hints]] zinema zuzendaria (Estonia, 1982) # [[Pia Arke]] argazkilaria (Groenlandia, 1958-2007) # [[Nina Byers]] fisikaria (AEB, 1930-2014) # [[Genoveva Dawson]] botanikaria (Argentina, 1918-2012) # [[Astrid Cleve]] botanikaria, kimikaria (Suedia, 1875-1968) # [[Audrey_Richards]] Britaniako antropologa (London, 1899-1984) # [[Anush Babajanyan]] fotokazetaria (Armenia # [[Louise Abel]] argazkilaria (Norvegia, 1841-1907) # [[Carolina Henriette Mac Gillavry]] kimikaria (Holanda, 1904-1993) # [[Hilaria Supa]] indígena, aktibista (Peru 1957) # [[Maria Sumire]] abokatu, politikaria (Peru 1951) # [[Claudia Coari]] politikaria (Peru 1967) # [[Juana Huancahuari]] nekazaria, politikaria (Peru 1969) # [[Yaneth Cajahuanca]] ingeniaria, politikaria (Peru 1971) # [[Nancy Obregon]] politikaria (Peru 1970) # [[Elsa Malpartida]] politikaria (Peru 1961ç-2022) # [[Karibu]] GKE, Fca Pedraza saria 2023 # [[America Valenzuela]] zientzia-kazetaria (Madril 1977) # [[Diane Pernet]] moda blogaria, kritikaria (AEB XX. mendea) # [[Carmen de Icaza]] eleberrigilea eta lider falangista (Madril, 1899-1979) # [[Margarita Abella Caprile|Margarita Abella Caprile]] poeta, kazetaria (Argentina, 1901-1960) # [[Amber Bracken]] fotokazetaria (Kanada, 1984) # [[Marlene Bergamo]] fotokazetaria (Brasil, 1965) # [[Claire Beck Loos]] idazlea eta fotokazetaria (Txekia, 1904-1942) # [[Ruth Asawa]] eskultorea (AEB, 1926-2013) # [[Zofia Kielan-Jaworowska]] paleobiologoa (Polonia, 1925-2015) # [[Brigida Baltar]] argazkilaria (Brasil,1959) # [[Lara Baladi]] argazkilaria (Egipto-libanoar, 1969) # [[Maja Bajević|Maja Bajevi´c]] argazkilaria (Bosnia, 1967) # [[Damaris Cudworth Masham]] idazle, filosofo (Britainia Handia, 1659-1708) # [[Kathleen Kenyon]] arkeologoa (Erresuma Batua, 1906-1978) # [[Anna Maria Colucci]] argazkilaria (Italia, 1938-2015) # [[Joana Choumali]] argazkilaria (Bolin # [[Fleur Pellerin]] Frantziako politikari eta enpresaburua (1973) # [[Pascale Faublas|Pascale Faubas]] artista (Haiti, 1981) # [[Anabel Colazo]] komikigilea eta ilustratzaile (Eivissa, 1993) # [[Elizabeth Riddle Graves]] fisikaria (AEB, 1916-1972) # [[Mignon Talbot]] paleontologoa (AEB, 1869-1950) # [[Alicia Güemes Fraga]] komikigilea eta ilustrailea (Bartzelona, 1987) # [[Emma Ríos Maneiro]] istoriotxogilea eta komikigilea (Galizia, 1976) # [[Caridad Zazo Cardeña]] geologoa (Toledo, 1945) # [[Caroline Ingalls]] irakaslea, autobiografialaria (AEB 1839-1924) # [[Mary Ingalls]] idazlea (AEB 1865-1924) # [[Carrie Ingalls]] zaintzailea (AEB 1870- 1946) # [[Grace Ingalls]] irakaslea, idazlea (AEB 1877-1941) # [[Ketty Lester]] aktorea, abeslaria (AEB 1934) # [[Hersha Parady]] aktorea (AEB 1945-2023) # [[Bonnie Bartlett]] aktorea (AEB 1929) }} == Hobetuak 2024 == {{zutabeak|kopurua=3| # [[Olatz Agorria]] '''ef--''' txirrindularia (Zornotza 1958) # [[Ane Ibarzabal]] '''ef--''' kazetaria (Durango, 1982) # [[María Jesús Cava ]] '''ef--''' historialaria (Bilbo 1949) # [[Amaia Agirre Gonzalez]] '''----''' medikua, alpinista (Urnieta 1992-Patagonia 2023) # [[Haizea Barcenilla]] '''----''' arte kudeatzailea, ikertzailea (Lezo 1981) # [[Carmen Valero Omedes]] '''efef''' atleta (Teruel 1955-Sabadell 2024) # [[Laura Ingalls Wilder]] '''efef''' idazlea (AEB 1867-1957) # [[Marixa Osés]] '''ef--'''gidoilaria, aktorea (Gasteiz 1969) # [[Micaela Bastidas]] '''efef''' aitzindaria, heroia, martiria (Peruko Erregeorderria 1744-1781)* # [[Chanel Terrero]] '''ef--'''abeslari, dantzari, aktorea (Kuba 1991) # [[Carmen Mijangos]] '''---- ''' kimikaria (Bilbo 1949) # [[Paula Badosa]] '''ef--'''tenislaria (AEB/Katalunia 1997) # [[Pilar Arostegi]] '''efef''' artxibozaina (Gasteiz 1944-2006) # [[Nina Lobkovskaia]] '''ef--'''frankotiratzailea (Errusia 1925) # [[Maite Dono]] '''ef--'''poeta, abeslaria (Gasteiz/Galizia 1969) # [[Garazi Sánchez]] '''ef--'''surflari, zinemagilea (Getxo 1992) # [[Ana Pontón]] '''ef--'''politikaria (Lugo 1977) # [[Maria Gembero-Ustarrotz]] '''ef--'''historialaria, musikologoa (Nafarroa 1959) # [[Adela Bazo]] '''ef--'''margolaria (Nafarroa 1905-Argentina 1984) # [[Mónica Ojeda]] '''ef--'''idazlea (Ekuador 1988) # [[Celia Amoros ]]'''ef--'''filosofoa, idazlea (Valentzia 1944) # [[Carolina Yuste]] '''ef--'''aktorea (Badajoz 1991) # [[Ángeles Caso]] '''ef--'''idazlea (Asturias 1959) # [[Majida Maayouf]] '''ef--'''atleta (Maroko/Araba 1989) # [[Camila Sosa Villada]] '''ef--'''idazlea, aktorea, antzerkigilea (Argentina 1982) # [[Ane Gabarain]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1963) # [[Icíar Bollain]] '''ef--'''film zuzendaria (Madril 1967) # [[Ann Walker]] '''efef''' filantropoa, 2 emakumeren lehen ezkontza (BH, 1803-1854) # [[Ana Rioja]] '''ef--'''idazlea, kazetaria (Tudela 1962) # [[Carmen Laforet]] '''efef''' idazlea (Bartzelona 1921-Madril 2004 19) # [[Iraide Ibarretxe]] '''ef--'''hizkuntzalaria (Bilbo 1972) # [[María Luisa Elio]] '''efef''' idazlea, aktorea (Iruñea 1926-Mexiko 2009) # [[Iris Apfel]] '''efef''' barne-diseinatzailea ( AEB 1921-2024) # [[Helena Taberna]] '''----''' film zuzendaria (Nafarroa 19..?) # [[Ana Blanco]] '''ef--''' tb aurkezlea (Bilbo 1960) # [[Maria Lejarraga]] '''efef''' idazlea (Errioxa 1874-Argentina 1974) # [[Isabel Alba Rico]] '''ef--''' idazlea, gidoilaria ( Madril 1959) # [[Sigourney Weaver]] '''ef--'''aktorea (AEB 1949) # [[Virginia Berasategi]] '''ef--'''triatloilaria (Bilbo 1975) # [[Aia Kruse]] '''ef--'''aktorea (Donostia 1994) # [[Jutta Kleinschmidt ]] '''ef--'''rally-pilotua (Alemania 1962) # [[Clara Bilbao]] '''ef--'''jantzi-deseinatzailea, film zuzendaria (Bilbo 1971) # [[Martina Gorostitza]]'''--ef'''inprimatzailea, enpresaburua (Gasteiz 1790-1862) # [[Silvia Tortosa]] '''efef''' aktore, tb aurkezle (Bartzelona 1947-2024) # [[Sacagawea]] –ef indigena, interpretea, esploratzailea (AEB 1788-1812) # [[Ángela Ruiz Robles]] '''efef''' asmatzailea (Leon 1895-Ferrol 1975) # [[Carmen Maura]] '''ef--''' aktorea (Madril 1945) # [[Chelsi Smith]] ''ef--'' Miss Unibertso 1995 (AEB 1973-2018) # [[Lara Dutta]] ''ef--'' Miss Unibertso 2000 (India 1978) # [[Zuleyka Rivera]] ''ef--'' enpresaburua, Miss Unibertso 2006 (Puerto Rico 1987) # [[Dayana Mendoza]] ''ef--'' Miss Unibertso 2008 (Venezuela 1986) # [[Stefanía Fernández]] ''ef--'' kazetaria, Miss Unibertso 2009 (Venezuela 1990) # [[Ximena Navarrete]] ''ef--'' Miss Unibertso 2010 (Mexiko 1988) # [[Leila Lopes]] ''ef--'' Miss Unibertson 2011 (Angola 1986) # [[Teresa Castro]] ''ef--'' ilustratzailea (Donostia 1968) # [[Wilma Rudolph]] ''efef'' atleta (AEB 1940-1994) # [[Tara Lipinski]] ''ef--'' patinatzailea, aktorea, kirol esataria (AEB 1982) # [[Isabel Lizarraga]] ''ef--'' ikertzailea, idazlea (Nafarroa 1958) # [[Jessica Watson]] ''ef--'' nabigatzailea (Australia 1993) # [[Tamara Karsavina]] '''efef''' dantzaria (Errusia 1885-1978) # [[Cate Blanchett]] '''ef--''' aktorea (Australia 1969) # [[Sojourner Truth]] '''--ef''' esklabu abolizionista (AEB 1797-1883) # [[Serena Williams]] '''ef--''' tenislaria (AEB 1981) # [[Mary Harris]] '''efef''' amama astintzailea (Irlanda 1837-AEB 1930) # [[Claudia Sheinbaum]] ef-- Mexikoko 1.emakume presidentea (Mexiko 1962) # [[Naomi Campbell]] ef-- modeloa (EB 1970) # [[Rosa María Sardà]] efef aktorea (Bartzelona 1941-2020) # [[Milagros Rubio]] ef-- politikaria, poeta (Tutera 1952) # [[Usoa Ostolaza]] ef-- txirrindularia (Zarautz 1998) # [[Naomie Harris]] ef-- aktorea (EB 1976) # [[Nerea Barros]] ef-- aktorea, zuzendaria (Coruña 1981) # [[Nerea Pagaldai]] ef-- biologoa (Arrasate 1993) # [[Ekhiñe Atorrasagasti]] ---- kazetaria (Gipuzkoa 1982) # [[Danae Boronat]] ef-- kirol kazetaria (Tarragona 1985) # [[Idoia Montón]] ef-- margolaria (Donostia 1969) # [[Lella Lombardi]] efef 1 Formulako gidaria (Italia 1941-1992) # [[Alma Mahler]] efef musikagilea (Austria 1879-AEB 1964) # [[Nadia Erostarbe]] ef-- surflaria (Zarautz 2000) # [[Teresa Forcades]] ef-- moja aktibista, medikua, politikaria (Bartzelona 1966) # [[Luisa Roldán]] efef eskultorea (Sevilla 1652-Madril 1706) # [[Rakel Mateo]] ef-- triatleta paralinpikoa (Mungia 1975) # [[María Teresa Castells]] –ef liburu saltzailea (Busturia 1935- Donostia 2017) # [[Arantxa Lazkano]] zinema-zuzendaria (Zarautz, 1949) # [[Emakume Abertzale Batza]] # [[Elena Irureta]] ef-- aktorea (Zumaia 1955) # [[Sara Alonso Martinez]] ef-- iraupen lasterkaria (Donostia 1999) # [[Kate Sheppard]] efef sufragista (EB 1847-Zeelanda Berria 1934) # [[Amaia Uribe]] ef-- kazetaria, bertsolaria (Forua 19) # [[Amaia Lizarralde]] ef-- aktorea (Donostia 19) # [[Jessika Ponchet]] ef-- tenislaria (Baiona 1996) # [[Miriam Bravo]] ef-- lasterkaria (Deba/Errioxa 1974) # [[Kate Spade]] efef diseinatzailea (AEB 1962-2018) # [[Sylvia Fedoruk]] efef fisikaria (Kanada 1927-2012) # [[Agnès Souret]] efef modeloa, dantzaria, aktorea (Lapurdi 1902-1928) # [[Valeria Ros]] ef-- aurkezlea, umoregilea (Bizkaia 1986) # [[Lorea Ibarra]] ef-- aktorea (Gipuzkoa 2002) # [[Aránzazu Calleja]] e--- musikagilea (Bilbo 1977) # [[Ana Laura Alaez]] e--- artista, eskultorea (Bilbo 1964) # [[Han Kang]] ef-- idazlea (Hego Korea 1970) # [[Annie Leibovitz]] ef-- argazkilaria (AEB 1949) # [[Arene Altonaga]] ef-- fubolaria (Leioa 1993) # [[Puy Oria]] zinemagilea (Nafarroa, 1962) # [[Régine Crespin ]] efef sopranoa (Frantzia 1927-2007) # [[Pilar García]] ef-- margolaria (Nafarroa 1942) # [[Inmaculada Pereiro]] ef-- triatleta (Bilbo 1972) # [[Agnès Varda]] efef argazkilaria, film zuzendaria (Frantzia 1928-2019) # [[Eukene Lacarra]]efef literatura-kritikaria (Lizarra 1944-? 2023) # [[Irati Osa]] ef-- piraguista (Zumaia 1997 }} ==='''Berriak 2023''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Ugartemendia Zubeldia]] efef '''SORTUA''' zinegotzi ohia, ekintzailea (Andoain, 1978-Donostia, 2023) # [[Alazne Intxauspe]] ef-- '''SORTUA''' nekazaria (Andoain, 1984) # [[Esther Vital]] ---- '''SORTUA''' psikologoa, artista eta zinemazuzendaria (Artaxoa, 1983) # [[Gema López Las Heras]] ef-- '''SORTUA''' itzultzailea (Azkoitia, 1989) # [[Intza Olabarria]] ef-- '''SORTUA''' geologoa, artisaua (Elorrio 1994) # [[Josune Escota Bisbal]] ---- '''SORTUA''' abokatua, politikaria (Durango, 1970) # [[Maider del Río Larramendi]] eff--'''SORTUA''' psikologoa (Elorrio 1971) # [[Adela Khanum]] lider kurdua (?- 1924) # [[Ain Yoon]] pianojolea (Hego Korea 1996) # [[Aisha Yesufu]] aktibista (Nigeria 1973) # [[Alice Colonieu]] artista (Frantzia, 1924-2010) # [[Alice Constance Austin]] arkitektoa (AEB, 1862-1955) # [[Alicia García-Salcedo González]] 1935ean Asturiasen jardun zuen 1. emakume abokatua (1903-2003) # [[Alicia Herrera Rivera]] abokatu erbesteratua (Txile 1928-2013) # [[Amanishajeto]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Amélie Beaury-Saurel]] margolaria (Bartzelona, 1848-Paris, 1924) # [[Ana Mayayo Salvo]] maistra (Buenos Aires, 1880-Zaragoza, 1968) # [[Ana Vidovic ]] gitarra jolea (Kroazia/AEB 1980) # [[Anastassia Virsaladze]] piano jolea, irakaslea (Errusia 883-1952) # [[Andrea López Chao]] maistra (Mondoñedo, XIX-XX) # [[Ángela Cerrillos Valledor]] abokatu ekintzailea (?, XX. mendea) # [[Ángela Contreras]] aktorea (Txile 1971) # [[Angela Hewitt]] piano jolea (Kanada 1958) # [[Angie Turner King]] kimikaria, matematikaria (AEB, 1905-2004) # [[Anita-Pearl Ankor]] margolaria eta muralista (Ghana) # [[Anja Niedringhaus|Anja Niedringahaus]] fotokazetaria (Alemania, 1965-Afganistan, 2014) # [[Anna Bunina]] olerkaria (Errusia, 1874-1829) # [[Anna Hirzel-Langenhan]] piano-jolea, irakaslea (Suitza 1874-1951) # [[Anna Jesipova]] piano jolea (Errusia 1851-1914) # [[Anna Palm de Rosa]] margolaria (Suedia, 1859-1924) # [[Antonia Gutiérrez Bueno]] idazlea, itzultzailea. Madrilgo Libututegian 1 emakume baimendua (Madril 1781-1874) # [[Argentina Santos]] abeslaria (Portugal,1924-2019) # [[Beatriz Barral]] artista ( Madril 1978) # [[Beatriz Maggi]] idazlea (Kuba, 1924-2017) # [[Bertha Valerius]] argazkilaria, pintorea (Suedia 1824-1895) # [[Bianca Maria Piccinino|Bianca Maria Piccinio]] kazetaria, idazlea (Italia, 1924) # [[Blanca Riestra]] idazlea (Coruña 1970) # [[Brenda Helser|Brenda Elser]] igerilaria (EEBB, 1924) # [[Carla Cerati]] argazkilaria eta idazlea (Italia, Bergamo, 1926, Milan, 2016) # [[Carmen López-Cortón|Carmen López Cortón]] maistra (Galizia, 1866-Madril, 1938) # [[Caroline Quarlls]] esklaboa, askapena lortzeko lurpeko trenbidea erabiliz Wisconsinetik Kanadara bidaiatutako lehen pertsona (AEB 1824- Kanada 1892) # [[Catherine Chamié]] kimikaria (Frantzia, 1888-1950) # [[Catherine Tolson]] erizaina, sufragista, aktibista (EB 1890- Errusia 1924) # [[Cecilia Berdichevski]] programatzailea, informatikan aitzindaria (Polonia 1925- Argentina 2010) # [[Cheryl Diaz Meyer]] fotokazetari independientea (EE.BB. 1968) # [[Chikage Awashima]] aktorea (Japonia, 1924-2012) # [[Chloe Clark Willson]] aitzindaria, irakaslea (AEB 1818-1874) # [[Christine_Ladd-Franklin]] matematikaria (AEB, 1847-1930) # [[Cicely Popplewell]] software ingeniaria (Erresuma Batua 1920-1995) # [[Clara Belle Williams]] maistra, 1. afroamerikar lizentziatua Mexiko Berrian (AEB 1885-1994) # [[Clara Obligado]] idazlea (Argentina/Espainia 1950) # [[Claudine Hermann]] fisikaria (Frantzia, 1945-2021) # [[Cristina Alberdi]] abokatua (Sevilla 1946) # [[Cristina Cerrada]] idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Fallarás]] kazetaria, idazlea, ekintzailea ( Zaragoza 1968) # [[Daria Diachenko]] partisanoa (Sobietar Batasuna, 1924-1944) # [[Diana Agrest]] arkitektoa (Argentina, 1945) # [[Dolores Gray]] aktorea (EE.BB.1924-2002) # [[Dolores Martí de Detrell]] maistra eta idazlea (Bartzelona, ? - 1880) # [[Dora Hitz]] margolaria (Alemania, 1856-1924) # [[Dorothy Maharam]] matematikaria (AEB, 1917-2014) # [[Dorothy Pitman Hughes]] feminista, aktibista (Georgia, 1928-Florida, 2022) # [[Edith Gertrude Schwartz]] botanikaria (AEB, 1877-1971) # [[Elena O'Callaghan Duch]] pedagogoa, idazlea (Bartzelona 1955) # [[Elisa Acuña]] Mexikoko irakasle eta kazetari anarkista (1887-1946) # [[Elisa Maria Reyes Vargas]] maistra (Jaen, 1983) # [[Elise Hall]] musikaria (EE.BB, 1853-1924) # [[Elisso Virssaladze]] piano jolea (Georgia 1942) # [[Elizabeth Cabot Agassiz]] hezitzaile, naturalista (AEB, 1822-1907) # [[Elspeth Beard]] arkitekto eta motorzalea (Erresuma Batua, 1959) # [[Émilienne Malfatto]] idazlea eta fotokazetaria (Frantzia, 1989) # [[Emma Calderón y de Gálvez|Emma Calderon y de Galvez]] kazetaria, maistra eta idazlea (Cádiz, XIX. mendea) # [[Emma Gramatica]] aktorea (Italia, 1874-1965) # [[Erzesbet Gulyás Köteles|Erzsébet Gulyás Köteles]] gimnasta (Hungaria, 1924-2019) # [[Esther García Llovet]] idazlea, itzultzailea ( Malaga 1963) # [[Ethel Houston]] abokatua, kriptologoa (Albacete/Eskozia 1924-2017) # [[Eulalia Vicenti]] kazetaria, emakumeen eskubideen aldeko politikaria (Madril 1884 - Porto 1979) # [[Eva Díaz Riobello]] idazlea (Asturias 1980) # [[Eva May]] zinema aktorea (Austria, 1902-1924) # [[Fannie Bloomfield Zeisler]] piano jolea (Austria 1863-AEB 1927) # [[Fanny Tur Riera ]] historialaria, politikaria ( Eivissa 1961) # [[Farzana Wahidy]] Fotokazetaria (Agfanistan, 1997) # [[Fatima Shbair]] fotokazetaria (Palestina, 1997) # [[Felisa Núñez Cubero]] fisikaria , kimikaria (Valladolid 1924- Madril 2017) # [[Fifi Mukuna]] karikaturagilea (Kongo,) # [[Florynce Kennedy|Glorynce Kennedy]] feminista, ekintzailea (EE.BB.1916-2000) # [[Francisca de Braganza]] aristokrata (Brasil, 1824-1898) # [[Françoise Adnet|Francoise Adnet]] margolaria (Paris, 1924-2014) # [[Françoise Blomme]] arkitektoa (Belgika, 1933) # [[Galina Kmit]] argazkilaria (Errusia, 1921-2019) # [[Geraldine Doyle]] modeloa, metaleko langilea (EE.BB.1924-2010) # [[Gina Pellon|Gina Pellón]] artista (Kuba, 1926-Frantzia, 1914) # [[Gloria Sanchez]] idazlea eta maistra (Villagarcia de Arosa, 1958) # [[Guadalupe Rivera Marín]] politikaria (Mexiko 1924-2023) # [[Hannah Marie Wormington]] arkeologoa (AEB, 1914-1994) # [[Hannie Lips]] telebista aurkezlea (Herbehereak, 1924-2012) # [[Hazel Brooks]] aktorea (EE.BB. 1924-2002) # [[Hazel Brooks]] aktorea (Hegoafrika, 1924-EEBB 2002) # [[Heidi Levine]] fotokazetaria (AEB, 1987) # [[Hengameh Golestan]] argazkilari konprometitua (Iran, 1952) # [[Henrietta Muir Edwards]] feminista, ekintzailea (Kanada, 1849-1931) # [[Isabelle Vengerova]] pialo jolea, irakaslea (Errusia 1877-1956) # [[JoAnn H. Morgan]] ingeniari aeroespaziala (AEB, 1940) # [[Johanne Cathrine Krebs]] margolaria (Danimarka, 1848-1924) # [[Joy Page|Joe Page]] aktorea (EE.BB, 1924-2008) # [[Julia Slingo]] meteorologoa (Erresuma Batua, 1950) # [[Julie de Graag]] margolaria (Herbehereak, 1877-1924) # [[Julie Wilhelmine Hagen-Schwarz|Julie Wilhelmine]] margolaria (Estonia, 1824-1902) # [[Justyna Mielnikiewicz]] fotokazetaria (Polonia, 1973) # [[Karen Margrete Harup]] igerilaria (Danimarka, 1924-2009) # [[Kate Gleason]] ingeniaria (AEB, 1865-1933) # [[Kuhne Beveridge]] eskultorea, aktorea (AEB 1874-XX. mendea) # [[La Perla de Cádiz]] flamenko kantaria (Cádiz 1924-1975) # [[Lallie Charles]] argazkilaria (Irlanda,1869-1919) # [[Laurence Geai]] Fotokazetaria (Frantzia, 1984) # [[Lillian Elliott]] aktorea (Kanada, 1814-1959) # [[Lourdes Vega]] zientzialaria (Badajoz 1965) # [[Lula Romero]] musikagilea (Palma Mallorcakoa, 1976) # [[Lys Assia]] abeslaria (Suitza 1924-2018) # [[Mabel Allington Royds]] artista (EB 1874-941) # [[Małgorzata Malicka|Malgorzata Malicka]] fotokazetaria, idazlea, poeta (Varsovia, 1959) # [[Manizha Wafeq ]] ekonomialaria, ekintzailea (Afganistan,?) # [[Manuela Villa]] kutur kudeatzailea, politikaria (Madril 1976) # [[Mar Villaespesa]] kultur kudeatzailea, arte kritikaria (Almeria 1953) # [[Marga López]] aktorea (Mexiko, 1924-2005) # [[Margaret Boden]] ikerketa-irakaslea (Erresuma Batua, 1936) # [[Margaret Yorke]] idazlea (Irlanda, 1924-2012) # [[Margarita de Mayo Izarra]] idazlea, kazetaria eta maistra (Toledo, 1889-Madril,1969) # [[Marguerite Long]] musikaria eta pedagogoa (Frantzia, 1874-1966) # [[Marguerite Vogt]] birologoa, biologoa (Alemania 1913-AEB 2007) # [[Maria Auböck]] arkitektoa (Viena, 1951) # [[María del Mar Terrones Villanueva|Maria del Mar Terrores Villanueva]] maistra, medikua eta kazetaria (Granada, 1892-1980) # [[María Durán Febrer]] emakumeen eskubideetan espezializatutako legelari feminista (Mallorca 1953) # [[María Emilia Casas]] legelaria, Konstituzio Auzitegiko 1. emakume presidentea (León 1950) # [[Maria Golubnitxaia|Maria Golubnichaya]] atleta (Errusia 1924-2015) # [[Maria Jose Marques da Silva]] artikektoa (Porto, 1914-1996) # [[Maria Lainá]] poeta (Grezia, 1947-1923) # [[María Luz Navarro Mayor|Maria Luz Navarro Mayor]] maistra (Soria, 1918-Madril, 2014) # [[Maria Sander]] atleta (Alemania, 1924-1999) # [[Maria Vos]] margolaria (Amsterdan, 1824-1906) # [[María Zaragoza]] idazlea (Madril 1982) # [[Maria_Walanda_Maramis]] Indonesiako "heroi nazionala" (Kema, Iparraldeko Minahasa 1872 - 1924) # [[Marianne Werner]] atleta (Alemania, 1924-2023) # [[Marie Dorigny]] fotokazetaria (Frantzia, 1959) # [[Marie Gutheil-Schoder]] opera sopranoa (Alemania, 1874-1935) # [[Marina Berti|Martina Berti]] (Londres, 1924-Italia, 2002) # [[Marina Perezagua]] idazlea (Sevilla 1979) # [[Mariya Yúdina]] piano jolea (Errusia 1899-1970) # [[Marjorie Boulton|Majorie Boulton]] idazlea, poeta (Erresuma Batua, 1924-1977) # [[Marlena Fejzo]] genetista (AEB, 1968) # [[Marta Verde]] artista (Pontevedra 1985) # [[Marthe Vogt]] neurozientzialaria (Berlin 1903-AEB 2003) # [[Martina Bacigalupo]] fotokazetaria (Italia, 1978) # [[Mary Ann Bevan]] erizaina (EB 1874-1933) # [[Mary Berg]] Varsoviako getto judutik bizitik irtendakoa (Polonia 1924-2013) # [[Mary Carr]] aktorea (EE.BB, 1874-1973) # [[Mary Gardiner Horsford]] poeta (AEB 1818-1874) # [[Mary Helen Wright Greuter]] astronomo, historialaria (AEB, 1914-1997) # [[Mary Katharine Brandegee]] botanikaria (AEB 1844-1920) # [[Mary Lee Woods]] matematikaria, programatzailea (Erresuma Batua, 1924-2017) # [[Maryse Goudreau]] argazkilaria (Kanada, 1980) # [[Marzieh]] abeslaria (Teheran, 1924-Paris, 2010) # [[Maxine Singer|Maxime Singer]] biologoa (New York, 1931) # [[Mercedes Cebrián]] idazlea, itzultzailea (Madril 1971) # [[Mercedes Vieito]] kazetaria eta maistra (Kuba, 1887-1960) # [[Meri Torras]] filologoa, saiakeragilea, ikertzailea (Bartzelona 1968) # [[Minda Ramm]] idazlea (Norvegia, 1859-1924) # [[Montserrat Pujol Vilarnau]] maistra eta pedagogoa (Galizia, 1941) # [[Nahirqo]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Nahla El Fatiha Naili]] eskultorea (Aljeria, 1986) # [[Nana Akua Oppong Birmech]] arkitektoa (Ghana, 1980ko hamarkada) # [[Naomi Shihab Nye]] poeta, idazlea (AEB-Palestina, 1952) # [[Natalia Gutman]] piano jolea (Errusia 11877-1952) # [[Natalia Pozniakovskaia]] piano jola, irakaslea (Errusia 1889-1981) # [[Nathalie de Vries]] arkitektoa, hirigilea, irakaslea (Herbehereak 1965) # [[Neda Razavipour]] artista (Iran, 1969) # [[Oby Ezekwesili]] ekonomia politikan aditua (Nigeria 1963) # [[Olga Gyarmati]] atleta (Hungaria, 1924-2013) # [[Olga Kalantarova]] piano jolea, irakaslea (Errusia 1877-1952) # [[Paloma Pedrero]] dramagilea, irakaslea (Madril 1957) # [[Paula Lapido]] idazlea (Madril 1975) # [[Paulete Furacão|Paulete Furacao]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (Salvador, 1964) # [[Paulette Nardal]] Martinikako kazetari, idazle eta feminista frantziarra (Frantzia1896-1985) # [[Pauline Chaponnière-Chaix]] erizain, sufragista, (Suitza, 1850-1934) # [[Priscilla Pointer]] aktorea (EE.BB, 1924) # [[Ragna Nielsen]] politikaria (Norvegia, 1845-1924) # [[Raquel Lanseros]] poeta, itzultzailea (Cádiz 1973) # [[Rebeca Guber]] matematikaria, informatikaren aitzindaria (Argentina 1926-2020) # [[Renée Lafont]] itzultzaile, fotokazetaria (Frantzia, 1876-Kordoba, 1936, gerran eraila) # [[Rita Martin]] argazkilaria (Irlanda, 1958) # [[Robin Canup]] astrofisikaria (AEB, 1968) # [[Rosa Cursach]] filosofoa, teologoa, politikari ekintzailea (Mallorca 1967) # [[Rosa Smester]] maistra, idazlea (Dominikar Errepublika 1874-1945) # [[Rosalind Tanner]] matematikaria (Erresuma Batua, 1900-1992) # [[Rosalyn Tureck]] piano jolea (AEB 1914-2003) # [[Ruth Robertson]] fotokazetaria eta esploratzailea (EE.BB, 1905-1998) # [[Sandra Vilardy]] biologoa, politikaria, ekintzaile ekologista (Kolonbia 1977) # [[Sara Rietti]] Argentinako 1. emakume kimikari nuklearra (1930-2017) # [[Selene Mahri ]] modeloa (Finlandia 1924- AEB 2020) # [[Shanakdakhete]] erregina (Kuxeko Erregina, ?) # [[Sharon Isbin]] gitarra jolea (AEB 1980) # [[Shirin Neshat]] artista, film-zuzendaria (Iran, 1957) # [[Silvana Estrada]] mexikar musikagilea (Veracruz, 1997) # [[Silvia Vidal]] eskalatzailea (Bartzelona, 1970) # [[Sofía Rhei]] idazle, poeta (Madril 1978) # [[Solmaz Daryani]] fotokazetaria (Iran, 1989) # [[Soltan Achilova]] fotokazetaria (Turkemistan, 1950?) # [[Sophie Menter]] piano jolea, musikagilea, irakaslea (Errusia 1846-1918) # [[Souzana Antonakáki]] arkitektoa (Grezia, 1935-2020) # [[Stephanie Sinclair]] fotokazetaria (AEB, 1973) # [[Sue_Hendrickson]] paleontologoa (AEB, 1949) # [[Susana Vallejo]] fikzio-idazlea ( Madril 1968) # [[Susanna Amatuni]] musikologoa (Armenia, 1924-2010) # [[Tara Westover]] historialaria, idazlea (AEB 1986) # [[Tatiana Nikolayeva]] piano jolea, musikagilea (Errusia 1993) # [[Tatiana Warsher]] arkeologoa (Errusia 1880- Erroma 1960) # [[Teresa Carreño]] piano jolea, musikagilea (Venezuela 1853-AEB 1917) # [[Teresa Peramato Martín]] legelaria, herri-salataria (Salamanca 1962) # [[Teresa Solà i Vilà|Teresa Solà i Vila]] maistra (Katalunia, 1886-1979) # [[Themis Emakume Juristen Elkartea]] 1987ko GKEa: abokatu, prokuradore, epaile, magistratu eta legelariak # [[Valentina Babor]] piano jotzailea (Alemania 1989) # [[Vanessa Montfort]] idazlea, dramagilea (Bartzelona 1975) # [[Vithika Yadav]] giza eskubideen aldeko ekintzailea (India 1980) # [[Widad Hamdi]] aktorea (Egipto 1924-1994) # [[Xuefei Yang]] gitarra jolea (Pekin 1977) # [[Yolanda Morató]] irakaslea, itzultzailea (Huelva 1976) # [[Zahra Kazemi]] argazkilari eraila (Iran, 1948-2003) # [[Zohra Bensemra]] argazkilaria (Aljeria, 1968) # [[Zona Gale]] idazlea (EE.BB., 1874-1938) # [[Zulfiya]] poeta (Uzbekistan 115) }} ==='''Berriak 2023''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Olaso]] ef-- '''SORTUA''' film zuzendaria, ekintzailea (Durango 1996) # [[Amets Ormaetxea Ezpeleta]] ---- '''SORTUA''' barne diseinatzailea eta musikaria (Arrasate, 1997) # [[Ane Lindane]] ef-- '''SORTUA''' aktorea eta umoregilea (Barakaldo, 1988) # [[Araks Sahakyan]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea eta artista (Armenia, 1990) # [[Ebru Baybara Demir]] ---- '''SORTUA''' sukaldaria (Turkia, 1976) # [[Elisabeth Luengo]] ---- '''SORTUA''' bide-ingeniaria, arkularia (Durango 1992) # [[Eneritz Aranburu]] ef-- '''SORTUA''' abeslaria, panderojolea (Mallabia, 1980) # [[Idoia Telleria Maritxalar]] ---- '''SORTUA''' argazkilaria (Lasarte-Oria, 1977) # [[Ihitz Iriart Casenave]] ---- '''SORTUA''' abeslaria, gidoilaria (Aloze) # [[Ione Zuluaga Muxika]] ---- '''SORTUA''' historialari eta ikertzailea (Azkoitia, 1995) # [[Itziar Irakulis Loitxate]] ---- '''SORTUA''' zientzialaria (Zornotza, 1996) # [[Itziar Leemans]] ---- '''SORTUA''' euskal zinemagilea (Donibane Lohitzun, 1983) # [[Jaione Arregi Urizar]] ---- '''SORTUA''' itzultzaile, interpretea (Barakaldo/Zaldibar, 1976) # [[Jasone Mendizabal Altuna]] ---- '''SORTUA''' topaguneko zuzendaria (Arrasate, 1968) # [[Josebe Blanco]] ---- '''SORTUA''' artzaina, gaztagilea eta idazlea (Galizia, 1973) # [[June Baonza Pagaldai]] ef-- '''SORTUA''' diseinatzaile grafikoa (Durango, 1979) # [[Koro Zumalabe Goenaga]] ---- '''SORTUA''' itzultzailea (Donostia, 1947) # [[Maria Uriarte Artamendi]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, kontalaria (Elorrio 1966) # [[Maryse Cachenaut]] ---- '''SORTUA''' laboraria (Itsasu, 1971) # [[Morgan Ody]] ---- '''SORTUA''' baratzezaina (Frantzia, 1979) # [[Nati Bilbao Onaindia]] efef '''SORTUA''' pandejolea, tabernaria, sukaldaria (Durango, 1929-2023) # [[Rosa Moro]] ---- '''SORTUA''' idazlea eta kazetaria (Salamanca, 1969) # [[Seberi Mardaras]] ef--'''SORTUA''' andereño ohia (Mungia, 1932) # [[Silvia Bonoli]] ---- '''SORTUA''' astrofisikaria eta ikertzailea (Bolonia, 1979) # [[Aída Doninelli]] sopranoa (Guatemala, 1898-1996) # [[Aitziber López Cortajarena ]] irakaslea, ikertzailea (Bilbo 1974) # [[Alejandra Flores]] sopranoa (Guatemala, 1986) # [[Alexandra Sophia Handal]] artista, zinemagilea eta entsegugilea ('''Palestina''', 1975) # [[Alice Catherine Evans]] mikrobiologoa (AEB, 1881-1975) # [[Alice Eastwood]] botanikaria (Kanada 1859- AEB 1953) # [[Almudena Alonso-Herrero]] astrofisikaria, ikertzailea (Madril, 1968) # [[Amparo Alvajar]] idazlea, itzultzailea (Coruña, 1916-Moncano, 1998) # [[Amparo Amorós]] poeta, saiakeragilea ( Valentzia 1950) # [[Ana Alcolea]] irakaslea, idazlea (Zaragoza 1962) # [[Ana de Valle]] poeta (Asturias 1900-Belgika 1984) # [[Ana Maria Cetto]] fisikaria (Mexiko, 1946) # [[Ana Pomares Martínez]] idazlea (Alacant, 1991) # [[Ángeles Blanco]] kazetaria (Badajoz 1972) # [[Angelina Acuña]] poeta, idazlea (Guatemala, 1905-2006) # [[Aniela Wolberg]] (Polonia, 1907-Varsovia, 1937) # [[Anna Verouli]] xabalina jaurtitzailea (Grezia 1956) # [[Armita Geravanden heriotza]] emakume kurdua, eraila (Teheran, 2006-2023) # [[Augusta La Torre]] iraultzailea (Peru, 1946) # [[Aurora Luque]] poeta, itzultzaile. (Almeria, 1962) # [[Bea Uusma]] idazlea, ikustratzailea eta medikua (Suedia, 1966) # [[Beata Peters]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Beate Koch]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Beatriz Pichi Malen]] abeslari maputxea (Buenos Aires, 1953) # [[Berta Castañé]] modeloa, aktorea (Bartzelona 2002) # [[Bessie Pease Gutmann]] artista, ilustratzailea (AEB 1876-1960) # [[Betsabé Espinal]] aktibista (Kolonbia, 1896-1932) # [[Camila Loboguerrero]] zinema-zuzendaria (kolonbia, 1941) # [[Camille Aumont Carnel]] feminista, idazlea, blogaria (Niger, 1996) # [[Camille Lellouche]] abeslaria, youtuberra (Paris, 1965) # [[Carmen Pujals ]] botanikaria, ikertzailea (Argentina 1916-2003) # [[Carmen Soler]] poeta, komunista, irakasle (Paraguai, 1924-1985) # [[Casta Álvarez]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Aljeria 1786-Zaragoza 1846) # [[Caty Juan de Corral]] idazlea, margolaria ( Palma 1926-2014) # [[Cecilia Magni]] Pinochet-en aurkako iraultzailea (Txile, 1956-1988) # [[Celia de Molina]] aktorea, gidoilaria (Jaen 1983) # [[Chus Pato]] idazlea (Ourense 1955) # [[Claudia Losch]] atleta, pisu jaurtitzailea (Alemania 1960) # [[Claudia Sagastizabal]] matematikaria (ARgentina...?) # [[Concepción Ramírez]] indigena, ekintzailea (Guatemala, 1942-2021) # [[Concha Lagos]] poeta (Kordona 1907-Madril 2007) # [[Conchita Cintrón]] burtzikaria, toreatzailea, aitzindaria (Txile 1922- Portugal 2009) # [[Cristina Andreu Cuevas]] film zuzendaria (Casablanca 1960) # [[Cristina Fernández Cubas]] idazlea, kazetaria ( Bartzelona 1945) # [[Cristina Sánchez]] toreatzailea (Madril 1972) # [[Débora Arango]] artista politikoa (Kolonbia 1907-2005) # [[Dima Khatib]] Kazetaria, poeta, blogaria (Siria, 1971) # [[Dionisia García]] idazlea (Albacete 1929) # [[Dolores Franco Manera]] irakaslea, idazlea, itzultzailea (Madril 1912-1977) # [[Dulcinea Bellido]] jostuna, politikaria (Badajoz 1936-Madril 2001) # [[Elena Iparragirre]] iraultzailea (Peru, 1947) # [[Elena Martín Vivaldi]] poeta, idazlea, liburuzaina (Granada 1907-1998) # [[Elena Martínez Fontes]] biologoa, ikertzailea (Argentina 1912-1987) # [[Elisa Bachofen]] ingeniaria, aktibista (Argentina 1891-1976) # [[Eliška Junková]] auto-gidaria (Austria-Hungaria 1900-Txekoslovakia 1994) # [[Elvira López ]] aktorea (Txile 1966) # [[Esperança Camps Barber]] kazetaria, idazlea, politikaria (Menorca 1964) # [[Ethelwynn Trewavas]] iktiologoa, zientzialaria (Erresuma Batua, 1900-1993) # [[Fanny Rubio]] idazlea, ikertzailea (Jaen 1949) # [[Fatima Whitbread]] xabalina jaurtitzailea (Erresuma Batua 1961) # [[Felicia Țilea-Moldovan]] xabalina jaurtitzailea (Errumania 1967) # [[Gracia Morales]] antzerkigilea, poeta (Granada 1973) # [[Graciela Rodo Boulanger]] artista (Bolivia, 1935) # [[Guadalupe Muñoz Sampedro]] aktorea, enpresaburua (Madril 1896-1975) # [[Gudrun Ensslin]] irakaslea, emakumeen aldeko ekintzailea, iraultzailea (Alemania 1940-1977) # [[Hale Asaf]] margolaria (Turkia, 1906- Paris, 1938) # [[Haneen Zoabi]] '''palestinar-israeldar''' politikaria (Israel 1969) # [[Helena González Fernández]] irakaslea, ikertzailea (Pontevedra 1967) # [[Heli Rantanen]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1970) # [[Hind Shoufani]] poeta eta film zuzendari '''palestinarra''' (Libano, 1978) # [[Huzama Habayeb]] idazlea ('''Palestina,''' 1965) # [[Iraida Noriega]] abeslaria (Mexiko Hiria, 1971) # [[Irene Bernasconi]] biologoa, ikertzailea, aitzindaria (Argentina 1896-1989) # [[Iris Cochón]] itzultzailea, literatura kritikaria (Galizia 1968) # [[Irmgard Möller]] aktibista politikoa (Alemania 1947) # [[Isabel de Ocampo]] zinegilea, gidoilaria (Salamanca 1970) # [[Isabel Echarri]] euskal artista (Bera, 1929-Formentera, 2022) # [[Isabel Ruiz Lara]] kazetaria (Espainia, XX. mendea) # [[Isabel Ruiz Ruiz]] artista (Guatemala, 1945-2019) # [[Isabel Vilallonga]] politikaria (Badajoz 1949) # [[Jackie Forster]] kazetaria, aktorea, ekintzaile lesbiana (Erresuma Batua, 1926-1998) # [[Jennifer Lee Carrell]] idazlea (AEB 1962) # [[Joana Bonet]] kazetaria (Leida, 1966) # [[Juana Castro Muñoz]] poeta (Kordoba 1945) # [[Juana Cruz]] toreatzaile aitzindaria (Madril 1917-1981) # [[Julia Castillo]] antropologoa, poeta (Madril 1956) # [[Julia Uceda]] poeta (Sevilla 1925) # [[Karen Forkel ]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1970) # [[Karimeh Abbud]] argazkilaria eta artista ('''Palestina''' 1896-1940) # [[Khalida Jarrar]] politikari '''palestinarra''' (Jordania 1963) # [[Laila Shawa]] artista bisuala ('''Palestina''' 1940-Londres 2002) # [[Lamia Ziadé]] Libanoko pintore eta komikigilea (Beirut, 1968) # [[Laura Zambrano Padilla]] hezitzailea eta iraultzailea (Peru, 1945) # [[Leonor Fernández de Torreblanca]] dama, Cervantesen amama (Kordoba ?-1557) # [[Lia (abeslaria)]] (Japonia 1981) # [[Lil Milagro Ramírez]] poeta, gerrillaria (Salvador 1946-1979) # [[Linda Maria Baros]] hizkuntzalaria, itzultzailea (Errumania 1981) # [[Linda Sobeh Alí]] diplomazialaria ('''Palestina''' 1968) # [[Livia Gouverneur]] gerrillaria (Venezuela, 1941-1961) # [[Lola Lorente]] ilustratzailea (Bigastro, Valentzia, 1980) # [[Lola Mora]] eskultorea, asmatzailea, aitzindaria (Argentina 1866-1936) # [[Louise McPaul]] xabalina jaurtitzailea (Australia 1969) # [[Lucrecia Pérez]] etxeko langilea, arrazismoaren lehenengo biktima aitortua Espainian (Dominikar Errepublika, 1959 - Madril, 1992) # [[Maider Oleaga]] zinema-zuzendari eta gidoigilea (Bilbo, 1976) # [[Malika Gaïd]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1933-1958) # [[Manuela Burló]] film zuzendaria, gidoilaria (Murtzia 1978) # [[Manuela Sancho]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1783-1863) # [[Margaluz]] aktorea, abeslaria, dantzaria (Palma 1939-2006) # [[Margarida Pinto]] aktorea, kazetaria ( Portugal 1966) # [[Marguerite Buffet]] idazlea (Frantzia, 1620-1680) # [[María Adela Caría]] bakteriologoa, ikertzailea (Argentina 1915-1989) # [[María Agustín]] Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1784-1831) # [[María Antonia Ortega]] poeta (Madril 1954) # [[María de la Consolación Azlor]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Girona 1775- Zaragoza 1814) # [[María de los Reyes Fuentes]] poeta ( Sevilla 1927-2010) # [[María Forteza]] aitzindaria. Seguraski, Espainiako 1. emakume zinegilea (Mallorca 1913-1961) # [[María Guerra]] kazetaria, zinema kritikaria (Madril 1965) # [[Maria Hervás]] aktorea (Madril 1978) # [[María Isabel Sánchez Vegara]] idazlea...(Bartzelona ?) # [[Maria Josefa Yzuel Giménez]] fisikaria (Huesca, 1940) # [[Maria Keil]] artista (Portugal 1914.2012) # [[María Larrea|Maria Larrea]] zinegilea (Bilbo, 1979) # [[María Lostal]] heroia ( ?- Zaragoza ç1809) # [[María Manuela Pignatelli de Aragón Gonzaga]] noblea, Napoleonen aurkako aragoiar heroia (Zaragoza 1753-Madril 1816) # [[María Martín Barranco]] idazlea, genero ikuspegian aditua (Granada XX. mendea) # [[Maria Occhipinti]] anarkista eta idazlea (Italia 1921-Erroma 1996) # [[María Pantoja Sánchez]] soziologoa eta iraultzailea (Peru, 1953) # [[María Pilar Fumanal]] geomorfologoa (Valentzia 1940-1998) # [[María Rosal]] poeta, irakaslea (Kordoba 1961) # [[María Victoria Atencia]] poeta (Malaga 1931) # [[Marie Sara]] burtzikaria (Frantzia 1964) # [[Marie-Castille Mention-Schaar]] film zuzendaria, gidoilaria, kazetaria ( Frantzia 1963) # [[Marisa Soleto]] legelaria (Cáceres 1966) # [[Mary Montagu]] idazlea (EB 1689-1762) # [[Matilde Cherner]] idazlea (Salamanca, 1833-Madril 1880) # [[Matilde Muñoz Sampedro]] aktorea ( Madril 1900-1969) # [[Mercedes Muñoz Sampedro]] aktorea (Madril 1896-1979) # [[Mikaela Ingberg ]] xabalina jaurtitzailea (Finlandia 1974) # [[Mily Possoz]] margolaria (Portugal, 1888-1968) # [[Mirela Manjani]] xabalina jaurtitzailea (Albania 1976) # [[Miriam Rothschild]] zientzialaria (Erresuma Batua, 1908-2005) # [[Miriam Tlali]] emakume beltz eta idazlea (Hego Afrika, 1933-2017) # [[Montserrat Casas]] fisikaria (Girona 1955-Bartzelona2013) # [[Nandar]] aktibista feminista (Myanmar, 1995) # [[Natalia Lisovskaya]] atleta, pisu jaurtitzailea (Errusia 1962) # [[Natalia Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea ( Bielorrusia 1964) # [[Nathalie Handal]] idazlea (EE.BB. 1969) # [[Nelly Evans Risco]] iraultzailea (Peru, 1943) # [[Nicole Girard-Mangin]] medikua (Frantzia, 1878-1919) # [[Nina Bari]] matematikaria (Errusia, 1901-1961) # [[Olga Gavrilova]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1957-2022) # [[Olga Rivero Jordán]] poeta (La Laguna, 1928-2021) # [[Päivi Alafrantti]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1964) # [[Panmela Castro]] grafitigile, artista, ekintzaile (Brasil, 1981) # [[Petra Felke]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1959) # [[Pilar Costa]] abokatua, politikaria (Eivissa 1967) # [[Pureza Canelo]] poeta (Cáceres 1946) # [[Quan Zhou Wu]] ilustratzaile eta komikigilea (Algeciras, 1989) # [[Randa Siniora]] eskubideen aldeko ekintzailea ('''Palestina''' ç1961) # [[Rauda Morcos]] LGBTIQ ekintzaile (Palestina, 1974) # [[Raymonde Arcier]] artista, feminista (Frantzia, 1939) # [[Raymonde Peschard]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1927-1957) # [[Rebecca Guay]] akuarelista (EE.BB. XX. mendea) # [[Rita Azevedo Gomes]] zinema zuzendaria (Lisboa, 1952) # [[Romelia Alarcón Folgar|Rogelia Alarcón]] idazlea, pianista (Guatemala, 1900-1971) # [[Rosa Chávez]] poeta, aktorea, kultura kudeatzailea (Guatelama, 1980) # [[Rosa Pereda]] idazlea, kritikaria (Santander 1949) # [[Rosa Romojaro ]] poeta, ikertzailea (Cádiz 1948) # [[Rosa Spottorno Topete]] itzultzailea, feminista ( Murtzia 1884-1980) # [[Rosario Pardo]] aktorea, zuzendaria (Jaen 1959) # [[Rosaura Álvarez]] poeta, margolaria, irakaslea (Granada 1945) # [[Roxana Stinchfield Ferris]] botanikaria (AEB 1895-1978) # [[Ruth Mateu Vinent]] politikaria (Menorca 1976) # [[Sabine Braun]] heptatloi- atleta (Alemania 1965) # [[Sara Doke]] belgikar kazetaria, itzultzaile (Frantziar, 1968) # [[Sara Estela Ramírez]] irakasle, kazetari, feminista ..(Mexiko, 1881-1910) # [[Sheila Minor]] ikertzailea (EE.BB., 1946) # [[Silke Renk]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1967) # [[Sofia Montaner Arnau]] azken trementinairea (Lleida 1908-1996) # [[Sofía Sakorafa]] greziar-'''palestinar''' politikaria, xabalina-jaurtitzailea (Grezia 1957) # [[Soledad Ortega Spottorno]] filosofoa, irakaslea, editorea (Madril 1914-2007) # [[Soledad Varela Ortega]] filologoa, ikertzailea (Madril 1945) # [[Sonia Nimr]] idazlea ('''Palestina''', 1955) # [[Sonia Pulido]] ilustratzailea (Bartzelona, 1973) # [[Steffi Nerius]] xabalina jaurtitzailea (Alemania 1972) # [[Suheir Hammad]] poeta ('''Jordania''', 1973) # [[Tatiana Xikolenko]] xabalina jaurtitzailea (Errusia 1968) # [[Telma Reca]] psikiatra aitzindaria (Argentina 1904-1979) # [[Teresa Bolaños de Zarco]] idazlea, pianojolea eta margolaria (Guatemala, 1922-1998) # [[Tiina Lillak ]] xabalina jaurtitzailea ( Finlandia 1961) # [[Truus Menger-Oversteegen|Truus Menger]] eskultorea, aktibista (Holanda 1923-2016) # [[Virginia Yagüe]] gidoilaria, idazlea ( Madril 1973) # [[Ynes Mexia]] botanikaria (Mexiko/AEB 1870-1938) # [[Zahia Ziouani]] orquestra zuzendaria (Paris 1978) # [[Zinaída Guipius]] poeta, idazlea (Errusia- Frantzia, 1869-1945) # [[Ziza Massika]] Aljeriako erizaina eta militante independentista (1934-1959 }} ==='''Berriak 2023''' ('''urria''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Abanda Elustondo]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Donostia, 1989) # [[Amaia Arranz Mendiguren]] ----'''SORTUA''' biologoa eta ikertzailea (Bilbo 1978) # [[Andrea Garcia-Santesmases]] ----'''SORTUA''' soziologoa, antropologoa (Madril 1988) # [[Carmen Albisu]] efef'''SORTUA''' euskaltzailea, euskara irakaslea (Errenteria, 1916-Tutera, 2007) # [[Irati Gorostidi Agirretxe]] '''SORTUA''' artista, zinemagilea (Egues, 1988) # [[Itziar Eguren]] ef--'''SORTUA''' erizaina, txistularia (Elorrio 1953) # [[Izar Zubiaga]] ef--'''SORTUA''' futbolaria (Durango 2006) # [[Leire Ayala]] ef--'''SORTUA''' abeltzaina (Bilbo/Elorrio 1972) # [[Maialen Braña]] ----'''SORTUA''' abeslaria, irakaslea (Elizondo, 1998) # [[María Ángeles Sallé Alonso]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, ikertzailea (Panama, 1956) # [[Maria Pilar Zuriarrain]] ef--'''SORTUA''' txistularia (Zizurkil, 1953) # [[Marta Rodríguez Fouz]] ef--'''SORTUA''' soziologoa, kazetaria eta futbolaria (Coruña, 1972) # [[Patricia Tornero]] ----'''SORTUA''' gaztagilea (Valentzia....) # [[Tatiana Romero Reina]] ----'''SORTUA''' historialaria, aktibista (Mexiko, 1984) # [[Julia Arévalo]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1898-1985) # [[Abala Bose]] gizarte langilea (Bangladesh, 1864-1951) # [[Alberta Ferretti ]] diseinatzailea (Italia 1950) # [[Alessandra Korap]] lider indigena (Brasil, 1958) # [[Alicia Luna]] gidoilaria, irakaslea (Madril 1963) # [[Alicia Senovilla ]] aurkezlea (Madril 1969 ) # [[Amna Suleiman]] maistra eta txirrindularia Palestinan (Damasco, 1982) # [[Amparo Fortuny]] dokumentalgilea, ekoizlea (Valentzia XX. mendea) # [[Ana García Lozano]] kazetaria (Valentzia 1963) # [[Ana Iris Simón ]] kazetaria, idazlea (Ciudad Real 1991) # [[Anita Sirgo]] sindikalista, komunista, ekintzailea (Asturias, 1030) # [[Anna Lizaran]] aktorea (Bartzelona 1944-2013) # [[Anna Murià]] idazlea, kazetaria, ekintzaile erbesteratua (Bartzelona, 1904-Tarrasa, 2002) # [[Annie Baker]] film zuzendaria (AEB 1981) # [[Antonia Dell'Atte ]] modelo ohia, aurkezlea (Italia 1960) # [[Anwara Bahar Chowdhury]] idazlea eta ekintzailea (Bangladesh, 1919-1987) # [[Asma al-Ghul]] kazetaria, feminista (Palestina, 1982) # [[Asma Tubi]] poeta eta kazetaria (Palestina, 1905-1983) # [[Assumpció Casals]] aktore erbesteratua (Bartzelona, 1896-1975) # [[Auguste Deter]] dokumentatutako 1. Alzheimer goiztiar kasua (Alemania 1850-1906) # [[Beatriz de Bobadilla (Gomerako andrea)]] Tenerifeko konkistatzailea (Medina del Campo, ?-1504) # [[Beatriz Enríquez de Arana]] Kolonen bikotea eta Fernando Kolonen ama (Kordoba, 1465-1522) # [[Blanca Padilla]] modeloa, diseinatzailea (Madril 1995) # [[Bushra al-Tawil ]] kazetaria, aktibista (Palestina 1993) # [[Carlota Soldevila]] aktorea, irakaslea (Bartzelona 1929-2005) # [[Carme Ballester|Carmen Ballester]] kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1900-Paris, 1972) # [[Carme Serrallonga]] pedagogoa, itzultzailea (Bartzelona 1909-1997) # [[Carmen Alcázar]] wikilaria (Mexiko) # [[Carmen Domingo]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1970) # [[Carmen Lomana]] enpresaburua, socialitea (Leon 1948) # [[Carolina Punset]] politikaria (AEB/Katalunia 1971) # [[Celestina Marrón]] sindikalista (Asturias, 1926-2016) # [[Chelo García-Cortés]] kazetaria (Ourense 1951) # [[Clotilde Luisi]] abokatu, dramaturgo, feminista (Uruguai, 1882-1969) # [[Conchi Arnal Claro]] ekintzaile feminista (Tanger, 1950) # [[Conxita Herrero]] komik ilustratzailea (Katalunia, 1993) # [[Daniela Catrileo]] poeta maputxea (Txile, 1987) # [[Daniela Feixas]] idazlea, aktorea, zuzendaria (Katalunia 1973) # [[Dolors Oller]] irakaslea, idazlea, literatura kritikaria (Girona 1942) # [[Eileen O'Shaughnessy]] Britainia Handiko idazlea (1905–1945) # [[Elisa Coll]] idazlea, ekintzailea, bisexuala (Madril 1992) # [[Elisabeth Reyes]] modeloa (Malaga 1985) # [[Elsa Punset]] idazlea ( Londres/Katalunia 1964) # [[Elvira Espejo Ayca]] artista, poeta, ehulea (Bolivia, 1981) # [[Eva García Magriñá]] ikertzaile eta idazle (Donostia, 1966) # [[Eva Hache]] umorista, aurkezlea (Segovia 1971) # [[Fadila Saâdane]] Aljeriako gerrako zuen militante nazionalista (1938-1960) # [[Fanny Kemble]] aktore, idazle eta esklabotzaren aurkako abolizionista (Britainia Handia, 1809-1893) # [[Gema López]] kazetaria (Madril 1971) # [[Georgette Rizk]] ekintzailea (Palestina 1925-2018) # [[Hanan Al-Agha]] idazle eta artista (Palestina, 1948-2008) # [[Helena Béjar]] soziologoa, irakaslea (Madril 1956-2023) # [[Helga Tawil-Souri]] dokumentalgile, ikertzaile eta idazle (Kuwait, 1969) # [[Hiba Kamal Abu Nada]] poeta, eleberrigilea, wikilaria (Meka, 1991-Gazako zerrenda, 2023) # [[Hind al-Husseini]] aktibista, hezitzailea (Palestina, 1916-1994) # [[Inés Luisi]] medikua (Uruguai, XIX.mendea- 1965) # [[Irene Bordoy]] margolaria, irudigilea (Mallorca 1940) # [[Isabel Gemio]] kazetaria (Badajoz 1961) # [[Isabel González González]] politikaria eta ekintzailea (Tenerife, 1890-1968) # [[Isabel Pinto de Vidal]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1885-1969) # [[Isabella Eklöf]] zinemagilea (Suedia, 1978) # [[Islah Jad]] aktibista, ikertzailea, irakaslea (Palestina 1951) # [[Jackie Salloum ]] artista, film zuzendari palestinarra (AEB XX. mendea) # [[Jahanara Arzu]] poeta (Bangladesh, 1929) # [[Jenna Elfman]] aktorea (AEB 1971) # [[Jimena Menéndez-Pidal|Jimena Menendez Pidal]] pedagogoa (Madril, 1901-1990) # [[Júlia Coromines]] medikua, psikiatra erbesteratua (Bartzelona 1910-2011) # [[Julud Daibes]] palestinar arkitektoa eta politikaria (Betleem, 1965) # [[Jutta Koether]] artista, musikaria eta kritikaria (Alemania, 1958) # [[Kamilya Jubran]] abeslari palestinarra (Israel, 1962) # [[Kamini Roy]] poeta eta ekintzailea (Bangladesh, 1864-1933) # [[Kapitolina Díaz]] soziologoa (Leon, ) # [[Kholoud Faqih|Kholoud Faqin]] epailea (Palestina, XX.mendea) # [[Laudelina de Campos Melo]] etxeko-langileen aldeko sindikalista (Brasil, 1904-1991) # [[Laura Caballero]] gidoilaria, zuzendaria (Madril 1978) # [[Lola Lizaran]] aktorea (Almeria/Bartzelona 1931-2003) # [[Lucila Gamero]] mediku, zirujau, idazle eta feminista (Honduras, 1873-1964) # [[Lucy Prebble]] antzerkigilea (Britainia Handia 1981) # [[Luisa Luisi]] poeta, pedagogoa (Uruguai, 1883-1940) # [[Lurdes Lekuona Laburu|Lurdes Lekuona]] Zalduondoko alkatea (Gasteiz, 1958) # [[Magdalena Antonelli Moreno]] politikaria, aktibista (Uruguai, 1877-1955) # [[Maha Haj]] palestinar jatorriko zinema zuzendari israeldarra (Nazaret, 1970) # [[Mai Masri]] zinema-zuzendaria (Jordania, 1959) # [[Maliha Hamidou]] Aljeriako gerrako militante nazionalista (1942-1959) # [[Mar Coll]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1981) # [[Margarida Minguillón]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1947) # [[Maria Dolors Bargalló]] Kataluniar politikari erbesteratua (Bartzelona, 1902-Mexiko,1980) # [[María España Almendro]] saskibalio-jokalaria (Mallorca 1992) # [[Maria Majoral]] trementinairea (LLeida 1887-1976) # [[Maria Mies]] soziologoa (Alemania, 1931-2023) # [[María Patiño]] kazetaria (Coruña 1971) # [[María Teresa Josefina Janicki]] hezitzailea (Frantzia-Uruguai, XIX. mendea- ?) # [[Mariam Barghouti]] amerikar-palestinar kazetari, aktibista (Palestina-AEB, 1993) # [[Marina Comas]] aktorea (Bartzelona 1996) # [[Marta Angelat ]] aktorea, ahots aktorea (Bartzelona 1953) # [[Marta Corredera]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Marta Nebot]] kazetaria (Sevilla 1975) # [[Marta Pérez Sierra]] idazlea, poeta (Bartzelona 1957) # [[Maruja Lozano]] bolero eta kopla abeslaria (Valentzia 1935 - Malaga 2022) # [[Mary Al-Atrash]] igerilaria (Palestina 1994) # [[Mary Ann Shadd]] aktibista abolizionista, kazetaria, irakaslea (AEB, 1823-1893) # [[Maryse Gargour]] zinemagilea eta kazetaria (Palestina, XX. mendea) # [[Matilde_Fern%C3%A1ndez]] Politikaria feminista (Madril, 1950) # [[Mayada Al-Sayad]] alemaniar-palestinar atleta (Berlin, 1992) # [[Mériem Bouatoura]] Aljeriako gerrako borrokalari independentista (1938-1960) # [[Meriem Saâdane]] aljeriar erizaina eta militante nazionalista (1932-1958) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Miriam Saavedra]] modeloa, aktorea (Peru 1993) # [[Montse Amenós]] eszenografoa, jantzi-deseinatzailea (Bartzelona 1954) # [[Montse Guallar]] aktorea, aurkezlea (Bartzelona 1960) # [[Montserrat Cornet]] idazlea (Bartzelona 1934) # [[Mrinalini Sen]] idazlea (Bangladesh, 1879-1972) # [[Nadia Hafid]] ilustratzailea (Katalunia, 1990) # [[Nancy Meyers]] zuzendari, ekoizle eta gidoilaria (AEB 1947) # [[Natalia (abeslaria)]] tb aurkezlea (Cádiz 1982) # [[Natasha Neri]] aktibista, zinema zuzendaria (Brasil, XX. mendea) # [[Norma Andrade]] ekinzailea (Mexiko) # [[Noura Erakat]] amerikar-palestinar aktibista, irakaslea (Kalifornia, 1980) # [[Olatz Arregui]] piraguista (Donostia, 1999) # [[Paula Hernández (ahots aktorea)]] (Girona 1998) # [[Paula Hernández ]] aktorea, gidoilaria, zuzendaria (Argentina 1969) # [[Paulina Luisi]] mediku, sufragista, aktibista feminista (Uruguai, 1875-1950) # [[Pilar Boyero]] kopla abeslaria, irakaslea (Cáceres 1974) # [[Reem Frainah]] psikologoa, aktibista (Palestina ?) # [[Rosa Catrileo|Rosa Castrilleo]] abokatu maputxea (Temuco, Txile, 1981) # [[Rosa Estiarte]] igerilari olinpikoa (Manresa 1959-1985) # [[Rosa María Fernández García|Rosa María Fernandez García]] sindikalista (Asturias, 1942-2021) # [[Rosa Novell ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1952) # [[Sahar Jalifa]] idazlea (Palestina, 1942) # [[Samar Nassar]] igelaria (Libano, 1978) # [[Samiha Khalil]] politikaria, ekintzailea (Palestina 1923-1999) # [[Shadia Mansour]] hip-hoparen 1. dama arabiarra (Londres 1985) # [[Shamim Azad|Shamin Azad]] poeta eta idazlea (Bangladesh, 1952) # [[Sílvia Quer]] film zuzendaria ( Bartzelona 1962) # [[Sofía Álvarez Vignoli]] aktibista, politikaria (Uruguai, 1899-1986) # [[Sònia Moll]] filologoa, poeta, itzultzailea (Bartzelona 1974) # [[Suad Amiry]] idazle eta arkitektoa (Siria, 1951) # [[Susanna Barranco]] aktorea, zuzendaria, ekoizlea (Bartzelona 1975) # [[Tania Safura Adam Mogne]] ikertzaile eta erakusketa komisario (Mozambike, 1979) # [[Teresa Font]] film-editorea (Bartzelona 1956) # [[Tina Pérez]] sindikalista, ekintzalea (Asturias, 1929-1965) # [[Umayya Abu-Hanna]] kazetaria eta idazlea (Palestina-Finlandia, 1961) # [[Woroud Sawalha]] atleta (Palestina, 1991) # [[Yamila Abdalá Taha al Shanti]] irakaslea, politikaria (Palestina 1955-2023) # [[Zaha Hassan]] aktibista, abokatua (Palestina, XX.mendea) # [[Zulaija Al-Shahabi]] Palestinako feminismoaren ekintzaile aitzindaria (1901-1992) }} ==='''Berriak 2023''' ('''iraila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Barrena García]] ----'''SORTUA''' idazlea, poeta (Basauri) # [[Bego Zubia Gallastegi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile (Arrasate, 1965) # [[Dora Manchado]] --ef'''SORTUA''' Tehueltxeeraren azken hiztuna (Argentina, 1934-2019) # [[Jaione López]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, misiolaria (Elorrio 1998) # [[Marta Goikoetxea Luquin]] ef--'''SORTUA''' blogaria (Lizarra, 1984) # [[Nagore Belastegi Martín|Nagore Belaustegi]] ----'''SORTUA''' (Legazpia, 1987) # [[Nerea Azkona]] ----'''SORTUA''' antropologoa, idazlea (Sopela, 1982) # [[Oihane Unzalu]] ef--'''SORTUA''' nutrizionista, kirol monitorea, lasterkaria (Abadiño 1987) # [[Pantxonerak]] '''SORTUA''' arrain saltzaileak (Laredo 1970 hamarkadara arte) # [[Presen Zubillaga Auza]] efef'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Iruñea, 1951-2023) # [[Raquel Esteban Terradillos]] ----'''SORTUA''' ekofisiologoa (Barakaldo, 1982) # [[Adriana Abenia]] aurkezlea, idazlea (Zaragoza 1984) # [[Aina Clotet ]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1982ko) # [[Alexandra Narváez]] aktibista, zientzialaria (Ekuador, XX. mendea) # [[Alicia de los Ríos Merino|Alicia de los Rios Merino]] ikasle, gerrilari desagertua (Mexiko, 1952) # [[Amalia Anglés y Mayer]] opera kantaria eta gitarra-jotzailea (Badajoz, 1827-Stuttgart, 1859) # [[Amèlia Jover Velasco]] sindikalista, anarkista eta feminista (Cullera, 1910-Paris, 1997) # [[Amelia Quintanal Martínez-Conde]] futbolean Espainiako emakume talde baten 1. entrenatzailea (Kantabria 1937) # [[Amrita Pritam]] idazlea (Pakistan, 1919-India, 2005) # [[Ana Alba García]] kazetaria, gerra gatazketan aditua (Bartzelona 1971-2020) # [[Ana Borges]] futbolaria, aurrelaria (Portugal 1990) # [[Ana Paris Garcia]] lider sindikalista garrotez eraila (Sevilla, 1898-1938) # [[Ángeles García-Madrid|Ángeles Garcia-Madrid]] idazlea eta preso politikoa (Torrejón, 1918-Madrid, 2015) # [[Angustias Lara Sánchez|Maruja Lara Sánchez]] sindikalista (Granada, 1917-Valentzia, 2012) # [[Anna Cabot Quincy Waterston]] idazlea (AEB 1812-1899) # [[Anna Gréki]] poeta eta ekintzaile aljeriarra (1931-1936) # [[Anna Rodríguez Costa]] dramagilea, zuzendaria (Granada 1972) # [[Anna Stewart (aktibista)]] emakumeen eskubideen aldekoa (Australia 1947-1983) # [[Annette Frances Braun]] entomologoa (EEBB, 1884-1978) # [[Antònia Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[Assumpció Puigdelloses Vila]] etxekoandre fusilatua (1906 - Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Aurora Picornell]] komunista fusilatua (Palma, 1912-Manacor, 1937) # [[Ayo Edebiri]] komediantea, idazlea (AEB1995) # [[Balbina Gayo Gutiérrez|Balbina Gayo Gutierrez]] maistra errepublikarra (1901-1936) # [[Begoña Alberdi]] sopranoa (Bartzelona 1964) # [[Belarmina González Rodríguez]] ekintzaile fusilatua (Palencia, 1914-Porreres, 1937) # [[Blanca Jeannette Kawas]] aktibista (Honduras, 1946-1995) # [[Brígida Pardo López]] etxekoandre fusilatua (Granada, 1904-1936) # [[Carlota Planas Riera]] Espainiako 1. emakume futbolarien ordezkaria (Bartzelona 1992) # [[Carme Claramunt i Barot]] ekintzaile fusilatua (Tarragona, 1897 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Carme Portaceli]] antzerki-zuzendaria, irakaslea (Valentzia 1957) # [[Carmen Arrojo]] maistra, memoriaren aldeko ekintzailea (Madril, 1918-2017) # [[Carmen Arrufat]] aktorea (Castelló 2002) # [[Carmen del Riego]] kazetaria, 1. emakume-presidentea Madrileko Prentsa Elkartean (Asturias 1960) # [[Carmen Maria Garcia "García de Saura"|Carmen María Garcia]] idazle eta margolaria ( Molina de Segura) # [[Carol López ]] dramagilea, aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1969) # [[Carolina Ferre]] kazetaria (Alacant 1974) # [[Caroline Rémy de Guebhard]] idazle feminista (Frantzia, 1855-1929) # [[Catalina Flaquer]] ekintzailea fusilatua (Capdepera, 1876-Porreres,1937) # [[Catalina Martín López de Bustamante]] gerrillara, alfereza (Espainia ?-XIX. mendea) # [[Catalina Narváez de Ruiz]] brodatzailea, margolaria (Cádiz 1861- ¿ 1929) # [[Catherine Cusset]] filosofoa (Frantzia 1963) # [[Celia Tapias]] Buenos Airesko lehen emakume abokatua (1885-1964) # [[Chelsea Ashurst]] futbolaria, atezaina (Ingalaterra 1990) # [[Cinta Sabaté]] eskultorea, margolaria (Tarragona 1946) # [[Clara Pueyo Jornet]] Errepublikano desagertua (Villanueva eta GEltrú, 1914-1943) # [[Claudia López Benaiges]] feminista, anarkista eraila (Txileko Santiago, 1972-1998) # [[Clotilde García del Castillo]] Sorollaren musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (Valentzia, 1865-Madril, 1929) # [[Concepción Caceres|Concepción Cáceres]] emagin fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Concha Carretero]] frankismoaren biktima (Madril, 1918-2014) # [[Concita De Gregorio]] kazetaria, idazlea (Italia 1963) # [[Coral Bracho]] hizkuntzalaria, poeta (Mexiko 1951) # [[Courtney Barnett ]] rock abeslaria (Australia 1987) # [[Cristina Clemente]] idazlea, gidoilaria, zuzendaria( Bartzelona 1977) # [[Cristina Fernández Pereda]] atezain fusilatua (Leon, 1900 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Diana Nyad]] igerilaria eta kazetaria (New York, 1949) # [[Djamila Amrane-Minne]] poeta eta historialaria, Aljeriako Independentzia Gerrako ekintzailea (1939-2017) # [[Dolores Cacuango]] Indigenen aldeko ekintzailea (Ekuador, 1881-1971) # [[Dolors Feliu]] abokatua, unibertsitateko irakaslea, politikaria (Roda de Ter, 1964) # [[Dolors Giorla Laribal]] etxekoandre fusilatua (Bartzelona, 1912 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Dolors Prat Coll]] anarkosindikalista (Ripoll, 1905-Tolosa, 2001) # [[Elena Martín]] aktorea, zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Elina Garanca]] mezozosopranoa (Letonia 1976) # [[Elionor Malich Salvador]] emakume errepublikano fusilatua (Piorat, 188?- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Elisa García Sáez]] sindikalista, erizaina, Gerra Zibilean hildako milizianoa (Bartzelona, 1916-Huesca, 1936) # [[Elizabeth Evatt ]] epailea (Australia 1933) # [[Emakumezkoen Nazioarteko Zinemaldia (Australia)]] Australia 1975 # [[Emilia Dilke]] idazlea (Erresuma Batua, 1840-1904) # [[Encarnación Magaña]] antifrankista eraila (Almeria, 1921-1942) # [[Estefanía Banini]] futbolaria, aurrelaria (Argentina 1990) # [[Eugenia González Ramos]] sindikalista fusilatua (Bartzelona, 1919 - Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Eumelia Hernández]] sindikalista eta feminista (Venezuela, 1913-1990) # [[Eveline Safir Lavalette]] frantses jatorriko ekintzaile aljeriarra (1927-2014) # [[Evelyn Glennie]] perkusionista gorra (Eskozia 1965) # [[Fabiana da Silva Simões]] furbolaria (Brasil 1989) # [[Felicidad Duce]] jostuna, aitzindaria, enpresaburua (Bartzelona 1908-2000) # [[Flora Sanhueza]] pedagogo anarkista (Txile, 1911-1974) # [[Florence Ethel Johnson]] sindikalista, maistra (Australia 1884-1934) # [[Florencia Bonsegundo]] futbolaria (Argentina 1993) # [[Francisca Senhorinha da Motta Diniz|Francisca Sehorinha]] idazlea (Brasil,1834- ?) # [[Giovanna Berneri]] anarkista ekintzailea (Italia, 1897-1962) # [[Hélène Monastier]] aktibista, irakasle (Suitza, 1882-1976) # [[Hubertine Auclert|Hubertine Auchert]] feminista ekintzailea (Frantzia, 1848-1914) # [[Inés Jiménez Lumbreras]] errepublikano fusilatua (Madril, 1915-Sant Adrià de Besòs, 1940) # [[Irene Moray]] argazkilaria, film-zuzendaria (Bartzelona 1992) # [[Isabel Mesa Delgado]] Sindikalista (Ronda, 1913-Valentzia, 2002) # [[Jane eta Louise Wilson]] artistak (Ingalaterra 1967) # [[Jessica Gleeson]] futbolaria, defentsa (Irlanda 1993) # [[Jessie Street Emakumeen Liburutegi Nazionala]] Australia 1989 # [[Jessie Street]] ekintzailea (Brithis Raj/India 1889-Australia 1970) # [[Jill Ellis]] futbolari, entrenatzaile ohia (Erresuma Batua 1966) # [[Joaquina Charro Gómez]] sindikalista fusilatua (Montijo, 1912-1938) # [[Josephine Shaw Lowell]] aktibista (AEB, 1843-1905) # [[Juana Aranguren Rica]] abokatu feminista (Bilbo, 1952) # [[Julia López (artista)]] margolari autodidakta (Mexiko 1936) # [[Kamilla Seidler ]] sukaldariburua (Danimarka 1983) # [[Kristine Lilly]] nazioarteko partida gehien jokatutako futbolari ohia (AEB 1971) # [[Laura Ràfols]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1990) # [[Leda Rafanelli]] feminista, sufia, idazlea (Italia, 1880-1971) # [[Leila Ouahabi]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1993) # [[Leonor Lavado]] imitatzailea, aktorea (Kordoba 1987) # [[Lesbia Urquía]] aktibista (Honduras, 1967-2016) # [[Lola Gallardo]] futbolaria, atezaina (Sevilla 1993) # [[Lucía Alemany]] film-zuzendaria(Castelló 1985) # [[Lucía Pascual Palomo]] xake-jokalaria (Madril 19) # [[Luisa Gómez de la Torre|Luisa Gomez de la Torre]] ekintzailea (Quito,1887-1976) # [[Magdalena Nolla Montseny]] etxekoandre fusilatua (Tarragona, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Malena Costa]] modeloa (Mallorca 1989) # [[Manuela Díaz Cabezas]] ekintzaile antifrankista (Kordoba, 1920-Suitza, 2006) # [[Margarita Murillo]] aktibista (Honduras, 1958 - 2014) # [[Margarita Rivière]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1944-2015) # [[María Angélica Barreda|Maria Angelica Barreda]] Argentinako lehen emakume abokatua (1887-1963) # [[María Antonia Iglesias]] kazetaria, idazlea (Madril 1945-Pontevedra 2014) # [[María de la Purificación de la Aldea y Ruiz de Castañeda|Purificación de la Aldea]] emagina, ekintzailea ( Madrid, 1889-1976) # [[María Escoté]] jostuna, arropa diseinatzailea (Bartzelona 1979) # [[María Esteve |María Esteve Flores]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Herrera Magdaleno|Maria Herrera Magdaleno]] Giza eskubideen aldeko aktibista (Mexiko, 1950) # [[Maria Jiménez]] abeslatia eta aktorea (SEvilla, 1950-2023) # [[María Joaquina de Viera y Clavijo]] idazlea (Kanariak, 1737-1819) # [[Maria Jose Pons]] futbolaria, atezaina (Bartzelona 1984) # [[María Martín López]] memoria historikoaren aldeko borrokalaria, frankismoaren biktima (Avila, 1930-Toledo,2014) # [[Maria Mies]] alemaniar soziologoa (Steffeln, 1931-2023) # [[María Moreno]] idazlea eta kazetaria (Buenos Aires, 1947) # [[Maria Pascual Flaquer]] komunista fusilatua (Capdepera 1911-Porreres,1937) # [[María Pry]] entrenatzailea, futbolari ohia (Sevilla 1984) # [[María Victoria Walsh]] kazetaria, borrokan hila (Buenos Aires, 1950-1976) # [[Marie Louise Berneri]] idazle anarkista (Italia, 1918-Londres, 1949) # [[Marsia Taha]] boliviar sukaldaritzako chef aitzindaria (Bulgaria 1989) # [[Marta Lois]] irakaslea, politikaria (Vigo, 1969) # [[Marta Torrejón]] futbolaria, defentsa (Bartzelona 1990) # [[Martha Asunción Alonso]] poeta itzultzailea (Madril, 1987) # [[Mary Cynthia Dickerson]] herpetologoa (AEB 1866-1923) # [[Maud Nathan]] aktibista, sufragista (AEB, 1862-1946) # [[Maud Slye]] minbizi ikertzailea (AEB 1879-1954) # [[Maya Hansen]] moda diseinatzailea (Madril 1978) # [[Mila Abadia]] kultura kudeatzailea (Zaragoza, 1962) # [[Milagros Pérez Oliva ]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Huesca 1955) # [[Minnehaha ]] poema bateko fikziozko pertsonaia (AEB 1855) # [[Míriam Nogueras]] politikaria eta enpresaburua (Bartzelona, 1980) # [[Montse Germán]] aktorea (Bartzelona 1969) # [[Natalia Ramos (futbolaria)]] defentsa (Tenerife 1999) # [[Neus Bonet]] kazetaria, irakaslea (Bartzelona 1959) # [[Neus Bouza Gil]] CNTko militante fusilatua (Bartzelona, 1916- Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Nieve de Medina]] aktore eta zuzendaria (Madril,1962) # [[Noelia López ]] modeloa, tb aurkezlea (Sevilla 1986) # [[Noelia Ramos]] futbolaria, atezaina (Tenerife 1999) # [[Olga Luzardo]] kazetaria eta ekintzailea (Venezuela, 1916-2016) # [[Patri Guijarro]] futbolaria, defentsa (Palma Mallorcakoa 1998) # [[Patricia Ferreira]] gidoilaria, zuzendaria (Granada 1958) # [[Patricia Rodríguez Barrios]] 1. Gizonezko Futbol talde gerentea (Gipuzkoa 1982) # [[Pazzis Sureda]] eskultorea, margolaria (Mallorca 1907-1939) # [[Pepita Laguarda Batet]] anarkista,gerra zibilean eraila (Bartzelona, 1919-1936) # [[Pepita Patiño Páez]] makien laguntzailea, komunista (Kordoba, 1925-2015) # [[Piedad Arribas]] ekintzailea, frankismoaren biktima (Toledo, 1920-Madril, 2010) # [[Pilar Montaner Maturana]] margolaria (Mallorca 1876-196119) # [[Pilar Prades]] garrotez eraildako neskame pozoitzailea (Valentzia, 1928-1959) # [[Purificación Pérez Benavent]] sindikalista (Valentzia, 1919-Kanada, 1995) # [[Ramona Peralba Sala|Ramona Peralta Sala]] langile fusilatua (Gironella, 1904-Sant Adrià de Besòs, 1939) # [[Raquel Cabezón]] futboalari ohia (Bartzelona 1978) # [[Rianna Jarrett]] futbolaria, aurrelaria (Irlanda 1994) # [[Rocío García Martínez]] txirrindularia (Madril 1974) # [[Romina Belluscio]] kazetaria, modeloa ( Argentina 1979) # [[Sandra Hermida Muñiz]] film-, dokumental ekoizlea (Tarragona 1972) # [[Sandra Paños]] Futbolaria, atezaina (Alacant 1992) # [[Sandra Vilanova]] futbolari ohia, erdilaria (Bartzelona 1981) # [[Sara Nieves Matheu García]] irakaslea, zibersegurtasun ikertzailea (Murtzia 1992) # [[Sara Ortega (futbolaria)]] , aurrelaria (Errioxa 2005) # [[Sara Serrat]] futbolaria, idazlea (Huelva 1995) # [[Sara Suárez Solís]] idazle feminista (Oviedo, 1925-2000) # [[Sarah Bouhaddi]] futbolaria, atezaina (Frantzia 1986) # [[Sari Van Veenendaal]] futbolaria, atezaina (Herbehereak 1990) # [[Sarina Wiegman]] entrenatzailea, futbolari ohia (Herbehereak 1969) # [[Sayaka Fernández Díaz]] dokumentalgilea (Cáceres 1978) # [[Sha'Carri Richardson]] atleta (AEB 2000) # [[Silvia Meseguer]] futbolari ohia, medikua (Teruel 1989) # [[Soledad Gallego-Díaz]] kazetaria (Madril 1951) # [[Sonia Bermúdez Tribano]] futbolaria, entrenatzailea, berriemailea (Madril 1984) # [[Sonia García Galán]] historialaria eta feminista (Aviles, 1981) # [[Sonia Grande]] cinema-jantzi diseinatzailea (Asturias 1964) # [[Susana Carro]] Filosofoa irakaslea, femilnista (Mieres, 1971) # [[Tania Martínez Portugal|Tania Martinez Portugal]] poligologoa, irakaslea,feminista (Etxebarri, 1963) # [[Toña Is ]] futbolaria, entrenatzailea (Asturias 1966) # [[Tránsito Amaguaña]] ekintzaile indigena (Ekuador,1909-2009) # [[Urimare]] kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Urrezko Neskatoak]] Olinpiar Jokoetako gimnasta erritmiko txapeldunak, Atlanta 1996 # [[Valentina Muñoz]] aktibista feminista (Txile, 2002) # [[Vera Pauw]] bortxatutako futbolaria, entrenatzailea (Hebehereak 1963) # [[Vicky Losada]] futbolaria (Bartzelona 1991) # [[Victoria Prego]] kazetaria (Madril 1948) # [[Viola Calligaris]] futbolaria (Suitza 1996) # [[Yolanda Flores]] kazetaria, irrati esataria (Madril, 1960) }} ==='''Berriak 2023''' ('''abuztua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Goirigolzarri Alegria]] efef'''SORTUA''' abokatua eta aktibist (Gamiz, 1978- Barakaldo, 2023) # [[Ana Soto]] --ef'''SORTUA''' kazike (Venezuela, 1618-1668) # [[Awen Iorwerth]] ----'''SORTUA''' medikua, unibertsitateko irakaslea # [[Erika Arrizabalaga]] ----'''SORTUA''' txistularia (Gasteiz, 2000) # [[Gentz del Valle]] ef--'''SORTUA''' artista (Lekeitio, 1957) # [[Orocomay]] ----'''SORTUA''' kazike (Venezuela, XVI. mendea) # [[Xochilt Madai|Xochitl Madai]] ----'''SORTUA''' arkitektua eta ekintzailea (Mexiko, 1972) # [[Ada Liberio]] gimnasta errimikoa (Zaragoza 1974) # [[Adriana Díaz Enciso]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Alba González]] idazlea, politikaria (Asturias 1986) # [[Alice Kellen]] idazlea (Valentzia, 1989) # [[Amalia Bautista]] poeta (Madril 1962) # [[Amparo Barayón]] piano-jola eta sindikalista fusilatua (Zamora, 1904-1936) # [[Ana Bautista]] gimnasta erritmikoa (Kanariak 1972) # [[Ana Carmona Ruiz]] mutil itxuraz jokatzea lortu zuen futbolaria (Malaga 1908-1940) # [[Ana María de Foronda|Ana Maria de Foronda]] idazlea eta itzultzailea (1910-1990) # [[Anna Szatkowska]] idazlea (Polonia, 1928-2015) # [[Antònia Fontanillas Borràs]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1917-Frantzia, 2014) # [[Apacuana]] kazikea (Venezuela, XVI. mendea) # [[Athenea del Castillo]] futbolaria (Kantabria 2000) # [[Bathsua Makin]] Proto-Feminista (Londres, 1600-1675) # [[Beatriz Corredor]] legelaria, politikaria (Madril 1968) # [[Blanche Stuart Scott]] hegazkinlaria (EEBB. 1884-1970) # [[Carla Barber]] medikua, modeloa (Kanariak 1990) # [[Carmen Avilés]] atleta (Madril 2002) # [[Carmen Herrero Vicent]] medikua, ikertzailea (Castelló, 1986-2023) # [[Carmen Montes]] itzultzailea (Cádiz 1963) # [[Cata Coll]] futbolaria (Mallorca 2001) # [[Cathy Xaudaró]] gimnasta erritmikoa (Filipinak/ Espainia 1960) # [[Cecilia Domínguez Luis|Cecilia Dominguez]] idazlea (La Orotava, 1948) # [[Cecilia Pantoja]] abeslaria (Txile, 1943 - 2023) # [[Celia Flores]] abeslaria (Madril, 1981) # [[Charlotte Maxeke]] aktibista (Hegoafrika, 1871-1936 ) # [[Charlotte von Ahlefeld|Charlotte von Ahlfeld]] idazlea (Alemania, 1782-1849) # [[Charlotte von Stein|Charlote Von Stein]] (Alemania, 1742-1822) # [[Christiane Vulpius]] Goetheren emaztea (Alemania, 1765-1816) # [[Clara Serra]] feminista, ikertzailea, filosofoa, politikari ohia (Madril 1982) # [[Concha Monrás]] piano-jotzaile fusilatua (Bartzelona, 1898-Huesca 1936) # [[Conchi Sánchez ]] Espainiako 1. emakume futbolari profesionala (Madril 1957) # [[Costanza da Varano]] humanista eta poeta (Italia, 1426-1447) # [[Covadonga Tomé]] pediatra, politikaria (Asturias 1970) # [[Cristina Gallo]] kirol kazetaria, idazlea, aktibista (Asturias 1965) # [[Dahteste]] gerlari, itzultzaile, diplomazialari (1860 - Mexiko Berria, 1955) # [[Diana Wynne Jones]] idazlea (Londres, 1934-2001) # [[Dolores Pla Brugat]] historialaria eta ikertzailea (Girona, 1954-2014) # [[Emakume Indigenen Nazioarteko Eguna]] # [[Emilia Boneva]] gimnasia erritmikoko entrenatzailea (Bulgaria 1938-2019) # [[Emma Cabal]] poeta (Asturias 1962) # [[Enith Salón]] futbolaria ( Valentzia 2001) # [[Esther González]] futbolaria (Granada 1992) # [[Etta Federn]] idazle, itzultzaile, pedagogo eta anarkofeminista austriarra (1883 - 1951) # [[Eva Navarro ]] futbolaria (Murtzia 2001) # [[Fatima Madrilgoa]] ustezko astronomoa (Al-Andalus XI. mendea) # [[Francisca Saperas|Francesca Saperas]] anarko-sindikalista (Bartzelona, 1851-1933) # [[Gala Dalí]] artista eta modeloa (Errusia, 1894-1982) # [[Hansa Mehta]] aktibista, politikaria (India, 1897-1995) # [[Irene Guerrero]] futbolaria (Sevilla 1996) # [[Isabel Medina]] idazlea (Gomera, 1943) # [[Isabel Mozún]] altuera jauziko atleta (Madril 1960) # [[Ivana Andrés ]] futbolaria (Valentzia 1994) # [[Jean Batten]] hegazkinlaria (Zeelanda Berria, 1909-Palma Mallorcakoa, 1982) # [[Johanna Schopenhauer]] idazlea (Alemania, 1766-1838) # [[Juana Álvarez Molina|Juana Alvarez]] etxekoandre fusilatua (Medina de Rioseco, 1897-Gijon, 1937) # [[Juana María de los Dolores de León Smith]] espainiar dama (Badajoz, 1798 – Londres, 1872) # [[Julia Mayoral Márquez]] maistra eta politikaria (Badajoz, 1902 - 1983) # [[Julia Santibáñez]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Kyra Galván]] poeta eta eleberrigilea (Mexiko Hiria, 1956) # [[La Repompa de Málaga]] abeslaria (Malaga 1937-1959) # [[Laia Codina]] futbolaria (Girona 2000) # [[Lara Álvarez]] kazetaria (Asturias 1989) # [[Laura del Río]] futbolaria, mutilen entrenatzailea (Madril, 1982) # [[Lola Suárez|Lola Suarez]] idazlea (Lanzarote, 1956) # [[Malebogo Molefhe]] aktibista (Botswana,1980) # [[María Bernaldo de Quirós]] hegazkinlaria (Madril, 1898-1983) # [[Maria da Conceição Moita]] aktibista, hezitzailea (Portugal, 1937-2021) # [[María Francisca de Sales Portocarrero (Montijoko VI. kondesa)]] (Madril, 1754 – Logroño, 1808) # [[María Josefa Cerrato Rodríguez]] Espainiako lehen emakume albaitaria (Badajoz, 1897-1981) # [[María Pérez Rabaza]] futbolaria (Bartzelona 2001) # [[María Rosa Alonso|Maria Rosa Alonso]] idazlea (Tararonte, 1909-2011) # [[Mariangiola Criscuolo]] margolaria (Italia, 1548-1630) # [[Mariona Caldentey]] futbolaria (Mallorca 1996) # [[Melissa Jiménez (kazetaria)]] (Lieja/Bartzelona 1987) # [[Mercedes Pinto]] idazlea, kazetaria eta feminista (1889-1976) # [[Mónica García Prieto]] kazetaria, saiakeragilea (Badajoz 1974) # [[Montse Martín]] gimnasta erritmiko ohia, ilustratzailea, diseinatzailea, aktorea, dantzaria (LLeida 1974) # [[Montse Tomé]] futbolari ohia, entrenatzailea (Asturias 1982) # [[Noemí Casquet]] kazetaria, youtuberra (Sabadell 1992) # [[Olga Carmona]] futbolaria (Sevilla 2000) # [[Ona Batlle]] futbolaria (Bartzelona 1999) # [[Paula Guilló]] Miss eta modeloa (Alacant 1989) # [[Pepa Caballero]] margolaria (Granada, 1943 - Malaga, 2012) # [[Raymonde de Laroche]] hegazkinlaria (Paris, 1882-1919) # [[Rebecca Abe|Rebeca Abe]] idazlea (Alemania, 1967) # [[Rita Bosaho]] sanitarioa, politikaria. Kongresuko 1. Persona beltza (Ginea/Espainia 1965) # [[Rocío Gálvez ]] futbolaria (Kordoba 1997) # [[Salma Paralluelo]] futbolaria, atleta (Zaragoza 2003) # [[Silvia Yustos]] gimnasta erritmikoa (Valladolid 1971) # [[Simone Segouin]] partisaua, erresistentziako kidea (Frantzia, 1925-2023) # [[Sofia Behrs]] idazlea, argazkilaria (Errusia, 1844-1919) # [[Sofia Castañon]] poeta, politikaria (Asturias 1983) # [[Susan Haack]] irakasle eta filosogoa (Ingalaterra, 1945) # [[Sybilla]] diseinatzailea (AEB/Espainia 1963) # [[Teresa Abelleira]] futbolaria (Pontevedra 2000) # [[Teresa Helbig]] moda-diseinatzailea (Bartzelona 1963) # [[Teresa Matilde Revaque]] Bigarren Errepublikako espetxe funtzionario fusilatua (Valladolid, 1897-Madril, 1940) # [[Teresa Táboas]] arkitekto galiziarra (Mexiko Hiria, 1961) # [[Thelma Nava]] poeta (Mexiko Hiria, 1932-2019) # [[Thérèse Peltier]] hegazkinlaria (Frantzia, 1873-1926) # [[Vicenta García Miranda]] idazlea, poeta (Badajoz, 1816-1877) # [[Yulianna Avdeeva]] piano-jotzailea (Mosku 1985) # [[Zofia Kossak-Szczucka]] idazlea (Polonia, 1890-1968) }} ==='''Berriak 2023''' ('''uztaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainize Gastaka Martínez]] ----'''SORTUA''' abokatua, Laudioko alkatea (Laudio, 1985) # [[Rosa Mari Artza Azueta]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Iurreta, 1946-2001) # [[Guruzne Carrason Torrontegi]] ----'''SORTUA''' ingurumen hezitzailea, Sopelako alkatea (Sopela, 1981) # [[Deniba Konare]] ----'''SORTUA''' judoka (Mali/Durango 2003) # [[Sorne Rubio Arano]] ----'''SORTUA''' Mundakako alkatea (Mundaka, 1972) # [[Itziar Iratzagorria]] ef--'''SORTUA''' Urdulizko alkatea # [[Maite Ibarra Goti]] ----'''SORTUA''' Arrigorriaga alkatea (Arrigorriaga, 1979) # [[Elisa Kaltzada]] --ef'''SORTUA''' euskaltzalea eta ekintzailea (Busturia, 1929-2022) # [[Lorea Perosanz]] ef--'''SORTUA''' diseinatzailea eta ilustratzailea (Ermua, 1976) # [[Maider Morras Azpiazu]] ----'''SORTUA''' abokatua, unibertsitateko irakaslea, Arrasateko alkatea (Arrasate, 1976) # [[Olatz Lezeta Urzelai]] ef--'''SORTUA''' mekanikaria, Antzuolako alkatea (Antzuola, 1977) # [[Kristina Rodriguez Mendikute]] ef--'''SORTUA''' Adunako alkatea (Aduna,1971) # [[Mari Karmen Arregi Agirre]] ef--'''SORTUA''' Aizarnazabalgo alkatea # [[Beatriz Unzue Esnaola]] ef--'''SORTUA''' Amasa-Villabonako alkatea # [[Alba Garmendia Castaños]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, filosofoa eta Ikaztegietako alkatea # [[Yanire Granero]] --ef'''SORTUA''' diseinatzailea, enpresaburua (Abadiño 1988) # [[Oihana Amundarain Zubillaga]] ef--'''SORTUA''' Elduaingo alkatea # [[Gurutze Etxezabal Iturrioz]] ef--'''SORTUA''' Orexako alkatea # [[Anuska Esnal Oliden]] ef--'''SORTUA''' Orioko alkatea (Orio, 1980) # [[Izarra Urdalleta Iraola]] ef--'''SORTUA''' Segurako alkatea (Errezil, 1975) # [[Cristina Tapias]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua (Bilbo 1960) # [[Teófila Adrada]] ef--'''SORTUA''' jostuna, irakaslea, enpresaburua, asmatzailea (Toledo 1904- ?) # [[Naroa Azpitarte]] ----'''SORTUA''' errugbilaria (Durango, 2005) # [[Rosario Tomasena Alzuri]] ef--'''SORTUA''' kirolaria, igerilaria, triatleta (Urnieta, 1946) # [[Agurtzane Solaberrieta Mesa]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta Usurbilgo alkatea (Usurbil, 1979) # [[Maite Amenabar Alkorta]] ----'''SORTUA''' Zirzurbilgo alkatea (Azpeitia) # [[Nagore Alkorta Elorza|Nagore Alkorta]] ef--'''SORTUA''' Azpeitiko alkatea (Azpeitia, 1978) # [[Alicia Framis]] artista (Mataró, 1967) # [[Lorena Llamas]] txirrindulari ohia (Bartzelona 1987) # [[Daisy Elliott]] politikaria (AEB 1917-2015) # [[Yolanda García Serrano]] gidoilaria (Madril 1958) # [[Karina Garantivá ]] aktorea, antzerki zuzendaria (Kolonbia 1980) # [[ Helena Pimenta]] antzerki-zuzendaria (Salamanca 1955) # [[Verónica Fernández]] gidoilaria (Soria 1971) # [[Magüi Mira]] aktorea, zuzendaria (Valentzia 1944) # [[Clara Sanchis]] aktorea, musikaria (Teruel 1968) # [[Lola Salvador]] gidoilaria (Bartzelona 1938) # [[Carmen Balagué]] aktorea (Bartzelona 1952) # [[Luz Casanova]] ongilea (Asturias, 1873-1949) # [[Jacqueline Guerroudj]] Militante komunista eta antikolonialista (1919 - 2015) # [[Sheyla Gutiérrez]] txirrindularia (Errioxa 1994) # [[Lucía González]] txirrindularia (Asturias 1990) # [[Alicia González]] txirrindularia (Asturias 1995) # [[Mavi García]] duatleta, txirrindularia (Mallorca 1984) # [[María Mercedes Cagigas Amedo]] txirrindularia (Kantabria 1979) # [[Isabel Martin]] txirrindularia (Valladolid 1999) # [[Sara Martín]] txirrindularia (Burgos 1996) # [[Cristina Martínez (txirrindularia)]] (Valentzia 1981) # [[María Isabel Moreno ]] txirrindularia (Girona 1981) # [[Belén López (txirrindularia)]] irakaslea (Cádiz 1984) # [[Mayalen Noriega]] igerilaria, txirrindularia, kirol egokituko gidaria (Mexiko/Espainia 1982) # [[Josefa Benítez Guzmán]] kirol egokitutako txirrindularia (Bartzelona 1969) # [[Susana Rodríguez Gacio]] medikua, kirol egokitutako txirrindularia (Vigo 1988) # [[Aauri Bokesa]] kirolari eta gizarte langilea (Madril, 1988) # [[Cristina Danimarkakoa]] Italiako aristokrata (Danimarka, 1521-Italia, 1590) # [[Conceição Matos]] aktibista (Portugal, 1936) # [[María de Estrada]] konsistatzailea (Espainia-Mexiko, XV.mendea) # [[Maritza M. Buendía]] # [[Lozen]] gerlari eta xamana (1840-1889) # [[Elsy Jacobs]] txirrindularia (Luxenburgo 1933-Bretainia 1998) # [[Anna Ramírez ]] txirrindularia, aktibista (Bartzelona 1981) # [[Marta Vilajosana]] txirrindularia (Bartzelona 1975) # [[Audrey Cordon]] txirrindularia (Bretainia 1989) # [[Alba Teruel ]] txirrindularia (Valentzia 1996) # [[Anna Sanchis]] txirrindularia (Valentzia 1987) # [[Dori Ruano]] txirrindularia, zuzendaria, politikaria, irakaslea (Salamanca 1969) # [[Gloria Rodríguez Sánchez]] txirrindularia ( Murtzia 1992) # [[Ariadna Ródenas]] txirrindularia (Alacant 1987 # [[Aida Nuño]] txirrindularia (Asturias 1983) # [[Karin Herrera]] biologo eta politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sonia Gutiérrez Raguay]] politikaria (GUatemala, 1981) # [[Txirrindularitza eta feminismoa]] # [[Jean Purdy]] erizaina, 1. enbriologoa (Erresuma Batua 1945-1985) # [[Victoria Anna Perea]] Espainiako 1. probeta umea (Bartzelona 1984) # [[Anna Veiga]] biologoa, Espainiako 1. probeta umearen ‘ama zientifikoa’ (Bartzelona 1956) # [[Elisa Matilla]] aktorea (Madril 1966) # [[Dunia Ayaso eta Felix Sabroso]] zine zuzenndariak (Kanariak 1961-2014) # [[Eva Lesmes]] gidoilaria, zine zuzendaria (Asturias 1961) # [[Imma Colomer]] aktorea (Bartzelona 1948) # [[Rosa Gàmiz]] aktorea (Bartzelona 1965) # [[Carlota Subirós]] antzerki-zuzendari (Bartzelona 1974) # [[Lluïsa Cunillé ]] idazlea (Katalunia 1961) # [[Hijas de Cynisca]] kirol-arloko genero-desberdintasuna, dokumentala (2019) # [[Jessica Vall ]] igerilaria, biologoa (Bartzelona 1988) # [[Jennifer Pareja]] waterpolo jokalari ohia (Girona 1984) # [[Carmen Martín]] eskubaloi jokalaria (Almeria 1988) # [[Vanesa Amorós ]] eskubaloi jokalaria, entrenatzialea (Alacant 1982) # [[Nuria Benzal ]] eskubaloi jokalaria (Malaga 1985) # [[Estela Estévez Barreiro]] atleta paralinpiarra (Vigo 1965) # [[Alba Caride]] gimnasta erritmikoa (Vigo 1980) # [[Susana Garabatos ]] igerilaria (Vigo 1979) # [[Julia Vaquero]] galiziar atleta (Frantzia 1970) # [[Thérèse Clerc]] Frantziako ekintzaile feminista (1927 - 2016) # [[Suhayr al-Qalamawi]] idazlea eta itzultzailea (Egipto, 1911-1997) # [[Dolors Vives Rodón|Dolors Vives Rodon]] Kataluniar hegazkinlaria (Valls, 1908-Bartzelona, 2007) # [[Susana Ferrari Billinghurst]] hegazkinlaria (Argentina, 1914-Italia, 1999) # [[Yevguenia Shajovskaya|Yevguena Shajovskaya]] hegazkinlaria (Errusia, 1889-1920) # [[Carola Lorenzini]] hegazkinlaria (Buenos Aires, 1899-1941) # [[Clara Adams]] hagazkinlaria (EEBB, 1884-1971) # [[Gloria Cuesta]] hegazkinlaria (Asturias, 1911 - Madril, 1987) # [[Maria Josep Colomer i Luque]] hegazkinlaria (Bartzelona, 1913 - Inglaterra, 2004) # [[Alia Twal]] hegazkinlaria (Jordania) # [[Lotfia ElNadi|Loftia Elnadi]] hegazkinlaria (Egipto, 1907-2002) # [[Erma Franklin]] abeslaria (EEBB, 1938-2002) # [[Carolyn Franklin]] abeslaria (EEBB, 1944-1968) # [[Flor Aguilera]] idazlea (Mexico Hiria, 1971) # [[María Antonieta Mendivil]] idazlea (Mexiko, 1971) # [[Anne Kingsbury Wollstonecraft]] ilustratzaile botanikoa (EEBB,1781-Kuba, 1828) # [[Sara Khadem ]] xake jokalaria (Iran 1997) # [[Tamara Abalde ]] saskibaloi jokalaria (Ferrol 1989) # [[Begoña Fernández]] eskubaloi jokalaria (Vigo 1980) # [[Isabel Herguera]] artista, zuzendaria, irakaslea (Donostia 1961) # [[Karin Boye]] poeta, itzultzailea (Suedia 1900-1941) # [[Helene Hanff]] idazlea (AEB 1916-1997) # [[Sopiko Guramishvili]] xake jokalaria (Georgia 1991) # [[Carol Thatcher ]] kazetaria (Londres 1953) # [[Mónica Braun|Monica Braun]] idazlea eta poeta (Mexiko, 1965) # [[Cristina Rivera Garza]] idazlea (Mexiko, 1964) # [[Martha Cerda]] idazlea (Mexiko, 1945) # [[Bibiana Gallego Lancharro]] poeta eta damaturgoa (Badajoz, 1799-Madril, 1867) }} ==='''Berriak 2023''' ('''ekaina''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainara Otxotorena]] ef--'''SORTUA''' Mañariko alkatea (Hernani, 1984) # [[Arantxa Arregi]] ----'''SORTUA''' Doneztebeko alkatea # [[Asun Agiriano]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta bibliotekaria (Arrasate, 1963) # [[Begoña Enbeita]] ef--'''SORTUA''' Muxikako alkatea (Muxika, 1985) # [[Berta Arizkun González]] ef--'''SORTUA''' Burlatako alkatea # [[Burdinaren emakumeak]] '''SORTUA''' (Bizkaia, XIX-XX. mendea) # [[Carmen Mendiguren]] efef''SORTUA'''maistra (Zamudio, 1913-2010) # [[Eider Olazar]] ef--'''SORTUA''' Gazteluko alkatea (Gaztelu...) # [[Eneritz Agirre]] ef--'''SORTUA''' Atxondoko alkatea (Atxondo, 1983) # [[Eneritz Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' Zaldibarko alkatea (Zaldibar, 1985 ) # [[Erika Letamendi Hurtado]] ef--'''SORTUA''' Donemiliagako alkatea (Gasteiz, 1985) # [[Igone Amesti]] ef--'''SORTUA'''mezzosopranoa, musika-irakaslea (Mallabia, 1985) # [[Iruri Altzerreka]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria (Garai, 2000) # [[Itziar Imaz Artazcoz|Itziar Imaz]] ef--'''SORTUA''' Garesko alkatea (Gares, 1981) # [[Julene Lazkano]] ef--'''SORTUA''' Elorrioko alkatea (Elorrio, 1985) # [[Laura Irasuegi Otal]] efef'''SORTUA''' ingeniaria, gerrako umea (Eibar, 1923-Errenteria, 2016) # [[Malan Alloua]] ----'''SORTUA''' Sanwiko Erresumako ama erregina (Ghana, XIX. mendea) # [[Maria Sáez de Albéniz Bregaña]] ef--'''SORTUA''' Etxarri Aranazko alkatea (Iruñea, 1966) # [[Marta Díez Napal]] ef--'''SORTUA''' Antsoaingo alkatea (Antsoain, 1975) # [[Nadia Nemeh Shomaly]] ----'''SORTUA''' Bermeoko alkatea (Bermeo, 1979) # [[Noelia Oses]] ef--'''SORTUA''' Matematikaria, ikertzailea (Ermua, 1975) # [[Oihana Olaberria Jaka]] ef--'''SORTUA''' Arakilgo alkatea (Arakil, 1976 # [[Oihane Irastorza]] ef--''SORTUA''' Izurtzako alkatea (Izurtza, 1981) # [[Oihane Uribeetxebarria Garmendia]] ef--'''SORTUA''' Lakuntzako alkatea (1979) # [[Olatz Alberdi Etxeberria]] ef--SORTUA futbolaria, atezaina (Bergara, 1997) # [[Olatz Irizar Martínez]] ef--'''SORTUA''' Ziordiako alkatea (Ziordia, 1972) # [[Pilar Arechavaleta]] efef'''SORTUA''' moja (Bilbo, 1880-Madril-1973) # [[Txelo Auzmendi Jimenez]] ef--'''SORTUA''' Asparrenako alkatea (Araia, 1960) # [[Olga Mariano]] aktibista ijitoa (Portugal, 1950) # [[Adriana Caselotti]] ahots aktorea (AEB 1916-1997) # [[Adrienne Bolland|Adrianne Bolland]] hegazkinlaria (Frantzia, 1895-1975) # [[Agirre Aristizabal ahizpak]] oroimen memoria babesleak (Lizarra, 1936) # [[Ahlam Khudr]] aktibista (Sudan) # [[Aída Bueno Sarduy]] dokumentalgilea (Kuba, ?) # [[Aida Toledo]] poeta (Guatemala, 1952) # [[Ainhoa Carbonell Allué ]] zinegotzi ijitoa (?,?) # [[Alba Cros ]] zinema zuzendaria (Lleida 1991) # [[Alice Austen]] argazkilaria (AEB 1866-1952) # [[Alice Pestana]] pedagogoa (Portugal, 1860-Madril, 1929) # [[Alicja Dorabialska]] kimikaria (Polonia, 1897 – 1975) # [[Alma Karla Sandoval|Alma Carla Sandoval]] Kazetaria (Mexiko, 1975) # [[Ana Martínez de Luco]] moja, aktibista (Araba, 1960) # [[Anaïs Napoleon]] argazkilaria (Narbona, 1831-Bartzelona, 1912) # [[Ángela de la Cruz (artista)]] artista (Coruña, 1965) # [[Ángeles Cruz|Angeles Cruz]] aktorea, gidoilaria, zinema zuzendaria (Mexiko, 1969) # [[Anna-Eva Bergman]] artista (Suedia 1909-Frantzia 1987) # [[Anoosheh Oskouian]] ingeniaria, CEO-a (Iran/AEB 1964) # [[Aurèlia Muñoz Ventura]] artista (Bartzelona, 1926-2011) # [[Barbara Martin Coppola]] telekomunikazio- ingeniaría eta CEO-a (Madril 1977) # [[Beatriz Corrales]] badminton jokalaria (Madril 1992) # [[Bernardine Dohrn]] iheslaria, irakaslea (AEB 1942) # [[Betsy Pecanins]] abeslaria (Mexiko 1954) # [[Betty Makoni]] Aktibista (Zimbabwe, 1971) # [[Candida Höfer]] argazkilaria (Alemania, 1944) # [[Carmen Matute]] idazlea (Guatemala, 1944) # [[Carol Bove]] artista (Suitza/AEB 1971) # [[Celia Montoya Montoya]] aktorea, aktibista (Madril, 1971) # [[Charlotte Posenenske]] artista (Alemania 1930-1985) # [[Chicks on Speed]] artistak, musika taldea (Alemania 19) # [[Claude Mossé]] historialaria (Frantzia 1924-2022) # [[Cristina Álvarez Álvarez]] telekomunikazio ingeniaria (Vigo 1969) # [[Cristina Cuerno]] aeronautika ingeniaria (Espainia, XX. mendea) # [[Danielle Michel-Chich]] saiogile, kazetari eta itzultzaile frantsesa (Aljer - 1951) # [[Daría Vilariño Pintos]] liburuzaina (Galizia 1928-2020) # [[Djamila Bouazza]] Aljeriako Independentzia Gerrako aktibista (1938 - 2015) # [[Djamila Bouhired]] Aljeriako ekintzaile politikoa da (Aljer - 1935) # [[Dulce Muñoz del Rey]] telekominikazio ingeniaria (Badajoz 1978) # [[Eija-Liisa Ahtila]] artista (Finlandia 1959) # [[Eileen Power]] historialaria (Erresuma Batua 1889-1940) # [[Elida Carlés]] hegazkinlaria, artista (Argentina, 1912-1970) # [[Elisa Hall]] idazlea (Guatemala, 1900-1982) # [[Eliza Schneider]] ahots aktorea (AEB 1978) # [[Énia Lipanga]] Poeta, aktibista (Mozambike, 1977) # [[Erika Groth-Schmachtenberger]] argazkilaria (Alemania 1906-1992) # [[Ester Partegàs]] artista (La Garriga, 1972) # [[Esther Paez]] boxeolaria, (Bartzelona 1969) # [[Eulalia Pérez Sedeño]] ikertzailea (Maroko protektoratua 1954) # [[Eulàlia Valldosera i Guilera]] artista (Villafranca del Panadés, 1963) # [[Fátima Tardío Quiroga]] legelaria (Bolivia XX. mendea) # [[Fernanda Fragateiro]] artista (Portugal 1962) # [[Gail Bradbrook]] Klima aldaketaren kontrako ekintzailea (Britainiarra) # [[Grete Stern]] argazkilaria (Alemania 1904-Argentina 1999) # [[Hannah Collins]] artista (Londres 1956) # [[Hanne Darboven]] artista (Alemania 1941-2009) # [[Helga de Alvear Arte Garaikidearen Museoa ]] (Caceres 2021) # [[Helga de Alvear]] bildumagilea (Alemania/Madril 1936) # [[Inés Medina]] artista (Caceres 1950) # [[Inés Peraza]] Kanariar uharteetako andrea (Sevilla, 1424-1503) # [[Isabel de los Ángeles Ruano]] poeta (Guatemala, 1945) # [[Isabel Morant Deusa]] historialaria (Valentzia 1947) # [[Isabel Tolosa Cortés de Moctezuma]] Leonor Cortés Moctezumaren alaba (Mexiko, 1568- ?) # [[Isatxa Mengíbar]] bikoiztailea ( Espainia 1973) # [[Janet Maslin ]] kritikaria (AEB 1949) # [[Joana Pastrana]] boxeolari ohia (Madril 1990) # [[Jorinde Voigt]] artista (Alemania 1977) # [[Judith Colell ]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Kadiatu Massaquoi]] aktibista (Sierra Leona, 2002?) # [[Katalina Lancasterrekoa]] erregina (Hertford, 1373- Valladolid, 1418) # [[Katharina Fritsch]] eskultorea (Alemania 1956) # [[Katharina Sieverding]] artista (Alemania 1944) # [[Kittie Knox]] txirrindularia (AEB 1874-1900) # [[Laleh Osmany]] aktibista (Afganistan, 1992) # [[Laura Rius]] zinema zuzendaria (Bartzelona 1991) # [[Leonor Cortés Moctezuma]] Espainia Berriko Erregeorderriko aristokrata (Mexiko, 1527-1594) # [[Lidia Zvereva|Lidia Zuéreva]] hegazkinlaria (Errusia, 1890-1916) # [[Lisa Schwarzbaum]] kritikaria (AEB 1952) # [[Luz Méndez de la Vega]] poeta eta ikertzaile feminista (Guatemala, 1919-2012) # [[Mabel Palacín Lahoz]] artista (Bartzelona, 1965) # [[Maggie Roswell]] ahots aktorea (AEB 1952) # [[Margarita Carrera]] idazlea (Guatemala, 1929-2018) # [[María del Carmen Aguayo Torres]] telekomunikazio ingeniaria (Kordoba XX. mendea) # [[María del Carmen Carrillo Losada]] probintzia hiriburu bateko 1. emakume ziengotzi ijitoa (Madril 1959) # [[María del Carmen Pallares Méndez]] historialaria (Galizia 1948) # [[María Jesús Avila Corchero]] museo koordinatzailea (Caceres, 1966) # [[María Jesús Rosa Reina]] boxeolaria (Madril 1974-2018) # [[María Luisa Cuerda Arnau]] legelaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Natividad Bermejo Arrieta ]] artista (Logroño 1961) # [[María Teresa Dalenz Zapata ]] ingeniari zibila (Bolivia, 1958) # [[María Teresa de Silva]] Albako XIII. dukesa (Madril, 1762-1802) # [[Marta Verheyen]] zinema zuzendaria, gidoilaria, argazkilaria (Girona 1991) # [[Mary Bailey (hegazkinlaria)|Mary Bailey]] hegazkilaria (Irlanda, 1890-1960) # [[Mary Kay Bergman]] ahots aktorea (AEB 1961) # [[Mary Lynn Rajskub]] aktorea, gidoilaria (AEB 1971) # [[Mary Taylor Brush]] hegazkinlaria (1866-1949) # [[Maryse Bastié]] hegazkinlaria (Frantzia, 1898-1952) # [[Meret Oppenheim]] argazkilaria (Berlin, 1913-Basilia,1985) # [[Mikaela Loach]] Aktibista (Jamaika, 1998) # [[Miren Meabe Carro]] Kuartango alkatea (Barakaldo 1986) # [[Mirtha Luz Pérez]] idazlea, poeta, (Chiapas, Mexiko, 1960) # [[Mona Simpson (Simpsondarrak)]] pertsonaia (AEB) # [[Mona Simpson]] idazlea (AEB 1957) # [[Montserrat Soto]] artista (Bartzelona, 1961) # [[Nadia Vera]] kazetaria (Mexiko, 1983-2015) # [[Nancy Cartwright (aktorea)]] ahots aktorea (AEB 1957)Si # [[Natalia Montellano Durán]] bioteknologoa (Bolivia XX. mendea) # [[Penelope Lea]] klima-aktibista (Noruega, 2005) # [[Pilar Heredia Iglesias]] politikari ijitoa (Toledo, 1964) # [[Pipilotti Rist]] artista (Suitza 1962) # [[Pocha Lamadrid]] aktibista (Argentina, 1945-2021) # [[Princy Mangalika]] aktibista (Sri Lanka, XX. mendea) # [[Rachel Whiteread ]] eskultorea (Londres 1963) # [[Rafaela Rada]] ilustratzailea # [[Regina Halmich]] boxeolaria (Alemania 1976) # [[Régine Pernoud]] historialaria (Frantzia 1909-1998) # [[Rineke Dijkstra]] argazkilaria (Herbehereak 1965) # [[Rocío Saiz]] artista (Madril 1991) # [[Rosa Brun]] artista (Madril 1955) # [[Rosemarie Trockel]] artista (Alemania 1952) # [[Salma Kikwete]] aktibista (Tanzania, 1963) # [[Salomé Cuesta]] artista (Valentzia 1964) # [[Sandra Baía]] artista(Lisboa 1968) # [[Sangita Magar]] aktibista (Nepal) # [[Soleil Moon Frye]] aktorea, gidoilaria, film-zuzendaria (AEB 1976) # [[Sonia Couoh]] aktorea (Mexiko, 1983) # [[Susana Solano]] eskultorea (Bartzelona, 1946) # [[Sylvie Fleury]] artista (Suitza 1961) # [[Tacita Dean]] artista bisuala (Erresuma Batua 1965) # [[Tatiana Delgado Yunquera]] bideo-joko garatzailea (Madril 1978) # [[Tecuelhuetzin Xicohténcatl]] printzesa tlaxcalteka (Mexiko, 1501-Guatemala, 1537) # [[Tecuichpo Ixcaxochitzin]] inperio aztekaren azken enperatrizea (Mexiko, 1509-1550) # [[Tiza Mafira]] Ingurumen-aktibista (Indonesia, 1984) # [[Touria Chaoui|Touria Chaowi]] hegazkinlaria (Fez, 1936-1956) # [[Tress MacNeille]] ahots aktorea (AEB 1951) # [[Vanessa Beecroft]] artista (Italia 1969) # [[Victoria Fonseca González]] fisikaria (Espainia XX. mendea) # [[Viktória Varga]] halterofilia kirolaria (Hungaria 1981) # [[Zainab Al Khawaja]] aktibista (Bahrain, 1983) # [[Zohra Drif]] Aljeriako politikaria, independentzia gerrako mujahida (1934) }} ==='''Berriak 2023''' ('''maiatza''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Ortiz]] ----'''SORTUA''' medikua (Getxo, 1964) # [[Ainara Vera]] ----'''SORTUA''' zinegilea (Iruñea, 1985) # [[Ana Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1836-1896) # [[Ann Marie Skelton]] ef--'''SORTUA''' Haurren Eskubideen Batzordeko burua (Hegoafrika, ?) # [[Garazi Sampedro]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Atxondo 1989) # [[Itsasne Larruskain]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, futbolaria (Traña-Matiena 1992) # [[Izaro Ieregi]] ----'''SORTUA''' artista (Algorta, 1987) # [[Josefa Antúnez]] --ef'''SORTUA''' jostuna, brodatzailea (Sevilla 1833-1904) # [[Juana María Ruiz de Gámiz]] efef'''SORTUA''' ongilea (Betoño, 1841 -?) # [[Libe Goitia Artetxe]] ef--'''SORTUA''' idazlea (Errusia, 2001) # [[Maite Toledo]] ----'''SORTUA''' idazlea (Zaldibia, 1966) # [[Maite Zelaia]] ef--'''SORTUA''' arkitektoa (Eibar, 1946) # [[María del Carmen Careaga Salazar]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Getxo, 1934) # [[Nagore Legarreta]] ----''SORTUA''' argazkilaria (Hernani, 1981) # [[Oihana Muga]] ef--'''SORTUA''' pediatra (Donostia, 1981) # [[Quintina Gelbenzu Piérola]] ef-ef '''SORTUA''' emagina (1877-1950) # [[Salome Campos Beotegi]] efef'''SORTUA''' Emakume aitzindaria kontserba-enpresetan (Bermio, 1893-1974) # [[Adela Calva Reyes]] idazlea (Mexiko, 1967-2018) # [[Adenike Oladosu]] klima aktibista (Nigeria 1994) # [[Alejandra Hannoverkoa]] printzesa (Austria 1999) # [[Alicia Martín Villanueva]] artista (Madril, 1964) # [[Aline Pettersson|Aline Petterson]] idazlea (Mexiko Hiria, 1938) # [[Alva Belmont]] aktibista aberatsa, sufragista (AEB 1853- Frantzia 1933) # [[Ana de Roque]] kazetaria ( Madril 1963) # [[Ana Roldán]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1976) # [[Anahí de Cárdenas]] modeloa, aktorea (Peru 1983) # [[Andrea Guasch]] aktore, abeslari, dantzaria (Bartzelona 1990) # [[Anežka Drahotová]] atleta (Txekia 19) # [[Aniela Rodriguez]] idazlea (Mexiko, 1992) # [[Anna Henderson]] txirrindularia (Britainia 1998) # [[Anna Howard Shaw ]] sufragista, abade metodista (AEB 1847-1919) # [[Antía Jácome]] kanoalaria (Pontevedra 1999) # [[Antúnez ahizpak]] brodatzaileak (Sevilla XIX. mendea) # [[Ascensión Cambrón]] filosofoa (Kordoba 1943) # [[Aurora Correa]] poeta (Bartzelona, 1930-Mexiko, 2008) # [[Beatrice Borromeo]] kazetaria, aristokrata (Italia 1985) # [[Belén Rodríguez (kazetaria)]] (Madril 1966) # [[Betty Gilpin]] aktorea (AEB 1986) # [[Carissa Véliz]] filosofoa, irakaslea, ikertzailea (Mexiko 1986) # [[Carlota Casiraghi]] zaldizalea, kazetaria (Monako 1986) # [[Carmel Snow]] moda-kazetaria (Irlanda 1887-AEB 1961) # [[Carolina Bona]] aktorea (Madril 1980) # [[Carolina Herrera]] enpresaburua, diseinatzailea (Venezuela 1939) # [[Carolina Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1978) # [[Caroline Link ]] film-zuzendaria (Alemania 1964) # [[Caroline Schermerhorn Astor]] aristokrata (AEB 1830-1908) # [[Chari Gómez Miranda ]] kazetaria (Espainia 1930-2011) # [[Claudina Domingo]] poeta (Mexiko, 1982) # [[Claudine Picardet]] zientzialaria, itzultzailea (Frantzia 1735-1820) # [[Consuelo Duval]] aktorea (Mexiko 1969) # [[Consuelo Trujillo ]] aktorea (Cádiz 1959) # [[Consuelo Vanderbilt]] filantropoa (AEB 1877- 1964) # [[Consuelo Yznaga]] aristokrata (AEB 1853-Londres 1909) # [[Cristina del Valle (abeslaria)]] aktibista (Asturias 1960) # [[Cristina del Valle (aktorea)]] (Argentina 1942) # [[Debora Kayembe]] abokatua, aktibista (Kongo- Eskozia, 1975) # [[Desirée Bela-Lobedde]] idazlea, aktibista (Bartzelona 1978) # [[Desirée Ndjambo]] kazetaria (Madril 1976) # [[Diana Vreeland]] moda-editore aitzindaria (Paris 1903 - AEB 1989 ) # [[Djamila Boupacha]] Aljeriako FLNko aktibista (Bologhine 1938) # [[Dolores Castro]] poeta (Mexiko, 1923-2022) # [[Edna Woolman Chase]] kazetaria, argitaratzailea (AEB 1887-1957) # [[Ekaterina Karavelova]] aktibista, hezitzailea (Bulgaria, 1860-1947) # [[Elia Barceló]] idazlea (Alacant 1957) # [[Ella baila sola]] musika bikotea (Espainia) # [[Elsa Cross]] poeta (Mexiko, 1946) # [[Elsie de Wolfe ]] dekoratzaile aitzindaria (AEB 1865- Frantzia 1950) # [[Elvira Quintana]] aktorea (Badajoz, 1935-Mexiko Hiria, 1968) # [[Esperanza Zambrano]] idazlea (Mexiko, 1901-1992) # [[Esther García Rodríguez]] cinema ekoizpen zuzendari aitzindaria (Segovia 1956) # [[Esther Mayoko Ortega]], aktibista (Madril, XX.mendea) # [[Ethel Krauze]] idazlea (Mexiko Hiria, 1954) # [[Fausta Gantús]] poeta eta historialaria (Mexiko, 1968) # [[Flora Drummond]] sufragista, aktibista (Erresuma Batua, 1878-1949) # [[Françoise Seligmann]] Frantziako erresistentziako kidea, kazetaria eta politikaria (1919-2013) # [[Françoise Vergès]] politologo eta ekintzaile feminista eta dekolonialista frantsesa (Paris, 1952) # [[Freda Huson]] aktibista (Kanada, 1964) # [[Gabriela Jauregi]] idazlea, poeta (Mexiko Hiria, 1979) # [[Glòria Serra ]] kazetaria (Bartzelona 1964) # [[Hadja Idrissa Bah]] aktibista (Ginea, 1999) # [[Helena Normanton]] abokatua, aktibista (Erresuma Batua, 1882-1957) # [[Ilka Chase]] aktorea, esataria, idazlea (AEB 1905-1978) # [[Irene Hernández de Jesús]] aktibista (Mexiko, 1958-2021) # [[Irene Hueche Meliqueo]] aktibista (Txile, 1946-2011) # [[Isabel Garcés]] aktorea (Madril 1901-1908) # [[Isabel Pardo de Vera Posada]] ingeniaria (Lugo 1975) # [[Isatou Ceesay]] aktibista (Gambia, 1972) # [[Izarne Sarasola]] Errealeko futbolaria (Gipuzkoa, 2002) # [[Jacqueline Auriol]] hegazkinlaria (Frantzia, 1917-2000) # [[Javiera Contador]] aktorea, aurkezlea (Txile 1974) # [[Jhoana Patiño]], poeta, aktibista (Kolonbia, 1982) # [[Josefina Molina]] film-zuzendari atzindaria (Kordoba 1936) # [[Julia Maura]] idazlea (Madril 1910-1973) # [[Julia Solomonoff]] film zuzendaria, gidoilaria… (Argentina 1966) # [[Juliane Köhler ]] aktorea (Alemania 1965) # [[Katalina D'Erzel|Katalina Dérzel]] poeta (Mexiko Hiria, 1950) # [[Laura Pérez Granel]] ilustratzailea (Valentzia 1983) # [[Leila Khaled]] palestinar aktibista politikoa (1944) # [[Lidia Poët ]] Italiako 1. emakume abokatua, aktibista (1855-1949) # [[Lidia Tiatirakoa]] Europako 1. Emakume kristaua, santua, enpresaburua (Tiatira I. mendea) # [[Lisa Henni]] aktorea (Suedia 1982) # [[Lolita Bosch]] idazlea (Bartzelona 1970) # [[Lorenza Izzo]] aktorea, modeloa (Txile 1989) # [[Louise Dahl-Wolfe]] moda-argazkilaria ( AEB 1895- 1989) # [[Lucrecia Martel]] film zuzendaria, gidoilaria (Argentina 1966) # [[Lucy Elmina Anthony]] sufragista (AEB 1859 - 1944) # [[Luz Marina Hache]] Sindikalista, aktibista (Kolonbia, 1955) # [[Margo Martindale]] aktorea (AEB 1951) # [[María Duval (aktorea)]] abeslaria (Mexiko 1937) # [[María Inés Guerra]] abeslaria, aurkezlea (Mexiko 1983) # [[María José Sanz Sánchez]] biologoa, ikertzailea (Valentzia 1963) # [[María Pérez García]] atleta (Granada 1996) # [[María Remedios del Valle]] Argentinako armadan kapitain independentzia garaian (Argentina, 1766-1847) # [[Mariana Simionescu]] tenislaria (Errumania 1956) # [[Maricela Guerrero]] poeta (Mexiko Hiria, 1977) # [[Marilia Andrés ]] kantautorea (Cuenca 1974) # [[Marina Rossell]] kantautorea (Bartzelona 1954) # [[Marta Botía]] kantautorea (Madril 1974) # [[Marta Ferri]] moda diseinatzailea (Italia 1984) # [[Marta García Gómez]] kazetara, bikoizlea ( Madril 1961-2013) # [[Marta Jaumandreu]] kazetaria (Madril 1971) # [[Marta Martínez Alonso]] matematikaria, IBM zuzendari nagusia (Madril 1966) # [[Marta Suediakoa]] printzesa (Suedia 1901-Norvegia 1954) # [[Mary Haʻaheo Atcherley]] aktibista (Hawaii, 1874-1933) # [[Matilde Borromeo]] jauzi-zaldi hazlea, kirolaria, aristokrata (Italia 1983) # [[Mercedes de Acosta]] idazlea (AEB 1892-1968) # [[Milena Smit]] aktorea (Valentzia 1996) # [[Mónica Laguna]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1964) # [[Mònica López]] meteorologoa, aurkezlea (Lerida 1975) # [[Na'Taki Osborne Jelks]] aktibista (AEB, XX. maendea) # [[Naty Abascal]] modeloa (Sevilla 1943) # [[Ngụy Thị Khanh]] Ingurumen aktibista (Vietnam, 1976) # [[Nina Bang]] historialaria, politikaria, ministroa (Danimarka 1866-1928) # [[Nuria Villazán Martín]] gidoilaria, film zuzendaria (Bartzelona 1968) # [[Oyèrónkẹ Oyěwùmí]] ikertzaile feminista dekolonial (Nigeria, 1957) # [[Pepa Pedroche]] aktorea (Madril 1967) # [[Pilar García Muñiz]] kazetaria, aurkezlea (Madril 1974) # [[Pilar Llop ]] magistratua, politikaria (Madril 1973) # [[Pilar Ulzurrun de Asanza y Peralta]] margolaria (Zaragoza, 1785-Madril, 1864) # [[Raquel Sánchez Jiménez]] politikaria (Bartzelona 1975) # [[Rosario Pi]] zinema zuzendaria (Bartzelona, 1899 - Madril, 1967) # [[Rosita Parsons]] modeloa, enpresaburua (Txile 1970) # [[Sandra Lorenzano]] idazlea (Argentina, 1960) # [[Sara Uribe Sánchez|Sara Uribe]] poeta (Mexiko, 1978) # [[Seloua Luste Boulbina]] Filosofo eta irakasle franko-aljeriarra (1957) # [[Sheela Patel]], aktibista (India, 1952) # [[Soledad Sevilla]] margolaria (Valentzia 1944) # [[Stella Assange]] abokatua, giza eskubideen defendatzailea (Hegoafrika 1983) # [[Susan Rice]] enbaxadorea (AEB 1964) # [[Susana Roza]] Kazetaria (Asturias 1965) # [[Susi Caramelo]] umorista (Bartzelona 1980) # [[Syrie Barnardo]] barrualdeen diseinatzailea (Ingalaterra 1879-1955) # [[Tedi López Mills]] poeta (Mexiko Hiria, 1959) # [[Tuva Novotny]] aktorea (Suedia 1979) # [[Uta Hagen]] aktorea, maistra (Alemania 1919- AEB 2004) # [[Vanessa Bryant ]] filantropoa (AEB 1982) # [[Vanessa Claudio]] modeloa, aktorea, aurkezlea (Puerto Rico 1983) # [[Vega (abeslaria)]] (Kordoba 1979) # [[Veronica Ferres]] aktorea (Alemania 1965) # [[Victoria Rosell]] epailea, politikaria (Murtzia 1968) # [[Virginia Ruzici ]] tenislari ohia (Errumania 1955) # [[Yelitza Ruiz]] abokatua eta poeta (Mexiko, 1986) # [[Yuja Wang]] piano-jolea (Txina 1975) # [[Yvonne Choquet-Bruhat]] matematikari eta fisikari frantsesa (Lille, 1923) # [[Zarifa Ghafari]] politikari, aktibista (Afganistan, 1992) # [[Zonia Palán Tamayo]] aktibista, ekonomialaria (Ekuador, 1954-2003) }} ==='''Berriak 2023''' ('''apirila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Irazu]] ----'''SORTUA''' kazetaria, gidoigilea, berdintasun teknikaria (Andoain, 1966) # [[Eider Conde]] ----'''SORTUA''' Aranzadi elkarteko komunikatzailea (Donostia, 1981) # [[Elena Martinez Rubio|Elena Martinez]] ----'''SORTUA''' euskal idazlea (Bilbo, 1957) # [[Felipa Domínguez Taguada]] --ef'''SORTUA''' miliziano (Irun, ?- 2013)) # [[Graciliana Montelongo]] ----'''SORTUA''' artista eta idazlea (Tenerife, 1962) # [[Iratxe Ormatza]] ----'''SORTUA''' idazlea (Bakio, 1971) # [[Isabel de Naverán]]----'''SORTUA''' ikertzailea, komisarioa (Getxo, 1976) # [[Ixabel Millet]] ----'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Paris, 1958) # [[Jasmin_Mara_López]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta zinemagilea (New Orleans xxxx) # [[Maite Franko]] ----'''SORTUA''' g idazle eta ipuin kontalaria (Irun, 1971) # [[Maria Rosario de Cruz]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Ermua, 1948) # [[Marta Von Poroszlay]] ----'''SORTUA''' g margolaria, eskultorea, idazlea (Hungaria, 1952) # [[Mirari Sagarzazu]] ----'''SORTUA''' ARtisaua, artista, ilustratzailea (Oñati) # [[Miren Mindegia]] ----'''SORTUA''' g kazetaria, idazlea (Elizondo, 1985) # [[Silvia Solórzano Foppa]] ef--'''SORTUA''' gerrillari ohia eta politikaria (Guatemala, 1950) # [[Stella Quan Rossell]] ----'''SORTUA''' antropologoa (Guatemala, 1935-2007) # [[Adela Guffanti]] hegazkinlaria (Argentina, 1904- ?) # [[Adelaida O'Dena de Estrada|Adelaida O´Dena de Estrada]] margolaria (Madril, 1823-1853) # [[Amada García Rodríguez]] exekutatuko komunista (Coruña 1909-1938) # [[Amandine Gay]] zine-zuzendari, aktore, idazle eta afrofeminista (Frantzia, 1984) # [[Amina Dahbour]] palestinar aktibista politikoa (1945?) # [[Amparo Rubiales]] irakaslea, politikaria (Madril 1945) # [[Anastasia (argitzailea)]] margolaria (Paris XIV-XV. mendea) # [[Angeles Bravo (kazetaria)]] (?, 1963) # [[Anna Swenonis]] eskuizkribu argitzailea (Suedia ? - 1527) # [[Arab Loutfi]] kazetaria, idazlea, film-zuzendaria (Libano 1953) # [[Arcangela Paladini]] artista eta poeta (1596-1622) # [[Asunción Crespo de Reigón|Asunción Crespo de Reigon]] margolaria (Madril, 1816.1885) # [[Beatriz Rico]] aktorea, abeslaria, idazlea (Asturias 1970) # [[Belén Ortega]] komiki-marrazkilaria (Granada, 1986) # [[Carmen Calvo (artista)]] eskultorea (Valentzia 1950) # [[Carmen Rey]] jazz-abeslaria (Galizia ?) # [[Caterina Cherubini]] margolaria (Erroma, 1730-1811) # [[Catherine M. Russell]] UNICEFeko zuzendari exekutiboa (AEB, 1961) # [[Claudia Rueda]] ilustratzailea (Bogota, XX. Mendea) # [[Cristina Gallach]] kazetaria (Bartzelona 1960) # [[Cristina Narbona]] polititkaria (Madril 1951) # [[Daniela Barcellona]] mezzosopranoa (Italia 1969) # [[Daniela Melchior ]] aktorea (Portugal 1996) # [[Denisse Buendía]] poeta (Mexiko, 1979) # [[Elisa Rueda]] maistra, poeta, aktorea (Markina-Xemein, 1959) # [[Elvira Rodríguez ]] ekonomialaria, politikaria (Madril 1949) # [[Esperanza Elena Caro]] brodatzailea (Sevilla 1906-1985) # [[Eva Lootz]] eskultorea (Austria_Espainia 1940) # [[Farideh Lashai]] margolaria, idazlea (Iran 1944-2013) # [[Fátima Diame]] jauzietako atleta (Valentzia 1996) # [[Gabriela Agirre Sánchez]] idazlea, poeta (Mexiko, 1977) # [[Henrietta H. Fore]] UNICEFeko zuzendari ohia (AEB, 1948) # [[Hermine Yollo]] aktorea, zuzendaria, idazlea, itzultzailea (Kamerun 1981) # [[Hermonia Vivarini]] artista (Venezia, XVI.mendea) # [[Inés Alberdi ]] soziologoa (Sevilla 1948) # [[Inés Álvarez de Toledo Caro]] aristokrata (Madril 1857-Donostia 1937) # [[Inés Amor]] galerista (Mexiko 1912-1980) # [[Ines Artajo Ayesa]] kazetaria (Iruñea 1956) # [[Inés Edmonson]] aktorea (Argentina 1919-2016) # [[Inés Fernández-Ordoñez]] hizkuntzalaria (Madril 1961) # [[Inés Fonseca]] abeslaria, musikagilea, poeta (Santander 1960) # [[Inés María Calero]] modeloa, aktorea (Venezuela 1969) # [[Inés Martín Rodrigo]] kazetaria, idazlea (Madril 1983) # [[Inés París]] film zuzendaria, gidoilaria (Madril 1963) # [[Inés Saavedra]] abeslaria (Uruguai 1972) # [[Inés Santé Riveira]] irakaslea, asmatzilea, ikertzailea (Ferrol 1976) # [[Ines Scaramucci ]] irakaslea (Italia 1908-1990) # [[Isabel Austriakoa (1501-1526)]] Danimarka, Norvegia, Suediako erregina (Belgika) # [[Isabel Zapata]] idazlea (Mexiko Hiria, 1984) # [[Joana Austriakoa]] Portugalgo erregina, Espainiako erregeordea, emakume-jesuita bakarra (Madril 1535-1573) # [[Josefa Amar Borbón ]] pedagogoa, emakumeen gaitasunaren defendatzailea (Zaragoza 1749-1833) # [[Josefa Tolrá Abril]] margolaria (Cabrils, 1880-1959) # [[Juanita Frances]] aktibista (Australia-Erresuma Batua, 1901-1992) # [[Kaimook Chuto]] eskultorea (Thailandia, 1938-1995) # [[Klara Bavariakoa]] margolaria (Alemania, 1874-1941) # [[Lalalimola]] ilustratzailea (Valentzia, 1984) # [[Lara Siscar]] tb aurkezlea (Valentzia 1977) # [[Laura Gómez-Lacueva]] aktorea (Zaragoza 1975-2023) # [[Leonor Austriakoa]] Portugalgo eta Frantziako erregina (Belgika 1498- Badajoz 1558) # [[Lorenza Cobián]] modeloa (Asturias 1851-Madril 1906) # [[Lucía Pérez ]] abeslaria (Lugo 1985) # [[Luisa Rivera]] ilustratzaleak (Santiago-Txile, 1987) # [[Lynette Yiadom-Boakye]] margolaria, idazlea (Londres 1977) # [[Mabula Soumahoro]] akademikoa eta ekintzaile afrofeminista (Paris, 1976) # [[Margarita Alexandre]] zinema zuzendari eta ekoizlea frankismoan (León, 1923 - Madril, 2015) # [[María Aragoikoa]] Portugalgo erregina (Kordoba 1498- Lisboa 1517) # [[María Austriakoa]] Germaniako enperatriza (Madril 1528-1603) # [[Maria Baranda|María Baranda]] poeta (Mexiko, 1962) # [[María Gámez Gámez ]] politikaria, Guardia Zibilaren 1. Emakume-zuzendaria (Cádiz 1969) # [[María Gimeno]] artista, ekintzailea (Zamora 1970) # [[María Gómez (kazetaria)]] (Madrik 1987) # [[María Gómez González]] 1936an Galiziako emakume alkate bakarra (Kordoba 1905-Lugo 1986) # [[María Jesús Montero]] medikua, politikaria (Sevilla 1966) # [[María Silva Cruz]] anarkista (Cadiz 1915-1936) # [[Marietta Barovier]] artista eta diseinatzailea ( ? - 1496) # [[Marina Romero]] idazlea (Madril 1908-2001) # [[Marina Silva]] politikaria, ingurumen aktibista (Brasil 1958) # [[Marisa Roesset Velasco]] margolaria (Madril 1904-1976) # [[Marisa Ruiz Trejo]] antropologo feminista (Mexiko, 1984) # [[Marlène Schiappa]] politikaria, aktibista (Paris 1982) # [[Mary Jayne Gold ]] iheslarien laguntzailea (AEB 1909-Frantzia 1997) # [[Mercedes González Fernández]] kazetaria, politikaria (Madril 1975) # [[Mikiko Otani]] abokatu eta ikertzaile (Japonia, 1964) # [[Mónica Nepote]] idazlea (Mexiko, 1970) # [[Myrea Pettit]] ilustratzailea (Britainia Handia, 1970) # [[Nastasia Zürcher ]] kantautorea, margolaria (Suitza/Galizia 1988) # [[Nevenka Fernández]] Espainiako ekonomialaria eta Ponferradako zinegotzia # [[Ninotchka Matute]] Guatemala Hiriko alkatetzari hautagai (Guatemala Hiria, 1967) # [[Olga Martín-Belloso]] kimikaria, elikaduran aditua (Calahorra 1960) # [[Paula Fortes]] aktibista, politikaria (Cabo Verde, 1945-2011) # [[Petronila Guerrero]] politikaria (Cádiz 1953) # [[Polly Higgins]] abokatua, ingurumen aktibista (1968-2019) # [[Rashida Obeida]] palestinar aktibista politikoa (XX. mendea) # [[Reneé Acosta|Renée Acosta]] poeta, filosofoa (Mexiko Hiria, 1976) # [[Rosario Torres]] politikaria (Malaga 1959) # [[Solange Fernex]] aktibista (Frantzia, 1934-2006) # [[Soraya Rodríguez]] politikaria (Valladolid 1963) # [[Tita Llorens]] igerilaria (Menorca 1968) # [[Urania Mella]] Saturraranen kartzelaratua (Galizia 1899-1945) # [[Verónica Gerber Bicecci]] artista, idazlea (Mexiko, 1987) # [[Vicky Hernández]] aktorea (Kolonbia 1945) }} ==='''Berriak 2023''' ('''martxoa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Prudencia Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako presoa (Arrankudiaga, ?) # [[Maria Arriaga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Berriz, 1922- Ondarroa, 2014) # [[Itziar de Blas]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta itzultzailea (Gasteiz, ) # [[Angélica Orue]] ef--'''SORTUA''' albaitaria (Laudio, 1926) # [[Gemma Orobengoa]] ----'''SORTUA''' argazkilaria (Arrasate, 1985) # [[Soledad Ruz]] ----'''SORTUA''' flamenko danzaria (Donostia, 1972) # [[Jennifer Ávila]] ef--'''SORTUA''' kazetaria (Honduras, 1990) # [[Lur Basterretxea]] ef--'''SORTUA''' eskiatzailea, lasterkaria (Elorrio, 1979) # [[Maria Eskibel Arratia]] --ef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, ? - Valladolid, 1536) # [[Nieves Cano]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Gasteiz, 1847-1899) # [[María Aranzazu Vélez de Mendizabal]] ----'''SORTUA''' Saturrarango Emakumeen Kartzelako ama nagusia (?) # [[Magdalena Larrondo]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako zuzendaria (?) # [[Adriana Bilbao Zarraonandia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Bilbo, 1988) # [[Miren Arzak]] ----'''SORTUA''' fisioterapeuta, osteopata, idazlea (Hondarribia, 1966) # [[Firouzeh Khosrovani]] ----'''SORTUA''' dokumentalgilea (Iran, 1971) # [[Alba Heredia]] ----'''SORTUA''' flamenko dantzaria (Granada, 1995) # [[Teodosia Ortega]] efef'''SORTUA''' emagina (Burgos, 1890-Arrigorriaga, 1983) # [[Assumpta Aierdi]] ----'''SORTUA''' ekintzaile soziala (Donostia, 1972) # [[Victoriana Herrero Barroso]] efef'''SORTUA''' Saturrarango presoa (Logroño, 1893-1962) # [[Santa Paula Barbada]] ----'''SORTUA''' emakume santu eta bizarduna (Ávila, ?) # [[Sara Torres]] ----'''SORTUA''' ikertzailea, idazlea (Gijón, 1991) # [[Cristina Gutierrez]] ef--'''SORTUA''' ARtista, idazlea, ekintzailea (Bilbo) # [[Maria Gugelberg von Moos]] botanikaria eta ilustratzailea (Suitza, 1836-1918) # [[Marika]] ilustratzailea eta komikigilea (Bartzelona, 1949) # [[Sabrina Van Tassel ]] kazetaria, film-zuzendaria (Frantzia 1975) # [[Rosie Alfaro]] heriotza zigorraren zain (AEB 1971) # [[Angelina Rodriguez]] heriotza zigorraren zain (AEB 1968) # [[Karla Faye Tucker ]] heriotza zigorrez hila (AEB 1959-1998) # [[Victoria Zárate Zurita]] Bigarren errepublikako maistra eta sindikalista (Madril, 1893-Lisboa, 1964) # [[Reem Al Numery]] aktibista (Yemen, 1996) # [[Nimco Ali]] aktibista (Somalia-Ingalaterra, 1983) # [[Argentina Altobelli]] politikaria, aktibista (Italia, 1866-1942) # [[Michealene Risley]] amerikar zinegile ekintzailea (Michigan, XX.mendea) # [[Cindy Amaiza]] aktibista (Kenya, XXI. mendea) # [[Adjoa Amana]] aktibista (Ghana, XX. mendea) # [[Florina Alías]] asturiar idazlea (1921-1999) # [[Lourdes Álvarez García]] asturiar idazlea (Mieres, 1968) # [[Sharon Olds]] idazlea (Kalifornia, 1942) # [[Velma Barfield]] serie-hiltzailea (AEB 1932-1984) # [[Mary Gauthier ]] abeslaria (AEB 1962) # [[Helen Gibson]] zaldizkoa, especialista (AEB 1892-1977) # [[Candi Staton]] kantautorea (AEB 1940) # [[Amy Helm]] kantautorea (AEB 1970) # [[Bettye LaVette]] soul, blues kantautorea (AEB 1946) # [[Gemma Escapa]] abokatua, irakaslea (Bizkaia 1965) # [[Lorina Bulwer]] jostun artista (Ingalaterra 1838-1912) # [[Lisbeth Añez]] aktibista venezuelarra (Venezuela) # [[Tchinda Andrade]] trans aktibista (Cabo Verde, 1979) # [[Yassi Ashki]] osasun-ekintzailea (Iran) # [[Artearen maistra handiak]] artista-zerrenda # [[Lucia Anguissola]] margolaria (Italia 1536/38- 1565) # [[Dorotea de Chopitea]] filantropoa (Txile, 1816- Bartzelona 1891) # [[Anita Awosusi]] aktibista (Alemania, 1956) # [[Berta Zúñiga]] aktibista (Honduras, 1990) # [[Bertha Oliva]] aktibista (Honduras, 1956) # [[Carmen Castro García]] ekonomialara, aktibista (Valentzia 1967) # [[Mari Jose Aranguren Querejeta]] ekonomialaria (Gipuzkoa 1969) # [[Bina Shah ]] kazetaria, idazlea (Pakistan XX. mendea) # [[Dulce Maria Cardoso]] abokatua, idazlea ( Portugal 1964) # [[María Franciska Dapena Rico]] margolaria, idazlea (Palentzia 1924-Bilbo 1995) # [[Laia Soler]] idazlea ( Lleida, 1991) # [[Remedios Cervantes]] enpresaria, modelo ohia (Malaga 1964) # [[Isabel Ríos]] sindikalista, ekintzailea (Curtis, Galizia, 1907-1997) # [[Ana Cano]] Asturierazko idazlea (Somiedo, 1950) # [[Vanessa Mendoza Cortés]] abortuaren aldeko aktibista (Andorra, 1980) # [[María Martín Escudero]] dantzaria (Bizkaia XX. mendea) # [[Mary Treat]] biologoa (AEB 1830-1923) # [[Sol Panera]] galerista (Bilbo 1946) # [[Elly Schlein]] Italiako politikaria (Suitza 1985) # [[Cristina Martín Vega]] kazetaria (Madril 1970) # [[Maria M. Gosse]] diplomazialaria, enbaxadorea (Alemania 1962) # [[María del Coro Arizmendi]] ornitologoa ( Mexiko 1963) # [[Camila Bossa ]] aktorea (Bogota/Galizia 1973) # [[Karima Baloch]] aktibista (Pakistan-Kanada, 1983-2020) # [[Marie Inmaculée Ingabire]] feminista, giza-eskubide ekintzailea (Ruanda,?) # [[Walda Barrios Klee]] soziologoa, aktibista, feminista (Guatemala-Mexiko, 1951-2021) # [[Ana Lydia Vega]] idazlea (Puerto Rico 1946) # [[Susana Dans]] aktorea (Coruña 1965) # [[Maruxa Villanueva]] abeslaria, aktorea (Galizia 1906-1998) # [[Mabel Rivera]] aktorea (Coruña 1952) # [[Laura Mañá]] film-zuzendaria, gidoilaria, aktorea (Bartzelona 1962) # [[Zaza Ceballos]] idazlea (Coruña XX. mendea) # [[Esther F. Carrodeguas]] dramagilea (Coruña 1979) # [[María Reimóndez ]] idazlea (Lugo 1759) # [[Xohana Torres]] idazlea (Galizia 1929-2017) # [[Erin Mouré]] poeta, itzultzailea (Kanada 1955) # [[Eva Mejuto]] idazlea (Pontevedra1975) # [[Nicole Brossard]] poeta (Kanada 1943) # [[Su Garrido Pombo]] kantautorea ( Galizia1982) # [[Rosa Sevilla de Alvero]] sufragista, hezitzailea (Filipinak 1879-1954) # [[Victoria Martín]] umoregilea, gidoilaria (Madril 1989) # [[Isa Calderón]] umoregilea, gidoilaria ( Madril 1983) # [[Noemí Sabugal]] idazlea ( Leon, 1979) # [[Eva Llorach ]] aktorea ( Murtzia 1979) # [[Alix Payen]] 1871ko Parisko Komunako ambulancière (1842-1903) # [[Angela Saini]] zientzia-kazetaria (Londres 1980) # [[Samira Ahmed]] kazetaria, genero diskriminazioagatik BBC salatu eta epaiketaren irabazlea (Londres 1968) # [[Laura Bates]] idazle feminista, aitzindaria (Oxford 1986) # [[Caroline Criado Perez]] kazetari ekintzailea (EB 1984) # [[Deborah Cameron]] hizkuntzalaria (Eskozia 1958) # [[Teodora Barrio]] idazlea, asturieraz (Marrubio, 1968) # [[Teresa Cónsul]] idazlea, asturieraz eta gaztelaniaz (?- Oviedo, 1834) # [[Raquel Fernández Menéndez]] idazlea, asturieraz (Salas, 1993) # [[Blanca Fernández Quintana]] idazlea, asturieraz (Bimenes, 1994) # [[Enriqueta González Rubín]] idazlea eta kazetaria, asturieraz (Ribadesella, 1832-Infiesto, 1877) # [[Nené Losada]] idazlea, asturieraz (Luarca, 1921-2009) # [[Idoia Rodríguez Buján ]] militarra (Lugo 1983-Afganistan 2007) # [[Gillian Wearing]] artista (EB 1963) # [[Cathy Newman]] kazetaria (EB 1974) # [[Kate Adie ]] kazetaria (EB 1945) # [[Rebekah Brooks]] kazetaria (EB 1968) # [[María Teresa González|Maria Teresa Gonzále]] idazlea, asturieraz (Gijón. 1950-1995) # [[Marta Mori]] idazlea, asturieraz (Gijón, 1965) # [[María Esther García López]] idazlea, asturieraz (Valdés, 1948) # [[Esther Prieto]] idazlea, asturieraz (Arenas, Cabrales, 1960) # [[Helena Trexu]] idazlea, asturieraz (Sama de Langreo, 1945) # [[Margaret Collins Weitz]] historialaria, Frantziako Erresistentzian aditua (AEB, 1929) # [[Beatriz Álvarez-Guerra]] aktorea (Madril 1994) # [[Tina Gascó]] aktorea (Sevilla 1914-Madril 1973) # [[Zineb Hattab]] sukaldaria (Girona/Suitza 1989) # [[Rosalía Mera]] jostuna, enpresaburua (Coruña 1944-2013) # [[Sandra Ortega Mera ]] enpresaburua, filantropoa ( Coruña 1968) # [[Mey Rahola]] argazkilaria (Leon 1897-Frantzia 1959) # [[Clara Martínez Alberola]] abokatua (Madrid, 1963) # [[Elena Vázquez Zendon]] matematikaria (Ourense, 1966) # [[Elsa Anka]] aurkezlea (Bartzelona 1965) # [[Paloma Marín]] aurkezlea (?, XX. mendea) # [[Cristina Urgel]] aurkezlea (Soria 1979) # [[Kate del Castillo]] aktorea (Mexiko 1972) # [[Marisa Naranjo]] aurkezlea (Kanariak 1944) # [[Estela Giménez]] gimnasta (Madril 1979) # [[Manuela López García]] Maistra, poeta (Cacabelos, 1910-2005) # [[Jenny Nyström]] ilustratzailea (Suedia, 1854-1946) # [[Clara Maria Pope]] margolaria (Londres, 1767-1838) # [[Laurence Suhner]] idazlea eta artista (Geneva, 1968) # [[Anna Tigerhielm]] margolaria (Suedia, 1832-1906) # [[Trini Tinturé]] ilustratzailea (Lleida, 1938) # [[Henar Torinos]] Valladolid, 1985 # [[Elena Francisen kontsultategia]] emakumeentzako irratsaioa (Espainia 1947-1984) # [[Maruja Fernández]] irrati esataria (Kuba 1925-Bartzelona 2001) # [[Pepa Fernández]] kazetaria (Lleida 1965) # [[Mara Torres]] kazetaria, idazlea (Madril 1974) # [[Macarena Berlín]] kazetaria (Madril 1973) # [[Florence Rochefort]] historialari frantziarra (Suresnes, 1958) # [[Giovanna Garzoni]] margolaria (Italia 1960-1970) # [[Michaelina Wautier]] margolaria (Belgika c.1617-1689) # [[Louise Moillon]] margolaria (Frantzia 1610-1696) # [[Maria van Oosterwijck]] margolaria (Herbehereak 1630-1693) # [[Anne Vallayer-Coster ]] margolaria (Paris 1744-1818) # [[Marie-Victoire Lemoine]] margolaria (Paris 1754-1820) # [[Marie Gabrielle Capet]] margolaria (Frantzia 1761-1818) # [[Constance Mayer]] margolaria ( Frantzia 1775-1821) # [[Marie-Éléonore Godefroid]] margolaria ( Paris 1778-1849) # [[Lilly Martin Spencer]] margolaria ( EB1822-AEB 1902) # [[Clémentine Delait]] emakume bizarduna (Frantzia, 1865-1939) # [[María Folguera]] idazlea, eszena zuzendaria (Madril, 1984) # [[AveLina Pérez|Avelina Pérez]] Sortzaile eszenikoa (Oia, 1969) # [[Raquel García-Tomás]] musikagilea (Bartzelona, 1984) # [[Lola Blasco]] aktorea, idazlea eta antzerki zuzendaria (Alacant, 1983) # [[Marta Pazos]] eszena zuzendaria (Pontevedra, 1976) # [[Helena Tornero]] antzerkigilea (Figueras, 1973) # [[Helena Antonia]] emakume bizarduna (Lieja, 1550-1595) # [[Antonietta Gonsalvus]] emakume bizarduna (Frantzia, 1572-?) # [[Arantza Ozaeta Cortázar]] arkitektoa (Madril 1982) # [[Victoria Rodríguez]] aktorea (Madril 1931-2020) # [[Pilar Eyre]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1947) # [[Teresa Ribera ]] politikaria (Madril 1969) # [[Carolina Maria de Jesus]] idazlea, poeta, kronista (Brasil 1914-1977) # [[Jane Barnell]] emakume bizarduna (AEB 1871-1951) # [[Alice Elizabeth Doherty]] emakume bizarduna ( AEB 1887-1933) # [[Annie Jones ]] emakume bizarduna ( AEB 1865-1902) # [[Krao Farini]] emakume bizarduna (Laos 1876-AEB 1926 19) # [[Josephine Clofullia]] emakume bizarduna (Suitza 1829-1875) # [[Pilar Pedraza]] idazlea, irakaslea (Toledo 1951) # [[Carmen Linares]] flamenko-abeslaria (Linares 1951) # [[María Pagés]] dantzaria, koreografoa (Sevilla 1963) # [[Ellen MacArthur]] nabigatzailea (EB 1976) # [[Aurora Vargas]] flamenko-dantzaria, kantaria ( Sevilla 1956) # [[Bernarda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1927-2009) # [[Fernanda de Utrera]] flamenko-kantaria (Utrera 1923-2006) # [[La Serneta]] flamenko kantaria (Cádiz 1837-Utrera 1912) # [[Caroline van der Plas]] kazetaria, politikaria (Herbehereak 1967) # [[Marta plana]] Australiara eramandako emakumeak (1960-1963) # [[Arlette Farge]] historialari frantsesa (Charleville - 1941) # [[Bibia Pavard]] historialari frantsesa (1980) # [[Maddalena Casulana]] musikagilea (Italia, 1544-1590) # [[Lucinda Williams ]] egile abeslaria (AEB 1953) # [[Ivette Nadal ]] egile abeslaria, poeta (Bartzelona 1988) # [[Blanca Llum Vidal]] poeta (Bartzelona 1986) # [[Núria Martínez-Vernis]] poeta (Bartzelona 1976) # [[Montse Castellà]] egile abeslaria, aktibista (Tarragona 1976) # [[Rosa Regàs]] idazlea (Bartzelona 1933) # [[Georgina Regàs]] sukaldaria, idazlea (Bartzelona 1932-Girona 2022) # [[Carme Canela]] jazz-abeslaria (Bartzelona 1962) # [[Sheila Jordan]] jazz- abeslaria (AEB 1928) # [[Galina Balashova]] arkitektoa, diseinatzailea (Errusia 1931) # [[Urška Djukić]] zinema-zuzendaria, gidoilaria (Eslovenia 1986) # [[Asha Haji Elmi]] politikaria, aktibista (Somalia, 1962) # [[Joana Afonso]] diseinatzailea, ilustratzailea (Portugal 1989) # [[Cani Fernández Vicién]] abokatua (Cartagena 1963) # [[Mar Sodupe]] aktorea (Kanariak 1972) # [[Pepa Aniorte]] aktorea, abeslaria (Alacant 1972) # [[Toni Morillas]] politikaria, feminista (Jaen 1982) # [[Clementina Díez de Baldeón]] irakaslea, politikaria (Ciudad Real 1953) # [[Consuelo Rumí]] psikologoa, irakaslea, politikaria (Almeria 1957) # [[Anita Gutbrod]] igerilaria (Argentina 1903-1967) # [[Lita Tiraboschi]] igerilaria, irakaslea, idazlea (Argentina 1917-1972) # [[Pilar Geijo ]] igerilaria (Argentina 1984) # [[Lilian Harrison]] igerilaria (Argentina 1904-1993) # [[Enriqueta Agut Armer]] 2. errepublikako(Castelló, 1912-Mexiko, 1998) # [[Concepción Alfaya]] 2. errepublikako maistra (Madril, 1886-1945) # [[Elvira Navarro]] idazlea (Huelva, 1978) # [[Alba Carballal|Alva Carballal]] idazlea (Lugo, 1992) # [[Marie Equi]] medikua, aktibista (AEB,1872-1952) # [[Maria Baldó|María Baldó]] 2. Errepublikako maistra (Albacete, 1884-Toulouse, 1964) # [[María Braña de Diego|Maria Braña de Diego]] 2. Errepublikako maistra (Madril, 1912-2007) # [[Carmen Castilla Polo]] 2. Errepublikako maistra (Logroño, 1895-Madril, 1979) # [[Alba Sotorra Clua]] zinema zuzendaria (Reus, 1980) # [[Carmen Hermosín]] politikaria (Sevilla 1945) # [[Magdalena Valerio]] legelaria, politikaria (Caceres 1959) # [[Mar Moreno]] legelaria, politikaria, idazlea (Jaen 1962) # [[Teresa Jiménez Vílchez]] irakaslea, politikaria (Granada 1962) # [[Fuensanta Coves]] irakaslea, politikaria (Alacant 1961) # [[Irene García]] politikaria (Cádiz 1980) # [[Marina Vega]] espioia, nazi harrapatzailea (Cantabria 1924-Madril 2011) # [[Braulia Cánovas]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Murtzia 1920- Bartzelona 1993) # [[Conchita Ramos]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Lleida 1925-Frantzia 2019) # [[Alfonsina Bueno]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Zaragoza 1904- Frantzia1979) # [[Margoth Escobar]] Ingurumen eskubideak eta indigenen aldeko aktibista (Ekuador, 1954) # [[Mercedes Escribano Pérez]] Bigarren Errepublikako maistra (Valdeganga, 1888-Madril, 1958) # [[Carmen García del Diestro]] Bigarren Errepublikako maistra, pedagogoa (Santander, 1908-Madril, 2001) # [[Elsa López]] idazlea, poeta (Fernando Poo, 1943) # [[Elena Gallego Abad|Elena Gallego]] kazetaria, idazlea (Teruel, 1969) # [[Ana Vanessa Gutiérrez]] asturierazko idazlea (Mieres, 1980) # [[Elsa Fernández]] galizierazko idazlea (Buenos Aires, 1933-1964) # [[Avelina Valladares]] galizierazko idazlea (A Estrada 1825.1902) # [[Violeta Friedman]] aktibista, bizirik atera Auschwitzetik (Errumania 1930- Madril 2000) # [[Constanza Martínez Prieto]] aktibista, nazi eremutik bizirik irtendakoa (Madril 1917-Bartzelona 1997)) # [[Laura Seco]] politikaria (Cádiz 1971) # [[María Teresa Fernández de la Vega]] magistratua, politikaria (Valentzia 1949) # [[Esperanza Oña]] politikaria (Sevilla 1957) # [[Nuria Espallargas]] ikertzailea (Bartzelona 1979) # [[Rosario de Velasco]] margolaria (Madril 1904-Bartzelona 1991) # [[Marga Gil Roësset]] eskultorea, ilustratzailea, poeta (Madril 1908- 1932) # [[Ángeles Santos Torroella]] margolaria (Girona 1911- Madril 2013) # [[Delhy Tejero]] margolaria (Zamora 1904- Madril 1968) # [[Lauren Bastide]] Frantziako kazetaria eta ekintzaile feminista (Orleans, 1980) # [[Lima Aafshid]] idazle eta poeta (Afganistan, ?) # [[Adelaide Estrada]] Mediku, zientzialari eta aktibista (Portugal, 1898-1979) # [[Martha P. Falconer]] Aktibista, gizarte-langilea (AEB, 1862-1941) # [[Tamara Alves]] artista, muralista, ilustratzailea, tatuatzailea (Portugal 1983) # [[Rada Akbar]] artista (Afganistan, 1988) # [[Maria Lucília Estanco Louro]] irakasle eta aktibista (Portugal, 1922-2018) }} ==='''Berriak 2023''' ('''otsaila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Toda Likona]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Mari Juan Mezeta]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Maria Perez Larrinaga]] ----'''SORTUA''' merkataria (Lekeitio, XV. mendea) # [[Olatz Urkia]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Donostia, 1986) # [[Helena Barrenetxea]] ----'''SORTUA''' zestalaria (Durango, 2007) # [[María Flores]] ----'''SORTUA''' 1824an bere askatasuna lortu zuen esklabua (Eivissa, 1775-?) # [[Zorione Erezuma]] ----'''SORTUA''' poeta (Bilbo, 1969) # [[Charo Roquero]] ----'''SORTUA''' historialaria (Donostia) # [[Maritxu Negelua]] ----'''SORTUA''' idazlea, pastoralgilea (Zuberoa, 1999) # [[Mari Tere Alberdi]] ef--'''SORTUA''' sukaldaria, tabernaria, aktorea (Berriz) # [[Fabiola Gutiérrez]] ----'''SORTUA''' idazle (Bolivia, 1989) # [[Carmen Castro Cardús]] ----'''SORTUA''' Saturrarango kartzelako "zaintzaile" (Huesca, ?-1948) # [[Maider Galardi]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta ikerlaria (Lasarte-Oria, 1995) # [[Antoñita La Singla]] dantzaria (Bartzelona 1948) # [[La Sordita]] dantzaria (Cádiz XIX.mendea-XX.mendea) # [[Amal Aden]] idazle ekintzailea (1983, Somalia) # [[Iola Leal Riesco]] ingumenaren aldeko ekintzailea (Lugo, 1977) # [[Sol León]] dantzaria, koreografoa (Kordoba ç 1919) # [[Sara Lezana]] dantzaria (Madril 1948) # [[Cristina Llorente]] dantzaria, abeslaria, aktorea (Valladolid 1985) # [[Isabel Llull]] dantzaria, maistra (Palma 1946) # [[Sara Luzita]] dantzaria (Espainia 1922) # [[Bárbara Lys]] dantzaria (Balearrak 1946) # [[Claudia Salas]] aktoreak (Madril 1977) # [[Carlota Pereda]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1975) # [[Esther Cañadas]] modeloa (Albacete 1977) # [[Joselyn Brea]] kirolaria (Venezuela/Galizia 1994) # [[Donna Karan]] moda-diseinatzailea (AEB 1948) # [[Eva Copa]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Bolivia 1987) # [[Adrienne Avril de Sainte-Croix]] Frantziako filantropo eta feminista (1855 - 1936) # [[Zahra Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022 Kurdinstango irakaslea errepresaliatua (1990) # [[Layli]] BBCren 100 emakumeak 2022 Irango ekintzaile feminista errepresaliatua (2002) # [[Wegahta Gebreyohannes Abera]] BBCren 100 emakumeak 2022 Etiopiako langile humanitarioa (xxxx) # [[Victoria Baptiste]] BBCren 100 emakumeak 2022 Estatu Batuetako erizaina (xxxx) # [[Velmariri Bambari]] BBCren 100 emakumeak 2022 Indonesiako Sexu-indarkeriaren kontrako ekintzailea (1980) # [[Tamana Zaryab Paryani]] BBCren 100 emakumeak 2022 Afganistango kazetaria eta youtuberra (1997) # [[Alice Pataxó]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 2001) # [[Erika Hilton]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil, 1992) # [[Zahra Joya]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Agfanistan, 1992) # [[Velia Vidal]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Kolonbia, 1982) # [[Roza Salih]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Eskozia.1989) # [[Cecilia Patricia Flores Armenta]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Mexiko XX. mendea) # [[Mirta Nuñez]] espainaiko gerra zibilaren historialaria (Kuba, 1956) # [[Mirta Díaz-Balart]] Mirta Nuñezen ama eta Fidel Castroren lehenengo emaztea (Habana, 1928) # [[Jane Misme]] Kazetari eta feminista frantsesa (1865-1935) # [[Judith Heumann]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Filadelfia, 1947) # [[Asonele Kotu]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Hegoafrika, ? ) # [[Nathalie Becquart|Natahalie Becquart]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Frantzia, 1969) # [[Ida Holz]] informatikaria (Uruguai, 1935) # [[Simone Tebet]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Brasil 1970) # [[Ferenice de Rodas]] ama (Grezia, K.a. 396-K.a. V. mendea) # [[Lashana Lynch]] aktorea (Londres 1987) # [[Giuseppa Barbapiccola]] filosofoa, poeta, itzultzailea (Italia, 1702-1740) # [[Taisia Bekbulatova]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Errusia, xxxx) # [[Suvada Selimović]] ekintzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Bosnia, 1965) # [[Shonda Rhimes]] gidoilaria, fil-zuzendaria (AEB 1970) # [[Beatrice Fihn]] arma-nuklearren aurkako aktibista ( Suedia 1982) # [[Tania Álvarez Yates]] kanoalaria (Pontevedra 1994) # [[Tania Fernández García]] kanoalaria (Lugo 1992) # [[Blanca Paloma]] abeslaria (Alacant 1989) # [[Alice Wonder]] abeslaria ( Madril 1998) # [[Olga Xirinacs]] idazlea (Tarragona 1936) # [[Bikimel]] kantautorea (Bartzelona 1976) # [[Luján Argüelles]] aurkezlea (Asturias 1977) # [[Virginia Díaz]] kazetaria (Madril 1974) # [[Kristina Berdínskikh]] kazetaria, BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina) # [[Kadri Keung]] moda-diseinatzailea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Hong Kong) # [[Leonor Ferrer Girabau]] delineatzailea (Bartzelona, 1894-1953) # [[Fatima Sheikh]] hezitzailea (India, 1831-1900) # [[Jana Zinkevytx|Iana Zinkevitx]] BBCren 100 emakumeak 2022 (Ukraina, 1995) # [[Chanel Contos]] sexu-erasoen aurkako aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Australia) # [[Aye Nyein Thu]] mediku aktibista BBCren 100 emakumeak 2022 (Birmania, 1996) # [[Judy Kihumba]] zeinu-hizkuntzako interpretea, BBCren 100 emakumeak 2022 (Kenya) # [[Paula Púa]] gidoilaria (Valentzia 1992 # [[Minerva Piquero]] kazetaria (Asturias 1967) # [[Beatriz Pécker]] kazetaria (Madril 1955) # [[Luisa Alberca]] irrati-nobelagilea (C.Real 1920-Logroño 2006) # [[Vira Silenti]] aktorea (Italia 1931-2014) # [[Clementina Albéniz|Clementina Albeniz]] maistra errepublikarra (Madril, 1853-1946) # [[Ana Canalias Mestres]] maistra errepublikarra (Zaragoza, 1886-1934) # [[Angelina Colubret]] maistra errepublikarra (Badalona, 1910 -Torroella, 1998) # [[Isabel Esteban Nieto]] maistra errepublikar eraila (Palentzia, 1893-1936) # [[Sofia Polo Giménez]] maistra errepublikar eraila (Zaragoza, 1904-Palentzia, 1936) # [[Cirila Ubaldina García Díaz]] maistra errepublikar eraila (Salamanca, 1893-Palentzia, 1936) # [[Samara Joy]] jazz abeslaria (AEB 1998) # [[Sarah Kane]] antzerkigilea (EB 1971-1999) # [[Toñi Salazar]] abeslaria (Badajoz 1963) # [[Encarna Salazar]] abeslaria (Badajoz 1961) # [[Lina Meruane]] Idazlea (Txile 1970) # [[Nelly Meruane]] aktorea, irakaslea (Txile1927-2018 19) # [[Teresa Laespada]] ikertzailea (Bilbo 1965) # [[Ana Santos Aramburo]] liburuzaina (Zaragoza 1957) # [[Glòria Pérez-Salmerón]] liburuzaina (Bartzelona 1958) # [[Susana Fortes]] idazlea (Pontevedra 1959) # [[Ana Belén Fortes]] idazlea (Pontevedra 1967) # [[Genara Fernández García|Genera Fernández Garcia]] maistra fusilatua (León, 1903-1941) # [[Josefa García Segret|Josefa Garcia Segret]] maistra errepublikarra (Tui, 1900-Oliveros, 1986} # [[Gertrudis Ríos Marín|Gertrudis Rios Marín]] torturatu eta exekutatuko maistra (Cádiz, 1901-1936) # [[Benita Gil]] maistra erbesteratua (Teruel, 1913-Praga, 2015) # [[Carmen Hombre Ponzoa|Carmen Hombre Pouzoa]] maistra fusilatua (Cádiz, 1898-1936) # [[Elisa López Velasco]] maistra berritzailea (Málaga, 1884-1936??) # [[Sirisha Bandla]] BBCren 100 emakumeak 2022, ingeniari aeronautikoa (India 1988) # [[Nazanin Zaghari-Ratcliffe]] BBCren 100 emakumeak 2022, iraniar-britaniar hiritarra (Tafresh 1978) # [[Narges Mohammadi]] BBCren 100 emakumeak 2022, eskubideen aldeko ekintzailea (Persia 1972) # [[Palmira Pla Pechovierto]] maistra, pedagogoa eta polikaria (Teruel, 1914-Castlló, 2007) # [[Emilia Elias Herrando|Emilia Elias Herrando]] maistra, pedagogoa (Madril, 1898 - Mexiko, 1976) # [[Veneranda Manzano]] maistra, politikaria, erbesteratua (Asturias, 1893-1992) # [[Guillermina Medrano]] maistra eta politikaria (Albacete, 1912-Valencia, 2005) # [[Marguerite Durand (feminista)]] kazetari, aktore, politikari eta feminista frantsesa (1864 - 1936) # [[Jane Rigby]] BBCren 100 emakumeak 2022 Astrofisika estatubatuarra (EEUU, XXXX) # [[Iryna Kondratova]] BBCren 100 emakumeak 2022 Anestesiologa eta pediatra (Ukrania, XXXX) # [[Constance Tipper]] metalurgikaria (Erresuma Batua, 1894-1995) # [[Johanna Döbereiner]] ingeniari agronomoa (Brasil, 1924-2000) # [[Txell Alarcón]] saskibaloi jokalaria (Bartzelona 2003) # [[Maider Castellano]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 2003) # [[Gregoria Canelo de Paredes]] 'chinato' dialekto hiztuna (Caceres 1861-1917) # [[Marina Ortiz de Zárate]] saskibaloi jokalaria (Gasteiz 1999) # [[Chatrice White]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Ana Laverón]] aeronautiko ingeniaria(Espainia XX. mendea) # [[Isaura Clavero]] 1. emakume aeronautiko ingeniaria (Vigo XX. mendea) # [[Parinoush Saniee]] idazlea (Iran 1949) # [[Elena Barraquer Compte]] oftalmologoa (Bartzelona 1954) # [[Jimena Quirós]] 1. emakume ozeonografoa (Almeria 1899-Madril 1983) # [[Isabelle Junot]] aktorea (AEB 1991) # [[Tamara Falcó]] moda-diseinatzailea (Madril 1981) # [[Micaela Navarro]] politikaria (Jaen 1956) # [[Ibijoke Faborode]] BBCren 100 emakumeak 2022, politikaria (Nigeria XX. mendea) # [[Gohar Eshghi]] BBCren 100 emakumeak 2022, ekintzailea (Iran 1946-2002) # [[Fatima Amiri]] BBCren 100 emakumeak 2022, ikaslea (Afganistan, 2005) # [[Carmen Muñoz Manzano]] Bigarren Errepublikako maistra eta idazlea (Cáceres, 1906-Coruña, 2002) # [[Carmen García de Castro]] Bigarren Errepublikako maistra eta pedagogoa (Almería, 1886-1969) # [[Isabel González Turmo]] antropologoa (Espainia XX. mendea) # [[Elvira Álvarez de Ceballos]] dama (Espainia XIV. mendea -1372) # [[Difficult Women]] emakume kabareta (Australia) # [[Mehreen Faruqi]] politikaria (Pakistan 1963) # [[Katarina Zec]] saskibaloi jokalaria (Serbia 1997) # [[Mariana Barassi]] film-zuzendaria (Argentina 1977) # [[Vic Echegoyen]] idazlea (Madril 1969) # [[Claudia Zapata]] historialaria (Txile 1975) # [[Christiane Félip Vidal]] idazlea (Frantzia 1950) # [[Katherine Kurtz]] idazlea (AEB 1944) # [[Juana Ontañón eta Valiente|Juana Ontañon y Valiente]] Bigarren Errepublikako maistra (Madril, 1886-Mexiko, 1972) # [[Wally Funk]] astronauta (AEB 1939) # [[Ida Ørskov]] bakteriologoa (Danimarka 1922- 2007) # [[Alice Lee]] matematikaria (EB 1858-1939) # [[Elizabeth Scott]] matematikaria (AEB 1917-1988) # [[Ainhoa Achutegui]] zuzendari artistikoa ( Venezuela 1978) # [[Akwaeke Emezi]] idazlea (Nigeria 1987) # [[Leia Dongue]] saskibalio jokalaria (Mozambike 1991) # [[Mónica Bruckmann]] soziopolitologoa (Peru XX. mendea) # [[Claude Ber]] poeta (Frantzai 1948) # [[Nadia Yala Kisukidi]] filosofoa (Belgika 1978) # [[Ana Carrique]] musikagilea ( Argentina 1964) # [[Cristina Montserrat Hendrickse]] abokatua, irakaslea (AEB 1964) # [[Kristina Higgins]] saskibaloi jokalaria (AEB 1994) # [[Joy Alexis Brown-Adams]] saskibaloi jokalaria (Guyana 1993) # [[Dona Tututa]] piano-jolea (Cabo Verde 1919-2014) # [[Yolanda Morazzo]] poeta (Cabo Verde 1927-Lisboa 2009) # [[Tuna Mascarenhas]] kimikaria, aktibista, 1. dama (Cabo Verde 1944-2009) # [[Kate Asabuki]] aktore pornoa (Tokio 1962) # [[Celina Pereira]] abeslaria, kontalaria (Cabo Verde 1940-Lisboa2020) # [[Athaliah Molokomme]] fiskala (Botswana 1959) # [[Constance Cummings-John]] politikaria (Sierra Leona 1918-Londres 2000) # [[Aspásia Camargo]] politikaria (Brasil, 1946 19) # [[Rachael Blackmore]] Jokey-a (Irlanda 1989) # [[Lívia Járóka]] 1. emakumezko ijito eurodiputatua (Hungaria 1974) # [[Clare Marie Hodges]] AEBko 1. emakumezko basozaina (AEB 1890-1970) # [[Consuelo González Ramos]] kazetaria, erizaina, feminista (Zamora, 1877-Madril, 1956) # [[Esperanza Rodríguez Cerdán]] Bigarren Errepublikako maistra erbesteratua (Madril, 1892-Valentzia,1984) # [[Rosa Roig]] Bigarren Errepublikako maistra (Tarragona, 1890-Bartzelona, 1969) # [[Pilar Salvo Giménez|Pilar Salvo]] Bigarren Errepublikako maistra fusilatua (Zaragoza, 1889-1936) # [[Amalia Torrijos]] Bigarren Errepublikako maistra eta alkatea (Sevilla, 1911- ???) # [[Ekaterina Lermontova]] Paleontologoa (SESB, 1889-1942) # [[Eva Mameli Calvino]] Botanikaria (Italia, 1886-1978) # [[Heike Freire]] filosofoa, aktibista (Espainia, ??) # [[Sabrina Sánchez]] kazetaria, sexu langilea (Mexiko 1981) # [[Karine Espineira]] soziologoa, trans ekintzailea (Txile 1967) # [[Nadia Ferreira]] modeloa, enpresaburua (Paraguai 1999) # [[Elena Sánchez Caballero]] kazetaria (Madril 1957) # [[Pilar Martín Fernández]] immunologia ikertzailea (Madril 1973) # [[Maruja Torres]] kazetaria, idazlea (Bartzelona 1943) # [[Nya de la Rubia]] abeslaria, aktorea (Sevilla 1986) # [[Aryna Sabalenka]] tenislaria (Bielorrusia 1998) # [[Aliaksandra Sasnovih]] tenislaria (Bielorrusia 1994) # [[Lucia Stecher]] ikertzailea (Txile XX. mendea) # [[Elena Oliva]] soziologoa, ikertzailea (Txile 1982) # [[Gendengarjaa Baigalimaa]] onkologoa (Mongolia XX. mendea) # [[Elena Moreno Zaldibar]] saskibaloi jokalaria (Donostia 1959) # [[Tanaya Mechelle Atkinson]] saskibaloi jokalaria (AEB 1996) # [[Kinu Nishimura]] ilustratzailea (Japonia 1969) # [[Asunción Linares]] paleontologoa (Granada, 1921-2005) # [[Sylvie Denis]] idazlea # [[Marguerite Durand (hizkuntzalaria)]] hizkuntzalarieta fonetikalari frantziarra (1904) # [[Jeanne Chauvin]] abokatu eta feminista frantsesa (1862-1926) # [[Soraya Prieto Fernández]] kimikaria (Gasteiz 1979) # [[Maimouna Diarra]] saskibaloi jokalaria (Senegal 1991) # [[Esther Yáñez González - Irun]] Armadako 1. emakumea eta gerra ontzi kapitaina (Cádiz 1971) # [[María José Escalona]] informatikaria (Sevilla 1976) # [[Helena Viñes]] ekonomialaria (Espainia, XX. mendea) # [[María Jesús Almazor]] Telekomunikazio ingeniaria, CEO ( Brtzelona 1970) # [[Karen Gaines]] ziberdefentsan aditua, CEO (XX. mendea) # [[Silvia Albert Sopale]] aktore, zuzendari (Donostia 1976) # [[Midi Achmat]] LGTB aktibista (Hegoafrika, 1964) # [[Shiva Nazar Ahari]] giza eskubideen aldeko aktibista (Irán, 1984) # [[Leoncia Gómez Galán]] zerbitzaria, 'vocera' (Caceres 1903-1986) # [[Irma Estrada Silva]] autodefentsa irakaslea (El Salvador ?) # [[Anália de Victória Pereira]] politikaria ( Angola 1941-2009) # [[Belita Palma]] abeslaria (Angola 1932-1988) # [[Luzia Inglês Van-Dúnem]] politikaria (Angola 1948) # [[Margarida Rosa da Silva Izata]] diplomazialaria (Angola 1958) # [[Ana Clara Guerra Marques]] dantzaria (Angola 1962) # [[Luísa Rogério]] kazetaria (Angola 1967) # [[Lourdes Van-Dúnem]] musikaria (Angola 1935-2006) # [[Arlete Leona Chimbinda]] politikaria, irakaslea (Angola 1960) # [[Silvia Lutucuta]] Kardiologoa, ministroa (Angola 1968) # [[Josefa Sacko]] agronomoa, enbaxadorea (Angola XX. mendea) # [[Vera Daves]] ekonomialaria, ministroa (Angola 1984) # [[Catherine Austin Fitts]] bankaria (AEB 1950) # [[Marjorie Rice]] matematikaria (AEB, 1923-2017) # [[Liliana Colanzi]] idazle eta editorea (Bolivia, 1981) # [[Magela Baudoin]] idazle (Bolivia, 1973) # [[Trementinaireak]] sendatzeko produktu naturalen saltzaile ibiltariak (Katalunia XIX. mendea-XX. mendea) # [[Eloísa del Pino Matute]] zientzialari soziala, ikertzailea (Espainia XX. mendea) # [[María Luisa López Grigera]] filologoa (Coruña 1926) # [[Paula Dapena Sánchez]] futbolaria (Pontevedra 1996) # [[ASPEGI elkartea]] emakume profesionalena, enpresariena (Gipuzkoa 1998) # [[Sari Arponen]] medikua (Finlandia 1977) # [[Carolina Iglesias]] umoregilea, gidoilaria, youtuberra (Coruña 1993) # [[Berta Collado]] kazetaria, aurkezlea (Toledo 1979) # [[Yola Mamani]] komunikatzailea (Bolivia, 1984) # [[Hélène Dutrieu]] txirrindulari, hegazkinlari (Belgika-Frantzia, 1877-1961) # [[Virginia Ayllón]] idazle (Bolivia, 1958) # [[Begonya Pozo]] idazlea (Valentzia 1974) # [[Carmelina Sánchez-Cutillas]] idazlea (Madril 1921- Valentzia 2009) # [[Beatriu Civera]] idazlea (Valentzia 1914-1995) # [[Ana María Ibars]] idazlea, maistra (Valentzia 1892-1965) # [[Raquel Payá]] pedagogoa (Valentzia 1919-1972) # [[Alison Spedding]] antropologoa (Ingalaterra/Bolivia, 1962) # [[Margaret W. Rossiter]] emakumeen historialaria ( AEB 1944) # [[Maria Beneyto]] idazlea, poeta (Valentzia 1925-2011) # [[María Villén]] 2. Errepublikako maistra (Burgos 1871-Valentzia 1961) # [[Lindaura Anzoátegui]] idazle (Bolivia, 1846-1898) # [[Yolanda Bedregal]] poeta (Bolivia, 1913-1999) # [[María Virginia Estenssoro]] poeta (Bolivia, 1902-1970) # [[Hilda Mundy]] poeta (Bolivia, 1912-1980) # [[Concha Peña Pastor]] bigarren errepublikako maistra eta abokatua (Ciudad Real, 1906-Panama, 1960) # [[Elpidia Polo Ovejas]] bigarren errepublikako maistra errepresaliatua (Valladolid, 1890-Madrid, 1988) # [[Carmen Valero Gimeno]] bigarren errepublikako maistra eta pedagogo errepresaliatua (Silla, 1893-1962) # [[Rosa Menéndez]] zientzialaria, 1. emakumea CSIC burua (Asturias 1956) # [[Dulceida]] interneteko ospetsua (Bartzelona, 1989) # [[Juana Macías]] film-zuzendaria, gidoilaria (Madril 1971) # [[Brisa Fenoy]] musikaria, DJ, modeloa (Cádiz 1991) # [[María Vargas Montoya]] enologoa (Haro 1971) # [[María Vargas Fernández]] flamenko abeslaria (Cádiz 1947) # [[Laura Alonso Cancho]] poeta (Santander 1978) # [[Dina Abouzeid Sariñena]] badminton entrenatzailea (Zaragoza 1979) # [[Agostina Burani]] saskibaloi jokalaria ( Argentina 1991) # [[Carmen Ybarra Careaga]] enpresaburua, markesa (Espainia 1963) # [[María José Álvarez Mezquíriz]] EULEN enpresaburua (Bilbo 1957) # [[Margaret H. Wright]] matematikaria (AEB, 1944) # [[Katharine Way]] fisikaria (AEB, 1902-1995) # [[Paola Velasco Pinedo]] Boliviako 1. emakume piloto komandantea (1988) # [[Xian (aktibista)]] LGTB aktibista (Txina, ?) # [[Laura Hojman]] gidoilaria, film zuzendaria (Sevilla 1981) # [[Bibisara Assaubayeva]] xake jokalaria (Kazakhstan 2004) # [[Anne L'Huillier]] fisika atomikoko irakaslea (Frantzia/Suedia 1958) # [[Tamara Rojo]] datzaria, koreografoa (kanada/Espainia 1974) # [[Elena S. Sánchez]] kazetaria (Toledo 1979) # [[Patricia Pardo]] kazetaria (Galizia 1983) # [[Sonsoles Ónega]]kazetaria, idazlea (Madril 1970) # [[Cristina Ónega]] kazetaria (Madril 1975) # [[Tatiana Afanásieva]] matematikari eta fisikaria (Ukraina-Herbereheak, 1876-1964) # [[Lilli Suburg]] kazetaria (Estonia, 1841-1930) # [[Esther Szekeres]] matematikaria (Hungaria-Australia, 1910-2005) # [[Irene Falcón|Irene Falcon]] kazetaria, Dolores Ibarruriren idazkaria (Madril, 1907-1999) # [[Enriqueta O'Neill|Enriqueta O´Neill]] aktore eta idazlea (Madril, 1909-Bartzelona, 1972) # [[Encarnación Fuyola Miret]] Bigarren errepublikako maistra (Huesca, 1907-Mexiko, 1982) # [[Anoka Primrose Abeyrathne]] kontserbazionista, gizarte ekintzailea (Sri Lanka, 1991) # [[Mar Abad]] kazetaria (Almeria 1972) # [[Marion Koopmans]] albaitaria, birologoa (Herbehereak 1956) # [[Carme Valls]] mediku eta politikaria (Bartzelona,' 1945) # [[Anne Anderson]] ilustratzailea (Eskozia, 1874 - 1930) # [[Eva Furnari|Eva Furmari]] ilustratzailea (Erroma, 1948) # [[Matilde Hidalgo]] mediku, poeta, sufragista (Ekuador 1889-1974) # [[Eva Soriano]] komediantea, aurkezlea (Tarragona 1970) # [[Cecilia Ansaldo]] idazlea (Ekuador 1949) # [[Melissa Lucio]] heriotza zigor polemikoan kondenatua (AEB 1968) # [[Carmen Barbarà]] komikigilea eta irudigilea (Bartzelona, 1933) # [[Amelia Bauerle|Amelia Banerle]] komikigilea (Londres, 1873-1916) # [[Pauline Baynes]] liburu ilustratzailea (Sussex, 1922-2008) # [[ Pamela Adie]] LGBT aktibista (Nigeria, 1984) # [[ Christine Ahn]] Bakearen aldeko aktibista (Hego Korea, XX. mendea) # [[Celia Viñas]] poeta, pedagogoa (Lleida-Almeria, 1915-1954) # [[Chipita Rodriguez]] heriotza zigorrez urkatua eta 100 urtera barkatua (AEB 1799-1863) # [[Elsa Beskow]] idazlea eta ilustratzailea (Suedia, 1874-1953) # [[Mary Agnes Chase]] botikaria eta ilustratzailea (EEBB, 1869-1963) # [[María Conejo]] ilustratzailea (Mexiko, 1958) # [[Eréndira Derbez]] ilustratzailea, idazlea (Mexiko, 1991) # [[Kate Greenaway]] ilustratzailea, idazlea (Londres, 1846-1901) # [[Elizabeth Shippen Green]] ilustratzailea (EEBB, 1871-1954) }} ==='''Berriak 2023''' ('''urtarrila''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Elorriaga]] ef--'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Busturia, 1980) # [[Aiora Zabala]] ----'''SORTUA''' zientzialaria (1982) # [[Alazne López]] --ef'''SORTUA''' dantzaria (Bilbo, 1993-Alemania, 2015) # [[Ana Borderas]] ef--''SORTUA''' kazetaria, irrati-esataria (Eibar, 1962) # [[Anna Fernandez de Paco]] ef--'''SORTUA''' zinemagilea (Bartzelona, 1981) # [[Belén Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1937-1982) # [[Berenice Lopez Reyes]] ef--'''SORTUA''' enpresaburua (Mexiko, 1989) # [[Bonifacia Zuazola]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1915-2012) # [[Consuelo Osa]] efef'''SORTUA''' erraketista Mutriku (1922-2015) # [[Durangoko Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1939-1940) # [[Eladia Balerdi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1942-1997)) # [[Garbiñe Balerdi]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1935) # [[Garbiñe Ortega]] ----'''SORTUA''' zinema komisarioa (Gasteiz, 1981) # [[Gloria Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1922) # [[Ignacia Idoate Iragui]] efef'''SORTUA''' moja (Orikain, 1900 - Madril, 1975) # [[Iñasi Illarramendi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Zarautz, 1919-2005) # [[Josefa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Juncal Alzugaray]] ef--'''SORTUA''' Fisioterateupa eta asmatzailea (Bilbo, 1981) # [[Justa Domínguez de Vidaurreta e Idoy]] efef'''SORTUA''' moja (Azpeitia, 1975- Madril, 1958) # [[Koldobike Gezala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Lezo, 1917) # [[Marcelina Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1923) # [[Margarita Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1925-Fuengirola, 2019) # [[Mari Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Anoeta, 1929 -Mexiko, 1986) # [[Maria Josefa Navascues]] efef'''SORTUA''' erraketista (Errenteria, 1924-2011) # [[Maria Teresa Egaña]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1925) # [[Mercedes Agirrezabalaga]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Irura, 1928) # [[Mercedes Zubikaray]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1920-1983) # [[Merche Olabe]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1957) # [[Milagros Uranga]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mutriku, 1918-1992) # [[Pilar Zabala]] efef'''SORTUA''' erraketista (Deba, 1926-1945) # [[Rafaela Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Azkoitia, 1926-213) # [[Saelia Aparicio]] ----'''SORTUA''' artista (Valladolid, 1982) # [[Victoriana Aizpuru]] ef--'''SORTUA''' erraketista (Errezil, 1919) # [[Zornotzako Emakumeen Kartzela]] '''SORTUA''' (1938-1947) # [[Ada Hitchins]] kimikaria (Ingalaterra, 1891-1972) # [[Adèle Esquiros]] Frantziako idazle eta kazetari feminista (1819-1886) # [[Africa González Fernández]] medikua, inmunologoa (Madril 1962) # [[Agrippina Vagánova]] ballet-maistra (Errusia, 1837-1951) # [[Aïcha Chenna]] emakume eskubideen aktibista (Maroko 1941-2022) # [[Aída Gómez]] dantzaria (Madril, 1967) # [[Aida Pierce]] komediantea (Mexiko, 1956) # [[Ainhoa Sanz Rodríguez|Ainhoa Sanz]] mendi korrikalaria (Urretxu, 1989) # [[Alba Gutiérrez]] dantzaria, aktorea ( Madril 1994) # [[Alice H. Parker]] asmatzailea (EEBB 1895-1920) # [[Alicia Barrié]] vedettea (Txile 1915- AEB 2002) # [[Alicia Vignoli]] vedettea (Lima 1911-Argentina 2005) # [[Almudena Ariza]] korrespontsala (Madril, 1963) # [[Alyson Eckmann]] aktorea (AEB 1990) # [[Amalia Iglesias]] idazlea, poeta (Menaza, 1962) # [[Ana Goya]] dantzaria, aktorea (Iruñea 1962) # [[Ana José Cancio]] kazetaria (Palentzia 1960) # [[Ana Orantes]] genero-indarkeriaren biktina (Granada 1937-1997) # [[Ana Rujas]] aktorea (Madril 1989) # [[Angela Burdett-Coutts]] filantropoa, pintura-bildumagilea (Londres, 1814-1906) # [[Ángela T. Leiva Sánchez]] botanikaria (Kuba 1948-2014) # [[Àngels Ribé]] artista kontzeptuala (Bartzelona 1943) # [[Anna Jaclard]] Errusiar sozialista eta feminista iraultzailea (1843 - 1887) # [[Anna Maurizio]] biologoa (Suitza 1900-1993) # [[Annie Oakley]] tiratzailea (AEB, 1860-1926) # [[Antonia Gimeno Travesset]] saskibaloi jokalaria eta entrenatzailea (Bartzelona, 1941) # [[Antonia Torre Yela]] 14. arrosa. Fusilatua (Madril, 1922-1940) # [[Asha Lul Mohamud Yusuf]] poeta (Somalia, XX. mendea) # [[Azucena Hernández]] aktorea (Sevilla 1960-Guadalajara 2019) # [[Barbara Navarro]] legelaria, CEO (Madril 1974) # [[Bélgica Adela Mirabal]] biziraun zuen Mirabal ahizpa bakarra (Dominikar Errepublika, 1925-2014) # [[Belle Starr]] Mendebaldeko bidelapurra (AEB, 1848-1889) # [[Beth (abeslaria)]] (Bartzelona 1981) # [[Bianca Ceva]] erresistentziaren kidea (Italia, 1897-1982) # [[Blanche Lefebvre]] 1871ko Parisko Komunako ekintzailea # [[Carmen Amaya]] dantzaria (Bartzelona, 1918-1963) # [[Carmen Iglesias]] historialaria (Madril 1942) # [[Carmen Olmedo Checa]] politikaria (Malaga 1949-2015) # [[Carmen Ruiz-Tilve]] idazlea (Oviedo 1941) # [[Carol-Ann Duffy]] poeta (E.B. 1955) # [[Catherine Allard]] dantzaria (Belgika/Katalunia, 1960) # [[Cathy Hackl]] futurista teknologikoa ( XX. mendea) # [[Cecilia Bartolomé]] film-zuzendaria (Alacant 1940) # [[Celia Correas de Zapata]] idazlea (Argentina 1933-AEB 2022) # [[Charo (abeslaria)]] dantzaria, aktorea (Murtzia 1941-) # [[Claire Démar]] kazetari eta feminista frantziarra (1799-1833) # [[Clara Jiménez Cruz]] kazetaria (Madril 1989) # [[Claude-Hélène Perrot]] historialaria (Frantzia 1928-2019) # [[Claudia Piñeiro]] idazlea (Argentina 1960) # [[Colette Rabaté]] hispanista (Frantzia 1950) # [[Cristina Olea]] korrespontsala (Vigo, 1982) # [[Dalila Ennadre]] zinema-zuzendaria (Maroko 1966- Paris 2020) # [[Dalilah]] dantzaria (Madril 1936-2001) # [[Danica McKellar]] Matematikaria, aktorea (AEB, 1975) # [[Daniela Blume]] kazetaria (Mataro 1990) # [[Daphne Oram]] musikagilea (Erresuma Batua, 1925-2003) # [[Daria Bertolani Marchetti]] erresistentziaren kidea (Italia, 1919-1994) # [[Delia del Carril]] margolaria (Argentina, 1884-1989) # [[Désirée Gay]] kazetari eta feminista frantziarra (1810-1890) # [[Diana Vishneva]] dantzaria (Errusia, 1976) # [[Dolores Medio]] idazlea (Oviedo 1911-1996) # [[Dolors Comas]] antropologoa eta politikaria (Bartzelona, 1951) # [[Dorothy E. Smith]] antropologoa (E.B 1946-Kanada 2022) # [[Dorothy Pitman Hughes]] aktibista (AEB 1938-2022) # [[Drucilla Cornell]] filosofoa (AEB 1950-2022) # [[Edith Checa]] kazetari, irrati-esatari (Sevilla, 1957-Madril, 2017) # [[Elda Emma Anderson]] fisikaria (AEB, 1899-1961) # [[Elena González Iglesias]] dantzaria, aktorea (Asturias 1991) # [[Elena Quiroga]] idazlea (Santander 1921-Coruña 1995) # [[Elizabeth Gertrude Britton]] botanikaria, briologoa (AEB, 1858-1934) # [[Elvira Andrés]] dantzaria (Espainia, 1958) # [[Elvira Godás]] maistra errepublikarra (Katalunia, 1917-2015) # [[Elvira Roca Barea]] idazlea (Malaga 1966) # [[Enedina Alves Marques]] ingeniari zibila (Brasil, 1913-1981) # [[Erika Martínez]] poeta (Jaen, 1979) # [[Ernestina Otero]] maistra (Pontevedra 1890-1956) # [[Eugenia Balcells]] artista bisuala (Bartzelona 1943) # [[Eva Ortega Paíno]] kimikaria, ikertailea (Madril, 1972) # [[Felicita Ferrero]] erresistentziaren kidea (Italia, 1899-1984) # [[Filomena Dato]] poeta, idazlea (Galizia, 1856-1926) # [[Flor de Torres Porras]] fiskala (Almeria 1961) # [[Flora Philip]] matematikaria (Erresuma Batua 1865-1943) # [[Florence Parpart]] asmatzailea (EE.BB. 1856- ?) # [[Florencia Pérez Padilla]] dantzaria (Sevilla 1918-Madril 2000) # [[Frances Haugen]] datu-ingeniaria, informatzailea (AEB 1980) # [[Francesca Gargallo]] filosofoa, idazlea (Italia 1956- Mexiko 2022) # [[Gabriela Bravo]] fiskala, politikaria (Valentzia 1963) # [[Gemma Pasqual i Escrivà|Gemma Pasqual i Escrivá]] katalanez idazten duen idazlea (Valentzia, 1967) # [[Gertrud Woker]] biokimikaria (Suitza, 1878-1968) # [[Ginetta Sagan]] erresistentziaren kidea (Italia, 1925-2000) # [[Gloria Leyland]] dantzaria, esataria (Argentina, XX.mendea) # [[Godeliève Mukasarasi]] gizarte langilea, aktibista (Ruanda 1959) # [[Grace Nichols]] poeta (Guyab 1950) # [[Helen Pickett]] koreografoa (AEB,?) # [[Helena Corbellini]] idazlea (Uruguai 1959) # [[Helena Cortesina]] dantzaria, zinegile aitzindaria (Valentzia 1903-Buenos Aires 1984) # [[Ina Grafl]] botanikaria (Suitza 1915-1970) # [[Irene Rice Pereira]] artista (AEB 1902-Marbella 1971) # [[Isabel Pérez Montalbán]] poeta (Córdoba, 1964) # [[Isla Correyero]] idazlea, poeta (Cáceres, 1957) # [[Jamie Dantzscher]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Josefina Triguero Agudo]] Espainiako 1.emakume epailea (Madril 1946-2022) # [[Joyce Lussu]] erresistentziaren kidea (Italia, 1912-1998) # [[Juana la Macarrona]] dantzaria (Cádiz 1870-Sevilla 1947) # [[Júlia Creus Garcia]] dantzaria, aktorea (Tarragona 1994) # [[Julia Manzanal Pérez]] aktibista errepublikanoa (Madril, 1915-2012) # [[Julia Reichert]] dokumental-zuzendari (AEB 1946-2022) # [[Kae Tempest]] poeta, abeslaria (Inglaterra, 1985) # [[Kathryn Woolard]] hizkuntza-antropologoa (AEB 1950) # [[Kenita Placide]] aktibista (Santa Luzia 1978) # [[La Chunga]] dantzaria (Marseilla, 1938) # [[La Malena (dantzaria)]] (Cádiz 1877-Sevilla 1956) # [[Laura Escanes]] modeloa (Bartzelona 1996) # [[Laura Palmés]] kazetaria (Bartzelona, 1954-2011) # [[Laura Pinillos]] vedettea (Espainia 1900-Madril 1970) # [[Lina Merlin]] erresistentziaren kidea (Italia, 1887-1979) # [[Lola Greco]] dantzaria, koreogarfoa (Madril 1964) # [[Louisa Aldrich-Blake]] medikua (Chingford, 1865 – 1925) # [[Louise Colet]] Frantziako olerkaria (1810-1876) # [[Lourdes García Campos]] kazetaria (Madril 1975) # [[Lucero Tena]] dantzaria,kriskitin jotzailea (Mexiko, 1938) # [[Lucy Weston Pickett]] kimikaria (AEB, 1904-1997) # [[Luisa Esteso]] aktore komikoa (Valentzia 1906- Madril1986) # [[Luisa Isabel Álvarez de Toledo]] dukesa eta idazlea (Estoril, 1936-Sanlúcar de Barramenda, 2008) # [[Lupe Serrano]] dantzaria (Txile, 1930) # [[Manuela Garín Pinillos]] matemtikaria (Asturias-Mexiko, 1914-2019) # [[Manuela Manzanares]] arbista, idazlea (Ciudad Real 1910 -AEB 2004) # [[Margarita García Robayo]] idazlea (Kolonbia 1980) # [[Marguerite Williams]] geologoa (AEB, 1895-1991) # [[María Alaniako]] enperatriza (Georgia1050-Bizanzio 1118?) # [[Maria Branyas Morera]] superehunurtekoak (San Frantzisko/Katalunia 1907) # [[María Cabrera]] akrobata, lehenengo emakume ijito ezaguna espainian (1467-Guadalajara, 1527) # [[Maria Cosway]] artista (Italia 1760 -1838) # [[María Eloy-García|María Eloy-Garcia]] idazle, poeta (Málaga, 1972) # [[María Ignacia Rodríguez de Velasco]] aktibista (Mexiko, 1778-1850) # [[María López García]] hockey-jokalaria (Asturias 1990) # [[María Muñoz]] irrati-esataria (Argentina 1968-2003) # [[Maria Ossowska]] Filosofoa (Varsovia, 1896-1974) # [[María Peláe]] kantautorea (Malaga 1990) # [[María Teresa Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1935-1960) # [[Marie Guy-Stéphan]] dantzaria (Paris 1818-1873) # [[Marina Semiónova]] dantzaria (Errusia, 1908-2010) # [[Mariola Cubells]] kazetaria (Valentzia 1967) # [[Marjorie Hyams]] jazz musikaria, bibrafonista (AEB 1920-2012) # [[Marsha Blackburn]] politikaria (AEB 1952) # [[Marta Agudo]] poeta (Madril, 1971) # [[Maruchi Fresno]] aktorea (Madril 1916-2003) # [[Mercedes Ballesteros]] idazlea ( Madril 1913-1995) # [[Mercedes Gaibrois de Ballesteros]] historialaria (Paris 1891-Madril 1960) # [[Mercedes Marrero]] saskibaloi jokalaria eta nabigazio kapitaina (San Cruz Tenerifekoa, 1961) # [[Mercedes Olivera Bustamante]] antropologoa (Mexiko 1934-2022) # [[Milagros Calvo]] epailea (Valladolid 1947) # [[Minerva Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1926-1960) # [[Mireia Sentís]] idazlea (Bartzelona 1947) # [[Miriam Reyes]] poeta (Ourense, 1974) # [[Mónica Moro]] publizista, zuzendari-nagusia (Madril, 1974) # [[Montserrat Domínguez]] kazetaria (Madril 1963) # [[Montserrat Galcerán]] aktibista (Bartzelona, 1946) # [[Montserrat Soliva Torrentó]] zientzialaria (Katalunia, 1943-2019) # [[Nannette Streicher]] musikagilea, piano-jolea (Alemania 1769-Austria1833) # [[Natalia Bessmértnova]] dantzaria (Mosku 1941-2008) # [[Natalia LL]] artista (Polonia 1937-2022) # [[Natalia Makarova]] dantzaria (Errusia, 1940) # [[Nina Timofeeva]] dantzaria (Errusia 1935-Israel 2014) # [[Noemí Galera]] OT zuzendaria (Bartzelona 1967) # [[Noni Benegas]] idazlea (Argentina 1951) # [[Norma Barbolini]] erresistentziaren kidea (Italia, 1922-1993) # [[Núria Bendicho Giró|Nuria Bendicho]] idazlea (Bartzelona, 1995) # [[Nuria Oliver]] telekomunikazio ingeniaria (Alacant 1970) # [[Odette Roy Fombrun]] sufragista (Haiti 1917-2022) # [[Olga Lepeshínskaya]] dantzaria (Errusia 1941-2008) # [[Olga María Ramos]] kupletista, musikagilea (Madril 1947) # [[Olga Ramos (abeslaria)]] (tenerife, 1932) # [[Olga Ramos (aktorea)]] kupletista (Badajoz 1918-Madril 2005) # [[Paloma del Río]] kazetaria (Madril 1960) # [[Pastora Galván]] dantzaria (Sevilla 1980) # [[Patria Mirabal]] ekintzaile politikoa (Dominikar Errepublika, 1924-1960) # [[Patricia Guerrero (dantzaria)]] (Granada 1990) # [[Patrizia Reggiani]] hiltzailea (Italia, 1948) # [[Pilar de la Oliva]] epailea (Valentzia 1956) # [[Radhya Al-Mutawakel]] Giza eskubide aktibista (Yemen 1967) # [[Ramona Maneiro]] aitzindaria (Coruña, 1961) # [[Rosa Durán]] dantzaria (Cádiz 1922-Madril 1999) # [[Rosario Guerrero]] dantzaria (Madril XIX. mendea-1960) # [[Rosemary Radford Ruether]] filosofoa (AEB 1936-2022) # [[Rossana Rossanda]] erresistentziaren kidea (Italia, 1924-2020) # [[Sabela Arias Castro]] historietagilea (Lugo, 1969) # [[Sara Rancaño]] korrespontsala (Bartzelona, 1984) # [[Sarah Mardini]] igerilaria, errefuxiatuen aldeko aktibista kriminalizatua (Siria, 1995) # [[Shadi Sadr]] abokatu, aktibista (Iran 1974) # [[Sharon Presley]] psikologoa (AEB 1943-2022) # [[Silvia Barrera Ibáñez]] zibersegurtasun aditua, kriminologoa (Madril 1977) # [[Soledad Antelada Toledano]] hackerra (Argentina 1977) # [[Soledad Cazorla]] fiskala (Lareche 1955-Madril2015) # [[Sophie Freud]] psikologoa, idazlea (Austria 1924-AEB 2022) # [[Stella Cunliffe]] estatistikaria (Erresuma Batua, 1917-2012) # [[Suzanne Voilquin]] kazetari frantziarra eta saint simonista (1801-1876) # [[Teresa Burga]] artista (Perú, 1935-2021) # [[Teresa Freixes]] legelaria (LLeida 1950) # [[Teresa Perales]] igerilaria (Zaragoza 1975) # [[Tina Anselmi]] erresistentziaren kidea (Italia, 1927-2016) # [[Verónica Pascual Boé]] ingeniaria, CEO (Burgos 1979) # [[Vicky Gómez]] dantzaria (Salamanca 1988) # [[Victoria Pinillos]] vedettea (Espainia ?- Madril ? ) # [[Victorina Vila Badia]] maistra errepublikarra (Lleida, 1883-1962) # [[Violeta la Burra]] abeslaria, dantzaria, aitzindaria (Sevilla, 1936-2020) # [[Virxinia Pereira Renda]] idazlea (Pontevedra 1884-Madril 1969) # [[Yolanda Ramos]] aktorea (Bartzelona 1968) # [[Zar Amir Ebrahimi]] aktorea (Iran 1981) # [[Zeba Islam Seraj]] biologo molekularra (Bangladesh, 1958) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abendua''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Lourdes Herrasti]] ef--'''SORTUA''' antropologoa (Aretxabaleta, 1958) # [[Marie-José Basurco]] ----'''SORTUA''' idazlea (Donibane Lohitzune, 1947) # [[Uxue Kerejeta]] ----'''SORTUA''' musikaria (Zumarraga, 1999) # [[Felisa Libano]] efef'''SORTUA''' pandero jotzailea (Plentzia, 1917-2000) # [[Esperanza Nuere]] ----'''SORTUA''' margolaria (Bilbo, 1935) # [[Nadia Hindi Mediavilla]] ----'''SORTUA''' ikertzailea (Bagdad, 1977) # [[Betisa Ojanguren]] ----'''SORTUA''' Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea (Barakaldo, 1978) # [[Ainhize Belar]] ef--'''SORTUA''' eskalatzailea (Atxondo, 2006) # [[Miren Urbieta Vega]] ----'''SORTUA''' abeslaria, musikaria (Donostia, 1983) # [[Begoña Uriarte]] ----'''SORTUA''' piano-jotzailea (Bilbo, 1937) # [[Dioni Ardanza]] efef'''SORTUA''' jostuna (Ermua, 1914-Dima, 2005) # [[Bego Alabazan]] ----'''SORTUA''' ipuin-kontalaria (Bilbo, 1966) # [[Esperanza López Parada]] poeta (Madril, 1962) # [[María Vázquez Suárez]] maistra, fusilatua (1874-1936) # [[Kavita Ramdas]] zientzialaria (India, 1963) # [[Cécile La Grenade]] politikaria, zientzialaria (Grenada, 1952) # [[Eva Syková]] neurozientzialaria (Txekia, 1944) # [[Sikivu Hutchinson]] idazlea, ekintzailea (AEB, 1961) # [[Soumya Swaminathan]] medikua, pediatra eta zientzilaria (India, 1959) # [[Victoria Ocampo]] idazle, itzultzaile, filantropoa (Argentina 1890-1979) # [[Marie-Léonide Charvin "Agar"]] Aktore frantziarra eta communarde (1832-1891) # [[Lorena Conde]] aktore, poeta (Galizia, 1980) # [[Francisca Herrera Garrido]] idazlea (Galizia, 1869-1950) # [[Olga Gallego]] historialaria, artxibozaina, idazlea (Galizia, 1923-2010) # [[Mercedes Romero Abella]] maistra exekutatua (Coruña, 1907-Aranga, 1936) # [[Marga do Val|Marga Do Val]] itzultzailea eta aktorea (Vigo, 1964) # [[Sufia Kamal]] feminista (Banglades, 1911-1999) # [[Oksana Omeliánchik]] ukraniar-sobietar gimnasta (1985) # [[Laila Ripoll]] antzerkigilea, zuzendaria (Madril, 1964) # [[Concha Cuetos]] aktorea (Madril, 1944) # [[Cristina Torres]] aktorea (Madril, 1963) # [[Pilar Torres]] aktorea (Madril, 1962) # [[Elisa Montés]] aktorea (Granada, 1934) # [[Teresita Silva]] aktorea (Valentzia 1911-Madril 1960) # [[Analia Gadé]] aktorea (Argentina, 131-Madril 2019) # [[Marisol Ayuso]] aktorea (Madril, 1943) # [[Eugenia Roca]] aktorea (Bartzelona, 1928-2010) # [[Encarna Abad]] aktorea (Espainia,1927) # [[Mara Recatero]] zuzendaria (Espainia, ?) # [[Lola Membrives]] kantaria,aktorea (Argentina/Espainia, 1885-1969) # [[María Lado|Maria Lado]] idazlea (Coruña, 1979) # [[María de las Mercedes Goicoa Fernández|Maria de las Mercedes Goicoa]] pianista (Coruña, 1928-2022) # [[Beatriz Hernanz]] poeta (Pontevedra, 1963) # [[Mar Bosch Oliveras|Mar Boch Oliveras]] idazlea (Girona, 1981) # [[Elena Alonso Frayle]] idazlea (Bilbo, 1965) # [[Pilar Cabot]] idazlea (1940-2017) # [[Sandra Alonso Villar|Sandra Alonso]] maistra, idazlea (Zamora, 1993) # [[Toni Acosta]] aktorea, umoregilea (Tenerife, 1972) # [[Begoña Vargas]] aktorea, modeloa, dantzaria (Madril, 1999) # [[Ivana Baquero]] aktorea, modeloa (Bartzelona, 1994) # [[Mamen García]] aktorea (Valentzia, 1947) # [[Nuria Herrero]] aktorea, dantzaria (Valentzia, 1987) # [[Hurtado ahizpak]] aktore hirukotea (Espainia, 1979-1994) # [[Paloma Hurtado]] vedettea,aktorea (Madril, 1946) # [[Fernanda Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Teresa Hurtado]] aktorea (Madril, 1947) # [[Mary Carrillo]] aktorea (Toledo, 1919-Madril 2009) # [[Sara Moro]] gimnasta artistikoa (Mexiko, 1984) # [[Elisa Herrero Uceda|Elisa Herrero]] poeta (Caceres, 1957-Madril, 2020) # [[Blanca Andreu]] poeta (Coruña, 1959) # [[Ana Merino]] poeta, komikigilea (Madril, 1971) # [[Maria Bassó]] aktorea (Espainia,1901-Madril,1992) # [[Esperanza Navarro]] aktorea (Espainia, 1928-1978) # [[Eloísa Muro]] aktorea (Madril, 1894-1979) # [[María Asquerino]] aktorea (Madril, 1925-2013) # [[Pilar Millán Astray]] idazlea, espioia (Coruña 1879-Madril 1949) # [[Mayra Gómez Kemp]] aurkezlea, kantaria, aktorea (Kuba, 1948) # [[Velia Martínez]] aktorea (AEB, 1920-1993) # [[María Durán]] aurkezlea, kantaria (Madril, 1946) # [[Beatriz Escudero]] aktorea, kantaria (Asturias, 1950) # [[Acuario hirukotea]] pop musikariak (Espainia, 1976-1980) # [[Marián Flores]] idazkaria, aurkezlea (Madril, 1957) # [[María Casal]] aurkezlea,aktorea, (Madril, 1958) # [[Cristina Corral Soilán]] kazetaria, idazlea, irakaslea (Lugo, 1976) # [[Mary Paz Pondal]] aktorea (Asturias, 1942) # [[Mercedes Prendes]] aktorea (Asturias,1903-Madril,1981) # [[Milagros Leal]] aktorea (Madril, 1902-1975) # [[Ana Mariscal]] aktore, zuzendari, ekoizle (Madril, 1923-1995) # [[Loreto Prado]] aktorea (Madril, 1863-1943) # [[Consuelo Berlanga]] kazetaria (Kordoba, 1955) # [[Irma Soriano]] kazetaria (Jaen, 1963) # [[María Teresa Campos]] kazetaria (Tetuan/Malaga, 1941) # [[Paula Malia]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Silma Lopez]] aktorea (Madril, 1991) # [[Teresa Riott]] aktorea (Bartzelona, 1990) # [[Barbara Mestanza]] zuzendaria (Bartzelona 1990) # [[Inés de León]] zuzendaria (?, XX.mendea) # [[Carmen Carbonell]] aktorea (Bartzelona, 1900) # [[Belen Macias]] gidoilaria, zuzendaria (Tarragona, 1968) # [[Vicky Peña]] aktorea (Bartzelona, 1954) # [[Miranda Gas]] aktorea (Madril, 1985) # [[Anna Maleras]] dantzaria (Bartzelona, 1940) # [[Carlota Ferrer]] aktorea, korografoa (Madril, 1976) # [[Emma Maleras]] dantzaria, koreografoa (Bartzelona, 1919-2017) # [[Elena Frías de Chávez]] politikaria eta maistra (Venezuela, 1935) # [[Rita Sargsyan]] maistra (ARmenia, 1962-2020) # [[María Xosé Agra Romero]] filosofoa (Santiago de Compostela, 1956) # [[Montse Barderi Palau]] idazlea eta filosofoa (SAbadell, 1969) # [[María Canosa]] ingeniaria, idazlea, aurkezlea (Galizia, 1978) # [[Carmen Borrego]] telebista saio-zuzendaria (Malaga, 1966) # [[Marisa Abad]] aurkezlea (Alacant, 1947) # [[Nuria Roca]] aktorea, aurkezlea, idazlea (Valentzia, 1972) # [[Rocío Carrasco]] aurkezlea (Madril, 1977) # [[Isabel Borondo]] aurkezlea (Madril, 1948) # [[Lola Martínez (esataria)]] esataria (Murtzia, XX. mendea) # [[Mónica Randall]] aktore, aurkezlea (Bartzelona, 1942) # [[Luciana Wolf]] abeslaria (Zaragoza, 1946) # [[Lola Rodríguez Aragón]] soprano, maistra (Logroño, 1910-Iruñea 1984) # [[Elisabeth Schumann]] sopranoa, maistra (Alemania 1888-AEB, 1952) # [[Neus Campillo Iborra]] filosofoa eta idazlea (Valentzia, 1945) # [[Carolina del Olmo]] filosofoa (Madril, 1974) # [[Ana Marta González (filosofoa)|Ana Marta Gonzalez]] filosofoa (Ourense, 1969) # [[Emma Vilarasau]] aktorea (Bartzelona, 1969) # [[Faustina Pignatelli]] fisikaria, matematikaria (Italia, 1705-1769) # [[Toshiko Yuasa]] fisikaria (Japonia-Frantzia, 1909-1980) # [[Ana Higueras]] sopranoa (Madril, 1944) # [[Marie Fillunger]] sopranoa (Austria, 1850-Suitza 1930) # [[Eugenie Schumann]] piano-jolea (Alemania, 1851-Suitza 1938) # [[Rocío Orsi|Rocio Orsi]] filosofoa, saiakeragilea (Madril, 1976-2014) # [[Clara Ramas]] filosofoa, politikaria (Madril, 1986) # [[Begoña Roman]] filosofoa (Petrel, 1965) # [[Teresa Cameselle]] idazlea (Coruña, 1968) # [[Isabel Penagos]] sopranoa (Santander, 1931) # [[Petra Martínez]] aktorea, zuzendaria (Jaen, 1944) # [[Olga Margallo]] aktorea, zuzendaria (Madril, 1970) # [[Marta Soto]] egile-abeslaria (Huelva, 1996) # [[Carmen Boza]] egile-abeslaria (Cádiz, 1987) # [[Ana María Sánchez Navarro]] sopranoa (Alacant, 1959) # [[Sophie Poirier]] Jostuna eta Parisko Komunako communarde (1830-1879) # [[Victorine Eudes]] Botikaria eta Parisko Komunako communarde (1848-1881) # [[Malvina Poulain]] Maistra eta Parisko Komunako communarde (1851-1921) # [[Rachel Félix]] Frantziako aktore tragikoa (1821-1858) # [[Natalia Kobrynska]] idazlea eta feminista (Ukraina, 1855-1920) # [[Mylène Flicka|Mulène Flicka]] blogaria eta feminista (Benin, 1996) # [[Joye Hummel]] gidoilaria (EEBB, 1924-2021) # [[Atika Locke]] idazlea (EEBB, 1974) # [[Carla Cordua]] filosofoa (Txile, 1925) # [[Mercè Otero Vidal]] filosofoa, feminista (Bartzelona, 1947) # [[Marie-Pauline Soyer]] grabatzailea (Caen, Frantzia, 1786-1871) # [[Ana Gertrudis de Urrutia Garchitorena|Ane Gertrudis de Urrutia Garchitorena]] margolaria (Cádiz, 1812-1850) # [[Esmée Bulnes]] dantzaria (Erresuma Batua, 1900-Italia 1986) # [[Gema Castillo]] dantzaria (Argentina, 1907-1979) # [[Yoly Saa]] egile-abeslaria (Pontevedra, 1992) # [[Aurora de Albornoz]] idazlea, poeta (Luarca, 1926 - Madril, 1990) # [[Newsha Tavakolian|Newsha TAvakolian]] artista (Teheran, 1981) # [[Pauleta Pamies]] dantzaria (Bartzelona, 1851-1937) # [[Teresina Boronat]] dantzaria (Katalunia, 1904-1983) # [[Maria de Avila]] dantzaria (Bartzelona, 1920-Zaragoza 2014) # [[Lola de Avila]] dantzaria (Guadalajara, 1949) # [[Claudia Faci]] dantzaria (Espainia, 1966) # [[Rosita Segovia]] dantzaria (Bartzelona, 1922-2003) # [[Ana Laguna]] dantzaria (Zaragoza, 1954) # [[Arantxa Argüelles]] dantzaria (Zaragoza, 1970) # [[Rosella Hightower]] dantzaria (AEB,1920- Frantzia,2008) # [[Violette Verdy]] dantzaria (Frantzia,1933-AEB,2016) # [[Marcia Brown]] dantzaria (AEB,1918-2015) # [[Cristina Aranda]] dantzaria (Madril, 1976) # [[Maria Gordon]] geologo, paleontologoa (Eskozia, 1864-1939) # [[Francisca Meléndez]] margolaria (1770-1825 Cádiz) # [[María Elisa Quinteros|Maria Elisa Quinteros]] politikaria (Txile, 1981) # [[Verona van de Leur]] gimnasta (Herbehereak, 1985) # [[Ruth Brown]] abeslaria (EEBB, 1928-2006) # [[Nancy Chodorow]] psikoanalistaa(AEB, 1944) # [[Liubov Jegorova (dantzaria)]] (Errusia 1880-Paris 1972) # [[Bronislava Nijinska]] dantzaria (Errusia 1891-AEB 1972) # [[Margarita Wallmann]] dantzaria (Alemania 1904- Monako 1992) # [[Victoria Garabato]] dantzaria (Argentina XX. mendea) # [[Susana Agüero]] dantzaria (Arhentina 1944-2012) # [[Mercedes Quintana]] dantzaria (Argentina, 1910-1996) # [[Dora del Grande]] dantzaria (Argentina, 1909-1966) # [[María Ruanova]] dantzaria (Argentina 1922-2016) # [[Inés Malinow]] idazlea (Argentina, 1922-1989) # [[Ana Itelman]] dantzaria (Txile 1927-Argentina, 1989) # [[Sole Giménez]] abeslaria (Paris/Murtzia, 1963) # [[Rafaela López Aguado de Rayón]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1754-1822) # [[Rita Pérez de Moreno]] independentziaren aldeko heroina (Mexiko, 1779-1861) # [[Montserrat Galí Boadella]] historialaria (Mexiko, 1947) # [[Lida Martinoli]] dantzaria (Argentina 1914-1994) # [[Yelena Smirnova]] dantzaria (Errusia 1888-Argentina 1934) # [[Hanya Holm]] dantzaria (Alemania 1893-AEB 1992) # [[Marilú Marini]] dantzaria (Argentina 1940) # [[Iris Marga]] dantzaria (Italia 1901-Argentina 1997) # [[Renate Schottelius]] dantzaria (Alemania 1921-Argentina 21998) # [[Agnes de Mille]] dantzaria (AEB 1905-1993) # [[Ana María Stekelman]] dantzaria (Argentina 1944) # [[Nieves Herrero Cerezo]] kazetaria (Madril 1957) # [[Inés Ballester]] kazetaria (Castelló 1958) # [[Edith Ditmas]] liburuzaina, idazlea (Ingalaterra, 1896-1986) # [[Aurora Bernárdez]] itzultzailea (Argentina 1920-Frantzia 2014) # [[Edith Aron]] itzultzailea (Alemania 1923-Londres 2020) # [[Ugné Karvelis]] itzultzalea (Lituania 1935-Paris 2002) # [[Carol Dunlop]] itzultzailea (AeB 1946, Frantzia 1982) # [[Elena Garro]] idazlea (Mexiko, 1916-1998) # [[Amalia Kahana - Carmon]] idazlea (Israel, 1926-2019) # [[Félicie de Fauveau]] eskultorea (Italia, 1802-1886) # [[Louise-Joséphine Sarazin de Belmont]] margolaria (Versalles, 1790- Paris, 1870) # [[Thérèse Eléonore Lingée]] diseinatzailea, grabatzaile (Paris, 1753-1833) # [[María Josefa Ascargorta y Rivera]] margolaria eta irakaslea (Madril, 1800-1850) # [[Maria Luisa Marchori]] margolaria (Madril, 1801-1900) # [[Chellsie Memmel]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Bárbara María Hueva]] margolaria (Madril, 1733-1772) # [[María del Olmo Ibáñez|María del Olmo Ibañez]] artxibozaina, idazlea, historialaria (Alacant, 1965) # [[Amparo Dávila]] idazlea, poeta (Mexiko, 1928-2020) # [[Maria Bashir]] Afganistaneko 1. emakumezko fiskala (1970) # [[Christina Lamb]] kazetaria (Londres, 1965) # [[Nujeen Mustafa]] aktibista errefuxiatua (Siria, 1999) # [[Cecilia McDowall]] musikaria (Londres, 1951) # [[Luzmaría Jiménez Faro]] idazlea (Madril, 1937-2015) # [[Marina de Castarlenas]] idazlea (Bartzelona, 1900-1974) # [[Clara Corral]] idazlea (Galizia, 1847-1908) # [[Salomėja Nėris]] idazlea (Lituania, 1904-1945) # [[Helena Paz Garro]] idazlea (Mexiko, 1939-2014) # [[Isabela Corona]] aktorea (Mexiko, 1913-1993) # [[Olivia Teroba]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Andrea Muriel]] idazlea (Mexiko, 1988) # [[Misty Copeland]] dantzaria (AEB, 1982 # [[Inmaculada Aguilar]] dantzaria (Kordoba, 1958) # [[Mercedes Alfonso]] dantzaria (Espainia, ? ) # [[Rocío Aragón]] dantzaria (Cádiz1925-Madril 2018) # [[Dores André]] dantzaria (Galizia 1958) # [[Else Granheim]] liburuzaina (Norvegia 1926-1999) # [[Carmen Magallón]] fisikaria (Aragoi, 1951) # [[Baya Hocine]] ekintzaile independentista aljeriarra (1940 - 2000) # [[Houda Benyamina]] film-zuzendari eta gidoilari frantsesa (1980) }} ==='''Berriak 2022''' ('''azaroa''')=== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maria Bengoetxea]] efef'''''SORTUA''''' euskaltzalea, hizlaria (Ermua, 1906 - Zornotza, 2006) # [[Justi Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1919-2000) # [[Miren Arenaza]] efef'''SORTUA''' erraketista (Arrasate, 1915 - 2003) # [[Ane Elordi]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria, irakaslea, KORRIKAko koordinatzailea (Zornotza, 1991) # [[Isolina Pliego]] ----'''SORTUA''' maistra (Iruñea, 1886-Lodosa, 1968) # [[Ángela Alonso|Angela Alonso]] ef--'''SORTUA''' maistra (Lerin, 1899-Iruñea, 1986). # [[Oskia Ugarte]] ----'''SORTUA''' artearen historialaria eta kudeatzailea (Iruñea, 1978) # [[Elisa Arteta]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta koreografoa (Iruñea, 1980) # [[Isabel Aleman Irungarai]] ef--'''SORTUA''' emagina, Amaiurko alkatea (Amaiur, 1968) # [[Ioar Oteiza]] ef--'''''SORTUA''''' komunikatzailea, Durango Azokako komunikazio arduraduna (Lesaka, 1988) # [[Juanita Arenaza]] efef'''SORTUA''' errekatista (Arrasate, 1923-Mexiko, 2015) # [[Raisa Álava]] ----'''SORTUA''' artista (Zuhatza, 1990) # [[Asun Ibarrondo]] ef--'''SORTUA''' zerbitzaria, ostalaria (Elorrio, 1952) # [[Maitane Carballo]] ----'''SORTUA''' zinemagilea (Gasteiz, ?) # [[Idurre Frías]] ef--'''SORTUA''' futbol entrenatzailea (Gasteiz, 1991) # [[Ana Aguiriano]] ----'''SORTUA''' 1992ko Paralinpiar jokoetako kirolaria (Gasteiz, 1961) # [[Josefina Añua]] ----'''SORTUA''' Espainiako saskibaloi selekziorako hautatua izan zen lehenengo arabarra (Gasteiz, ?) # [[Leguncia de Echebarria]] ----'''SORTUA''' Durangoko kondesa (XI.mendea) # [[Elur Ulibarrena|Elur Ulibarrena Herce]] ----'''SORTUA''' museo kudeatzailea (Denia, 1969) # [[Kristina Berasain]] ef--'''''SORTUA''''' kazetaria (Lizarra) # [[Leire Malkorra]] ----'''SORTUA''' arkitektoa eta arkeologo (Tolosa, 1988 ) # [[Tania Reneaum Panszi]] ----'''SORTUA''' Amerikarteko Giza Eskubideen Batzordeko Idazkari Exekutiboa (Mexiko, ?) # [[Suylen Milanés]] efef'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1971-2022) # [[Lynn Milanés]] ----'''SORTUA''' abeslaria (Kuba, 1970) # [[Ana Zamorano |Ana Zamorano Ruiz]] ----'''SORTUA''' bidaiaria (Sodupe, 1992) # [[Yaiza Romero]] ----'''SORTUA''' kirolaria, urpeko arrantza (Zornotza,? ) # [[Loren Eguren]] efef'''SORTUA''' ehun urteduna (Elorrio 1920-Zaldibar 2023) # [[Juliana Saratxaga]] ??--'''SORTUA''' pandero jotzailea, ehun urtekoa (Araia. 1911-2013) # [[Mireia Elkoroiribe]] ef--'''SORTUA''' politikaria (Abadiño, 1975) # [[Loiola Canales]] ef--'''SORTUA''' surflaria, irakaslea (Bilbo, 1995) # [[Susana Brunetti]] aktorea (Argentina, 1941-1974) # [[Mimí Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1948) # [[Norma Pons]] vedette eta aktorea (Argentina, 1943-2014) # [[Tosca Musk]] zinemagilea (Hegoafrika, 1974) # [[Maye Musk]] modeloa eta dietista (Kanada, 1948) # [[Susana Dalmás]] irakaslea, politikaria (Uruguai, 1948-2012) # [[Francisca Júlia da Silva]] poeta (Brasil, 1871-1920) # [[Doris Daou]] astronomoa (Kanada, 1964) # [[Joany Kane]] gidoilaria, Passionflix plataformaren asmatzailea (AEB, XX. mendea) # [[Alessandra Torre]] Amazoneko maitasun eleberri idazle salduena, blogaria,(AEB, XX. mendea) # [[Sylvia Day]] idazlea (AEB, 1973) # [[Raffaella di Girolamo]] psikologoa, sexologoa (Txile, 1978) # [[Mariana di Girolamo]] aktorea (Txile, 1990) # [[Amparo Noguera]] aktorea (Txile, 1965) # [[Emilia Noguera]] aktorea, zuzendaria (Txile, 1983) # [[Sonja Vasić]] saskibaloi jokalaria (Serbia, 1989) # [[Thaïs Blume]] aktorea (Bartzelona, 1984) # [[Agnès Busquets]] aktorea (Tarragona, 1976) # [[Elena Espejo]] aktorea, ekoizlea (Tanger, 1930) # [[Marta Grau]] aktorea, antzerki-pedagogoa (Katalunia, 1891-1992) # [[Catalina Valls]] aktore, zuzendari, idazlea (Mallorca, 1906-1999) # [[Cristina Valls]] aktorea (Mallorca, 1901-1982) # [[Aina Villalonga]] antzerki-idazlea (Mallorca, 1883-1961) # [[Margalida Caimari]] poeta, ongilea (Kuba 1839-Mallorca 1921) # [[Rebekah Dawson]] astronomoa (AEB) # [[Julia de León]] astronomoa (Santa Kruz de Tenerife, 1977) # [[Audrey C. Delsanti]] astronomoa (Frantzia, 1976) # [[Juana Salabert]] idazlea (Frantzia-Espainia, 1962) # [[Milena Rudnitska]] ukraniar kazetaria, ekintzailea (1892-1976) # [[Manuela de los Herreros]] idazlea, administratzailea (Balearrak 1845-1911) # [[María Cánepa]] aktorea (Italia, 1921-Txile 2006) # [[Liliana Ross]] aktorea, zuzendaria (Italia-Txile, 1930-2018) # [[María Elena Duvauchelle]] aktorea (Txile, 1942) # [[Zinaida_Tusnolobova-Martxenko]] Armada Gorriko medika (Errusia, 1920) # [[Felipa de Souza]] aktibista portugaldarra (Tavira, 1556-Brasil, 1600) # [[Victorine Gorget]] Frantziako ikuzlea eta Parisko Komunan militante errepublikanoa (1843-1901) # [[Joséphine Marchais]] Frantses jornalaria, Komunan parte hartu izana (1837-1874) # [[Élisabeth Rétiffe]] Frantziako kartoi-fabrikatzailea, sozialista eta Communarde (1834-1882) # [[Léontine Suétens]] Ikuzlea eta 1871ko Parisko Komunan 'communarde-a' (1846-1891) # [[Tonka Tomicic]] modeloa eta aurkezlea (Txile, 1976) # [[Niní Marshall]] aktorea, gidoilaria, komediantea (Argentina, 1903-1996) # [[Antonella Costa]] aktorea, zuzendaria (Italia-Argentina, 1980) # [[Samira Negrouche]] idazlea, poeta (Aljeria, 1980) # [[Carolina Arregui]] aktorea (Txile, 1965) # [[Mayte Rodríguez]] aktorea, modeloa (Txile, 1989) # [[Elsie MacGill]] ingeniaria (Kanada, 1905-AEB 1980) # [[Helen Gregory MacGill]] epailea, kazetaria (Kanada 1864-1947 ) # [[Helen MacGill Hughes]] soziologoa (Kanada, 1903-1992) # [[Helen Hughes-Brock]] arkeologoa (Kanada, 1938) # [[Lauretta Ngcobo]] idazlea (Hego Afrika, 1931-2015) # [[Patricia Simón Carrasco]] kazetaria, idazlea (Malaga, 1983) # [[Emily Warren Roebling]] ingeniaria (AEB, 1843-1903) # [[E. Lilian Todd]] asmatzailea (AEB, 1865-1937) # [[Margaret Olivia Slocum Sage]] irakaslea, filantropoa (AEB, 1828-1918) # [[Ruth Crocker]] idazlea (AEB, 1946) # [[Loida Zabala Ollero]] potentzia egokituko kirolaria(Cáceres, 1987) # [[Maura Healey]] abokatua, politikaria (AEB, 1971) # [[Felicitas Guerrero]] dirudun dama, tiroz hila (Argentina, 1846-1872) # [[María Teresa Costantini]] aktorem, film-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1949) # [[Alda Merini]] poeta, idazlea (Italia, 1931-2009) # [[María del Pilar Maspons y Labrós]] idazlea (1841-1907) # [[Asunción Balaguer]] aktorea (Bartzelona 1925-Madril 2019) # [[Teresa Rabal]] aktorea, abeslari (Bartzelona,1952) # [[María Luisa Merlo]] aktorea (Valentzia, 1941) # [[Rita Irasema]] barietate-artista, musikagile (Kuba, 1954) # [[Inés Rivadeneira]] mezzosopranoa, irakaslea (Lugo, 1928) # [[Isabel Pérez Dobarro]] piano-jolea, irakaslea (Coruña, 1992) # [[María Luisa Solá]] bikoiztaile-aktorea (Bartzelona, 1939) # [[Ana Diosdado]] idazle, aktore (Argentina, 1938-Madril 2015) # [[Mirtha Legrand]] aktorea, aurkezlea (Argentina 1927) # [[Amelia de la Torre]] aktorea (Guadalajara 1905-Madril 1987) # [[Josefina Díaz de Artigas]] aktorea (Argentina1891-Madril 1976) # [[Clara González]] abokatu, politikaria eta hezitzailea. (Kolonbia, 1900-1991) # [[Lynne Karen Deutsch]] astrofisikaria, astronomoa (AEB, 1956-2004) # [[Teresa Solana]] idazlea (Bartzelona, 1962) # [[Annemarie Heinrich]] argazkilaria (Alemania-Argentina, 1912-2005) # [[Alicia D'Amico]] argazkilaria (Argentina, 1933-2001) # [[María Cristina Orive]] argazkilaria (Guatemala, 1931-2017) # [[Luz Sánchez-Mellado]] kazetaria, idazlea (Alacant, 1966) # [[Gretchen Daily]] biologoa, biogeografoa (AEB, 1964) # [[Nina]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Bartzelona, 1966) # [[María Moreno (margolaria)|Maria Moreno]] (Madril, 1933-2020) # [[Fryda Shultz de Mantovani]] idazlea, kritikaria (Argentina, 1912-1978) # [[Alicia Jurado]] idazlea, akademikoa (Argenti-1948) # [[Marguerite Moreno]] aktorea (Frantzia-1871-1948 # [[María Rosa Oliver]] idazlea, aktibista (Argentina, 1898-1977) # [[Leonor Acevedo Suárez]] itzultzailea (Argentina, 1876-1975) # [[Harriet Shaw Weaver]] kazetaria, editorea (Ingalaterra, 1876-1961) # [[María Esther Vázquez]] idazlea (Argenti-1937-2017) # [[Carmen Bravo-Villasante]] itzultzailea, haur literaturan aitzindaria (Madril-1918-1994) # [[María Luisa Cresta de Leguizamón]] idazlea, irakaslea (Argentina-1918-2008) # [[Ana Garralón]] idazlea (Madril-1965) # [[Montse Pla]] aktorea (Madril, 1978) # [[Sarah Buschmann]] idazlea (Frantzia, 1992) # [[Montserrat Abelló]] idazlea (Katalunia, 1918-2014) # [[Lourdes Tello]] idazlea (Madril, 1974) # [[Maria Cabrera]] poeta, irakaslea (Katalunia) # [[Pelegrina Pastorino]] moda-erreportaria (Italia 1902-Argentina 1988) # [[Carmen Gallardo Martín-Gamero]] itzultzailea (Toledo 1874-Madril 1951) # [[Rosario Lacy]] 1.ginekologoa, zirujaua (Madril1891-1954) # [[María Mercedes Coroy]] aktorea (Guatemala, 1994) # [[Malú Gatica]] aktorea (Txile 1922-1997) # [[Vanessa Miller]] aktorea,idazlea (Txile, 1965) # [[Pilar Sordo]] psikologoa, idazlea (Txile, 1965) # [[Hortense Machu]] 1871ko Parisko Komunako kantiniersa (1836-1893) # [[Béatrix Excoffon]] 1871ko Parisko Komunako kanpaina-ospitaleko erizaina (1849-1916) # [[Dee Dee Bridgewater]] AEBko jazz-abeslaria (Memphis, 1950) # [[Anna Gas]] poeta, idazlea (Bartzelona, 1996) # [[Laia Martínez i López]] idazlea, itzultzailea, musikaria (Katalunia-Mallorca, 1984) # [[Elsa Astete Millán]] zaintzailea, idazlea (Argentina 1910-2001) # [[Luz Valdivieso]] aktorea (Txile 1977) # [[Francisca Lewin]] aktorea (Txile 1980) # [[Catherine Flon]] jostuna, heroia (Haiti 1772-1831) # [[Dédée Bazile]] heroia, kaleko saltzailea (Haiti XVIII-XIX. mendea) # [[Cécile Fatiman]] vudugilea, sacerdotisa (Dominikar Errepublika 1771-1883?) # [[Josefina de la Torre]] poeta, idazlea, antzezlea, abeslaria (Las Palmas Kanaria Handikoa, 1907-2002) # [[Maria Luisa Haitikoa]] erregina ezkontidea (Haiti, 1778-Italia ,1851) # [[Adelina Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1820-1878) # [[Maria Clara Haitikoa]] enperatriz ezkontidea (Haiti 1758-1858) # [[Erzulie]] buduen maitasun eta edertasunaren jainkosa (Haiti) # [[Esperanza Parada Pedrosa]] margolaria (1928-2011) # [[Pino Ojeda]] idazle, margolari (Kanaria Handia, 1916-2002) # [[Suzy Vernon]] aktorea (Frantzia 1901-1997) # [[Rita Macedo]] aktorea, jostuna (Mexiko 1902-1991) # [[Julissa]] abeslaria, aktorea (Mexiko 1944) # [[Perpetua Barjau Martín]] jostuna, maistra (Valentzia 1899-Mexiko 1939) # [[Elena Aub]] idazlea, editorea (Valentzia 1931- Madril 1937) # [[Estefania Cueto Puertas]] fusilatua, jostuna, komunista (Asturias 1899-1939) # [[Eladia García Palacios]] fusilatua, maistra, sozialista (Asturias 1904-1937) # [[Juana Álvarez Molina]] fusilatua, etxekoandrea (Valladolid 1897-Asturias 1937) # [[Belarmina Suárez Muñiz]] fusilatua, sindikalista (Asturias 1909-1938) # [[Teresa Santianes Giménez]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1910-1937) # [[Anita Vázquez Barrancúa]] fusilatua, nekazaria, espioia, komunista (Asturias 1911-1938) # [[Maxima Vallinas Fernández]] fusilatua, etxekoandrea (Asturias 1896-1938) # [[Anita Orejas]] fusilatua, erizaina, sozialista (Asturias 1914-1937) # [[Gloria Alcahud]] margolaria (Valladolid, 1931) # [[Angelina Abad Cantavella]] irakaslea, idazlea (Castelló de la Plana, 1893-1965) # [[Antonieta Sanagustin]] jostuna (Huesca, 1924-2020) # [[Sarah Walmsley]] jostuna, aktorea, abeslaria (Britainia ?-1798) # [[Rocío Gutiérrez]] belar-hockey jokalaria (Cadiz, 1985) # [[Berta Riaza]] aktorea (Madril, 1927-2020) # [[Fuensanta Nieto]] arkitektoa (Madril, 1957) # [[Esther Pizarro]] eskultorea (Madril, 1967) # [[Mónica Domínguez Blanco]] kazetaria (Leon, 1984-2022) # [[Sara García Alonso]] biologoa, ikertzailea, astronautagaia (Leon, 1988) # [[Meganne Christian]] zientzialaria, astronautagaia (Britainia, 1987) # [[Manuela Álvarez Lozano]] filologoa, idazlea (Coruña, 1957) # [[Ana Arias Saavedra|Ana Arias Saavedra]] idazlea (Lugo, 1951) # [[Lucía Aldao]] idazlea (Coruña, 1982) # [[Xiana Arias]] poeta, kazetaria (Lugo, 1983) # [[Celsa Barja]] idazlea (Orense, 1966) # [[Pilar Beiro]] poeta (Carnota, 1958) # [[Emilia Calé |Emilia Calé Torres]] idazlea (Coruña, 1837-1908) # [[Paula Carballeira]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Helena de Carlos Villamarín|Helena de Carlos]] idazlea (Ourense, 1964) # [[Valentina Carro]] itzultzaile, diseinatzailea, aktorea (Cambados, 1984) # [[Mercedes Castro]] idazlea (Ferrol, 1972) # [[Carmen Aranegui]] arkeologoa (Valentzia, 1945) # [[Helen Fisher]] antropologoa, biologoa (AEB, 1945) # [[Maria Toledo]] flamenko kantautore piano-jolea (Toledo, 1983) # [[Begoña Abad]] idazle, poeta (Burgos, 1952 ) # [[Laia Serra]] abokatua (Bartzelona, 1977) # [[María Victoria Moreno|Maria Victoria Moreno]] poeta (Valencia de Alcantara, 1939-Pontevedra, 2005) # [[Juana Teresa Juega López]] poeta(Galizia, 1885-1979) # [[Lupe Gómez]] idazlea (Coruña, 1972) # [[Herminia Fariña Cobián]] poeta (S.Compostela, 1904-1966) # [[Maria Magdalena Domínguez|Maria Magdalena Dominguez]] poeta (Pontevedra, 1922-2021) # [[María do Cebreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1976) # [[Alessandra Galloni]] Kazetaria (Italia, 1974) # [[Paz Esteban López]] Inteligentzia-funtzionarioa (Madril, 1958) # [[Beatriz Méndez de Vigo]] espioia (Madril, 1958) # [[Elisabet Benavent]] nobela erromantikoen idazlea (Valentzia, 1984) # [[Pilar Pallarés|Pilar Pallares]] poeta (Coruña, 1957) # [[Ánxeles Penas|Ánxeles Peñas]] artista, poeta (Curtis, 1943) # [[Luz Pichel]] idazlea (Lalin, 1947) # [[Luz Pozo Garza]] poeta (Ribadeo, 1922-Coruña, 2020) # [[Carmen Prieto Rouco]] poeta (Villalba, 1901-1977) # [[Matilde González Palau]] poeta (Almansa, 1912-2002) # [[Pilar Cibreiro]] poeta, idazlea (Galizia, 1952) # [[Alba Cid]] poeta, idazlea (Galizia, 1989) }} ==='''Berriak 2022''' ('''urria''')=== (Ordena: SORTUAK, IDAZLEAK, ASTRONOMOAK, GAINONTZEKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Leire Ibarguren]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Azpeitia, 1979) # [[Cesarea Garbuno Arizmendi]] efef'''SORTUA''' enpresaburua (Errenteria, 1846-1933) # [[Izaskun Igoa]] ef--'''SORTUA''' idazlea, pedagogoa, zutabegilea (Ziga, 1995) # [[Maritxu Errazkin]] --ef'''SORTUA''' autobus-txofer aitzindaria (Azkoitia) # [[Ainhoa Nadia Douhaibi]] ----'''SORTUA''' ikertzaile eta idazlea (Oñati, 1983) # [[Aurea Etxaniz]] efef'''SORTUA''' erraketista (Soraluze, 1922 - Caracas, 2019) # [[Gema Arrugaeta]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Ordizia, 1969) # [[Amaia Elizagoien]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea, ipuin kontalaria (Baztan, 1994) # [[Anabel Sanz]] ef--'''SORTUA''' feminista, ekintzailea (Ermua, 1963) # [[Elena Mendizabal]] ----'''SORTUA''' artista, eskultorea (Donostia, 1960) # [[Sandra Garaioa]] ef--'''SORTUA''' irudigilea, ilustratzailea (Donostia, 1993) # [[Amaia Cazenave]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Baiona, 1987) # [[Begoña Durruty]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea, idazlea (Arizkun, 1968) # [[Pilartxo Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' doktorea, euskaltzain urgazlea (Teruel, 1947) # [[Eneritz Gorrotxategi]] ----'''SORTUA''' kazetaria (Gabiria, 1985) # [[Jaione Munarriz]] ef--'''SORTUA''' metereologoa (Idiazabal, 1981) # [[Christine Etchevers]] ef--'''SORTUA''' margolaria (Baiona, 1953) # [[Nerea Gastón]] ef--'''SORTUA''' arte-historialaria (Durango, 1995) # [[Usue Egia]] ----'''SORTUA''' ilustratzailea (Durango, 1992) # [[Elena Moreno Scheredre]] ----'''SORTUA''' kazetaria eta idazlea (Bilbo) # [[Leoni Etxebarren]] efef'''SORTUA''' bertso-jartzailea (Urepele, 1924-Donibane Garazi, 2014) # [[Rosa Arregi]] efef'''SORTUA''' erraketista (Mallabia, 1922-Valentzia, 2004) # [[Maria Amatriain]] --ef'''SORTUA''' hezitzailea (Azkoien, 1867-Azagra, 1955) # [[Carmen Cascante]] efef'''SORTUA''' maistra (Abaigar, 1885-Madril, 1982) # [[Blasa Morales]] ----'''SORTUA''' maistra (Nafarroa, XIX-XX) # [[Julita Beraza|Julia Beraza]] efef'''SORTUA''' erraketista # [[Mariolein Sabarte Belacortu]] ----idazlea '''SORTU''' (Herbehereak, 1944) # [[Mercedes Diaz Morales]] tren geltokiburua '''SORTU''' (Araba, 1902-1982) # [[Anna Pavlyk]] '''IDAZLEA''' eta ekintzaile (Ukraina, 1855-1928) # [[Hanna Arsenych-Baran]] idazlea (Ukraina, 1970-2021) # [[Hanna Barvinok]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Klymentyna Popovych-Boiarska]] idazlea (Ukraina, 1863-1945) # [[Myroslava Sopilka]] idazlea (Ukraina, 1897-1937) # [[Bushra al-Maqtari]] idazlea, ekintzailea (Yemen, 1979) # [[Matilde Zapata]] idazlea, (Sevilla-Santander, 1906-1938) # [[Matilde Elena López]] idazlea (Salvador, 1929-2010) # [[Aída Cartagena Portalatín]] idazlea (Ukraina, 1828-1911) # [[Alcira Soust Scaffo]] idazlea (Uruguai, 1924-1997) # [[Luisa Carnés]] idazlea (Madril, 1905-1964) # [[Concha Castroviejo]] idazlea (Coruña, ç 1910-1995) # [[Zaruhi Bahri]] idazlea, gizarte ekintzailea (Armenia, 1880-1958) # [[Hanna K. Korany]] idazlea (Siria, 1870-1898) # [[Porochista Khakpour]] elebegilea (Siriar-Estatubatuarra, 1978) # [[Salma Kuzbari]] idazlea, feminista (Libano, 1923-2006) # [[Tsehay Melaku]] idazlea (Etiopia, 1952) # [[Rangina Hamidi]] idazlea, politikaria, ekintzailea (Afganistan, 1978) # [[Louise Aslanian]] idazlea, ekintzaile komunista (Iran-Frantzia, 1904-1945) # [[Fatemeh Keshavarz]] idazlea (Iran-AEB, 1952) # [[Senedu Gebru]] idazlea (Etiopia, 1916-2009) # [[Hayganuş Mark]] idazlea (Armenia, 1885-1966) # [[Khosrovidukht]] idazlea, musikagilea (Armenia, VIII. mendea) # [[María Dolores Masana]] kazetaria, idazlea (Bartzelona, 1936) # [[Marija Strojnik]] '''astronomoa''' (Eslovenia, 1950) # [[Linda Spilker]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Constance M. Rockosi]] astronomoa (AEB, 1980) # [[Julena Steinheider Duncombe]] astronomoa (AEB, 1911-2003) # [[Marie-Jeanne de Lalande]] astronomoa (1768, 1832) # [[Rosaly Lopes]] astronomoa (Brasil, 1957) # [[Nikole Lewis]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nicole Capitaine]] astronomoa (Frantzia, 1948) # [[Paulina Lira]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Rachel Mandelbaum]] astronomoa (AEB, 1977) # [[María Cristina Pineda Suazo]] astronomoa (Honduras, 1954) # [[Mirjana Povic]] astronomoa (Serbia, 1981) # [[Muriel Mussells Seyfert]] astronomoa (AEB, 1909-1997) # [[Isabel Márquez Pérez]] astronomoa (Badajoz, 1967) # [[Josefa Masegosa Gallego]] astronomoa (Almeria, 1957) # [[Agnes Mary Clerke]] astronomoa (Irlanda, 1842-1907) # [[Yuki Okoda]] astronomoa (Japonia, 1990) # [[Denise C. Stephens]] astronomoa (AEB, 1973?) # [[Sarah Tuttle]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Chanda Prescod-Weinstein]] astronomoa (AEB, 1982) # [[Kyongae Chang]] astrofisikaria (Hego Korea, 1946) # [[Jessie Christiansen]] astrofisikaria (Australia, XX.mendea) # [[Rachel Somerville]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Susan Jane Cunningham]] matematikaria, astronomoa (AEB, 1842-1921) # [[Phoebe Waterman Haas]] astronomoa (AEB, 1882-1967) # [[Luisa Landová-Štychová]] astronomoa (Austria-Hungaria, 1885-1965) # [[Anna Estelle Glancy]] astronomoa (AEB, 1883-1975) # [[Margaret Mayall]] astronomoa (AEB, 1902-1995) # [[Martha P. Haynes]] astronomoa (AEB, 1951) # [[Ilse Cleeves]] astrofisikaria (AEB, XX. mendea) # [[Carolin Crawford]] astronomoa (Erresuma Batua, 1963) # [[Janine Connes]] astronomoa (Frantzia, 1934) # [[Joy Crisp]] geologoa, astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Florence Cushman]] astronomoa (AEB, 1860-1940) # [[Rosina Dafter]] astronomoa (Australia, 1875-1959) # [[Mary Osborne|Mary Osbone]] Gitarrista (AEB, 1921-1992) # [[Olga Smirnova]] dantzaria (Errusia, 1991) # [[Olga Smirnova (borrokalaria)]] borrokalaria (Errusia, 1979) # [[Conchita Martínez]] tenislaria (Huesca, 1972) # [[Margaret Lindsay]] aktorea (AEB, 1910-1981) # [[Cristina Cruz Mínguez]] aktorea (Espainia, 1983) # [[Mercedes Díaz]] aktorea (Espainia, 1894-1960) # [[Elise Harmon]] asmatzailea (AEB, 1909-1985) # [[Ingeborg Hochmair]] asmatzailea (Austria, 1953) # [[Ada Henry Van Pelt]] asmatzailea (AEB, 1838-1923) # [[Elizabeth Lee Hazen]] asmatzailea (AEB, 1885-1975) # [[Ruth Handler]] asmatzailea (AEB, 1916-2002) # [[Lil Hardin Armstrong]] musikagilea (AEB, 1898-1971) # [[Ruth Brito]] triatleta (Lanzarote, 1980) # [[Ana María Alonso Zarza]] geologoa, ikertzailea (Avila, 1962) # [[Chantal Loïal]] dantzaria eta koreografoa (Guadalupe, Frantzia, 1969) # [[Melba Liston]] tronboijolea, musikagilea (AEB, 1926-1999) # [[Alice Coltrane]] pianojolea, musikagilea (AEB, 1937-2007) # [[Mahsa Amini]] erahila(Iran, 2000-2022) # [[Mélanie Joly]] politikaria (Kanada, 1979) # [[Nazanin Boniadi]] aktorea (Iran, 1980) # [[Roxana Saberi]] kazetari atxilotua Iranen (AEB, 1977) # [[Lili Reinhart]] aktorea (AEB, 1996) # [[Kiernan Shipka]] aktorea (AEB,1999) # [[Wanuri Kahiu]] zine-zuzendaria (Kenya, 1980) # [[Eduarda Mansilla]] idazlea, musikagilea (Argentina, 1834-1892) # [[Agustina Ortiz de Rozas]] politikaria, filantropoa (Argentina, 1816-1898) # [[Pauline de Meulan]] idazlea eta kazetaria (Frantzia, 1773-1827) # [[Margaret Satterthwaite]] Epaile eta legelarien independentziaren gaineko Kontalari Berezia (AEB) # [[Miren Arenzana Letamendi|Miren Arenzana Letamendia]] artista, eskultorea (Bilbo, 1965) # [[María Gay]] mezzosopranoa (Bartzelona 1876-1943) # [[Isabella Colbran]] mezzosoprano (Madril, 1784 - Bolonia, 1845) # [[Florence Van de Walle]] jornalari belgikarra, communarde Parisko Komunan (1838 - ) # [[Pétroleuse (Parisko Komunako su-emaileak)]] Parisko Komunako su-emaileak (1871) # [[Manuela Rosas]] ekintzaile politikoa (Argentina, 1817-1898) # [[Camila O'Gorman]] maitasunagatik fusilatua (Argentina, 1825-1848) # [[Blanca Podestá]] aktorea (Argentina, 1889-1967) # [[María Podestá]] aktorea (Argentina, 1875-1954) # [[Marianne Beth]] abokatua (Viena, 1889-1984) # [[Diana Russell]] soziologoa eta ekintzailea (Hego Afrika, 1938-2020) # [[María Esther Podestá]] aktorea (Argentina, 1896-1954) # [[Susú Pecoraro]] aktorea (Argentina, 1952) # [[Mona Maris]] aktorea (Argentina, 1901-1991) # [[Ana Perichon]] aristokrata frantsesa (1775-1847) # [[María Luisa Bemberg]] aktorea (Argentina, 1922-1995) # [[Zully Moreno]] aktorea (Argentina, 1920-1999) # [[Luz Gabás]] idazlea, politikaria (Huesca, 1968) # [[Ángela Jeria]] arkeologoa, ??idazlea?? (Txile, 1926-2020) # [[Biblioteken eguna]] # [[Luisa de Medrano]] akademikoa, poeta eta filosofoa (1484-1527) # [[Begum Rokeya]] idazlea eta ekintzaile feminista (Kalkuta, 1880-1932) # [[María Antinea]] aktorea (Jaen,Argentina, 1915-1991) # [[Mecha Ortiz]] aktorea (Argentina, 1900-1987) # [[Orfilia Rico]] aktorea (Uruguai,Argentina, 1871-1936) # [[Nury Montsé]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Silvana Roth]] aktorea, politikaria (Italia,Argentina, 1923-2010) # [[Marta Extramiana]] idazlea, ilustratzailea, (Gasteiz, 1964) # [[Vida Akoto Bamfo]] epailea (Ghana, 1949) # [[Celma Ribas]] abeslaria (Angola, 1982) # [[Beatriz Matar]] aktorea (Argentina, 1954) # [[Lita Stantic]] zine-zuzendaria, gidoilaria (Argentina, 1942) # [[Graciela Borges]] aktorea (Argentina, 1917-1971) # [[Esther Borao]] ingeniaria, asmatzailea (Zaragoza, 1988) # [[Mary Daly]] filosofo feminista (AEB, 1928-2010) # [[Terry McMillan]] idazlea (AEB, 1951) # [[Esther Rebato Ochoa]] antropologoa, ikertzailea (Bilbo,1957) # [[María Herrera]] motoziklista (Toledo, 1996) # [[Ana Carrasco]] motoziklista (Murtzia, 1997) # [[Elena Rosell]] motoziklista (Valentzia, 1986) # [[Juana Viale]] aktorea, aurkezlea (Argentina, 1982) # [[Manuela Viale]] aktorea (Argentina, 1991) # [[Silvia Legrand]] aktorea (Argentina, 1927-2020) # [[Marcela Tinayre]] aurkezlea, enpresaburua (Argentina, 1950) # [[Dolores Fonzi]] aktorea (Argentina, 1978) # [[Florencia Raggi]] modeloa, aktorea (Argentina, 1972) # [[Nilda Raggi]] aktorea, zuzendaria (Argentina, 1938) # [[Ana Celentano]] aktorea (Argentina, 1969) # [[Danielle Casanova]] Frantziako militante komunista eta erresistentziako kidea (1909-1943) # [[Fanny Gallot]] Frantziako historialaria (1981 - ) # [[Eulalie Papavoine]] Parisko Komunako erizaina, ustezko su-eragilea (1846-1875) # [[Claudia di Girolamo]] aktorea, zuzendaria, aktibista (Txile, 1956) # [[Adriana Barraza]] aktorea, maistra, zuzendaria (Mexiko, 1956) # [[Fernanda Mistral]] aktorea (Argentina, 1934) # [[Big Mama Thornton]] blues abeslaria (AEB, 1926-1984) # [[Lita de Lázzari]] etxekoandre mediatikoa (Argentina, 1925-2015) # [[China Zorrilla]] aktorea, zuzendaria (Uruguai, 1922-2014) }} ==='''Berriak 2022''' ('''iraila''')=== (Ordena: SORTU, ASTRONOMOAK, BESTELAKOAK) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arantza San Sebastian]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, hezkuntzako aholkularia (Donostia, 1958) # [[Izaskun Etxeberria]] ef--'''SORTUA''' idazlea eta irakaslea (Altsasu, 1964) # [[Kristina Saralegi]] efef'''SORTUA''' baserritarra, abeltzaina, talogilea (Leitza, 1974-2022) # [[Gotzone Sestorain]] ef--'''SORTUA''' baserritarra, poeta, irrintzilaria (Leitza, 1965) # [[Victoria Ariño]] efef'''SORTUA''' filantropoa (Ermua, 1889-1974) # [[Ines Bengoa]] ef--'''SORTUA''' ipuin kontalaria (Tenerife-Lizarra, 1973) # [[Jeronima Uriarte Elizalde]] ----'''SORTUA''' filantropoa, ongile (Lizarra, 1855-1929) # [[Emilia Goyena Arraiza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, ekintzaile (Lizarra, 1916-1999) # [[Garbiñe Basarte]] ef--'''SORTUA''' kale-artista, muralista (Lizarra, 1976) # [[Libe Agirre]] ef--'''SORTUA''' irrati esataria, kazetaria, (Meñaka) # [[Irati Martin]] ef--''SORTUA''' futbolaria (Durango, 2003) # [[Anne-Marie Lagarde]] ----'''SORTUA''' idazlea eta ikertzaile (Zuberoa, 1944) # [[Edurne Azpitarte]] ef--'''SORTUA''' areto-futbolaria (Garai, 1978) # [[Carmen Pérez Rodrigo]] ef--'''SORTUA''' Euskal Herriko Medikuntzaren Errege Akademiaren lehenengo emakumezkoa (Alonsotegi, 1960) # [[Mariela SR Coline Fanon]] '''SORTUA''' Haur lapurtua (Guatemala, 1968) # [[Felisa Ventura]] ef--'''SORTUA''' erizaina eta emagina (Eibar, 1902-1959) # [[Ana Belén Pintado]] ef--'''SORTUA''' haur lapurtua (Madril, 1973) # [[Mariam al-Asturlabi]] '''ASTRONOMOAK''' Alepo astrolabio-egilea (Siria, X. gizaldian) # [[Nadia Zakamska]] astronomoa (Errusia, 1979) # [[Idit Zehavi]] astronomoa, ikertzailea (Israel, 1969) # [[Louise Webster]] astronomoa, fisikaria (Australia, 1941-1990) # [[Alycia J. Weinberger]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Fiammetta Wilson]] astronomoa (Erresuma Batua, 1864-1920) # [[Jennifer Wiseman]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Rosemary Wyse]] astronomoa (Erresuma Batua, 1957) # [[Alice Grace Cook]] astronomoa (Erresuma Batua, 1877-1958) # [[Priscilla Fairfield Bok]] astronomoa (AEB, 19896-1975) # [[Shadia Habbal]] astronomoa (Siria, XX. mendea) # [[Deborah Dultzin Kessler]] astronomoa (Mexiko, 1945) # [[María Luisa Aguilar]] astronomoa(Jauja Peru 1938) # [[Claire Armstrong]] astronomo amateurra (Britania) # [[Emma Vyssotsky]] astronomoa (AEB, 1894-1975) # [[Julie Vinter Hansen]] astronomoa (Danimarka, 1890-1960) # [[Gladys Vergara]] astronomoa (Uruguai, 1928-2016) # [[Esmeralda Mallada]] astronomoa (Uruguai, 1937) # [[Jacqueline Hewitt]] astronomoa (EEBB, 1958) # [[Catherine Heymans]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[María Teresa Ruiz]] astronomoa (Txile, 1946) # [[Silvia Torres Castilleja]] astronomoa (Mexiko, 1940?) # [[Gloria Suzanne Koenigsberger Horowitz]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Silvana Navarro Jiménez]] astronomoa (Mexiko, XX. mendea) # [[Meg Urry]] astronomoa (AEB, 1945) # [[Maura Tombelli]] astronomoa (Italia, 1952) # [[Jana Tichá]] astronomoa (Txekia, 1965) # [[Alenush Terian]] astronomoa (Iran, 1920-2011) # [[Bobbie Vaile]] astronomoa (Australia, 1959-1996) # [[Ann Hornschemeier]] astronomoa (EEBB, XX. mendea) # [[Svetlana Guerasimenko]] astronomoa (Ukraina, 1945) # [[Jen Gupta]] astrofisikaria (Britaina, XX. mendea) # [[Maria Antonella Barucci]] astronomoa (Italia, XX. mendea) # [[Merieme Chadid]] astronomoa (Maroko, 1969) # [[Madge Adam]] astronomoa (Erresuma Batua, 1912-2001) # [[Karlina Leksono Supelli]] astronomoa, filosofoa (Indonesia, 1958) # [[Annapurni Subramaniam]] astronomoa (India, XX. mendea) # [[Paris Pişmiş]] astronomoa (Turkia-Mexiko, 1911-1999) # [[Jane Squire]] astronomoa, idazlea, aktibista (Ingalaterra, 1686-1743) # [[Maritza Soto]] astronomoa (Txile, 1990) # [[Sara Seager]] astronomoa (Kanada, 1971) # [[Caterina Scarpellini]] astronomoa, metereologoa (Italia, 1808-1873) # [[Lenka Šarounová]] astronomoa (Txekia, 1973) # [[Anneila Sargent]] astronomoa (Erresuma Batua, 1942) # [[Carlota de Sajonia-Meiningen]] astronomoa (Alemania, 1751-1827) # [[Jen Gupta]] astrofikaria (Britainia, XX. mendea) # [[Pilar Ruiz-Lapuente]] astronomoa (Bartzelona, 1964) # [[Monica Rubio (astronomoa)]] astronomoa (Txile, 1955) # [[Claudine Rinner]] astronomoa (Frantzia, 1965) # [[Julia Riley]] astronomoa (Britainia, XX. mendea) # [[Mercedes Richards]] astronomoa (Jamaika, 1955-2016) # [[Gabrielle Renaudot]] astronomoa (Frantzia, 1887-1962) # [[Hilkka Rantaseppä-Helenius]] astronomoa (Finlandia, 1925-1975) # [[Zinaída Akséntieva]] astronomoa (Ukraina, 1900-1969) # [[Mary Proctor]] astronomoa (Erresuma Batua, 1862-1957) # [[Helen Dodson Prince]] astronomoa (AEB, 1905-2002) # [[Yelena Pitieva]] astronomoa (Errusia, XX.mendea) # [[Louise du Pierry]] astronomoa (Frantzia, 1746-1807) # [[Ľudmila Pajdušáková]] astronomoa (Eslovakia, 1916-1979) # [[Feryal Özel]] astronomoa (Turkia/AEB, 1975) # [[Mazlan Othman]] astronomoa (Malaysia, 1951) # [[Sally Oey]] astronomoa (AEB, 1984) # [[Janina Ochojska]] astronomoa (Polonia, 1955) # [[Yaël Nazé]] astronomoa (Belgika, 1955) # [[Camila Navarrete]] astronomoa (Txile, XX. mendea) # [[Sultana N. Nahar]] astronomoa (Pakistan, 1990) # [[Carolyn Porco]] astronomoa (AEB, 1953) # [[Anne Sewell Young]] astronomoa (AEB) # [[Margaretha Kirch]] astronomoa (Alemania) # [[Eva Grebel]] astronomoa (Alemania) # [[Erika Böhm-Vitense]] astronomoa (Alemania-AEB) # [[Elizabeth Alexander]] irrati-astronomoa, geologoa, fisikaria (Erresuma Batua, 1908-1958) # [[Victoria Kaspi]] astrofisikaria (AEB-Kanada, 1967) # [[Ma Chung-pei]] astronomoa (Txina) # [[Maud Worcester Makemson]] astronomoa (AEB, 1891-1977) # [[Ala Masévich]] astronomoa (Georgia, 1918-2008) # [[Karen Masters]] astronomoa (Erresuma Batua, 1979) # [[Janet Akyüz Mattei]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Naomi McClure-Griffiths]] astronomoa (Turkia, 1943-2004) # [[Susan McKenna-Lawlor]] astronomoa (AEB, 1975) # [[Karen Jean Meech]] astronomoa (AEB, 1959) # [[Anja Cetti Andersen]] astronomoa (Danimarka, 1965) # [[Duília de Mello]] astronomoa (Brasil, 1963) # [[Ruth Murray-Clay]] astronomoa (AEB, XX.mendea) # [[Alice Archenhold]] astronomoa (Alemania, 1874-1943) # [[Anne Archibald]] astronomoa (Kanada- Erresuma Batua, 1976) # [[Elizabeth Lada]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Nidia Morrell]] astronomoa (Argentina, 1953) # [[Teresa Lago]] astronomoa (Portugal, 1947) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma batua, 1986) # [[Farzana Aslam]] astronomoa, fisikaria (Pakistan, XX.mendea) # [[Pauline Barmby]] astronomoa (Kanada, 1972) # [[Margaret Lindsay Huggins]] astronomoa (Erresuma Batua 1948-1915) # [[Gemma Lavender]] astronomoa (Erresuma Batua, 1986) # [[Helen Lines]] astronomoa (AEB, 1918-2001) # [[Martha Betz Shapley]] astronomoa (AEB, 1890-1981) # [[Christy A. Tremonti]] astronomoa (AEB, XX. mendea) # [[Elizabeth Beckley]] argazkilari astronomikoa (Britaina Handia, 1846-1927) # [[Ewine van Dishoeck]] astronomo eta fisikaria (Herbehereak, 1955) # [[Kathleen Ollerenshaw]] astronomoa eta matematikaria (Britaina Handia, 1912-2014) # [[Anna Frebel]] astronomoa (Alemania, 1980) # [[Alicia M. Soderberg]] astrobomoa (AEB, 1977) # [[Caroline Furness]] astronomoa (AEB, 1869-1936) # [[Ethel Bellamy]] astronomo, sismologo (Erresuma Batua, 1981-1960) # [[Amy Barger]] astronomoa (AEB, 1971) # [[Yevguenia Bugoslávskaia]] astronomo sobietarra (1899-1960) # [[Reysa Bernson]] astronomoa (Frantzia, 1904-1944) # [[Elizabeth Brown]] astronomoa (Erresuma Batua, 1830, 1899) # [[Miriam Burland]] astronomoa (Kanada, 1902-1996) # [[María Herreros|Maria Herreros]] ilustratzailea, (Valentzia, 1983) # [[Yelena Davydova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1961) # [[Zoja Grancharova]] gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1966) # [[Natalia Kutxinskaia|Natalia Kuchinskaya]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Larisa Petrik]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1949) # [[Dörte Thümmler|Dorte Thummler]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1974) # [[Klaudia Rapp]] gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Jelena Grosheva]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1979) # [[Lăcrămioara Filip|Lacramioara Filip]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Yun Mi Kang]] gimnasta artistikoa (Korea, 1988) # [[Isabelle Severino]] gimnasta artistikoa (Paris, 1980) # [[Mo Huilan|Mo Hullan]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[Xuan Liu]] gimnasta artistikoa (Txina, 1979) # [[María Teresa Vera]] musikagilea, gitarra-jolea (Kuba, 1895-1965) # [[Nadine Heredia]] politikaria, Lehen dama (Peru, 1976) # [[Carolina Malchair]] gimnasta erritmikoa (Malaga, 1982) # [[Liliana Vitale]] musikagilea, abeslaria (Argentina, 1959) # [[Rosario Ustáriz Borra]] poeta (Echo, 1927- Jaca, 2009) # [[Karin Ohlenschläger|Karin Ohlenschlager]] arte kudeatzailea (Alemania, 1959 + Gijon, 2022) # [[Elise Ray]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1982) # [[Noor Jordaniakoa]] arkitektoa, erregina ohia (AEB, 1951) # [[Joyce DiDonato]] mezzosopranoa (AEB, 1969) # [[Susan Graham]] mezzosopranoa (AEB, 1960) # [[Simona Amânar]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Amy Chow]] gimnasta artistikoa (Kaliformia, 1978) # [[Kristen Maloney]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1981) # [[Tasha Schwikert]] gimnasta artistikoa (Las Vegas, 1984) # [[Liudmila Yezhova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Courtney McCool]] gimasta artistikoa (Kansas, 1988) # [[Patrizia Ciofi]] mezzosopranoa (Italia, 1967) # [[Miah Persson]] sopranoa (Suedia, 1969) # [[Karita Mattila]] sopranoa (Finlandia, 1960) # [[Anne Sofie von Otter]] mezzosopranoa (Suedia, 1955) # [[Birgitta von Otter]] kazetaria, idazlea (Hungaria-Suedia, 1939) # [[Vera Rozsa]] abeslaria, kantu-maistra (Hungaria, 1917) # [[Ileana Cotrubaş]] abeslaria, kantu-maistra (Errumania, 1939) # [[Hannah Wilke]] artista, performacelaria (AEB, 1940-1993) # [[Jelena Dolgopolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1975) # [[Rozalia Galiyeva|Rozaliya Galiyeya]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan,1977) # [[Kim Zmeskal]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Wendy Bruce]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1992) # [[Betty Okino]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1975) # [[Kerri Strug]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1977) # [[Elena Gómez Servera|Elena Gomez]] gimnasta artistikoa (Manacor, 1985) # [[Eva Hesse]] eskultorea (Alemania/AEB, 1936-1970) # [[Yvonne Rainer]] dantzaria, koreografoa (AEB, 1934) # [[Dorothea Röschmann]] sopranoa (Alemania, 1967) # [[Teresa Stratas]] sopranoa (Kanada, 1938) # [[Laura Campos]] gimnasta artistikoa (Merida, 1988) # [[Barbara Ehrenreich]] saiakeragile eta gizarte ekintzailea (EEBB, 1941-2022) # [[Silvia Bel]] aktorea (Bartzelona, 1970) # [[Lucy R. Lippard]] idazlea, arte-kritikaria (AEB, 1937) # [[Alina Szapocznikow]] eskultorea, holokaustotik bizirik ateratakoa (Polonia, 1926-Frantzia1970) # [[Nancy Holt]] eskultorea (AEB, 1938-2014) # [[Beverly Pepper]] eskultorea (AEB, 1922-2020) # [[Barbara Rose]] arte-kritikaria (AEB, 1936-2020) # [[Anne Truitt]] eskultorea (AEB, 1921-2004) # [[Mary Pinchot Meyer]] eskultorea (AEB, 1920-1964) # [[Lotte Lenya]] abeslaria, aktoreaa (Viena, 1898-1981) # [[Evelyn Lear]] sopranoa (AEB, 1926-2012) # [[Gisela May]] aktorea, abeslaria, irakaslea (Alemania, 1924-2016) # [[Hildegard Knef]] abeslaria, aktorea, idazlea (Alemania, 1925-2002) # [[Ute Lemper]] aktorea, abeslaria (Alemania, 1963) # [[Greta Keller]] mezzosopranoa, aktorea (Austria, 1903-1977) # [[Soile Isokoski]] sopranoa (Finlandia, 1957) # [[María Cruz Berrocal]] arkeologoa (España. XX. mendea) # [[Leily Santizo]] abokatua (Guatemala) # [[Nineth Montenegro]] politikaria (Guatemala, 1957) # [[Siomara Sosa]] fiskala (Guatemala, 1975) # [[Lucrecia Hernández Mack]] politikaria (Guatemala, 1973) # [[Nerea Aresti]] historialaria (Bilbo, 1961) # [[Ellen Beeman]] idazle, bideojokogilea (AEBo, 1964) # [[Kathleen Battle]] sopranoa (AEB, 1948) # [[Zury Ríos]] politikaria (Guatemala, 1968) # [[Sandra Torres]] politikaria (Guatemala, 1955) # [[Marta Luxán]] soziologoa (Bilbo, 1970) # [[Harolyn Blackwell]] sopranoa (AEB, 1955) # [[Carol Vaness]] sopranoa (AEB, 1952) # [[Hanna Hammarström]] asmatzailea (tel. kablea) (Suedia, 1829-1914) # [[Laura Mora]] zinema zuzendaria (Kolonbia, 1981) # [[Isa Campo]] zinema zuzendaria (Oviedo, 1975) # [[Susan Tedeschi]] abeslaria (AEB, 1970) # [[Mary Hallock-Greenewalt]] asmatzailea (siria-AEB, 1871-1950) # [[Sarah Guppy]] asmatzailea (Britainia, 1770-1852) # [[Melissa George]] asmatzailea, aktorea (Australia, 1976) # [[Rachel Blanchard]] aktorea (Kanada, 1976) # [[Txaro Arrazola]] artista, margolaria (Gasteiz, 1963) # [[Cristina Lucas]] artista, feminista (Ubeda, 1973) # [[Laura Mulvey]] zinema feminista teorialaria (Oxford, 1941) # [[Vi Redd]] jazz abeslaria, saxofoi jolea (AEB, 1928) # [[Sweet Emma Barrett]] jazz abeslaria, pianojolea (AEB, 1897-1983) # [[Terin Humphrey]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1986) # [[Hollie Vise]] gimnasta artistikoa (Texas, 1987) # [[Renske Endel]] gimnasta artistikoa (Herbereak, 1983) # [[Dominique Moceanu|Dominique Moceau]] gimnasta artistikoa (Kalifornia, 1981) # [[Amanda Borden|Amanda Border]] gimnasta artistikoa (Ohio, 1977) # [[Jaycie Phelps]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1979) # [[Olesia Dudnik]] gimnasta artistikoa (Ukrania, 1974) # [[Jadiyetu El Mohtar]] Fronte Polisarioaren Espainiako Ordezkaritzako kidea (Sahara, 1959) # [[Staša Zajović|Stasa Zajovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista (Montenegro, 1953) # [[Lepa Mladjenovic]] feminista, giza eskubideen aldeko aktibista LGBT (Belgrad, 1954) # [[Manuela Martelli]] zinema aktore eta zuzendaria (Santiago, Txile, 1983) # [[Sultana Khaya]] saharar ekintzailea (Sahara ??) # [[Salma Solaun]] gimnasta erritmikoa (Gasteiz, 2005) # [[Elena López Riera|Elena Lopez Riera]] zinegilea (Orihuela, 1982) # [[Martina de Zuricalday]] enpresaburua (Bilbo, 1839-1932) # [[Isabel Cadenas]] kezetaria, dokumentalista (Basauri, 1982) # [[Margarita Salaberria Galarraga]] diplomatikoa (Madril?, 1911-2000) # [[Aline Griffith]] kondesa, espioia (AEB, 1923-2017) # [[Anne-Marie Ménand]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1837- ) # [[Louise Pioger]] communarde, Parisko Komunan ibilitako emakumea (Frantzia, 1848-1920) # [[Marisa Linton]] Frantziako Iraultzan espezializatutako historiagilea (Erresuma Batua, 1848-1920) # [[Michèle Riot-Sarcey]] Historia garaikideko eta genero-historiako irakaslea (Frantzia, 1943- ) # [[Emakumeak Parisko Komunan]] (Frantzia, 1871) }} === Hobetuak 2022 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Maite Maruri]] opera abeslaria (Plentzia, 1979) # [[Maria Angeles Mezkiritz|Maria Angeles Mezkiriz]] nafar arkeologoa (Faltzes, 1929) # [[María Francés]] nafar aktorea (Tutera, 1887-1987) # [[Violeta Parra]] abeslaria eta musikagilea (Txile, 1917-1967) # [[Nekane Sarobe]] bikoizlea (Donostia, 1953) # [[Consuelo Flecha]] pedagogoa (Bilbo, 1948) # [[Beatriz Martinez de Antoñana]] aktorea (Araba,1975) # [[Susan B. Anthony]] feminista eta sufragista (EEBB) # [[Margot Frank]] Holokaustoaren biktima, Ana Franken ahizpa (Alemania,1926-1945) # [[Elisabeth Larena]] aktorea (Bizkaia, 1989) # [[Arantza Idiazabal Gorrotxategi]] irakaslea eta euskaltzain urgazlea (Gipuzkoa, 1945) # [[Maitane Urbieta]] irratiko kirol-kazetaria eta UEFA Europa Leagueko lehen emakume-berriemailea (Gipuzkoa, 1983) # [[Blanca Vidal]] aktorea (Bilbo, 1885-1962) # [[Agustina Aragoikoa]] heroia (Katalunia,1786-1857) # [[Teresa Aranguren]] Kazetaria (Araba, 1944) # [[Felisa Mary]] aktorea (Bizkaia, 1892-1956) # [[Fariba Sheikhan]] aktorea eta abeslaria (Bizkaia, 1988) # [[Isabel Mellén]] arte-historialaria, ikertzailea eta dibulgatzailea (Araba, 1986) # [[Maria Moliner]] liburuzaina, filologoa eta hiztegigilea (Zaragoza, 1900-1981) # [[Alice Stone Blackwell]] feminista, giza-eskubideen defendatzailea (AEB, 1857-1950) # [[Lucy Stone]] Kazetaria, feminista, abolizionista,sufragista (AEB, 1818-1893) # [[Rosa Bonheur]] animalia-margolaria eta eskuturagilea (Frantzia, 1822-1899) # [[Maryse Choisy]] Kazetaria, idazlea eta saiakeragilea (Lapurdi, 1903-1979) # [[Pilar López Júlvez]] dantzaria eta koreografoa (Gipuzkoa, 1912-2008) # [[Concepción Aleixandre]] mediku, ginekologo, asmatzaile, zientzialari... (Valentzia, 1862-1952) # [[María Puy Uitzi]] historialaria (Nafarroa, 1915-2008) # [[Corín Tellado]] maitasun istorio laburren idazlea (Asturias, 1927-2009) # [[Matilde Huitzi]] maistra, pedagogoa, abokatua, feminista (Nafarroa, 1980-1965) # [[Concha Espina]] idazlea (Kantabria, 1869-1955) # [[Izaskun Uranga]] abeslaria (Bizkaia, 1950) # [[Ixone Sádaba]] argazkilaria (Bilbo, 1977) # [[Joaquina Eguaras]] Granadako Unibertsitateko 1. irakaslea, hebraista, arabista (Nafarroa-Granada, 1897-1981) # [[Sara Baras]] flamenko dantzaria eta koreografoa (Cadiz, 1971) # [[Ainhoa Garai]] aktorea (Gipuzkoa, 1983) # [[Laura García]] judo jokalari-paralinpikoa (Nafarroa, 1981) # [[Marina Ginestà]] Kazetaria, itzultzailea, gerra zibileko militante komunista (Katalunia, 1919-2014) # [[Axun Aierbe]] itzultzailea (Gipuzkoa,1968-2008) # [[Amaia Osaba]] piraguista (Nafarroa, 1975) # [[Fatema Mernissi]] idazlea eta soziologoa (Maroko, 1940-2015) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Frantzia, 1849-1883) # [[Maria Luisa Ozaita]] musikagilea eta emakumeek egindako hedapenean aitzindaria (Barakaldo, 1939-2017) # [[Isabel Fernández Reviriego]] musikaria, ekoizlea eta artista grafikoa (Bizkaia,1979) # [[Teresa Calo]] aktorea, dramagilea eta gidoigilea (Gipuzkoa, 1955) # [[Cris Lizarraga]] abeslaria, feminsta eta aktibista (Bizkaia, 1992) # [[Sonia Ruiz de Azua]] psikologoa, ikertzailea, psikiatria-irakaslea (Bizkaia, 1979) # [[Begoña Bilbao Alboniga]] idazlea, musikagilea eta euskaralaria (Bizkaia, 1932-2005) # [[Najat El Hachmi]] idazle amazigha (Katalunia,) # [[Ellen Ochoa]] astronauta (AEB, 1958) # [[María Luz Morales]] kazetaria, idazlea (Galizia- Bartzelona) # [[Cristina Petite]] atleta (Bizkaia,1972) # [[Irene Loizate]] txirrindularia, duatloilaria (Bizkaia, 1995) # [[Maritxu Housset]] gomazko paleta pelotaria (Lapurdi, 1981) # [[Eider Hurtado]] kazetaria (Bizkaia, 1981) # [[Gina Pane]] artista (Lapurdi, 1939-1990) # [[Ruth Arnon]] biokimikaria (Israel, 1933) # [[Andere Arriolabengoa]] bertsolaria (Araba, 1982) # [[Rosa Chacel]] idazlea (Valladolid, 1898-1994) # [[Dora Maar]] argazkilaria (Frantzia, 1907-1994) # [[Maribel Forcadas]] medikua (Zaragoza, 1949-2012) # [[Eneritz Iturriagaetxebarria]] txirrindularia, zuzendaria (Bizkaia, 1980) # [[Ziortza Isasi]] txirrindularia (Bizkaia, 1995) # [[Valentina Tereshkova]] espaiora joandako 1. emakumea (Errusia, 1937) # [[Izaskun Osés]] paralinpiar atleta (Nafarroa, 1984) # [[Ziortza Villa]] ultrairaupen-txirrindularia (Bizkaia, 1983) # [[Penelope Barker]] aktibista (Tearen matxinada) (AEB, 1728-1796) # [[Susan la Flesche Piccotte]] Ipar Amerikako omaharar natiboa eta 1.mediku indigena (AEB, 1865-1915) # [[Rosana Ubanell]] kazetaria, eleberrigilea (Nafarroa, 1958) # [[Julia Juániz]] muntatzailea, zine-zuzendaria eta bideo-artista (Nafarroa, 19??) # [[Carmen Adarraga]] kirolaria (Gipuzkoa, 1921-2004) # [[Cristina Pardo]] kazetaria, telebista-aurkezlea (Nafarroa, 1977) # [[Esther Basurto]] boleibol kirolaria (Gipuzkoa, 1978) # [[Isabel Urkiola]] arabar esploratzailea (Gasteiz, 1854-1911) # [[Begoña Pro]] kazetaria eta idazlea (Iruñea, 1971) # [[Itziar Urretabizkaia]] aktorea (Donostia, 1978) # [[Maria Abbadia-Ürrüstoi]] idazlea, ekintzaile feminista (Paris, 1837-1913) # [[Simone Veil]] Holokaustotik bizirik irtendako magistratu eta politikaria (Frantzia, 1927-2017) # [[Igone Arribas]] gimnasta ohia (Barakaldo, 1983) # [[Vera Rubin]] astronomoa, aitzindaria (AEB, 1928-2016) # [[Mary Jobe Akeley]] esploratzailea, alpinista eta argazkilaria (AEB, 1878-1966) # [[Blanca Castilla de Cortázar]] antropologoa eta filosofoa (Gasteiz, 1951) # [[Elena Martínez de Madina]] filologoa (Gasteiz, 1962) # [[Maria Weston Chapman]] abolizionista (AEB, 1806-1885) # [[Leire Apellaniz]] zinema-ekoizlea (Bilbo, 1975) # [[Maddi Ariztia]] ipuin bildumagilea, aitzindaria (Lapurdi, 1887-1972) # [[María Teresa Lozano]] matematikaria, aitzindaria (Iruñea, 1946) # [[Dorotea Barnés]] kimikaria, aitzindaria (Iruñea, 1904-2003) # [[Eva Amaral]] abeslaria, konpositorea (Zaragoza, 1972) # [[Amaia Lasa]] idazlea (Getaria, 1948) # [[Virginia Apgar]] pediatra, Apgar testaren asmatzailea (AEB, 1909-1974) # [[Anna Mani]] fisikaria, metereologoa (India, 1918-2001) # [[Georgia O'Keeffe]] margolaria (AEB, 1887-1986) # [[Anne Lezea]] gimnasta erritmikoa (Zarautz, 2001) # [[Oiana Blanco]] judoka (Orio, 1983) # [[Anne Frank]] alemaniar judu idazlea (Alemania, 1929) # [[Tessa Andonegi]] aktorea (Donostia 1968, 1983) # [[Loli Albero]] poeta, idazlea (Iruñea, 1962) # [[Arantxa Aldalur]] poeta (Azkoitia, 1963) # [[Olivia Newton-John]] abeslaria, aktorea (Cambridge, 1948-2022) # [[Regina Salcedo]] idazlea, irudigilea, gidoigilea (Iruñea, 1972) # [[Regina Araluze]] irrintzilaria (Bermio, 1922-2012) # [[Olga Holtz]] matematikaria (Errusia, 1973) # [[Phillis Wheatley]] poesia argitaratutako 1. emakume afroamerikar esklaboa (Afrika/AEB, 1753-1784) # [[Teresa Lopez de Munain]] aktorea, irakaslea (Bilbo, 1963) # [[Lizar Begoña]] poeta (Sopela, 1997) # [[Mertxe Rodriguez]] antzezle eta pailazoa (Lasarte-Oria, 19868) # [[Maite Gonzalez]] idazlea, itzultzailea (Donostia, 1943) # [[Olatz Beobide]] aktorea, zuzendaria (Sopela, 1964) # [[Nerea Elustondo]] bertsolaria, irakaslea (Legazpi, 1981) # [[Sara Carracelas]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1975) # [[Aranzazu González]] igerilari paralinpikoa (Donostia, 1981) # [[Marisa González]] multimedia-artista (Bilbo, 1943) # [[Mari Carmen Rubio]] arkulari paralinpikoa (Iruñea, 1961) # [[Pilar Goya]] kimikaria (Gasteiz, 1951) # [[Elizabeth Kenny]] erizaina, polio tratamentua (erizaina, 1880-1952) # [[Garazi Kamio]] kazetaria, idazlea (Gipuzkoa, 1979) # [[Patricia Karrikaburu]] errugbi jokalaria (Zuberoa, 1988) # [[Emma Fursch-Madi]] sopranoa (Baiona, 1847-1894) # [[Miriam Arrillaga]] pilotaria (Aginaga, 2000) # [[Concha Espinosa ]] sindikalista (Bilbo, 1954-2008) # [[Salome Gabunia]] etnologoa, euskaltzain urgazlea (Georgia, 1951) # [[Gracianne Hastoy]] eleberrigilea (Oloroe-Donamaria, 1968) # [[Uxue Juárez]]idazlea, arte-zuzendaria (Iruñea1981) # [[Amalia Galarraga]] idazlea, feminista (Donostia, 1895-1971) # [[Gloria Alcorta]] idazlea (Lapurdi-Argentina, 1951-2012) # [[Arantza Ugalde]] sismologoa (Barakaldo, 1966) # [[Zinaida Serebriakova]] margolaria (Errusia, 1884-1967) # [[Siofra O´Leary]] Giza Eskubideen Europako Auzitegiko lehenengo emakume lehendakaria (Irlanda, 1968) # [[Elena Loyo]] atleta, modelo ohia (Araba, 1983) # [[Ángeles González-Sinde]] politikaria, gidoilaria eta zinema zuzendaria (Madril, 1965) # [[Maider Segurola]] kazetaria (Lasarte-Oria, 1982) # [[Leticia Canales]] surflaria (Bilbo, 1995) # [[Rosa Elizburu]] irakaslea, alkate ohia (Arrasate, 1958) # [[Amaia Lanbarri]] futbolaria (Arrigorriaga, 1992) # [[Lola Rodríguez (aktorea)]] modeloa, aktibista (Las Palmas, 1998) # [[Esti Markez]] abeslaria (Gipuzkoa, 1999) # [[Clara Schumann]] piano-jolea, musikagilea (Alemania, 1819-1896) }} ==='''Berriak 2022''' ('''abuztua''')=== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Edurne Garitazelaia]] efef'''SORTUA''' euskaltzalea (Zaldibar, 1926-2005) # [[Irati Fernandez Gabarain|Irati Fernández Gabarain]] ef--'''SORTUA''' ilustratzailea (Iruñea 1983) # [[Mercedes Lorenzo]] efef'''SORTUA''' bilbotar ospetsua (Lugo 1915- Arrasate 1996) # [[Albina Shishova]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1966) # [[Alexandra Georgiana Eremia]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Alexandra Marinescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1982) # [[Alice Salomon]] erreformista soziala (Alemania, 1872-1948) # [[Alicia Pietri de Caldera]] museo zuzendaria, Venezuelako 1. dama (Venezuela, 1923-2011) # [[Ana Luísa Amaral]] poeta, itzultzailea, irakaslea (Portugal, 1956-2022) # [[Anabell López]] abeslaria (Kuba, 1963) # [[Anastasiya Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1983) # [[Andreea Cacovean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1978) # [[Andreea Isărescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Andreea Munteanu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1998) # [[Andreea Raducan]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1983) # [[Andreea Ulmeanu]] Ginnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Ángela Irene]] abeslaria (Argentina, 1956) # [[Anna Chepeleva]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1984) # [[Anna Grudkó|Ana Grudkó]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Annia Hatch]] Gimnasta artistikoa (Kuba-EEBB, 1978) # [[Ashley Miles]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Ashley Postell]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Astrid Heese]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Atotoztli II]] erregina azteka (Mexiko, xv. mendea) # [[Aurelia Dobre]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1972) # [[Azucena Rodríguez]] film-zuzendaria (Madril, 1955) # [[Betti Schieferdecker]] Gimnasta artistikoa (Alemana, 1968) # [[Bi Wenjing]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Boriana Stoyanova]] Gimnasta artistikoa (Bulgaria, 1969) # [[Care Santos]] idazlea (Bartzelona, 1970) # [[Carly Patterson]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1988) # [[Carmen Ionescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Cătălina Ponor]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Cecilia Mangini]] Argazkilaria, zinegilea (Erroma, 1927-2021) # [[Celestina Popa]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1970) # [[Coco Fusco]] artista bisuala (AEB, 1960) # [[Corina Ungureanu]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1980) # [[Courtney Kupets]] gimnasta artistikoa (Texas, 1986) # [[Cristina Bontaş|Cristina Bontas]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Cristina Elena Grigoras]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1966) # [[Dagmar Kersten]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1970) # [[Daniela Maranduca]] Gimnasta artitikoa (Errumania, 1976) # [[Diana Morawe]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Diane Schuur]] abeslaria, piano-jolea (AEB, 1953) # [[Dina Kochetkova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1977) # [[Dinah Washington]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] politikaria frankismoak eraila (Jaén, 1886-1940) # [[Dominique Dawes]] gimnasta artistikoa (EEBB, 1976) # [[Dora García (artista)]] artista (Valladolid, 1965) # [[Duan Zhou]] Gimnasta artistikoa (Txina XX.mendea) # [[Ecaterina Szabo]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Elena Espinosa]] ekonomialaria eta politikaria (Ourense, 1960) # [[Elisabeth Altmann-Gottheiner]] ekonomialaria, irakaslea (Alemania, 1874-1930) # [[Elvira Altés]] kazetaria, irakaslea, genero ikertzailea (Bartzelona, XX. mendea) # [[Émilie Lepennec|Emilie Lepennec]] Gimnasta artistikoa (Paris, 1987) # [[Emme (abeslaria)]] aktorea, abeslaria (Argentina, 1982) # [[Esther Phillips]] abeslaria (AEB, 1935-1984) # [[Eugenia Golea]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1971) # [[Eugenia Popa]] gimnasta artistikoa (Bucarest, 1973) # [[Fernanda Canales]] arkitektoa (Mexiko, 1974) # [[Florica Leonida]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Francesca Llopis]] margolaria, bideo-artista (Bartzelona, 1958) # [[Gabriela Potorac]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1973) # [[Gabriele Faehnrich]] Gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Germaine Tillion]] etnologoa,erresistentziakoa (Frantzia, 1907-2008) # [[Gina Gogean]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1977) # [[Hana Říčná]] Gimnasta artistikoa (Txekia, 1968) # [[Inga Shkarupa]] Gimnasta artistikoa (Ukaina, 1981) # [[Ioanna Petrovschi]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Ionela Loaieş]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Irina Baraksanova|Irina BAraksanova]] Gimnasta artistikoa (Uzbekistan, 1969) # [[Irina Yarotska]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1985) # [[Jacqueline Lamba]] margolaria (Frantzia, 1910-1993) # [[Jekaterina Lobazniuk]] Gimnasta artistikoa (Uzbekintan, 1983) # [[Jelena Piskun]] Gimnasta artistikoa (Bielorrusia, 1978) # [[Jelena Produnova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Jelena Zamolodchikova]] Gimnasta artistikoa (Mosku, 1982) # [[Jessie Tarbox Beals]] argazkilaria, fotokazetaria (AEB, 1870-1942) # [[Judith Joy Ross]] argazkilaria (AEB, 1946) # [[Julia Zenko]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1958) # [[Katie Heenan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1985) # [[Kim Kwang-suk (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Ipar Korea, 1976) # [[Koko Taylor]] Blues abeslaria (AEB, 1928-2009) # [[Kristina Pravdina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1990) # [[Kui Yuanyuan]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Larissa Fontaine]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1977) # [[Laura Cutina]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Laura Morante]] aktorae, gidoilaria, film-zuzendaria (Italia, 1956) # [[Lavinia Agache]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1968) # [[Lavinia Miloşovici]] Gimnasta artistikoa (Errumania,1976) # [[Léonie Duquet]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1916-1977) # [[Leopoldina Núñez Lacret]] musikagilea, irakaslea, gitarra-jolea (Kuba, 1918) # [[Lilia Podkopayeva]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1996) # [[Ling Jie]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1982) # [[Liuba María Hevia]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1964) # [[Liubov Sheremeta|Liubon Sheremeta]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1980) # [[Liudmila Yezhova]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Loredana Boboc]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1984) # [[Lu Märten]] idazlea, feminista (Alemania, 1879-1970) # [[Ludivine Furlon]] Gimnasta artistikoa (Nimes, 1980) # [[Lya Ímber de Coronil]] pediatra (Ukrania-Venezuela, 1914-1981) # [[María Ángela Nieto]] zientzialaria, ikertzailea (Madril, 1960) # [[María Eugenia Ibáñez]] kazetaria (Bartzelona, 1946) # [[Maria Girona i Benet]] margolaria, grabatzailea (Bartzelona, 1923-2015) # [[María Grever]] musikagilea Mexiko, 1885-1951) # [[Maria Kriutxkova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1988-2015) # [[María Luisa Herrera]] arkeologoa (Espainia, 1913-2012) # [[Maria Mercè Roca]] idazle eta politikaria (Girona, 1958) # [[Maria Neculita]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[María Soledad Corchón Rodríguez]] Arkeologoa (Santander, 1947) # [[Marián Farías Gómez]] abeslaria (Argentina, 1944) # [[Marianela Balbi]] kazetaria (Venezuela, 1963) # [[Marie Stritt]] aktorea (Austriar Inperioa, 1855-1928) # [[Martina Jentsch]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1968) # [[Mary McLeod Bethune]] aktibista (AEB, 1875-1955) # [[Matilda De Angelis]] abeslaria, aktorea (Italia, 1995) # [[Maxi Gnauck]] gimnasta artistikoa (Alemania) # [[Menene Gras]] filosofoa, arte-kritikaria, ikertzailea (Bartzelona, 1957) # [[Meng Fei]] Gimnasta artistikoa (Txina, 1981) # [[Mercedes Oliveira Malvar]] filosofoa (Pontevedra, 1957) # [[Mihaela Stanulet]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Milagros Socorro]] kazetaria (Venezuela, 1960) # [[Mirela Barbălată|Mirela Barbalata]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Mirela Pasca]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Mirela Tugurlan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Mohini Bhardwaj]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1978) # [[Monica Roșu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1987) # [[Nadia Hategan]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1979) # [[Nancy Wilson (abeslaria)]] abeslaria (AEB, 1937-2018) # [[Nao Bustamante]] multimedia artista (AEB, 1969) # [[Natalia Bobrova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1978-2015) # [[Natalia Ilienko]] gimnasta artistikoa (Kazakhstan, 1967) # [[Natalia Kalinina]] gimnasta artistikoa (Ukraina, 1973) # [[Natalia Yurchenko]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1966) # [[Natalia Ziganshina]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1985) # [[Nicoleta Daniela Șofronie]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1988) # [[Oana Ban]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1986) # [[Olga Bicherova]] gimnasta artistikoa (Mosku, 1967) # [[Olga Mostepanova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1970) # [[Olga Rashchupkina]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Olga Teslenko]] Gimnnasta artiistikoa (Ukaina, 1981) # [[Paula Heredia]] zinemagilea (El Salvador, 1957) # [[Pegeen Vail Guggenheim]] margolaria (Suitza-AEB, 1925) # [[Phoebe Mills]] Gimnasta artistikoa (Illinois, 1972) # [[Polina Miller]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 2000) # [[Rachel Tidd]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1984) # [[Raquel Meller]] kupletista (Tarazona, 1888-1962) # [[Rosa Bustamante Montoro]] arkitektoa (Madril, 1962) # [[Rosa María Calaf]] kazetaria (Bartzelona, 1945) # [[Sabina Cojocar]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Samantha Sheehan]] Gimmasta artistikoa (EE.BB., 1986) # [[Sandra Mihanovich]] abeslaria, aktorea (Argentina, 1957) # [[Sandra Uve]] ilustrattzailea, dibilgatzaile zientifikoa (Bartzelona, 1972) # [[Sara Bendahan]] medikua (Venezuela, 1906-1946) # [[Sara González]] abeslaria, kantautorea (Kuba, 1949) # [[Sarah E. Goode]] asmatzailea (AEB, 1855-1905) # [[Shannon Miller]] gimnasta artistikoa (Estatu Batuak, 1977) # [[Shemekia Copeland]] Blues-kantaria (New York, 1979) # [[Silvia Buabent]] politikaria, berdintasunean espezializatua (Madril, 1973) # [[Silvia Rau]] Gimnasta artistikoa (Alemania, XX. mendea) # [[Silvia Stroescu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1985) # [[Simona Pauca]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1969) # [[Simona Renciu]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1967) # [[Sofía Ímber]] kazetaria, museo-kontserbadorea (Moldavia-Venezuela, 1924-2017) # [[Soledad Bravo]] abeslaria (Logroño-Venezuela, 1943) # [[Tatiana Frolova]] gimnasta artistikoa (Errusia, 1967) # [[Tatiana Lysenko (gimnasta)]] Gimnasta artistikoa (Errumania, 1975) # [[Tatiana Yarosh]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1981) # [[Teresa Parodi]] kantautorea, politikaria (Argentina, 1947) # [[Trinidad Taracena del Piñal]] Arkeologoa (Santander, 1926-Ceuta, 2017) # [[Ulrike Klotz]] gimnasta artistikoa (Alemania, 1960) # [[Vanda Hădărean]] gimnasta artistikoa (Errumania, 1976) # [[Vera Kolesnikova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1968) # [[Verónica Condomí]] abeslaria, konpositorea, gitarra jolea (Argentina, 1960) # [[Viktoria Karpenko]] Gimnasta artistikoa (Ukraina, 1984) # [[Virginia Amposta Amposta]] sindikalista, frankismoak eraila (Bartzelona, 1903-1939) # [[Virginia Pereira Álvarez]] mediku ikertzailea (Venezuela, 1888-1947) # [[Xiomara Laugart]] abeslaria (Kuba, 1960) # [[Yevgueniya Kuznetsova]] Gimnasta artistikoa (Errusia, 1980) # [[Zoila Gálvez]] sopranoa, irakaslea (Kuba, 1899) }} ===='''Berriak 2022''' ('''uztaila''')==== (Ordena alfabetikoan) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Arroyo Sagasta]] ef--'''SORTUA''' Irakaslea eta ikertzailea (Aretxabaleta,1983) # [[Eba Gaminde Egia]] ef--'''SORTUA''' ikertzailea, euskaltzain urgazlea (Mungia, 1968) # [[Jone Mitxelena]] ----'''SORTUA''' zientzialaria, irakaslea eta ikertzailea (Barakaldo, 1985) # [[Lurdes Alkorta]] ef--'''SORTUA''' trikitilaria (Azpeitia, 1973) # [[Maddi Astigarraga]] ef--'''SORTUA''' ilustratzaile zientifikoa (Deba, 1997) # [[Maria Meharra]] ----'''SORTUA''' kaskaroten erregina (Lapurdi XIX. mendea) # [[Mentxu Ramilo Araujo]] ef--'''SORTUA''' Wikiemakumea (Gasteiz, 1978) # [[Vega Asensio]] ef--'''SORTUA''' biologoa, ilustratzailea, ikertzailea (Durango, 1978) # [[Abigail Hobbs]] Salemgo sorgin prozesuko nerabea (AEB,1678- ? ) # [[Abigail Williams (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorgin epaiketetan akusatua (AEB, 1680-1697) # [[Adriana Calcanhotto]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Agnes Meyer Driscoll|Agnes Meyer]] Kiptografoa (Estatu Batuak) # [[Aimée Rapin]] margolaria (Suitza) # [[Aissa Doumara Ngatansou]] ekintzailea (Kamerun, 1972) # [[Alice Domon]] Argentinako diktaduran desagertu eta hil zuten moja (Frantzia, 1937-1977) # [[Alicia Sellés Carot]] liburuzaina eta dokumentalista (Castelló, 1977) # [[Altamira Gonzalo]] jurista, feminista (Zaragoza) # [[Amalia Avia]] margolaria (Toledo, 1930-2011) # [[Anastasía Mýskina]] tenislaria (Sobiet Batasuna, 1981) # [[Ángela Ramos]] kazetaria, erreportaria (Peru) # [[Anita Malfatti]] margolaria (Brasil, 1889-1964) # [[Ann Pudeator]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1621-1692) # [[Anna Eriksdotter]] sorgintzat jo eta burua moztuta exekutatua (Suedia, 1624-1704) # [[Anna Gardell-Ericson]] margolaria (Suedia) # [[Anna Göldin]] Sorginkeria egotzita burua moztuta exekutatua (Suitza) # [[Anna Maria Bofarull]] zinemagilea (Tarragona,1979) # [[Anna Rosina de Gasc]] margolaria (Alemania) # [[Antonia Maymón|Antonia Maymon]] idazlea, feminista, anarkista (Madril) # [[Aurora Cáceres Moreno]] idazle, feminista, sufragista (Peru) # [[Barbara W. Tuchman]] idazle eta kazetaria (Amerikako Estatu Batuak, 1912-1989) # [[Barbara Walters]] kazetaria, idazlea (EEBB, 1929) # [[Betty Parris]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzailea(AEB, 1682-1760) # [[Bridget Bishop]] Salemgo sorgin epaiketetan exekutatua (AEB, 1632?-1692) # [[Brita Zippel]] Sorginkeria egotzita burua moztu eta sutan errea (Suedia, 1676) # [[Candy (Salemgo epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Carmen Martínez Sancho]] matematikaria (Toledo) # [[Carmen París]] abeslari eta konpositorea (Tarragona, 1966) # [[Carmina Verdú]] gimnasta ohia (Valentzia, 1983) # [[Catalina Carlota De la Gardie]] Baztanga txertoaren bultzatzailea (Suedia, 1723-1763) # [[Christiane Amanpour]] kazetaria (Erresuma Batua, 1958) # [[Cindy Sherman]] argazkilaria eta zinema-zuzendaria (AEB, 1954) # [[Concha García Campoy|Concha Garcia Campoy]] Kazetaria (Terrasa, 1958) # [[Cristina Rota]] aktore, arte-dramatiko irakaslea (Argentina, 1945) # [[Delmira Agustini]] poeta (Uruguai) # [[Dorcas Hoar]] sorginkeria egotzita zigortua (Beverly, 1634-1711) # [[Dorothy Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan 4 urteko auzipetua (AEB, 1687?) # [[Draupadi Murmu]] politikaria, tribu-buruzagia, Indiako 1. emakume presidente tribala (India, 1958) # [[Eglantyne Jebb]] haurren eskubideen defentsa (Erresuma Batua, 1876-1828) # [[Elena Arregui Cruz-López]] arkitektoa (Irun-Santiago de Compostela) # [[Eliane Giardini]] aktorea, zinema-zuzendaria (Tarragona, 1966) # [[Elizabeth Hubbard (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusia (AEB, 1675?-1692etik aurrera) # [[Elizabeth Jane Gardner]] margolaria (Estatu Batuak-Paris) # [[Estefanía Chávez Barragán]] arkitektoa, irakaslea (Mexiko) # [[Esther Koplowitz]] enpresaria (Madril,1950) # [[Eva Crane]] zientzialaria (Erresuma Batua) # [[Eva Piquer]] kazetaria eta idazlea (Bartzelona, 1969) # [[Faith Hill]] abeslaria (EEBB, 1967) # [[Fanny Elssler]] dantzaria (Austria) # [[Guirandana de Lay|Guirandina de Lay]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Jaka, 1461) # [[Haydée Milanés]] abeslaria, konpositorea, moldatzailea eta ekoizlea (Habana, 1980) # [[Helen Mack Chang]] Myrna Mack Fundazioaren sortzaile (Guatemala) # [[Helen Vlachos]] kazetaria (Grezia) # [[India.Arie]] abeslari estatubatuarra (Denver, 1975) # [[Isabel Azkarate]] argazkilaria, fotokazetaria (Donostia) # [[Isabel Quintanilla]] margolaria (Madril, 1938-2017) # [[Jane Wenham (ustezko sorgina)]] emakume akusatua eta askatua (Ingalaterra, ?-1730) # [[Janet Horne]] Sorginkeria egotzita sutan bizirik errea (Eskozia, 1727) # [[Jean Adair]] aktorea (Kanada, 1873-1953) # [[Jeanne Fusier-Gir]] aktorea (Frantzia, 1885-1973) # [[Juana Martín Manzano]] moda-diseinatzailea (Kordoba, 1974) # [[Juana Millán|Juana Millan]] inprimatzailea, enpresaburua (Zaragoza) # [[Juana Mordó]] arte bildumagilea (Tesalonika, 1899-Madril,1984) # [[Katharina Henot]] posta-burua, sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1570-1627) # [[Laspaulesko sorginkeria prozesua]] 24 emakume urkatuak (Huesca, 1593) # [[Laura Morera]] ballet dantzaria (Madril, 1977) # [[Laura Muntz Lyall]] margolaria (Kanada) # [[Lilia Podkopayeva]] gimnasta (Ukraina, 1978) # [[Lola Robles]] idazlea eta aktibista (Madril, 1963) # [[Luciana Aymar]] kirolaria (Argentina, 1977) # [[Lydia Lunch]] abeslaria, aktorea, idazlea (AEB, 1959) # [[Margaret Jones]] Emagina, sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (EEBB 1613-1548) # [[Margaret Scott (Salemgo epaiketak)|Margaret Scott]] Sorginkeria egotzita urkatuz exekutatua (Eskozia, 1615-Salem, 1692) # [[Margaret Scott Gatty]] botanikaria eta idazlea (Britania Handia, 1809-1873) # [[Maria Bellonci]] idazlea (Italia, 1902-1986) # [[María Botto]] aktorea (Argentina, 1974) # [[María Cabrales]] Kuba independentziaren aldeko protagonista (Kuba) # [[Maria da Conceição|Maria da Conceicao]] emagina, sorginkeria egotzita sutan errea (Sao Paulo, 1798) # [[María Eugenia Vaz Ferreira]] irakasle, poeta (Uruguai, 1875-1924) # [[María Gil Vallejos]] piano-jolea (Alacant, 1892-1981) # [[María José Gómez Redondo]] artista garaikidea (Valladolig, 1963) # [[Maria Mercè Cuartiella]] idazlea, antzerkigilea (Katalunia) # [[Maria Tallchief]] dantzaria (EEBB, 1925-2013) # [[María Teresa Linares]] musikologoa (Kuba) # [[Marija Jurić Zagorka|Marija Juric Zagorba]] kazetaria (Kroazia, 1873-1957) # [[Marta Calamonte]] gimnasta ohia, entrenatzailea, fisioterapeuta (Badajoz,1982) # [[Martha Corey]] Salemgo sorgin epaiketetan urkatua (AEB, 1619-1672) # [[Martha Zein]] idazle, narratzaile, zinegile (Alemania, 1962) # [[Mary Black (Salemeko epaiketak)]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatutako esklabua (AEB,XVII. mendea ?) # [[Mary Bradbury]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1615-1700) # [[Mary Parker (Salemgo epaiketak)|Mary Parker]] sorginkeria egotzita urkatua (1637-1692) # [[Mary Pat Gleason]] aktorea eta gidoilaria (AEB, 1950-2020) # [[Mary Warren]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatzaile nagusiena (AEB, 1674?-1693?) # [[Matteuccia de Francesco]] sorgintza jo eta sutan errea (Italia, 1428 exekutatua) # [[Maxine Hong Kingston|Maxime Hong Kingston]] idazlea (EEBB, 1940) # [[Melissa de la Cruz]] idazlea (Manila-AEB, 1971) # [[Mercedes Ferrer]] egile abeslaria (Madril, 1963) # [[Merga Bien]] Sorgintzat jo eta sutan errea (Alemania 1560-1603) # [[Mia Hamm]] futbolaria (AEB, 1972) # [[Mia Zapata]] abeslaria (AEB, 1965-1993) # [[Mira Nair]] zinema zuzendaria (India, 1957) # [[Mónica Alario Gavilán]] filosofoa eta ikertzailea (Madril) # [[Myrna Mack]] antropologoa (Guatemala) # [[Nabyla Maan]] egile abeslaria (Maroko, 1987) # [[Nancy Usero]] gimnasta ohia, entrenatzailea (Zaragoza, ?) # [[Narbona Dacal]] Emagina, sorgintzat jo eta errea (Zaragoza, 1498) # [[Nata Moreno]] zine-zuzendaria, aktorea, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Nazanín Armanian]] idazea eta politologoa (Iran, 1961) # [[Nora Heysen]] margolaria (Australia) # [[Nur Levi]] aktorea (Madril, 1979) # [[Olga Román]] abeslaria eta egile-abeslaria (Madril, 1979) # [[Olga Wisinger-Florian]] margolaria (Austria) # [[Paisleyko sorginkeria prozesua]] 7 emakume kondenatuak (Eskozia, 1697) # [[Pascale Petit (aktorea)]] aktorea (Frantzia, 1938-) # [[Paula Ortiz]] zine-zuzendaria, gidoilaria, ekoizlea (Zaragoza, 1979) # [[Paule Minck]] Parisko Komunako iraultzaile feminista (1839 - 1901) # [[Pendleko sorginkeria prozesua]] 10 urkatu: 9 emakume eta gizon 1 (Ingalaterra, 1612) # [[Petronilla de Meath]] sorginkeria egotzita sutan errea (Irlanda) # [[Rebecca Lemp]] Sorginkeria egotzita sutan errea (Alemania, 1550-1590) # [[Rebecca Nurse]] Salemgo sorginkeria prozesuan exekutatua(AEB, 1621-1692) # [[Rebecca Walker]] idazlea, feminista (Mississipi, 1969) # [[Rocío Vitero Pérez|Rocio Vitero Perez]] gizarte langilea eta politikaria (Gasteiz, 1980) # [[Romola Garai]] aktore britainiarra (1982) # [[Ruth Osborne (ustezko sorgina)]] hil zuten emakume eskalea (Ingalaterra, 1680-1700) # [[Sally Salminen]] nobelagilea (Finlandia,1906-1976) # [[Samlesburyko sorginkeria prozesua]] 20 bat emakume akusatuak (Ingalaterra, 1612) # [[Sarah Cloyce]] Salemgo sorginkeria prozesuan salatua (AEB, 1648-1703) # [[Sarah Good]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1653-1962) # [[Sarah Osborne]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatua (AEB, 1643?-1692) # [[Sarah Wildes]] Salemgo sorginkeria prozesuan urkatua (AEB, 1627-1692) # [[Sima Sami Bahous]] NBE Emakumeak-en zuzendaria (Jordania, 1956) # [[Susana Rinaldi]] aktorea eta tango-abeslaria (Argentina, 1935) # [[Susannah Sheldon]] Salemgo sorginkeria prozesuan akusatzailea (AEB, 1670?- ?) # [[Suzana de Moraes]] aktore, zinema-zuzendaria (Brasil, 1940-2015) # [[Tarsila do Amaral]] margolaria (Brasil, 1886-1973) # [[Tatiana Bilbao]] arkitektoa (Mexiko) # [[Tatiana Lióznova]] zinema zuzendaria (Errusia, 1914-2011) # [[Teresa Duclós]] margolaria (Sevilla, 1934) # [[Vera Fokina]] ballet dantzaria (1886-1958, Errusia) # [[Vera Panova]] idazlea eta kazetaria (Errusia, 1905-1973) # [[Vera Tschechowa]] aktorea, zinemagilea eta ekoizlea (Alemania, 1940) # [[Victoria Åberg|Victoria Aberg]] margolaria (Finlandia, 1824-1892) # [[Villanuako sorginak]] Villanuako sorginkeria prozesua (Huesca, XV. mendea) # [[Wilhelmina Wylie]] igerilaria (Australia, 1984) # [[Wilmot Redd]] Sorginkeria egotzita urkatua (Salem, 1692) }} ===='''Berriak 2022''' ('''ekaina''')==== (ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Colino]] eef--'''SORTUA''' kirolaria, ibiltaria (Durango 2004) # [[Aitziber Makazaga]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1976) # [[Alazne Etxebarria Urizar]] ef--'''SORTUA''' korrikalaria (Santurtzi 1997) # [[Ane Maruri]] ef--'''SORTUA''' dantzaria eta irakaslea (Bizkaia 1996) # [[Begoña Guillen]] ef--'''SORTUA''' argazkilaria (Amurrio 1963) # [[Bernadette Iratzoki Luro]] ----'''SORTUA''' dantzaria, antzerkilaria eta irakaslea (Azkaine, 1959) # [[Betzaida Urtaza]] ef--'''SORTUA''' idazlea, itzultzailea, editorea (Donostia-Legorreta 1988) # [[Gabi Etxebarne]] ----'''SORTUA''' idazlea, feminista, serora ohia (Aldude, Nafarroa Beherea 1932) # [[Garbiñe Alustiza]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Zerain 1964) # [[Lurdes Imaz]] ef--'''SORTUA''' irakaslea, antzerki zuzendaria eta gidoilaria (Segura 1952) # [[Margarita Olañeta]] ef--'''SORTUA'' ekintzailea (Ermua 1931) # [[Olga Uribe]] ef--'''SORTUA''' ehulea (Durango 1958) # [[Oroitz Jauregi]] ef--'''SORTUA''' Euskaltzain urgazlea (Legorreta 1974) # [[Patxika Erramuzpe]] ----'''SORTUA''' Abeslaria, ekintzailea (Aldunde. Nafarroa Beherea 1943) # [[Adelaide Anne Procter]] poeta, filantropoa (Ingalaterra) # [[Adelina Lopes Vieira]] idazlea, dranagilea (Portugal-Brasil) # [[Agnes Baltsa]] mezzosopranoa (Grezia) # [[Alice Rey Colaço]] Ilustratzailea, abeslaria. Portugal # [[Amelia Orleanskoa]] Portugalgo azken erregina (Frantzia-Portugal) # [[Amélia Rey Colaço]] aktorea, zuzendaria (Portugal) # [[Ana Castillo]] idazlea (Chicago, EEBB) # [[Ana de Gonta Colaço]] eskultorea (Portugal) # [[André Léo]] Frantziako eleberri eta kazetaria, ekintzaile feminista (1824 - 1900) # [[Ann Putnam, Jr.]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Anna Waser]] margolaria (Suitza) # [[Anna Zippel]] sorginkeria leporatuta eraila (Suedia) # [[Anne de Chantraine]] sorginkeria egotzita sutan erretakoa (Lieja) # [[Annie Londonderry]] munduari bira egindako txirrindularia (AEB) # [[Assumpta Roura]] kazetaria eta idazlea (Katalunia) # [[Barbara Ward]] ekonomialaria, kazetaria eta idazlea (Erresuma Batua) # [[Beatriz Costa]] aktorea, idazlea (Portugal) # [[Bessie Rayner Parkes]] poeta, kazetaria, feminista (Alemania-AEB) # [[Blanca Muñoz]] artista, eskultorea eta grabatzailea (Madril) # [[Branca de Gonta Colaço]] idazlea, errezitatzailea (Portugal) # [[Carmen Arozena]] artista, margolaria eta grabatzailea (La Palma) # [[Carmen Laffón]] artista, margolaria eta eskultorea (Sevilla) # [[Carola García de Vinuesa]] mediku, zientzialari, irakasle (Espainia-Australia) # [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] filologoa, idazlea (Alemania-Portugal) # [[Caroline de Barrau]] feminista, aktibista (Frantzia) # [[Caroline Haslett]] ingeniari elektrikari aitzindaria (Erresuma Batua) # [[Charlotte Saunders Cushman]] aktorea (AEB) # [[Clémentine Hélène Dufau]] margolaria (Frantzia) # [[Concepción Bona]] hezitzailea eta ekintzailea (Dominikar Errepublika) # [[Concha de Albornoz]] intelektual feminista (Asturias) # [[Conchita Supervía]] mezzosopranoa (Bartzelona) # [[Corina Freire]] abeslaria, aktorea, enpresaburua (Portugal) # [[Cynthia Germanotta]] filantropoa, ekintzailea, enresaburua (AEB) # [[Dinah Craik]] idazlea (Ingalaterra) # [[Dolores González Pérez]] idazlea (Malaga) # [[Dora Panofsky]] arte historialaria (Alemania-AEB) # [[Dorothea Tanning]] margolaria (AEB) # [[Dorothy Hansine Andersen]] medikua (EEUU) # [[Eduarda Lapa]] margolaria (Portugal) # [[Eleanor Pairman]] matematikaria, asmatzailea (Eskozia) # [[Elizabeth Ann Ashurst Bardonneau]] itzultzailea, aktibista (Ingalaterra) # [[Elsie Widdowson]] nutrizionista (Erresuna Batua) # [[Emília de Sousa Costa]] idazlea, feminista (Portugal) # [[Emily Davies]] sufragista, emakumea unibertsitate eskubide-defensatzailea (Ingalaterra) # [[Emma Stebbins]] eskultorea (AEB) # [[Eugénie Le Brun]] intelektual feminista (Frantzia-Egipto) # [[Eugénie Marie Salanson]] margolaria (Frantzia) # [[Felícia Fuster i Viladecans]] margolaria eta poeta (Bartzelona-Paris) # [[Felicia Hemans]] poeta (Ingalaterra) # [[Fiorenza Cossotto]] mezzosopranoa (Italia) # [[Franceska Mann]] dantzaria (Polonia) # [[Frederica von Stade]] mezzosopranoa (AEB) # [[Geraldine Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Ghada Waly]] politikari eta diplomatikoa (Egipto) # [[Gina Cigna]] sopranoa (Italia) # [[Guadalupe Marín]] modeloa eta eleberrigilea (Mexiko) # [[Hariclea Darclée]] sopranoa (Errumania) # [[Henriette Michaelis]] hizkuntzalaria (Alemania) # [[Hoylande Young]] kimikaria (AEB) # [[Huda Sha'arawi]] aktibista feminista (Egipto) # [[Irina Vladislavovna Bussen]] minerologoa (Errusia) # [[Izumi Nakamitsu]] Armagabetzeari lotutako gaiei buruzko Nazio Batuen Bulegoko zuzendaria (Japonia) # [[Josephine Butler]] feminista eta guzarte erreformatzailea (Erresuma Batua) # [[Juana Alarco de Dammert]] filantropoa, hezitzailea (Peru) # [[Júlia Lopes de Almeida]] idazlea, kazetaria, feminista (Brasil) # [[Julie von May]] sufragista, feminista (Suitza) # [[Katalina Boloniakoa|Katalina Boloniakoa]] margolaria, idazlea, santa (Bolonia) # [[Kate Marvel]] zientzilaria (New York EEBB) # [[Kin Yamei]] doktorea, hezitzailea eta nutrizioan aditua (Txina, EEBB) # [[Letitia Elizabeth Landon]] poeta (Ingalaterra) # [[Licia Verde]] astronomoa, fisikaria, irakaslea (Italia) # [[Lidia Blanco]] filologoa (Burgos) # [[Lilian Baylis]] britainiar antzerki ekoizle eta zuzendaria # [[Lola Garrido]] arte kritikaria, komisarioa eta bildumagilea (Donostia) # [[Lucia Valentini Terrani]] mezzosopranoa (Italia) # [[Madeleine Pelletier]] psikiatra, aktibista (Frantzia) # [[Malak Hifni Nasif]] idazle, poeta, maistra (Egipto) # [[Margarida Lopes de Almeida]] poeta, deklamatzailea, eskultorea (Brasil) # [[Maria Adelaide Lima Cruz]] margolaria (Portugal) # [[Maria Archer]] idazlea (Portugal) # [[María Barbeito]] pedagogo, idazlea (Galizia) # [[Maria da Cunha]] poeta, kazetaria(Portugal-Brasil) # [[Maria Jane Jewsbury]] eleberrigilea eta kritikaria (Ingalaterra) # [[Maria Lamas]] idazlea, kazetaria, ekintzaile politikoa (Portugal) # [[María Luisa Calero Vaquera]] hizkuntzalaria (Badajoz) # [[Maria Olga de Moraes Sarmento da Silveira]] idazlea, feminista (Portugal) # [[María Soriano Llorente]] psikologoa (Valentzia) # [[María Trinidad Sánchez]] ekintzailea, aberriaren ama (Dominikar Errepublika) # [[Marie Adelaide Belloc Lowndes]] nobelagilea (Ingalaterra) # [[Marie La Cécilia]] Frantziako maistra, Komunan aktibista errepublikanoa (1839 - 1922) # [[Marisa de Leza]] aktorea (Madril) # [[Martha Carrier]] sorginkeria leporatuta eraila (EEBB) # [[Mary Eastey]] Salemeko sorgin-epaiketan exekutatua (AEB) # [[Mary Russell Mitford]] idazlea, dramagilea (Ingalaterra) # [[Mary Walcott]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Matiel Mogannam]] aktibista, nazionalista (Libano-Palestina) # [[Matilda Hays]] itzultzaile, idazle, kazetari, aktore (Ingalaterra) # [[Melissa Aldana]] saxofoi-jotzailea (Txile) # [[Mercedes Llopart]] sopranoa, irakaslea (Bartzelona) # [[Mercy Lewis]] Salemeko sorgin-epaiketetako lekukoa (AEB) # [[Minou Tavárez Mirabal]] filologoa, politikaria (Dominikar Errepublika) # [[Monica Oliphant]] zientzialari, ikertzailea (Ingalaterra-Australia) # [[Nabawiyya Musa]]irakaslea, nazionalista, feminista (Egipto) # [[Natali Germanotta]] moda-diseinatzailea, estilista (AEB) # [[Natalia Kanem]] UNFPAren zuzendaria (Panama) # [[Nerilie_Abram]] zientzilaria (Australia) # [[Nísia Floresta (idazlea)]] idazlea, hezitzailea (Brasil) # [[Paca Blanco]] ekintzailea (Madril) # [[Patricia Kraus]] abeslaria, musikagilea, ekoizlea (Milan-Espainia) # [[Regina Lago García]] pedagogo, psikologo (Palentzia) # [[Renata Scotto]] sopranoa (Italia) # [[Rosalba Carriera]] margolaria (Italia) # [[Ruth Rivera Marín]] arkitektoa (Mexiko) # [[Safia Zaghloul]] aktibista, politikaria (Egipto) # [[Sonia Vivas]] pedagogoa, politikaria (Bartzelona) # [[Tarab Abd al-Hadi]] aktibista feminista, politikaria(Palestina-Egipto) # [[Valentine de Saint-Point]] idazlea (Frantzia) # [[Verónika Mendoza]] politikaria (Peru) # [[Victòria Pujolar Amat|Victoria Pujolar Amat]] margolaria (Bartzelona) # [[Virgínia Quaresma]] kazetaria, aktibista (Portugal) }} ===='''Berriak 2022''' ('''maiatza''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Alaitz Biritxinaga]] ef--'''SORTUA''' Txirrindulari epaile eta zuzendaria (Bizkaia 1974) # [[Angelita Bilbao Bilbao]] efef'''SORTUA''' erizaina, ekintzaile abertzalea (Bilbo 1903-Argentina 1990) # [[Concha Laca]] efef'''SORTUA''' artisaua, zeramikaria, eskultorea (Madril 1925-Irun 2018) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] ef--'''SORTUA''' zinema zuzendaria (Laudio 1984) # [[Haizea Beruete]] efef'''SORTUA''' bertsolaria (Iruñea 1994-2022) # [[Lina Huarte-Mendikoa]] efef'''SORTUA''' sopranoa (Iruñea 1928-Madril 2017) # [[Margarita Barainka]] g'''SORTUA''' Gernikako bonbardaketaren lekukoa (Errigoiti 1922) # [[Acacia Uceta]] poeta (Madril) # [[Adelaida Abarca Izquierdo]] ekintzailea, kartzelarik ihes egindakoa (Madril) # [[Adelaida Las Santas]] kazetari eta poeta (Madril) # [[Alejandra Soler]] maistra errepublikano erbesteratua (Valentzia) # [[Amanda Jones]] poeta, aktibista, asmatzailea (AEB) # [[Ana Martínez Collado]] arte estetika eta generoa (Madril) # [[Ángela García de la Puerta]] Espainiako 1. Fisika eta Kimika katedraduna (Soria) # [[Ángeles García-Madrid]] idazlea eta presoa (Madril) # [[Anna Davin]] historialaria, idazlea, feminista( Ingalaterra) # [[Anna Keichline]] arkitektoa eta asmatzailea (AEB) # [[Anna Manso Munné]] idazlea, gidoilaria (Bartzelona) # [[Anna Ruth Fry]] idazlea (Britainia Handia) # [[Asun Casasola]] genero indarkeriaren aurkako aktibista (Palentzia) # [[Asunción Bastida]] moda diseinatzailea (Bartzelona) # [[Aurora Rodríguez Carballeira]] ama eugenesikoa (Galizia) # [[Barbara Bodichon]] ongilea, eskubideen aldeko aktibista (Erresuma Batua) # [[Carmen Mir]] moda diseinatzaile (Bartzelona) # [[Christiana Figueres]] antropologoa, ekonomialaria eta analista(Costa Rica) # [[Clara Sánchez (idazlea)]] idazlea, Espainaiko zine aditua (Guadalajara) # [[Concha Alós]] idazlea (Valentzia-Bartzelona) # [[Consuelo García del Cid Guerra]] idazlea (Bartzelona) # [[Deepika Kurup]] zientifikoa, asmatzailea (edateko ur garbi 'azkarra') (AEB) # [[Dorothy Thompson]] kazetaria, idazlea, sufragista, feminista (AEB) # [[Eldorado Jones]] asmatzailea (hegazkin isilgailua,plantxa elektrikoa)(AEB) # [[Elena Moncada]] ekintzaile, idazle, prostituzioaren abolizionista (Argentina) # [[Enriqueta Gallinat]] politikaria, errepresio frankistaren biktima (Bartzelona) # [[Erna Schneider]] ingenaria, matematikaria eta asmatzailea (AEB) # [[Ethel Léontine Gabain]] margolaria (Frantzia-Ingalaterra) # [[Eva Alcón]] errektorea (Castelló) # [[Flor Cernuda]] preso komunista (Toledo) # [[Flora Robson]] aktorea (Ingalaterra) # [[Gema Corredera]] abeslari eta musikagilea (Kuba) # [[Geneviève de Gaulle-Anthonioz]] Frantziako erresistentziakoa (Frantzia) # [[Gertrud Bäumer]] aktibista feminista eta politikaria (Alemania) # [[Gisela Wild]] feminista, kooperatiba-politiketan espezializatua (Argentina) # [[Gloria Patricia Porras]] abokatu, notario, epaile (Guatemala) # [[Hannah Slater]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria)(AEB) # [[Helen Taylor (feminista)]] idazlea, aktorea (Erresuma Batua) # [[Helen Taylor]] noblea (Ingalaterra) # [[Helena Lange]] pedagogoa eta emakumeen eskubide defendatzailea (Alemania) # [[Hilary Wainwright]] kazetaria, ikertzailea, feminista (Ingalaterra) # [[Hildegart Rodríguez Carballeira]] politikaria, etorkizuneko emakume gisa sortua (Madril) # [[Ida Henrietta Hyde]] fisiologoa eta asmatzailea (AEB) # [[Isabel Olesti]] kazetari eta idazlea (Tarragona) # [[Isabel Risco]] aktorea (Coruña) # [[Isabel Vicente García|Isabel Vicente Garcia]] ekintzaile komunista (Albacete - Bartzelona) # [[Jenara Vicenta Arnal Yarza]] 1. Zientzia Kimiko doktorea eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Jessie Boucherett]] emakumeen aldeko aktibista (Ingalaterra) # [[Joaquina Dorado Pita]] Les Cortseko preso errepublikanoa (Coruña) # [[Josefa Barba-Gosé Flexner]] zientzialaria (Bartzelona-Filadelfia) # [[Josefina Amalia Villa]] ekintzailea, preso politikoa (León-Madril) # [[Joy Mangano]] enpresaria eta asmatzailea (fregona, pertxak) (AEB) # [[Juana Francisca Rubio]] margolaria eta ilustrailea (Madril) # [[Judith Malina]] aktorea, ekoizlea eta zuzendaria (Alemania-AEB) # [[Karen Olsen Beck]] arkitektoa, soziologoa, politikaria eta diplomatikoa (*!) # [[Laia Berenguer Puget]] Les Cortseko preso sozialista (Bartzelona) # [[Laura Casielles]] idazlea, poeta (Asturias) # [[Les Corts emakumeen kartzela]] (Bartzelonako eraikina) # [[Letizia Battaglia]] kazetari, argazkilari, politikari, editore eta enpresaburua (Italia) # [[Liane Russell]] genetista, zoologoa (Austria, AEB) # [[Lidia Guinart]] kazetaria, idazlea eta politikaria (Bartzelona) # [[Lilí Díaz Rivas]] enpresaburua, idazlea (Galizia) # [[Lilly Maxwell]] sufragista (Eskozia) # [[Lina Gálvez]] historialaria, ekonomia feministan aditua (Sevilla) # [[Lise London]] erresistentzia frantseseko aktibista (Frantzia) # [[Llum Quiñonero]] kazetaria, ekintzailea, politikaria (Alacant) # [[Lola Sanjuán]] enpresaburua eta lider feminista (Sevilla) # [[Magda Bandera]] kazetaria, idazlea(Bartzelona) # [[Maite Alvarez]] zientzilaria eta ikertzailea (Ermua) # [[Manolita del Arco]] politikaria, ekintzailea (Bilbo-Madril) # [[Margarida Abril]] ekintzailea (Katalunia) # [[María Ángeles Durán]] ikertzailea (Madril) # [[María Antonia Peña]] errektorea (Cádiz) # [[María Antonia Zorraquino]] biokimikaria eta ikertzailea (Zaragoza) # [[Maria Bigordà Montmany]] kataluniar ekintzailea (Ullastre-Tarrasa) # [[María del Carmen Cuesta Rodríguez|Maria del Carmen Cuesta Rodríguez]]A aktibista (Madril) # [[Maria Deraismes]] prostituzioaren abolizionista # [[María Dolores de Pablos]] poeta eta astrologoa (Madril) # [[Maria Dolors Laffitte]] abeslaria (Bartzelona) # [[Maria Dolors Renau]] psikologoa, pedagogoa eta politikaria (Bartzelona) # [[María Elena Moyano]] aktibista (Perú) # [[María José Figueras]] errektorea (Katalunia) # [[Maria Lacerda de Moura]] anarkista eta feminista (Brasil) # [[María Vicenta Mestre Escrivá]] psikologoa, Valentziako Unibertsitateko 1. emakume errektorea (Valentzia) # [[Marie Killick]] audio-ingeniaria, asmatzailea (gramofonorako zafirozko orratza) (Erresuma Batua) # [[Marina Vargas]] artista (Granada) # [[Marisa Mediavilla Herreros]] liburuzaina, dokumentalista, feminsita (Palentzia) # [[Marjorie Joyner]] asmatzailea (ile kizkur iraunkorrak egiteko makina)(AEB) # [[Martirio (cantante)|Martirio]] abeslaria (Huelva) # [[Mary Beale]] margolaria eta erretratista (Ingalaterra) # [[Mary Dixon Kies]] asmatzailea (kotoiaz josteko haria sortzeko metodo berria) (AEB) # [[Melania Moscoso]] antropologa, pedagoga, feminista (Bilbo) # [[Mercedes Fernández-Martorell]] antropologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Núñez Targa]] Las Ventas eta Nazien kontzentrazio-eremuetako preso eta lekukoa (Bartzelona) # [[Miren Arantza Madariaga Aberasturi]] politikaria eta zuzendari publikoa (Gernika) # [[Montserrat Minobis]] kazetaria, irakaslea, idazlea eta feminista (Figueras) # [[Natacha Bustos]] komiki-marrazkilaria (Eivissa) # [[Nieves Torres]] politikaria, ekintzailea (Madril) # [[Niña Pastori]] flamenko-kantautorea (Cadiz) # [[Noeleen Heyzer]] diplomazialaria(Singapur) # [[Noelia Vera]] kazetaria eta politikaria (Cádiz) # [[Núria Feliu]] abeslaria eta aktorea (Bartzelona) # [[Olimpia Altuve]] farmazialaria (Guatemala) # [[Paz Azzati Cutanda]] Las Ventaseko preso komunista (Valentzia) # [[Petra Cuevas]] preso komunista (Toledo) # [[Pilar Aranda Ramírez]] errektorea (Zaragoza) # [[Pilar López Díez]] maistra, kazetaria, komunikazio eta genero ikertzailea (Asturias) # [[Rina Lazo]] margolari eta muralista (Guatemala) # [[Rocio Mora Nieto]] abokatua eta aktibista (Madril) # [[Rosa Aguilar Chinea]] errektorea (Gomera) # [[Rosa Aguilar]] politikaria (Kordoba) # [[Rosa Cremón Parra]] erizaina, ekintzaile antifrankista (Madril) # [[Rosa Devés]] biokimikaria, akademika eta hezitzailea (Txile) # [[Sally Alexander]] historialaria, feminista (Ingalaterra) # [[Sheila Rowbotham ]] historialari feminista sozialista (Erresuma Batua) # [[Shirley Ann Jackson]] fisikaria, asmatzailea (AEB) # [[Sofía Moro]] argazkilaria (Madril) # [[Soledad Murillo]] soziologo feminista, ikertzailea eta politikoa (Madril) # [[Soledad Real López]] ekintzaile, komunista (Bartzelona) # [[Susana Blas Brunel]] komisarioa, arte eta feminosmoan aditua (Madril) # [[Susanna Martín]] ilustratzailea (Bartzelona) # [[Suzanne Noël]] Zirujau plastikoa (Frantzia) # [[Teresa Hernández Sagués]] Les Cortseko preso komunista (Avila) # [[Teresa Rebull]] aktibista politikoa eta kantautorea (Bartzelona) # [[Teresa Saez Barrao]] aktibista feminista, politikaria (Huesca-Nafarroa) # [[Trinidad Gallego Prieto]] erizaina, emagina,politikari komunista (Madril) # [[Valerie Hunter Gordon]] asmatzailea (Erresuma Batua) }} ===='''Berriak 2022''' ('''apirila''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar, 1906-2000) # [[Aurelia Elkoro-Iturbe]] efef'''SORTU''' erraketista (Eibar 1012-1977) # [[Haizea Oses]] ef--'''SORTU''' eskalatzailea (Arrasate, 2004) # [[Irene Sarrionandia]] ef--'''SORTU''' mendi korrikalaria (Deba 1948) # [[Joana Lasheras]] ef--'''SORTU''' kazetaria EITBn (Iruñea 1980) # [[Josefina Markina]] efef'''SORTU''' filantropoa (Mallabia 1889-1972) # [[Julene Bouzo]] ef--'''SORTU''' atleta (Ermua, 2003) # [[Julia Guerra Lacunza]] efef'''SORTU''' poeta (Iruñea 1953-2008) # [[María del Villar Berruezo]] efef'''SORTU''' aktorea, dantzaria eta idazlea (Tafalla 1888-1977) # [[Martija de Jauregui]] XVI. mendeko sendagilea (Nafarroa) '''SORTU''' # [[Pantxika Urruti]] ef--'''SORTU''' kantaria eta pastoral errejenta (Zuberoa 1955) # [[Teresa Izu]] margolaria, ilustratzailea (Tafalla) sortu # [[Adelita Domingo]] pianista, kopla-kantari eta dantzarien maistra(Sevilla) # [[Aenne Burda]] argitaratzailea, alemaniar ekonomia-mirariaren ikur bat (Alemania) # [[Amaya Arzuaga]] diseinatzailea eta enpresaburua (Burgos) # [[Ana María Rodas]] idazlea (Guatemala # [[Ana Rosa Diego]] zinema-zuzendaria eta gidoilaria (Sevilla) # [[Angelina Aspuac]] jantzi maien defendatzailea (Guatemala) # [[Angelina Beloff]] margolaria, grabatzailea eta arte-irakaslea(Errusia-Mexiko) # [[Asunción Gómez Pérez]] ikertzailea (Badajoz) # [[Aurelia Gutiérrez-Cueto Blanchard]] pedagogoa(Santander) # [[Beatrice Hastings]] idazlea(Ingalaterra) # [[Belén Maya]] flamenko-dantzaria eta koreografoa ( ) # [[Bella Dutton]] tenislaria (Britainia-Espainia) # [[Bibiana Candia]] idazlea eta kazetaria (Galizia) # [[Carlota Gurt]] idazlea eta kazetaria (Bartzelona) # [[Catherine Bauer Wurster]] arkitektoa, etxebizitza publikoaren defendatzailea (AEB) # [[Catherine Fahringer]] idazlea, aktibista (Estatu Batuak) # [[Celia Rivas Casais]] kamioilaria, enpresaburua eta ekintzailea (Galizia) # [[Ch´umilkaj Curruchiche]] abeslaria (Guatemala) # [[Chona Madera]] idazle kanariarra # [[Cilly Aussem]] tenislaria (Alemania) # [[Concha Méndez]] idazlea, poeta eta gidoilaria (Madril) # [[Concha Monje]] robotika-ikertzailea (Badajoz) # [[Elena Catena]] filologoa, editorea eta feminista (Salamanca) # [[Elena Villamandos]] kanariar idazlea # [[Elvira Dyangani Ose]] Bartzelonako Arte Garaikidearen Museoaren 1. emakume zuzendaria(Kordoba) # [[Emma Couceiro]] poeta (Lugo) # [[Enriqueta Martín Ortiz de la Tabla]] irakaslea eta liburuzaina (Badajoz) # [[Ernestine Rose]] asmatzailea (Polonia) # [[Eudoxia Píriz]] Medikua (Salamanca) # [[Fatoumata Diawara]] Maliko aktore eta egile-abeslaria (1982 - ) # [[Francisca Subirana]] tenislaria (Katalunia) # [[Genie Espinosa]] artista, ilustratzailea (Bartzelona) # [[Helena Bayona]] dokumentalgilea (Iruña) # [[Iris Yassmin Barrios Aguilar]] abokatu eta epailea (Guatemala) # [[Isa Guerra García]] poeta kanariarra (Kanariar uharteak) # [[Isabel Expósito Morales]] idazlea (Hierro-Kanariak) # [[Isabel García Hualde]] idazlea (Zarrakaztelu) # [[Josane Sigart]] tenislaria (Belgika) # [[Kajsa Ekis Ekman]] kazetari, idazle, ekintzailea (Suedia) # [[Karma Peiró]] kazetari digitala Adimen Artifizialean aditua (Bartzelona) # [[La Niña de los Peines]] Kopla-abeslaria (Sevilla) # [[Las Ventas emakumeen kartzela]] artikulua da. # [[Laura Fernández]] Idazlea eta kazetaria (Terrassa) # [[Lenina Amapola García]] idazlea (Guatemala) # [[Lilí Álvarez]] kirolaria, kazetaria eta Olinpiar jokoetako 1.emakume espainiarra (Erroma-Madril) # [[Lourdes Pastor]] Kantaria eta aktibista (Kordoba) # [[Lydia Becker]] Britainia Handiko sufragista, biologoa eta astronomoa (1827-1890) # [[Madam C. J. Walker]] asmatzailea eta enpresaburua (AEB) # [[Maddelin Brizuela]] enbaxadorea Bolivian (El Salvador) # [[Margarita Ucelay]] filologoa, hispanista eta irakaslea (Madril)staño # [[Marguerite Broquedis]] tenislaria (Frantzia) # [[Maria Àngels Anglada]] kazetaria, poeta, eleberrigilea (Katalunia) # [[María Blanca Ferrer García]] Abokatua, idazlea, poeta (Iruñea) # [[María Blanchard]] margolaria (Santander) # [[Maria del Carmen Reina Jiménez]] idazlea kanariarra # [[María Francisca Ulloa del Castillo]] emagina (Utrera) # [[Maria Furtwängler]] aktore eta medikua (Alemania) # [[María Josefa Riba]] tenislaria (Katalunia) # [[María Laffitte]] arte-kritikaria, idazlea, Emakumeen eskubide defendatzailea(Sevilla) # [[María Rodrigo]] musikagilea, pianista eta irakaslea(Madril) # [[María Salas Larrazábal]] idazle eta aktibista (Burgos) # [[Marian Rojas]] mediku psikiatra eta idazlea (Madril) # [[Maribel Lacave]] idazle kanariarra # [[Marie Goegg-Pouchoulin]] Suitzako aktibista feminista eta abolizionista (1826-1899) # [[Marie Vassilieff]] margolaria (Errusua-Frantzia) # [[Marifé de Triana]] Kopla-abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Matilde Coral]] flamenko dantzaria (Sevilla) # [[Matilde Landa]] politikaria (Badajoz) # [[Matilde Ras]] grafologoa, idazlea, itzultzailea(Tarragona) # [[Matilde Ucelay]] Espainiako tituludun 1.emakume arkitektoa (Madril) # [[Mayte Martín (idazlea)|Mayte Martín]] Las Palmas (Kanariak) # [[Mayte Martín]] musikagilea, flamenko-abeslaria (Bartzelona) # [[Melanie Mayron]] asmatzailea eta aktorea (AEB) # [[Melissa Farley]] psikologo, feminista (AEB) # [[Mercedes Rodrigo]] Espainiako tituludun 1.emakume psikologoa (Madril) # [[Merche Esmeralda]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagro Almenara Pérez]] Espainiako Gerra Zibilean eraildako farmazialaria (Santander) # [[Milagros Mengíbar]] flamenko-dantzaria (Sevilla) # [[Milagros Nuin Monreal]] itzultzailea. (Erriberri-Nafarroa) # [[Molla Mallory]] tenislaria (Norvegia-AEB) # [[Morena Herrera]] abortuaren aldeko ekintzailea (El Salvador) # [[Myriam Palacios]] aktorea (Txile) # [[Natalia Sosa Ayala]] kanariar idazlea # [[Norah Borges]] ilustratzailea (Argentina) # [[Núria Albó]] poeta (Bartzelona) # [[Nuria Coronado Sopeña]] kazetaria, feminista, abolizionista (Madril) # [[Olimpia Valencia]] ginekologoa (Galizia) # [[Oliva Acosta]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Cádiz) # [[Omowunmi Sadik]] asmatzailea (Nigeria) # [[Patricia Ruiz de Irizar]] farmazialaria eta kooperantea (Iruñea) # [[Paulina Kellogg Wright Davis]] aktibista, hezitzailea (AEB) # [[Pepa Chávarri]] tenislaria (Madril) # [[Pilar Aguilar Carrasco]] idazle, zinemako kritikaria, feminista (Jaén) # [[Pura Maortua]] antzerki-zuzendaria (Kantabria) # [[Rafaela Pastor]] aktibista (Malaga) # [[Rebeca Lane]] abeslaria (Guatemala) # [[Rita Fernández Queimadelos]] arkitektoa (Galizia) # [[Rosa Barasoain|Rosa Barasoin]] idazlea (Tafalla) # [[Rosa Torras]] tenislaria (Katalunia) # [[Rosa Vergés]] zinema-zuzendaria, gidoilaria eta irakaslea (Bartzelona) # [[Sabina Spielrein]] psikiatra eta psikoanalista (Errusia) # [[Salima Ikram]] egiptologoa (Pakistan) # [[Selena Millares]] kanariar poeta # [[Simone Iribarne]] tenislaria (Lapurdi) # [[Sofia Quintino]] Portugalgo mediku, feminista eta errepublikanoa (1879-1964) # [[Sonsoles Echavarren Roselló|Sonsoles Echavarren]] idazlea eta kazetaria (Iruñea) # [[Sylvia Ratnasamy]] asmatzailea (Belgika) # [[Taina Bien-Aimé]] abolizionista # [[Teresa Zabalza Díez]] musikagilea, musikaria eta musika irakaslea (Iruñea) # [[Trinidad Lucea Ferrer]] idazlea, poeta eta ilustratzailea (Tutera) # [[Veena Sahajwalla]] asmatzailea (India-Australia) # [[Victorina Durán]] margolaria, jantzi-eszenografoa eta diseinatzailea (Madril) # [[Viera Sparza]] ilustratzailea, idazlea eta umorista grafikoa (Zaragoza) # [[Virginia Laparra]] fiskal oiha (Guatemala) # [[Yolanda Castaño]] poeta eta literatura kritikaria (Coruña) }} ===='''Berriak 2022''' ('''martxoa''')==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Boni Macarrón]] efef'''SORTU''' martxantera, gozoki saltzailea (Durango) # [[Carmen Miranda Zubieta]] --ef'''SORTU''' Kultur-ekintzailea (Galdakao) # [[Elbira Iturri]] ef--'''SORTU''' aktibista (Mundaka) # [[Eugenia Idoiaga]] efef'''SORTU''' emagina (Forua) # [[María Ángeles Garai]] efef'''SORTU''' irakaslea, Bizkaiko lehen andereñoa (Bilbo) # [[Martxelina Lopetegi]] efef'''SORTU''' bertsolaria (Oiartzun 1864-1930) # [[Tamara Clavería]] ----'''SORTU''' Amuge elkarteko lehendakaria (Bilbo) # [[Adilia de las Mercedes]] jurista feminista (Guatemala) # [[Alauda Ruiz de Azúa]] zine-zuzendaria eta gidoilaria (Bizkaia) # [[Alika Kinan]] Abolizionista (ARgentina) # [[Almudena Domínguez Arranz]] arkeologoa # [[Amada López Meneses]] historialari galiziarra # [[Amalia de Isaura]] aktore komikoa eta kupletista (?) # [[Amelia Baldeón Iñigo]] arkeologoa (Gasteiz) # [[Amparo Alonso Betanzos]] adimen artifizialeko ikertzailea(Galizia) # [[Amparo Cebrián]] pedagogoa (Salamanca) # [[Ana Delgado Hervás]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Ana María Romero de Campero]] kazetaria, idazlea ekintzailea (Bolivia) # [[Ángeles Huerta]] zine-zuzendaria (Asturias) # [[Angelina Vidal]] Portugalgo idazle eta kazetaria (1847-1917) # [[Anina Ciuciu]] abokatu eta idazle ijitoa (Errumania) # [[Anne Tyng]] asmatzailea (Txina-AEB) # [[Anselma de Salces]] Bilbotar ongilea (1815-1885) # [[Arabako Emakumeen Asanblada]] # [[Arundhati Bhattacharya]] enpresaburua (India) # [[Áurea Lucinda Javierre]] artxibozaina eta historialaria (Teruel) # [[Beatriz Pinheiro]] Portugalgo idazle, poeta, editore eta intelektuala (1871-1922) # [[Begoña Vila]] astrofisikaria (Galizia) # [[Berta Wilhelmi]] enpresaburua, hezitzailea, filantropoa eta feminista (Alemania, Granada) # [[Carla Accardi]] margolari abstraktua (Italia) # [[Carla Lonzi]] idazlea, arte-kritikaria, feminista (Italia) # [[Carla Subirana]] zine-zuzendaria (Bartzelona) # [[Carme Freixa]] kazetaria, feminista, abolizionista (Bartzelona) # [[Carmen de Zulueta]] idazlea, filosofoa eta irakaslea (Madril) # [[Carmen García Mateo]] telekomunikazio ingeniaria (Galizia) # [[Carmen López Alonso|Carmen Lopez Alonso]] historialaria # [[Carmen Sentandreu Gimeno]] arkeologoa # [[Carmen Velacoracho de Lara]] Kazetaria (Ciudad Real, 1880-Madril,1960) # [[Catherine Furbish]] botanikaria (AEB) # [[Christine Peterson]] estatistikaria, zientzialaria (EEBB) # [[Chus Gutiérrez]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Deema Shehabi]] poeta eta idazlea (Kuwait) # [[Delia Grigore]] filologo ijitoa (Errumania) # [[Diana Pey]] piano-jotzailea (Madril) # [[Dolores Cebrián]] irakaslea (Salamanca) # [[Domitila de Carvalho]] Portugalgo mediku, irakasle eta politikaria (1871-1966) # [[Elaine N. Aron]] psikologoa (Kalifornia) # [[Elena Barulina]] botanikaria, genetista eta ikertzailea (Errusia) # [[Elena Díaz Ereño]] medikua eta irakaslea (Galdakao) # [[Elena Fortún]] idazlea, haur eta gazte literatura (Madril) # [[Elena Hernández Sandoica]] historialaria # [[Elisa Augusta da Conceição Andrade]] Portugalgo lehen emakume medikua (1855-??) # [[Elisa Garrido González|Elisa Garrido]] historialaria # [[Elizabeth J. Tasker]] astrofisikaria, idazle zientifikoa eta irakaslea (Britainia) # [[Elvira Ontañón Sánchez-Arbós]] idazlea, artikulugilea eta pedagogoa (?) # [[Elza_Dunkels]] Suediako pedagoga # [[Emma Ihrer]] feminista eta lider sindikala (Alemania) # [[Esma Redžepova]] abeslari ijitoa (Mazedonia) # [[Esther Takeuchi]] asmatzailea (AEB) # [[Fei-fei Li]] konputazioko irakaslea (Txina-AEB) # [[Fournierreko emakume kartagileak]] emakume langileak (Gasteiz) # [[Gloria Cabral]] arkitektoa (Brasil-Paraguai) # [[Gloria Giner de los Ríos García]] irakaslea(Madril) # [[Glòria Trías Rubiés]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Guiomar Torresão]] Portugaldar idazlea eta feminista (1844-1898) # [[Halet Çambel]] arkeologaeta Olinpiar Jokoetan lehiatu zen lehen emakume turkiarra, eskriman # [[Harriet Williams Russell Strong]] asmatzailea (AEB) # [[Helena Lopes da Silva]] zirujau eta politikaria (Cabo Verde) # [[Hélène Rioux]] idazle eta itzultzailea (Kanada) # [[Helene Stöcker]] bakezalea, feminista eta publizista (Alemania) # [[Isabel Aguirre]] arkitektoa (Galizia) # [[Isabel García Lorca]] irakaslea eta idazlea (Granada) # [[Jennifer Miller]] Feminista, artista, idazlea...(EEBB) # [[Jordina Sales i Carbonell]] historialaria # [[Josefina Aldecoa]] idazlea eta pedagogoa (Leon) # [[Juana Capdevielle]] Gerra Zibilean eraildako pedogogo eta liburuzaina (Madril-Galizia) # [[Juana Romani|Juani Romani]] italiar-frantziar margolaria # [[Julia Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Julia Vigre García]] maistra (Madril) # [[Julienne Baseke Nzabandora]] aktibista (Kongo) # [[Julieta Paredes]] feminista komunitarioa (Bolivia) # [[Juliette Bonheur]] animalia-margolaria (Frantzia) # [[Katerina Harvati]] paleontologoa, irakaslea eta ikertzailea (Grezia) # [[La Argentinita]] dantzaria eta koreografoa (Buenos Aires) # [[Laura de los Ríos Giner]] irakaslea (Granada) # [[Laura García Hoppe]] margolaria eta idazlea (Malaga) # [[Leonor Serrano Pablo]] pedagogoa,legelaria, feminista (Ciudad Real-Madril) # [[Lily Braun]] idazle eta feminista (Alemania) # [[Linda Braidwood]] arkeologoa # [[Lita Cabellut]] margolari ijitoa (Espainia) # [[Lourdes Girón Anguiozar]] arkeologoa (Cadiz) # [[Maite Larrauri Gómez]] filosofoa, idazlea eta irakaslea (Valentzia) # [[Manuela Solís]] ginekologoa, Valentziako 1. medikua (Valentzia) # [[Mapi León]] futbolaria (Zaragoza) # [[Margarita Ballester Figueres]] poeta, itzultzailea eta irakaslea (Katalunia) # [[Margarita Sánchez Romero]] arkeologoa (Madril) # [[Maria Amália Vaz de Carvalho]] Portugalgo idazle poligrafoa, pedagogoa eta poeta (1847-1921) # [[María Ángeles Pérez Samper]] arkeologoa (Bartzelona, 1949) # [[María Antonina Sanjurjo Aranaz]] belar-jockey jokalaria (Galizia) # [[Maria Benedita Mouzinho de Albuquerque de Faria Pinho]] Portugalgo idazle, aktibista errepublikano eta feminista (1865-1939) # [[María Blázquez|María Blazquez]] idazlea (Extremadura) # [[María Buj Luna]] liburuzain terueldarra # [[Maria Clara Correia Alves]] Portugalgo editore, kazetari eta irakasle feminista (1869-1948) # [[María Cristina Gonzalo Pintor]] arkitektoa (Santander-Madril) # [[Maria Eugenia Aubet]] arkeologoa (?) # [[María José Alonso Fernández]] farmakologoa (Leon) # [[María Juana Ontañón]] arkitekto kanariarra (Tenerife) # [[María Lacrampe]] erizaina (Madril) # [[María Sánchez Arbós]] maistra eta pedagogoa (Huesca-Madril) # [[María Teresa Miras Portugal]] biokimika (Galizia) # [[María Victoria Lareu]] ikertzailea, auzitegiko medikua (Galizia) # [[Mariam Kamara]] arkitekto frantziar-nigeriarra # [[Mariana Angélica de Andrade]] Poeta portugaldarra (1840-1882) # [[Marie Joséphine Nicolas]] margolari frantziarra # [[Marisol Soengas]] mikrobiologoa (Galizia) # [[Marta Moll de Alba]] piano-jotzailea (Kanariak) # [[Mary Walton]] ingeniaria eta asmatzailea (AEB) # [[Massouda Kohistani]] aktibista (Afganistan) # [[Matilde Cantos]] politikaria (Granada)Mpa # [[Matilde Moliner Ruiz]] liburuzaina eta institutuko katedraduna(Madril) # [[Mercedes Vegas]] arkeologoa (Bartzelona) # [[Mercedes Vilanova Ribas]] historialaria eta ikertzailea (Katalunia) # [[Miren Roji]] musika irakaslea eta piano-jotzailea (Santurtzi, 1917-2018) # [[Naama Goren-Inbar]] arkeologoa # [[Nely Reguera]] zine-zuzendaria, gidoilaria eta aktorea (Granada) # [[Nieves Sánchez Carrilero]] arkeologoa # [[Noemí Trujillo]] poeta eta idazlea (Bartzelona) # [[Norma Vázquez]] Bilbon bizi den indarkeria matxistan aditua (Mexiko) # [[Núria Rafel i Fontanals]] arkeologoa katalana # [[Ofelia Rey Castelao ]] historialaria,idazlea (Galizia) # [[Olga Vallespín Gómez]] arkeologoa eta Espainiako lehen urpekari profesionala # [[Olive Dennis]] ingeniaria, tren diseinu-berrikuntzen egilea (AEB) # [[Patsy O'Connell Sherman]] asmatzailea (AEB) # [[Peregrina Quintela Estévez]] matematikaria (Galizia) # [[Pilar Palomero]] zinemagilea eta idazlea (Zaragoza) # [[Pilar Pérez Solano]]zinema-zuzendaria, gidoilaria eta ekoizlea (Alacant) # [[Rachel Zimmerman]] zientzialaria eta asmatzailea (Kanada) # [[Rilda Paco]] artista, diseinatzailea (Bolivia) # [[Rita de Morais Sarmento]] Portugalgo lehen emakume ingeniari zibila (1872-1931) # [[Robin Wall Kimmerer|Robin Wall Kimmerer]] ekologista (EEBB) # [[Rosa Balaguer Oltra]] Kazetaria (Valentzia) # [[Rosa María Rodríguez Magda]] filosofoa (Valentzia) # [[Sally Fox]] asmatzailea (AEB) # [[Sandra Barrilaro]] argazkilaria eta ekintzailea (Bilbo) # [[Sandra Sevillano]] mendi korrikalaria (Santurtzi) # [[Serafina Javierre]] liburuzaina (Tarragona) # [[Sonia Sánchez]] idazlea, abolizionista (Argentina) # [[Susan Leeman]] endrokrinologoa (AEB) # [[Susana Reyes]] dantzari, koreografoa, artista (Ekuador) # [[Teresa Paneque]] Astronomoa, zientzia-dibulgatzailea (Madril-Txile) # [[Towanda Rebels]] idazle, komediante, abolizionista, feminista bikotea (Madril) # [[Vicenta Lorca Romero]] maistra (Granada) # [[Victoria Cabrera Valdés]] historialaria (Madril) # [[Violeta Delmonte]] hizkuntzalaria (Argentina-España) # [[Virginia Auber Noya]] idazlea, itzultzaile (Coruña, 1825-Madril,1897) # [[Marianne Thyssen]] politikaria (Belgika, 1956) }} === Berriak === ====Berriak 2022 (Otsaila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Ainhoa Azpitarte]] ef--'''SORTU''' abeslaria, futbolaria eta aktorea (Bizkaia) # [[Antonia Salaberria]] efef'''SORTU''' Erraketista (Eibar) # [[Adelaida de la Calle]] biologoa (Madril) # [[Adriana Kaplan Marcusán‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Argentina) # [[Agustina Ruiz Dupont]] fikziozko zientzialaria (Granada) # [[Aissata Kane]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Gambia) # [[Alfreda Markowska]] Holokaustoa biziraun zuen emakumea, haur ijito, judu eta alemanak bizirauten lagundu zuena (Polonia) # [[Alicia Estévez]] Zientzialaria (Pontevedra) # [[Alicia Hermida]] aktorea (Madril) # [[Almaclara]] emakume-orkestra taldea (Andaluzia) # [[Amalia Lobato Rosique]] Gerra zibilean eraildako milizianoa (Murtzia) # [[Aminata Diop]] mutilazio genitalagatiko lehen errefuxiatua eta aktibista (Mali) # [[Amparo Soler Leal]] aktorea (Madril) # [[Ana Locking]] moda-diseinatzailea, enpresaburua eta argazkilaria (Toledo) # [[Ana Mena]] abeslaria eta aktorea (Malaga) # [[Angéla Kóczé]] Soziologoa feminista ijitoa (Hungaria) # [[Ángela López Jiménez]] soziologoa eta feminista (Iruñea) # [[Angelines Fernández]] aktore errepublikanoa (Madril-Mexiko) # [[Anika Rahman]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Banglades) # [[Anna Missuna]] Errusiar geologoa # [[Antonia Plana]] aktorea (Espainia) # [[Antónia Pusich]] portugaldar idazle, kazetari eta musikagilea (1805-1883) # [[Balghis Badri]] feminsta eta aktibista (Sudan) # [[Beatriz González Calderón]] biolontxelojolea eta orkestra-zuzendaria (Andaluzia) # [[Binta Jammeh-Sidibe]] emakumeen eskubideen aldeko politikoa (Mauritania) # [[Blanca Lydia Trejo]] idazlea, aktibista, kantzilerra (Mexiko) # [[Bogaletch_Gebre]] mikrobiologoa, Emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista eta feminista(Etiopia) # [[Carmela Nieto]] kazetaria eta idazle feminista (Kuba) # [[Carmen García Mateo]] zientzialaria (Galizia) # [[Carmen Herrera (margolaria)|Carmen Herrera]] Kuba-EEBB # [[Carolina Beatriz Ângelo]] Portugaldar medikua eta feminista, herrialde horretan bozkatu zuen lehen emakumea (1878 - 1911) # [[Caroline Flack]] telebista-aurkezlea eta irrati esataria (Britainia Handia) # [[Catalina Martin-Chico]] fotokazetaria (Madril) # [[Cecilia Seghizzi]] musikagilea, biolin-joleaeta pintorea (Italia) # [[Ceija Stojka]] ijito margolaria (Austria) # [[Celia Rico Clavellino]] gidoilasria eta zine zuzendaria(Sevilla) # [[Charline Effah]] idazlea eta maistra (Gabon) # [[Chou Kung-shin]] idazlea, historialaria... (Taiwan) # [[Constanza de Ayala]] Arabako dama (Araba) # [[Consuelo Díez Fernández]] pianista eta musikagilea (Madril) # [[Coral del Río Otero]] ekonomialaria eta ikertzailea(Vigo) # [[Delaine Le Bas]] artista ijitoa (Britania Handia) # [[Dolores Corbella Díaz]] hizkuntzalaria, akademikoa (Tenerifekoa) # [[Dolores Corella Piquer]] zientifikoa eta ikertzailea (Valentzia) # [[Dolores Ruiz Berdún]] zientzia historialaria eta ikertzailea (Espainia) # [[Dolores Serrano]] pianista, musikagilea eta irakaslea (Cadiz) # [[Dora Barrancos]] soziologo, historialari, feminista (Argentina) # [[Dorothy_Reed_Mendenhall]] medika estatubatuarra (Columbus 1874- Chester 1964) # [[Efua Dorkenoo]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Ghana) # [[Elena Gorolová]] indarrez esterilizatutako emakume ijitoa (Txekia) # [[Elena María Tejeiro]] aktorea (Murtzia) # [[Elisabeth Guttenberger]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Elvira Quintillá]] aktorea eta abeslaria (Bartzelona) # [[Emma Kunz]] sendalaria (Suitza) # [[Estrellita Castro]] abeslaria eta aktorea (Sevilla) # [[Ethel Brooks]] Soziologo feminista eta ijitoa (AEB) # [[Eugenia Zuffoli]] abeslaria eta aktorea (Italia) # [[Eva Villaver Sobrino]] astrofisikaria eta ikertzailea (Palentzia) # [[Fàtima Bosch i Tubert]] zientzialaria (Girona) # [[Fatoumata Coulibaly]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Mali) # [[Fauziya Kasinga]] emakumeen genital mutilazioa dela eta, AEBko lehen errefuxiatua (Togo) # [[Florence Price]] orkestra garrantzitsu batek jo zuen lehen musikagile afroamerikarra (AEB) # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista () # [[Fran Hosken]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (EEBB) # [[Francisca de Assis Martins Wood]] Lehen aldizkari feministaren argitaratzailea (Lisboa, 1802-1900) # [[Gavina Viana Viana]]ekintzaile antifaxista (Donostia-Bartzelona) # [[Gina Ranjičić]] lehenengo ijito idazlea (Serbia) # [[Gisela Bock ]] historialaria (Alemania) # [[Hanna Neumann]] matemarikaria (Alemania) # [[Imperio Argentina]] aktorea, abeslaria eta dantzaria (Argentina) # [[Inés Núñez de la Parte]] abokatua, kontseilaria eta goi-zuzendaria (Bilbo) # [[Inna Modja]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Mali) # [[Isabel Parra]] kantautorea eta folklorista (Txile) # [[Isabel Rodà de Llanza]] epigrafialaria eta arkeologoa (Bartzelona) # [[Isabelle Stengers]] Bruselako filosofoa (Belgika) # [[Isatou Touray]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (GAmbia) # [[Jaha_Dukureh]] giza eskubideen aldeko aktibista (Gambia) # [[Jane Richardson]] biofisikoa eta Richardson biogramen asmatzailea (AEB) # [[Javiera Parra]] musikaria eta abeslaria (Txile) # [[Juana Goizueta Vértiz]] Kontituzio Zuzenbideko irakaslea (Nafarroa) # [[Julia Lajos]] aktorea (Valladolid) # [[Julia Robinson]] estatubatuar matematikaria (Misuri) # [[June Crespo]] artista (Iruñea, 1982) # [[June Eric-Udorie]] ablazioaren kontrako ekintzailea (Irlanda) # [[Katarina Taikon]] idazle ijitoa (Suedia) # [[Laura_Mersini-Houghton]] kosmologa eta fisika teoriko albano-estatubatuarra (Tirana) # [[Layli Miller-Muro‎]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (AEB) # [[Leah Manning]] Politikari britainiarra, giza eskubideen aldeko ekintzailea (Erresuma Batua) # [[Leena Yadav]] zinema-zuzendaria (India) # [[Leonore Davidoff]] historialaria, feminista (AEB) # [[Leyla Hussein]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Somalia) # [[Lidia Cao]] ilustratzailea eta muralista (Galizia) # [[Lily van Angeren-Franz]] Auschwitz-Birkenau-tik bizirik atera zen emakume ijitoa. (Alemania) # [[Loral O'Hara]] ingeniaria eta astronauta NASAn (AEB)) # [[Louise Jopling]] margolaria (Erresuma Batua) # [[Ma Thida]] Kontzientzia preso ohia eta idazlea (Birmania) # [[Mae Azango]] Kazetaria eta emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Liberia) # [[Marcia_Neugebauer]] geofisika estatubatuarra (AEB) # [[Margaret Bonds]] musikagilea (AEB) # [[Margarita Comas Camps]] pedagogoa (Menorca-Erresuma Batua) # [[Mari Carmen Díaz de Mendoza]] aktorea (Madril) # [[María Banquer]] aktorea (Espainia) # [[María Bru]] aktorea (Valentzia) # [[María de Sarmiento y Castilla]] Arabako dama (Araba) # [[María Dolores Gispert Guart]] bikoizketa aktorea eta irrati esataria (Katalunia) # [[María Eva Istúriz García|María Eva Istúriz Garcia]] Berdintasunerako teknikaria (Iruñea) # [[Maria Federici]] komunista, politikaria (Italia) # [[María Inmaculada Paz-Andrade]] zientzialaria (Galizia) # [[María Itziar Urrutia San Antón]] arkitektoa eta zuzendari exekutiboa (Malaga) # [[María Matilde Almendros]] irrati esataria eta aktorea (Katalunia) # [[María Ripoll]] zinegilea (Bartzelona) # [[María Ruiz de Gauna]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[María Teresa Ruiz Cantero]] mediku eta ikertzailea (Melilla) # [[Maria Veleda]] Portugalgo ekintzaile feminista eta errepublikanoa (1871-1955) # [[Mary Nash]] historialaria (Irlanda-Katalunia) # [[Maya Burhanpurkar]] ikertzaile kanadiarra (Ontario) # [[Melanie Spitta]] zinema zuzendari ijitoa (Belgika) # [[Mónica Ramos Toro]] antropologoa (Madril) # [[Nahid Toubia]] Sudaneko lehen emakume-zirujaua eta EGM ikerketan ezpezializatutako aktibista (Sudan) # [[Najat Maalla M'jid]] NBE Idazkari Nagusiaren Ordezkari Berezia Haurren aurkako Indarkeriari buruzkoa (Maroko) # [[Nilde Iotti]] politikari komunista (Italia) # [[Nina Dudarova]] hizkuntzalari ijitoa, erromanieran alfabetatzea (Rusia) # [[Nitza Margarita Cintron]] medikua (Puerto Rico) # [[Olayinka Koso-Thomas]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nigeria) # [[Panna Cinka]] biolin-jotzailea ijitoa (Hungria) # [[Pastora Filigrana García]] ijito sindikalista feminista (Sevilla) # [[Pastora Imperio]] dantzaria (Sevilla) # [[Pepita de Oliva]] ijito dantzaria, Europan ezaguna (Málaga) # [[Pratibha Parmar]] emakumeen genitalen mutilazioaren aurkako aktibista (Nairobi) # [[Regina de Lamo]] 98.ko belaunaldiaren idazle anarkista (Jaén) # [[Rita Montagnana|Rita Montagnama]] Komunista, politikaria (Italia) # [[Romila Thapar]] historialaria (India) # [[Rosa Cortés]] 1749ko ijitoen kontrako Sarekada Handian atxilotua (Granada) # [[Rosa Taikon]] ijito zilargin eta aktorea (Suedia) Gina Ranjičić # [[Rosario García Ortega]] aktorea (Argentina) # [[Sagrario Ruiz Elizalde]] maistra eta hezkidetzan erreferentea (Nafarroa) # [[Saioa Mantzisidor Zilloniz]] nekazaria eta enpresaburua (Bizkaia) # [[Sandy Powell]] jantzi-diseinatzailea (Britainia Handia) # [[Shu Otero]] komikigilea (Sunbilla, Nafarroa garaia) # [[Silvia Agüero]] ijito idazlea, ijitoen memoria berreskuratzen duena (Madril) # [[Sister Fa]] Emakumeen genitalen mutilazioaren kontrako aktibista (Senegal) # [[Sonia Contera]] fisikaria eta nanoteknologoa (Madril) # [[Soraya Post]] eurodiputatu ijitoa (Suedia) # [[Tarsy Carballas]] zientzialaria (Galizia) # [[Teresa Margarida da Silva e Orta]] lehen emakume eleberrigilea portugesez (1711-1793) # [[Teresa Mattei]] ekintzaile komunista, feminista (Italia, 1921-2013) # [[Teresa Noce]] italiar politikaria (1900-1980) # [[Teresa Sánchez de Bilbao]] XV.mendeko emakumea (Gasteiz) # [[Teresa Vinyoles Vidal]] historialaria (Bartzelona) # [[Thais_Russomano]] Brasildarra medikuntza aeroespazialean espezializatuta (Porto Alegre) # [[Vanderlan da Silva Bolzani]] Kimikaria (Brazil) # [[Věra Bílá]] ijito abeslaria (Txekia) }} ====Berriak 2022 (Urtarrila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Urrutia]] ----'''SORTU''' Eskalatzailea (Bizkaia) # [[Alazne Belar]] ef--'''SORTU''' erizaina eta ikerlaria (Atxondo, Bizkaia) # [[Belén Bengoetxea]] ef--'''SORTU''' Ikertzailea eta EHUko irakaslea (Durango) # [[Elena Uriz]] ef--'''SORTU''' irakaslea, aktorea, dantzaria, musikaria (Iruñea) # [[Maixux Rekalde]] efef'''SORTU''' Bakezalea eta euskaltzaile (Oiartzun) # [[Mercedes Arbaiza]] ----'''SORTU''' Historialaria eta EHUko irakaslea (Bilbo) # [[Pilar Narbaiza]] efef'''SORTU''' erraketista eta sukaldaria (Mallabia) # [[Uxue del Río]] ef--'''SORTU''' artista, irudigilea eta diseinatzaile grafikoa (Donostia) # [[Adelaide Cabete]] Ginekologo feminista, framazona eta errepublikanoa (Portugal, 1867-1935) # [[Adele Bianchi]] geografoa (Italia) # [[Aida Peláez de Villa Urrutia]] idazlea,kazetaria, sufragista. (Kuba) # [[Amalia Mallén|Amalia Mallén de Ostolaza]] saiakeragilea, itzultzailea, sufragista (Kuba) # [[Ana de Castro Osório]] Portugalgo idazlea, feminista eta militante errepublikanoa(1872-1935) # [[Ana Maria Lajusticia]] kimikaria, dietetikan eta nutrizioan aitzindaria (Madril) # [[Ana Revenga]] ekonomialaria (Espainia) # [[Ángela Molinuevo y Longuebau]] XIX. mendeko karitatea (Gasteiz) # [[Ángeles Flórez Peón]] bizirik dagoen azken miliziano sozialista (Asturias) # [[Angélica Morales |Angélica Morales ]] idazlea, aktorea (Teruel, 1970) # [[Ann Rose Nu Tawng]] bakezalea, erizaina BBC 100 women sariduna (Birmania) # [[Antonella Picchio]] Ekonomialari feminista (Italia) # [[Arantxa Rodríguez Álvarez]] ekonomialari feminista (Bilbo) # [[Arantza Chacón Ormazabal]] ikertzailea, Zehar Errefuxiatuak (Gasteiz) # [[Asunción Ruiz]] ingurumen teknikaria (Madril) # [[Aurelia Castillo de González]] idazle eta itzultzailea (Kuba) # [[Aurora Villar Buceta]] kazetaria (Kuba) # [[Belén Franch Gras]] zientzialaria (Valentzia) # [[Belén Frau Uriarte]] ekonomilaria, Espainaiako CEOko eta munduko komunikazioko zuzendaria (Bilbo) # [[Belén Landáburu]] abokatu eta politikoa (Burgos) # [[Bianca Maria Meda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Blanca de los Ríos]] idazlea eta literatura kritikoa (Sevilla) # [[Camille Kouchner]] Zuzenbide pribatuko irakaslea, abokatua (Frantzia) # [[Carmen Serdán Alatriste]] iraultzailea (Mexiko) # [[Catalina Bárcena]] aktore kubatarra (Kantabria) # [[Consuelo Uranga]] komunista (Mexiko) # [[Cristina Borderías]] Historialaria (Katalunia) # [[Cristina Carrasco]] ekonomilari feminista (Txile-Bartzelona) # [[Cynthia Cockburn]] antimilitarista feminista eta akademikoa (Britania Handia) # [[Diane Elson]] ekonomilari feminista (Erresuma Batua) # [[Digna Collazo]] sufragista (Kuba) # [[Domitila García de Coronado]] editorea, idazlea (Kuba) # [[Elena Salvador]] aktorea (Madril) # [[Elisa Garrido Moreno]] ikertzailea, unibertsitateko irakaslea (Valentzia) # [[Elisa Garrido]] espainiar militante antifaxista (Zaragoza) # [[Elisa Mújica]] Idazlea (Kolonbia, 1918-2003) # [[Elisa Soriano Fisher]] mediku-oftalmologoa eta feminista (Madril) # [[Élisabeth Chaplin]] margolaria (Frantzia, 1890-Italia, 1982) # [[Ella Fontanals-Cisneros]] enpresaria eta arte-bildumagilea (Kuba) # [[Elva Raquel Gómez]] kitxua idazlea (Argentina) # [[Elvira de Hidalgo]] Sopranoa eta kantu-maistra (Teruel) # [[Erika Aifan]] ustelkeriaren aurkako epailea (Guatemala) # [[Esperanza Molina Cubillo]] idazlea eta antropologoa (Madril) # [[Esther Chapa]] sufragista (Mexiko) # [[Eva Celada]] kazetaria, idazlea eta gastronomoa (Palentzia) # [[Eva Gancedo]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) # [[Fanny Garrido]] idazle galiziarra # [[Fátima Báñez]] legelaria, politikaria eta ekonomilaria (Huelva) # [[Fatima Singhateh]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezia (Gambia) # [[Francia Márquez]] ekintzaile feminista (Kolonbia) # [[Gisela Vaquero]] bideojokogilea (Girona) # [[Henriette d'Angeville]] Mont Blanc igo zuen bigarren emakumea (Frantzia) # [[Hermila Galindo]] politikaria, kazetaria eta ekintzaile feminista (Mexiko) # [[Hortensia Gelabert]] aktore kubatarra Espainian (Espainia) # [[Ingrid Robeyns]] filosofo eta ekonomialari feminista (Lovaina, Belgika) # [[Irene González]] Futbolaria (Coruña, 1909-1928) # [[Isabel Margarita Ordetx]] idazlea, (Kuba) # [[Isabel Oyarzábal]] itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa(Malaga) # [[Isabella Leonarda]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Jamila Medina Ríos]] idazlea (Kuba) # [[Josefina Blanco]] aktorea (Leon) # [[Josefina Gómez Mendoza]] geografo eta idazlea (Madril) # [[Julia Peguero Sanz]] maistra eta feminista (Zaragoza) # [[Justa Montero]] aktibista feminista (Bartzelona) # [[Kate Young]] gizarte-antropologoa (Erresuma Batua) # [[Laila Haidari]] ekintzailea 100 Women BBC sariduna (Agfanistan) # [[Leonor Taboada]] kazetaria, idazlea eta ekintzaile feminista # [[Lourdes Beneria]] ekonomialari feminista (Katalunia) # [[Lucía López Marco]] albaitaria (Zaragoza) # [[Manuela Vargas]] flamenko dantzaria (Sevilla, 1941 - Madril, 2007) # [[Margarita Manso]] 27ko belaunaldiko margolaria (Valladolid, 1908-Madril,1960) # [[Mari Carmen Martínez Chamorro]] medikua (León) # [[María Ángeles Pérez López|Maria Ángeles Pérez López]] poeta (Valladolid) # [[María Cancio]] aktorea (Madril) # [[María del Adalid]] margolari galiziarra ( # [[María Espinosa de los Monteros]] emakumeen eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista (Malaga) # [[María Fernanda Ladrón de Guevara]] Aktorea (Madril) # [[María Guerrero López]] aktorea (Madril) # [[María Guerrero]] Aktore eta enpresaburua (Madril) # [[María José Vázquez]] GIB/HIES ekintzailea (Bartzelona) # [[María Josefa Patricia Muñoz y Jarabeitia]] filantropoa (Bilbo) # [[María Martos]] Feminista (Madril) # [[María Muñoz de Quevedo]] piano-jotzailea # [[Maria Teixidor i Jufresa]] enpresari eta abokatua (Katalunia) # [[María Teresa Gavarró Castelltort]] pedagogoa(Katalunia) # [[María Tubau]] aktorea (Madril) # [[María Villar Buceta]] kazetaria, poeta, ekintzailea (Kuba) # [[Maria Xaveria Perucona]] moja eta musikagilea (Italia) # [[Marta Álvarez Guil]] legelaria (Madril) # [[Matilde de la Torre]] kazetari eta politikaria (Burgos) # [[Matilde Díez]] aktorea (Madril) # [[Matilde Rodríguez Cabo]] mediku, psikiatra, idazlea, feminista, sufragista eta aktibista (Mexiko) # [[Maud de Boer-Buquicchio]] Haurren salerosteka eta explotariari buruzko Nazio Batuen Errelatore Berezi oiha (Herbehereak) # [[Michelle Perrot]] historialaria (Frantzia) # [[Natália Pasternak|Natalia Pasternak]] biologoa BBC 100 women sariduna (Brasil) # [[Négar Djavadi]] eleberrigilea, zinemagilea (Iran/Frantzia) # [[Nerea Luis]] informatika ingeniaria (Madril) # [[Nieves Quintana]] Nekazaria (Araba) # [[Nilofar Bayat]] afganistar abokatua eta saskibaloi jokalaria (Kabul) # [[Reem Alsalem]] Emakumeen kontrako indarkeriari buruzko Nazio Batuen Errelatorea (Jordania) # [[Reyna Pastor]] historialaria (Argentina) # [[Rosa García-Malea López]] lehen emakume kaza-pilotua (Almeria) # [[Rosika Schwimmer]] kazetaria, idazlea, sufragista (Budapest) # [[Sabine Weiss]] Argazkilaria (Frantzia) # [[Sara Baartman]] esklaboa (Afrika) # [[Serafina Núñez]] idazle kubatarra # [[Susanna Minguell]] filosofo eta idazlea (Bartzelona) # [[Tlaleng Mofokeng]] mediku, hizlari, idazle eta emakumeen eskubideen eta sexu eta ugalketa-osasunaren aldeko aktibista BBC 100 women sariduna (Hegoafrika, 1980) # [[Trinidad Arroyo]] Espainian lan egin zuen lehen oftalmologoa (Palentzia) # [[Virginia Eubanks]] politologoa (AEB) # [[Virginia Torrecilla]] futbolaria (Mallorca) # [[Virginie Demont-Breton]] margolaria (Frantzia, 1859-1935) # [[Winnaretta Singer]] musika mezenas (Paris) # [[Zeltia Montes Muñoz]] musikagilea, filmetako soinu-bandetan espezializatua (Madril) }} === Berriak === ====Berriak 2021 (urria, azaroa, abendua)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Aitziber Olaizola]] ef--'''SORTUA''' bolaria (Elgoibar 1974) # [[Amaia Lejarreta]] ef--'''SORTUA''' artista, makillatzailea (Durango 1983) # [[Anttoni Etxeberria]] efef'''SORTUA''' tabernaria (Hondarribia 1914-2020) # [[Begoña Gorospe]]----'''SORTUA''' feminista, zinegilea (Hernani 1942) # [[Frantxiska Iragorri]] efef'''SORTUA''' Abertzale, ekintzailea (Oiartzun, 1920-2019) # [[Garbiñe Larrea |Garbiñe Larrea Iturralde]] ef--'''SORTUA''' Naturopata (Urnieta 1976) # [[Hipolita Ibaibarriaga]] ef--'''SORTUA''' erreketista (Ermua 1914- Bartzelona 1939) # [[Itziar Ugarte]] ef--'''SORTUA''' Kazetaria eta idazlea (Oñati 1995) # [[Junkal Guerrero]] ----'''SORTUA''' musikaria (Andoain 1968) # [[Leire Vargas]] ef--'''SORTUA''' bertsolaria, idazlea eta itzultzailea (Durango 2002) # [[Lide Urrestarazu]] ef--'''SORTUA''' mendi lasterkaria (Ordizia 1999) # [[Maria Angeles Esnaola]] efef'''SORTUA''' Maistra abertzalea (Ormaiztegi 1924-2017) # [[María Bravo]] ----'''SORTUA''' sopranoa (Portugalete 1952) # [[María Goiricelaya Burón]] ef--'''SORTUA''' aktorea, antzerki-zuzendaria (Bilbo 1983) # [[Maria Rosario Arrizabalaga]] efef'''SORTUA''' Mariarro bezala ezagunagoa, feminismoa eta justizia soziala bizi-ardatz izan zituen gizarte-ekintzailea (Ermua 1949- Donostia 2021) # [[Maribel Aiertza]] ef--'''SORTUA''' euskal idazlea (Etxebarria 1962) # [[Rosario Zubizarreta]] efef'''SORTUA''' erraketista (Ermua 1918-2002) # [[Shandra Martínez]] ----'''SORTUA''' artista, ilustratzailea. (Errenteria1977) # [[Susana Serrano]] ef---'''SORTUA''' Unibertsitateko irakaslea (Elorrio) # [[Tere Jaio]] efef'''SORTUA''' aktorea, bikoiztailea. (Gernika) # [[Teresa Murga]] efef'''SORTUA''' (Markina-Xemein 1910-2015) # [[Abia Akram|Abia Akra]] aktibista (Pakistan) # [[Aida Lafuente]] politikari ekominista (León) # [[Al Khadra Mabrook]] Saharar poeta (Sahara) # [[Alice Neel]] margolari erretratugile estatubatuarra (1900 - 1984) # [[Amaia Bono]] antzerki aktorea (Gasteiz, 1989) # [[Amaia Nausia]] historialaria (Iruñea) # [[Amalia Domingo Soler]] Idazlea, espiritista (Sevilla, 1835-Bartzelona,1909) # [[Ana Santos Payán]] idazlea, poeta, editorea (Guadalajara, 1972-Almeria, 2014) # [[Ana Teresa Diego]] Argentinan atxilotu-desagertua (Argentina) # [[Andrea Ixchíu]] kazetaria (Guatemala) # [[Antonia Adroher Pascual]] maistra, pedagogoa eta politikaria (Girona) # [[Araceli Sánchez Urquijo|Araceli Sanchez Urquijo]] bide, ubide eta portuetako ingeniaria (Sestao) # [[Azucena Villaflor|Azuzena Villaflor]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[Belén Nevado]] aktorea, feminista (Gasteiz, 1969) # [[Berta Arocena de Martínez Márquez]] Kazetaria, feminista (Habana, 1901-1956) # [[Blanca Li]] koreografo, dantzari, zinemagile (Granada) # [[Buchi Emecheta]] idazle nigeriarra # [[Carlota Pi]] Ingeniaria eta enpresari katalana # [[Carme Alemany Gómez]] soziologoa, feminista (Bartzelona) # [[Carme Karr i Alfonsetti]] Kataluniako kazetari, idazle, musikologo eta publizista feminista eta bakezalea (1865 - 1943) # [[Carme Montoriol i Puig]] Bartzelonako idazlea, itzultzailea eta piano-jotzailea (1892 - 1966) # [[Carmen Navarro]] Medikua eta ikertzailea (Madril) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Carole Pateman]] Britainiako feminista eta politologoa (Sussex, Ingalaterra) # [[Carolina Coronado]] idazlea (Badajoz) # [[Carolina Escobar Sarti]] Guatemala, 1960 feminista, idazlea, # [[Clara Peeters]] margolari flamendarra. (1580-1621) # [[Claudette Colvin]] Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren aitzindaria. # [[Clotilde Cerdá Bosch]] Aktibista eta goi mailako harpa-jotzailea (Bartzelona, 1861-1926) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Conchita Balparda]] abeslaria, sopranoa. Portugalete (1942) # [[Constance Naden]] Idazle, poeta eta filosofo ingelesa # [[Consuelo Rubio]] opera abeslaria (Madril) # [[Cristina Durán Costell|Cristina Durán]] ilustratzailea eta marrazkilaria (Valentzia, 1970) # [[Cristina Spínola]] kazetaria, kirolaria, telebistako kazetaria, idazlea eta Kanarietako Youtuber-a da. # [[Crystal Bayat]] aktibista (Afganistan) # [[Diana Pinilla]] txirrindulari kolonbiarra # [[Dolores Aleu Riera]] Mediku titulua lortzen lehena (Bartzelona 1857-1913) # [[Dolores Prida]] kazetari eta antzerkigile kubatar estatubatuarra # [[Dolors Monserdà]] Kataluniako idazle eta ekintzaile feminist (1845-1919) # [[Dolors Piera]] Kataluniako irakasle sindikalista (1910-2002) # [[Eider Sánchez]] ingeniaria eta "Naru Intelligence"ren sortzailea (Donostia) # [[Elena Cipriana Álvarez Durán]] idazle, folklorista (Badajoz) # [[Elena Maseras Ribera]] Mediku, pedagogo eta irakaslea. Medizina fakultatean lehen emakume matrikulatua (Tarragona, 1853-1905) # [[Elena Mederos Cabaña]] Feminista,aktibista (Kuba) # [[Elena Molina]] dokumentalgilea (Madril) # [[Elisa Fernández de la Vega]] medikua, ikertzailea (Asturias-Zaragoza) # [[Ellen Churchill Semple|Ellen Churchill]] geografo amerikarra (1863-1932) # [[Elvia Carrillo Puerto]] Lider feminista, politikoa eta sufragista mexikarra # [[Emilia Bernal]] Kazetaria, itzultzaile (Kuba, 1884-1964) # [[Fátima Djarra Sani]] Emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea. (Ginea Bissau) # [[Fede Galizia]] margolaria (Milan 1578-1630) # [[Feminismoa Herri Katalanetan]] # [[Flavita Banana]] ilustratzaile, marrazkilaria (Oviedo) # [[Francesca Bonnemaison i Farriols]] Bartzelonako pedagogo, idazle eta feminista (1872-1949) # [[Francisca de Pedraza]] etxekoandrea, genero-indarkeriaren borrokaren aurrekari historikoa # [[Françoise Gilot|Francoise Gilot]] margolaria (Frantzia) # [[Georgiana Houghton]] Margolaria (Kanaria Uharteak, 1814-Londres, 1884) # [[Helen Porter]] britainiar biologoa # [[Isabel Güell i López]] musikagilea (Bartzelona) # [[Isabel Villenakoa]] lekaime eta idazle protofeminista (Valentzia, 1430 - 1490) # [[Janet Watson]] geologo britainiarra (1923-1985) # [[Jeannette Campbell]] igerilaria (Argentina) # [[Jerònima Galés]] XVI. mendeko inprimatzaile valentziarra (?? - 1587) # [[Jimena Alonso]] Feminista, irakaslea, pentsalaria, liburu argitaratzaile. Donostia-Madril # [[Jimena Fernández de la Vega]] medikua, genetista (Galizia) # [[Joaquima Santamaria i Ventura]] Kataluniako idazle, folklorista eta itzultzailea (1853 - 1930) # [[Josefa Ortiz de Domínguez]] Mexikoko independentziaren aldeko aktibista (Mexiko) # [[Juana Doña]] komunista, militantea, idazlea (Madril-Bartzelona) # [[Júlia Martí Comas]] ikerlari feminista (Bartzelona) # [[Kathleen Hanna]] musikaria eta aktibista. (Estatu Batuak) # [[Leona Vicario]] Mexikar ekintzailea (Mexiko Hiria, 1781-1842) # [[Lesbia Soravilla]] idazlea, feminista, ekintzailea (Camagüey, 1907-1989) # [[Lisa Çalan]] zinemagilea (Kurdistán) # [[Lola Gaos]] aktorea, aktibista (Valentzia) # [[Lola Rodríguez de Tió]] Kazetaria, iraultzailea (Puerto Rico, 1843 - Habana 1924) # [[Lucia Ixchíu]] aktibista (Guatemala) # [[Lucía Lahoz Gutiérrez]] Arte historialaria (Leza-Araba) # [[Luisa Pérez de Zambrana|Luisa Pérez de Zanbran]] Poeta (Santiago, 1837-Habana, 1922) # [[Luzmila Chiricente Mahuanca]] Giza eskubideen aldeko ekintzailea (Perú) # [[Marcelina Bautista]] Etxeko langileen aldeko aktibista (Mexiko, 1966) # [[Margaret Bullen]] antropologoa (Erresuma Batua- Euskal Herria) # [[Margarita Porete]] Begina, mistika ((Frantzia) # [[Marge Piercy]] poeta, eleberrigile eta feminista (AEB) # [[María Cambrils]] Valentziako idazle sozialista eta feminista (1878 - 1939) # [[María Collado Romero]] idazlea # [[Maria del Carme Nicolau Massó]] Kataluniako idazle, itzultzaile eta kazetaria (1901-1990) # [[Maria Domènech i Escoté]] Kataluniako idazlea (1874 - 1952) # [[María Eugenia Casinelli de García Irureta Goyena]] giza eskubideen aldeko aktibista (Argentina) # [[María Isidra de Guzmán y de la Cerda]] Medikua (Madril 1767-1884)) # [[María José Fuster]] UNED-eko irakaslea eta GIB/HIESaren ekintzaile eta ikerlaria (Alicante) # [[María José Martínez Herrero|Maria José Martinez Herrero]] EHUko irakaslea # [[María Josefa de Larumbe Goñi]] inprimatzailea eta liburu-saltzailea (Iruña 1700-1757) # [[Maria Lugones]] filosofo feminista eta deskoloniala (Argentina) # [[María Pineda]] modelo eta enpresaburua # [[María Ponce|Maria Ponce]] Maiatzeko plazako ekintzailea (Argentina) # [[María Telo]] Legelaria, familia-abokatua eta feminista extremadurarra # [[María Wonenburger]] Matematikan doktorea (Galizia) # [[Mariana Rodríguez del Toro|Mariana Rodriguez del Toro]] Mexiko independiaren aldeko borrokalaria (1775-1821) # [[Mariasilvia Spolato]] LGBT eskubideen ekintzailea (Italia) # [[Mariblanca Sabas Alomá|Mariblanca Sabas Alom]] Feminista, kazetaria, ministroa (Kubako Santiago, 1901-1983) # [[Marie-Thérèse Walter]] modeloa eta Picassoren amorante (Frantzia) # [[Marilyn Waring]] ekonomia feministaren sortzaile nagusietako bat(Zeelanda Berria) # [[Marquesa del Ter]] Noble frantziarra, pianista eta ekintzaile feminista (1864-1936) # [[Marta Espinós]] Valentziar piano-jotzailea. Valentzia # [[Marta González Gómez]] El Salvador-eko armadaren eraso batean eraila. # [[Marta Lozano Molano]] musikagilea (Cáceres, 1985) # [[Martina Casiano y Mayor|Martina Casiano]] maistra, fisika eta kimikaria # [[Martina Castells Ballespí]] Medikuntzan doktore-gradua lortzen lehen emakumea (Lleida,1852-1884) # [[Mercè Capdevila i Gaya]] musikagilea, pedagogoa (Bartzelona) # [[Mercè Torrents Turmo]] piano-jole eta konpositore katalana # [[Mertxe de Renobales]] biokimikaria (Bilbo) # [[Miren Llona]] EHUko irakaslea # [[Mylene Fernández Pintado]] idazlea (Kuba) # [[Ochy Curiel]] feminismoaren teorialaria eta aktibista, gizarte-antropologoa (Dominikar Errepublika) # [[Ofelia Rodríguez Acosta|Ofelia Rodriguez Acosta]] Feminista, kazetaria, idazlea (Habana, 1902-1975) # [[Olimpia Fulvia Morata]] humanista italiarra # [[Pamela Yates]] estatubatuar dokumentalista eta giza eskubideen aldeko ekintzailea # [[Pilar Castillo Sánchez]] pianista (Galizia) # [[Pretty Yende]] sopranoa (Hego Afrika) # [[Raquel Calvo Larralde]] kazetaria, dokumentalgilea (Durango) # [[Rita Cetina Gutiérrez]] maistra, poeta eta feminista mexikarra # [[Rosario de Acuña|Rosario de Acuña y Villanueva]] idazle, librepentsalari eta kazetaria (Madril) # [[Roya Sadat]] zinegile eta zinema-zuzendaria (Afganistan) # [[Salutxu Etxebarria]] Amurriko emakume aurreskulari aitzindaria (1924-2008) # [[Tomasa Cuevas]] efef militante komunista eta antifrankista (Guadalajara 1917 -Bartzelona 2007) # [[Ulrike Tillmann]] matematikaria (Alemania) # [[Vicenta Llorente del Moral]] entomologoa (Algorta) # [[Wendy Flores]] abokatua eta giza eskubideen aldeko defendatzailea. (Nikaragua) # [[Zulema de la Cruz]] musikagile, konpositore (Madril) # [[Zuriñe López de Sabando Sainz]] dokumentalgilea (Gasteiz) }} ====Berriak 2021 (uztaila, abuztua, iraila)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Egidazu]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea, biologoa eta idazlea (Durango) # [[Bea Larrañaga]] ef--'''SORTU''' aktorea (Errenteria) # [[Begoña Zia]] ef--'''SORTU''' marrazkilaria. (Iruñea 1959-2019) # [[Dorleta Kortazar]] ef--'''SORTU''' ipuin-kontalaria (Arrasate 1974) # [[Eider Perez]] ef--'''SORTU''' aktorea, idazlea, bertsozalea eta aurkezlea (Pasaia1995) # [[Elena Pérez]] efef'''SORTU''' txistularia (Ermua 1968-2021) # [[Eskarne Aroma]] efef'''SORTU''' irakaslea, aktorea, ekintzailea (Durango 1934-2021) # [[Esther Gorostiza]] ef--'''SORTU''' pediatra (Atxondo 1953) # [[Gala Knörr]] ----'''SORTU''' artista (Gasteiz 1984) # [[Isabel González]] ef--'''SORTU''' liburuzaina, politikaria (Leon-Durango 1974) # [[Jenni Alvarado]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1981) # [[Laura Latorre]] ef--'''SORTU''' terapeuta, idazlea (Madril-Huarte 1975) # [[Maddi Soroa]] ----'''SORTU''' pedagogoa (Lekunberri 1997) # [[Maitane Azurmendi]] ef--'''SORTU''' artista. (Gernika 1978) # [[Maria Josefa Aedo]] efef'''SORTU''' lekaimea (Ermua 1786-Compostela 1805) # [[Marina Lameiro]] ----'''SORTU''' zinemagilea (Iruñea 1986) # [[Norma Mentxaka]] --ef'''SORTU''' terrorismoaren biktima (Santurtzi 1932-1976) # [[Rosa Arburua]] ----'''SORTU''' pedagogoa, historia ikertzailea (Irun 1961) # [[Vanesa Fernández]] ef--'''SORTU''' Zinebiko zuzendaria. (Iurreta 1980) # [[Agustina González López]] idazle, pentsalari, pintore abangoardista eta politikaria izan zen.(Granada) # [[Ana Carrillo Domínguez]] Errepublikako Herri Armadako kapitain komunista (1898 - 1974) # [[Ana María Martínez Sagi]] Kataluniako poeta, sindikalista, kazetaria eta atleta feminista (Bartzelona, 1907-2000) # [[Anbara Salam Khalidi]] idazle eta itzultzaile feminista (Libano) # [[Ángela Labordeta]] idazlea (Teruel) # [[Ángeles Ottein]] sopranoa (Madril) # [[Angélica Dass]] argazkilaria (Brasil) # [[Consuelo Zavala]] maistra, feminista (Mexiko) # [[Esther Bejarano]] musikaria, Auschwitzeko kontzentrazio-eremutik bizirik atera zena (Alemania) # [[Gertrudis Bocanegra]] Mexikoren indepentziaren aldeko borrokalaria (Mexiko) # [[Inge Morath]] argazkilaria (Austria- AEB) # [[Jane Glover]] orkrestra zuzendaria (Erresuma batua) # [[Mari Luz Cristóbal Caunedo|Mari Luz Cristóbal]] Asturias, 1948. Tonada-kantaria # [[María "La Jabalina"]] militante anarkista eta miliziano espainiarra (1917 - 1942) # [[María de Baratta]] musikagilea, piano-jotzailea (El Salvador) # [[Mariana Pineda]] espainiar liberala (Granada) # [[Mariela Castro]] politikaria eta sexologoa (Kuba) # [[Milena Jesenská]] kazetaria, idazlea eta itzultzailea (Txekia) # [[Olga Bergholz]] Errusiar poeta (1910-1975) # [[Olga Jojlova]] Ballet dantzaria. Picassoren lehen emaztea. (1891-1955) # [[Paulina Ódena García]] militante komunista, Espainiako Gerra Zibilean milizianoa (Bartzelona 1911 - Granada 1936) # [[Peli Romarategui]] misiolari arabarra da, eta egurrez, beiraz eta zeramikaz egindako erlijio-lana egin ditu (Gasteiz) # [[Sandra Sánchez]] Karateka. Talavera de la Reina (1981) # [[Shamsia Hassani]] Afganistango grafitigilea. # [[Silvia Lazarte]] Boliviar-kitxuar politikaria (Bolivia) # [[Vilma Espín]] iraultzailea, heroia (Kuba) }} ====Berriak 2021 (apirila, maiatza, ekaina)==== (Ordena alfabetikoz) {{zutabeak|kopurua=3| # [[Anaje Narbaiza]] ef--'''SORTU''' euskaltzaile eta sindikalista (Bergara 1960) # [[Delia Lauroba]] --ef'''SORTU''' erresistentea (Donostia 1909-2004) # [[Estíbaliz Sádaba Murguía]] ----'''SORTU''' artista (Bilbo 1963) # [[Garazi Arrizabalaga]] ef--'''SORTU''' Durangoko Museoko zuzendaria (Berriz 1984) # [[Goiuri Aldekoa-Otalora]] ef--'''SORTU''' argazkilaria (Durango 1972) # [[Idoia Asurmendi]] ef--'''SORTU''' musikaria. (Aramaio 2000) # [[Idoia Gereñu]] ----'''SORTU''' antzerkigilea (Tolosa 1980) # [[Jone Guenetxea]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Abadiño 1978) # [[Jone Novo]] ef--'''SORTU''' kameraria (Durango 1982) # [[Juanita Ibaibarriaga Literatur Saria|Juanita Ibaibarriaga Literatur saria]] '''SORTU''' (Ermua) # [[Lucrecia Arana]] efef'''SORTU''' zarzuela abeslaria (Haro 1867- Madril 1927) # [[Maite Berriozabal]] ef--'''SORTU''' Euskara teknikaria (Berriz 1987) # [[Mariam Bilbatua]] ef--'''SORTU''' Unibertsitateko irakasle ohia. Durangoko zinegotzia 2019tik (Getxo, 1950) # [[Miren Lazkano]] ef--'''SORTU''' Piraguista (Donostia 1997) # [[Sagrario Aranburu]] efef'''SORTU''' dantzaria eta abeslaria (Iruñea 1930-2021) # [[Veronica Werckmeister]] ef--'''SORTU''' margolaria, muralista (Gasteiz 1972) # [[Amina Hussein]] kazetaria eta itzultzaile (Kurdistan-Bartzelona) # [[Amparo Poch y Gascón]] idazle eta mediku antifaxista eta libertarioa (Espainia, 1902-1968) # [[Ana María Pérez del Campo]] ekintzaile feminista (Madril) # [[Annie Vivanti]] Londresen jaiotako idazle italiarra # [[Betsi Cadwaladr]] erizaina (Gales) # [[Carme Riera]] idazlea (Balear Irlak) # [[Carmen Salinas Alfonso de Villagómez]] Legelaria # [[Celia del Palacio]] feminista (Durango-Mexiko) # [[Colette Maze]] piano-jotzailea (Paris) # [[Concepción Sierra Ordóñez]] Legelaria # [[Concha Liaño Gil]] Espainiako ekintzaile anarkista ( Épinay-sur-Seine, Frantzia, 1916-2014) # [[Emma Roca]] korrikalaria, suhiltzailea (Katalunia) # [[Herminia Fajardo]] kazetaria, feminista (Kanariak) # [[Hilda Hilst]] idazlea. (Brasil) # [[Jane Rule]] idazlea (Kanada) # [[Josefina Carabias]] kazetaria, idazlea (Avila) # [[Julia Hermosilla Sagredo]] Anarkosindikalista, milizianoa eta frankismoaren aurkako erresistentea (Sestao, 1916-2009) # [[Julienne Mathieu]] zinema mutuko aktorea (Frantzia) # [[Kathleen Winter]] idazlea (Kanada) # [[Katia Reimberg]] etorkin ekintzailea, feminista (Brasil-Donostia) # [[Leticia Gaspar]] artista. (Bilbo) # [[Llibertat Ródenas Rodriguez]] Valentziako anarko-sindikalista, milizianoa eta Mujeres Libres taldearen kidea (1892-1970) # [[Lola Iturbe]] Espainiar anarko-sindikalista (Bartzelona, 1902-1990) # [[Mahasweta Devi]] Bengalkiar-indiar idazle eta aktibista # [[Margarita Xirgu]] Aktorea (Katalunia) # [[María Asunción Català]] matematikaria, astronomoa (Bartzelona) # [[María Bruguera Pérez]] (Extremadurako militante libertarioa eta feminista) (1913-1992) # [[María del Carmen de Lara]] zinemagile feminista (Mexiko) # [[María Dueñas (biolin-jotzailea)]] Granada 2002 # [[María Elena Walsh]] poeta, kantautorea, eleberrigilea, antzerkigilea (Argentina) # [[María Teresa Rodríguez Sáinz-Rozas|María Teresa Rodríguez Sainz-Rozas]] enpresaburua (Palentzia) # [[Mercedes Prieto]] Astronomoa (Huelva) # [[Penelope Fitzgerald]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Pepita Carpeña]] Espainiar feminista eta anarkosindikalista (Bartzelona, 1919-2005) # [[Sara Facio]] argazkilaria. (Argentina) # [[Soledad Estorach Esterri]] Espainiako ekintzaile anarkista (Lleida, 1915-1993) # [[Teresa Aldamiz]] poeta, kazetaria, itzultzailea. (Filipinas-Bilbo) # [[Teresa Jordá Vitó]] Akuarelista, margolaria (Bartzelona) # [[Teresa Lanceta]] Artista (Bartzelona) # [[Vera Mantero]] dantzaria (Portugal) # [[Xela Arias]] idazlea (Galizia) }} ====Berriak 2021 (urtarrila, otsaila, martxoa)==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Andereak Elkartea|Andereak Elkartea]] '''SORTU''' (Durango 2005) # [[Amaia Lopez de Munain]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Gasteiz 1972) # [[Antxone Telleria Mendia]] ef--'''SORTU''' irakaslea (Lekeitio 1956) # [[Bakarne Altonaga]] ef--'''SORTU''' historialaria (Bilbo 1988) # [[Bittori Etxeberria]] --ef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Baztan 1908-1997) # [[Capitolina Bustince Larrondo]] efef'''SORTU''' irakasle, idazlea (Ujué 1864- Segovia 1934) # [[Carmen Artaza]] ----'''SORTU''' abeslaria (Donostia 1995) # [[Eladia Zubizarreta]] efef'''SORTU''' erreketista (Ermua 1923-2020) # [[Elena Ziordia]] ef--'''SORTU''' ilustratzailea (Bizkaia 1964) # [[Filomena Baldezate]] efef'''SORTU''' erizaina eta emagina (Valladolid-Bilbo 1895- Miranda de Ebro 1980) # [[Garazi Mugarza]] ef--'''SORTU''' Margolaria, idazlea eta erizana (Mallabia 1995) # [[Elvira Iñurrieta]] efef'''SORTU''' emagina (Elorrio 1895-1980) # [[Haizea Martiartu]] ef--'''SORTU''' saxofoi-jotzailea (Markina 1991) # [[Irantzu Mendia Azkue]] ----'''SORTU''' irakaslea eta ekintzailea (Gasteiz 1976) # [[Irati Idiakez]] ef--'''SORTU''' snowboarderra (Getaria 1996) # [[Isabel Lobiano]] efef'''SORTU''' (Ermua 1583-1673) # [[Izaro Lasa]] ef--'''SORTU''' txirrindulari ohia eta idazlea (Zumarraga 1987) # [[Kari Alberdi]] ----'''SORTU''' kimikaria, komunikazio zientifikoan aditua (Azkoitia 1996) # [[Lilatoia]] '''SORTU'''Donostia # [[Lorea Zulaika]] ef--'''SORTU''' musikaria (Ziortza-Bolibar 1996) # [[Lucia Urrutia]] ----'''SORTU''' meteorologoa (Erroibarra 1932) # [[Maider Mendizabal]] ef--'''SORTU''' pilotaria (Zizurkil 1977) # [[Maite Axiari]] --ef'''SORTU''' feminista, euskaltzale (Ezpeleta 1949-2021) # [[Maite Gorrotxategi]] ef--'''SORTU''' erraketista (Ermua 1926) # [[Mari Carmen Díaz de Lezana]] ----'''SORTU''' txirrindularia (Urduña 1943) # [[Marta Olazabal]] ----'''SORTU''' ikertzailea (Bilbo 1981) # [[Matilde Isasi-Isasmendi]] ef--'''SORTU''' emagina (Iurreta 1933) # [[Mentxu Alkorta]] ef--'''SORTU''' dantzari eta trikitilaria (Donostia 1947) # [[Miren Begoña Ereñaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Durango 1927-2015) # [[Nahia Zubeldia]] ----'''SORTU''' itzultzaile, musikaria, idazlea (Lapurdi 1982) # [[Nerea del Campo Aguirre]] ef--'''SORTU''' filologoa (Eibar 1971) # [[Nicasia Madariaga]] efef'''SORTU''' margolaria (Bilbo 1874-1970) # [[Sara Estévez]] ----'''SORTU''' kazetaria (Bilbo 1925) # [[Tere Verdes]] efef'''SORTU''' Emakume Abertzale Batza. Erresistentziako kidea (Bilbo 1907-1959) # [[Victoria Mallabiabarrena]] efef'''SORTU'''soprano lirikoa (Mallabia 1867-1960) # [[Adelina Zendejas Gómez]] irakasle, kazetari, aktibista (Mexiko) # [[Aimé Painé]] abeslari maputxea (Argentina) # [[Alaíde Foppa]] poeta, itzultzailea, ekintzailea (Bartzelona-Guatemala) # [[Alice Stewart]] epidemiologa (Erresuma batua) # [[Amelina Ermeline Devant-Le Gallena]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Ana María Moix]] poeta, idazlea (Bartzelona) # [[Andrea Khalfaoui]] 1. ijito doktorea # [[Bartolina Sisa]] iraultzailea (Bolivia) # [[Benita Galeana]] sindikalista, ekintzailea (Mexiko) # [[Boliviako Cholitas escaladoras]] Bolivia # [[Carmen Ballvé]] argazkilaria (Madril) # [[Carmen Orellana Illescas]] ingurumen agentea, basozaina (Balear Uharteak) # [[Cira Crespo]] historialaria, idazlea (Katalunia) # [[Conxa Pérez Collado]] Ekintzaile anarko-feminista eta milizianoa (Katalunia, 1915-2014) # [[Cora Sadosky]]. Matematikaria (Argentina) # [[Coraline Labourdette]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Cristina López Barrio]] abokatu, idazlea (Madril) # [[Diana Trujillo]] ingeniari aeroespaziala (Kolonbia) # [[Domitila Barrios de Chungara]] Boliviar feminista # [[Edith Pretty]] lurjabea eta filantropoa. (Erresuma Batua) # [[Esperanza d'Ors|Esperanza D'ors]] eskutorea (Madril) # [[Ewy Rosqvist-von Korff]] rally pilotua (Suedia) # [[Fanny Blankers-Koen]] atleta (Herbehereak) # [[Flora Sandes]] soldadua (Britainia Handia) # [[Gilka Machado]] poeta (Brasil) # [[Gregoria Apaza]] iraultzailea (Bolivia) # [[Guadalupe Grande]] idazlea, poeta (Madril) # [[Guillermina Uribe Bone]] ingeniari zibila (Kolonbia) # [[Hedina Sijerčić]] idazle, kazetari, poeta (Sarajevo) # [[Helena Janeczek]] idazlea, kazetaria (Italia) # [[Hella Haasse]] idazlea (Herbehereak) # [[Idoia Hernández]] HATXE, piano-jotzailea (Errenteria) # [[Irene Polo]] kazetaria (Katalunia) # [[Irina Antónova]] Arte kritikaria (Mosku) # [[Isabella Karle]] X izpien ikertzailea. EEBB # [[Jacqueline Bidegorri]] Frantziako Erresistentziaren kidea # [[Joy Adamson]] naturalista (Austria) # [[Juana Rouco Buela]] anarkista (Argentina) # [[Katharine Burr Blodgett]] fisikaria eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Kalam Kunde|Kalam Kunda]] Kunde-jotzailea (Burkina Faso) # [[La Voz de la Mujer]] Argentinako aldizkari anarko-feminista. itzulpena # [[Letitia Mumford Geer]] erizaina eta asmatzailea (Estatu Batuak) # [[Louisa Garrett Anderson|Louisa Garret]] Medikua eta sufragista (Britainia Handia) # [[Lucía Sánchez Saornil]] Ekintzaile anarko-feminista eta poeta. Mujeres Libres-en sortzailea (Espainia, 1895-1970). # [[Lucy Parsons]] anarkista, komunista (EEBB) # [[Mamen Moreu]] ilustratzaile, komikigile (Huesca) # [[Manuela León]] Emakume ekintzailea (Ekuador) # [[Malva Flores]] idazlea (Mexiko) # [[Marcela Delpastre]] idazlea (Frantzia) # [[Margaret Roundtree]] Saskibaloi jokalaria (Estatu Batuak) # [[Margarita del Val]] birologoa (Madril) # [[Margarita García Flores]] feminista, abokatua (Nexiko) # [[Marie Langer]] Medikua, psikologoa (Austro-Argentinarra) # [[Mary Moffat Livingstone]] esploratzailea (Hegoafrika) # [[Maria Clemencia Herrera]] Lideresa, ekintzailea (Kolonbia) # [[María Cinta Balagué]] irrati esataria (Bartzelona) # [[María Collazo]] Argentinako anarko-feminista. itzulpena # [[Maria del Mar Lozano]] RAEx-eko zuzendaria (Iruñea) # [[Maria Josefa Saavedra]] abokatua (Bolivia) # [[María Lorena Ramírez]] korrikalaria (Mexiko) # [[Maria Paz Jiménez Escudero]] margolaria (Donostia) # [[Maria Soledad Moral Santa Cruz]] arrain saltzailea, ekintzailea (Portugalete) # [[Marina Núñez]] artista (Palentzia) # [[Marta Lamas]] idazlea, feminista, antropologoa (Mexiko) # [[Maxine Molyneux]] soziologoa, feminista (Pakistan) # [[Mercedes Ateca]] Txirrindularia (Laredo-Kantabria) # [[Mujeres Libres]] 36ko Espainiako Gerra garaiko erakunde anarko-feminista. itzulpena # [[Mujeres Libres (aldizkaria)]] Aurrekoaren aldizkaria. itzulpena # [[Nancy Porsia]] Kazetaria (Italia) # [[Nell Leyshon]] idazlea (Erresuma Batua) # [[Nuria Ruiz de Viñaspre]] poeta (Logroño) # [[Olvido García Valdés]] poeta (Pravia-Asturias) # [[Petrona Eyle]] Medikua, feminista (Argentina) # [[Rebeca Uribe]] poeta, (Mexiko) # [[Rebeca Uribe Bone]] ingeniari kimikoa (Kolonbia]] # [[Rosario Pino]] antzezlea (Málaga) # [[Sara Berenguer Laosa]] Ekintzaile anarko-feminista (Katalunia, 1919-2010) # [[Shadi Ghadirian]] argazkilaria (Iran) # [[Simona Manzaneda]] itzultzailea (Bolivia) # [[Solveig Nordström]] arkeologoa (Suedia) # [[Úrsula Goyzueta]] iraultzailea (Bolivia) # [[Vicenta Juaristi Eguino]] iraultzailea (Bolivia) # [[Victoria Aguirre Anchorena]] margolaria (Buenos Aires) # [[Virginia Bolten]] anarkista, kazetaria (Argentina) # [[Whina Cooper]] ekintzailea (Zeelanda Berria) }} === Hobetuak 2021 === # [[Alicia Iturrioz]] margolaria (Eibar) # [[Louise Michel]] Frantziako anarkista. Parisko Komunan kiderik garrantzitsuenetakoa. # [[Luz Zalduegi]] Albaitaria. (Mallabia) # [[Felisa Areitioaurtena|Felisa Areitioartena]] Antzezlea (Zaldibar) # [[Maria Magunazelaia]] Txirrindulari aitzindaria (Ermua) # [[Anna Sundström]] kimikaria (Suedia) # [[Mariñe Arbeo]] ilustrailea # [[Mercedes Careaga]] Ekintzailea (Eibar) # [[Iratxe Ansa]] dantzaria. (Donostia) ====Berriak 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Adela Andikoetxea]] ----'''SORTU''' nekazaria (Urduliz 1954) # [[Ainhoa Urien]] ef--'''SORTU''' idazlea. (Abadiño 1997) # [[Amaia Gabantxo]] ef--'''SORTU''' idazlea itzultzailea (Bermeo1973) # [[Ana Mari Marin]] efef'''SORTU''' margolaria (Elizondo 1933- Iruñea 2020) # [[Andragunea]] '''SORTU''' Durango # [[Aroa Uharte]] ----'''SORTU''' itzultzailea (Leitza 1984) # [[Arrate Hidalgo]] ----'''SORTU''' idazlea, itzultzaile (Bilbo 1987) # [[Arrate Mardaras]] ef--'''SORTU''' idazlea (Abadiño 1960) # [[Askoa Etxebarrieta]] ef--'''SORTU''' flamenko dantzaria (Gasteiz 1976) # [[Dorita Ruiz]] '''SORTU''' Hezkuntza bereziko irakaslea aintzindaria (Burgos-Durango-Euba1944) # [[Erlea Maneros]] ef--'''SORTU''' Artista. Margolaria. (Bilbo 1977) # [[Esther Cruz]] ----'''SORTU''' eskalatzailea. (Murtzia-Euskal Herria 1976) # [[Irati Bilbao]] ef--'''SORTU''' jazz abeslaria. (Durango 1992) # [[Iratxe Mediavilla]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Elorrio 1885) # [[Eva Guerrero]] ef--'''SOefefRTU''' dantzaria, koreografoa (Bilbo 1982) # [[Felisa Areitioaurtena]] '''SORTU''' antzezlea (Zaldibar 1902- Donostia 1990) # [[Garazi López de Armentia]] ef--'''SORTU''' dantzaria eta koreografoa (Gasteiz 1984) # [[Garbiñe Elizegi]] ef--'''SORTU''' erizaina, feminista (Baztan 1975) # [[Gemma Sanginés]] ef--'''SORTU''' psikologoa (Bilbo 1970) # [[Ines Olza]] ef--'''SORTU''' ikertzailea (Nafarroa 1982) # [[Isabel Sola]] ef--'''SORTU''' Birologoa (Nafarroa 1967) # [[Ixone Aroma]] ef--'''SORTU''' dantzaria (Durango 1982) # [[Izaro Zubiria]] ef--'''SORTU''' zientzilaria (Gaztelu 1989) # [[Izaskun Ayestaran]] ----'''SORTU''' erreketista (Ibarra 1941) # [[Jaione Camborda]] ef--'''SORTU''' zinegilea (Donostia 1983) # [[Joana Olasagasti]] ----'''SORTU''' dantzaria (Baiona 1990) # [[Jone Elorriaga]] ef--'''SORTU''' artista (Durango 1993) # [[Jone Martinez Palacios]] ef--'''SORTU''' irakaslea, feminista (Bizkaia 1995) # [[Josune Ilundain]] ef--'''SORTU''' sortzailea, ekintzaile, idazlea. (Nafarroa 1990) # [[Judit Muñoz]] ef--'''SORTU''' matematikaria eta ikertzailea (Abadiño 1991) # [[Juana Arrillaga|Juana "Juanita" Arrillaga]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar 1925- Mexiko 2022) # [[Juanita Gorroño]] efef'''SORTU''' panderojolea (Muxika 1913-Zornotza1991) # [[Juliana Zubizarreta]] efef'''SORTU''' panderojolea (Elgoibar1910-2006) # [[Julie Adrienne Karrikaburu]] efef'''SORTU''' musikologoa (Zuberoa1827-1898) # [[Karmele Gisasola]] ef--'''SORTU''' Herri kirolak (Mallabia1994) # [[Karmele Mitxelena]] ef--'''SORTU''' Idazlea eta iralkaslea (Oiartzun1988) # [[Larraitz Ariznabarreta]] ----'''SORTU''' antropologoa (Bilbo1968) # [[Leyre Arrieta |Leyre Arrieta Alberdi]] ef--'''SORTU''' historialaria (Mutriku1971) # [[Leire Elustondo Quiñones]] ef--'''SORTU''' Abeslaria, kazetaria (Ermua1993) # [[Lide Arana]] ----'''SORTU''' zientzialaria (Donostia1984) # [[Lurdes Huizi]] --ef'''SORTU''' irakaslea, (Goizueta1958-2020) # [[Luzia Sagastasoloa]] efef'''SORTU''' maistra, irakaslea, moja (Mallabia1912-Gasteiz1999) # [[Maialen Arregi]] ef--'''SORTU''' Arkitektoa (Elorrio1986) # [[Mabel Cañada Zorrilla]] ----'''SORTU''' feminista, ekintzailea (Bilbo1952) # [[Mabi Revuelta]] ef--'''SORTU''' artista plastikoa (Bilbo1967) # [[Maddi Ane Txoperena]] ef--'''SORTU'''bertsolaria, kazetaria eta feminista (Hendaia1994) # [[Maiana Bidegain]] ----'''SORTU''' zinegilea (Lapurdi1977) # [[Maite Lephaille]] ----'''SORTU''' irrati-esataria (Zuberoa1957) # [[Maite López]] ef--'''SORTU''' idazlea, itzultzailea (Azkoitia1985) # [[Mari Cruz Guruzeta]] efef'''SORTU''' ekintzailea (Aramaio1871-Areatza1934) # [[Mari Jose Kerejeta]] ----'''SORTU''' idazlea (Zegama1961) # [[Mari Karmen Goñi]] ----'''SORTU''' irakasle aitzindaria (Baztan ?) # [[María Jesús Cueto]] ef--'''SORTU''' artista. (Santander-Bilbo1951) # [[Maria González Gorosarri]] ef--'''SORTU''' Kazetaria, idazlea (Durango1978) # [[Maria Dolores Larramendi]] efef'''SORTU''' erraketista (Pasaia1926-2023) # [[Maria Mentxaka]] ef--'''SORTU''' kirol argazkilaria (Mungia1976) # [[Maria Merino]] ef--'''SORTU''' matematikaria (Bilbo1976) # [[Maria Txurruka]] efef'''SORTU''' erraketista (Elgoibar1923-2000) # [[Mari Carmen Ruiz]] ----'''SORTU''' aktore ohia (Bilbo1944) # [[Marijo Deogracias]] ef--'''SORTU''' kazetaria (Antzuola1973) # [[Miren Larrea]] ef--'''SORTU''' antzezlea. (Zornotza1981) # [[Myriam Cameros Sierra|Myriam Cameros]] ef--'''SORTU''' Ilustratzailea (Iruña1978) # [[Nerea Irastorza]] ----'''SORTU''' zientzialaria (?, 1991) # [[Nerea Loiola Pikaza|Nerea Loiola]] ef--'''SORTU''' idazlea (Deba1985) # [[Olga Cazalis]] --ef'''SORTU''' erraketista (Markina-Xemein1925-Tenerife2018) # [[Pilar Claver]] ----'''SORTU''' aktibista (Izaba1918-2000) # [[Uxune Martinez Mazaga]] ef--'''SORTU''' Zabalkunde zientifikorako arduraduna (Garai1969) # [[Udane Ostolaza]] ef--'''SORTU''' Harri-jasotzailea (Orio2005) # [[Yolanda Mazkiaran]] '''SORTU''' dokumentalgilea (Altsasu1963) # [[Zaloa Fuertes]] ef--'''SORTU''' Argazkilaria (Mexiko-Abadiño1983) # [[Zuriñe del Cerro]] efef'''SORTU''' feminista historikoa (Bilbo1956-2020) # [[Katalin Karikó]] Biokimikaria (Hungaria) # [[Adela Cortina]] filosofoa (Valentzia) itzulpena # [[Adelina Gutiérrez]] astrofisikaria (Txile) # [[Alda Lara]] idazlea. (Angola). itzulpena # [[Alicia Miyares]] Filosofoa, feminista (Asturias) itzulpena # [[Alexandra David-Néel]] bidaiaria, idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Alexandra Olaya]] zientzialaria. Kolonbiarra. Itzulpena # [[Ama Ata Aidoo]] idazle afrikarra. Itzulpena # [[Amancay Gaztañaga]] abeslaria (Mexiko) # [[Amelia Opie]] idazlea ingelesa # [[Aminata Sow Fall]] idazlea (Senegal) itzulpena # [[Amparo Sánchez]] abeslaria (SEvilla) # [[Ana de Miguel]] filosofoa, feministra (SAntander) itzulpena # [[Ana Kiro]] galiziar abeslaria. itzulpena # [[Ana María Crespo de las Casas]] farmazialaria. (Tenerife) itzulpena # [[Andrée de Jongh]] belgika erresistentziako kidea # [[Ángeles López de Ayala]] kazetaria, politikaria, dramaturgoa (Sevilla) # [[Anna Burns]] idazlea (Belfast)itzulpena # [[Anna Surinyach]] fotokazetaria (Katalunia) # [[Anne Carson]] Poeta (Kanada) itzulpena # [[Anne Palles]] Sorgintzat errea (Danimarka) # [[Anoushka Shankar]] musikagilea itzulpena # [[Antonia Ferrín Moreiras]] Matematikaria, astronomoa (Galizia) # [[Ariane Lopez-Huici]] argazkilaria. Itzulpena # [[Asha Ismail]] mutilazioaren aurkako ekintzailea (Kenya) # [[Atala Apodaca]] feminista, iraultzailea (Mexiko) # [[Aziza Brahim]] abeslari sahararra (Itzulpena) # [[Beatrice Shilling]] asmatzailea (Ingalaterra) itzulpena # [[Becky Siegel]] dantzaria, koreografoa, zuzendaria (EEBB) Iruñea # [[Bel Zaballa]] kazetaria, idazlea (Katalunia) # [[Belén Bermejo]] idazlea, argazkilaria eta editorea (Madril) # [[Belén de Sárraga]] kazetaria, ekintzailea (Valladolid-Mexiko # [[Beryl Markham]] hegazkinlaria, idazlea (Ingalaterra-Kenya) itzulpena # [[Bertha Benz]] asmatzailea # [[Bertha Lutz]] Brasilgo urbanista eta feminista. # [[Blanca Silveira]] astronomoa (Venezuela) itzulpena # [[Beulah Louise Henry]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Carme Alvariño]] historialaria (Galizia) itzulpena # [[Carla Simón]] zinegilea (Katalunia) # [[Carmen Castillo (zinegilea)|Carmen Castillo]] zinegilea (Txile). itzulpena # [[Carmen de Burgos]] poeta eta kazetaria (Almeria) itzulpena # [[Carmen Gil Martinez]] idazlea. (Cadiz) # [[Carmen Portinho]] (itzulpena) (Brasil) # [[Catherine Destivelle]] eskalatzailea (Frantzia) # [[Cécile Rol-Tanguy|Cécile Rol]] Erresistentea. Frantzia. Itzulpena # [[Celinda Arregui]] politikaria, feminista (Txile) # [[Claire Goll]] kazetaria, idazlea bakearen aldeko altibista (Alemania-Frantzia) # [[Claudia Paz y Paz]] giza eskubideen defentzailea # [[Consuelo Álvarez Pool]] idazlea (Katalunia) # [[Cony Carranza Castro]] feminista, hezitzailea (El Salvador) # [[Cora Ratto de Sadosky]] matematikaria eta ekintzailea (ARgentina) # [[Dacia Maraini]] eleberrigilea (Italia) # [[Diane di Prima]] Poeta (EEBB) itzulpena # [[Dilhan Eryurt]] astronomoa, astrofisikaria (Turkia) # [[Dora Alonso]] Kazetaria eta idazlea (Kuba) itzulpena # [[Dorothea Klumpke]] astronomoa. EEBB # [[Dorothee Sölle]] Poeta eta teologoa. Itzulpena # [[Dulce Chacón (idazlea)|Dulce Chacón (Idazlea)]] Zafra. Itzulpena # [[Ebru Timtik]] abokatu kurdua. (Istambul) # [[Elena García Armada]]ingeniaria, asmatzailea (Santander) # [[Elodia Zaragoza-Turki]] idazlea,poeta,editorea # [[Emilie Flöge]] jostuna # [[Emma Chacón i Lausaca]] musikagilea (Bartzelona) itzulpena # [[Emma Lehmer]] matematikaria (Estatu Batuak) itzulpena # [[Encarnación Cabré]] arkeologoa (Madril) itzulpena # [[Eugenia Sacerdote de Lustig]] zientzilaria (Turin-Buenos Aires) (Itzulpena) # [[Eva Gonzalès]] margolaria (Paris) (Itzulpena) # [[Fanny Bullock Workman]] bidaiaria, idazlea, itzulpena # [[Filipa César|Filipa Cesar]] zinema zuzendaria (Portugal) itzulpena # [[Florence Rena Sabin]] zientzialaria. (EEBB) itzulpena # [[Francisca Vives]] historialaria (Cadiz) itzulpena # [[Gabrielle Roy]] Kanadar idazlea. (Kanada) # [[Gertrude Jekyll]] Lorezaina (Erresuma Batua) # [[Gloria Anzaldúa]] idazlea. aktibista (EEBB) itzulpena # [[Guadi Galego]] abeslaria (Galizia) (Itzulpena) # [[Hayley Westenra]] abeslaria (Zeelanda Berria) itzulpena # [[Helin Bölek]] abeslaria (Turkia) # [[Helena Maleno]] aktibista (El Ejido) Itzulpena # [[Ida Vitale]] idazlea. (Uruguai) itzulpena # [[Idea Vilariño]] idazlea. itzulpena # [[Inma Chacón]] idazlea (Zafra) itzulpena # [[Irene Solà]] idazlea, artista (Katalunia) # [[Irene Vallejo Moreu]] filologa eta idazlea (Zaragoza) # [[Irma Alicia Velásquez Nimatuj|Irma Alicia Velásques Nimatuj]]Guatemala, kazetaria eta antropologoa # [[Isabella Bird]] bidaiaria. idazlea (itzulpena) # [[Isabel Bono]] poeta, (Malaga) itzulpena # [[Jacinta Ortiz]] poeta (Granada) # [[Jennifer Doudna]] biokimikaria (EEBB) itzulpena # [[Jessie Fauset]] Poeta amerikarra itzulpena # [[Jessica Anderson]] idazle Australiarra. itzulpena # [[Jineth Bedoya]] Kazetaria. (Kolonbia) itzulpena # [[Joan Jara]] dantzaria (Txile) Victor Jararen bikotea # [[Joanne Chory]] biologoa. EEBB itzulpena # [[Josefa Llanes Escoda]] sugrafista (Filipinas) itzulpena # [[Judith Wright]] idazlea (Australia) itzulpena # [[Julia Antivilo]] artista (Txile) # [[Julie-Victoire Daubié]] idazle franziarra. itzulpena # [[Katharine Tynan]] idazle, Irlanda, itzulpena # [[Kenojuak Ashevak|Kenojuak Ashevah]]margolaria (Kanada) # [[La Yegros]] abeslaria (ARgentina-Okzitania # [[Laura Freixas]] idazlea (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Leda Valladares]] abeslaria,(Argentina) (itzulpena) # [[Leila Aboulela]] sudandar idazlea (Itzulpena) # [[Leona Chalmers]] aktorea eta asmatzailea. EEBB. itzulpena # [[Leonor Orosa]] Koreografoa (Filipinak) # [[Lian Monserrate]] Muralgilea (Estatu Batuak) # [[Elizabeth Magie]] asmatzailea. (EEBB). Itzulpena # [[Lucía Garibaldi]] Zinegilea (Uruguai) Itzulpena # [[Luisa Capetillo]] anarkista, sindikalista, faminista (Puerto Rico) itzulpena # [[Magda Szabó|Magda Szabo]]idazlea (Hungaria) # [[María Andresa Casamayor]] matematikaria (Zaragoza) itzulpena # [[Maria Aurèlia Capmany]] eleberrigile, antzerkigile (Katalunia) itzulpena # [[Maria Isabel Barreno]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[Maria Beasley]]. Asmaztzailea. (EEBB) # [[María Cumplido]] matematikaria. (itzulpena) # [[María Malla]] idazlea, katalana. itzulpena # [[María Mariño]] idazlea. (Galizia). itzulpena # [[Maria Pereira]] Asmatzailea (Portugal) # [[María Salvo]] Antifrankisgta (Bartzelona) itzulpena # [[Maria Teresa Horta]] idazlea (Portugal) itzulpena # [[María Teresa León]] idazlea (Errioxa) itzulpena # [[María Vallet Regí|María Vallet Regi]] Kimikaria (Kanaria) # [[María Y. Orosa|Maria Y. Orosa]] Medikua eta ikertzailea # [[Mariama Bâ]] idazlea (SEnegal) # [[Marica Campo]] idazlea (GAlizia) # [[Marie Hankel]] Esperanto idazlea, sufragista (Alemania) itzulpena # [[Marie Paradis]] alpinista Suitzarra. Itzulpena # [[Marie Under]] idazlea (Estonia) itzulpena # [[Marion Donovan]] asmaitzailea. EEBB. itzulpena # [[Mariví Ibarrola]] argazkilaria. (Naiara). itzulpena # [[Marivi Iturbe Etxeberria]] gizarte laguntzailea. Etxebarri. itzulpena # [[Margaret Harwood|Margaret Harwook]] Astronomoa (Estatu Batuak) itzulpena # [[Margaret Burbidge]] Astronomoa. (Inglaterra) itzulpena # [[Margarida Borràs]] Transexuala (Valentzia) # [[Margarita Michelena]] poeta (Mexiko) # [[Margarita Parra Álvarez]] Kimikaria, (Valentzia) # [[Martha Coston]]asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Marta Elena Casaús Arzú]] historialaria eta idazlea.(Guatemala) # [[Maruja Mallo]] margolaria (Galizia) itzulpena # [[Melitta Bentz]] asmatzailea alemaniarra itzulpena # [[Mercè Company]] idazlea (Katalunia) itzulpena # [[Mercè Ibarz]] idazlea (ARagoi) # [[Mikeas Sánchez]] poeta, irakaslea, idazlea (Mexiko) # [[Mónica Cahen D'Anvers]] kazetaria (Argentina) itzulpena # [[Montserrat Gudiol]] margolaria, (Bartzelona) itzulpena # [[Montserrat Torrent i Serra]] organojolea. (Bartzelona) itzulpena # [[Nella Larsen]] idazlea Afrikar-amerikarra. Itzulpena # [[Nellie Campobello]] idazlea eta dantzaria (Durango-Mexiko) itzulpena # [[Nerea Irigoyen]] zientzialaria. Zaragoza # [[Ngaio Marsh|Ngaio Marsh]] idazle, antzerlea. itzulpena # [[Olga Orozco]] poeta (Agentina) Itzulpena # [[Orsola Casagrande]] (Italia) # [[Pamela Hinkson]] idazle anglo irlandarra # [[Patricia Bath|Patricia Bath]] Medikua. itzulpena # [[Paula Nenette Pepín]] musikaria. # [[Paula Wiesinger]] eskiatzaile italiarra (Izulpena) # [[Paulina Chiziane]] idazle Monzambike. Itzulpena # [[Pilar del Río|Pilar del Rio]] kazetaria eta itzultzailea.(Granada). (itzulpena) # [[Pilar Alonso Ibañez]] etnografoa, historialaria (Markiz, Araba) itzulpena # [[Pilar Bellver]] idazlea, feminista (Jaen) itzulpena # [[Policarpa Salabarrieta]] ekintzalea (Kolonbia)(Itzulpena) # [[Raina Telgemeier]] komikigilea. (EEBB) itzulpena # [[Rosalinda L. Orosa]] Idazlea (Filipinak) # [[Saiza Nabarawi]] idazlea, feminista (Egipto) (Itzulpena) # [[Sagrario Vera Gordo]] Gerrillaria. (Badajoz) # [[Sandra Morán]] abeslaria, politikaria (Guatemala) itzulpena # [[Sara Curruchich]] abeslaria. Guatemala. itzulpena # [[Sarah Mather]] asmatzailea (EEBB) itzulpena # [[Severina Luna de Orosa]] medikua eta idazlea (Filipinak) # [[Silvia Cuevas Morales|Silvia Cuevas]] idazlea Txile. itzulpena # [[Stefi Troguet]] Alpinista (Andorra) # [[Susana Malón]] astronomoa (Zaragoza) Itzulpena # [[Susana Thénon]] itzultzaile, poeta (ARgentina). Itzulpena # [[Susana Vera]] argakilari-kazetaria (Iruñea) itzulpena # [[Suceso Portales]] jostuna eta anarko-sindikalista (Extremadura) # [[Syra Alonso]] idazlea, (Galizia). itzulpena # [[Teresa Eguibar]] eskulturea (Madril). itzulpena # [[Teresa Flores]] Feminista, ekintzailea (Txile) # [[Teresa Meana]] ekintzaile feminista (Gijón) # [[Vandana Shiva]] Idazlea. (India) (Itzulpena) # [[Violette Leduc]] Idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Violette Szabo]] Espia (Erresuma Batua) # [[Yaa Gyasi]] idazle afroamerikarra.(Ghana) itzulpena # [[Yasmina Reza]] idazlea (Frantzia) itzulpena # [[Zenobia Camprubí]] idazlea eta itzultzailea itzulpena }} ====2018-2019==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agustina Otaola]] ----'''SORTUA''' Erraketista (Errenteria) # [[Alaitz Muro]] ef-- '''SORTUA''' ipuin kontalaria eta margolaria (Durango) # [[Amaia Aroma Lejarreta]] ef-- '''SORTU''' Txistularia (Abadiño) # [[Ainhoa Zuazua]] ef-- '''SORTUA''' Abeslaria (Ermua) # [[Angelita Alberdi]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Arantzazu Ametzaga]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea # [[Ascensión Badiola]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea(Bilbo) # [[Aurora Abasolo]] efef '''SORTUA''' Abeslaria (Durango) # [[Begoña Sopelana]] efef '''SORTUA''' Kooperantea, soziologoa (Iurreta) # [[Benita Uribarrena]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea antifaxista (Durango) # [[Damaris Pan]] ef--'''SORTUA''' artista (Mallabia) # [[Digna Garitaonandia]] efef '''SORTUA''' Erraketista # [[Dina Bilbao]] efef '''SORTUA''' Kirolaria (Ondarroa)) # [[Eladia Altuna]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Irura) # [[Elena Olabe]] ef-- '''SORTU''' Poeta (Durango) # [[Elena Solatxi]] ef--'''SORTUA''' Eskultorea (Bilbo) # [[Elena Orobiogoikoetxea]] ----'''SORTUA''' Piano jolea (Durango) # [[Emilia Gomez]] ----'''SORTUA''' Erraketistan. (Valentzia) # [[Estibalitz González]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Ermua) # [[Eugenia Iriondo]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Eibar) # [[Gloria Agirre]] ef-- '''SORTUA'''Erraketista (Asteasu) # [[Gloria Zubia]] efef '''SORTU''' ekintzailea (Durango) # [[Ines Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango) # [[Irati Eguren]] ef-- '''SORTUA''' Arkitektoa, ilustratzailea (Durango) # [[Irene Ibaibarriaga]] efef'''SORTU''' Erraketista (Ermua) # [[Jesusa Garitaonandia]] efef '''SORTU''' Erraketista (Mallabia) # [[Juana Elgezabal]] efef '''SORTUA'''Enpresaria (Derio) # [[Juanita Ibaibarriaga]] efef '''SORTUA''' Ekintzailea (Ermua) # [[Juanita Mir]] efef '''SORTUA''' Kazetaria, idazlea (Iruñea) # [[Juanita Unzueta]] efef '''SORTUA''' Dantzaria (Eibar) # [[Julia Klaudia Gabilondo]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Mungia) # [[June Arbeo]] ef-- '''SORTUA'' Atleta (Durango) # [[Kattalin Agirre]] efef '''SORTUA''' Mugalaria, Frantziako erresistentziako kide (Sara) # [[Koro Benito]] ef-- '''SORTUA''' Poeta (Lumbrales) # [[Lara Izagirre]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Zornotza) # [[Libe Goñi]] ef-- '''SORTUA''' Irakaslea (Oteitza) # [[Lidia Cañete]] ef-- '''SORTUA''' kirolaria (Durango) # [[Lourdes Munitxa]] efef '''SORTUA''' Euskaltzalea (Zornotza) # [[Lucia Areitioaurtena]] efef '''SORTUA'''Erraketista (Ermua) # [[Luz Zalduegi]] efef '''SORTUA''' Albaitaria (Mallabia) # [[Maddi Barber]] ef-- '''SORTUA''' Zinegilea (Lakabe) # [[Maitane Alonso]] ef-- '''SORTU''' Ikertzailea,asmatzailea (Sodupe) # [[Maria Ana Bidegaray]] ---- '''SORTU''' Idazlea, feminista (Hazparne - Lapurdi) # [[Maria Arrillaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Elgoibar) # [[Maria Camino Oskoz]] efef '''SORTUA''' Maistra. (Iruñea) # [[Mari Carmen Lasagabaster]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Mari Carmen Madariaga]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Igorre) # [[Maria Antonia Uzkudun]] --ef'''SORTUA''' Erraketista (Anoeta) # [[Maria Luisa Alberdi]] efef'''SORTUA''' Erraketista (Eibar) # [[Maria Luisa Senar]] --ef'''SORTUA'''Erraketista (Pasaia) # [[Maria Pilar Urriza]] ef--'''SORTUA''' Dantzaria (Lantz) # [[Maria San Juan de Garonda]] ---- '''SORTUA'' emagina. inkisizioa sutan erre zuen (Mungia) # [[Maribi Unamuno]] ---- '''SORTUA''' Filologoa. (Aulesti) # [[Meritxel Relaño]] ef-- '''SORTUA''' Unicefeko arduradun nagusia Yemenen (Durango) # [[Mila Salterain]] ef-- '''SORTUA''' Idazlea (Durango) # [[Miren Alazne Iruretagoiena]] ef-- '''SORTU''' ekintzailea (Zarautz) # [[Miren Maortua]] efef '''SORTUA''' Idazlea (Zaldibar) # [[Miren Uzkudun]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Asteasu 1922-) # [[Nerea Etxegibel]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Durango 1964- ) # [[Oihana Azkorbebeitia]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1981- ) # [[Paula Lamarain]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1924-2018) # [[Rosa Soroa]] ef-- '''SORTUA''' Erraketista (Elduaien 1945- ) # [[Rosario Aranburu]] efef '''SORTUA''' Erraketista (Eibar 1921-2015) # [[Silvia Trigueros]] ef-- '''SORTUA''' Kirolaria (Abadiño 1976) # [[Teri Ibarrola]] ---- '''SORTUA''' Ipuin kontalaria (Aulesti) # [[Vanessa Goikoetxea]] ef-- '''SORTU''' abeslaria (Florida 1980- ) # [[Zoila Askasibar]] ef-- '''SORTUA''' inprimatzailea (Elgeta 1877-1945) # [[Shakuntala Devi]] efef Idazlea (India) (Itzulpena) # [[Almudena Hernando]] ---- arkeologoa (Madril 1959)(itzulpena) # [[Gisella Perl]] efef Ginekologoa judua (Hungaria 1907-1988) (itzulpena) # [[Luna Miguel]] ef-- idazlea (Alcalá de Henares 1990- ) (itzulpena) # [[Mae Jemison]] ef-- ingeniari (Alabama 1956- ) (Itzulpena) # [[Maria Antonia Canals]] ef-- matematikaria (Bartzelona) (Itzulpena) # [[Mercedes Colás]] efef Maiatzeko plazako amak (Argentina 1925-2021) (Itzulpena) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Hobetuak === ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Elorriaga]] (Iurreta) # [[Ana Diez]] zinemagilea (Tutera) # [[Amaia Iturbide]] idazlea (Bilbo-Getxo) # [[Ariane Lopez-Huici|Ariane López Huici]] argazkilari lapurtarra. # [[Erika Lagoma]] Bertsolaria, feminista (Lesaka-Durango) # [[Gurutzi Arregi]] etnografoa (Durango) # [[Iñaxi Etxabe]] Bertsolaria, (Zumaia-Zarautz) # [[Isabel Coixet]] zinegilea (Katalunia) # [[Itziar Mendizabal]] Dantzaria (Gipuzkoa # [[Luzia Goñi]] bertsolaria (Basaburua) # [[Maider Fernandez]] zinegilea (Donostia) # [[Maria Zambrano]] idazlea (Madril) # [[Martina Ibaibarriaga]] gerrillaria (Berriz) # [[Matxalen Ziarsolo]] saskibaloi jokalaria (Ermua) # [[Oihana Alkorta]] musikaria (Orio-Zarautz) # [[Primi Erostarbe]] panderojolea eta irrintzilaria (Oñati) # [[Teodora Zuloaga]] zeramikaria (Madril-Segovia) # [[Trota Salernokoa]] ginekoloagoa(Italia) # [[Alfonsina Strada]] txirrindulari argentinarra (Mototsa) }} ==== 2018-2019 ==== # [[Balendiñe Albizu]] efef Idazlea (Zumaia) # [[Gurutze Frades]] ef-- Kirolaria (Durango-Iurreta) # [[Lourdes Unzueta]] ef-- Idazlea (Durango) # [[Uri Ruiz Bikandi]] efef Idazlea (Durango) == HOBETUAK == === Hobetuak 2023 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Sonia Etxezarreta]] '''--ef'''mahai-tenislaria (Irun 1968?- 2011) # [[Yusra Mardini]] '''ef--'''igerilaria, errefuxiatua (Siria 1998) # [[Olatz González]] '''ef--'''antropologoa (Bilbo 1973) # [[Eider Cardeñosa]] '''ef--'''karateka (Gasteiz 1995) # [[Graziana Barrenetxea]] '''----'''sorginkeriaren biktima (Zugarramurdi 1540-Logroño 1610) # [[Ainara Elbusto]] '''ef--'''txirrindularia (Nafarroa 1992) # [[Patricia López Arnaiz]] '''ef--''' (Gasteiz 1981) # [[Sofia Otero]] '''ef--'''aktorea (Basauri 2013) # [[Estibaliz Urresola Solaguren]] '''ef--'''film zuzendaria, gidoilaria (Laudio 1984) # [[Kim Ju-ae]] '''ef--'''Kim dinastiako kidea (Ipar Korea 2013) # [[Barbara Stanwyck]] '''efef'''aktorea (AEB 1907-1990) # [[Glenn Close ]] '''ef--'''aktorea (AEB 1947) # [[Lola Baldrich]] '''ef--'''aktorea (Toledo 1967) # [[Lola Herrera]] '''ef--'''aktorea (Valladolid 1935) # [[Federica Montseny]] '''efef'''anarkista, idazlea (Madril 1905-Frantzia 1994) # [[Céline Laguarde]] '''efef'''argazkilaria (Lapurdi 1961) # [[Aroa Gorostiza]] '''ef--'''txirrindularia (Elorrio 2002) # [[Anna Muzytxuk ]] '''ef--'''xake-jokalaria, aktibista (Ukraina 1990) # [[Clara Azurmendi]] '''ef--'''badminton kirolaria (Donostia 1998) # [[Irene Papas]] '''efef'''aktorea, abeslaria (Grezia 1926-2022) # [[Uxue Apaolaza]] '''ef--'''idazlea (Hernani 1981) # [[Hélène Carrère d'Encausse]] '''efef'''historialaria (Paris 1929) # [[Lisa Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Maggie Simpson]] marrazkietako pertsonaia (AEB 1987) # [[Emakumearen historia]] emakumearen eginkizuna historian zehar # [[Oihana Azkorbebeitia]] '''ef--'''korrikalaria (Abadiño 1981) # [[Ione Irazabal]] '''ef--'''aktorea (Elorrio 1963) # [[Hürrem Sultan]] haseki sultan (Poloniako Erresuma,?-Otomandar Inperioa,1558) # [[Irene Atenaskoa]] '''--ef'''enperatrizea (Atenas,752-Lesbos,803) # [[Angelique du Coudray]] '''--ef'''emagina (Frantzia, 1712-1794) # [[Enara López]] '''ef--'''txirrindularia (Bilbo 1997) # [[Genero-rol]] # [[Genero-desparekotasun]] # [[Louise Joy Brown]] '''ef--'''1. probeta umea (Erresuma Batua 1978) # [[Marije Fullaondo]] '''ef--'''politikaria (Getxo, 1964) # [[Francisca Pizarro Yupanqui]]'''ef--'' Quispe Sisa eta Francisco Pizarroren alaba (Peru,1534-Cáceres,1598) # [[Hassiba Ben Bouali]] '''efef''Aljeriako Independentzia Gerrako gudaria (1938 - 1957) # [[Irene Paredes]] '''ef--'''futbolaria (Legazpi 1991) # [[Oihane Hernandez]] '''ef--'''futbolaria, defentsa (Sopela 2000) # [[Misa Rodríguez]] '''ef--'''futbolaria, atezaina (Kanariak 1999) # [[Filipa Moniz]] '''ef--'''Kristobal Kolonen emaztea (Portugal, 1455-1485) # [[Agatha Barbara]] '''efef'''presidentea, aitzindaria (Malta 1923-2002) # [[Elena Furiase]] '''ef--'''aktorea, idazlea (Madril 1988) # [[Itsaso Arana]] '''ef--'''ktorea, zuzendaria (Nafarroa 1985) # [[Ane Santesteban]] '''ef--'''txirrindularia (Errenteria 1990) # [[Maite Ruiz de Larramendi]] '''ef--'''pilotari ohia (Beasain 1973) # [[Claudia Zornoza]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Madril 1990) # [[Alexia Putellas]] '''ef--'''futbolaria, erdilaria (Bartzelona 19) # [[Susana Zapke]] '''ef--'''musikologoa (Gipuzkoa 1965) # [[Maite Agirre ]] '''ef--'''aktore, antzerkigilea (Zarautz 1955) # [[Noe Itō]] '''efef'''aktibista, eraila (Japonia 1895-1923) # [[Edmonia Lewis]] '''efef'''eskultorea (AEB 1844-Londres 1907) # [[Libe Mimenza]] '''ef--'''kazetaria, ikertzailea (Elorrio 1988 19) # [[Maddalen Dorronsoro Amiano]] '''ef--'''abesbatza zuzendaria (Lezo 1987) # [[Aintzane Encinas]] '''ef--'''futbolaria ohia, entrenatzailea (Donostia 1988) # [[Alba Redondo]] '''ef--'''futbolaria, aurrelaria (Albacete 1996) # [[Jennifer Hermoso]] '''ef--'''futbolari aurrelaria eta erdilaria (Madril 1990) # [[Ainhoa Cantalapiedra]] '''ef--'''abeslaria (Galdakao, 1980) # [[Zoleka Mandela]] '''efef'''aktibista (Hegoafrika, 1980-2023) # [[Ana Terradillos]] '''ef--'''kazetaria (Donostia 1973) # [[Lidia Valentín ]] '''ef--'''pisu-jasotzailea (Leon 1985) # [[Maite Oroz]] '''ef--'''futbolaria (Nafarroa 1998) # [[Adania Shibli]] '''e---'''idazlea (Palestina, 1974) # [[Rafeef Ziadah]] '''e---'''poeta (Libano, 1979) # [[Yolanda Alzola]] '''ef--'''telebista aurkezlea (Bizkaia, 1970) # [[Silvia Intxaurrondo]] '''ef--'''kazetaria (Barakaldo, 1979) # [[Miren Arzallus]] '''----'''moda historialaria, ikertzailea (Bilbo 1978) # [[June Ansoleaga]] '''ef--'''kazetaria (Sopela 1987) # [[Zuriñe Zulaika]] '''----'''metereologoa, fisikaria (?, ?) # [[Maria Eugenia Luc]] '''ef--'''musikagilea ( Argentina/Euskal Herria 1958) # [[Yurena]] '''ef--'''abeslaria (Santurtzi 1969) # [[Amanirenas]] '''e-e-'''erregina eta gobernadorea (Kuxeko Erresuma, K.a.57 - K.a.10) # [[Gabriela Silang]] '''efef'''Filipinetako heroia (Filipinak, 1731-1763) # [[Bene Bergado]] '''----'''artista, eskultorea (Salamanca/Bizkaia 1963) # [[Margarita López Maturana]] '''efef''' moja beatoa, Berrizko Mesedeetako Misiolarien sortzailea (Bilbo 1884-Donostia 1934) # [[Diana Krall]] '''ef--''' piano-jotzailea eta jazz abeslaria (Kanada 1964) # [[Maria Gebara]] ---- idazlea (Valladolid, ? - ? ,1683) # [[Janire Gonzalez Etxabarri]] ef-- surflaria (Zumaia 2005) }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # [[Lankide:Wikimaribarre|Wikimaribarre]] ([[Lankide eztabaida:Wikimaribarre|eztabaida]]) 18:22, 13 ekaina 2018 (CET) # [[Lankide:Lurdeswiki|Lurdeswiki]] ([[Lankide eztabaida:Lurdeswiki|eztabaida]]) 18:17, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Larrauri|Larrauri]] ([[Lankide eztabaida:Larrauri|eztabaida]]) 18:18, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:OrtuUrti|OrtuUrti]] ([[Lankide eztabaida:OrtuUrti|eztabaida]]) 18:22, 23 urtarrila 2020 (CET) # [[Lankide:Mototsa|Mototsa]] ([[Lankide eztabaida:Mototsa|eztabaida]]) 11:20, 22 uztaila 2020 (CET) # [[Lankide:Joseintx|Joseintx]] ([[Lankide eztabaida:Joseintx|eztabaida]]) 18:22, 9 urria 2020 (CET) # [[Lankide:Isabeliraurgi|Isabeliraurgi]] ([[Lankide eztabaida:Isabeliraurgi|eztabaida]]) 17:48, 16 urria 2020 # [[Lankide:Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[Lankide eztabaida:Mgaraizabal|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:josi|Josi]] ([[Lankide eztabaida:Josi|eztabaida]]) 18:00, 5 azaroa 2021 (CET) # [[Lankide:Andremendea|Andremendea]] ([[Lankide eztabaida:Andremendea|eztabaida]]) 16:43, 15 azaroa 2024 (CET) # [[Lankide:JULEBAR|JULEBAR]] ([[Lankide eztabaida:JULEBAR|eztabaida]]) 16:48, 15 azaroa 2024 (CET) == Wikilaguntza == * [https://eu.wikipedia.org/wiki/Laguntza:Gida_arina Gida Arina] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf Cómo subir una imagen con la app de Wikimedia Commons] * [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalizaci%C3%B3n.webm Ejemplo de subida de imagen a Commons, introduciendo geolocalización] == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * Nola igo argazkiak Commons-era? [[c:File:Ejemplo_de_subida_de_imagen_a_Commons,_introduciendo_geolocalización.webm|Ordenagailutik (bideoa)]] | [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/C%C3%B3mo_subir_imagen_con_la_app_de_Wikimedia_Commons.pdf App-etik (PDF)] | [[:es:Wikipedia:Encuentros/Wiki_Takes_Vitoria-Gasteiz/Ayuda|Ideia gehiago...]] * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. * [https://amp.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/amarauna/osoa/7892080/magikoa-da-andre-baten-biografia-mundura-zabaltzea/ "Magikoa da andre baten biografia mundura zabaltzea"], EITB - 2021/03/08 * https://www.youtube.com/watch?v=r2Z5CFSLSf8 Lurdes Totorikaguena eta Marisa Barrena Laixiar irratian * [https://mugakultura.eus/2023/11/10/wikiemakumeok-dokumentala-zinebin-estreinatzea-zorte-ikaragarria-da-bozgorailu-potentea-baita/?fbclid=IwAR2YDcgxq21VEdyB3vM1pju0fA9vtxobJH8n6i2sfPmyLhVQJr9Ys2vCTlw/ Bilbon, Zinebin estrenatzea zorte ikaragarria da, bozgorailu potentea baita. Mugalari 2023ko azaroa. ] kupbfqe75ur4pttpdfn5n0k2rpdo751 0 940058 9984422 9208104 2024-11-28T21:10:21Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984422 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Josefa Teixidor i Torres''', Pepita Teixidor izenaz ezaguna ([[Bartzelona]], [[1865]]eko [[azaroaren 17]]a - [[1914]]ko [[otsailaren 8]]a) katalan akuarelista eta margolaria izan zen, eta, gainera, olio-pintura ere landu zuen.<ref>{{ca}}Maspoch, Mònica.- ''Galeria d'autors : ruta del modernisme, Barcelona''. Barcelona: Institut del Paisatge Urbà i la Qualitat de Vida, 2008, orr. 203. ISBN 978-84-96696-02-0 </ref>. == Bizitza == Pepita Teixidor [[Bartzelona]]n jaio zen [[1865]]ean, familia aberats baten barruan, pintura maite zuen. Bere aitak, industria-ingeniariak, pinturan jardun zuen eta argi metalikoak fabrikatzen zituen negoziotik erretiratu zenean; bere enpresak Espainiako argiteria publikoaren instalazioan parte hartu zuen. Modest eta Josep anaiek ere pintatzen zituzten eta lehen maisuak izan ziren Pepitarentzat, bere aitarekin eta [[Francesc Miralles]] margolariarekin batera. Bere hastapenetatik, nahiz eta bere anaia nagusiak erretratuak egiteko behin eta berriz esan, akuarela eta loreak margotzeari ekin zion, emakumezkoen generotzat hartuta orduan. Beste teknika batzuk ere erabili zituen, hala nola akuatua eta olio-pintura. Gaixotasun larri baten ondorioz, Bartzelonan hil zen [[1914]]an. Bere gorpuzkiak Montjuïceko hilerrian lurperatuak izan ziren. [[Fitxategi:(Barcelona) Retrat de la pintora Pepita Teixidor Torres - Modest Teixidor - Museu Nacional d'Art de Catalunya.jpg|thumb|Josefa Teixidor i Torres margolariaren erretratua]]Josefaren erretratua, bere anaiak [[Modest Teixidor]]rek egina 1889 urtean, olio-pintura taula gainean. [[Kataluniako Arte Museo Nazionala]]ren bilduman gordetzen da. == Lanak eta erakusketak == Loreak ziren bere pasio nagusia, eta euskarri ugaritan margotu zituen. Bere lanak, oro har, tamaina ertainekoak ziren, eta batzuetan euskarri biribil edo obalatuak erabili zituen. Bere ohiko bezeroak garai hartako burgesia bartzelonarra osatzen zuen. Bere ospeak hiriaren mugak gainditu zituzten, eta Maria Kristina erreginak ere erosi zituen bere lanak. Pinturaz gain, musika eta kantua ere lantzen ditu Pepita Teixidorrek. Gizonezko artistak baino erakusten ez zituzten galerietan bere lana erakutsi ahal izateko borrokatu ziren emakumeen taldeko kide izan zen. Talde honetan garai hartako beste margolari nabarmen batzuk izan ziren, Lluïsa Vidal, Visitación Ubach, Antonia Farreras eta Maria Luisa Güell kasu. Bere talentuak eta ospeak Europako eta Amerikako hainbat hiritan erakustera eraman zuten. 1900eko Parisko Erakusketa Unibertsalean parte hartu zuen, eta hiri horretan ''Union des Femmes Peintres et Sculpteurs''eko ohorezko bazkide izendatu zuten, eta 1912an ''Union Internationale des Beaux Arts et Lettres'' elkarteko ohorezko bazkide. Hainbat erakusketetan bere obra ikusgai jarri zuen, hala nola, 1900. urtean, Lluïsa Vidal, Antonia Farreras, Juan Soler eta Serafina Ferrerrekin batera, Bartzelonako Aparteko Arte Ederren XVI. erakusketan parte hartu zuen. Geroago, Bartzelonako Parés aretoan erakutsi zuen 1908an, 1914an eta 1916an. Madril, Paris eta Mexikoko Erakusketa Nazionaletan parte hartu zuen, eta 1910ean urrezko domina irabazi zuen Bruselako Erakusketa Nazionalean. == Aitortzak == Bartzelona hirian monumentu bat izan zuen lehen emakumea izan zen. Emakume talde batek, ''Feminal'' aldizkariaren bitartez, hainbat ekimen burutu zituen bere oroimenean monumentu bat eraiki ahal izateko. Hortaz, garaiko hainbat artistaren 300 lan bildu zituzten, ongintzako tonbola bat egiteko. [[Manuel Fuxá i Leal]] eskultoreak marmol zuriko bustoa egin zuen. Eskulturak Pepita Teixidorren lanbidearen ezaugarriak, pintzel batzuk eta lore batzuk ditu. Monumentua Bartzelonako Ziudadelako parkean dago egun. <ref> {{ca}} RIUS, Nuria.- "La dona: "Subjecte" i "Objecte" de l'obra d'art" (PDF). Presentació de recursos didàctics elaborats amb llicències d'estudis retribuïdes. Educació artística. Generalitat de Catalunya. Departament d'Educació, 2005.</ref>. Dolors Monserdà idazleak ''Ilargiaren gaua'' ipuin liburua eskaini zion, Lluïsa Vidal margolari modernistaren ilustrazioak zituena. Bere heriotzaren mendeurrena ospatzeko, 2014ko irailean Bartzelonako Emakumeen Historia Taldeak "Pepita Teixidor y su mundo" erakusketa antolatu zuen, eta izenburu bereko jardunaldia antolatu zuen margolari honen bizitza eta obra ezagutarazteko. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [http://www.enciclopedia.cat/enciclop%C3%A8dies/gran-enciclop%C3%A8dia-catalana/EC-GEC-21278243.xml#.Uu2hCvaoWzc Pepita Teixidor i Torres at Enciclopèdia Catalana] * [https://web.archive.org/web/20160303220025/http://www.xtec.cat/sgfp/llicencies/199798/memories/NRius.pdf ''LA DONA: "SUBJECTE" i "OBJECTE" DE L'OBRA D'ART'' by Núria Rius i Vernet] * [https://web.archive.org/web/20140203162151/http://www.bdebarna.net/v2/mapa.php?mapa_id=59&historia=1373 Històries de Barcelona : Pepita Texidor] {{bizialdia|1865eko|1914ko|Teixidor, Pepita}} [[Kategoria:XIX. mendeko margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] [[Kategoria:Bartzelonarrak]] [[Kategoria:Kataluniako margolariak]] [[Kategoria:XX. mendeko margolariak]] [[Kategoria:Bartzelonan hildakoak]] ryvn3qog4el5bdu0i9j8tp26eyun9ej 0 941644 9983797 9982641 2024-11-28T13:27:18Z Lainobeltz 56334 88.14.126.184 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Ernestobanpiroa wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9820410 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa }} '''Astrea Barrios Garcia''', Esther Barrios izena hartu zuen ondoren, ([[Zugaztieta]], [[Bizkaia]], [[1914]]ko [[azaroaren 27]]a - [[Bermeo]], Bizkaia, [[2016]]<nowiki/>ko [[ekainaren 23]]<nowiki/>a), euskal [[politikari]]a, kazetaria eta [[Feminismo|aktibista feminista]] izan zen. == Biografia == Tradizio sozialistako familia batean jaio zen. 15 urterekin, [[Barakaldo]]n<nowiki/> jostun ikasten hasi zen. Geroago jostun bezala lan egin zuen [[Bilbo]]n.<nowiki/><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astrea Barrios|url=http://www.ehk.eus/es/comunistas-vascas/4406-astrea-barrios|aldizkaria=www.ehk.eus|sartze-data=2020-03-31}}</ref> === Militantzia === Bilbon zela, 1934erako Bizkaiko [[Gazteria Sozialista Bateratuak|Gazteria Sozialista Bateratu]]-en afiliatu zen, eta urte horretan baita ere, atxilotua izan zen gobernuaren aurkako mitin baten ondoren, [[Basauri]]n<nowiki/> gazte sozialisten eta tradizionalisten artean izandako istilu batzuen ondoren. [[Alderdi komunista|Alderdi Komunistak]]<nowiki/> argitaratzen zuen ''[[Euskadi Roja]]'' buletinean kazetari bezala aritu zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astrea Barrios archivos|hizkuntza=es-ES|url=https://www.pikaramagazine.com/tag/astrea-barrios/|aldizkaria=pikara magazine|sartze-data=2020-03-31}}</ref> 1931 eta 1933 bitartean feminismoaren eta doktrina sozialistaren inguruko hainbat artikulu argitaratu zituen ''[[Renovación (Aldizkaria)|Renovación]]'' aldizkarian.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alacant|abizena=Obrera|izenburua=EUZKADI ROJA: Feminismo y socialismo|hizkuntza=ca|data=2014-11-24|url=https://alacantobrera.com/2014/11/24/astrea-barrios-i-comisaria-comunista/|aldizkaria=Alacant Obrera|sartze-data=2020-03-31}}</ref> Bizkaiko Juventudes Socialistasko emakumeen arloko idazkaria izan zen, eta 1934ko apirilean Bilboko [[Círculo Femenino (Bilbo)|Círculo Femenino]]-ko lehendakari moduan jardun zuen. [[Agrupación de Mujeres Antifascistas]] [AMA] ko kide izan zen. Elkarte honek kaleratzen zuen ''[[Mujeres (aldizkaria)|Mujeres]]'' aldizkariko erredakzio lantaldeko kide izan zen. Barne mailan, erakunde honekin kritiko agertu zen: {{Aipua|“..(el) feminismo auténtico que proponía la AMA era el que estimulaba a una chica a coser ropa para los milicianos, elevar la moral de los heridos o sustituir en el trabajo a sus camaradas varones para que pudieran ir al frente..”.|}} 1935ean [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Errusia sobietarrera]] bidaiatu zuen, politika eta sindikalgintzan ezagutzak sakonduz. === Gerra Zibila === [[1936]]ko<nowiki/> udan, Amuategi batailoilean parte hartu zuela uste da, Gazteria Sozialista Bateratu-etako gainerako kide guztiek bezala. Estatuko rakunde [[Marxismo|marxisten]] gehiengoa, emakumeek armak erabiliz borroka zezatenaren aurka agertu baziren ere, [[Amulategi batailoila]] eta Astrea Barrios bera ideia honen aurka agertu ziren. Erizain bezala aritu zen [[Urkiolako santutegia|Urkiolako gainean]] jarri zen [[Odol Ospitalea]]n.<nowiki/><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Barrios García, Astrea/Esther - Fundación Pablo Iglesias|url=https://www.fpabloiglesias.es/archivo-y-biblioteca/diccionario-biografico/biografias/37155_barrios-garcia-astreaesther|aldizkaria=www.fpabloiglesias.es|sartze-data=2020-03-31}}</ref> 1937ko otsailaren 17an, Bilboko Arenal kaleko 3. zenbakian zegoen Bizkakiko Gazteria Sozialista Bateratu-en egoitzan, Astrea Barrios Gazteria Sozialista Bateratu-ko emakumeen arloko ordezkari bezala, alderdi sozialista eta komunistetako kideen arteko goi mailako bilara batean zegoen. Bileran zirela, egoitzan gordeta zuten [[Legutioko gudua|Legutioko gudutik]] oroigarri modura ekarritako [[obus]] bat lehertu zen. Hiru pertsona hil ziren, tartean [[Agustin Zapirain|Agustin Zapirain Aginaga]], Euskal Herrian Alderdi Komunistaren sortzaileetako bat izan zena, eta gainerakoak zauritu egin ziren. Astrea Barrios [[Basurtuko Unibertsitate Ospitalea|Basurtuko ospitalera]] eraman zuten, eta bertan hanka bat moztu behar izan zioten. === Erbestea === Bilbo [[Faxismo|faxisten]] eskutara erori zenean, [[Santander]]ra<nowiki/> ihes egin behar izan zuen, eta gero handik [[Paris]]era<nowiki/> joan zen. Gerra amaitu bitartean, bertan egon zen [[Casa de España (Paris)|Casa de España]] delakoan. [[Kataluniako Autonomia Erkidegoa|Kataluinan]]<nowiki/> ere izan zela uste da. Gerra amaitu zenean, bere senarrarekin batera, [[Burgosko probintzia|Burgosera]]<nowiki/> joan zen bizi izatera. Frankismoan zehar errepresiotik ihes egiteko, bere izena aldatu zuen, Esther Barrios izena erabili zuelarik aurrerantzean. == Omenaldiak == 2009ko apirilean Burgos hiriko [[Alderdi sozialista]]k<nowiki/> omenaldia eskaini zion. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} {{bizialdia|1914ko||Barrios, Astrea}} [[Kategoria:Bizkaiko politikariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko feministak]] [[Kategoria:Sozialistak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Bizkaiko kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko komunistak]] [[Kategoria:Trapagarandarrak]] [[Kategoria:Euskal emakumeak Espainiako Gerra Zibilean]] g6f2rt63fjoi35huah0tzlz4ljxzyjp 0 942554 9984574 9530872 2024-11-29T08:00:25Z Artegia 65203 9984574 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Susana Thénon''' ([[Buenos Aires]], [[Argentina|Argentina,]] [[1935]]eko [[maiatzaren 7]]a &ndash; [[1991]]ko [[Apirilaren 5|apirilaren 5a)]] poeta, itzultzaile eta argazkilaria izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gabriela Cabezón|abizena=Cámara|izenburua=¡HOLA SUSANA!|data=1495743443|url=https://www.pagina12.com.ar/39964-hola-susana|aldizkaria=PAGINA12|sartze-data=2020-04-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Unknown|izenburua=POETAS SIGLO XXI - ANTOLOGIA MUNDIAL + 20.000 POETAS: Editor: Fernando Sabido Sánchez #Poesía : 509.- SUSANA THÉNON|data=2010-08-17|url=https://poetassigloveintiuno.blogspot.com/2010/08/509-susana-thenon.html|aldizkaria=POETAS SIGLO XXI - ANTOLOGIA MUNDIAL + 20.000 POETAS|sartze-data=2020-04-05}}</ref> == Biografia == Bere sorkuntza poetikoko unearen arabera, ''Argentinako 60ko Belaunaldia'' deritzonaren barruan dago. Garaikide ditu Juana Bignozzi (1937) eta [[Alejandra Pizarnik]] (1936-1972) bezalako poetak, ezein literatur taldetako kide ez den arren, biekin lotu ohi da bere poesian lantzen duen eraikuntza mota marjinalagatik, urte haietan nagusi izan zen ezein mugimenduri atxiki gabe. Bere belaunaldiko beste poetekin izandako harremana ez zen estua izan, Maria Negroni<ref>{{Erreferentzia|izena=Chubasco en|abizena=Primavera|izenburua=La poesía degenerada de Susana Thénon|hizkuntza=es-ES|data=2019-09-09|url=https://revistachubascoenprimavera.wordpress.com/2019/09/09/la-poesia-degenerada-de-susana-thenon/|aldizkaria=Revista Chubasco en Primavera|sartze-data=2020-04-05}}</ref> bezalako salbuespenak salbuespen, geroago bere hil ondorengo liburuen (''La Morada Imposible'' I y II) konpiladoreetako bat izango zena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Poemas para las mujeres independientes que se niegan a ser dominadas|hizkuntza=Spanish|data=2018-04-12|url=https://culturacolectiva.com/letras/poemas-de-susana-thenon|aldizkaria=culturacolectiva.com|sartze-data=2020-04-05}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> edota lehen aipatutako Alejandra Pizarnik, zeinarekin ''Ur Bizia'' Literatur Aldizkarian (1960) argitaratu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paola|abizena=Cortes Rocca|izenburua=Rueda de mujeres: acerca de Susana Thénon|data=2013-09|url=http://ri.conicet.gov.ar/handle/11336/12280|issn=2262-8339|doi=10.4000/lirico.1125|sartze-data=2020-04-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Escritores.org|izenburua=Thénon, Susana|hizkuntza=es-es|url=https://www.escritores.org/biografias/24929-thenon-susana-|aldizkaria=www.escritores.org|sartze-data=2020-04-05}}</ref> Bere argitalpenetan hutsune bat dago 1970 eta 1982 artean, argazkilaritzan aritu baitzen aktiboki, baina idazten jarraitu zuen. Saiakera batzuk ere idatziz.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Clarín.com|izenburua=Un archivo preservará 15 mil documentos de grandes artistas|hizkuntza=es|url=https://www.clarin.com/cultura/archivo-preservara-15-mil-documentos-grandes-artistas_0_SyP5_ETjM.html|aldizkaria=www.clarin.com|sartze-data=2020-04-05}}</ref> == Lanak == === Literatura<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tribu|izenburua=Selección poética de Susana Thénon|hizkuntza=es-ES|data=2017-11-17|url=http://latribu.info/culturas/poemas-de-susana-thenon-i/|aldizkaria=La tribu|sartze-data=2020-04-05}}</ref> === * ''Edad sin tregua'' 1958 * ''Habitante de la nada'' 1959 * ''De lugares extraños'' 1967 * ''Distancias'' 1984 * ''Ova completa'' 1987 * ''La morada imposible'', Tomo I 2001 * ''La morada imposible'', Tomo II 2001 <br /> === Argazkia === * ''Iris Scaccheri, brindis a la danza'' - Leviatán, 2011 == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.cultura.gob.ar/6-poemas-para-conocer-la-obra-de-susana-thenon-8466/ Susana Thenon. 6 poema] * [https://ekarriak.armiarma.eus/?i=1291 Susana Thénon. Literaturaren zubitegia] * [https://web.archive.org/web/20080517050255/http://www.poeticas.com.ar/Directorio/Poetas_miembros/Susana_Thenon.html Susana Thénon. Biografia eta poemak] * [http://www.ucm.es/info/especulo/numero26/thenon.html "Edad sin tregua"z.] * [https://web.archive.org/web/20080622161754/http://pages.slc.edu/~mnegroni/c01_predicting/thenon/poemas2.html Susana Thénonen poemak ingelesez itzulpenarekin ] * [https://web.archive.org/web/20080412202918/http://www.ciudaddemujeres.com/poemario/T/ThenonSusana.htm Poemak Susana Thénon.] * [http://www.palabravirtual.com/index.php?ir=crit.php&wid=1312&show=poemas&p=Susana+Th%E9non Poemak Susana Thénon.] * [http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/libros/10-1284-2004-10-30.html La Morada Imposible, Tomo II, Susana Thénon.] {{bizialdia|1935eko|1991ko|Thenon, Susana}} [[Kategoria:Buenosairestarrak]] [[Kategoria:Argentinako idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:Gaztelaniazko poetak]] [[Kategoria:Emakume poetak]] [[Kategoria:Argentinako argazkilariak]] [[Kategoria:Emakume argazkilariak]] [[Kategoria:Emakume itzultzaileak]] [[Kategoria:Argentinako itzultzaileak]] 2kaaznbf3t0poktyejfnaphwomcjb4x 10 969683 9984417 9983475 2024-11-28T21:02:34Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 9984417 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list|sparql=SELECT (uri(replace(str(?l), "L", "Q")) as ?item) (MD5(CONCAT(str(?item),str(RAND()))) as ?random) ?l ?hitza ?sense ?ahotsak ?elhuyar ?audio (SAMPLE(?picture_) AS ?picture) WHERE { ?l a ontolex:LexicalEntry ; dct:language ?language ; wikibase:lemma ?hitza ; ontolex:sense ?esanahia. ?esanahia skos:definition ?sense; wdt:P5137 ?q_concept. ?q_concept wdt:P18 ?picture_. ?language wdt:P218 'eu'. FILTER (LANG(?sense) = 'eu') OPTIONAL {?l wdt:P7559 ?ahotsak.} OPTIONAL {?l wdt:P6838 ?elhuyar.} {?l wdt:P443 ?audio} UNION {?l ontolex:lexicalForm ?f . ?f ontolex:representation ?form ; wdt:P443 ?audio . filter (regex(str(?f), "-F1$")) .} # Exclude out of scope concepts MINUS {?q_concept wdt:P31 wd:Q3624078.}. # countries MINUS {?l wdt:P31 wd:Q1499602.}. #ad hoc hitzak # Exclude non suitable concepts VALUES ?minus { wd:Q47092 # rape wd:Q198 # war wd:Q124490 # violence wd:Q170382 # revolver wd:Q1576 #cigar #... add yours here }. MINUS {?sense wdt:P5137 ?minus.}. # Exclude senses not suitable for young children: FILTER NOT EXISTS { VALUES ?filter { wd:Q8102 wd:Q545779 wd:Q1521634 wd:Q571571 wd:Q184439 } ?esanahia wdt:P6191 ?filter. } } GROUP BY ?l ?sense ?hitza ?ahotsak ?elhuyar ?audio ORDER BY ?random LIMIT 1 |columns=?hitza,?sense,?picture,?ahotsak,?elhuyar,?audio |row_template=Wikidata list/Hitza |skip_table=1 |thumb=550 }} {{Wikidata list/Hitza | hitza = behor | sense = zaldiaren eme heldua | picture = [[Fitxategi:Urpferd.JPG|center|550px]] | ahotsak = behor | elhuyar = Heu026638_0 | audio = [[Fitxategi:LL-Q8752 (eus)-Xabier Cañas-behor.wav|center|550px]] }} {{Wikidata list end}} tp7wi9mda12ff2vgi9dxukq5w0pqhz9 9984529 9984417 2024-11-29T05:57:00Z ListeriaBot 64511 Wikidata list updated [V2] 9984529 wikitext text/x-wiki {{Wikidata list|sparql=SELECT (uri(replace(str(?l), "L", "Q")) as ?item) (MD5(CONCAT(str(?item),str(RAND()))) as ?random) ?l ?hitza ?sense ?ahotsak ?elhuyar ?audio (SAMPLE(?picture_) AS ?picture) WHERE { ?l a ontolex:LexicalEntry ; dct:language ?language ; wikibase:lemma ?hitza ; ontolex:sense ?esanahia. ?esanahia skos:definition ?sense; wdt:P5137 ?q_concept. ?q_concept wdt:P18 ?picture_. ?language wdt:P218 'eu'. FILTER (LANG(?sense) = 'eu') OPTIONAL {?l wdt:P7559 ?ahotsak.} OPTIONAL {?l wdt:P6838 ?elhuyar.} {?l wdt:P443 ?audio} UNION {?l ontolex:lexicalForm ?f . ?f ontolex:representation ?form ; wdt:P443 ?audio . filter (regex(str(?f), "-F1$")) .} # Exclude out of scope concepts MINUS {?q_concept wdt:P31 wd:Q3624078.}. # countries MINUS {?l wdt:P31 wd:Q1499602.}. #ad hoc hitzak # Exclude non suitable concepts VALUES ?minus { wd:Q47092 # rape wd:Q198 # war wd:Q124490 # violence wd:Q170382 # revolver wd:Q1576 #cigar #... add yours here }. MINUS {?sense wdt:P5137 ?minus.}. # Exclude senses not suitable for young children: FILTER NOT EXISTS { VALUES ?filter { wd:Q8102 wd:Q545779 wd:Q1521634 wd:Q571571 wd:Q184439 } ?esanahia wdt:P6191 ?filter. } } GROUP BY ?l ?sense ?hitza ?ahotsak ?elhuyar ?audio ORDER BY ?random LIMIT 1 |columns=?hitza,?sense,?picture,?ahotsak,?elhuyar,?audio |row_template=Wikidata list/Hitza |skip_table=1 |thumb=550 }} {{Wikidata list/Hitza | hitza = udara | sense = uda | picture = [[Fitxategi:Field Hamois Belgium Luc Viatour.jpg|center|550px]] | elhuyar = Heu196951_0 | audio = [[Fitxategi:LL-Q8752 (eus)-Xabier Cañas-udara.wav|center|550px]] }} {{Wikidata list end}} 89fhcqbe77oybx1kcgfooozxlqpn1d2 0 970847 9984304 9946278 2024-11-28T19:01:17Z Kaletrosa~eswiki 93330 /* Biografia */ 9984304 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Karmele Mitxelena Etxebeste''' ([[Oiartzun]], [[Gipuzkoa]], [[1988]]ko [[urtarrilaren 13]]a) [[irakasle]]a, [[idazle]]a eta [[Bertsolari|bertsolaria]] da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Karmele Mitxelena - Biografiak - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/2521-karmele-mitxelena|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> == Biografia == [[Oiartzun]]en jaio eta bertan bizi da. Lehen Hezkuntzako irakasle ikasketak egin zituen [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUn]], eta ondoren Haur Hezkuntzako goi-mailako teknikari titulua, Haur Hezkuntzako gradua eta Hezkuntza Psikomotrizitateko ikasketak ere eginak ditu. Gaur egun, ogibidez irakaslea da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karmele Mitxelena {{!}} Erein|url=https://www.erein.eus/autor/karmele-mitxelena|aldizkaria=www.erein.eus|sartze-data=2020-07-29}}</ref> Etxetik datorkio bertsozaletasuna. Bere aita '''[[Joanito Mitxelena Andueza]]''' bertsolaria da eta  Oiartzungo ''Elizaldeko Bertso Eskolan''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elizalde Herri Eskola (Oiartzun)|url=https://bertsoikasgela.eus/ikastetxeak/elizalde-ikastetxea-oiartzun/|aldizkaria=bertsoa.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> hasi zuen bere bertso-ibilbidea 10 urterekin.Hurrengo urtetan beste bertso eskola batzuetan ere ibili da, besteak beste ''Haurtzaro Bertso Eskolan''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haurtzaro Ikastola (Oiartzun)|url=https://bertsoikasgela.eus/ikastetxeak/haurtzaro-ikastola-oiartzun/|aldizkaria=bertsoa.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta ''Oiartzungo Udal bertso eskolan''<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Oiartzungo Udal Bertso Eskola|hizkuntza=eu|data=2020-03-31|url=https://www.kulturklik.euskadi.eus/ekipamendua/2020033108440055/oiartzungo-udal-bertso-eskola/webkklik00-detalle/eu/|aldizkaria=www.kulturklik.euskadi.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Urte guzti hauetan zehar bapateko bertsogintzan jardun arren bertso idatzia asko landu du eta luzea du bertso-paper lehiaketetan jasotako sari zerrenda. .<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Karmele Mitxelena - Biografías - BDB. Base de datos sobre bertsolarismo|hizkuntza=es|url=https://bdb.bertsozale.eus/es/web/haitzondo/view/2521-karmele-mitxelena|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2020-07-29}}</ref> 2012. urtean literaturara egin zuen jauzi narratiba landuz eta genero horretan ere sari ugari jaso ditu. Liburu gisa argitaratuak ditu, ''XIII. Peru Abarka Album lehiaketaren'' irabazlea izan zen ''Erakuslehioan''<ref name=":0" /> lana (Markina-Xemein 2019) eta ''Donostia Hiriko Kutxa literatura saria'', kontakizun liburuen alorrean irabazle izandako ''Haragizko mamuak''<ref name=":1" /> narrazio bilduma (2022). == Sariak == === Bertsolaritza: === * Ibon Zabala bertso paper lehiaketan 1. saria (Errenteria, 2003).<ref>{{erreferentzia|urtea=2003|izenburua=Bertsolaritzaren Txokoa - XENPELAR Bertso Eskola|orrialdeak=169-176|url=https://static.errenteria.eus/web/eu/herria/artxiboa/Oarso/Oarso2003/169_176bertso.pdf|aldizkaria=OARSO|argitaratze-lekua=Errenteria}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Ibon Zabala Saria (5. 2003. Errenteria) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1424-ibon-zabala-saria-5.-2003.-errenteria|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Lazkao Txiki bertso paper lehiaketan 1. saria "Nola Biziko Naiz Orain" lanarekin (Ordizia, 2006).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Lazkao-Txiki Bertso-Paper Lehiaketa (15. 2006. Ordizia) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/447-lazkao-txiki-bertso-paper-lehiaketa-15.-2006.-ordizia|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * San Antontxu Taketaldian 3. Saria gaztetxoen atalean (Mungia, 2006).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Antontxutako Taketaldia - bizkaie.biz|hizkuntza=eu|url=https://bizkaie.biz/old/index.php?id=3150|aldizkaria=bizkaie.biz|sartze-data=2020-07-29}}</ref> * Zapirain anaiak bertso paper lehiaketan 1. saria "Bizitzari" lanarekin (Errenteria, 2007).<ref>{{erreferentzia|urtea=2007|izenburua=XIX. Zapirain anaiak bertsopaper lehiaketa|argitaletxea=LANKU BERTSO ZERBITZUAK S.L.|orrialdea=32|ISBN=978-84-89283-54-1|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/uploads/liburutegia/xdz5_ld_000154.pdf|aldizkaria=BAPATEAN}}</ref> * Zapirain anaiak bertso paper lehiaketan akzesita "Gaur berriro nator" lanarekin (Errenteria, 2008).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Zapirain Anaiak Bertso-Paper Lehiaketa (20. 2008. Errenteria) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1433-zapirain-anaiak-bertso-paper-lehiaketa-20.-2008.-errenteria|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * [[Abra saria]]n txapeldun (Getxo, 2008).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Abra Saria (7. 2008. Getxo) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/893-abra-saria-7.-2008.-getxo|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Zapirain anaiak bertso paper lehiaketan akzesita “Ezerezaren pareko” lanarekin (Errenteria, 2009).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2006|izenburua=BERTSOLARITZA JORRATZEN - Xenpelar Bertso Eskola ekitaldien berri emanez.|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=136-141|ISBN=|hizkuntza=|url=https://static.errenteria.eus/web/eu/herria/artxiboa/Oarso/Oarso2006/136-141BertsoEskola.pdf|aldizkaria=OARSO}}</ref> * Lazkao Txiki bertso paper lehiaketan 1. saria "Itsasoko bakardade" lanarekin (Ordizia, 2009).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Lazkao-Txiki Bertso-Paper Lehiaketa (18. 2009. Ordizia) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/270-lazkao-txiki-bertso-paper-lehiaketa-18.-2009.-ordizia|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Lazkao Txiki bertso paper lehiaketan 1. saria "Begiak itxita" lanarekin (Ordizia, 2010).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Lazkao-Txiki Bertso-Paper Lehiaketa (19. 2010. Ordizia) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1516-lazkao-txiki-bertso-paper-lehiaketa-19.-2010.-ordizia|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Zapirain anaiak bertso paper lehiaketan 2. saria "Gaur gaurkoa" lanarekin (Errenteria, 2011). <ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Zapirain Anaiak Bertso-Paper Lehiaketa (23. 2011. Errenteria) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1718-zapirain-anaiak-bertso-paper-lehiaketa-23.-2011.-errenteria|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * San Antontxu bertso paper lehiaketan 1. saria "Gezurra da" (Mungia, 2012).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=San Antontxu Bertso-paper Lehiaketa (14. 2012. Mungia) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1741-san-antontxu-bertso-paper-lehiaketa-14-2012-mungia|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Lazkao Txiki bertso paper lehiaketan 2. saria "Lo kanta" lanarekin (Ordizia, 2012).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Lazkao-Txiki Bertso-Paper Lehiaketa (21. 2012. Ordizia) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/1784-lazkao-txiki-bertso-paper-lehiaketa-21.-2012.-ordizia|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Julene Azpeitia bertso paper lehiaketako 1. saria "Jolasten" lanarekin (Durango, 2012).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Julene Azpeitia Ipuin Eta Bertso Lehiaketa (14. 2012. Durango) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/2442-julene-azpeitia-ipuin-eta-bertso-lehiaketa-14.-2012.-durango|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Lazkao Txiki bertso paper lehiaketan 1. saria "Itsasoko bakardade" lanarekin (Ordizia, 2015).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Lazkao-Txiki Bertso-Paper Lehiaketa (24. 2015. Ordizia) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/2213-lazkao-txiki-bertso-paper-lehiaketa-24.-2015.-ordizia|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Julene Azpeitia bertso paper lehiaketako 1. saria "Itota" lanarekin (Durango, 2015).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Julene Azpeitia Ipuin eta Bertso Lehiaketa (17. 2015. Durango) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/2445-julene-azpeitia-ipuin-eta-bertso-lehiaketa-17.-2015.-durango|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Lazkao Txiki bertso paper lehiaketan 1. saria "Bigarren eskuko bihotzak" lanarekin (Ordizia, 2016).<ref>{{Erreferentzia|izena=Goizarin|urtea=2016|izenburua=Karmele Mitxelena Etxebeste: «Etengabe idatziko nuke, nahi beste denbora izango banu»|hizkuntza=eu|data=2016-09-23|url=https://www.diariovasco.com/oarsoaldea/oiartzun/201609/23/karmele-mitxelena-etxebeste-bertso-20160923002919-v.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2020-07-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Lazkao-Txiki Bertso-Paper Lehiaketa (25. 2016. Ordizia) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/2325-lazkao-txiki-bertso-paper-lehiaketa-25.-2016.-ordizia|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Iparragirre saria bertsopaperen atalean “Bizitza zor” lanarekin (Urretxu-Zumarraga, 2017).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=https://www.zumarraga.eus/eu//-/2017ko-iparragirre-sariak-erabakita|hizkuntza=}}</ref> * Lazkao Txiki bertso paper lehiaketan 3. saria "Bizipoza" lanarekin (Ordizia, 2019).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Lazkao-Txiki Bertso-Paper Lehiaketa (28. 2019. Ordizia) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/2722-lazkao-txiki-bertso-paper-lehiaketa-28-2019-ordizia|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> * Julene Azpeitia bertso paper lehiaketako 1. saria "Min bizia" lanarekin (Durango, 2021).<ref>{{Erreferentzia|izena=Xenpelar Dokumentazio Zentroa-Bertsozale|abizena=Elkartea|izenburua=Julene Azpeitia Ipuin eta Bertso Lehiaketa (23. 2021. Durango) - Aldizkakoa - BDB. Bertsolaritzaren datu-basea|hizkuntza=eu|url=https://bdb.bertsozale.eus/web/aldizkakoa/view/3019-julene-azpeitia-ipuin-eta-bertso-lehiaketa-23-2021-durango|aldizkaria=bdb.bertsozale.eus|sartze-data=2023-11-20}}</ref> === Narratiba: === * Julene Azpeitia ipuin lehiaketan 1. saria “Begiratzen ahaztuta” ipuinarekin (Zumaia, 2012).<ref>{{Erreferentzia|izena=Gintautė|abizena=Žibėnienė|izenburua=http://skktg.vdu.lt/downloads/AMK_Nr.10_78-98.pdf|orrialdeak=99–122|data=2012|url=http://dx.doi.org/10.7220/2345-0258.10.5|aldizkaria=The Quality of Higher Education|zenbakia=10|issn=1822-1645|doi=10.7220/2345-0258.10.5|sartze-data=2020-07-29}}</ref> * Errenteria Hiria ipuin lehiaketan, 25 urtetik beherako saria “Karminezko pintzela” ipuinarekin (Errenteria, 2012).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Errenteria Hiria Ipuin Lehiaketan saritu dute Karmele Mitxelena|hizkuntza=eu|data=2012-01-30|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2012/01/30/errenteria-hiria-ipuin-lehiaketan-saritu-dute-karmele-mitxelena/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2023-02-24}}</ref> * Kimetz literatura lehiaketan 1. saria "Hatz nagia" lanarekin (Ordizia, 2012).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Premio en el certamen de relatos Kimetz para Karmele Mitxelena y Juan Luis Rincón|hizkuntza=es-ES|data=2012-05-30|url=https://www.diariovasco.com/v/20120530/tolosa-goierri/premio-certamen-relatos-kimetz-20120530.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2023-02-25}}</ref> * Errenteria Hiria ipuin lehiaketan, 25 urtetik beherako saria “Itzalak” ipuinarekin (Errenteria, 2013).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Concurso de cuentos - Ereintza Elkartea|url=http://www.ereintza.com/es/concurso-cuentos/noticias/6|aldizkaria=www.ereintza.com|sartze-data=2020-07-29}}</ref> * Lasarte-Oriako XXVII literatura lehiaketan, mikrokontakizun atalean, 1. saria “Aingeru Beltza” idazlanarekin (Lasarte-Oria, 2013).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=http://www.lasarteoriasarean.eu/pdf/2013/literatura-sariak/2013ko-literatura-sariak-helduak.pdf|hizkuntza=}}</ref> * Julene Azpeitia ipuin lehiaketan 2. saria “Aitaren zapatak” ipuinarekin (Zumaia, 2014).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aintzane Usandizaga eta Karmele Mitxelena izan dira 27. Julene Azpeitia ipuin lehiaketako saridunak — Zumaiako Udala|url=https://zumaia.eus/eu/albisteak/aintzane-usandizaga-eta-karmele-mitxelena-izan-dira-27.-julene-azpeitia-ipuin-lehiaketako-saridunak|aldizkaria=zumaia.eus|sartze-data=2020-07-29}}</ref> * Gordexola Harana ipuin lehiaketan, D kategorian, 1. saria “Arropa hutsak” ipuinarekin (Gordexola, 2016).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=http://www.gordexola.eus/es-ES/Documents/irabazleak%20(2016).pdf|hizkuntza=}}</ref> * Julene Azpeitia lehiaketan 1. saria “Hamar minutu” ipuinarekin (Durango, 2017).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=https://www.durango-euskaraz.eus/fitxategiak/fckeditor/file/Irabazleak2017%20web.pdf|hizkuntza=}}</ref> * Antia Literatur lehiaketan 1. saria “Hil egingo zaitut” lanarekin (Urnieta, 2017).<ref>{{Erreferentzia|abizena=SemiColonWeb|izenburua=Karmele Mitxelena, Arixen Unanue eta Maialen Gonzalezentzat Antia literatur lehiaketako sari nagusiakUrnietako udala|hizkuntza=eu|data=2017-05-25|url=https://www.urnieta.eus/2017/05/25/karmele-mitxelena-arixen-unanue-eta-maialen-gonzalezentzat-antia-literatur-lehiaketako-sari-nagusiak/|aldizkaria=Urnietako udala|sartze-data=2020-07-29}}</ref> * Errenteria Hiria ipuin lehiaketan 1. saria “Berandu” lanarekin (Errenteria, 2018).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Errenteria Hiria Ipuin Lehiaketa|hizkuntza=eu|url=https://www.facebook.com/errenteriahiriaIL/posts/1463416163793178|aldizkaria=www.facebook.com|sartze-data=2020-07-29}}</ref> * Bordari literatur lehiaketan 1. saria "Euri beltza" ipuinarekin (Hondarribia, 2018).<ref>{{Erreferentzia|izena=Conecta|abizena=Bidasoa|izenburua=Bordari eta Satarka lehiaketen sariak banatu egin dira {{!}} CONECTA BIDASOA|hizkuntza=es|url=http://conectabidasoa.com/bordari-eta-satarka-lehiaketen-sariak-banatu-egin-dira|sartze-data=2023-02-24}}</ref> * Bizenta Mogel ipuin lehiaketan 2. saria "Memoria gorria" lanarekin (Azkoitia, 2019).<ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=XXXVII. Bizenta Mogel Ipuin Lehiaketak baditu saridunak|hizkuntza=eu-es|url=https://azkoitia.eus/berriak/7769-xxxvii-bizenta-mogel-ipuin-lehiaketak-baditu-saridunak|aldizkaria=azkoitia.eus|sartze-data=2023-02-24}}</ref> * XIII. Peru Abarka Album lehiaketaren irabazlea “Erakuslehioan” lanarekin (Markina-Xemein, 2019). Lan hau liburu gisa argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=peruabarka|izenburua=2019ko idazlea irabazlea: KARMELE MITXELENA ETXEBESTE|hizkuntza=eu|data=2019-04-23|url=https://peruabarka.wordpress.com/2019/04/24/2019ko-idazlea-irabazlea-karmele-mitxelena-etxebeste/|aldizkaria=Peru Abarka Album Lehiaketa|sartze-data=2020-07-29}}</ref> * Errenteria Hiria ipuin lehiaketan 1. saria “Gozozaleak” lanarekin (Errenteria, 2020). * Antia Literatur lehiaketan 1. saria “Zena” lanarekin (Urnieta, 2021).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karmele Mitxelenak, Irati Etxeberriak eta Irene Albizuk irabazi dute Antia literatur lehiaketako sari nagusia - Urnieta|hizkuntza=eu|url=https://aiurri.eus/urnieta/1619425839631-karmele-mitxelenak-irati-etxeberriak-eta-irene-albizuk-irabazi-dituzte-antia-literatur-lehiaketako-sari-nagusiak|aldizkaria=Aiurri.eus|sartze-data=2023-02-24}}</ref> *Gabriel Aresti XXXVIII. ipuin lehiaketan 1. saria "Begi urdinak" lanarekin (Bilbo, 2021).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gabriel Aresti ipuin lehiaketaren 39. edizioa martxan da - Bilbo|hizkuntza=eu|url=https://uriola.eus/bilbo/1643113362538-gabriel-aresti-ipuin-lehiaketako-39-edizioa-martxan-da|aldizkaria=Uriola.eus|sartze-data=2023-02-24}}</ref> *[[Mikel Zarate Haur Literaturako Saria]] "Marrubizko uda" lanarekin (Lezama, 2022).<ref>[https://www.berria.eus/albisteak/215291/karmele-mitxelenak-irabazi-du-mikel-zarate-saria.htm?utm_source=Twitter&utm_medium=Sare_sozialak_CM Karmele Mitxelenak irabazi du Mikel Zarate saria]</ref> *Donostia Hiriko Kutxa literatura saria, kontakizun liburuen alorrean (Donostia, 2022) ‘Haragizko mamuak' narrazio bildumarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andoni|abizena=Imaz|izenburua=Karmele Mitxelenak eta Iñaki Cidek irabazi dituzte Donostia Hiriko Kutxa sariak|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/218026/karmele-mitxelenak-eta-inaki-cidek-irabazi-dituzte-donostia-hiriko-kutxa-sariak.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-09-12}}</ref> *2023ko [[Augustin Zubikarai saria|Augustin Zubikarai nobela beka lehiaketa]] (Ondarroa, 2023)<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=Karmele Mitxelenak eta Goio Ramosek irabazi dute Augustin Zubikarai saria|hizkuntza=eu|data=2023-11-03|url=https://www.berria.eus/albisteak/234733/karmele-mitxelenak-eta-goio-ramosek-irabazi-dute-augustin-zubikarai-saria.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-11-03}}</ref>. == Argitalpenak == * ''Eraskuslehioan'' (Erein, 2019, ISBN: 978-84-9109-500-2).<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Erakusleihoan - Karmele Mitxelena Etxebeste|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/eu/liburuak/erakusleihoan|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2023-02-24}}</ref> * ''Haragizko mamuak'' (Elkar, 2022 ISBN: 978-84-13602-80-6)<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Haragizko mamuak - Karmele Mitxelena Etxebeste|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/eu/liburuak/haragizko-mamuak|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2023-02-24}}</ref> * ''Marrubizko Uda'' (Elkar, 2022, ISBN: 978-84-1360-174-8)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=marrubizko uda. Karmele Mitxelena Etxebeste / Alex Orbe Ferreiro. Elkar.eus|hizkuntza=eu|url=https://www.elkar.eus/eu/liburu_fitxa/9788413601748|aldizkaria=www.elkar.eus|sartze-data=2023-11-02}}</ref> * ''Aitona Floren'' Jokin Mitxelena ilustratzailearekin. (Elkar, 2024, ISBN: 978-84-1360-335-3).<ref>{{Erreferentzia|izena=Saiz(e)ko|abizena=Imanol|izenburua='Aitona Floren', Karmele Mitxelena oiartzuarraren azkena|hizkuntza=eu|data=2024-04-03|url=https://oarsoaldea.hitza.eus/2024/04/03/aitona-floren-karmele-mitxelena-oiartzuarraren-azkena/|aldizkaria=Oarsoaldeko Hitza|sartze-data=2024-04-04}}</ref> * ''Dardarak'' Album ilustratua. Elkarlanean Joana Aurrekoetxea eta Irene Irureta ilustratzailearekin. (Txalaparta, 2024, ISBN: 978-84-19319-99-9)<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Dardarak - Karmele Mitxelena Etxebeste|hizkuntza=eu|url=https://www.txalaparta.eus/eu/liburuak/dardarak|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-04-23}}</ref> * ''Erraldoi erraldoiak'' Album ilustratua. Elkarlanean Abaraxka ludotekarekin eta Naiara Mitxelena ilustratzailearekin. (1545, 2024, ISBN: 978-84-127245-4-7)<ref>{{erreferentzia|izena=Karmele|abizena=Mitxelena|urtea=2024|izenburua=Erraldoi erraldoiak|argitaletxea=1545|orrialdea=https://1545.eus/produktua/erraldoiak/|ISBN=978-84-127245-4-7|hizkuntza=eus}}</ref> * ''Gau beltz on'' Album ilustratua. Elkarlanean Abaraxka ludotekarekin, Naiara Mitxelena ilustratzailearekin, eta Oiartzun herriko hainbat sortzailerekin (1545, 2024, ISBN: 978-84-127245-9-2)<ref>{{erreferentzia|izena=Karmele|abizena=Mitxelena Etxebeste|urtea=2024|izenburua=Gau beltz on|argitaletxea=1545|ISBN=978-84-127245-9-2|url=https://1545.eus/produktua/gau-beltz-on/}}</ref> * ''Zoriona, edo antzeko zerbait'' (Elkar, 2024, ISBN: 978-84-1360-445-9)<ref>{{erreferentzia|izena=Karmele|abizena=Mitxelena Etxebeste|urtea=2024|izenburua=Zoriona, edo antzeko zerbait|argitaletxea=Elkar|ISBN=978-84-1360-445-9|url=https://www.elkar.eus/es/liburu_fitxa/zoriona-edo-antzeko-zerbait-zubikaria-beka-2024/mitxelena-karmele/9788413604459}}</ref> == Herritar aitortza == "Oiartzuar emakumeak udalekuetan" egitasmoaren barruan, bere izena eraman zuen haur talde batek 2018an.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oiartzun urtekaria 2019 by Oiartzungo Udala|hizkuntza=eu|data=2019-09-11|url=https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/xanistebanak_2019|aldizkaria=issuu.com|sartze-data=2023-08-02}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://idazleak.eus/eu/bazkideak/karmele-mitxelena Euskal Idazleen Elkartea (Karmele Mitxelena Etxebeste)] * [https://web.archive.org/web/20200729094937/http://oiartzunirratia.org/index.php?option=com_content&view=article&id=2778:karmele-mitxelena-erakusleihoan&catid=18&Itemid=101 Karmele Mitxelenari elkarrizketa Oiartzun irratian (2019)] * [https://www.eitb.eus/eu/nahieran/kultura/artefaktua/karmele-mitxelena/osoa/8344/210306/ Karmele Mitxelenari ''Haragizko mamuak'' liburuaz elkarrizketa EITBko Artefaktua saioan (2023/02/18] * [https://open.spotify.com/episode/4SgnC4ZwLG7UX7sKQ3Jnmw?si=KVWdFHbxRJmSKaTEwbFTPg&nd=1&dlsi=c750facad23949d7 Karmele Mitxelenari Zana zalako saioan elkarrizketa Oiartzun irratian (2024)] {{bizialdia|1988ko||Mitxelena, Karmele}} [[Kategoria:Oiartzuarrak]] [[Kategoria:Oiartzungo idazleak]] [[Kategoria:Euskal idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko irakasleak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:Euskarazko ipuingileak]] [[Kategoria:Emakume ipuingileak]] [[Kategoria:XXI. mendeko Euskal Herriko idazleak]] [[Kategoria:Emakume bertsolariak]] [[Kategoria:Bertsolariak]] nx6xa7qsnw5mr3d7b698r2kxfc3tz1l 2 973201 9983890 9982023 2024-11-28T14:18:58Z Gotzon 1028 /* Homeroren auzia */ 9983890 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{Biografia infotaula automatikoa | jaiotza data = [[K.a. IX. mendea]] | heriotza data = [[K.a. IX. mendea]] }} '''Homero'''<ref>{{erreferentzia|abizena=Euskaltzaindia|urtea=1997|izenburua=Latin eta greziar pertsona-izen klasikoak euskaraz emateko irizpideei buruzko erabakia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0076.pdf|aldizkaria=76. araua}}</ref> ({{Lang-grc|Ὅμηρος|Hómēros}}; «[[Bahiketa|bahitua]]» edo «jarraitzera behartuta dagoena»)<ref>{{erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Chantraine|urtea=2002|izenburua=Dictionnaire étymologique de la langue grecque : histoire des mots|argitaletxea=Klincksieck|orrialdea=2. bol. 797.|ISBN=978-2252032770|hizkuntza=fr|url=https://search.worldcat.org/title/263711725|zenbakia=2. bol.|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=263711725}}</ref> K.a. VIII. mende amaierako [[aedo]] edo olerkari bat izan zen. Garai zaharretakoek «Poeta» ({{Lang-grc|ὁ Ποιητής|ho Poiētḗs}}) ezizena eman zioten. Berak idatziak izango ziren mendebaldeko literaturako lehen bi lanak, ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]''. Zaila da esatea Homero pertsonaia historiko bat edo eraikitako identitate bat ote den, pertsonaia kontzeptual bat, alegia, eta mendebaldeko literaturaren oinarri diren bi [[Epopeia|epopeien]] egilea ote den. Hortik datoz [[Homeroren auzia|Homeroren auziari]] buruzko eztabaidak, nahiz eta aditu modernoen joera nagusia den asmatutako pertsonaia bat dela. Hala ere, [[Jonia|Ioniako]] zenbait hiri ([[Kios]], [[Esmirna]] edo [[Kolofon]], besteak beste) aedoaren jaioterri aldarrikatzeko eztabaidan lehiatu ziren, eta tradizioak nortasuna eman zion, esanez behin eta berriro Homero itsua zela. Homerok lehentasunezko leku bat dauka greziar literaturan, berak bakarrik irudikatzen baitu garai hartako genero [[Epopeia|epikoa]]: berari egozten zaizkio K.a. VI. mendeko ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]'', baita bi poema [[Satira|satiriko]] ere, ''[[Batrachomyomachia]]'' ({{Lang-grc|Βατραχομυομαχία}}, «igelen eta arratoien borroka») eta le ''[[Margites]] (''{{Lang-grc|μάργος}}, «eroa»). Baita ere, [[Himno homerikoak|''Himno homerikoak'']] ezagutzen dira, baina aditu askok zalantza egiten dute Homero ote den egilea.[[Fitxategi:Ikusgela - Homero.webm|thumb|ezkerrera|thumbtime=26|start=0|{{ikusgela}}Homeroren [[Odisea]] azaltzen duen bideoa.]]K.a. VIII. mendean jada arkaikoa zen hizkuntza batean idazten du ―[[greziera]] [[Jonia|joniarraren]] aldaera zahar batean― are eta arkaikoagoa testua behin betiko finkatu zenean, K.a. VI. mendean: [[hexametro]] daktilikoaren erabilerarekin lotzen da. == Biografia == === Homero antzinakoen arabera === [[Fitxategi:William-Adolphe_Bouguereau_(1825-1905)_-_Homer_and_his_Guide_(1874).jpg|thumb|''Homero bere itsumutilarekin'', [[William-Adolphe Bouguereau|William Bouguereau]] (1874).]] [[Jonia|Ioniako]] zenbait hirik ([[Kios]], [[Esmirna]] edo [[Kolofon]], besteak beste) beretzat aldarrikatu izan dute Homeroren jatorria. Apolo Deliakoaren [[Himno homerikoak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Jacques|abizena=Alrivie|izenburua=Hymne homérique à Apollon Délien|orrialdeak=183-190. or|hizkuntza=fr|data=2020-11-01|url=https://journals.openedition.org/alter/2046|aldizkaria=Alter. Revue de phénoménologie|alea=28|issn=1249-8947|doi=10.4000/alter.2046|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Kios aipatzen du, eta [[Simonide Zeoskoa|Simonide Zeoskoak]] «Kioseko gizonari» egozten dio ''Iliada'' obraren bertso ezagunenetako bat, «gizakien sorkuntza hostoena bezalakoa da»,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Homère|izenburua=Iliade|argitaletxea=A. Lemerre|orrialdeak=102–117|hizkuntza=fr|data=1866|url=https://fr.wikisource.org/wiki/Iliade/Rhapsodie_VI|aldizkaria=Wikisource|sartze-data=2024-11-24}}</ref> garai klasikoan esaera bihurtu zena. [[Luziano Samosatakoa|Luziano Samosatakoak]] Babiloniako biztanletzat hartu zuen Homero, greziarrei bahitu ({{Lang-grc|ὅμηρος|homêros}}) gisa bidalia, hortik letorkioke izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lucien - Œuvres complètes, trad. Talbot, tome I, 1866.djvu/441|argitaletxea=fr.wikisource.org|hizkuntza=fr|url=https://fr.wikisource.org/wiki/Page:Lucien_-_%C5%92uvres_compl%C3%A8tes,_trad._Talbot,_tome_I,_1866.djvu/441|aldizkaria=Wikisource|sartze-data=2024-11-24}}</ref> [[Delfosko orakulua|Delfosko orakuluak]], [[Hadriano]] enperadoreak 128. urtean horretaz galdekatu zuelarik, erantzun zion Homero [[Itaka|Itakakoa]] zela eta [[Telemako|Telemakoren]] eta [[Polikasta|Polikastaren]] seme.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epigram 14.102|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=el|data=2021-04-20|url=https://web.archive.org/web/20230321042816/https://anthologiagraeca.org/passages/urn:cts:greekLit:tlg7000.tlg001.ag:14.102/|aldizkaria=Anthologia Graeca|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Antzinako zortzi biografia daude, [[Plutarko|Plutarkori]] eta [[Herodoto|Herodotori]] faltsuki egotziak. Ziurrenik, halakoak soretu izan ziren Greziako biografoek «hutsaren ikara» nabarmena baitzuten.<ref>Kirk, p. 1</ref> Testu horiek [[Garai helenistikoa|garai helenistikoko]] zaharrenetakoak dira, eta xehetasunez josita daude, horietako batzuk garai klasikokoak. Horien arabera, Homero [[Esmirna|Esmirnan]] jaioa izango zen, [[Kios|Kiosen]] bizi izango zen eta [[Ios|Iosen]] hila izango zen. Haren benetako izena «Melesigenes» izango zen, aita Meles ibaia jainkoa izango zen eta ama Kreteis [[ninfa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Philostrate|izenburua=Le livre des tableaux, Philostrate le Jeune, le livre des Tableaux, Choricius de Gaza, Description d'un tableau qui se voyait à Gaza; Marcus Eugenius, le martyre de Saint Démétrios|orrialdea=VIII.|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424025143/http://remacle.org/bloodwolf/erudits/philostrate/images.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-24}}</ref> [[Aristoteles|Aristotelesen]] ustez, Homero [[Ios|Iosen]] jaioa zen, [[Zikladeak|Ziklade uhartean]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Aulu-Gelle|urtea=1920|izenburua=Nuits attiques|orrialdea=III. liburua, 11, 7|hizkuntza=fr|data=2024-03-03|url=https://web.archive.org/web/20240303121448/http://remacle.org/bloodwolf/erudits/aulugelle/index.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Tradizioaren arabera, Homero [[Itsutasun|itsua]] izan zen. Hasteko, itsua da ''Odisea''-n agertzen den Demodoko ({{Lang-grc|Δημόδοκος|Dēmódokos}}) [[aedo]], Troiako gerrako pasarteak abesten: [[Musa|Musak]] «ikusmena kendu zion, baina kantuaren gozotasuna eman».<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L’Odyssée|argitaletxea=fr.wikisource.org|orrialdea=VIII, 63-64|hizkuntza=fr|url=https://fr.wikisource.org/wiki/L%E2%80%99Odyss%C3%A9e|aldizkaria=Wikisource|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Gero, Apolo Deliakoaren [[Himno homerikoak]] azaltzen du: «Itsu bat da, [[Kios]] harkaiztsuan bizi dena». Pasarte hori [[Tuzidides|Tuzididesek]] jaso zuen, Homerok bere buruaz hitz egingo balu bezala.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Thucydide|izenburua=Histoire de la Guerre du Péloponnèse|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-02-17|url=https://web.archive.org/web/20240217084751/http://remacle.org/bloodwolf/historiens/thucydide/livre3.htm#CIV|aldizkaria=L'Antiquité grecque et latine du Moyen Âge|sartze-data=2024-11-24}}</ref> «Bardo itsuaren» irudia greziar literaturako topiko bat bihurtu zen. [[Dion Krisostomo]] [[Erretorika|erretorikoaren]] diskurtso batean, pertsonaia batek dioenez, «poeta horiek guztiak itsuak dira, eta uste dute ezinezkoa litzatekeela beste modu batera poeta bihurtzea»; Dionek erantzuten du poetek berezitasuntzat transmititzen dutela begien gaixotasun moduko bat.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Dio Chrysostom|izenburua=The Thirty-sixth, or Borysthenitic, Discourse which Dio delivered in his Native Land|argitaletxea=archive.wikiwix.com|hizkuntza=en|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dio_Chrysostom/Discourses/36*.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Discourses|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Izan ere, Lokreseko Xenokrito ({{Lang-grc|Ξενόκριτος|Xenókritos}}) poeta lirikoa jaiotzez itsu omen zen; [[Akaios Eretriakoa]] ({{Lang-grc|Ἀχαιός|Akhaios}}) itsu bihurtu zen, [[Musa|Musen]] ikur [[Erle|erleek]] ziztatu ondoren; [[Estesikoro|Estesikorok]] ikusmena galdu zuen [[Helena Troiakoa|Helena Troiakoaren]] aurka gaizki esaka aritzeagatik,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Platon|izenburua=Phèdre ou la beauté des âmes|argitaletxea=Payot et Cie|hizkuntza=fr|data=1922|url=https://fr.wikisource.org/wiki/Ph%C3%A8dre_(Platon,_trad._Meunier)|aldizkaria=Wikisource|sartze-data=2024-11-24}}</ref> eta [[Demokrito|Demokritok]] ikusmena kentzen dio bere buruari, «hobeki ikusteko».<ref>{{Erreferentzia|izena=Hermann|abizena=Diels|izenburua=Die Fragmente der Vorsokratiker: griechisch und deutsch|argitaletxea=Dublin: Weidmann|orrialdeak=II. bol. 88-89.|hizkuntza=de|data=1906|url=https://archive.org/details/diefragmentederv01diel|OCLC=1429588458|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Greziar poeta greko guztiak ez ziren itsuak, jakina, baina [[Itsutasun|itsutasuna]] poesiarekin hainbestetan lotzea bada galderak egiteko modukoa. Eskualde [[eslaviar]] batzuetan bardoak berez «itsutzat» jotzen dira:<ref>{{erreferentzia|izena=Martin P.|abizena=Nilsson|urtea=1968|izenburua=Homer and Mycenae|argitaletxea=Cooper Square Publishers|orrialdea=201.|ISBN=978-0812210330|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/312698|argitaratze-lekua=New York|OCLC=312698}}</ref> [[Aristoteles|Aristotelesek]] zioen bezala, ikusmena galtzen denean oroimena suspertzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ethica Eudemia, 1248b|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2023-03-14|url=https://web.archive.org/web/20230314101044/https://www.isnature.org/Files/Aristotle/|aldizkaria=Aristotle's Works - Bekker 1837|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Gainera, greziar pentsamenduak sarritan itsutasuna eta botere jainkotiarra lotu izan ditu: Tiresia, Ofione [[Messina|Messinakoa]], Ebenio [[Apolonia (Sizilia)|Apoloniakoa]] edo [[Fineo]] aztiak, guztiak ikusmenik gabeak ziren. Are gehiago, [[Aedo|aedoen]] lanbidea da itsu batek eskura zezakeen gutxietako bat, antzinako Greziako gizartean.<ref>{{Erreferentzia|izena=R. G. A.|abizena=Buxton|izenburua=Blindness and limits: Sophokles and the logic of myth|orrialdeak=22–37|hizkuntza=en|data=1980-01|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-hellenic-studies/article/abs/blindness-and-limits-sophokles-and-the-logic-of-myth/0E0B261AE05FD9AF3ADEE1E938734957|aldizkaria=The Journal of Hellenic Studies|zenbakia=100|issn=2041-4099|doi=10.2307/630730|sartze-data=2024-11-24}}</ref> === Homero, pertsonaia historikoa? === Aditu anglosaxoiek formulatutako tesi baten arabera, ''Odisea'' K.a. VII. mendeko emakume [[Sizilia|siziliar]] batek idatzi zuen, eta [[Nausikaa]] pertsonaia beraren autorretratu moduko bat litzateke. Ideia plazaratzen lehena [[Samuel Butler (eleberrigilea)|Samuel Butler]] britainiar idazlea izan zen, ''The Authoress of the Odyssey'' obran, 1897an.<ref>{{Erreferentzia|izena=Samuel|abizena=Butler|urtea=1922|izenburua=The Authoress of the Odyssey|argitaletxea=E. P. Dutton & Company (www.gutenberg.org)|hizkuntza=en|url=https://www.gutenberg.org/files/49324/49324-h/49324-h.htm|aldizkaria=The Project Gutenberg|argitaratze-lekua=New York|sartze-data=2024-11-24}}</ref> [[Raymond Ruyer]] frantziar filosofoa zentzu berean joan zen ''Homère au féminin'' : ''la jeune femme auteur de l'Odyssée'' lanean.<ref>{{erreferentzia|izena=Raymond|abizena=Ruyer|urtea=1977|izenburua=Homère au féminin : la jeune femme auteur de l'Odyssée|argitaletxea=Copernic|ISBN=978-2859840082|hizkuntza=fr|url=https://search.worldcat.org/title/1407820643|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1407820643}}</ref> Ikuspegi horri heldu zion berriro [[Robert Graves]] poetak ''Homer's Daughter'' obran, 2005ean,<ref>{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=Graves|urtea=2014|izenburua=Homer's Daughter|ISBN=978-0795337437|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/885325468|argitaratze-lekua=New York|OCLC=885325468}}</ref> eta 2006an, Andrew Dalby ikerlariak, ''Rediscovering Homer'' entseguan.<ref>{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Dalby|urtea=2007|izenburua=Rediscovering Homer: inside the origins of the epic|argitaletxea=W.W. Norton|ISBN=978-0393330199|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/124025397|argitaratze-lekua=New York|OCLC=124025397}}</ref> Beste batzuek zalantzan jartzen dute Homero historiko bat izan zenik. Izenak berak arazo bat sortzen du: ez da beste inor ezagutzen izen hori duenik [[garai helenistikoa]] baino lehenago, eta oso bakana da [[Antzinako Erroma|erromatarren garaia]] baino lehenago, [[Esklabotza|esklabo]] askatuek baino ez baitziren hala deitzen.{{sfn|West|1999|p=366.}} Izenak «bahitua» esan duenez, zenbait kontakizunetan azaltzen da zergatik hartu zuen Homerok izen hori, hiri batek edo besteak bahitu gisa eman ondoren. Aurkaratu izan ohi da terminoa [[Genero gramatikal|genero]] neutro pluralean aurkitu ohi zela ({{Lang-grc|ὅμηρα|homêra}}), eta ez maskulinoan. Eforo K.a. IV. mendeko idazleak azaltzen du bere hiriko [[Dialekto|dialektoan]] izenak «itsu» esan nahi duela, eta bere itsutasunagatik eman zitzaiola izena poetari; helburua zen, itxura guztien arabera, Homero herrikidea zela frogatzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ephorus’ Histories: The Method|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=61–150|hizkuntza=en|data=2023|url=https://www.cambridge.org/core/books/abs/ephorus-of-cyme-and-greek-historiography/ephorus-histories-the-method/B236DD4C33BFEDC0AD4E3C05F0D82AF2|aldizkaria=Ephorus of Cyme and Greek Historiography|editore-abizena=Parmeggiani|editore-izena=Giovanni|isbn=978-1-108-83118-5|doi=10.1017/9781108923484.003|sartze-data=2024-11-25}}</ref> Hala ere, hitzaren adiera hori ez dago frogatuta eta «itsu» hitza, [[cognomen]] gisa agertuz gero, ez zen inoiz bakarrik erabiltzen.{{sfn|West|1999|p=367.}} Argudiatu izan da, halaber, epopeietan anonimotasuna zela araua, eta egile izena, salbuespen.{{sfn|West|1999|p=365-366.}} Beraz, Homeroren «asmakizunaz» hitz egin ahal izan da. Ikerlari batzuen ustez, pertsonaia K.a. VI. mendean irudikatu zuten atenastar jakintsuek. [[Rapsoda|Rapsodesen]] elkarteen aldarrikapenetatik abiatuta egingo zuketen, [[Kios|Kiosko]] homeridoak bezala, Homeroren beraren ondorengo zirela sinetsarazi nahi zutenak. Kantatzen zituzten poemak egozten zizkioten, eta ustezko arbasoaren bizitzaren pasarteak azaltzen zituzten.{{sfn|West|2015|p=17.}} Beste aditu batzuen aburuz, mugimendu [[Panhelenismo|panhelenikoa]] da, Grezia osoko [[Rapsoda|rapsoden]] irudikapenei lotua: Homero bat benetan izan edo ez, izena ospetsu bihurtu zen Grezia osoan, eta rapsodek haren aipamena egin zezaketen jendetza erakartzeko beren irakurketa publikoetan.{{sfn|Graziosi|2007|p=48-49.}} == Obrak == [[Fitxategi:Beginning_Iliad.svg|thumb|''[[Iliada]]'' obraren lehen zazpi bertsoak.]] ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]'' Homerori egotzi zitzaizkion K.a. VI. mendeaz geroztik. ''[[Batrachomyomachia]]'' (hitzez hitz, «igelen eta arratoien borroka», ''[[Iliada]]'' obraren parodia bat), eta ''[[Margites]]'' izeneko poema komiko bat zein ''[[Himno homerikoak]]'' biltzen dituen bilduma bat ere badaude.<ref>''Margites'' poema [[Aristoteles|Aristotelesek]] egozten dio, ikus{{Erreferentzia|abizena=Αριστοτέλης|izenburua=Περὶ Ποιητικῆς|argitaletxea=4, 1448b|orrialdea=|orrialdeak=|hizkuntza=el|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF_%CE%A0%CE%BF%CE%B9%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82|zenbakia=}}</ref> Egia esateko, lan horien data ezartzea oso zaila izan arren, geroago konposatuak izan ziren: ''Batrachomyomachia'' K.a. V. mendean konposatu ahal izan zen edo garai helenistikoan; ''Margites'' poemaren data zehatza ez da ezagutzen, baina aski zaharra izan daiteke; ''Himno homerikoak'' K.a. VII.-VI. mendeetan konposatu ziren. Gehiago ere, Homero izena poesia epiko osoaren ia sinonimoa izan zen [[Antzinako Grezia|Antzinatean]], [[Hesiodo]] izenak poesia didaktikoaren edozein forma izendatzen zuen bezala. Beraz, maiz aurkitzen da Homoeroren izena [[Troiar Zikloa|Troiar Zikloaren]] garaietako [[Epopeia|epopeien]] izenburuekin lotuta. [[Herodoto|Herodotok]] azaltzen zuen «poesia homerikoa» debekatu egin zuela Klistenes [[Sizion|Sizioneko]] [[Tirano|tiranoak]], [[Argos (Grezia)|Argosi]] egiten zizkion aipamenen ondorioz;<ref>{{Erreferentzia|abizena=Hérodote|urtea=1850|izenburua=Histoire|argitaletxea=V. 37. Charpentier, Libraire-Éditeur (web.archive.org)|hizkuntza=fr|data=|url=https://web.archive.org/web/20230402204138/http://remacle.org/bloodwolf/historiens/herodote/index.htm|aldizkaria=|sartze-data=2024-11-26}}</ref> horrek iradokitzen du homerikotzat hartzen zirela [[Tebastar Zikloa]]. Herodotok berak zalantzak agertu zituen Homero ote zen ''Epigonoak''<ref name=":0">{{erreferentzia|abizena=Hérodote|urtea=1850|izenburua=Histoire|argitaletxea=IV. 32. Charpentier, Libraire-Éditeur (web.archive.org)|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20230402204138/http://remacle.org/bloodwolf/historiens/herodote/index.htm|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta ''[[Zipria]]''<ref name=":0" /> poemen egilea. Batzuek ''Oekaliaren harrapaketa'' ere egozten diote. Azkenik, antzinako autore askok, [[Simonide Zeoskoa|Simonide Zeoskoak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Συγγραφέας:Σιμωνίδης ο Κείος - Βικιθήκη|hizkuntza=el|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A3%CF%85%CE%B3%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AD%CE%B1%CF%82:%CE%A3%CE%B9%CE%BC%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B4%CE%B7%CF%82_%CE%BF_%CE%9A%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CF%82|aldizkaria=el.wikisource.org|sartze-data=2024-11-26}}</ref> edo [[Pindaro|Pindarok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pindare : Notice sur sa vie|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-08-17|url=https://web.archive.org/web/20240817103930/http://remacle.org/bloodwolf/poetes/falc/pindare/notice.htm|aldizkaria=L'Antiquité grecque et latine au Moyen Âge|sartze-data=2024-11-26}}</ref> besteak beste, Homerori egozten dizkioten bertsoak daude, ez ''Iliada''-n ez ''Odisea''-n agertzen ez direnak. [[Platon|Platonen]] eta [[Aristoteles|Aristotelesen]] garaietatik hasita, ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]'' soilik egozten hasi zitzaizkion Homerori. XVI. mendean oraindik, ordea, [[Erasmo Rotterdamgoa|Erasmo Rotterdamgoakk]] uste zuen ''Batrachomyomachia'' Homeroren lana zela.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Katz|izenburua=Review of Homer and the Question of Strife from Erasmus to Hobbes|orrialdeak=233-235. or|hizkuntza=en|data=2016|url=https://www.jstor.org/stable/43919046|aldizkaria=Renaissance and Reformation / Renaissance et Réforme|alea=2|zenbakia=39|issn=0034-429X|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Homeroren auzia == [[Fitxategi:Jean_Auguste_Dominique_Ingres,_Apotheosis_of_Homer,_1827.jpg|eskuinera|thumb|''[[Homeroren apoteosia]]'', [[Jean Auguste Dominique Ingres|Jean Auguste Dominique Ingresen]] margolana ([[1827]], [[Louvre museoa|Louvre Museoa]]).]] Homerori buruz dagoen informazio benetan urriak eraman izan ditu ikerlari batzuk auzitan jartzera haren existentzia bera. [[Antzinaroa|Antzinatik]] dator arazo hori: [[Seneka|Senekaren]] esanetara, greziarren gaixotasuna izan zen etengabe bila ibiltzea, zenbat ote ziren [[Ulises|Ulisesen]] arraunlariak, ''[[Iliada]]'' lehenago idatzia ote zen [[Odisea]] baino, edo bi poema horiek egile berarenak ote ziren.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lucius Annaeus Seneca|urtea=K.a. 49|izenburua=De brevitate vitae|argitaletxea=la.wikisource.org|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/De_brevitate_vitae|aldizkaria=Wikisource|zenbakia=XIII, 2|argitaratze-lekua=|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Homeroren auzia]], aro modernoan deitu izan den bezala, ziurrenik [[François Hédelin]] Aubignaceko abadearekin sortu zen, ''Conjectures académiques sur l'Iliade'' (1715)<ref>{{Erreferentzia|izena=François (1604-1676 ; abbé d'Aubignac)|abizena=Hédelin|izenburua=Conjectures académiques, ou Dissertation sur l'Iliade, ouvrage posthume, trouvé dans les recherches d'un savant / (l'abbé d'Aubignac ; publié par l'abbé Brice)|hizkuntza=fr|data=1715|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k82768n|sartze-data=2024-11-27}}</ref> obrarekin hain zuzen.{{sfn|Perry|1971|p=XII.}} Bere garaikideek Homerorekiko zuten begirune gehiegizkoari aurre egin nahirik, obra homerikoa zorrozki kritikatzeaz gain, poetaren existentzia bera zalantzan jarri zuen. Haren ustez, ''Iliada'' eta ''Odisea'' aurreko testu rapsodikoen bilduma bat baizik ez dira.{{sfn|Perry|1971|p=XII.}} Garai bertsuan, gutxi gorabehera, Richard Bentley ingeles [[Teologia|teologoak]] ''Remarques sur le Discours de la liberté de penser'' obra kritikoan adierazi zuen Homero existitu zela, baina gehienez ere abestien eta rapsodien egilea baino ez dela, geroago forma epiko batean berrantolatu zirenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard (1662-1742) Auteur du texte|abizena=Bentley|izenburua=La friponnerie laïque des pretendus esprits-forts d'Angleterre, ou Remarques de Phileleuthere de Leipsick sur le Discours de la liberté de penser , traduites de l'anglois sur la septième edition, par Mr N. N.|hizkuntza=FR|data=1738|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k65362565|sartze-data=2024-11-28}}</ref> [[Giambattista Vico|Giambattista Vicok]] (1668-1744) berriz, uste zuen Homero ez zela inoiz existitu, eta ''Iliada'' eta ''Odisea'' Greziako herri osoaren lan koralak direla.{{sfn|Perry|1971|p=XIII.}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == *{{Erreferentzia|abizena=[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]]|urtea=2011|izenburua=Platon eta Homero, Heidegger eta Hölderlin|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-8495234438|url=https://search.worldcat.org/title/796313210|aldizkaria=Filosofia eta poesia|argitaratze-lekua=Donostia|OCLC=796313210}} *{{Erreferentzia|izena=Barbara|abizena=Graziosi|urtea=2007|izenburua=Inventing Homer: the early reception of epic|argitaletxea=Cambridge University Press|ISBN=9780521038133|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/124025580|argitaratze-lekua=Cambridge|OCLC=124025580}} *{{Erreferentzia|abizena=[[Ander Iturriotz|Iturriotz, Ander]]|urtea=2006|izenburua=Giza abere heroikoa kultura homerikoan|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-8495234292|url=https://search.worldcat.org/title/434256021|argitaratze-lekua=Donostia|ISSN=434256021}} *{{Erreferentzia|izena=G. S.|abizena=Kirk|urtea=2005|izenburua=The songs of Homer|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=|ISBN=978-0521619189|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/60493696|argitaratze-lekua=Cambridge|OCLC=60493696}} *{{Erreferentzia|izena=Adam (ed.)|abizena=Perry|urtea=1971|izenburua=The making of Homeric verse: the collected papers of Milman Parry|argitaletxea=Oxford University Press|ISBN=978-0195205602|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/MilmanParryTheMakingOfHomericVerse1971|argitaratze-lekua=New York|OCLC=16004315|sartze-data=2024-11-27}} *{{Erreferentzia|izena=Martin L.|abizena=West|izenburua=The Invention of Homer|orrialdeak=364-382. or|hizkuntza=en|data=1999|url=https://www.jstor.org/stable/639863|aldizkaria=The Classical Quarterly|alea=2|zenbakia=49|issn=0009-8388|sartze-data=2024-11-25}} *{{Erreferentzia|izena=Martin L.|abizena=West|urtea=2015|izenburua=Studies in the Text and Transmission of the Iliad|argitaletxea=De Gruyter|ISBN=978-3110963120|hizkuntza=en|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/9783110963120/html|aldizkaria=Studies in the Text and Transmission of the Iliad|argitaratze-lekua=Berlin|isbn=978-3-11-096312-0|OCLC=979638354|doi=10.1515/9783110963120|sartze-data=2024-11-25}} == Ikus, gainera == * [[Grezierazko literatura]] * [[Hesiodo]] == Kanpo estekak == * {{en}} [https://web.archive.org/web/20060304022428/http://www.gpc.edu/~shale/humanities/literature/world_literature/homer.html Homerori buruzko webgune zabala] {{bizialdia||?|Homero}} [[Kategoria:K.a. VIII. mendeko biografiak]] [[Kategoria:K.a. VIII. mendeko idazleak]] [[Kategoria:Troia]] [[Kategoria:Antzinako Greziako poetak]] [[Kategoria:Homero| ]] [[Kategoria:Idazle itsuak]] [[Kategoria:Jainkotutako pertsonak]] [[Kategoria:Euren existentzia eztabaidan dagoen pertsonak]] [[Kategoria:Pertsona mononimoak]] 1lljlxl05tvckquzjbcznyad4foet0j 9984081 9983890 2024-11-28T16:26:59Z Gotzon 1028 /* Homeroren auzia */ 9984081 wikitext text/x-wiki {{Wikipedia1000}} {{Biografia infotaula automatikoa | jaiotza data = [[K.a. IX. mendea]] | heriotza data = [[K.a. IX. mendea]] }} '''Homero'''<ref>{{erreferentzia|abizena=Euskaltzaindia|urtea=1997|izenburua=Latin eta greziar pertsona-izen klasikoak euskaraz emateko irizpideei buruzko erabakia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0076.pdf|aldizkaria=76. araua}}</ref> ({{Lang-grc|Ὅμηρος|Hómēros}}; «[[Bahiketa|bahitua]]» edo «jarraitzera behartuta dagoena»)<ref>{{erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Chantraine|urtea=2002|izenburua=Dictionnaire étymologique de la langue grecque : histoire des mots|argitaletxea=Klincksieck|orrialdea=2. bol. 797.|ISBN=978-2252032770|hizkuntza=fr|url=https://search.worldcat.org/title/263711725|zenbakia=2. bol.|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=263711725}}</ref> K.a. VIII. mende amaierako [[aedo]] edo olerkari bat izan zen. Garai zaharretakoek «Poeta» ({{Lang-grc|ὁ Ποιητής|ho Poiētḗs}}) ezizena eman zioten. Berak idatziak izango ziren mendebaldeko literaturako lehen bi lanak, ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]''. Zaila da esatea Homero pertsonaia historiko bat edo eraikitako identitate bat ote den, pertsonaia kontzeptual bat, alegia, eta mendebaldeko literaturaren oinarri diren bi [[Epopeia|epopeien]] egilea ote den. Hortik datoz [[Homeroren auzia|Homeroren auziari]] buruzko eztabaidak, nahiz eta aditu modernoen joera nagusia den asmatutako pertsonaia bat dela. Hala ere, [[Jonia|Ioniako]] zenbait hiri ([[Kios]], [[Esmirna]] edo [[Kolofon]], besteak beste) aedoaren jaioterri aldarrikatzeko eztabaidan lehiatu ziren, eta tradizioak nortasuna eman zion, esanez behin eta berriro Homero itsua zela. Homerok lehentasunezko leku bat dauka greziar literaturan, berak bakarrik irudikatzen baitu garai hartako genero [[Epopeia|epikoa]]: berari egozten zaizkio K.a. VI. mendeko ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]'', baita bi poema [[Satira|satiriko]] ere, ''[[Batrachomyomachia]]'' ({{Lang-grc|Βατραχομυομαχία}}, «igelen eta arratoien borroka») eta le ''[[Margites]] (''{{Lang-grc|μάργος}}, «eroa»). Baita ere, [[Himno homerikoak|''Himno homerikoak'']] ezagutzen dira, baina aditu askok zalantza egiten dute Homero ote den egilea.[[Fitxategi:Ikusgela - Homero.webm|thumb|ezkerrera|thumbtime=26|start=0|{{ikusgela}}Homeroren [[Odisea]] azaltzen duen bideoa.]]K.a. VIII. mendean jada arkaikoa zen hizkuntza batean idazten du ―[[greziera]] [[Jonia|joniarraren]] aldaera zahar batean― are eta arkaikoagoa testua behin betiko finkatu zenean, K.a. VI. mendean: [[hexametro]] daktilikoaren erabilerarekin lotzen da. == Biografia == === Homero antzinakoen arabera === [[Fitxategi:William-Adolphe_Bouguereau_(1825-1905)_-_Homer_and_his_Guide_(1874).jpg|thumb|''Homero bere itsumutilarekin'', [[William-Adolphe Bouguereau|William Bouguereau]] (1874).]] [[Jonia|Ioniako]] zenbait hirik ([[Kios]], [[Esmirna]] edo [[Kolofon]], besteak beste) beretzat aldarrikatu izan dute Homeroren jatorria. Apolo Deliakoaren [[Himno homerikoak]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Jacques|abizena=Alrivie|izenburua=Hymne homérique à Apollon Délien|orrialdeak=183-190. or|hizkuntza=fr|data=2020-11-01|url=https://journals.openedition.org/alter/2046|aldizkaria=Alter. Revue de phénoménologie|alea=28|issn=1249-8947|doi=10.4000/alter.2046|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Kios aipatzen du, eta [[Simonide Zeoskoa|Simonide Zeoskoak]] «Kioseko gizonari» egozten dio ''Iliada'' obraren bertso ezagunenetako bat, «gizakien sorkuntza hostoena bezalakoa da»,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Homère|izenburua=Iliade|argitaletxea=A. Lemerre|orrialdeak=102–117|hizkuntza=fr|data=1866|url=https://fr.wikisource.org/wiki/Iliade/Rhapsodie_VI|aldizkaria=Wikisource|sartze-data=2024-11-24}}</ref> garai klasikoan esaera bihurtu zena. [[Luziano Samosatakoa|Luziano Samosatakoak]] Babiloniako biztanletzat hartu zuen Homero, greziarrei bahitu ({{Lang-grc|ὅμηρος|homêros}}) gisa bidalia, hortik letorkioke izena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lucien - Œuvres complètes, trad. Talbot, tome I, 1866.djvu/441|argitaletxea=fr.wikisource.org|hizkuntza=fr|url=https://fr.wikisource.org/wiki/Page:Lucien_-_%C5%92uvres_compl%C3%A8tes,_trad._Talbot,_tome_I,_1866.djvu/441|aldizkaria=Wikisource|sartze-data=2024-11-24}}</ref> [[Delfosko orakulua|Delfosko orakuluak]], [[Hadriano]] enperadoreak 128. urtean horretaz galdekatu zuelarik, erantzun zion Homero [[Itaka|Itakakoa]] zela eta [[Telemako|Telemakoren]] eta [[Polikasta|Polikastaren]] seme.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epigram 14.102|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=el|data=2021-04-20|url=https://web.archive.org/web/20230321042816/https://anthologiagraeca.org/passages/urn:cts:greekLit:tlg7000.tlg001.ag:14.102/|aldizkaria=Anthologia Graeca|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Antzinako zortzi biografia daude, [[Plutarko|Plutarkori]] eta [[Herodoto|Herodotori]] faltsuki egotziak. Ziurrenik, halakoak soretu izan ziren Greziako biografoek «hutsaren ikara» nabarmena baitzuten.<ref>Kirk, p. 1</ref> Testu horiek [[Garai helenistikoa|garai helenistikoko]] zaharrenetakoak dira, eta xehetasunez josita daude, horietako batzuk garai klasikokoak. Horien arabera, Homero [[Esmirna|Esmirnan]] jaioa izango zen, [[Kios|Kiosen]] bizi izango zen eta [[Ios|Iosen]] hila izango zen. Haren benetako izena «Melesigenes» izango zen, aita Meles ibaia jainkoa izango zen eta ama Kreteis [[ninfa]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Philostrate|izenburua=Le livre des tableaux, Philostrate le Jeune, le livre des Tableaux, Choricius de Gaza, Description d'un tableau qui se voyait à Gaza; Marcus Eugenius, le martyre de Saint Démétrios|orrialdea=VIII.|hizkuntza=fr|data=2024-04-24|url=https://web.archive.org/web/20240424025143/http://remacle.org/bloodwolf/erudits/philostrate/images.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-24}}</ref> [[Aristoteles|Aristotelesen]] ustez, Homero [[Ios|Iosen]] jaioa zen, [[Zikladeak|Ziklade uhartean]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Aulu-Gelle|urtea=1920|izenburua=Nuits attiques|orrialdea=III. liburua, 11, 7|hizkuntza=fr|data=2024-03-03|url=https://web.archive.org/web/20240303121448/http://remacle.org/bloodwolf/erudits/aulugelle/index.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Tradizioaren arabera, Homero [[Itsutasun|itsua]] izan zen. Hasteko, itsua da ''Odisea''-n agertzen den Demodoko ({{Lang-grc|Δημόδοκος|Dēmódokos}}) [[aedo]], Troiako gerrako pasarteak abesten: [[Musa|Musak]] «ikusmena kendu zion, baina kantuaren gozotasuna eman».<ref>{{Erreferentzia|izenburua=L’Odyssée|argitaletxea=fr.wikisource.org|orrialdea=VIII, 63-64|hizkuntza=fr|url=https://fr.wikisource.org/wiki/L%E2%80%99Odyss%C3%A9e|aldizkaria=Wikisource|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Gero, Apolo Deliakoaren [[Himno homerikoak]] azaltzen du: «Itsu bat da, [[Kios]] harkaiztsuan bizi dena». Pasarte hori [[Tuzidides|Tuzididesek]] jaso zuen, Homerok bere buruaz hitz egingo balu bezala.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Thucydide|izenburua=Histoire de la Guerre du Péloponnèse|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-02-17|url=https://web.archive.org/web/20240217084751/http://remacle.org/bloodwolf/historiens/thucydide/livre3.htm#CIV|aldizkaria=L'Antiquité grecque et latine du Moyen Âge|sartze-data=2024-11-24}}</ref> «Bardo itsuaren» irudia greziar literaturako topiko bat bihurtu zen. [[Dion Krisostomo]] [[Erretorika|erretorikoaren]] diskurtso batean, pertsonaia batek dioenez, «poeta horiek guztiak itsuak dira, eta uste dute ezinezkoa litzatekeela beste modu batera poeta bihurtzea»; Dionek erantzuten du poetek berezitasuntzat transmititzen dutela begien gaixotasun moduko bat.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Dio Chrysostom|izenburua=The Thirty-sixth, or Borysthenitic, Discourse which Dio delivered in his Native Land|argitaletxea=archive.wikiwix.com|hizkuntza=en|url=https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dio_Chrysostom/Discourses/36*.html#federation=archive.wikiwix.com&tab=url|aldizkaria=Discourses|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Izan ere, Lokreseko Xenokrito ({{Lang-grc|Ξενόκριτος|Xenókritos}}) poeta lirikoa jaiotzez itsu omen zen; [[Akaios Eretriakoa]] ({{Lang-grc|Ἀχαιός|Akhaios}}) itsu bihurtu zen, [[Musa|Musen]] ikur [[Erle|erleek]] ziztatu ondoren; [[Estesikoro|Estesikorok]] ikusmena galdu zuen [[Helena Troiakoa|Helena Troiakoaren]] aurka gaizki esaka aritzeagatik,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Platon|izenburua=Phèdre ou la beauté des âmes|argitaletxea=Payot et Cie|hizkuntza=fr|data=1922|url=https://fr.wikisource.org/wiki/Ph%C3%A8dre_(Platon,_trad._Meunier)|aldizkaria=Wikisource|sartze-data=2024-11-24}}</ref> eta [[Demokrito|Demokritok]] ikusmena kentzen dio bere buruari, «hobeki ikusteko».<ref>{{Erreferentzia|izena=Hermann|abizena=Diels|izenburua=Die Fragmente der Vorsokratiker: griechisch und deutsch|argitaletxea=Dublin: Weidmann|orrialdeak=II. bol. 88-89.|hizkuntza=de|data=1906|url=https://archive.org/details/diefragmentederv01diel|OCLC=1429588458|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Greziar poeta greko guztiak ez ziren itsuak, jakina, baina [[Itsutasun|itsutasuna]] poesiarekin hainbestetan lotzea bada galderak egiteko modukoa. Eskualde [[eslaviar]] batzuetan bardoak berez «itsutzat» jotzen dira:<ref>{{erreferentzia|izena=Martin P.|abizena=Nilsson|urtea=1968|izenburua=Homer and Mycenae|argitaletxea=Cooper Square Publishers|orrialdea=201.|ISBN=978-0812210330|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/312698|argitaratze-lekua=New York|OCLC=312698}}</ref> [[Aristoteles|Aristotelesek]] zioen bezala, ikusmena galtzen denean oroimena suspertzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ethica Eudemia, 1248b|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=la|data=2023-03-14|url=https://web.archive.org/web/20230314101044/https://www.isnature.org/Files/Aristotle/|aldizkaria=Aristotle's Works - Bekker 1837|sartze-data=2024-11-24}}</ref> Gainera, greziar pentsamenduak sarritan itsutasuna eta botere jainkotiarra lotu izan ditu: Tiresia, Ofione [[Messina|Messinakoa]], Ebenio [[Apolonia (Sizilia)|Apoloniakoa]] edo [[Fineo]] aztiak, guztiak ikusmenik gabeak ziren. Are gehiago, [[Aedo|aedoen]] lanbidea da itsu batek eskura zezakeen gutxietako bat, antzinako Greziako gizartean.<ref>{{Erreferentzia|izena=R. G. A.|abizena=Buxton|izenburua=Blindness and limits: Sophokles and the logic of myth|orrialdeak=22–37|hizkuntza=en|data=1980-01|url=https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-hellenic-studies/article/abs/blindness-and-limits-sophokles-and-the-logic-of-myth/0E0B261AE05FD9AF3ADEE1E938734957|aldizkaria=The Journal of Hellenic Studies|zenbakia=100|issn=2041-4099|doi=10.2307/630730|sartze-data=2024-11-24}}</ref> === Homero, pertsonaia historikoa? === Aditu anglosaxoiek formulatutako tesi baten arabera, ''Odisea'' K.a. VII. mendeko emakume [[Sizilia|siziliar]] batek idatzi zuen, eta [[Nausikaa]] pertsonaia beraren autorretratu moduko bat litzateke. Ideia plazaratzen lehena [[Samuel Butler (eleberrigilea)|Samuel Butler]] britainiar idazlea izan zen, ''The Authoress of the Odyssey'' obran, 1897an.<ref>{{Erreferentzia|izena=Samuel|abizena=Butler|urtea=1922|izenburua=The Authoress of the Odyssey|argitaletxea=E. P. Dutton & Company (www.gutenberg.org)|hizkuntza=en|url=https://www.gutenberg.org/files/49324/49324-h/49324-h.htm|aldizkaria=The Project Gutenberg|argitaratze-lekua=New York|sartze-data=2024-11-24}}</ref> [[Raymond Ruyer]] frantziar filosofoa zentzu berean joan zen ''Homère au féminin'' : ''la jeune femme auteur de l'Odyssée'' lanean.<ref>{{erreferentzia|izena=Raymond|abizena=Ruyer|urtea=1977|izenburua=Homère au féminin : la jeune femme auteur de l'Odyssée|argitaletxea=Copernic|ISBN=978-2859840082|hizkuntza=fr|url=https://search.worldcat.org/title/1407820643|argitaratze-lekua=Paris|OCLC=1407820643}}</ref> Ikuspegi horri heldu zion berriro [[Robert Graves]] poetak ''Homer's Daughter'' obran, 2005ean,<ref>{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=Graves|urtea=2014|izenburua=Homer's Daughter|ISBN=978-0795337437|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/885325468|argitaratze-lekua=New York|OCLC=885325468}}</ref> eta 2006an, Andrew Dalby ikerlariak, ''Rediscovering Homer'' entseguan.<ref>{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Dalby|urtea=2007|izenburua=Rediscovering Homer: inside the origins of the epic|argitaletxea=W.W. Norton|ISBN=978-0393330199|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/124025397|argitaratze-lekua=New York|OCLC=124025397}}</ref> Beste batzuek zalantzan jartzen dute Homero historiko bat izan zenik. Izenak berak arazo bat sortzen du: ez da beste inor ezagutzen izen hori duenik [[garai helenistikoa]] baino lehenago, eta oso bakana da [[Antzinako Erroma|erromatarren garaia]] baino lehenago, [[Esklabotza|esklabo]] askatuek baino ez baitziren hala deitzen.{{sfn|West|1999|p=366.}} Izenak «bahitua» esan duenez, zenbait kontakizunetan azaltzen da zergatik hartu zuen Homerok izen hori, hiri batek edo besteak bahitu gisa eman ondoren. Aurkaratu izan ohi da terminoa [[Genero gramatikal|genero]] neutro pluralean aurkitu ohi zela ({{Lang-grc|ὅμηρα|homêra}}), eta ez maskulinoan. Eforo K.a. IV. mendeko idazleak azaltzen du bere hiriko [[Dialekto|dialektoan]] izenak «itsu» esan nahi duela, eta bere itsutasunagatik eman zitzaiola izena poetari; helburua zen, itxura guztien arabera, Homero herrikidea zela frogatzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ephorus’ Histories: The Method|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=61–150|hizkuntza=en|data=2023|url=https://www.cambridge.org/core/books/abs/ephorus-of-cyme-and-greek-historiography/ephorus-histories-the-method/B236DD4C33BFEDC0AD4E3C05F0D82AF2|aldizkaria=Ephorus of Cyme and Greek Historiography|editore-abizena=Parmeggiani|editore-izena=Giovanni|isbn=978-1-108-83118-5|doi=10.1017/9781108923484.003|sartze-data=2024-11-25}}</ref> Hala ere, hitzaren adiera hori ez dago frogatuta eta «itsu» hitza, [[cognomen]] gisa agertuz gero, ez zen inoiz bakarrik erabiltzen.{{sfn|West|1999|p=367.}} Argudiatu izan da, halaber, epopeietan anonimotasuna zela araua, eta egile izena, salbuespen.{{sfn|West|1999|p=365-366.}} Beraz, Homeroren «asmakizunaz» hitz egin ahal izan da. Ikerlari batzuen ustez, pertsonaia K.a. VI. mendean irudikatu zuten atenastar jakintsuek. [[Rapsoda|Rapsodesen]] elkarteen aldarrikapenetatik abiatuta egingo zuketen, [[Kios|Kiosko]] homeridoak bezala, Homeroren beraren ondorengo zirela sinetsarazi nahi zutenak. Kantatzen zituzten poemak egozten zizkioten, eta ustezko arbasoaren bizitzaren pasarteak azaltzen zituzten.{{sfn|West|2015|p=17.}} Beste aditu batzuen aburuz, mugimendu [[Panhelenismo|panhelenikoa]] da, Grezia osoko [[Rapsoda|rapsoden]] irudikapenei lotua: Homero bat benetan izan edo ez, izena ospetsu bihurtu zen Grezia osoan, eta rapsodek haren aipamena egin zezaketen jendetza erakartzeko beren irakurketa publikoetan.{{sfn|Graziosi|2007|p=48-49.}} == Obrak == [[Fitxategi:Beginning_Iliad.svg|thumb|''[[Iliada]]'' obraren lehen zazpi bertsoak.]] ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]'' Homerori egotzi zitzaizkion K.a. VI. mendeaz geroztik. ''[[Batrachomyomachia]]'' (hitzez hitz, «igelen eta arratoien borroka», ''[[Iliada]]'' obraren parodia bat), eta ''[[Margites]]'' izeneko poema komiko bat zein ''[[Himno homerikoak]]'' biltzen dituen bilduma bat ere badaude.<ref>''Margites'' poema [[Aristoteles|Aristotelesek]] egozten dio, ikus{{Erreferentzia|abizena=Αριστοτέλης|izenburua=Περὶ Ποιητικῆς|argitaletxea=4, 1448b|orrialdea=|orrialdeak=|hizkuntza=el|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF_%CE%A0%CE%BF%CE%B9%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82|zenbakia=}}</ref> Egia esateko, lan horien data ezartzea oso zaila izan arren, geroago konposatuak izan ziren: ''Batrachomyomachia'' K.a. V. mendean konposatu ahal izan zen edo garai helenistikoan; ''Margites'' poemaren data zehatza ez da ezagutzen, baina aski zaharra izan daiteke; ''Himno homerikoak'' K.a. VII.-VI. mendeetan konposatu ziren. Gehiago ere, Homero izena poesia epiko osoaren ia sinonimoa izan zen [[Antzinako Grezia|Antzinatean]], [[Hesiodo]] izenak poesia didaktikoaren edozein forma izendatzen zuen bezala. Beraz, maiz aurkitzen da Homoeroren izena [[Troiar Zikloa|Troiar Zikloaren]] garaietako [[Epopeia|epopeien]] izenburuekin lotuta. [[Herodoto|Herodotok]] azaltzen zuen «poesia homerikoa» debekatu egin zuela Klistenes [[Sizion|Sizioneko]] [[Tirano|tiranoak]], [[Argos (Grezia)|Argosi]] egiten zizkion aipamenen ondorioz;<ref>{{Erreferentzia|abizena=Hérodote|urtea=1850|izenburua=Histoire|argitaletxea=V. 37. Charpentier, Libraire-Éditeur (web.archive.org)|hizkuntza=fr|data=|url=https://web.archive.org/web/20230402204138/http://remacle.org/bloodwolf/historiens/herodote/index.htm|aldizkaria=|sartze-data=2024-11-26}}</ref> horrek iradokitzen du homerikotzat hartzen zirela [[Tebastar Zikloa]]. Herodotok berak zalantzak agertu zituen Homero ote zen ''Epigonoak''<ref name=":0">{{erreferentzia|abizena=Hérodote|urtea=1850|izenburua=Histoire|argitaletxea=IV. 32. Charpentier, Libraire-Éditeur (web.archive.org)|hizkuntza=fr|url=https://web.archive.org/web/20230402204138/http://remacle.org/bloodwolf/historiens/herodote/index.htm|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta ''[[Zipria]]''<ref name=":0" /> poemen egilea. Batzuek ''Oekaliaren harrapaketa'' ere egozten diote. Azkenik, antzinako autore askok, [[Simonide Zeoskoa|Simonide Zeoskoak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Συγγραφέας:Σιμωνίδης ο Κείος - Βικιθήκη|hizkuntza=el|url=https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A3%CF%85%CE%B3%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AD%CE%B1%CF%82:%CE%A3%CE%B9%CE%BC%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B4%CE%B7%CF%82_%CE%BF_%CE%9A%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CF%82|aldizkaria=el.wikisource.org|sartze-data=2024-11-26}}</ref> edo [[Pindaro|Pindarok]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pindare : Notice sur sa vie|argitaletxea=web.archive.org|hizkuntza=fr|data=2024-08-17|url=https://web.archive.org/web/20240817103930/http://remacle.org/bloodwolf/poetes/falc/pindare/notice.htm|aldizkaria=L'Antiquité grecque et latine au Moyen Âge|sartze-data=2024-11-26}}</ref> besteak beste, Homerori egozten dizkioten bertsoak daude, ez ''Iliada''-n ez ''Odisea''-n agertzen ez direnak. [[Platon|Platonen]] eta [[Aristoteles|Aristotelesen]] garaietatik hasita, ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]'' soilik egozten hasi zitzaizkion Homerori. XVI. mendean oraindik, ordea, [[Erasmo Rotterdamgoa|Erasmo Rotterdamgoakk]] uste zuen ''Batrachomyomachia'' Homeroren lana zela.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Katz|izenburua=Review of Homer and the Question of Strife from Erasmus to Hobbes|orrialdeak=233-235. or|hizkuntza=en|data=2016|url=https://www.jstor.org/stable/43919046|aldizkaria=Renaissance and Reformation / Renaissance et Réforme|alea=2|zenbakia=39|issn=0034-429X|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Homeroren auzia == [[Fitxategi:Jean_Auguste_Dominique_Ingres,_Apotheosis_of_Homer,_1827.jpg|eskuinera|thumb|''[[Homeroren apoteosia]]'', [[Jean Auguste Dominique Ingres|Jean Auguste Dominique Ingresen]] margolana ([[1827]], [[Louvre museoa|Louvre Museoa]]).]] Homerori buruz dagoen informazio benetan urriak eraman izan ditu ikerlari batzuk auzitan jartzera haren existentzia bera. [[Antzinaroa|Antzinatik]] dator arazo hori: [[Seneka|Senekaren]] esanetara, greziarren gaixotasuna izan zen etengabe bila ibiltzea, zenbat ote ziren [[Ulises|Ulisesen]] arraunlariak, ''[[Iliada]]'' lehenago idatzia ote zen [[Odisea]] baino, edo bi poema horiek egile berarenak ote ziren.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Lucius Annaeus Seneca|urtea=K.a. 49|izenburua=De brevitate vitae|argitaletxea=la.wikisource.org|hizkuntza=la|url=https://la.wikisource.org/wiki/De_brevitate_vitae|aldizkaria=Wikisource|zenbakia=XIII, 2|argitaratze-lekua=|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Homeroren auzia]], aro modernoan deitu izan den bezala, ziurrenik [[François Hédelin]] Aubignaceko abadearekin sortu zen, ''Conjectures académiques sur l'Iliade'' (1715)<ref>{{Erreferentzia|izena=François (1604-1676 ; abbé d'Aubignac)|abizena=Hédelin|izenburua=Conjectures académiques, ou Dissertation sur l'Iliade, ouvrage posthume, trouvé dans les recherches d'un savant / (l'abbé d'Aubignac ; publié par l'abbé Brice)|hizkuntza=fr|data=1715|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k82768n|sartze-data=2024-11-27}}</ref> obrarekin hain zuzen.{{sfn|Perry|1971|p=XII.}} Bere garaikideek Homerorekiko zuten begirune gehiegizkoari aurre egin nahirik, obra homerikoa zorrozki kritikatzeaz gain, poetaren existentzia bera zalantzan jarri zuen. Haren ustez, ''Iliada'' eta ''Odisea'' aurreko testu rapsodikoen bilduma bat baizik ez dira.{{sfn|Perry|1971|p=XII.}} Garai bertsuan, gutxi gorabehera, Richard Bentley ingeles [[Teologia|teologoak]] ''Remarques sur le Discours de la liberté de penser'' obra kritikoan adierazi zuen Homero existitu zela, baina gehienez ere abestien eta rapsodien egilea baino ez dela, geroago forma epiko batean berrantolatu zirenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard (1662-1742) Auteur du texte|abizena=Bentley|izenburua=La friponnerie laïque des pretendus esprits-forts d'Angleterre, ou Remarques de Phileleuthere de Leipsick sur le Discours de la liberté de penser , traduites de l'anglois sur la septième edition, par Mr N. N.|hizkuntza=FR|data=1738|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k65362565|sartze-data=2024-11-28}}</ref> [[Giambattista Vico|Giambattista Vicok]] (1668-1744) berriz, uste zuen Homero ez zela inoiz existitu, eta ''Iliada'' eta ''Odisea'' Greziako herri osoaren lan koralak direla.{{sfn|Perry|1971|p=XIII.}} [[Friedrich August Wolf|Friedrich August Wolfek]], ''Prolegomena ad Homerum'' (1795) lanean, Homero analfabeto baten hipotesia plazaratu zuen. Haren ustez, olerkariak [[K.a. 950eko hamarkada|K.a. 950aren]] inguruan osatu zituen bere bi lanak, Grezian oraindik idazkera ezagutzen ez zen garaian. Kantuak, beren jatorrizko forman, ahoz transmitituko ziren, eta bide horretatik eboluzionatu eta garatu egingo ziren, [[Pisistrato|Pisistratok]] K.a. VI. mendean finkatu zituen arte.{{sfn|Perry|1971|p=XIV-XV.}}. Horietan oinarrituta, bi eskola bereizten dira: ''analistak'' eta ''unitaristak''. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == *{{Erreferentzia|abizena=[[Joxe Azurmendi|Azurmendi, Joxe]]|urtea=2011|izenburua=Platon eta Homero, Heidegger eta Hölderlin|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-8495234438|url=https://search.worldcat.org/title/796313210|aldizkaria=Filosofia eta poesia|argitaratze-lekua=Donostia|OCLC=796313210}} *{{Erreferentzia|izena=Barbara|abizena=Graziosi|urtea=2007|izenburua=Inventing Homer: the early reception of epic|argitaletxea=Cambridge University Press|ISBN=9780521038133|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/124025580|argitaratze-lekua=Cambridge|OCLC=124025580}} *{{Erreferentzia|abizena=[[Ander Iturriotz|Iturriotz, Ander]]|urtea=2006|izenburua=Giza abere heroikoa kultura homerikoan|argitaletxea=Jakin|ISBN=978-8495234292|url=https://search.worldcat.org/title/434256021|argitaratze-lekua=Donostia|ISSN=434256021}} *{{Erreferentzia|izena=G. S.|abizena=Kirk|urtea=2005|izenburua=The songs of Homer|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=|ISBN=978-0521619189|hizkuntza=en|url=https://search.worldcat.org/title/60493696|argitaratze-lekua=Cambridge|OCLC=60493696}} *{{Erreferentzia|izena=Adam (ed.)|abizena=Perry|urtea=1971|izenburua=The making of Homeric verse: the collected papers of Milman Parry|argitaletxea=Oxford University Press|ISBN=978-0195205602|hizkuntza=en|url=https://archive.org/details/MilmanParryTheMakingOfHomericVerse1971|argitaratze-lekua=New York|OCLC=16004315|sartze-data=2024-11-27}} *{{Erreferentzia|izena=Martin L.|abizena=West|izenburua=The Invention of Homer|orrialdeak=364-382. or|hizkuntza=en|data=1999|url=https://www.jstor.org/stable/639863|aldizkaria=The Classical Quarterly|alea=2|zenbakia=49|issn=0009-8388|sartze-data=2024-11-25}} *{{Erreferentzia|izena=Martin L.|abizena=West|urtea=2015|izenburua=Studies in the Text and Transmission of the Iliad|argitaletxea=De Gruyter|ISBN=978-3110963120|hizkuntza=en|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/9783110963120/html|aldizkaria=Studies in the Text and Transmission of the Iliad|argitaratze-lekua=Berlin|isbn=978-3-11-096312-0|OCLC=979638354|doi=10.1515/9783110963120|sartze-data=2024-11-25}} == Ikus, gainera == * [[Grezierazko literatura]] * [[Hesiodo]] == Kanpo estekak == * {{en}} [https://web.archive.org/web/20060304022428/http://www.gpc.edu/~shale/humanities/literature/world_literature/homer.html Homerori buruzko webgune zabala] {{bizialdia||?|Homero}} [[Kategoria:K.a. VIII. mendeko biografiak]] [[Kategoria:K.a. VIII. mendeko idazleak]] [[Kategoria:Troia]] [[Kategoria:Antzinako Greziako poetak]] [[Kategoria:Homero| ]] [[Kategoria:Idazle itsuak]] [[Kategoria:Jainkotutako pertsonak]] [[Kategoria:Euren existentzia eztabaidan dagoen pertsonak]] [[Kategoria:Pertsona mononimoak]] mumhidc56y838yboghd5skj9mxo9qo2 1 974849 9984066 8094133 2024-11-28T16:19:50Z Zorion 44278 Zorion wikilariak «[[Eztabaida:Boletus speciosus]]» orria «[[Eztabaida:Baorangia emileorum]]» izenera aldatu du: uneko izena 8094133 wikitext text/x-wiki {{Bizitzaren_zuhaitza_wikiproiektua}} ht8hnukd0c2x6ksiurevek14ebm37w3 0 987562 9983872 9181517 2024-11-28T13:58:48Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9983872 wikitext text/x-wiki {{Xake diagrama|= |tright | |= | | | | | | | | |= | |rl| | | | | | |= | | | | |kd|pl| | |= |rl| | | | | |pl| |= | | | | | | | | |= | | | | | | | | |= | | | | | | | | |= | | | |ql| | |kl| |= | Errege beltza ''itota'' dago: ezin du jokaldi legal egiterik ez, beraz, berdinketa da. }} [[Xake]]an, '''itota'''<ref>[https://web.archive.org/web/20201123171019/http://xakea.org/WordPress3/?page_id=109 xakea.org]</ref> txanda duen jokalariak jokaldi legal egiterik ez duenean eta [[Errege (xakea)|erregea]] [[Xake (xakea)|xake]] egoeran ez dagoenean gertatzen den egoera da. Hau da, erregea ezin da beste lauki batzuetara mugitu, xake egoeran geratuko litzatekeelako edo defendatuta dauden pieza propioak edo besteren piezak dituztelako, eta, gainera, jokalariak ez du mugitu edo aurkariak harrapatu ditzakeen beste piezarik. Honi, errege itota bezala ere ezagutzen da. Finaletan zehar, itota, posizio ahul batean [[Berdinketa (xakea)|berdintzea]] ahalbidetu dezakeen taktika bat da. Posizio konplexuagoetan, non pieza asko dauden, ia ez dago itota gerta daitekeen egoerarik. Halaber, gai arrunta da amaierako ikasketen eta beste xake arazo batzuen konposizioan. == Historia == Itota-araua nahiko polemikoa izan da historian zehar.<ref>{{erreferentzia |abizena=Murray|izena=H. J. R. |orrialdea=[https://archive.org/details/AHistoryOfChessHJRMurray/page/n68 61] |urtea=1913 |izenburua=A History of Chess |url=https://archive.org/details/AHistoryOfChessHJRMurray|argitaletxea=[[Oxford University Press]] |isbn= 0-19-827403-3 }}</ref> Itota bat unibertsalki berdinketatzat hartzen den arren, xakearen historia gehienetan zehar ez da horrela izan. Xake modernoaren hastapenetan, itotak mugitzea tokatzen zitzaion jokalariarentzat garaipena suposatzen zuen. Praktika honek, xakean, [[XV. mende]]aren hasierara arte iraun zuen. Hala ere, itota, behe mailako garaipentzat hartzen zuten, eta, beraz, diruagatik jokatzen zutenean, [[apustu]]aren erdia baino ez zuten jasotzen. Horrela jarraitu zuten [[Espainia]]n [[XVI. mende]]aren amaierara arte. == Adibidea == {{Pgnviewer |collapsible = true |square-size = 30 |style=float:left;|delay=1000 |1 = [Event "Import"] [Site "https://lichess.org/18AjO0Tp"] [Date "2016.05.28"] [Round "-"] [White "?"] [Black "?"] [Result "1/2-1/2"] [UTCDate "2016.05.28"] [UTCTime "07:55:01"] [WhiteElo "?"] [BlackElo "?"] [Variant "Estandar"] [TimeControl "-"] [ECO "A00"] [Opening "Van't Kruijs-en hasiera"] [Termination "Normal"] 1. e3 a5 2. Qh5 Ra6 3. Qxa5 h5 4. Qxc7 Rah6 5. h4 f6 6. Qxd7+ Kf7 7. Qxb7 Qd3 8. Qxb8 Qh7 9. Qxc8 Kg6 10. Qe6 { ezin da beltza mugitu } 1/2-1/2 }} {{clear}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Xake-araudia]] [[Kategoria:Xake-terminoak]] im29l06j4p3cm2ywazfgtfc1arf6uuq 0 988380 9984688 9256502 2024-11-29T10:11:10Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984688 wikitext text/x-wiki {{Geltoki infotaula |letrakolore=white |fondokolore=#D83434 |irudi={{#invoke:Wikidata | claim | property=P18|formatting=internallink|list=false}} |kokapena=kokapenmapa |herrialdea=Espainia |udalerria=[[Málaga|Malaga]] |eragilea=Metro de Málaga SA |jabea=[[Andaluziako Junta]] |trenbide={{#invoke:Wikidata | claim | property=P1103|formatting=internallink|list=false}} |nasa={{#invoke:Wikidata | claim | property=P5595|formatting=internallink|list=false}} |irekiera={{#invoke:Wikidata | claim | property=P571|formatting=internallink|list=false}} |aldageltokia={{Garraio|METRO}} |nongo metroa=Malagako metroa |izena=[[Fitxategi:Símbolo_del_Metro_de_Málaga_negativo.svg|18px|link=Malagako metroa]] La Unión |metro={{metro|malaga 1}}'''Andalucía Tech ↔ Atarazanas''' }} '''La Unión''' [[Malagako metroa]]ren geltokia da, [[Málaga|Malaga]] udalerrian kokatuta dagoena.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Lineak eta mapak|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://metromalaga.es/lineas-y-mapas/|aldizkaria=www.metromalaga.es|sartze-data=2021-01-07}}</ref> == Zerbitzuak == {{#invoke:Railway|station}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Malagako metroa]] * [[1. linea (Malagako metroa)]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20210406165705/https://metromalaga.es/ Malagako metroaren webgunea] {{autoritate kontrola}}{{Malagako metro aurkibidea}} [[Kategoria:Malagako metroa]] im6affiku8qukkvqnm4z1dtmf21u2zn 0 988385 9984640 9256507 2024-11-29T09:34:57Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984640 wikitext text/x-wiki {{Geltoki infotaula |letrakolore=white |fondokolore=#D83434 |irudi={{#invoke:Wikidata | claim | property=P18|formatting=internallink|list=false}} |kokapena=kokapenmapa |herrialdea=Espainia |udalerria=[[Málaga|Malaga]] |eragilea=Metro de Málaga SA |jabea=[[Andaluziako Junta]] |trenbide={{#invoke:Wikidata | claim | property=P1103|formatting=internallink|list=false}} |nasa={{#invoke:Wikidata | claim | property=P5595|formatting=internallink|list=false}} |irekiera={{#invoke:Wikidata | claim | property=P571|formatting=internallink|list=false}} |aldageltokia={{Garraio|METRO}} |nongo metroa=Malagako metroa |izena=[[Fitxategi:Símbolo_del_Metro_de_Málaga_negativo.svg|18px|link=Malagako metroa]] La Luz-La Paz |metro={{metro|malaga 2}}'''Palacio Deportes ↔ Guadalmedina''' }} '''La Luz-La Paz''' [[Malagako metroa]]ren geltokia da, [[Málaga|Malaga]] udalerrian kokatuta dagoena.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Lineak eta mapak|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://metromalaga.es/lineas-y-mapas/|aldizkaria=www.metromalaga.es|sartze-data=2021-01-07}}</ref> == Zerbitzuak == {{#invoke:Railway|station}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Malagako metroa]] * [[2. linea (Malagako metroa)]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20210406165705/https://metromalaga.es/ Malagako metroaren webgunea] {{autoritate kontrola}}{{Malagako metro aurkibidea}} [[Kategoria:Malagako metroa]] 7j10xt44ycj7nlv3cdbcwtr07tosknh 0 988388 9984636 9256511 2024-11-29T09:30:45Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984636 wikitext text/x-wiki {{Geltoki infotaula |letrakolore=white |fondokolore=#D83434 |irudi={{#invoke:Wikidata | claim | property=P18|formatting=internallink|list=false}} |kokapena=kokapenmapa |herrialdea=Espainia |udalerria=[[Málaga|Malaga]] |eragilea=Metro de Málaga SA |jabea=[[Andaluziako Junta]] |trenbide={{#invoke:Wikidata | claim | property=P1103|formatting=internallink|list=false}} |nasa={{#invoke:Wikidata | claim | property=P5595|formatting=internallink|list=false}} |irekiera={{#invoke:Wikidata | claim | property=P571|formatting=internallink|list=false}} |aldageltokia={{Garraio|METRO}} |nongo metroa=Malagako metroa |izena=[[Fitxategi:Símbolo_del_Metro_de_Málaga_negativo.svg|18px|link=Malagako metroa]] La Isla |metro={{metro|malaga 2}}'''Palacio Deportes ↔ Guadalmedina''' }} '''La Isla''' [[Malagako metroa]]ren geltokia da, [[Málaga|Malaga]] udalerrian kokatuta dagoena.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Lineak eta mapak|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=https://metromalaga.es/lineas-y-mapas/|aldizkaria=www.metromalaga.es|sartze-data=2021-01-07}}</ref> == Zerbitzuak == {{#invoke:Railway|station}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Malagako metroa]] * [[2. linea (Malagako metroa)]] == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20210406165705/https://metromalaga.es/ Malagako metroaren webgunea] {{autoritate kontrola}}{{Malagako metro aurkibidea}} [[Kategoria:Malagako metroa]] 0mca9vxpn7iw0tu67fh6xas6t5w5gf9 102 990583 9984055 9858660 2024-11-28T16:15:04Z Wikimaribarre 88969 /* Berriak 2024 */ 9984055 wikitext text/x-wiki '''''WikiArratia | Arratian egiten diren lanaldietako wikilekua ''''' [[Fitxategi:WikiEmakumeok Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak.jpg|thumb|WikiEmakumeok, Euskal Herriko 5. Jardunaldi Feministak. Azaroak 1 2019, Durangon]] == [[Fitxategi:Im-jabber.svg|30px|]] Wikiproiektu honen helburuak == * Emakumeen biografia berriak sortzea euskaraz. * Wikipedian beste hizkuntza batzuetan badauden emakumeen biografiak euskarara ekartzea. * Emakumezko editore euskaldunen kopurua handitzea. * Euskal Wikipedian genero-ikuspegia txertatzea. * Historian zehar izandako emakumeen ekarpenak eta ezagutzak Euskal Wikipedian biltzea. == [[File:La mujer que nunca conociste logo 2017.jpg|30px]] Emakumeen zerrenda [https://es.wikipedia.org/wiki/Wikiproyecto:Mujeres/Wikimujeres/WikiEmakumeok/Durango >>> erderaz]== === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] Egiten ari garenak === Hauetan ari gara lanean (ez dezagun lanik bikoiztuta egin) === [[Fitxategi:Gnome-mail-attachment.svg|30px]] Egitekoak === Besterik proposatu nahi baduzu, gehitu izenak zerrendan: # [[Garazi Navas]] musikaria (Usansolo, 1995) # [[Malu Egiluz]] baserritarra (Artea) # [[Harriti andra proba taldea|Harriti]] eguneratu # [[Irune Costumero]] + argazkia # [[Maurizia Aldeiturriaga|Maurizia]] + dokua # [[Maria Rivero]] + argazkia # [[Amaia Aldai]] eguneratu # [[Irati Idirin]] txirrindularia, hornitu # [[Conchi Urkiza]] Erreketista (Igorre) (Kontaktua Errose Aurrekoetxea) # [[Basoa]] defendatzaileen etxea # [[Aurora Garcia]] # [[Begitu]] # [[Maria Zorrilla Rodriguez]] kimikaria, ikertzailea (Igorre) # [[Ruth Linaza]] === [[File:Dialog-apply.svg|30px]] Eginak | [[:eu:Wikiproiektu:WikiEmakume/Eginak|Eginak]] === === Berriak 2024 === {{zutabeak|kopurua=3| # [[Katalin Antxia Abasolo]] moda diseinatzailea eta jostuna (Aretxabaleta, 1988) }} ====Berriak 2023==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Arteako Kokomarroak]] # [[Saioa Elejabarrieta]] politikaria eta pedagogoa (Lemoa, 1983) # [[Harriti andra proba taldea|Harriti]] Andra proba taldea # [[Nahia Urrutxua]] irakaslea, ekintzaile eta politikaria (Lemoa, 1976) # [[Maddi Zabalo]] idazlea, abeslaria eta gai-jartzailea (Zeberio) # [[Mar Garrote Calvo]] nekazaria (Artea) }} ====Berriak 2022==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Bihotz Gorospe]] musikaria (Igorre) # [[Onditz Iturbe]] Mendi lasterketaria (Igorre) # [[Itsaso Bengoetxea]] Medikua # [[Marta Ugarte Abasolo]] Bertso gai-jartzailea # [[Claudia Albertina Ruiz Sántiz]] sukaldaria (Chiapas) }} ====Berriak 2021==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Irati Astondoa]] Urrezko aizkora (Zeanuri) # [[Itziar Zabala Zurinaga]] eskalatzailea (Dima) # [[Kotxepin Bengoetxea]] euskaltzalea # [[Matxalen Legarreta]] soziologoa # [[Kafrangak]] Arteako talde feminista # [[Dalila Argueta]] ingurumen defendatzailea # [[Irune Costumero]] filologoa, euskara teknikaria... # [[Haizea Ziarrusta]] Kimika Analitikoen doktorea da. }} ====Berriak 2020==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Mari Cruz Guruzeta]] emagina (Aramaio-Areatza) # [[Margarita Pisano]] arkitektoa (Txile) # [[Ana María García García]] medikua (Valentzia) # [[Ida Barney]] astronomoa (Estatu Batuak) }} === [[Fitxategi:Gnome-colors-alacarte2.svg|30px]] '''Hobetuak''' === ==== 2022 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Agurtzane Intxaurraga]] }} ==== 2021 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Amaia Aldai]] # [[Maurizia Aldeiturriaga]] # [[Izaskun Bengoa]] }} ==== 2020 ==== {{zutabeak|kopurua=3| # [[Igone Etxebarria]] # [[Nekane Intxaurtza]] # [[Eva Perez-Pons]] }} == [[Fitxategi:Gnome-system-users.svg |30px|]] Wikilariok == (Zure izena gehitu dezakezu iturburu kodea aldatu eta 4 bider ALT Gr + 4 sakatuta (4 aldiz "~" agertuko da) # == [[Fitxategi:Gnome-web-browser.svg|30px]] Kanpo estekak == * [https://anboto.org/durango/1583310345667-wikipedia-erreminta-ona-dela-uste-dugu-emakumeek-erreferentzialtasuna-lortzeko Wikipedia erramienta ona dela uste dugu emakumeek erreferialtsuna lortzeko]Anboto 2020/03/04 * [https://www.elcorreo.com/bizkaia/duranguesado/durangaldeko-andren-ekarpenak-20200122193350-nt.html?edtn=bizkaia&fbclid=IwAR1hHPcQJaQM-WaIU7mYeNetsB89jEH2-BWSA0fPGjbTgTkHpqtKRT9BnCc#vca=fixed-btn&vso=rrss&vmc=fb&vli=Duranguesado Durangaldeko andren ekarpenak bistaratzera dator WikiEmakumeok] El Correo 2020/01/21 * [https://anboto.org/durango/1579696765085-wikikedada-egingo-dute-durangon-wikipedian-dagoen-genero-arrakala-aldatzeko 'Wikikedada' egingo dute Durangon, Wikipedian dagoen "genero arrakala" aldatzeko], Anboto Durango 2020/01/22 * [https://dotb.eus/dotb-eus-emakumeen-biografia-berriak-sortzeko-wikikedada-antolatu-da-durangon/ Emakumeen biografia berriak sortzeko ‘Wikikedada’ antolatu da Durangon] Dotb.eus 2020/01/23 * [http://www.azkuefundazioarenegunkaria.eus/wikikedada-wikiemakumeokwikidurango/ Wikikedada: WikiEmakumeok/WikiDurango | Azkue Fundazioaren Egunkaria] 2020/01/21 * [https://halabedi.eus/es/marisa-barrena-wikiemakumeok-gizarteko-beste-arloetan-lez-emakumeak-ia-ikusezinak-gara-wikipedian-ere/?fbclid=IwAR2pUHHzwsNx8kzKAyc3dlTpZc4p4mx8duIC0PeKHEj01G3yXoFKxXlBBlc Marisa Barrena (Wikiemakumeok): "Gizarteko beste arloetan lez, emakumeak ia ikusezinak gara wikipedian ere" - Halabedi] 2020/02/06 * [https://www.youtube.com/watch?v=eH-JkwLAa6Q&feature=youtu.be [Bideoa] Data zaharrak bilatzen], Estibalitz González Solozabal Durangon #Wikiemakumeok mintegian data zaharrak zelan bilatzen diren azaltzen dau, Josi Sierra-ri esker. e0n3wlwgbpm2dnluh6yuelxdvym5kio 104 990774 9984635 9977304 2024-11-29T09:30:11Z ZumaiaHE22 127271 9984635 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Algorri punta.jpg}} {|style="width:100%; font-size: 1.3em; font-weight: bold;" |style="text-align:center; border-top: 10px solid #ff0000;padding: 5px; width: 14%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021|Aurkezpena]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #00FF00;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2024-2025/Egindako lana|2024-25<br/>egindakoa]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #FFD700;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021/Historikoa|<small>Laburpena zenbakitan<br/>(2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #BB9753;padding: 5px; width: 22%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Egindako lana|<small>Tailerreko artikuluen<br/>zerrenda (2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #65acdf;padding: 5px; width: 20%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Proiektuak eta Ikas-egoerak|Proiektuak<br/>Ikas-egoerak]] |} {| class="wikitable" align="right" |+ ! [[Fitxategi:Txikipedia.svg|140px]] ! [[Fitxategi:Gcalctool.svg|40px]] |- |Artikulu kopurua | style="background:#FF3030; color:#FFFFFF" align="center"|<big>'''1161'''</big> |- |Eguneratze data | style="background:#FFDAB9; color:#000000" align="center"|2024-11-29 |} [[Fitxategi:Txikipediako 1000 artikulu Zumaia BHIn.webm|250px|right|thumb|Txikipediako 1000 artikulu Zumaia BHIn.]] '''Zumaia BHIko Txikipedia tailerra''' Zumaiako Institutuko curriculumean txertaturik dagoen {{txp|Txikipedia}}ren inguruko wikiproiektua da, 2020-2021 ikasturtean burutu ondoren hurrengo ikasturteetan jarraipena duena. '''Biologia-Geologia''' mintegia da Txikipedia tailerraren arduraduna eta ondorioz [[Natura zientziak|Natura Zientzien]] inguruko gaiak lantzen dira nagusiki. Zumaiako Institutuko esperientziaren berri eman izan dugu hainbat komunikabidetan eta jardunalditan eta ikastaro txikiak ere egin izan ditugu ikastetxetan, berritzegunetan eta IRALEn. 2024ko martxoan '''1.000 artikulutako langa''' pasatu genuen "[[Wikiproiektu:Txikipedian nabigatuz (Zumaia BHI + Donostiako Aquariuma)|Txikipedian nabigatuz]]" proiektuan egindako artikuluekin. Une horretan Txikipedian egindako zazpi artikulu bakoitzeko bat Zumaiako Institutuan egindakoa zen. == Arrazoia eta 2020-2021 ikasturtea == 2019-2020 ikasturtea berezia izan zen [[COVID-19 pandemia]]k Euskal Herriko gizartean, oro har, eta hezkuntzan, bereziki, izan zuen inpaktu handia zela eta, harremanak eta klaseen funtzionamendu normala baldintzatuz eta oztopatuz. Aldi berean, aldiz, bitarteko digitalen bidez lankidetzan aritu eta ikasteko parada eman zuen egoerak. Txikipediaren sorreratik bertatik aritu izan gara artikuluak idazten Zumaiako institutuan. 2020-2021 urtean pausu bat haratago eman eta '''Txikipedia tailerra''' ikasgaia sortu genuen DBH 2. mailan Txikipedia eta hari loturiko Wikimediako proiektuak lantzeko eta, horien bidez, ikasleek askotariko trebetasunak ikasteko. Urte erdiko ikasgaia planteatu genuen eta ondorioz hamaika ikasletako bi taldek hartu zuten parte ikasturte hartan. Talde bakoitzak ikasturtearen erdia egin zuen. Emaitza aipagarriak lortu genituen; 142 artikulu sortu ziren eta Commonsen 64 artxibo gehitu ziren, tartean argazkiak, audioak eta QR kodeak. Ikasleek informatika ezagutzak garatu zituzten eta wikipediak berarekin dakarren filosofia barneratu zuten, elkarlana alde batetik eta edukiak eta ezagutzak munduarekin partekatzea bestetik. Gure proiektuak zabalkundea ere izan zuen komunikabidetan. [[Onda Vasca Irratia|Onda Vasca]] irratiak zuzeneko konexioa egin zuen Txikipedia tailerreko klase batean eta [[Baleike]] aldizkariak herrian egindako "argazki safaria"-ren berri eman zuen. [[Eskola Digitala]] jardunaldietan ere gure proiektuaren berri eman genuen. == Jarraipena: 2021-2022 ikasturtea == Txikipedia tailerra 2020-2021 arrakastatsua izan zela iritzita hurrengo ikasturtean ere errepikatzea pentsatu zen. Ikasle kopuru handiagoa izan genuen gainera. Aurreko urteko eskema bera jarraitu zen. Guztira 196 artikulu egin ziren eta 26 argazki igo ziren Commonsera. [https://www.eitb.tv/eu/bideoa/biba-zuek-2-denboraldia/7753/195039/andoni-agirregomezkorta/ Euskarazko Wikipediak, 20 kandela!] - '''Biba Zuek!''' ETB-ko saioan Zumaiako Txikipedia tailerraren berri eman genuen. == Aldaketa urtea: 2022-2023 ikasturtea == DBH 2. mailako ikasle gehienek hartu zuten parte Txikipedia tailerrean. 17-18 ikasletako bost talde izan ziren eta bakoitzak 14-15 saio izan zituen. Ikastaroa laburragoa izanik ikasleen interesa amaierararino mantendu zen, Commons eta proiektu paralelotan aritzeko astirik ez genuen izan ordea. Hurrengo ikasturtetan ere sistema berarekin jarraituko da. == Ikas-egoerak == === BioBlitza eskolako patioan (2020-21) === 2020-21 ikasturtean Institutuko patioko zuhaitzen artikuluak osatu genituen {{txp|BioBlitz}} erara. === Txikipedian nabigatuz (2024) === 2024ko otsailean hiru kasgai bilduko dituen ikas-egoera sortu dugu {{txp|Donostiako Aquariuma|Donostiako Aquariumarekin}} elkarlanean: [[Wikiproiektu:Txikipedian nabigatuz (Zumaia BHI + Donostiako Aquariuma)|Txikipedian nabigatuz]]. Batxilergo 1. mailako Biologia-Geologia, Marrazketa artistikoa eta Latin ikasgaietako ikasleek hartuko dute parte eta Donostiako Aquariumean dauden 50 arrain espezieren artikuluak egingo dituzte. == Commons-en igotako artxiboak == * [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Txikipedia_workshop_at_Zumaia_BHI_School Txikipedia workshop at Zumaia BHI School] [[Kategoria:Wikiproiektuak]] [[Kategoria:Wikipediako Hezkuntza Programa]] [[Kategoria:Wikiproiektua:Txikipedia Zumaia BHI]] 2ls0rq2r7s6zxa1lk41botcco1j8u0y 104 991050 9984637 9977305 2024-11-29T09:30:47Z ZumaiaHE22 127271 9984637 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Algorri punta.jpg}} {|style="width:100%; font-size: 1.3em; font-weight: bold;" |style="text-align:center; border-top: 10px solid #ff0000;padding: 5px; width: 14%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021|Aurkezpena]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #00FF00;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2024-2025/Egindako lana|2024-25<br/>egindakoa]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #FFD700;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021/Historikoa|<small>Laburpena zenbakitan<br/>(2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #BB9753;padding: 5px; width: 22%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Egindako lana|<small>Tailerreko artikuluen<br/>zerrenda (2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #65acdf;padding: 5px; width: 20%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Proiektuak eta Ikas-egoerak|Proiektuak<br/>Ikas-egoerak]] |} {| class="wikitable" align="right" |+ ! [[Fitxategi:Txikipedia.svg|140px]] ! [[Fitxategi:Gcalctool.svg|40px]] |- |Artikulu kopurua | style="background:#FF3030; color:#FFFFFF" align="center"|<big>'''1161'''</big> |- |Eguneratze data | style="background:#FFDAB9; color:#000000" align="center"|2024-11-29 |} Zumaia BHI ikastetxean Txikipediaren sorreratik bertatik ari gara artikuluak sortzen. Gehienak zientziaren ingurukoak izan badira ere beste hainbat ikasgaietako artikuluak ere sortu ditugu. Batxilergoko 1. mailako eta DBH 4. mailako ikasleak izan dira artikuluak egin dituztenak, beti ere zegozkien ikasgaien orduetan eta wikilari baten gidaritzapean. 2020tik aurrera Txikipedia tailerrean egin diren artikuluek osatu dute kopuru handiena. 2024ko martxoan '''1.000 artikulutako langa''' pasatu genuen "[[Wikiproiektu:Txikipedian nabigatuz (Zumaia BHI + Donostiako Aquariuma)|Txikipedian nabigatuz]]" proiektuan egindako artikuluekin. Une horretan Txikipedian egindako zazpi artikulu bakoitzeko bat Zumaiako Institutuan egindakoa zen. == 2017-2018 ikasturtea == 2018ko apirilaren hasieran sortu zen Txikipedia eta urte bereko apirilaren 27-koa dugu Zumaia BHIn egindako aurreneko artikulua. 2018ko apirila eta maiatza artean Biologia-Geologiako 33 artikulu egin zituzten batxilergo 1. mailako ikasleek. * '''Guztira: 33 artikulu''' == 2018-2019 ikasturtea == * Anatomia: hezurrak (Batxi 1) - 14 artikulu * Fisika-Kimika (Batxi 1) - 26 artikulu * Biologia-Geologia: hegaztiak (Batxi 1) - 18 artikulu * Literatura Unibertsala (Batxi 1) - 8 artikulu * '''Guztira: 64 artikulu''' == 2019-2020 ikasturtea == * Biologia-Geologia: hegaztiak (DBH 4) - 26 artikulu * Biologia (Batxi 2) - 5 artikulu * Musika (Batxi 1) - 7 artikulu * '''Guztira: 38 artikulu''' == 2020-2021 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 142 artikulu * Historia: Errusiako iraultza (Batxi 1) - 23 artikulu * Musika: Euskal musika taldeak (DBH 2) - 48 artikulu * Biologia-Geologia: Munduko biomak (DBH 4) - 15 artikulu * '''Guztira: 228 artikulu''' == 2021-2022 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 196 artikulu * STEAM proiektua: 11 artikulu * '''Guztira: 207 artikulu''' == 2022-2023 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 218 artikulu * Euskara (DBH 2): 8 artikulu * Musika (DBH 2): 17 artikulu * '''Guztira: 243 artikulu''' == 2023-2024 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 176 artikulu * Euskara (DBH 3): 19 artikulu * "Txikipedian nabigatuz" proiektua (Batxi 1): 54 artikulu eta Commonsen 32 irudi * '''Guztira: 249 artikulu''' == 2024-2025 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 99 artikulu (2024ko azaroaren 29an eguneratua) * '''Guztira: 92 artikulu''' == Laburpena == {| class="wikitable" |- ! Ikasturtea !! Artikuluak !! Commons |- | align=center|2017-18 || align=center|33 || align=center|0 |- | align=center|2018-19 || align=center|64 || align=center|0 |- | align=center|2019-20 || align=center|38 || align=center|0 |- | align=center|2020-21 || align=center|228 || align=center|64 |- | align=center|2021-22 || align=center|207 || align=center|32 |- | align=center|2022-23 || align=center|243 || align=center|5 |- | align=center|2023-24 || align=center|249 || align=center|32 |- | align=center|2024-25 || align=center| || align=center| |- | align=center|'''Guztira''' || align=center|'''1.062''' || align=center|'''133''' |} [[Kategoria:Wikiproiektua:Txikipedia Zumaia BHI]] jbf3b434qnz8tpak5wusarqh7753poz 9984652 9984637 2024-11-29T09:46:11Z ZumaiaHE22 127271 /* 2024-2025 ikasturtea */ 9984652 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Algorri punta.jpg}} {|style="width:100%; font-size: 1.3em; font-weight: bold;" |style="text-align:center; border-top: 10px solid #ff0000;padding: 5px; width: 14%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021|Aurkezpena]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #00FF00;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2024-2025/Egindako lana|2024-25<br/>egindakoa]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #FFD700;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021/Historikoa|<small>Laburpena zenbakitan<br/>(2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #BB9753;padding: 5px; width: 22%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Egindako lana|<small>Tailerreko artikuluen<br/>zerrenda (2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #65acdf;padding: 5px; width: 20%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Proiektuak eta Ikas-egoerak|Proiektuak<br/>Ikas-egoerak]] |} {| class="wikitable" align="right" |+ ! [[Fitxategi:Txikipedia.svg|140px]] ! [[Fitxategi:Gcalctool.svg|40px]] |- |Artikulu kopurua | style="background:#FF3030; color:#FFFFFF" align="center"|<big>'''1161'''</big> |- |Eguneratze data | style="background:#FFDAB9; color:#000000" align="center"|2024-11-29 |} Zumaia BHI ikastetxean Txikipediaren sorreratik bertatik ari gara artikuluak sortzen. Gehienak zientziaren ingurukoak izan badira ere beste hainbat ikasgaietako artikuluak ere sortu ditugu. Batxilergoko 1. mailako eta DBH 4. mailako ikasleak izan dira artikuluak egin dituztenak, beti ere zegozkien ikasgaien orduetan eta wikilari baten gidaritzapean. 2020tik aurrera Txikipedia tailerrean egin diren artikuluek osatu dute kopuru handiena. 2024ko martxoan '''1.000 artikulutako langa''' pasatu genuen "[[Wikiproiektu:Txikipedian nabigatuz (Zumaia BHI + Donostiako Aquariuma)|Txikipedian nabigatuz]]" proiektuan egindako artikuluekin. Une horretan Txikipedian egindako zazpi artikulu bakoitzeko bat Zumaiako Institutuan egindakoa zen. == 2017-2018 ikasturtea == 2018ko apirilaren hasieran sortu zen Txikipedia eta urte bereko apirilaren 27-koa dugu Zumaia BHIn egindako aurreneko artikulua. 2018ko apirila eta maiatza artean Biologia-Geologiako 33 artikulu egin zituzten batxilergo 1. mailako ikasleek. * '''Guztira: 33 artikulu''' == 2018-2019 ikasturtea == * Anatomia: hezurrak (Batxi 1) - 14 artikulu * Fisika-Kimika (Batxi 1) - 26 artikulu * Biologia-Geologia: hegaztiak (Batxi 1) - 18 artikulu * Literatura Unibertsala (Batxi 1) - 8 artikulu * '''Guztira: 64 artikulu''' == 2019-2020 ikasturtea == * Biologia-Geologia: hegaztiak (DBH 4) - 26 artikulu * Biologia (Batxi 2) - 5 artikulu * Musika (Batxi 1) - 7 artikulu * '''Guztira: 38 artikulu''' == 2020-2021 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 142 artikulu * Historia: Errusiako iraultza (Batxi 1) - 23 artikulu * Musika: Euskal musika taldeak (DBH 2) - 48 artikulu * Biologia-Geologia: Munduko biomak (DBH 4) - 15 artikulu * '''Guztira: 228 artikulu''' == 2021-2022 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 196 artikulu * STEAM proiektua: 11 artikulu * '''Guztira: 207 artikulu''' == 2022-2023 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 218 artikulu * Euskara (DBH 2): 8 artikulu * Musika (DBH 2): 17 artikulu * '''Guztira: 243 artikulu''' == 2023-2024 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 176 artikulu * Euskara (DBH 3): 19 artikulu * "Txikipedian nabigatuz" proiektua (Batxi 1): 54 artikulu eta Commonsen 32 irudi * '''Guztira: 249 artikulu''' == 2024-2025 ikasturtea == * '''Txikipedia tailerra (DBH 2)''': 99 artikulu (2024ko azaroaren 29an eguneratua) * '''Guztira: 99 artikulu''' == Laburpena == {| class="wikitable" |- ! Ikasturtea !! Artikuluak !! Commons |- | align=center|2017-18 || align=center|33 || align=center|0 |- | align=center|2018-19 || align=center|64 || align=center|0 |- | align=center|2019-20 || align=center|38 || align=center|0 |- | align=center|2020-21 || align=center|228 || align=center|64 |- | align=center|2021-22 || align=center|207 || align=center|32 |- | align=center|2022-23 || align=center|243 || align=center|5 |- | align=center|2023-24 || align=center|249 || align=center|32 |- | align=center|2024-25 || align=center| || align=center| |- | align=center|'''Guztira''' || align=center|'''1.062''' || align=center|'''133''' |} [[Kategoria:Wikiproiektua:Txikipedia Zumaia BHI]] a30y94tvik73gc6ch6i62ezzslaw85z 2 992259 9983741 9983685 2024-11-28T12:41:49Z Joxan Garaialde 90799 9983741 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = [[K.a. 287]] |heriotza data = [[K.a. 212]]}} '''Arkimedes''' ([[Antzinako greziera|antzinako grezieraz]] Ἀρχιμήδης Arkhimḗdēs; αρχι (archi) (lehentasun, gailentasun) eta Ημαδομαι (emadomai) (kezkatu), beraz: kezkatzen dena; [[Sirakusa]], [[Sizilia]], [[K.a. 287]] - Sirakusa [[K.a. 212]]) [[matematikari]], [[Zerrenda:Fisikariak|fisikari]] eta [[ingeniari]], [[asmatzaile]] eta [[astronomo]] greziarra zen. [[Antzinaroa|Antzinaroko]] zientzialari eta matematikari garrantzitsuenetakotzat jotzen da, besteak beste, [[Fisika|Fisikari]] ([[mekanika estatiko|mekanika estatikoaren]] eta [[Hidrostatika]]ren sortzailea izan zen, eta [[arkimedesen printzipioa|bere izena daraman printzipioa]] enuntziatu zuen); [[Matematika|Matematikari]] ([[Geometria|geometria infinitesimalaren]] hastapenak garatu zituen; zirkuluaren geometriari ekarpen esanguratsua egin zion ([[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] kalkulu nahiko zehatza egin zuen, eta zenbaki-sistema greziarra hobetu zuen) eta [[Mekanika|Mekanikari]] (palankaren printzipioa, [[polea]], [[Arkimedesen torlojua]], trakzio-makinak, gerra-makinak... egin zituen) egin zizkion ekarpen esanguratsuengatik. Esperimentu modernoek frogatu dutenez, Arkimedesek itsasontzi etsaiak uretatik ateratzeko edo su emateko gai ziren makinak diseinatu zituen ispilu batzuk erabiliz<ref name="death ray">{{Erreferentzia| izenburua= Archimedes Death Ray: Testing with MythBusters| argitaletxea= MIT| url= http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| fechaacceso= 23 de julio de 2007| fechaarchivo= 20 de junio de 2013| urlarchivo= https://www.webcitation.org/6HWnNtF1G?url=http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| deadurl= yes}}</ref>. Arkimedes antzinako eta, oro har, historia osoko matematikari handienetako bat izan zela uste da<ref>{{cita libro |apellidos=Calinger |nombre=Ronald |título=A Contextual History of Mathematics |url=https://archive.org/details/contextualhistor0000cali |año=1999 |editorial=Prentice-Hall |isbn=0-02-318285-7 |páginas=[https://archive.org/details/contextualhistor0000cali/page/150 150] |cita=Shortly after Euclid, compiler of the definitive textbook, came Archimedes of Syracuse (ca. 287–212 B.C.), the most original and profound mathematician of antiquity. }}</ref><ref>{{Cita web |url=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Archimedes/ |título=Archimedes of Syracuse |fechaacceso=9 de junio de 2008 |editorial=The MacTutor History of Mathematics archive |mes=enero | año=1999 }}</ref>.​​ Metodo zehatza erabili zuen parabola baten arkuaren azpiko azalera serie infinitu baten batukariarekin kalkulatzeko, eta [[Pi (zenbakia)|pi zenbakiaren]] hurbilketa oso zehatza egin zuen<ref>{{Cita web | título= A history of calculus |autor=O'Connor, J. J. y Robertson, E. F. | editorial= University of St Andrews| url = http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/The_rise_of_calculus.html |mes= febrero | año= 1996|fechaacceso= 7 de agosto de 2007}}</ref>. Bere izena daraman [[Kiribil|kiribila]]; biraketa-gainazalen bolumenetarako formulak, eta zenbaki oso luzeak adierazteko sistema burutsu bat ere definitu zituen. Arkimedes [[Sirakusa|Sirakusako]] setioan hil zen (K.a.&nbsp;214-212), erromatar soldadu batek hilda, nahiz eta inolako kalterik ez egiteko aginduak egon. Bere asmakizunak ez bezala, Arkimedesen matematikako idazkiak ez ziren oso ezagunak izan antzinatean. [[Alexandria|Alexandriako]] matematikariek irakurri eta aipatu zituzten, baina bere obraren lehenengo konpilazio integrala [[Isidoro Miletokoa|Isidoro Miletokoak]] egin zuen K.o.&nbsp;530. urte inguruan. [[Eutocio|Eutociok]] VI. mendean idatzitako Arkimedesen obren iruzkinek publiko zabalago bati ireki zizkioten lehen aldiz. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] bizirik iraun zuten Arkimedesek idatzitako lan gutxi batzuk ideia-iturri garrantzitsua izan ziren [[Pizkundea|Pizkundean]]<ref>{{Cita web|título=Galileo, Archimedes, and Renaissance engineers|autor=Bursill-Hall, Piers|editorial=sciencelive with the University of Cambridge|url=http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaacceso=7 de agosto de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20070929034534/http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaarchivo=29 de septiembre de 2007}}</ref>; 1906an, berriz, Arkimedesen lan ezezagunak aurkitu ziren [[Arkimedesen palinpsestoa|Arkimedesen Palimpsestoan]], eta horrek emaitza matematikoak nola lortu zituen ulertzen lagundu du<ref>{{Cita web|título=Archimedes - The Palimpsest|editorial=[[Walters Art Museum]]|url=http://www.archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaacceso=14 de octubre de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20071016103208/http://archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaarchivo=16 de octubre de 2007}}</ref>. == Biografia == [[Fitxategi:Gerhard Thieme Archimedes.jpg|thumb|Arkimedesen brontzezko estatua, [[Berlin|Berlingo]] Archenhold behatokian kokatua. [[Gerhard Thieme]]-k zizelkatu, eta 1972an inauguratu zen.]] Ez da askorik ezagutzen Arkimedesen bizitzaz, eta dauden datuak ez dira oso fidagarriak; hari buruz ezagutzen dena [[Polibio]] (K.a.&nbsp;202 - K.a.&nbsp;126), [[Tito Livio]] (K.a.&nbsp;59 - K.o.&nbsp;17) eta [[Plutarko]]ren (46 - 125) bidez iritsi zaigu, batez ere. Bainuontziaren anekdota ezaguna, berriz, Sirakusako jauntxo [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.aren]] koroa berria egiterakoan iruzur egin ote zioten ala ez jakiteko erabili zuena, [[Vitruvio]] arkitekto erromatarrari esker heldu zaigu. Guztiak, Polibio izan ezik, Arkimedes baino askoz geroagokoak dira. Hala ere, iturri guztiak bat datoz esatean Sirakusakoa zela eta Sirakusako setioaren amaieran hil zela. Arkimedes K.a.&nbsp;287. urtean jaio zen, [[Sirakusa|Sirakusako]] itsas portuan ([[Sizilia]], [[Italia]]), garai hartan [[Magna Graecia|Magna Graeciako]] kolonia zen hirian. Heriotzaren data jakinda, jaioteguna, gutxi gorabehera, [[Juan Tzetzes]] historialari [[Bizantziar Inperioa|bizantziarraren]] baieztapen batean oinarrituta dago, hark esan baitzuen<ref>''[[Quilíadas]]'', II, Hist. 35, 105.</ref> Arkimedes 75 urte bete arte bizi izan zela<ref>[[Thomas Heath|Heath, T. L.]] ''Works of Archimedes'', 1897</ref>. ψαμμίτης (''Psammites'') (Hondar-kontagailua) liburuko pasarte ustel batean oinarritutako irakurketa-hipotesi baten arabera Arkimedesek bere aitaren izena aipatzen du, Fidias, [[Astronomia|astronomoa]]<ref>Hipotesia, Friederich Blassek proposatu zuen. Vid. ''Astronomische Nachrichten'' 104 (1883), n. 2488, p. 255.</ref>. Plutarkok Βίοι Παράλληλοι, ''Bioi parallēlloi'' karaktere latinoz, (Bizitza paraleloak) (''Marceloren bizitza'', 14, 7.) lanean idatzi zuen Arkimedes [[Hieron II.a Sirakusakoa|Sirakusako Hieron II.a]] tiranoaren ahaide zela<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIV.</ref>, eta horrek goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zion. Hala ere, zientziarako zuen joeragatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, [[Euklides]]en zuzendaritzapean. Jakina da, halaber, Arkimedesen lagun batek, [[Heraklides Sirakusakoa|Heraklidesek]], berari buruzko biografia bat idatzi zuela, baina liburu hori ez da gorde, eta, horrela, bere bizitzako xehetasunak galdu dira<ref name="mactutor">{{Enlace roto|1={{Cita web | apellido= O'Connor | nombre= J. J. | apellido2= Robertson, | nombre2= E. F. | url= http://www-history. mcs. st-andrews. ac. uk/Biographies/Archimedes. html | título= Archimedes of Syracuse | editorial= University of St Andrews | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }} |2=http://www-history./ |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. ​Ez dakigu, adibidez, inoiz ezkondu zen edo seme-alabarik izan zuen. Bere bizitzari buruzko benetako datu gutxi batzuen artean, [[Diodoro Sikulo|Diodoro Sikulok]] bat ematen du<ref>''Biblioteca Histórica'', I, 34; V, 37.</ref>. Datu horien arabera, litekeena da Arkimedesek, gaztaroan, [[Alexandria|Alexandrian]] ([[Egipto]]) ikastea. Arkimedesek, bere lanetan, hiri horretan lan egiten zuten zientzialariak aipatzen ditu, eta, beraz, hipotesia ontzat ematen da. Izan ere, Arkimedesek [[Conon Samoskoa]] aipatzen du bere lagun gisa '' Περὶ σφαίρας καὶ κυλίνδρου'' (Esfera eta Zilindroa) lanean, eta bere bi lan, ''Περὶ μηχανικῶν θεωρημάτων πρὸς Ἐρατοσθένη ἔφοδος'' (Teorema Mekanikoen Metodoa) eta ''Abereen Arazoa'') [[Eratostenes|Eratostenes Zirenekoari]] eskainiak dira<ref group="Oh">Dositeo Pelusiokoari zuzendutako ''Espiralei buruz'' liburuaren hitzaurrean, Arkimedesek dio: «urte asko igaro dira Conon hil zenetik». Conon Samoakoa K.a.&nbsp;280-220an bizi izan zen, eta horrek iradokitzen du Arkimedes zaharragoa izan zitekeela bere lanetako batzuk idatzi zituenean</ref>. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere [[Egipto]]ko zingiren lehortzeagatik; Lana, ordura arte, ezinezkotzat jotzen bazen ere, hark dike mugikor batzuen bidez lortu zuen. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen segitu zuen, eta ospetsu egin duten printzipioak lortu. [[Martzelo]] jeneral erromatarrak Sirakusa setiatu zuenean, Arkimedes Hieron erregearen aginduetara jarri zen, eta hiriaren defentsarako tramankulu harrigarriak eraiki zituen; hori dela eta, garaileek esan zuten hiria berak bakarrik defendatu zuela erromatarren aurka. Asmatu zituen gerra makinen artean daude [[katapulta]] eta, eguzki argia erabiliz, etsaien itsasontziei su emateko ispilu sistema bat. Hala ere, hiritarrek Arkimedesen tramankuluetan gehiegi sinistu zuten, eta ez ziren hiriaren defentsaz behar bezala arduratu; horren ondorioz, azkenean, erromatarrek hiria hartu zuten. Arkimedes K.a.&nbsp;212. urte inguruan hil zen, [[Bigarren Gerra Punikoa|bigarren gerra punikoan]], Marko Claudio Marcelo jeneralaren agindupean zeuden erromatar indarrek Sirakusa hiria bi urteko setioaren ondoren hartu zutenean. Arkimedes bereziki nabarmendu zen Sirakusako setioan, non hiriaren defentsarako armak garatu zituen. [[Polibio|Polibiok]]<ref name="HistoriaeVIII">''Historiak'', VIII, 5ss.</ref>, [[Plutarko|Plutarkok]]<ref>Plutarko, ''Bizitza paraleloak: Marcelo'' XVII.</ref> eta [[Tito Livio|Tito Liviok]]<ref name="AdUrbe">''[[Ab Urbe condita libri]]'', XXIV, 34.</ref>, hain zuzen ere, hiria defendatzeko ingeniari gisa egin zuen lana deskribatzen dute, eta, horretarako, artilleriako piezak eta etsaia urruti mantentzeko gai ziren beste tresna batzuk garatu zituen. Bere kontakizunetan, Plutarkok esaten du erromatarrak hain urduri zeudela Arkimedesen asmakizunekin, ezen hiriko harresietan edozein habe edo polea agertzea nahikoa zen setiatzaileen artean izua eragiteko<ref>{{cita libro|apellidos= Goldsworthy|nombre= Adrian|enlaceautor= Adrian Goldsworthy|editorial= Ed. Ariel|título= La caída de Cartago |edición= marzo de 2008|ubicación= Barcelona|isbn= 978-84-344-5243-5|páginas= 308-309|capítulo= 10}}</ref>. [[Fitxategi:West, Benjamin - Cicero and the magistrates discovering the tomb of Archimedes.JPG|thumb|left|200px|''Zizeron eta magistratuak Arkimedesen hilobia zabaltzen Sirakusan'', [[Benjamin West]]en lana (1797). Bilduma pribatua.]] Soldadu erromatar batek setioaren amaieran hil zuen Arkimedes, Marcelo erromatar jeneralak matematikari greziar handiaren bizitza errespetatzeko emandako agindua urratuz<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIX.</ref><ref>[[Tito Livio]] (Tomo XXV, 31, 9).</ref>.​​ Arkimedesen heriotzaren bertsio ezberdinak daude. Plutarkok, bere kontakizunean, hiru bertsio ezberdin ere ematen ditu. Bere kontakizun ezagunenaren arabera, Arkimedes diagrama matematiko bati begira zegoen hiria hartu zutenean. Soldadu erromatar batek jeneralarekin elkartzeko agindu zion, baina Arkimedesek ez zion jaramonik egin, lehenago arazoa konpondu behar zuela esanez. Soldaduak, erantzunaren aurrean haserre, Arkimedes bere ezpataz hil zuen. Hala ere, Plutarkok Arkimedesen heriotzari buruzko beste bi kontakizun ezezagunago ere ematen ditu; lehenengoak iradokitzen du Arkimedesek hil zitekeela soldadu erromatar baten aurrean amore ematen saiatzen zen bitartean eta lanean ari zen arazo bat konpondu ahal izateko denbora gehiago eskatzen zion bitartean. Hirugarren istorioaren arabera, Arkimedesek tresna matematikoak zeramatzan eskutan, eta soldaduak objektu baliotsuak izan zitezkeela pentsatu zuelako hil zuen. Tito Liviok, bere aldetik, dioena da Arkimedes lurrean marraztutako marrazki batzuen gainean makurtuta zegoela nor zen ez zekien soldadu batek hil zuenean. Nolanahi ere, kontakizun guztien arabera, Marcelo jenerala haserre bizian jarri zen Arkimedesen heriotzaren aurrean, zientzia-aktibo baliotsutzat jotzen baitzuen, eta, aldez aurretik, agindua zuen ez zauritzeko<ref name="death">{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html | título= Death of Archimedes: Sources | editorial= [[Courant Institute of Mathematical Sciences]] | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref> [[Fitxategi:Archimedes sphere and cylinder.svg|thumb|Esfera batek zirkunskribatzen duen zilindroaren bolumenaren eta azaleraren 2/3 zehatz ditu. [[Esfera]] bat eta [[Zilindro]] bat Arkimedesen hilobiaren gainean jarri zituzten, haren nahia betez.]]. Arkimedesi egotzitako azken hitzak «Ez molestatu nire zirkuluak» izan ziren soldadu erromatarrak eten zuenean ustez aztertzen ari zen marrazki matematikoko zirkuluei erreferentzia eginez. Esaldia askotan aipatzen da latinez «Noli turbare circulo meos» gisa, baina ez dago ebidentziarik Arkimedesek hitz horiek esan zituenik, eta ez dira Plutarkoren kontakizunetan agertzen<ref name=autogenerated1>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html | título= Death of Archimedes: Sources | editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. [[Zizeron|Zizeronek]] bisitatu zuen Arkimedesen hilobia deskribatzen du, eta adierazten du zilindro baten barruan inskribatutako esfera bat zuela gainean.​ Arkimedesek frogatua zuen esferaren bolumena eta azalera hura inskribatzen duen zilindroaren bi heren direla, oinarriak barne, eta hori bere aurkikuntza matematikoetan handientzat hartu zen. K.a.&nbsp;75. urtean, hil eta 137 urtera, Zizeron hizlari erromatarra [[Kuestore (Antzinako Erroma)|kuestore]] lanetan ari zen [[Sizilia|Sizilian]], eta Arkimedesen hilobiari buruzko istorioak entzun zituen, baina bertako inor ez zen gai izan zehazki non zegoen esateko. Azkenean, [[Agrigento|Agrigentoko]] ate ondoan aurkitu zuen hilobia, Sirakusan, sasiz jositako egoera zabar batean. Zizeronek hilobia garbitu, eta, horrela, gai izan zen tailla ikusi eta bertan idatzitako bertso batzuk irakurtzeko<ref>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Tomb/Cicero. html | título= Tomb of Archimedes: Sources | editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. == Π zenbakia == Ziurrenik bere ekarpen zientifiko ezagunena bere izena daraman hidrostatikako printzipioa den arren, [[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]], beste arlo batzuetan egin zuen lana ere ez zen makala izan, adibidez zirkulu baten zirkunferentziaren eta bere diametroaren arteko erlazioa, gaur egun '''<font face=symbol>[[Pi (hizkia)|Π]]</font>''' (pi) hizkiarekin izendatzen dena. [[Fitxategi:Arquímedes (número pi).png|eskuinera]] Arkimedesek zirkulu baten barneko hexagono erregularraren aldea zirkuluaren erradioaren berdina zela frogatu zuen; zirkulu baten barruan dagoen laukiaren aldea zirkuluaren [[diametro]]aren berdina den bezala. Lehen proposamenetik [[hexagono]]aren perimetroa [[zirkunferentzia]]ren diametroa baino 3 bider handiagoa zela ondorioztatu zuen, eta bigarrenetik, [[lauki]]aren perimetroa zirkunferentziaren diametroa baino 4 bider handiagoa zela. Linea itxi oro inguratzen duen beste linea bat baino txikiagoa izango zela beti baieztatu zuen, eta hau dela eta, edozein zirkunferentzia hiru diametro baino handiagoa eta lau baino txikiagoa zela ondorioztatu zuen. [[Poligono]] erregularren inskripzio eta zirkunskripzio sail baten ondoren, Πren balioa finkatu zuen: <center> <math> 3,140845 \approx \frac{223}{71} < \pi < \frac{22}{7} \approx 3,1428571</math> </center> Zituen baliabide eskasak kontutan hartuta, 0,0040 % baino errore txikiagoa egin zuen. == Arkimedesen printzipioa == ''[[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]]: fluido batean sartutako gorputz orok, kanporatutako fluidoaren pisu bereko bulkada bertikal bat jasango du gorantz.'' Kondairaren arabera, Hieronek, errege izendatu baino lehen, [[bitxi]]gile bati [[urre]] eta [[zilar]] kantitate bat eman zion koroa bat egin ziezaion. Lana amaitzean Hieronek, egilearekin fidatu ez eta Arkimedesi ea bitxigileak, zikoizkeriaz urre zati batekin geratzeko, koroaren purutasuna jaitsi ote zuen egiaztatzeko eskatu zion, betiere koroaren osotasuna errespetatuz. Arazoari erantzunik aurkitu ezinik zebilela, bainu bat hartu eta urak eragiten zuen erresistentziagatik gorputzak gutxiago pisatzen zuela zirudiela ohartu zen, flotatzen mantentzen zuelarik. Kontuarekin pentsatzen, bainuontzian sartzean urak utzi zuen espazioa okupatzen zuela ondorioztatu zuen, eta berak "galdu" zuen pisua juxtu kanporatutako urak pisatzen zuen bera zela. Hainbeste buruhauste eman zizkion arazoari konponbidea aurkituta, halako poza zuen, non bainuontzitik biluzik irten eta Sirakusako kaleetara atera zen, ''Eureka! Eureka!'' ("Aurkitu dut! Aurkitu dut!") oihukatuz. Orduan, Arkimedesek koroa pisatu zuen airean eta uretan eta bere dentsitatea erregeak emandako urre eta zilar guztia erabilita izan behar zuenarekin ez zetorrela bat ikusi zuen eta beraz bitxigileak erregeari iruzur egin ziola. [[Fitxategi:Archimedes.png|thumb|300px|[[Arkimedesen torlojua]]]] Arkimedesen talentua ez da anekdota horrekin amaitzen. Kalkulu integralaren aurkikuntzari aurreratu zitzaion gorputz solido kurbatuen [[azalera|azaleren]] eta [[bolumen]]en eta gorputz lauen azaleren kalkuluan; [[esfera]] baten bolumena zilindro baten bi heren dela frogatu zuen; ura igotzeko makina bat asmatu zuen, [[Arkimedesen torlojua]], baita bere izeneko balantza ere; palankaren legea ere enuntziatu zuen, ''Eman euskarri bat eta [[mundu]]a mugituko dut'' esaldi famatua esanarazi ziona. Arkimedes, [[Fidias]] izeneko astronomo baten semea, Hieron II erregearekin ahaidetuta zegoen, eta horregatik goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zitzaion. Hala ere, zientziara zuen afizioagatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, Euklidesen zuzendaritzapean. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere Egiptoko zingiren lehortzeagatik, ordu arte ezinezkotzat jota zegoen eta berak dike mugikor batzuen bidez lortu zuena. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen jarraitu zuen, famatu egin duten printzipioak lortuz. == Idatziak == {{sakontzeko|Arkimedesen palinpsestoa}} [[Fitxategi:Archimedous Panta Sozomena.tif|thumb|''Archimēdous Panta sōzomena'', 1615]] Arkimedesek liburu sorta bat dauka bere bizitzan. Hainbat gai jorratu zituen, non bere demostrazio geometrikoen zorroztasuna goraipatuak izaten ziren. Horregatik, antzinako zientifiko eta matematikari garrantzitsutzat hartu da. Lan asko, [[Alexandria]]ko Liburutegia erre egin ziren, hala ere, [[latin]] eta [[arabiera]]z iritsi ziren gure eskuetara. Hona hemen batzuk: * ''Planoen orekaz'' * ''Kiribilez'' * ''Zirkuluaren neurriaz'' * ''Esferaz eta Zilindroaz'' * ''Konoideaz eta esferoideaz'' * ''Parabolaren laukitasunaz'' * ''Gorputzen orekaz fluidoetan'' [[1906]]ean bere idazlan batzuk jasoak dituen ''[[Arkimedesen palinpsestoa]]'' topatu zen. == Ikus, gainera == * [[Arkimedesen printzipioa]] * [[Arkimedesen torlojua]] * [[Arkimedesen palinpsestoa]] ==Erreferentziak== {{Erreferentzia zerrenda|30em}} ==Oharrak== {{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}} == Kanpo loturak == * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2154/arkimedesen-odisea Arkimedesi buruz ARGIA aldizkarian] {{commonskat}} {{bizialdia|K.a. 280ko hamarkadako|K.a. 210eko hamarkadako|Arkimedes}} [[Kategoria:Antzinako Greziako matematikariak|Arkimedes]] [[Kategoria:K.a. III. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:Asmatzaileak]] [[Kategoria:Siziliarrak]] kly9efvql7kbmwzf582r75h2cdhxedc 9984026 9983741 2024-11-28T15:46:55Z Joxan Garaialde 90799 9984026 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} {{biografia infotaula automatikoa |jaiotza data = [[K.a. 287]] |heriotza data = [[K.a. 212]]}} '''Arkimedes''' ([[Antzinako greziera|antzinako grezieraz]] Ἀρχιμήδης Arkhimḗdēs; αρχι (archi) (lehentasun, gailentasun) eta Ημαδομαι (emadomai) (kezkatu), beraz: kezkatzen dena; [[Sirakusa]], [[Sizilia]], [[K.a. 287]] - Sirakusa [[K.a. 212]]) [[matematikari]], [[Zerrenda:Fisikariak|fisikari]] eta [[ingeniari]], [[asmatzaile]] eta [[astronomo]] greziarra zen. [[Antzinaroa|Antzinaroko]] zientzialari eta matematikari garrantzitsuenetakotzat jotzen da, besteak beste, [[Fisika|Fisikari]] ([[mekanika estatiko|mekanika estatikoaren]] eta [[Hidrostatika]]ren sortzailea izan zen, eta [[arkimedesen printzipioa|bere izena daraman printzipioa]] enuntziatu zuen); [[Matematika|Matematikari]] ([[Geometria|geometria infinitesimalaren]] hastapenak garatu zituen; zirkuluaren geometriari ekarpen esanguratsua egin zion ([[Pi (zenbakia)|π zenbakiaren]] kalkulu nahiko zehatza egin zuen, eta zenbaki-sistema greziarra hobetu zuen) eta [[Mekanika|Mekanikari]] (palankaren printzipioa, [[polea]], [[Arkimedesen torlojua]], trakzio-makinak, gerra-makinak... egin zituen) egin zizkion ekarpen esanguratsuengatik. Esperimentu modernoek frogatu dutenez, Arkimedesek itsasontzi etsaiak uretatik ateratzeko edo su emateko gai ziren makinak diseinatu zituen ispilu batzuk erabiliz<ref name="death ray">{{Erreferentzia| izenburua= Archimedes Death Ray: Testing with MythBusters| argitaletxea= MIT| url= http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| fechaacceso= 23 de julio de 2007| fechaarchivo= 20 de junio de 2013| urlarchivo= https://www.webcitation.org/6HWnNtF1G?url=http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html| deadurl= yes}}</ref>. Arkimedes antzinako eta, oro har, historia osoko matematikari handienetako bat izan zela uste da<ref>{{cita libro |apellidos=Calinger |nombre=Ronald |título=A Contextual History of Mathematics |url=https://archive.org/details/contextualhistor0000cali |año=1999 |editorial=Prentice-Hall |isbn=0-02-318285-7 |páginas=[https://archive.org/details/contextualhistor0000cali/page/150 150] |cita=Shortly after Euclid, compiler of the definitive textbook, came Archimedes of Syracuse (ca. 287–212 B.C.), the most original and profound mathematician of antiquity. }}</ref><ref>{{Cita web |url=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Archimedes/ |título=Archimedes of Syracuse |fechaacceso=9 de junio de 2008 |editorial=The MacTutor History of Mathematics archive |mes=enero | año=1999 }}</ref>.​​ Metodo zehatza erabili zuen parabola baten arkuaren azpiko azalera serie infinitu baten batukariarekin kalkulatzeko, eta [[Pi (zenbakia)|pi zenbakiaren]] hurbilketa oso zehatza egin zuen<ref>{{Cita web | título= A history of calculus |autor=O'Connor, J. J. y Robertson, E. F. | editorial= University of St Andrews| url = http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/The_rise_of_calculus.html |mes= febrero | año= 1996|fechaacceso= 7 de agosto de 2007}}</ref>. Bere izena daraman [[Kiribil|kiribila]]; biraketa-gainazalen bolumenetarako formulak, eta zenbaki oso luzeak adierazteko sistema burutsu bat ere definitu zituen. Arkimedes [[Sirakusa|Sirakusako]] setioan hil zen (K.a.&nbsp;214-212), erromatar soldadu batek hilda, nahiz eta inolako kalterik ez egiteko aginduak egon. Bere asmakizunak ez bezala, Arkimedesen matematikako idazkiak ez ziren oso ezagunak izan antzinatean. [[Alexandria|Alexandriako]] matematikariek irakurri eta aipatu zituzten, baina bere obraren lehenengo konpilazio integrala [[Isidoro Miletokoa|Isidoro Miletokoak]] egin zuen K.o.&nbsp;530. urte inguruan. [[Eutocio|Eutociok]] VI. mendean idatzitako Arkimedesen obren iruzkinek publiko zabalago bati ireki zizkioten lehen aldiz. [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] bizirik iraun zuten Arkimedesek idatzitako lan gutxi batzuk ideia-iturri garrantzitsua izan ziren [[Pizkundea|Pizkundean]]<ref>{{Cita web|título=Galileo, Archimedes, and Renaissance engineers|autor=Bursill-Hall, Piers|editorial=sciencelive with the University of Cambridge|url=http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaacceso=7 de agosto de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20070929034534/http://www.sciencelive.org/component/option,com_mediadb/task,view/idstr,CU-MMP-PiersBursillHall/Itemid,30|fechaarchivo=29 de septiembre de 2007}}</ref>; 1906an, berriz, Arkimedesen lan ezezagunak aurkitu ziren [[Arkimedesen palinpsestoa|Arkimedesen Palimpsestoan]], eta horrek emaitza matematikoak nola lortu zituen ulertzen lagundu du<ref>{{Cita web|título=Archimedes - The Palimpsest|editorial=[[Walters Art Museum]]|url=http://www.archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaacceso=14 de octubre de 2007|urlarchivo=https://web.archive.org/web/20071016103208/http://archimedespalimpsest.org/palimpsest_making1.html|fechaarchivo=16 de octubre de 2007}}</ref>. == Biografia == [[Fitxategi:Gerhard Thieme Archimedes.jpg|thumb|Arkimedesen brontzezko estatua, [[Berlin|Berlingo]] Archenhold behatokian kokatua. [[Gerhard Thieme]]-k zizelkatu, eta 1972an inauguratu zen.]] Ez da askorik ezagutzen Arkimedesen bizitzaz, eta dauden datuak ez dira oso fidagarriak; hari buruz ezagutzen dena [[Polibio]] (K.a.&nbsp;202 - K.a.&nbsp;126), [[Tito Livio]] (K.a.&nbsp;59 - K.o.&nbsp;17) eta [[Plutarko]]ren (46 - 125) bidez iritsi zaigu, batez ere. Bainuontziaren anekdota ezaguna, berriz, Sirakusako jauntxo [[Hieron II.a Sirakusakoa|Hieron II.aren]] koroa berria egiterakoan iruzur egin ote zioten ala ez jakiteko erabili zuena, [[Vitruvio]] arkitekto erromatarrari esker heldu zaigu. Guztiak, Polibio izan ezik, Arkimedes baino askoz geroagokoak dira. Hala ere, iturri guztiak bat datoz esatean Sirakusakoa zela eta Sirakusako setioaren amaieran hil zela. Arkimedes K.a.&nbsp;287. urtean jaio zen, [[Sirakusa|Sirakusako]] itsas portuan ([[Sizilia]], [[Italia]]), garai hartan [[Magna Graecia|Magna Graeciako]] kolonia zen hirian. Heriotzaren data jakinda, jaioteguna, gutxi gorabehera, [[Juan Tzetzes]] historialari [[Bizantziar Inperioa|bizantziarraren]] baieztapen batean oinarrituta dago, hark esan baitzuen<ref>''[[Quilíadas]]'', II, Hist. 35, 105.</ref> Arkimedes 75 urte bete arte bizi izan zela<ref>[[Thomas Heath|Heath, T. L.]] ''Works of Archimedes'', 1897</ref>. ψαμμίτης (''Psammites'') (Hondar-kontagailua) liburuko pasarte ustel batean oinarritutako irakurketa-hipotesi baten arabera Arkimedesek bere aitaren izena aipatzen du, Fidias, [[Astronomia|astronomoa]]<ref>Hipotesia, Friederich Blassek proposatu zuen. Vid. ''Astronomische Nachrichten'' 104 (1883), n. 2488, p. 255.</ref>. Plutarkok Βίοι Παράλληλοι, ''Bioi parallēlloi'' karaktere latinoz, (Bizitza paraleloak) (''Marceloren bizitza'', 14, 7.) lanean idatzi zuen Arkimedes [[Hieron II.a Sirakusakoa|Sirakusako Hieron II.a]] tiranoaren ahaide zela<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIV.</ref>, eta horrek goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zion. Hala ere, zientziarako zuen joeragatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, [[Euklides]]en zuzendaritzapean. Jakina da, halaber, Arkimedesen lagun batek, [[Heraklides Sirakusakoa|Heraklidesek]], berari buruzko biografia bat idatzi zuela, baina liburu hori ez da gorde, eta, horrela, bere bizitzako xehetasunak galdu dira<ref name="mactutor">{{Enlace roto|1={{Cita web | apellido= O'Connor | nombre= J. J. | apellido2= Robertson, | nombre2= E. F. | url= http://www-history. mcs. st-andrews. ac. uk/Biographies/Archimedes. html | título= Archimedes of Syracuse | editorial= University of St Andrews | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }} |2=http://www-history./ |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. ​Ez dakigu, adibidez, inoiz ezkondu zen edo seme-alabarik izan zuen. Bere bizitzari buruzko benetako datu gutxi batzuen artean, [[Diodoro Sikulo|Diodoro Sikulok]] bat ematen du<ref>''Biblioteca Histórica'', I, 34; V, 37.</ref>. Datu horien arabera, litekeena da Arkimedesek, gaztaroan, [[Alexandria|Alexandrian]] ([[Egipto]]) ikastea. Arkimedesek, bere lanetan, hiri horretan lan egiten zuten zientzialariak aipatzen ditu, eta, beraz, hipotesia ontzat ematen da. Izan ere, Arkimedesek [[Conon Samoskoa]] aipatzen du bere lagun gisa '' Περὶ σφαίρας καὶ κυλίνδρου'' (Esfera eta Zilindroa) lanean, eta bere bi lan, ''Περὶ μηχανικῶν θεωρημάτων πρὸς Ἐρατοσθένη ἔφοδος'' (Teorema Mekanikoen Metodoa) eta ''Abereen Arazoa'') [[Eratostenes|Eratostenes Zirenekoari]] eskainiak dira<ref group="Oh">Dositeo Pelusiokoari zuzendutako ''Espiralei buruz'' liburuaren hitzaurrean, Arkimedesek dio: «urte asko igaro dira Conon hil zenetik». Conon Samoakoa K.a.&nbsp;280-220an bizi izan zen, eta horrek iradokitzen du Arkimedes zaharragoa izan zitekeela bere lanetako batzuk idatzi zituenean</ref>. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere [[Egipto]]ko zingiren lehortzeagatik; Lana, ordura arte, ezinezkotzat jotzen bazen ere, hark dike mugikor batzuen bidez lortu zuen. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen segitu zuen, eta ospetsu egin duten printzipioak lortu. [[Martzelo]] jeneral erromatarrak Sirakusa setiatu zuenean, Arkimedes Hieron erregearen aginduetara jarri zen, eta hiriaren defentsarako tramankulu harrigarriak eraiki zituen; hori dela eta, garaileek esan zuten hiria berak bakarrik defendatu zuela erromatarren aurka. Asmatu zituen gerra makinen artean daude [[katapulta]] eta, eguzki argia erabiliz, etsaien itsasontziei su emateko ispilu sistema bat. Hala ere, hiritarrek Arkimedesen tramankuluetan gehiegi sinistu zuten, eta ez ziren hiriaren defentsaz behar bezala arduratu; horren ondorioz, azkenean, erromatarrek hiria hartu zuten. Arkimedes K.a.&nbsp;212. urte inguruan hil zen, [[Bigarren Gerra Punikoa|bigarren gerra punikoan]], Marko Claudio Marcelo jeneralaren agindupean zeuden erromatar indarrek Sirakusa hiria bi urteko setioaren ondoren hartu zutenean. Arkimedes bereziki nabarmendu zen Sirakusako setioan, non hiriaren defentsarako armak garatu zituen. [[Polibio|Polibiok]]<ref name="HistoriaeVIII">''Historiak'', VIII, 5ss.</ref>, [[Plutarko|Plutarkok]]<ref>Plutarko, ''Bizitza paraleloak: Marcelo'' XVII.</ref> eta [[Tito Livio|Tito Liviok]]<ref name="AdUrbe">''[[Ab Urbe condita libri]]'', XXIV, 34.</ref>, hain zuzen ere, hiria defendatzeko ingeniari gisa egin zuen lana deskribatzen dute, eta, horretarako, artilleriako piezak eta etsaia urruti mantentzeko gai ziren beste tresna batzuk garatu zituen. Bere kontakizunetan, Plutarkok esaten du erromatarrak hain urduri zeudela Arkimedesen asmakizunekin, ezen hiriko harresietan edozein habe edo polea agertzea nahikoa zen setiatzaileen artean izua eragiteko<ref>{{cita libro|apellidos= Goldsworthy|nombre= Adrian|enlaceautor= Adrian Goldsworthy|editorial= Ed. Ariel|título= La caída de Cartago |edición= marzo de 2008|ubicación= Barcelona|isbn= 978-84-344-5243-5|páginas= 308-309|capítulo= 10}}</ref>. [[Fitxategi:West, Benjamin - Cicero and the magistrates discovering the tomb of Archimedes.JPG|thumb|left|200px|''Zizeron eta magistratuak Arkimedesen hilobia zabaltzen Sirakusan'', [[Benjamin West]]en lana (1797). Bilduma pribatua.]] Soldadu erromatar batek setioaren amaieran hil zuen Arkimedes, Marcelo erromatar jeneralak matematikari greziar handiaren bizitza errespetatzeko emandako agindua urratuz<ref>Plutarco, ''Vidas Paralelas: Marcelo'' XIX.</ref><ref>[[Tito Livio]] (Tomo XXV, 31, 9).</ref>.​​ Arkimedesen heriotzaren bertsio ezberdinak daude. Plutarkok, bere kontakizunean, hiru bertsio ezberdin ere ematen ditu. Bere kontakizun ezagunenaren arabera, Arkimedes diagrama matematiko bati begira zegoen hiria hartu zutenean. Soldadu erromatar batek jeneralarekin elkartzeko agindu zion, baina Arkimedesek ez zion jaramonik egin, lehenago arazoa konpondu behar zuela esanez. Soldaduak, erantzunaren aurrean haserre, Arkimedes bere ezpataz hil zuen. Hala ere, Plutarkok Arkimedesen heriotzari buruzko beste bi kontakizun ezezagunago ere ematen ditu; lehenengoak iradokitzen du Arkimedesek hil zitekeela soldadu erromatar baten aurrean amore ematen saiatzen zen bitartean eta lanean ari zen arazo bat konpondu ahal izateko denbora gehiago eskatzen zion bitartean. Hirugarren istorioaren arabera, Arkimedesek tresna matematikoak zeramatzan eskutan, eta soldaduak objektu baliotsuak izan zitezkeela pentsatu zuelako hil zuen. Tito Liviok, bere aldetik, dioena da Arkimedes lurrean marraztutako marrazki batzuen gainean makurtuta zegoela nor zen ez zekien soldadu batek hil zuenean. Nolanahi ere, kontakizun guztien arabera, Marcelo jenerala haserre bizian jarri zen Arkimedesen heriotzaren aurrean, zientzia-aktibo baliotsutzat jotzen baitzuen, eta, aldez aurretik, agindua zuen ez zauritzeko<ref name="death">{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html | título= Death of Archimedes: Sources | editorial= [[Courant Institute of Mathematical Sciences]] | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref> [[Fitxategi:Archimedes sphere and cylinder.svg|thumb|Esfera batek zirkunskribatzen duen zilindroaren bolumenaren eta azaleraren 2/3 zehatz ditu. [[Esfera]] bat eta [[Zilindro]] bat Arkimedesen hilobiaren gainean jarri zituzten, haren nahia betez.]]. Arkimedesi egotzitako azken hitzak «Ez molestatu nire zirkuluak» izan ziren soldadu erromatarrak eten zuenean ustez aztertzen ari zen marrazki matematikoko zirkuluei erreferentzia eginez. Esaldia askotan aipatzen da latinez «Noli turbare circulo meos» gisa, baina ez dago ebidentziarik Arkimedesek hitz horiek esan zituenik, eta ez dira Plutarkoren kontakizunetan agertzen<ref name=autogenerated1>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Death/Histories. html | título= Death of Archimedes: Sources | editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. [[Zizeron|Zizeronek]] bisitatu zuen Arkimedesen hilobia deskribatzen du, eta adierazten du zilindro baten barruan inskribatutako esfera bat zuela gainean.​ Arkimedesek frogatua zuen esferaren bolumena eta azalera hura inskribatzen duen zilindroaren bi heren direla, oinarriak barne, eta hori bere aurkikuntza matematikoetan handientzat hartu zen. K.a.&nbsp;75. urtean, hil eta 137 urtera, Zizeron hizlari erromatarra [[Kuestore (Antzinako Erroma)|kuestore]] lanetan ari zen [[Sizilia|Sizilian]], eta Arkimedesen hilobiari buruzko istorioak entzun zituen, baina bertako inor ez zen gai izan zehazki non zegoen esateko. Azkenean, [[Agrigento|Agrigentoko]] ate ondoan aurkitu zuen hilobia, Sirakusan, sasiz jositako egoera zabar batean. Zizeronek hilobia garbitu, eta, horrela, gai izan zen tailla ikusi eta bertan idatzitako bertso batzuk irakurtzeko<ref>{{Cita web |nombre=Chris |apellido=Rorres | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archimedes/Tomb/Cicero. html | título= Tomb of Archimedes: Sources | editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 2 de enero de 2007 }}</ref>. Arkimedesi buruzko kontakizunak [[Antzinako Erroma|Antzinako Erromako]] historialariek idatzi zituzten, hura hil eta denbora askora. Historiak (''VIII. liburua'') lanean, [[Polibio|Polibiok]] Sirakusaren setioari buruz idatzitako kontakizuna Arkimedes hil eta hirurogeita hamar urte inguru geroago idatzi zen, eta [[Plutarko|Plutarkok]] eta [[Tito Livio|Tito Liviok]] informazio-iturritzat erabili zuten. Kontakizun horrek informazio gutxi ematen du Arkimedesi buruz pertsona gisa, eta hiria defendatzeko eraiki omen zituen gerra-makinak ditu ardatz<ref>[[Tito Livio]] (Tomo XXIV, 34, 2) Arkimedes aipatzen du: «...zeruaren eta astroen behatzaile parerik gabea, baina, are apartekoagoa, gerra-makinen asmatzaile eta eraikitzaile gisa....».</ref><ref>{{Cita web |apellido=Rorres |nombre=Chris | url = http://www. math. nyu. edu/~crorres/Archi medes/Siege/Polybius. html | título= Siege of Syracuse| editorial= Courant Institute of Mathematical Sciences | fechaacceso= 23 de julio de 2007 }}</ref> . Los relatos sobre Arquímedes fueron escritos por los historiadores de la antigua Roma mucho tiempo después de su muerte. El relato de Polibio sobre el asedio a Siracusa en su obra Historias (libro VIII) fue escrito alrededor de setenta años después de la muerte de Arquímedes, y fue usado como fuente de información por Plutarco y Tito Livio. Este relato ofrece poca información sobre Arquímedes como persona, y se enfoca en las máquinas de guerra que se decía que había construido para defender la ciudad.​ == Π zenbakia == Ziurrenik bere ekarpen zientifiko ezagunena bere izena daraman hidrostatikako printzipioa den arren, [[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]], beste arlo batzuetan egin zuen lana ere ez zen makala izan, adibidez zirkulu baten zirkunferentziaren eta bere diametroaren arteko erlazioa, gaur egun '''<font face=symbol>[[Pi (hizkia)|Π]]</font>''' (pi) hizkiarekin izendatzen dena. [[Fitxategi:Arquímedes (número pi).png|eskuinera]] Arkimedesek zirkulu baten barneko hexagono erregularraren aldea zirkuluaren erradioaren berdina zela frogatu zuen; zirkulu baten barruan dagoen laukiaren aldea zirkuluaren [[diametro]]aren berdina den bezala. Lehen proposamenetik [[hexagono]]aren perimetroa [[zirkunferentzia]]ren diametroa baino 3 bider handiagoa zela ondorioztatu zuen, eta bigarrenetik, [[lauki]]aren perimetroa zirkunferentziaren diametroa baino 4 bider handiagoa zela. Linea itxi oro inguratzen duen beste linea bat baino txikiagoa izango zela beti baieztatu zuen, eta hau dela eta, edozein zirkunferentzia hiru diametro baino handiagoa eta lau baino txikiagoa zela ondorioztatu zuen. [[Poligono]] erregularren inskripzio eta zirkunskripzio sail baten ondoren, Πren balioa finkatu zuen: <center> <math> 3,140845 \approx \frac{223}{71} < \pi < \frac{22}{7} \approx 3,1428571</math> </center> Zituen baliabide eskasak kontutan hartuta, 0,0040 % baino errore txikiagoa egin zuen. == Arkimedesen printzipioa == ''[[Arkimedesen printzipioa|Arkimedesen Printzipioa]]: fluido batean sartutako gorputz orok, kanporatutako fluidoaren pisu bereko bulkada bertikal bat jasango du gorantz.'' Kondairaren arabera, Hieronek, errege izendatu baino lehen, [[bitxi]]gile bati [[urre]] eta [[zilar]] kantitate bat eman zion koroa bat egin ziezaion. Lana amaitzean Hieronek, egilearekin fidatu ez eta Arkimedesi ea bitxigileak, zikoizkeriaz urre zati batekin geratzeko, koroaren purutasuna jaitsi ote zuen egiaztatzeko eskatu zion, betiere koroaren osotasuna errespetatuz. Arazoari erantzunik aurkitu ezinik zebilela, bainu bat hartu eta urak eragiten zuen erresistentziagatik gorputzak gutxiago pisatzen zuela zirudiela ohartu zen, flotatzen mantentzen zuelarik. Kontuarekin pentsatzen, bainuontzian sartzean urak utzi zuen espazioa okupatzen zuela ondorioztatu zuen, eta berak "galdu" zuen pisua juxtu kanporatutako urak pisatzen zuen bera zela. Hainbeste buruhauste eman zizkion arazoari konponbidea aurkituta, halako poza zuen, non bainuontzitik biluzik irten eta Sirakusako kaleetara atera zen, ''Eureka! Eureka!'' ("Aurkitu dut! Aurkitu dut!") oihukatuz. Orduan, Arkimedesek koroa pisatu zuen airean eta uretan eta bere dentsitatea erregeak emandako urre eta zilar guztia erabilita izan behar zuenarekin ez zetorrela bat ikusi zuen eta beraz bitxigileak erregeari iruzur egin ziola. [[Fitxategi:Archimedes.png|thumb|300px|[[Arkimedesen torlojua]]]] Arkimedesen talentua ez da anekdota horrekin amaitzen. Kalkulu integralaren aurkikuntzari aurreratu zitzaion gorputz solido kurbatuen [[azalera|azaleren]] eta [[bolumen]]en eta gorputz lauen azaleren kalkuluan; [[esfera]] baten bolumena zilindro baten bi heren dela frogatu zuen; ura igotzeko makina bat asmatu zuen, [[Arkimedesen torlojua]], baita bere izeneko balantza ere; palankaren legea ere enuntziatu zuen, ''Eman euskarri bat eta [[mundu]]a mugituko dut'' esaldi famatua esanarazi ziona. Arkimedes, [[Fidias]] izeneko astronomo baten semea, Hieron II erregearekin ahaidetuta zegoen, eta horregatik goi mailako postuetarako sarbidea erraztu zitzaion. Hala ere, zientziara zuen afizioagatik, nahiago izan zuen matematika ikasten jardun [[Alexandria]]n, Euklidesen zuzendaritzapean. Oso gazte zelarik nabarmendu zen hainbat lan teknikogatik, batez ere Egiptoko zingiren lehortzeagatik, ordu arte ezinezkotzat jota zegoen eta berak dike mugikor batzuen bidez lortu zuena. Sirakusara itzulita, geometria eta mekanika ikertzen jarraitu zuen, famatu egin duten printzipioak lortuz. == Idatziak == {{sakontzeko|Arkimedesen palinpsestoa}} [[Fitxategi:Archimedous Panta Sozomena.tif|thumb|''Archimēdous Panta sōzomena'', 1615]] Arkimedesek liburu sorta bat dauka bere bizitzan. Hainbat gai jorratu zituen, non bere demostrazio geometrikoen zorroztasuna goraipatuak izaten ziren. Horregatik, antzinako zientifiko eta matematikari garrantzitsutzat hartu da. Lan asko, [[Alexandria]]ko Liburutegia erre egin ziren, hala ere, [[latin]] eta [[arabiera]]z iritsi ziren gure eskuetara. Hona hemen batzuk: * ''Planoen orekaz'' * ''Kiribilez'' * ''Zirkuluaren neurriaz'' * ''Esferaz eta Zilindroaz'' * ''Konoideaz eta esferoideaz'' * ''Parabolaren laukitasunaz'' * ''Gorputzen orekaz fluidoetan'' [[1906]]ean bere idazlan batzuk jasoak dituen ''[[Arkimedesen palinpsestoa]]'' topatu zen. == Ikus, gainera == * [[Arkimedesen printzipioa]] * [[Arkimedesen torlojua]] * [[Arkimedesen palinpsestoa]] ==Erreferentziak== {{Erreferentzia zerrenda|30em}} ==Oharrak== {{Erreferentzia zerrenda|group=Oh}} == Kanpo loturak == * [http://www.argia.com/argia-astekaria/2154/arkimedesen-odisea Arkimedesi buruz ARGIA aldizkarian] {{commonskat}} {{bizialdia|K.a. 280ko hamarkadako|K.a. 210eko hamarkadako|Arkimedes}} [[Kategoria:Antzinako Greziako matematikariak|Arkimedes]] [[Kategoria:K.a. III. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:Asmatzaileak]] [[Kategoria:Siziliarrak]] 9kggaup2x0wnrmjgwe3rdblhdnhkpbr 9984694 9984026 2024-11-29T10:15:53Z Joxan Garaialde 90799 9984694 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Joxan Garaialde}} {{Wikipedia1000}} {{Biografia_infotaula_automatikoa|jaiotza data= {{circa|[[780]]}}}} '''Abu Abdallah Muḥammad ibn Mūsā al-Jwārizmī''' ({{lang-ar|أبو عبد الله محمد بن موسى الخوارزمي ابو جعفر}}; c. 780 – c. 850), '''Al-Khwarizmi'''<ref>{{Euskaltzaindia181|orrialdea=12}}</ref> izenaz ezaguna, matematikari, astronomo eta geografo musulmana izan zen, [[Al-Mamun]] [[Abbastar Kalifa-herria|abbastar]] [[kalifa]]ren [[Bagdad]]eko gortean lan egin zuena. Bere garaiko matematikaririk handiena izan zen. [[Aljebra]]ren eta [[zenbaki-sistema hamartar]]raren sortzailetzat jotzen da. == Bizitza == Gutxi ezagutzen da haren bizitzaren gainean. [[Bagdad]]en bizi izan zen [[al-Mamun]] eta [[al-Mutasim]] kalifen garaian, arabiar zientziaren lehenengo urrezko aroan. [[815]] aldera, al-Mamunek [[Jakintzaren Etxea]] (''Bayt al-Hikma'') sortu zuen Bagdaden, batzuek [[Alexandriako Liburutegia]]rekin parekatu duten ikerketa- eta itzultze-erakundea. Bertan, [[arabiera]]ra itzuli ziren greziar eta indiar lan zientifiko eta filosofikoak. Giro zientifiko eta kulturaniztun honetan lan egin zuen '''Al-Khwarizmik'''. Oinarrizko matematikazko liburu bat argitaratu zuen, ''[[Al-Kitab al-Jabr wa-l-Muqabala]]'' (“Erredukzio- eta orekatze-bidezko kalkuluari buruzko laburpen-liburua”): [[ekuazio]] ebazpenerako legeak, [[geometria]] oinarriak, eta herentzia kontuetan diru banaketari dagozkion arazoen konponbideak biltzen dira bertan. [[Babilonia]]rren, [[hebrear]]ren, [[Antzinako Grezia|greziarren]] eta indiarren matematika tradizioak bateratu zituen. [[XII. mende]]an [[latin]]era itzuli zen liburu hori, eta berebiziko eragina izan zuen Europako matematikaren garapenean; liburu horren izenburutik dator, hain zuzen, [[Aljebra]] izena bera.[[Fitxategi:Al-Khwarizmi sculpture in Khiva.jpg|thumb|260x260px|'''[[Al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi-ren]]''' eskultura [[Khiva]] hirian ([[Uzbekistan]])]] == Zenbaketa-sistema arabiarra == [[Fitxategi:Fibonacci2.jpg|thumb|[[Leonardo Pisano|Fibonaccik]] 1202an ekarri zuen Europara '''[[Al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi-ren]]''' zenbaki sistema indo-arabiarra|alt=]] Indiarren eta arabiarren zenbaketa sistemari buruzko beste lan baten latinezko itzulpena besterik ez da gorde gaur arte: ''Algoritmi de numero Indorum'' (“Al-Khwarizmirena, indiarren zenbaketari buruz”). Izenburu horretatik sortua da [[algoritmo]] hitza. [[Leonardo Pisano]] matematikari italiar handiaren ([[Leonardo Pisano|Fibonacci]] izenez ezagunagoa) legatu handiena izan zen antzinako zenbaki erromatarren sistema baztertzen eta zenbaki indoarabiarrez aldatzen laguntzea Europari. Beti ere [[Al-Khwarizmi]]k 300 urte lehenago idatzitako liburuetan oinarrituta. Ekarpen hori 1202an argitaratutako "''[[Liber Abaci]]''" liburuan agertzen da. == Ekuazioak, <math>x</math> aldagaia, eta ebazpenerako legeak == Erredukzio- eta orekatze-bidezko kalkuluari buruzko liburuak bigarren gradura arteko ekuazio polinomikoen erro positiboen ebazpenaren kontakizun sakona eman zuen. Hortaz, [[Al-Khwarizmi]] lehena izan zen aljebra modu elementalean irakasten eta aplikatzen. Batzuetan zaila da orduko arabierazko hitzak geure hizkuntzara itzultzea, egileek eman nahi zioten zentzua gal baitezakete. Baina badirudi ''al-jabr'' hitzak ''laburketa'', ''lehengoratzea'', ''osatzea'' edo antzeko zerbait esan nahi duela, eta ekuazio bateko erredukzioaz, edo ekuazioan gai bat alde batetik kendu eta beste aldera pasatzeaz diharduela. [[Al-Khwarizmi]]ren aljebrak lagundu zuen heredentzia bat nola banatu beharko zen asmatzen, lur sailen azalera kalkulatzen eta komertzioan ere bai. Adibidez, problema honetan: :''"Ahmed hil eta herentzian 80 txanpon utzi ditu. Lagun bati laurden bat utzi dio; alargunari, zortziren bat; gainerakoa bere hiru seme-alabentzat da. Zenbat dagokio bakoitzari?'' Al-Khwarizmiri esker, zenbakiak bakarrik ez, [[ezezagun]] bat duen aldagai bat ere sartuz ekuazio bat planteatzen da. Herentziaren adibidean honako ekuazio hau planteatzen da: :<math>80 = \frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x</math> [[Aljebra]]n <math>x</math> deritzoguna, balio ezezagun bat adierazten duen <math>x</math> aldagaia, ekuazioaren parte da. Eta ekuazioa beteko duen <math>x</math>-ren balioa kalkulatzeko zein urrats eman behar ziren azaltzen zen liburuan. Liburuaren izenburuko ''mukabala'' hitzak oreka esan nahi dezake. Ekuazio bateko gai berdinak ezabatzeko urratsez ari da, adibideko lehenengo urratsean (alde bietan zortzirekin biderkatzea), 4.ean (Alde bietan 240rekin batu) eta 6. urratsetan bezala (alde bietan 24rekin zatitu) {| class="wikitable" |+ '''''Ekuazioko ezezagunaren kalkulua erredukzio- eta orekatze-bidez''''' !Urratsa !Ekuazioa !Zer egin? |- |1 |<math>80 = \frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x</math> |Alde bietan zortzirekin biderkatzea |- |2 |<math>8 * 80 = 8 *(\frac{80}{8} + \frac{80}{4} + 3x)</math> |Kalkulatzea |- |3 |<math>640 = 80 + 160 + 24x </math> |Kalkulatzea |- |4 |<math>640 = 240 + 24x </math> |Alde bietan 240 kendu |- | |<math>640 - 240 = (240 + 24x) - 240 </math> |Kalkulatzea |- |5 |<math>400 = 24x</math> |Alde biak trukatu |- |6 |<math>24x = 400</math> |Alde bietan 24rekin zatitu |- |7 |<math>\frac{24x}{24} = \frac{400}{24} </math> |Kalkulatzea |- |8 |<math>x = \frac{400}{24}</math> |Sinplifikatzea |- |9 |<math>x = \frac{50}{3} = 16,66 </math> |Hori da soluzioa. Hiru seme-alabetako bakoitzak 16 txanpon eta bi heren bat jasoko ditu. |} == Beste lan batzuk == [[Astronomia]]ko taula batzuk ere bildu zituen, ''Brahma-siddhanta'' [[sanskrito]]zko obran oinarritua batez ere. Taula horietan agertzen dira lehenbiziko [[sinu]] kalkuluak arabiarren matematikan. [[Fitxategi:Algoritmo Adibidea ZKH.png|erdian|thumb|400x400px|[[Informatika]]n funtsezko kontzeptua da [[algoritmo]]a. [[Al-Kwarizmi|Al-Khwarizmi]] matematikariaren ohorez hartu zen izen hori. ]] == Errekonozimenduak == * [[Fitxategi:Al Khwarizmi's Monument in Khiva.png|thumb|'''[[Al-Khwarizmi|Al-Khwarizmi-ren]]''' eskultura [[Khiva]] hirian ([[Uzbekistan]])]]''[[Algoritmo]]'' izena [[Al-Kwarizmi|Al-Khwarizmi]] matematikariaren ohorez hartu zuen komunitate zientifikoak. [[Informatika]]n funtsezko kontzeptua da [[algoritmo]]a, problema bat ebazteko eman behar diren urratsen deskribapen formala dena. Gero algoritmoa programa bihurtuko da, [[programazio-lengoaia]] baten bidez ordenagailu batek egikari dezakeen programa bihurtuko da gero. [[Matematika]]n eta [[hizkuntzalaritza]]n ere erabiltzen da ''algoritmo'' hitza, ongi definitutako instrukzio sekuentzia finitu bat da, ordenagailuz martxan jar daitekeena, normalean problema bat urratsez urrats ebazteko edo konputazio bat kalkulatzeko. Algoritmoak beti dira zehatzak, ez dira anbiguoak, eta jarraibide gisa erabiltzen dira [[Kalkulu matematiko|kalkuluak]] egiteko, datuak prozesatzeko, datuak prozesatzeko, arrazoitze automatizaturako eta beste zeregin batzuetarako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Arantza|abizena=Diaz de Ilarraza Sanchez|urtea=1999|izenburua=Oinarrizko programazioa: Ariketa bilduma|argitaletxea=UEU|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|abizena2=Sarasola Gabiola|izena2=Kepa|data=1999-10-27|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/oinarrizko-programazioa-ariketa-bilduma|isbn=978-84-8438-002-3|sartze-data=2020-06-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Kepa Sarasola|abizena=Gabiola|izenburua=Programatzeko algoritmoak. Ariketa bilduma|argitaletxea=UEU|hizkuntza=eu|data=1984-06-06|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/programatzeko-algoritmoak-ariketa-bilduma|isbn=978-84-398-1971-4|sartze-data=2020-06-05}}</ref> * Bere omenez eskultura handi bat dago [[Khiva]] hirian ([[Uzbekistan]]). * Bere omenez 1983an seilu bat argitaratu zuen [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobiet Batasunak]]. == Erreferentziak == {{ lur | data=2018/6/23}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Algoritmo]] * [[Informatika]] * [[Aljebra]] == Kanpo estekak == {{bizialdia|780ko|850eko|Khwarizmi, Muhammad ibn Musa}} [[Kategoria:Persiako astronomoak]] [[Kategoria:Persiako matematikariak]] [[Kategoria:Matematikaren historia]] [[Kategoria:Aljebra]] [[Kategoria:VIII. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:IX. mendeko matematikariak]] [[Kategoria:Astrologiaren historia]] in0jg33x7sjni3zmpe5f362wbkp60yu 0 993096 9984023 9411036 2024-11-28T15:37:22Z 2A0C:5A86:850A:D200:AD16:D0CF:6EFB:1DBE /* Lanak */ 9984023 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Idoia Tapia''' ([[Iruñea|Iruñea,]] [[Nafarroa Garaia]], [[1998]]) [[abeslari]]a eta [[aktore]]a da.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Uxue Rey|abizena=Gorraiz|izenburua=«Nahi duguna kontatzen ari gara; ari gara tokia hartzen»|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1888/032/001/2021-02-18/nahi-duguna-kontatzen-ari-gara-ari-gara-tokia-hartzen.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-02-18}}</ref> == Biografia == Iruzur taldeko abeslari ohia eta The Black Birds hirukoteko kidea. Abeslari eta aktore lanaz gain, abestien letra konposaketari ere ekin dio, dagoneko ''Ez Dakit'' bertsioarekin azaldu da. == Lanak == * HOLAAAA * ''"Ibiltarien doinua’,'' Izan Bidea dinamikaren abestian parte hartu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=‘Ibiltarien doinua’, Izan Bidea dinamikaren abestia|hizkuntza=|url=https://www.naiz.eus/eu/mediateca/video/ibiltarien-doinua-izan-bidea-dinamikaren-abeutia|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2021-02-18}}{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * Ahotsa jarri zion 2020ko Euskaraldiko kantari.<ref name=":0" /> * ''Izaera'' diskoa [[Skabidean]] taldearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Izaera"ren aurkezpena|url=https://www.noticiasdenavarra.com/cultura/el-camaleon/2020/02/21/caracter-principios/1024971.html|aldizkaria=www.noticiasdenavarra.com|sartze-data=2021-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Guri buruz {{!}} Skabidean|url=https://www.skabidean.eus/eus/guri-buruz|aldizkaria=www.skabidean.eus|sartze-data=2021-02-18}}</ref> * ''Komunetik'' ikuskizuna. Aktore gisa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GARAIKIDE 2021. "Komunetik" Espectáculo interdisciplinar - Civivox Condestable|hizkuntza=|url=http://www.pamplona.es/actualidad/eventos/garaikide-2021-komunetik-espectaculo-interdisciplinar-civivox-condestable|aldizkaria=Ayuntamiento de Pamplona|sartze-data=2021-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua='Komunetik'|hizkuntza=|data=2021-01-25|url=https://www.sarea.euskadi.eus/aa95-detalle/es/contenidos/evento/2021012508175467/es_def/index.shtml|aldizkaria=www.sarea.euskadi.eus|sartze-data=2021-02-18}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1998ko||Tapia, Idoia}} {{biografia zirriborroa|Nafarroa}} [[Kategoria:Iruindarrak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko aktoreak]] [[Kategoria:Euskal Herriko emakume aktoreak]] au31uq0hqfi9p9ehapos6fixbfwvtbm 9984334 9984023 2024-11-28T19:33:47Z Lainobeltz 56334 2A0C:5A86:850A:D200:AD16:D0CF:6EFB:1DBE wikilariaren aldaketak ezabatuz, Eliatxo wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9411036 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Idoia Tapia''' ([[Iruñea|Iruñea,]] [[Nafarroa Garaia]], [[1998]]) [[abeslari]]a eta [[aktore]]a da.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Uxue Rey|abizena=Gorraiz|izenburua=«Nahi duguna kontatzen ari gara; ari gara tokia hartzen»|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1888/032/001/2021-02-18/nahi-duguna-kontatzen-ari-gara-ari-gara-tokia-hartzen.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2021-02-18}}</ref> == Biografia == Iruzur taldeko abeslari ohia eta The Black Birds hirukoteko kidea. Abeslari eta aktore lanaz gain, abestien letra konposaketari ere ekin dio, dagoneko ''Ez Dakit'' bertsioarekin azaldu da. == Lanak == * ''"Ibiltarien doinua’,'' Izan Bidea dinamikaren abestian parte hartu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=‘Ibiltarien doinua’, Izan Bidea dinamikaren abestia|hizkuntza=|url=https://www.naiz.eus/eu/mediateca/video/ibiltarien-doinua-izan-bidea-dinamikaren-abeutia|aldizkaria=www.naiz.eus|sartze-data=2021-02-18}}{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * Ahotsa jarri zion 2020ko Euskaraldiko kantari.<ref name=":0" /> * ''Izaera'' diskoa [[Skabidean]] taldearekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Izaera"ren aurkezpena|url=https://www.noticiasdenavarra.com/cultura/el-camaleon/2020/02/21/caracter-principios/1024971.html|aldizkaria=www.noticiasdenavarra.com|sartze-data=2021-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Guri buruz {{!}} Skabidean|url=https://www.skabidean.eus/eus/guri-buruz|aldizkaria=www.skabidean.eus|sartze-data=2021-02-18}}</ref> * ''Komunetik'' ikuskizuna. Aktore gisa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GARAIKIDE 2021. "Komunetik" Espectáculo interdisciplinar - Civivox Condestable|hizkuntza=|url=http://www.pamplona.es/actualidad/eventos/garaikide-2021-komunetik-espectaculo-interdisciplinar-civivox-condestable|aldizkaria=Ayuntamiento de Pamplona|sartze-data=2021-02-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua='Komunetik'|hizkuntza=|data=2021-01-25|url=https://www.sarea.euskadi.eus/aa95-detalle/es/contenidos/evento/2021012508175467/es_def/index.shtml|aldizkaria=www.sarea.euskadi.eus|sartze-data=2021-02-18}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1998ko||Tapia, Idoia}} {{biografia zirriborroa|Nafarroa}} [[Kategoria:Iruindarrak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko aktoreak]] [[Kategoria:Euskal Herriko emakume aktoreak]] 1r52fbda9jeyn3g74j7zjxsy044wung 1 997758 9983958 8460956 2024-11-28T14:46:09Z Ixo.aroma 122096 Ixo.aroma wikilariak «[[Lankide eztabaida:Ixo.aroma]]» orria «[[Eztabaida:Katalin Antxia Abasolo]]» izenera aldatu du: biografia sortzen 8460956 wikitext text/x-wiki {{Ongietorria}} --[[Lankide:LainobeltzBot|LainobeltzBot]] ([[Lankide eztabaida:LainobeltzBot|eztabaida]]) 18:33, 23 martxoa 2021 (CET) 92dqahwgusgukppoexffy97m8ini28s 0 1006501 9984237 9599610 2024-11-28T17:40:15Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984237 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Charles "Charly" Mottet''' ([[Valence]], [[1962]]ko [[abenduaren 16]]a), frantziar txirrindulari ohia da. Hiru aldiz izan zen lehenengo hamarren artean [[Frantziako Tourra|Frantziako Tourr]]<nowiki/>ean eta behin bigarren sailkatu zen [[Italiako Giroa]]<nowiki/>n. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1984''' * [[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px]] [[Etorkizuneko Tourra]] eta etapa bat. * [[1984ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]<nowiki/>ko gazteen sailkapena [[Fitxategi:Jersey white.svg|20px]]. '''1985''' * [[Paris-Niza]]<nowiki/>ko etapa bat. * [[Haut-Varko Tourra]]. * [[Piemonteko Giroa]]. * [[Marseillesa Sari Nagusia]]. * [[Nazioen Sari Nagusia]]. * [[Etorkizuneko Tour]]reko bi etapa. * 3. [[Florentzia-Pistoia]]<nowiki/>n '''1986''' * [[Eddy Merckx Sari Nagusia]]. * [[1986ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko bi etapa. * 2. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]]n [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|16px]] * 2. [[Route d'Occitanie|Tour Midi-Pyrénées]] * 3. [[Paris-Tours]]en '''1987''' * [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dofinerriko Kriterium|Dauphine Libere]]. * [[Nazioen Sari Nagusia]]. * [[Limousingo Tourra]]. * As Kriteriuma. * 3. [[Eddy Merckx Sari Nagusia]]n * 4. [[1987ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]<nowiki/>rean. '''1988''' * [[Lombardiako Giroa]]. * [[Dauphine Libere]]ko etapa bat. * [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]]. * [[Nazioen Sari Nagusia]]. * [[Vaucluseko Tourra]]. * 2. [[Paris-Bourges]]<nowiki/>en. * 3. [[Euskal Bizikleta]]n. * 3. [[Baracchi Saria]]n. '''1989''' * [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dofinerriko Kriterium|Dauphine Libere]] eta etapa bat. * [[Dunkerqueko Lau Egunak]] eta etapa bat. * 3. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa bat. * [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]]<nowiki/>ko etapa bat. * [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]]. * [[Boucles de l'Aulne]]. * 2. [[Irlandako Itzulia]]n * 3. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n * 6. [[1989ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]<nowiki/>rean. '''1990''' * [[Züricheko txapelketa]]. * [[Romandiako Tour]]ra eta bi etapa. * 2. [[1990eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]<nowiki/>n eta etapa bat. * 3. [[Lombardiako Giroa]]n * [[1990eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]<nowiki/>reko etapa bat. '''1991''' * [[Dunkerqueko Lau Egunak]] eta etapa bat. * [[Alpeetako Klasikoa]]. * 2. [[Agostoni Kopa]]n * 3. [[Emiliako Giroa]]n * 4. [[1991ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]<nowiki/>rean eta bi etapa. * 5. [[1991ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]<nowiki/>n. '''1992''' * [[Fitxategi:Jersey yellow-bluebar.svg|20px]] [[Dofinerriko Kriterium|Dauphine Libere]] eta etapa bat. * [[Bernocchi Kopa]]. '''1993''' * [[Limousingo Tourra]]. * [[Mediterraneoko Tourra]] eta etapa bat. '''1994''' * [[Paris-Niza]]<nowiki/>ko etapa bat. * 3. [[Route d'Occitanie]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1984 !1985 !1986 !1987 !1988 !1989 !1990 !1991 !1992 !1993 !1994 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|[[1984ko Italiako Giroa|21.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center" style="background:silver;"|'''[[1990eko Italiako Giroa|2.]]''' |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|[[1985eko Frantziako Tourra|36.]] |align="center"|[[1986ko Frantziako Tourra|16.]] |align="center"|'''[[1987ko Frantziako Tourra|4.]]''' |align="center"|[[1988ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|'''[[1989ko Frantziako Tourra|6.]]''' |align="center"|[[1990eko Frantziako Tourra|49.]] |align="center"|'''[[1991ko Frantziako Tourra|4.]]''' |align="center"|[[1992ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1993ko Frantziako Tourra|40.]] |align="center"|[[1994ko Frantziako Tourra|26.]] |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1986ko Espainiako Itzulia|22.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|52. |align="center" style="background:silver;"|'''2.''' |align="center"|- |align="center"|73. |align="center"|19. |align="center"|- |align="center"|26. |align="center"|24. |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: ez zuen parte hartu<br /> UT: utzi, ez zuen amaitu<br /></small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1962ko||Mottet, Charly}} [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] [[Kategoria:Frantziako txirrindulariak]] [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] kumrc5g0xv2gbablldbitggphpkmgov 828 1013810 9984516 9877140 2024-11-29T05:19:00Z Sangjinhwa 11847 9984516 Scribunto text/plain -- Constant data used by [[Module:Country alias]]. local countryAliases = { -- Countries with identical definitions. ANG_CGF = "AIA", ATG = "ANT", BHR = "BHN", BRN = "BHN", CUW = "CUR", EOR = "ROA", FRO = "FAR", GUE = "GGY", HOL = "NED", IOA = "AOI", IRN = "IRI", JEY = "JER", LIB = "LBN", MSR = "MNT", NGU = "PNG", NIC = "NCA", NFK = "NFI", OMN = "OMA", ROT = "ROA", ROU = "ROM", SHN = "SHE", VIN = "SVG", SWK = "SAR", SIN = "SGP", SAF = "RSA", SAU = "KSA", TON = "TGA", TTO = "TRI", TCI = "TCA", TKS = "TCA", TMP = "TLS", } local countries = { EXA = { -- example for testing name = "Adibidea", {1951, "Flag1951.svg"}, -- year <= 1951 {1995, "Flag1995.svg"}, -- 1951 < year <= 1995 "Flag of test.svg", -- otherwise ["Paralympics"] = "Paralympics.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1948] = "SO1948.svg", [1952] = "SO1952.svg", [1980] = "SO1980.svg", }, ["ko Neguko Olinpiar Jokoetan"] = { [1956] = "WO1956.svg", [1964] = "WO1964.svg", }, }, ADN = { name = "Aden", "Flag of the Colony of Aden.svg", }, AFG = { name = "Afganistan", {1973, "Flag of Afghanistan (1931–1973).svg"}, {1978, "Flag of Afghanistan (1974–1978).svg"}, {1987, "Flag of Afghanistan (1980–1987).svg"}, {1992, "Flag of Afghanistan (1987–1992).svg"}, {1996, "Flag of Afghanistan (1992–2001).svg"}, {2003, "Flag of Afghanistan (2002–2004).svg"}, "Flag of Afghanistan.svg", }, AHO = { name = "Holandarren Antillak", {1985, "Flag of the Netherlands Antilles (1959–1986).svg"}, "Flag of the Netherlands Antilles (1986–2010).svg", ["Pan American Games"] = { [2011] = "Flag of PASO.svg", }, }, AIA = { name = "Aingira", "Flag of Anguilla.svg", }, AIN = { name = "Banakako Atleta Neutralak", "Individual Neutral Athletes at the 2024 Summer Olympics Flag.svg", }, ALB = { name = "Albania", {1991, "Flag of Albania (1946–1992).svg"}, {2001, "Flag of Albania (1992–2002).svg"}, "Flag of Albania.svg", }, ALG = { name = "Aljeria", "Flag of Algeria.svg", }, ANA = { name = "Baimendutako Atleta Neutralak", "ANA flag (2017).svg", }, AND = { name = "Andorra", "Flag of Andorra.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1976] = "Flag of Andorra (civil).svg", [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, ANG = { name = "Angola", "Flag of Angola.svg", }, ANT = { name = "Antigua eta Barbuda", {1966, "Missing Blue Ensign.svg"}, "Flag of Antigua and Barbuda.svg", }, ANZ = { name = "Australasia", "Flag of Australasian team for Olympic games.svg", }, AOI = { name = "Atleta Olinpiko Independenteak", "Olympic flag.svg", }, ARG = { name = "Argentina", "Flag of Argentina.svg", }, ARM = { name = "Armenia", "Flag of Armenia.svg", }, ART = { name = "Atleta Iheslarien Taldea", "IAAF flag (2017).svg", ["Asian Indoor and Martial Arts Games"] = { [2017] = "Olympic flag.svg", }, }, ART_AIMAG = { name = "Iheslarien Taldea", "Olympic flag.svg", }, ARU = { name = "Aruba", "Flag of Aruba.svg", }, ASA = { name = "Samoa Estatubatuarra", "Flag of American Samoa.svg", }, AUS = { name = "Australia", {1900, "Flag of the United Kingdom.svg"}, {1909, "Flag of Australia (1903–1908).svg"}, "Flag of Australia.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, ["ko Neguko Olinpiar Jokoetan"] = { [1952] = "Civil Ensign of Australia.svg", }, }, AUT = { name = "Austria", {1912, "Flag of the Habsburg Monarchy.svg"}, "Flag of Austria.svg", }, AZE = { name = "Azerbaijan", "Flag of Azerbaijan.svg", }, BAH = { name = "Bahamak", {1923, "Flag of the Bahamas (1904–1923).svg"}, {1953, "Flag of the Bahamas (1923–1953).svg"}, {1964, "Flag of the Bahamas (1953–1964).svg"}, {1972, "Flag of the Bahamas (1964–1973).png"}, "Flag of the Bahamas.svg", }, BAN = { name = "Bangladesh", "Flag of Bangladesh.svg", }, BAR = { name = "Barbados", {1966, "Flag of Barbados (1870–1966).svg"}, "Flag of Barbados.svg", }, BDI = { name = "Burundi", "Flag of Burundi.svg", }, BEL = { name = "Belgika", "Flag of Belgium (civil).svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, BEN = { name = "Benin", {1990, "Flag of Benin (1975–1990).svg"}, "Flag of Benin.svg", }, BER = { name = "Bermudak", {1999, "Flag of Bermuda (1910–1999).svg"}, "Flag of Bermuda.svg", }, BGU = { name = "Guiana Britaniarra", {1906, "Flag of British Guiana (1875–1906).svg"}, {1919, "Flag of British Guiana (1906–1919).svg"}, {1955, "Flag of British Guiana (1919–1955).svg"}, "Flag of British Guiana (1955–1966).svg", }, BHN = { name = "Bahrain", {2001, "Flag of Bahrain (1972–2002).svg"}, "Flag of Bahrain.svg", }, BHU = { name = "Bhutan", "Flag of Bhutan.svg", }, BIH = { name = "Bosnia eta Herzegovina", {1997, "Flag of Bosnia and Herzegovina (1992–1998).svg"}, "Flag of Bosnia and Herzegovina.svg", }, BIR = { name = "Myanmar", {1973, "Flag of Burma (1948–1974).svg"}, {2010, "Flag of Myanmar (1974–2010).svg"}, "Flag of Myanmar.svg", }, BIZ = { name = "Belize", {1981, "Flag of British Honduras (1919-1981).svg"}, {2019, "Flag of Belize (1981-2019).svg"}, "Flag of Belize.svg", }, BLR = { name = "Bielorrusia", {1991, "Flag of Byelorussian SSR.svg"}, {1994, "Flag of Belarus (1918, 1991-1995).svg"}, {2012, "Flag of Belarus (1995-2012).svg"}, "Flag of Belarus.svg", }, BNB = { name = "Ipar Borneo Britaniarra", "Flag of North Borneo (1948-1963).svg", }, BOH = { name = "Bohemia", "Flag of Bohemia.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1912] = "Bohemian Olympic Flag (1912).svg", }, }, BOL = { name = "Bolivia", "Flag of Bolivia.svg", }, BOT = { name = "Botswana", "Flag of Botswana.svg", }, BRA = { name = "Brasil", {1960, "Flag of Brazil (1889-1960).svg"}, {1968, "Flag of Brazil (1960-1968).svg"}, {1991, "Flag of Brazil (1968-1992).svg"}, "Flag of Brazil.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1960] = "Flag of Brazil (1960-1968).svg", [1968] = "Flag of Brazil (1968-1992).svg", }, }, BRU = { name = "Brunei", "Flag of Brunei.svg", }, BUL = { name = "Bulgaria", {1946, "Flag of Bulgaria.svg"}, {1947, "Flag of Bulgaria (1946-1948).svg"}, {1967, "Flag of Bulgaria (1948-1967).svg"}, {1971, "Flag of Bulgaria (1967-1971).svg"}, {1990, "Flag of Bulgaria (1971-1990).svg"}, "Flag of Bulgaria.svg", }, BUR = { name = "Burkina Faso", "Flag of Burkina Faso.svg", }, BWI = { name = "Mendebaldeko India Britainiarrak", "Flag of the West Indies Federation.svg", }, CAF = { name = "Erdialdeko Afrikako Errepublika", "Flag of the Central African Republic.svg", }, CAM = { name = "Kanbodia", {1970, "Flag of Cambodia.svg"}, {1975, "Flag of the Khmer Republic.svg"}, {1989, "Flag of the People's Republic of Kampuchea.svg"}, {1991, "Flag of the State of Cambodia.svg"}, {1993, "Flag of Cambodia under UNTAC.svg"}, "Flag of Cambodia.svg", }, CAN = { name = "Kanada", {1921, "Canadian Red Ensign (1868-1921).svg"}, {1957, "Canadian Red Ensign (1921-1957).svg"}, {1965, "Canadian Red Ensign (1957-1965).svg"}, "Flag of Canada (Pantone).svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1936] = "Canadian Red Ensign 1921-1957 (with disc).svg", }, }, CAY = { name = "Kaiman Uharteak", {1999, "Flag of the Cayman Islands (pre-1999).svg"}, "Flag of the Cayman Islands.svg", }, CEY = { name = "Zeilan", {1947, "British Ceylon flag.svg"}, {1951, "Flag of Ceylon (1948-1951).svg"}, {1971, "Flag of Ceylon (1951-1972).svg"}, "Flag of Sri Lanka.svg", }, CGO = { name = "Kongoko Errepublika", {1970, "Flag of the Republic of the Congo.svg"}, {1990, "Flag of the People's Republic of Congo.svg"}, "Flag of the Republic of the Congo.svg", }, CHA = { name = "Txad", "Flag of Chad.svg", }, CHI = { name = "Txile", "Flag of Chile.svg", }, CHN = { name = "Txina", "Flag of the People's Republic of China.svg", }, CIV = { name = "Boli Kosta", "Flag of Côte d'Ivoire.svg", }, CMR = { name = "Kamerun", {1975, "Flag of Cameroon (1961-1975).svg"}, "Flag of Cameroon.svg", }, COD = { name = "Kongoko Errepublika Demokratikoa", {1971, "Flag of Congo-Kinshasa (1966-1971).svg"}, {1996, "Flag of Zaire.svg"}, {2003, "Flag of the Democratic Republic of the Congo (1997-2003).svg"}, {2006, "Flag of the Democratic Republic of the Congo (2003-2006).svg"}, "Flag of the Democratic Republic of the Congo.svg", }, COK = { name = "Cook Uharteak", {1979, "Flag of the Cook Islands (1973-1979).svg"}, "Flag of the Cook Islands.svg", }, COL = { name = "Kolonbia", "Flag of Colombia.svg", }, COM = { name = "Komoreak", {1996, "Flag of the Comoros (1992-1996).svg"}, {2001, "Flag of the Comoros (1996-2001).svg"}, "Flag of the Comoros.svg", }, COR = { name = "Korea", "Unification flag of Korea.svg", ["ko Neguko Olinpiar Jokoetan"] = { [2018] = "Unification flag of Korea (pre 2006).svg", }, }, CPV = { name = "Cabo Verde", "Flag of Cape Verde.svg", }, CRC = { name = "Costa Rica", "Flag of Costa Rica.svg", }, CRO = { name = "Kroazia", "Flag of Croatia.svg", }, CUB = { name = "Kuba", "Flag of Cuba.svg", }, CUR = { name = "Curaçao", "Flag of Curaçao.svg", }, CYP = { name = "Zipre", {2006, "Flag of Cyprus (1960-2006).svg"}, "Flag of Cyprus.svg", }, CZE = { name = "Txekiar Errepublika", "Flag of the Czech Republic.svg", }, DAH = { name = "Dahomey", "Flag of Benin.svg", }, DEN = { name = "Danimarka", "Flag of Denmark.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, DJI = { name = "Djibuti", "Flag of Djibouti.svg", }, DMA = { name = "Dominika", {1965, "Flag of Dominica 1955-1965.svg"}, {1978, "Flag of Dominica (1965-1978).svg"}, {1981, "Flag of Dominica (1978-1981).svg"}, {1988, "Flag of Dominica (1981-1988).svg"}, {1990, "Flag of Dominica (1988-1990).svg"}, "Flag of Dominica.svg", }, DOM = { name = "Dominikar Errepublika", "Flag of the Dominican Republic.svg", }, ECU = { name = "Ekuador", {2009, "Flag of Ecuador (1900–2009).svg"}, "Flag of Ecuador.svg", }, EGY = { name = "Egipto", {1922, "Flag of Egypt (1882-1922).svg"}, {1952, "Flag of Egypt (1922–1958).svg"}, {1958, "Flag of Egypt (1952-1958).svg"}, {1971, "Flag of the United Arab Republic.svg"}, {1984, "Flag of Egypt (1972-1984).svg"}, "Flag of Egypt.svg", }, EUS = { name = "Euskal Herria", "Flag of the Basque Country.svg", }, ENG = { name = "Ingalaterra", "Flag of England.svg", }, ERI = { name = "Eritrea", "Flag of Eritrea.svg", }, ESA = { name = "El Salvador", "Flag of El Salvador.svg", }, ESP = { name = "Espainia", {1931, "Flag of Spain (1785-1873 and 1875-1931).svg"}, {1939, "Flag of Spain (1931 - 1939).svg"}, {1977, "Flag of Spain (1945–1977).svg"}, {1981, "Flag of Spain (1977 - 1981).svg"}, "Flag of Spain.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Spain Olympic Flag 1980.svg", }, }, EST = { name = "Estonia", "Flag of Estonia.svg", }, ETH = { name = "Etiopia", {1974, "Flag of Ethiopia (1897-1936; 1941-1974).svg"}, {1975, "Flag of Ethiopia (1974-1975).svg"}, {1987, "Flag of Ethiopia (1975–1987).svg"}, {1991, "Flag of Ethiopia (1987–1991).svg"}, {1995, "Flag of Ethiopia (1991-1996).svg"}, {2009, "Flag of Ethiopia (1996–2009).svg"}, "Flag of Ethiopia.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1992] = "Flag of Ethiopia (1987–1991).svg", }, }, EUA = { name = "Alemaniako Talde Bateratua", {1959, "Flag of Germany.svg"}, "Flag of the German Olympic Team (1960-1968).svg", }, EUN = { name = "Talde Bateratua", "Olympic flag.svg", ["Winter Paralympics"] = "Paralympic flag (1988-1994).svg", ["Paralympics"] = "Paralympic flag (1988-1994).svg", ["Summer Paralympics"] = "Paralympic flag (1988-1994).svg", }, FAI = { name = "Malvinak", {1999, "Flag of the Falkland Islands (1948-1999).svg"}, "Flag of the Falkland Islands.svg", }, FAR = { name = "Faroe Uharteak", "Flag of the Faroe Islands.svg", }, FIJ = { name = "Fiji", {1970, "Flag of Fiji 1924-1970.svg"}, "Flag of Fiji.svg", }, FIN = { name = "Finlandia", {1912, "Flag of Russia.svg"}, "Flag of Finland.svg", }, FINA = { name = "FINA Atleta Independenteak", "FINA logo cropped.jpg" }, FRA = { name = "Frantzia", "Flag of France.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, FRG = { name = "Mendebaldeko Alemania", {1959, "Flag of Germany.svg"}, {1968, "Flag of the German Olympic Team (1960-1968).svg"}, "Flag of Germany.svg", }, FRN = { name = "Rhodesia eta Nyasaland", "Flag of the Federation of Rhodesia and Nyasaland.svg", }, FSA = { name = "Hego Arabiako Federazioa", "Flag of the Federation of South Arabia.svg", }, FSM = { name = "Mikronesiako Estatu Federatuak", "Flag of the Federated States of Micronesia.svg", }, GAB = { name = "Gabon", "Flag of Gabon.svg", }, GAM = { name = "Gambia", "Flag of The Gambia.svg", }, GBR = { name = "Britainia Handia", "Flag of the United Kingdom.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, GBR_WCA = { name = "Britainia Handia eta Ipar Irlanda", "Flag of the United Kingdom.svg", }, GBS = { name = "Ginea-Bissau", "Flag of Guinea-Bissau.svg", }, GCO = { name = "Urrezko Kosta", "Flag of the Gold Coast.svg", }, GDR = { name = "Ekialdeko Alemania", {1959, "Flag of East Germany.svg"}, {1968, "Flag of the German Olympic Team (1960-1968).svg"}, "Flag of East Germany.svg", }, GEO = { name = "Georgia", {2003, "Flag of Georgia (1990–2004).svg"}, "Flag of Georgia.svg", }, GEQ = { name = "Ekuatore Ginea", "Flag of Equatorial Guinea.svg", }, GER = { name = "Alemania", {1912, "Flag of the German Empire.svg"}, {1932, "Flag of Germany (3-2 aspect ratio).svg"}, {1945, "Flag of the German Reich (1935–1945).svg"}, "Flag of Germany.svg", }, GGY = { name = "Guernsey", {1985, "Flag of Guernsey (1936).svg"}, "Flag of Guernsey.svg", }, GHA = { name = "Ghana", {1957, "Flag of the Gold Coast.svg"}, {1961, "Flag of the Union of African States (1958-1961).svg"}, {1962, "Flag of the Union of African States (1961-1962).svg"}, {1966, "Flag of Ghana (1964-1966).svg"}, "Flag of Ghana.svg", }, GIB = { name = "Gibraltar", {1981, "Government Ensign of Gibraltar 1939-1999.svg"}, "Flag of Gibraltar.svg", }, GRE = { name = "Grezia", {1969, "Flag of Greece (1828-1978).svg"}, {1975, "Flag of Greece (1970-1975).svg"}, {1978, "Flag of Greece (1828-1978).svg"}, "Flag of Greece.svg", ["ko Neguko Olinpiar Jokoetan"] = { [1976] = "Flag of Greece.svg", }, }, GRN = { name = "Grenada", {1974, "Flag of Grenada 1967.svg"}, "Flag of Grenada.svg", }, GUA = { name = "Guatemala", "Flag of Guatemala.svg", }, GUI = { name = "Ginea", "Flag of Guinea.svg", }, GUM = { name = "Guam", "Flag of Guam.svg", }, GUY = { name = "Guyana", {1906, "Flag of British Guiana (1875–1906).svg"}, {1919, "Flag of British Guiana (1906-1919).svg"}, {1955, "Flag of British Guiana (1919-1955).svg"}, {1966, "Flag of British Guiana (1955–1966).svg"}, "Flag of Guyana.svg", }, HAI = { name = "Haiti", {1963, "Flag of Haiti.svg"}, {1986, "Flag of Haiti (1964–1986).svg"}, "Flag of Haiti.svg", }, HBR = { name = "Honduras Britaniarra", "Flag of British Honduras.svg", }, HKG = { name = "Hong Kong", {1955, "Flag of Hong Kong (1876–1941 and 1945–1955).svg"}, {1959, "Flag of Hong Kong (1955–1959).svg"}, {1997, "Flag of Hong Kong (1959–1997).svg"}, "Flag of Hong Kong.svg", }, HKG_CGF = { name = "Hong Kong", {1955, "Flag of Hong Kong 1876.svg"}, {1959, "Flag of Hong Kong 1955.svg"}, "Flag of Hong Kong (1959–1997).svg" }, HON = { name = "Honduras", "Flag of Honduras.svg", }, HUN = { name = "Hungaria", {1918, "Flag of Hungary (1867-1918).svg"}, {1946, "Flag of Hungary (1915-1918, 1919-1946; 3-2 aspect ratio).svg"}, {1949, "Flag of Hungary (1946-1949, 1956-1957).svg"}, {1955, "Flag of Hungary (1949-1956).svg"}, {1957, "Flag of Hungary (1946-1949, 1956-1957).svg"}, "Flag of Hungary.svg", }, IFS = { name = "Irlandako Estatu Librea", "Flag of Ireland.svg", }, IAA = { name = "Asiako Atleta Independenteak", "Olympic flag.svg", }, INA = { name = "Indonesia", "Flag of Indonesia.svg", }, IND = { name = "India", {1946, "British Raj Red Ensign.svg"}, {2012, "Flag of India.svg"}, "Flag of India.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1936] = "Flag of the Governor-General of India (1885–1947).svg", }, }, IOA_2000 = { name = "Banakako Atleta Olinpikoak", "Olympic flag.svg", }, IOC = { name = "Kuwaiteko Atletak", "Olympic flag.svg", }, IOM = { name = "Man", "Flag of the Isle of Man.svg", }, IOP = { name = "Parte-hartzaile Olinpiko Independenteak", "Olympic flag.svg", }, ['IOP, IOA, OAR'] = { name = "Olinpiar Independenteak", "Olympic flag.svg", }, IOW = { name = "Wight uhartea", "Flag of the Isle of Wight.svg", }, IPA = { name = "Atleta Paralinpiko Independenteak", "Paralympic flag.svg", }, IPP = { name = "Parte-hartzaile Paralinpiko Independenteak", "Paralympic flag (1988-1994).svg", }, IRE = { name = "Irlanda", "Green harp flag of Ireland.svg", }, IRI = { name = "Iran", {1932, "Early 20th Century Qajar Flag.svg"}, {1964, "State Flag of Iran (1933-1964).svg"}, {1980, "State Flag of Iran (1964-1980).svg"}, "Flag of Iran.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1964] = "State Flag of Iran (1964-1980).svg", }, }, IRL = { name = "Irlanda", "Flag of Ireland.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, IRQ = { name = "Irak", {1959, "Flag of Iraq (1921–1959).svg"}, {1963, "Flag of Iraq (1959-1963).svg"}, {1991, "Flag of Iraq (1963–1991).svg"}, {2003, "Flag of Iraq (1991-2004).svg"}, {2007, "Flag of Iraq (2004-2008).svg"}, "Flag of Iraq.svg", }, ISL = { name = "Islandia", {1915, "Flag of Denmark.svg"}, {1944, "Light Blue Flag of Iceland.svg"}, "Flag of Iceland.svg", }, ISR = { name = "Israel", "Flag of Israel.svg", }, ISV = { name = "Birjina Uharte Estatubatuarrak", "Flag of the United States Virgin Islands.svg", }, ITA = { name = "Italia", {1946, "Flag of Italy (1861-1946).svg"}, {2002, "Flag of Italy.svg"}, {2006, "Flag of Italy (2003–2006).svg"}, "Flag of Italy.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, IVB = { name = "Birjina britaniar uharteak", "Flag of the British Virgin Islands.svg", }, JAM = { name = "Jamaika", {1957, "Flag of Jamaica (1906-1957).svg"}, {1962, "Flag of Jamaica (1957-1962).svg"}, "Flag of Jamaica.svg", }, JER = { name = "Jersey", {1980, "Flag of Jersey (pre 1981).svg"}, "Flag of Jersey.svg", }, JOR = { name = "Jordania", "Flag of Jordan.svg", }, JPN = { name = "Japonia", {1999, "Flag of Japan (1870-1999).svg"}, "Flag of Japan.svg", }, KAZ = { name = "Kazakhstan", "Flag of Kazakhstan.svg", }, KEN = { name = "Kenya", {1963, "Flag of British East Africa.svg"}, "Flag of Kenya.svg", }, KGZ = { name = "Kirgizistan", "Flag of Kyrgyzstan.svg", }, KHM = { name = "Khmer Errepublika", "Flag of the Khmer Republic.svg", }, KIR = { name = "Kiribati", "Flag of Kiribati.svg", }, KOR = { name = "Hego Korea", {1948, "Flag of South Korea (1945-1948).svg"}, {1949, "Flag of South Korea (1948-1949).svg"}, {1984, "Flag of South Korea (1949-1984).svg"}, {1997, "Flag of South Korea (1984-1997).svg"}, {2011, "Flag of South Korea (1997-2011).svg"}, "Flag of South Korea.svg" }, KOS = { name = "Kosovo", "Flag of Kosovo.svg", }, KSA = { name = "Saudi Arabia", {1973, "Flag of Saudi Arabia (1938-1973).svg"}, "Flag of Saudi Arabia.svg", }, KUW = { name = "Kuwait", "Flag of Kuwait.svg", }, LAO = { name = "Laos", {1975, "Flag of Laos (1952-1975).svg"}, "Flag of Laos.svg", }, LAT = { name = "Letonia", "Flag of Latvia.svg", }, LBA = { name = "Libia", {1968, "Flag of Libya (1951).svg"}, {1972, "Flag of Libya (1969–1972).svg"}, {1977, "Flag of Libya (1972–1977).svg"}, {2011, "Flag of Libya (1977-2011).svg"}, "Flag of Libya.svg", }, LBN = { name = "Libano", "Flag of Lebanon.svg", }, LBR = { name = "Liberia", "Flag of Liberia.svg", }, LCA = { name = "Santa Luzia", {1967, "Flag of Saint Lucia (1939-1967).svg"}, {1979, "Flag of Saint Lucia (1967-1979).svg"}, {2002, "Flag of Saint Lucia (1979-2002).svg"}, "Flag of Saint Lucia.svg", }, LES = { name = "Lesotho", {1987, "Flag of Lesotho (1966).svg"}, {2006, "Flag of Lesotho (1987-2006).svg"}, "Flag of Lesotho.svg", }, LIE = { name = "Liechtenstein", {1921, "Flag of Liechtenstein (1852-1921).svg"}, {1937, "Flag of Liechtenstein (1921-1937).svg"}, "Flag of Liechtenstein.svg", }, LTU = { name = "Lituania", {1940, "Flag of Lithuania (1918-1940).svg"}, {2004, "Flag of Lithuania (1988-2004).svg"}, "Flag of Lithuania.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [2004] = "Flag of Lithuania.svg", }, }, LUX = { name = "Luxenburgo", "Flag of Luxembourg.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, MAC = { name = "Macao", {1999, "Bandeira do Leal Senado.svg"}, "Flag of Macau.svg", }, MAD = { name = "Madagaskar", "Flag of Madagascar.svg", }, MAL = { name = "Malaya", "Flag of Malaya.svg", }, MAR = { name = "Maroko", "Flag of Morocco.svg", }, MAS = { name = "Malaysia", {1963, "Flag of Malaya.svg"}, "Flag of Malaysia.svg", }, MAW = { name = "Malawi", {2009, "Flag of Malawi.svg"}, {2012, "Flag of Malawi (2010-2012).svg"}, "Flag of Malawi.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [2012] = "Flag of Malawi.svg", }, }, MDA = { name = "Moldavia", "Flag of Moldova.svg", }, MDV = { name = "Maldivak", "Flag of Maldives.svg", }, MEX = { name = "Mexiko", {1916, "Flag of Mexico (1893-1916).svg"}, {1934, "Flag of the United Mexican States (1916-1934).svg"}, {1968, "Flag of Mexico (1934-1968).svg"}, "Flag of Mexico.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1968] = "Flag of Mexico.svg", }, }, MGL = { name = "Mongolia", {1991, "Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1992).svg"}, "Flag of Mongolia.svg", ["ko Neguko Olinpiar Jokoetan"] = { [1992] = "Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1992).svg", }, }, MHL = { name = "Marshall Uharteak", "Flag of the Marshall Islands.svg", }, MIX = { name = "Nahastutako Komite Olinpikoak", "Olympic flag.svg", }, MKD = { name = "Mazedonia", "Flag of Macedonia.svg", }, MKD_2019 = { name = "North Macedonia", "Flag of North Macedonia.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = "Flag of North Macedonia (3-2).svg", ["ko Neguko Olinpiar Jokoetan"] = "Flag of North Macedonia (3-2).svg", }, MLI = { name = "Mali", "Flag of Mali.svg", }, MLT = { name = "Malta", {1943, "Flag of Malta (1923-1943).svg"}, {1964, "Flag of Malta (1943-1964).svg"}, "Flag of Malta.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1948] = "Flag of Malta (1943).svg", }, }, MNE = { name = "Montenegro", "Flag of Montenegro.svg", }, MNT = { name = "Montserrat", "Flag of Montserrat.svg", }, MON = { name = "Monako", "Flag of Monaco.svg", }, MOZ = { name = "Mozambike", {1983, "Flag of Mozambique (1975-1983).svg"}, "Flag of Mozambique.svg", }, MRI = { name = "Maurizio", {1923, "Flag of Mauritius 1906.svg"}, {1968, "Flag of Mauritius 1923.svg"}, "Flag of Mauritius.svg", }, MTN = { name = "Mauritania", {2016, "Flag of Mauritania (1959–2017).svg"}, "Flag of Mauritania.svg", }, MYA = { name = "Myanmar", {1973, "Flag of Burma (1948-1974).svg"}, {2010, "Flag of Myanmar (1974-2010).svg"}, "Flag of Myanmar.svg", }, NAM = { name = "Namibia", "Flag of Namibia.svg", }, NBO = { name = "Ipar Borneo", "Flag of North Borneo (1948-1963).svg", }, NCA = { name = "Nikaragua", "Flag of Nicaragua.svg", }, NCL = { name = "Kaledonia Berria", "Flag of New Caledonia.svg", ["Asian Indoor and Martial Arts Games"] = { [2017] = "Flag of France.svg", }, }, NED = { name = "Herbehereak", "Flag of the Netherlands.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, NEP = { name = "Nepal", "Flag of Nepal.svg", }, NEW = { name = "Ternua", "Newfoundland Red Ensign.png", }, NFI = { name = "Norfolk Uhartea", "Flag of Norfolk Island.svg", }, NGR = { name = "Nigeria", {1960, "Flag of British Colonial Nigeria.svg"}, "Flag of Nigeria.svg", }, NIG = { name = "Niger", "Flag of Niger.svg", }, NIR = { name = "Ipar Ireland", "Ulster banner.svg", }, NIU = { name = "Niue", "Flag of Niue.svg", }, NMI = { name = "Iparraldeko Mariana Uharteak", "Flag of the Northern Mariana Islands.svg", }, NOR = { name = "Norvegia", "Flag of Norway.svg", }, NPA = { name = "Atleta Paralinpiko Neutralak", "Paralympic flag.svg", }, NRH = { name = "Ipar Rhodesia", "Flag of Northern Rhodesia (1939-1953).svg", }, NRU = { name = "Nauru", "Flag of Nauru.svg", }, NZL = { name = "Zeelanda Berria", "Flag of New Zealand.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Flag of New Zealand Olympic Committee (1979-1994).svg", }, }, OAR = { name = "Errusiako Atleta Olinpikoak", "Olympic flag.svg", }, OMA = { name = "Oman", {1995, "Flag of Oman (1970-1995).svg"}, "Flag of Oman.svg", }, PAK = { name = "Pakistan", "Flag of Pakistan.svg", }, PAN = { name = "Panama", "Flag of Panama.svg", }, PAR = { name = "Paraguai", {1954, "Flag of Paraguay (1842-1954).svg"}, {1988, "Flag of Paraguay (1954-1988).svg"}, {1990, "Flag of Paraguay (1988-1990).svg"}, {2013, "Flag of Paraguay (1990-2013).svg"}, "Flag of Paraguay.svg", }, PER = { name = "Peru", {1950, "Flag of Peru (1825-1950).svg"}, "Flag of Peru.svg", }, PHI = { name = "Filipinak", {1936, "Flag of the Philippines (1919-1936).svg"}, {1984, "Flag of the Philippines (navy blue).svg"}, {1986, "Flag_of_the_Philippines_(light_blue).svg"}, {1997, "Flag of the Philippines (navy blue).svg"}, "Flag of the Philippines.svg", ["Asian Games"] = { [1986] = "Flag of the Philippines (navy blue).svg", }, }, PLE = { name = "Palestina", "Flag of Palestine.svg", }, PLW = { name = "Palau", "Flag of Palau.svg", }, PNG = { name = "Papua Ginea Berria", {1965, "Flag of the Territory of New Guinea.svg"}, {1970, "Flag of Papua New Guinea 1965.svg"}, "Flag of Papua New Guinea.svg", }, POL = { name = "Polonia", {1928, "Flag of Poland (1919-1928).svg"}, {1979, "Flag of Poland (1928-1980).svg"}, "Flag of Poland.svg", }, POR = { name = "Portugal", "Flag of Portugal.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Flag of Portugal-1980-Olympics.svg", }, }, PRK = { name = "Ipar Korea", {1947, "Flag of the Provisional People's Committee for North Korea.svg"}, {1991, "Flag of North Korea (1948–1992).svg"}, "Flag of North Korea.svg", }, PUR = { name = "Puerto Rico", {1951, "Puerto Rico Azul Celeste.png"}, {1995, "Flag of Puerto Rico (1952-1995).svg"}, "Flag of Puerto Rico.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1948] = "Puerto rico national sport flag.svg", [1952] = "Puerto rico national sport flag.svg", [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, PYF = { name = "Polinesia Frantziarra", "Flag of French Polynesia.svg", }, QAT = { name = "Qatar", "Flag of Qatar.svg", }, RHO = { name = "Rhodesia", {1953, "Flag of Southern Rhodesia.svg"}, {1963, "Flag of the Federation of Rhodesia and Nyasaland.svg"}, {1968, "Flag of Rhodesia (1964).svg"}, "Flag of Rhodesia.svg", }, ROA = { name = "Errefuxiatuen Talde Olinpikoa", "Olympic flag.svg", }, ROC = { name = "Txinako Errepublika", {1928, "Flag of the Republic of China (1912-1928).svg"}, "Flag of the Republic of China.svg", }, ROC_2020 = { name = "ROC", "Olympic_flag.svg", }, ROM = { name = "Errumania", {1948, "Flag of Romania.svg"}, {1952, "Flag of Romania (1948-1952).svg"}, {1965, "Flag of Romania (1952-1965).svg"}, {1989, "Flag of Romania (1965-1989).svg"}, "Flag of Romania.svg", }, RPC = { name = "RPC", "Russian Paralympic Committee flag (2021).svg", }, RPT = { name = "Errefuxiatuen Talde Paralinpikoa", "Paralympic flag (2019).svg", }, RSA = { name = "Hego Afrika", {1912, "Flag of the United Kingdom.svg"}, {1928, "Red Ensign of South Africa (1912-1928).svg"}, {1994, "Flag of South Africa (1928-1994).svg"}, "Flag of South Africa.svg", ["ko Neguko Olinpiar Jokoetan"] = { [1994] = "South African Olympic Flag 1994.gif", }, ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1992] = "South African Olympic Flag.svg", }, }, RU1 = { name = "Errusiar Inperioa", "Flag of Russia.svg", }, RUS = { name = "Errusia", {1993, "Flag of Russia (1991–1993).svg"}, "Flag of Russia.svg", }, RWA = { name = "Rwanda", {1961, "Flag of Rwanda (1959-1961).svg"}, {2001, "Flag of Rwanda (1962-2001).svg"}, "Flag of Rwanda.svg", }, SAA = { name = "Saar", "Flag of Saar (1947–1956).svg", }, SAM = { name = "Samoa", "Flag of Samoa.svg", }, SAR = { name = "Sarawak", "Flag of the Crown Colony of Sarawak (1946).svg", }, SCG = { name = "Serbia eta Montenegro", "Flag of Serbia and Montenegro.svg", }, SCN = { name = "Saint Christopher-Nevis-Anguilla", "Flag of Saint Christopher-Nevis-Anguilla.svg", }, SCO = { name = "Eskozia", "Flag of Scotland.svg", }, SEN = { name = "Senegal", "Flag of Senegal.svg", }, SEY = { name = "Seychelleak", {1996, "Flag of the Seychelles (1977-1996).svg"}, "Flag of Seychelles.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1996] = "Flag of Seychelles.svg", }, }, SGP = { name = "Singapur", {1959, "Flag of Singapore (1946-1959).svg"}, "Flag of Singapore.svg", }, SHE = { name = "Santa Helena", {1984, "Flag of Saint Helena (1874-1984).svg"}, "Flag of Saint Helena.svg", }, SKN = { name = "Saint Kitts eta Nevis", {1983, "Flag of Saint Christopher-Nevis-Anguilla.svg"}, "Flag of Saint Kitts and Nevis.svg", }, SLE = { name = "Sierra Leona", {1961, "Flag of Sierra Leone 1916-1961.gif"}, "Flag of Sierra Leone.svg", }, SLO = { name = "Eslovenia", "Flag of Slovenia.svg", }, SMR = { name = "San Marino", {2010, "Flag of San Marino (before 2011).svg"}, "Flag of San Marino.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, SOL = { name = "Solomon Uharteak", "Flag of the Solomon Islands.svg", }, SOM = { name = "Somalia", "Flag of Somalia.svg", }, SRB = { name = "Serbia", {1918, "State Flag of Serbia (1882-1918).svg"}, {1944, "Flag of Serbia, 1941-1944.svg"}, {1992, "Flag of SR Serbia.svg"}, {2004, "Flag of Serbia (1992-2004).svg"}, {2010, "Flag of Serbia (2004-2010).svg"}, "Flag of Serbia.svg", }, SRH = { name = "Hego Rhodesia", "Flag of Southern Rhodesia.svg", }, SRI = { name = "Sri Lanka", {1947, "British Ceylon flag.svg"}, {1951, "Flag of Ceylon (1948-1951).svg"}, {1971, "Flag of Ceylon (1951-1972).svg"}, "Flag of Sri Lanka.svg", }, SSD = { name = "Hego Sudan", "Flag of South Sudan.svg", }, STP = { name = "Sao Tome eta Príncipe", "Flag of Sao Tome and Principe.svg", }, SUD = { name = "Sudan", {1970, "Flag of Sudan (1956-1970).svg"}, "Flag of Sudan.svg", }, SUI = { name = "Suitza", "Flag of Switzerland.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1980] = "Olympic flag.svg", }, }, SUR = { name = "Surinam", {1975, "Flag of Dutch Guyana.svg"}, "Flag of Suriname.svg", }, SVG = { name = "Saint Vincent eta Grenadinak", {1979, "Flag of Saint Vincent and the Grenadines (1907-1979).svg"}, {1984, "Flag of Saint Vincent and the Grenadines (1979-1985).svg"}, {1985, "Flag of Saint Vincent and the Grenadines (1985).svg"}, "Flag of Saint Vincent and the Grenadines.svg", }, SVK = { name = "Eslovakia", "Flag of Slovakia.svg", }, SWE = { name = "Suedia", {1905, "Swedish civil ensign (1844–1905).svg"}, "Flag of Sweden.svg", }, SWZ = { name = "Swazilandia", "Flag of Swaziland.svg", }, SWZ_YO2018 = { name = "Eswatini", "Flag of Swaziland.svg", }, SYR = { name = "Siria", {1958, "Flag of Syria (1932-1958; 1961-1963).svg"}, {1961, "Flag of the United Arab Republic.svg"}, {1963, "Flag of Syria (1932-1958; 1961-1963).svg"}, {1971, "Flag of Syria (1963–1972).svg"}, {1979, "Flag of Syria (1972-1980).svg"}, "Flag of Syria.svg", }, TAG = { name = "Tanganika", "Flag of Tanganyika.svg", }, TAH = { name = "Tahiti", "Flag of French Polynesia.svg", }, TAN = { name = "Tanzania", {1964, "Flag of Tanganyika.svg"}, "Flag of Tanzania.svg", }, TCA = { name = "Turks eta Caicos", "Flag of the Turks and Caicos Islands.svg", }, TCH = { name = "Txekoslovakia", "Flag of Czechoslovakia.svg", }, TGA = { name = "Tonga", "Flag of Tonga.svg", }, THA = { name = "Thailandia", "Flag of Thailand.svg", }, TJK = { name = "Tajikistan", "Flag of Tajikistan.svg", }, TKL = { name = "Tokelau", "Flag of Tokelau.svg", }, TKM = { name = "Turkmenistan", {1973, "Flag of Turkmen SSR (1956).svg"}, {1991, "Flag of the Turkmen SSR.svg"}, {1996, "Flag of Turkmenistan (1992-1997).svg"}, {2000, "Flag of Turkmenistan (1997-2001).svg"}, "Flag of Turkmenistan.svg", }, TLS = { name = "Ekialdeko Timor", "Flag of East Timor.svg", }, TOG = { name = "Togo", "Flag of Togo.svg", }, TPE = { name = "Taipei Txinatarra", {1979, "Flag of the Republic of China.svg"}, "Flag of Chinese Taipei for Olympic games.svg", ["Olympics"] = "Flag of Chinese Taipei for Olympic games.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = "Flag of Chinese Taipei for Olympic games.svg", ["ko Neguko Olinpiar Jokoetan"] = "Flag of Chinese Taipei for Olympic games.svg", ["Asian Para Games"] = "Chinese Taipei Paralympic Flag.svg", ["Summer Paralympics"] = "Chinese Taipei Paralympic Flag.svg", ["Universiade"] = "Flag of Chinese Taipei for Universiade.svg", ["Summer Universiade"] = "Flag of Chinese Taipei for Universiade.svg", ["Winter Universiade"] = "Flag of Chinese Taipei for Universiade.svg", }, TRI = { name = "Trinidad eta Tobago", {1958, "Flag of Trinidad and Tobago 1889-1958.svg"}, "Flag of Trinidad and Tobago.svg", }, TUN = { name = "Tunisia", {1999, "Pre-1999 Flag of Tunisia.svg"}, "Flag of Tunisia.svg", }, TUR = { name = "Turkia", {1936, "Flag of the Ottoman Empire.svg"}, "Flag of Turkey.svg", }, TUV = { name = "Tuvalu", "Flag of Tuvalu.svg", }, UAE = { name = "Arabiar Emirerri Batuak", "Flag of the United Arab Emirates.svg", }, UAR = { name = "Arabiar Errepublika Batua", "Flag of the United Arab Republic.svg", }, UGA = { name = "Uganda", {1962, "Flag of the Uganda Protectorate.svg"}, "Flag of Uganda.svg", }, UKR = { name = "Ukraina", "Flag of Ukraine.svg", }, URS = { name = "Sobietar Batasuna", {1936, "Flag of the Soviet Union (1924–1936).svg"}, {1955, "Flag of the Soviet Union (1936–1955).svg"}, "Flag of the Soviet Union.svg", }, URU = { name = "Uruguai", "Flag of Uruguay.svg", }, USA = { name = "Ameriketako Estatu Batuak", {1896, "US flag 44 stars.svg"}, {1908, "US flag 45 stars.svg"}, {1912, "US flag 46 stars.svg"}, {1959, "US flag 48 stars.svg"}, {1960, "US flag 49 stars.svg"}, "Flag of the United States.svg", ["ko Udako Olinpiar Jokoetan"] = { [1912] = "US flag 48 stars.svg", [1960] = "Flag of the United States.svg", }, }, UZB = { name = "Uzbekistan", "Flag of Uzbekistan.svg", }, VAN = { name = "Vanuatu", "Flag of Vanuatu.svg", }, VEN = { name = "Venezuela", {1930, "Flag of Venezuela (1905–1930).svg"}, {1954, "Flag of Venezuela (1930–1954).svg"}, {2006, "Flag of Venezuela (1954–2006).png"}, "Flag of Venezuela.svg", }, VIE = { name = "Vietnam", {1975, "Flag of South Vietnam.svg"}, "Flag of Vietnam.svg", }, VNM = { name = "Hego Vietnam", {1975, "Flag of South Vietnam.svg"}, "Flag of Vietnam.svg", }, VOL = { name = "Volta Garaia", "Flag of Upper Volta.svg", }, WAL = { name = "Gales", {1952, "Flag of Wales 2.svg"}, {1959, "Flag of Wales (1953-1959).svg"}, "Flag of Wales 2.svg", }, WLF = { name = "Wallis eta Futuna", "Flag of Wallis and Futuna.svg", }, WSM = { name = "Mendebaldeko Samoa", "Flag of Samoa.svg", }, YAR = { name = "Ipar Yemen", "Flag of North Yemen.svg", }, YEM = { name = "Yemen", "Flag of Yemen.svg", }, YMD = { name = "Hego Yemen", "Flag of South Yemen.svg", }, YUG = { name = "Jugoslavia", {1941, "Flag of the Kingdom of Yugoslavia.svg"}, {1946, "Flag of the Democratic Federal Yugoslavia.svg"}, {1992, "Flag of SFR Yugoslavia.svg"}, {2002, "Flag of Serbia and Montenegro.svg"}, "Flag of SFR Yugoslavia.svg", }, ZAI = { name = "Zaire", "Flag of Zaire.svg", }, ZAM = { name = "Zambia", {1953, "Flag of Northern Rhodesia (1939-1953).svg"}, {1963, "Flag of the Federation of Rhodesia and Nyasaland.svg"}, {1995, "Flag of Zambia (1964-1996).svg"}, "Flag of Zambia.svg", }, ZIM = { name = "Zimbabwe", {1953, "Flag of Southern Rhodesia.svg"}, {1963, "Flag of the Federation of Rhodesia and Nyasaland.svg"}, {1968, "Flag of Rhodesia (1964).svg"}, {1978, "Flag of Rhodesia.svg"}, {1979, "Flag of Zimbabwe Rhodesia.svg"}, "Flag of Zimbabwe.svg", }, ZZX = { name = "Talde mistoa", "Olympic flag.svg", }, } return { countryAliases = countryAliases, countries = countries, } 4mwzb4cnn0taeyn0widcid883tzl9y9 2 1024640 9984118 9973901 2024-11-28T16:50:30Z 158.227.0.240 9984118 wikitext text/x-wiki = Teorema = Teorema [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. [[Fitxategi:Pythagoras in the Roman Forum, Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre de Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl Friedrich Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul R. Halmos 1986 (headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == 9dhr1lio899qjm6t87t61j8oa3gm7nr 9984163 9984118 2024-11-28T17:07:29Z 158.227.0.240 9984163 wikitext text/x-wiki Teorema [[Matematika|matematikako]] oinarrizko kontzeptuetako bat da, aurrez frogatuta dagoen [[proposizio]] bat, zehazki.<ref>{{erreferentzia|izenburua=WordReference: teorema|hizkuntza=es|url=https://www.wordreference.com/definicion/teorema}}</ref> Matematikan, [[hipotesi]] batetik abiaturik, berez berehalakoa ez den emaitza bat baieztatzen duen proposamen oro ''teorema'' izango da. Gehienetan, aurrez frogaturik dagoen beste teorema batetik abiatuta lortzen dira teorema berriak. Teoremak [[Logika matematiko|logikaren]] bidez eta matematikako zenbait printzipioren bitartez egiaztatzen dira. Gainera, hainbat arlotan aurki daitezke, esate baterako, [[Geometria|geometrian]], [[Aljebra|aljebran]], [[Analisi matematiko|analisian]] eta [[Estatistika|estatistikan]]. [[Fitxategi:Pythagoras in the Roman Forum, Colosseum.jpg|thumb|217x217px|Pitagoras]] Teoremek matematikaren arlo ugaritan aurrerapen handiak ekarri dituzte, eta horrek eragin zuzena izan du [[zientzia]] eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean. Geometriako teoremak, [[Pitagorasen teorema|Pitagorasen Teoremak]] esaterako, [[Arkitektura|arkitekturan]] eta [[Ingeniaritza|ingeniaritzan]] erabiltzen dira, [[Espazio|espazioaren]] eta [[Forma|formaren]] ulermena hobetzeko. Teoremek [[egitura]] jakin bat jarraitu ohi dute: hain zuzen ere, [[Enuntziatu|enuntziatua]], [[Froga matematiko|froga]] eta amaiera. Frogatzeko prozesuak ikerketa sakona eskatzen du; horretarako hainbat metodo erabiltzen dira, besteak beste, [[Indukzio matematiko|indukzioa]] eta kontradikzioa. Gainera, froga prozesua teorema baten balio eta erabilgarritasunaren oinarria da. == Historia pixka bat == [[Fitxategi:Euclid's postulates.svg|thumb|Euklidesen postulatuen irudikapen geometrikoa.]] XIX. mendearen amaierara arte eta matematikaren sorrerako krisira arte, teoria matematiko guztiak nabaritzat hartzen ziren oinarrizko propietate gutxi batzuetatik abiatuta eraiki ziren; adibidez, [[Zenbaki arrunt|zenbaki natural]] orok ondorengo zenbaki bat duela, edo bi puntu ezberdin hartuta hauetatik igarotzen den [[lerro]] bat existitzen dela. Erabat nabaritzat jotzen ziren oinarrizko propietate hauei ''[[postulatu]]'' edo ''[[axioma]]'' deitzen zitzaien; adibidez, [[Euklidesen postulatu|Euklidesen postulatuak]]. Teorema guztiak oinarrizko propietate hauek inplizituki edo esplizituki erabiliz frogatzen ziren. Gainera, oinarrizko propietate hauen ebidentziaren ondorioz behin teorema bat frogatuta, behin betiko egiatzat hartzen zen, frogan akats bat egon ezean. Adibidez, [[triangelu]] baten barneko [[Angelu (geometria)|angeluen]] batura 180º da, eta hori egitate ukaezintzat jotzen zen. Matematikaren sorrerako krisiaren eragileetako bat [[Geometria ez-euklidear|geometria ez-euklidearren]] aurkikuntza izan zen. Izan ere, geometria horietan triangelu baten angeluen batura 180º-ren ezberdina da, baina teoria horietan ez dira inolako kontraesan batera iritsi. Orduan, "triangelu baten angeluen batura 180º da" propietatea egiazkoa da Euklidesen bosgarren postulatua onartzekotan, eta faltsua postulatu hori onartzen ez bada. Era berean, [[Multzo-teoria|multzoen]] inguruko oinarrizko eta “nabariak” diren propietateek [[Russellen paradoxa|Russellen paradoxaren]] kontraesanera garamatzate. Kontraesan hori  multzoak manipulatzea baimentzen duten arauak sortuz konpondu  da. [[Fitxategi:Trinagolo805050Lato4.png|ezkerrera|thumb|"Triangelu baten angeluen batura 180º da."]] Krisi hau matematikaren oinarriak berrikusiz konpondu da, oinarri zorrotzagoak egiteko. Oinarri berri hauen arabera, teorema bat da ongi eratuta dagoen [[teoria matematiko]] baten [[Formula (matematika)|formula]] bat, teoriaren axioma eta inferentzia arauak erabiliz froga daitekeena. Orduan, triangelu baten angeluen baturari buruzko aurreko teorema honela geratzen da: “[[Geometria euklidear|Geometria euklidearraren]] axioma eta inferentzia arauen arabera, triangelu baten barneko angeluen batura 180º da”. Bestalde, Russellen paradoxa desagertu egiten da; izan ere, multzoen teorian "multzo guztien multzoa" ezin da ondo eratutako formula batekin adierazi. Hain zuzen ere, multzo guztien multzoa ongi eratutako formula baten bidez adieraz badaiteke, horrek esan nahi du teoria ez-tinkoa dela; eta ongi eratutako baieztapen oro, baita horren ezeztapena ere, teorema bat da. Esandakoaren arabera, teorema baten baliozkotasuna haren frogaren zuzentasunaren araberakoa baino ez da. Ez da egiaren ezta axiomen esanahien araberakoa. Horrek ez du esan nahi axiomen esanahia interesgarria ez denik, baizik eta teorema baten baliozkotasuna axiomen esanahiarekiko independentea dela. Independentzia hori erabilgarria izan daiteke, itxuraz loturarik ez duten matematikako arloetan beste alorretan lortutako emaitzak erabiltzeko aukera ematen baitu. Matematika antolatzeko modu honen ondorio garrantzitsu bat da matematikako teoriak objektu gisa definitzea, eta haiei buruzko teoremak frogatzea ahalbidetzen duela. == Teoremei buruzko zenbait oinarrizko kontu == [[Fitxategi:NumberSetinC.svg|thumb|Zenbaki motak, horien artean zenbaki naturalak.]] Zentzuzkoa den bezala, teorema askok baldintzapeko adierazlearen forma dute: A betetzen bada, orduan B ere bai. Teorema horrek "B" baieztatzen ez duen arren, "B" "A"-ren beharrezko [[Ondorio (logika)|ondorioa]] dela adierazten du. Kasu honetan, A ''teoremaren hipotesia'' deitzen da, eta B, berriz, ''teoremaren ondorioa''. Biek batera (frogapena kontuan hartu gabe) ''proposizioa'' edo ''teoremaren enuntziatua'' osatzen dute (adibidez, "A baldin bada, orduan B" proposizioa da).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Introduction to Logic|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Esate baterako, "n zenbaki natural [[Zenbaki bikoiti|bikoitia]] bada, orduan n/2 zenbaki naturala da"  teorema bat da,  non hipotesia "n zenbaki natural bikoitia da" eta ondorioa "n/2 zenbaki naturala ere bada" diren. Matematikan ohikoa da, lengoaia baten barruan zenbait hipotesi aukeratuta, teoria bat osatzea hipotesi horietatik ateratako eta froga daitezkeen enuntziatu guztiekin. Hipotesi hauek teoriaren oinarria osatzen dute eta axioma edo postulatu deitzen zaie. ''Froga teoria'' izenez ezagutzen den matematika-arloak hizkuntza formalak, axiomak eta frogen egitura aztertzen ditu. [[Fitxategi:Pierre de Fermat.jpg|ezkerrera|thumb|201x201px|Pierre de Fermat]] Teorema batzuk nabariak dira, definizioetatik, axiometatik eta beste teorema batzuetatik berehala ondoriozta daitezkeelako. Beste batzuk, berriz, "sakonak" kontsideratzen dira, horien frogak luzeak eta zailak direlako, matematikako beste arlo batzuk inplikatzen dituztelako edo matematikaren arlo ezberdinen arteko lotura harrigarriak erakusten dituztelako.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Deep Theorem|hizkuntza=en|url=https://web.archive.org/web/20210619042320/http://intrologic.stanford.edu/glossary/implication.html}}</ref> Gerta daiteke teorema baten adierazpena erraza izatea, berez sakona izan arren. Horren adibidea [[Fermaten azken teorema|Fermat-en Azken Teorema]] izango litzateke.<ref>{{erreferentzia|urtea=2007ko irailaren 9a|izenburua=Fermat's Last Theorem|hizkuntza=en|asmatzaile1-abizena=Diamond|asmatzaile1=Fred|asmatzaile2-abizena=Taylor|asmatzaile2=Richard|asmatzaile3-abizena=Darmon|asmatzaile3=Henri|url=https://www.math.mcgill.ca/darmon/pub/Articles/Expository/05.DDT/paper.pdf}}</ref> Beste teorema batzuek, berriz, gaur egun ezagunak diren arren, errealitatean egiaztatzeko zailak diren frogak dituzte. Kasu horietan, teoremak egiazkotzat jotzen dira behin haien froga bilaketa konputazional batera murriztu eta ordenagailuko programa batek baieztatzen duenean. Horrez gain, badaude kalkulu sinpleagoetara murriztu daitezkeen teorema matematikoak ere, zeinetan [[Identitate (matematika)|identitate]] polinomikoak, identitate trigonometrikoak eta identitate hipergeometrikoak <ref>Petkovsek et al. 1996</ref> erabiltzen diren. == Elkarrekin erlazionatutako teoremak == p eta q bi proposizio izanik, proposizio horietatik abiaturik elkarrekin lotutako honako teorema hauek sor daitezke, baldin eta  hipotesia ondorioarekin trukatu eta, ondoren, hasieran genituen proposizioen ukapenak kontuan hartzen baditugu. <ref>Cotlar- Ratto de Sadosky ''Introducción al álgebra/ nociones de álgebra lineal''. Eudeba, Buenos Aires ( 1977)</ref> * '''Zuzeneko teorema''': p ⇒ q * '''Elkarrenganako teorema''': q ⇒ p * '''Alderantzizko teorema''': - p ⇒ - q * '''Elkarrenganako teoremaren alderantzizkoa''': - q ⇒ - p<ref>{{erreferentzia|izena=Irving M.|abizena=Copi|izenburua=Lógica simbólica|argitaletxea=México, D.F., México : Compañia Editorial Continental, c1979|ISBN=9682601347|hizkuntza=es}}</ref> == Terminologia == Matematikan, teorema batek interesgarria edo garrantzitsua izan behar du komunitate matematikoaren barruan teorematzat hartzeko. Teorema batek baino garrantzi txikiagoa dutela kontsideratzen diren kontzeptuak ondokoak dira: * [[Fitxategi:Carl Friedrich Gauss.jpg|thumb|193x193px|Carl Friedrich Gauss]]'''[[Lema (matematika)|Lema]]''': teorema zabalago baten parte den baieztapena. Gerta daiteke lema batek garrantzi handia hartzea, teorema bihurtzeraino. [[Gaussen lema]] eta [[Zornen lema]], esaterako, berez teoremak dira, nahiz eta arrazoi historikoengatik lema hitzak beren izenean jarraitu. * '''[[Korolarioa]]''': teorema baten ondorengo baieztapena. A proposizioa B proposizio edo B teorema baten korolarioa da A B-tik ondoriozta badaiteke. * '''[[Proposizio|Proposizioa]]''': teorema jakin bati lotu gabeko baieztapena edo emaitza, aditu askok teoremaren sinonimo gisa erabiltzen dutena. <ref>Carlos Chávez. Notas de matemática Editorial San Marcos, Lima (1991)</ref> * '''Aierua edo [[Hipotesi|hipotesia]]''': oraindik frogatu gabe dagoen baina egiazkotzat jotzen den enuntziatu matematikoa. Adibide gisa, ondoko bi hauek: [[Goldbachen aieru|Goldbach-en aierua]] eta [[Riemannen hipotesi|Riemann-en hipotesia]]. == Egitura == Salbuespenak salbu, teorema bat eta haren frogapena honela aurkeztu ohi dira: * '''Teorema''' (proba egin zuen pertsonaren izena, eta proba aurkitu edo argitaratu zen urtea). * '''Teoremaren enuntziatua''' * '''Frogaren deskribapena''' * '''Amaiera''' [[Fitxategi:Halmos symbols.png|ezkerrera|thumb|Frogapen-amaieraren ikurraren zenbait forma.]] [[Fitxategi:Paul R. Halmos 1986 (headshot).jpg|thumb|187x187px|Paul R. Halmos 1986]] Frogapenaren amaiera [[Quod erat demonstrandum|Q.E.D.]] (''quod erat demonstrandum'') letrekin edo tombstone marketako batekin adieraz daiteke. Aipaturiko marken artean erabilienak  "◻" edo "◾" dira. Hauen jatorria [[Paul Halmos|Paul Halmos-en]] artikuluak dira, haien amaiera adierazteko erabiltzen baitzituen Halmosek. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Earliest Uses of Symbols of Set Theory and Logic|hizkuntza=en|url=https://jeff560.tripod.com/set.html}}</ref> Ohikoa da teorema batean agertuko diren terminoen [[Definizio|definizioak]] aldez aurretik zehaztea,  beraien esanahi zehatza deskribatuz. Maiz, halaber, teorema baten aurretik proposizio edo lema batzuk ere agertu ohi dira, gero frogapenean erabiliko direnak. Hala ere, lema horiek teoremaren frogapenaren barne ager daitezke orobat, beraien frogekin batera. Beste aukera bat lemen frogapenak teorema amaitzean enuntziatzea izango litzateke. Teorema baten korolarioak, berriz, teoremaren eta frogapenaren artean aurkezten dira, edota zuzenean frogapenaren ondoren. Batzuetan, korolarioek frogapen propioak izaten dituzte, teorematik zergatik ondorioztatzen diren azaltzeko. == Teorema ospetsuak == [[Fitxategi:Pythag anim.gif|thumb|Pitagorasen teoremaren froga biziduna.]] Hauek dira teorema ezagunenetako batzuk: * [[Pitagorasen teorema]] * [[Bayesen teorema]] * [[Newtonen binomio|Newtonen binomioa]] * [[Nyquist–Shannonen laginketa teorema]] * [[Gödelen ez-osotasunaren teoremak]] * [[Limitearen teorema zentral|Limitearen teorema zentrala]] * [[Zenbaki lehenen teorema]] * [[Talesen teorema (elkarketa)]] * [[Fermaten azken teorema]] * [[Batez besteko balioaren teorema]] * [[Taylorren teorema]] * [[Rolleren teorema]] == Erreferentziak == qhk6dd1xkeh2s1ib9amzarrlxtfxsk8 0 1024959 9984203 8772187 2024-11-28T17:23:36Z Barru25 166769 9984203 wikitext text/x-wiki '''Disjuntzioa''' propozizioen arteko [[Eragiketa (matematika)|operazio]] bat da: Edo rekin erlaziona daiteke eta [[Logika proposizional|logika propozizionala]] eraikitzeko beharrezkoa da. [[Notazio aljebraiko|Notazio]] aldetik "+" edo "<math>\lor</math>" ikurrarekin adieraz daiteke, disjuntzioa definitzeko haren [[egiazkotasun taulak]] aztertu behar dira. == egiazkotasun taulak == disjuntzioaren egiazkotasun taulak hauetsek dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Algebra boolearra. logikaren algebra. logika matematiko elementuak|url=https://eu.delachieve.com/algebra-boolearra-logikaren-algebra-logika-matematiko-elementuak/|aldizkaria=eu.delachieve.com|sartze-data=2021-10-21}}</ref> {| class="wikitable" |+ !P !Q !<math>P\lor Q</math> |- |egia |egia |egia |- |egia |gezurra |egia |- |gezurra |egia |egia |- |gezurra |gezurra |gezurra |} Taula honetan P eta Q bi esaldi dira eta haien artean nola jokatzen duten adierazten dugu taulak adibidez: demagun esaldia dela: gaur purea jan dut edo yogurta jan dut esaldi hau egia da purea jan baduzu eta yogurta ez, yogurta jan baduzu eta purea ez; eta purea eta yogurta jan badituzu ere esaldiak egia izaten jarraitzen du. Azkenik gezurra daez baldin baduzu purerik ez yogurtik jan. == Propietateak == * Trukakorra da: <math>P \lor Q= Q \lor P</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Álgebra de Boole|hizkuntza=es|data=2021-10-20|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%81lgebra_de_Boole&oldid=139177990|sartze-data=2021-10-21|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> * elkarkorra da: <math>(P\lor Q) \lor R=P\lor (Q \lor R)=P\lor Q \lor R</math> * neutroa du eta hau "gezurra" da: <math>P \lor gezurra= P : P</math> hau diogunean esan nahi dugu P egia bada egia dela eta bestela gezurra * <math>P \lor {\lnot P} </math> egia da beti * <math>P \lor P=P</math> == Beste operazioekiko komportamoldea == === Konjuntzioarekin === * banakorra da <math>(P \land Q)\lor R=(P \lor R)\land (Q\lor R)</math> * konjuntzioa disjuntzioarekiko ere <math>(P \lor Q)\land R=(P \land R)\lor (Q\land R)</math> === Ezeztapenarekin === Hau demorganen legeek arautzen dute: <math>\lnot (P \lor Q)= \lnot P \land \lnot Q</math> == Simboloa == Literatura espezializatuan disjuntzio logikoaren sinbolo matematikoa aldatzen da. edo erabiltzeaz gain, normalean v (V) formako sinboloa erabiltzen da. Adibidez ''a'' '''∨''' ''b'' a edo b esan nahi du. Ondorengo adierazpen guztiak disyuntzioak dira: ''a'' ∨ ''b'' ¬''a'' ∨ ''b'' ''a'' ∨ ¬''b'' ∨ ¬''c'' ∨ ''d'' ∨ ¬''e'' Multzoen teoriako nozio baliokidea multzoen bildura da. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Matematika]] 7uyeuh3h6vovd9weedxynxqipeog49z 0 1028399 9983907 9877292 2024-11-28T14:29:17Z Ibarreusk 116965 9983907 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Andrew Albicy''', ([[Sèvres]], [[Senako Gainak|Hauts-de-Seine]], ([[Frantzia]]) [[1990]]eko [[martxoaren 21]]a), [[Saskibaloi|nazioarteko saskibaloi jokalari]] profesionala da. |Gaur egun, [[Club Baloncesto Gran Canaria|CB Gran Canaria klubean]] ari da jokatzen, [[Antolatzaile (saskibaloia)|lider]] gisa. [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako gizonezkoen selekzioarekin]], hainbat domina irabazi zituen Europako txapelketetan eta 2019ko Saskibaloi Munduko Kopan. == Biografia == Andrew Albicy [[Coulommiers (Sena eta Marne)|Coulommiers]]-en hasi zen; gero, [[Marne-la-Vallée|Marne-la-Vallée Basket]]-en<ref>{{Cite web|izenburua=Sports : Fiche joueur Andrew Albicy|url=http://www.basketinfo.com/joueur.php?no_joueur=2092|accessdate=30 juin 2013}} </ref><ref>{{Cite web|abizena=Comité de Seine-et-Marne de Basketball|izenburua=Pôle formation - Les Pros du 77|url=http://www.basket77.fr/pole_formation/les_pros_du_77|accessdate=30 juin 2013}} </ref> eta [[Paris|Paris Basket Racingen]], ([[Paris-Levallois|Paris Levallois Basket]] bihurtuko zena, 2007an Levalloisekin bat egin ostean). 2010eko martxoaren 22an, 2010eko NBA Draft-era aurkezteko asmoa zuela iragarri zuen<ref>[https://web.archive.org/web/20100525074148/http://www.basketnews.net/asp.net/main.news/details.aspx?id=6376 Andrew Albicy à la draft] www.basketnews.net</ref>, baina, azkenean, uko egiten zion. 2010eko udan, 21 urtez azpiko Europako Txapelketa irabazi zuen Frantziako selekzioarekin, eta jokalaririk onena izendatu zuten; txapelketako pasatzaile eta eragozle onena ere izan zen<ref name="Esp10">{{Cite web|izenburua=Le bonheur d'Albicy|url=https://www.lequipe.fr/Basket/breves2010/20100720_104826_le-bonheur-d-albicy.html|accessdate=20 juillet 2010|publisher=L'Équipe}}</ref>. Greziaren aurkako finalean ere, biko-biko bat lortu zuen. Guztien harridurarako, [[Turkia]]ko [[2010eko Munduko Saskibaloi Txapelketa]]rako ordezko lider gisa hautatu zuten, Antoine Dioten erretiratu ostean. [[Espainiako saskibaloi selekzio nazionala|Espainiaren]] aurkako garaipenean, parte hartu zuen, 13 puntu lortuz; bere aurretik, [[Ricky Rubio]]<ref name="Futur">{{Cite web|izenburua=Andrew Albicy, retour vers le futur|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/19814/Andrew-Albicy-retour-vers-le-futur|publisher=LNB}}</ref> nagusitu zen. 2010-2011 denboraldian, Paris-Levallois-eko buruzagi titular bihurtu zen<ref name="Futur">{{Cite web|izenburua=Andrew Albicy, retour vers le futur|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/19814/Andrew-Albicy-retour-vers-le-futur|publisher=LNB}}</ref>. . 2011ko otsailaren 14an, Albicyk 4. postuan amaitu zuen FIBA Europek aukeratutako 2010eko Europako esperantza onenaren rankingean, [[Jan Veselý]], [[Ricky Rubio]] eta [[Jonas Valančiūnas]]-en atzetik<ref>{{Cite web|izenburua=Albicy dans le Top 5 espoirs|url=https://www.lequipe.fr/Basket/breves2011/20110214_174717_albicy-dans-le-top-5-espoirs.html|accessdate=15 février 2011|publisher=[[l'Équipe]]}}</ref>. 2011ko NBA Draft-ean aurkeztu zen, baina, gero, amore eman zuen<ref>{{Cite web|izenburua=Albicy renonce à la draft|url=https://www.lequipe.fr/Basket/breves2011/20110614_122117_albicy-renonce-a-la-draft.html|publisher=[[L'Équipe]]}}.</ref>. 2011ko ekainan, bi urteko kontratua sinatu zuen BCM Gravelines-ekin<ref>{{Cite web|izenburua=Albicy, cap au Nord !|url=http://www.sports.fr/cmc/basket/201126/albicy-de-paris-a-gravelines_367777.html|publisher=sports.fr}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Frantziako iparraldean egin zuen lehen denboraldian, hamar puntuko batez bestekoaren gainetik ibili zen partidako, eta liga erregularreko sailkapeneko lehen postuan amaitzen lagundu zion bere taldeari. Albicy txapelketako atzelaririk onena izendatu zuten. Play-offetan, Choletek final-laurdenetan kanporatu zuen Gravelines. Albicy-k bere irteera klausula aktibatzea erabakitzen du 2012ko ekainan<ref>[https://web.archive.org/web/20120704230115/http://www.bcmbasket.com/albicy-et-bokolo-sen-vont-vaty-reste/ Albicy et Bokolo s’en vont, Vaty reste…] sur le site du BCM, le 30 juin 2012.</ref>. 2012ko abuztuan, 2 urteko kontratua sinatu zuen Paris-Levallois Basketekin<ref>{{Cite web|abizena=Laurent Sallard|izenburua=Andrew Albicy retrouve le Paris Levallois|url=http://www.basketnews.net/article/andrew-albicy-retrouve-le-paris-levallois-2018|publisher=[[Basket News]]}}</ref>. Bere lehen urtea (2012-2013) txarra izan da; bere maila jaisten ari da, eta denboraldi hori bere ibilbideko txarrena dela uste du. 2013-2014 denboraldiaren hasieran, Albicyn maila onera itzuli zen; azaroan, Txapelketako 4. baloraziorik onena eta pasatzaile onena da (7,4 asistentzia batez beste)<ref name="Futur">{{Cite web|izenburua=Andrew Albicy, retour vers le futur|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/19814/Andrew-Albicy-retour-vers-le-futur|publisher=LNB}}</ref>. Maiatzaren 16an [[Espainia]]n jokatuko den 2014ko Munduko Kopan parte hartzeko aurrez hautatutako hogeita lau jokalarien zerrendan dago<ref>{{Cite web|abizena=Arnaud Gelb|izenburua=Équipe de France : une liste des 24 sans Tony Parker|url=http://www.basketusa.com/news/222856/equipe-de-france-une-liste-des-24-sans-tony-parker/}}</ref>. 2014ko uztailan, Albicy bi urteko kontratu batekin itzultzen da Gravelinesera<ref>{{Cite web|izenburua=Gravelines: Albicy de retour pour deux ans|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/22557/Transfert-ProA-Gravelines-Albicy-de-retour-pour-deux-ans|publisher=AFP et LNB}}</ref>. 2016ko ekainan, Albicyk bi urteko kontratua sinatzen du [[ACB Liga]] Espainiako txapelketako [[Bàsquet Club Andorra|Bàsquet Club Andorran]]<ref>{{Cite web|izenburua=Andrew Albicy quitte Gravelines et jouera en Andorre la saison prochaine|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Pro-a-andrew-albicy-quitte-gravelines-et-jouera-en-andorre-la-saison-prochaine/688795|accessdate=16 juillet 2016|publisher=[[L'Équipe]]}}</ref> Andorrako klubean hiru denboraldi egin ondoren, bere atzerriko esperientziarekin jarraitzen du Errusiako Zenith Saint Petersburg-en fitxatuz 2019-2020 denboraldirako<ref>{{Cite web|izenburua=Officiel : Andrew Albicy quitte Andorre pour le Zénith Saint-Pétersbourg|url=https://www.basketeurope.com/livenews-fr/462747/andrew-albicy-quitte-andorre-pour-le-zenith-saint-petersbourg/|accessdate=17 juin 2019|publisher=basketeurope.com}}</ref>. . 2020ko uztailan, [[Kanaria Handi]]ko [[Club Baloncesto Gran Canaria]]rekin fitxatu zuen, denboraldi baterako, [[ACB Liga|Espainiako lehen mailan]]<ref>{{Cite web|izenburua=Herbalife Gran Canaria signs Andrew Albicy|url=https://cbgrancanaria.net/en/news/herbalife-gran-canaria-signs-andrew-albicy/|accessdate=25 juillet 2020}}</ref>. ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko (brontzezkoa) taldea garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142832 «Andrew Albicy»] ''olympedia.org'' 2021-11-16an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/andrew-albicy «Andrew Albicy»] Olympics.com 2021-11-16an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea ! Lekua ! Domina ! Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio <br/>{{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia<br/>gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} == Klubak == * Klub prestatzailea:{{Flagicon|FRA|}} Paris Basket Racing * 2007-2010 :{{Flagicon|FRA|}} Paris-Levallois ( Pro A / Pro B ) * 2011-2012 :{{Flagicon|FRA|}} BCM Gravelines-Dunkerque ( Pro A ) * 2012-2014 :{{Flagicon|FRA|}} Paris-Levallois ( Pro A ) * 2014-2016 :{{Flagicon|FRA|}} BCM Gravelines-Dunkerque ( Pro A ) * 2016-2019 :{{Flagicon|ESP|}} [[Bàsquet Club Andorra|BC Andorra]] ( [[ACB Liga|Liga ACB]] ) * 2019-2020 :{{Flagicon|RUS|}} Zenit San Petersburgo ( VTB United League ) * 2020az geroztik :{{Flagicon|ESP|}} [[Club Baloncesto Gran Canaria|CB Gran Canaria]] ( [[ACB Liga|Liga ACB]] ) == Sariak == === Selekzio nazionala === * Zilarrezko domina [[2020ko Udako Olinpiar Jokoak]] [[Tokio|Tokyo]] * Brontzezko domina [[:fr:Coupe_du_monde_masculine_de_basket-ball_2019|Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa 2019]] [[Txinako Herri Errepublika]] [[Txina]] * Zilarrezko domina [[:fr:Championnat_d'Europe_de_basket-ball_2011|2011ko Europako Saskibaloi Txapelketa]] [[Lituania]]. * Urrezko domina [[:fr:Championnat_d'Europe_de_basket-ball_masculin_des_20_ans_et_moins|Gizonezkoen 20 eta azpiko Europako Saskibaloi Txapelketa]] [[Kroazia]]. === Bereizketa pertsonalak === * [[:fr:Championnat_de_France_de_basket-ball_de_Pro_A_2009-2010|2010eko]] itxaropen onena bezala hautatua * 2010eko Eurokopako jokalari onena bezala hautatu zuten<ref name="Esp10">{{Cite web|izenburua=Le bonheur d'Albicy|url=https://www.lequipe.fr/Basket/breves2010/20100720_104826_le-bonheur-d-albicy.html|accessdate=20 juillet 2010|publisher=L'Équipe}}</ref> * [[:fr:Championnat_de_France_de_basket-ball_de_Pro_A_2011-2012|Pro A 2011-2012ko]] atzelari onena bezala hautatua<ref>{{Cite web|izenburua=Causeur et Schilb, les meilleurs|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Causeur-et-schilb-les-meilleurs/284857|accessdate=19 mai 2012}}</ref> * [[:fr:All-Star_Game_LNB|All-Star Game LNBn]] parte hartzea : [[:fr:All-Star_Game_LNB_2010|2010]], [[:fr:All-Star_Game_LNB_2011|2011]], [[:fr:All-Star_Game_LNB_2013|2013]] (eta liderren lehiaketako irabazlea<ref>{{Cite web|izenburua=Les All-Stars français conquièrent Bercy|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Les-francais-conquierent-bercy/428336|accessdate=31 décembre 2013}}</ref>) [[:fr:All-Star_Game_LNB_2015|2015]] * 2015 LNB All-Star Game MVP<ref>{{Cite web|izenburua=Le triplé pour les Français, Albicy MVP|url=http://www.lnb.fr/fr/All-Star-Game/400013/Article/28501/Le-triple-pour-les-Francais-Albicy-MVP|publisher=LNB}}</ref> == Selekzio nazionala == * [[:fr:Championnat_d'Europe_de_basket-ball_masculin_des_16_ans_et_moins|6. Europako Txapelketa 16 urte 2007an]] [[:fr:Équipe_de_France_de_basket-ball_des_16_ans_et_moins|Frantziako selekzioarekin]] * [[:fr:Championnat_d'Europe_de_basket-ball_masculin_des_20_ans_et_moins|2010eko U21eko Europako txapelduna]] * [[Turkia|2010eko Turkiako]] [[2010eko Munduko Saskibaloi Txapelketa|Munduko Txapelketarako]] hautatua (15 hautaketa - 23 puntu) * [[Lituania|2011ko Lituaniako]] Europako Txapelketarako hautatua (16 hautaketa - 31 puntu) == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * Kirol estekak : ** [https://www.lnb.fr/fr/pro-a/statistiques-joueur-40.html?player=A35643 Saskibaloiko Frantziako txapelketak {{Fr}}] ** [https://www.proballers.com/fr/basketball/joueur/43624 Proballers] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.proballers.com%2Ffr%2Fbasketball%2Fjoueur%2F43624 artxibatua {{Fr}}] ** [https://www.acb.com/jugador/temporada-a-temporada/id/20212190 ACB.com (jokalariak)][https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.acb.com%2Fjugador%2Ftemporada-a-temporada%2Fid%2F20212190 Artxibatua {{Es}}] ** [https://www.basketball-reference.com/international/players/andrew-albicy-1.html Saskibaloi erreferentzia NBAtik kanpoko jkalariak] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.basketball-reference.com%2Finternational%2Fplayers%2Fandrew-albicy-1.html Artxibatua {{En}}] ** [http://www.draftexpress.com/profile/Andrew-Albicy-5939/ DraftExpress] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.draftexpress.com%2Fprofile%2FAndrew-Albicy-5939%2F Artxibatua {{En}} ] ** [http://www.eurobasket.com/player.asp?PlayerID=102739 Eurobasket (jokalariak)] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.eurobasket.com%2Fplayer.asp%3FPlayerID%3D102739 Artxibatua {{En}}] ** [http://archive.fiba.com/pages/eng/fa/p/rpp//q//pid/58193/_//players.html Saskibaloiko Nazioarteko Federazioa] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Farchive.fiba.com%2Fpages%2Feng%2Ffa%2Fp%2Frpp%2F%2Fq%2F%2Fpid%2F58193%2F_%2F%2Fplayers.html Artxibatua {{En}}] ** [https://basketball.realgm.com/player/wd/Summary/9265 RealGM (jokalariak)]  [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fbasketball.realgm.com%2Fplayer%2Fwd%2FSummary%2F9265 Artxibatua {{En}}] ** [https://fr.wikipedia.org/wiki/Andrew_Albicy «Andrew Albicy»] Wikipedia {{Fr}} {{bizialdia|1990eko||Albicy, Andrew}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] f0401r5iev39j1wyd3w8y3o1jqnav5f 0 1028492 9983910 9877291 2024-11-28T14:30:24Z Ibarreusk 116965 /* Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak */ 9983910 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Nicolas Batum''' ([[Lisieux]], [[Calvados]] ([[Frantzia]]), [[1988]]ko [[Abenduaren 14]]a), [[Hegaleko (saskibaloia)|hegaleko]] eta [[Hegal-pibot|hegal-pibot]] moduan jokatzen duen [[Saskibaloi|saskibaloi jokalari]] [[Frantzia|frantziarra]] da Frantziako selekzioarekin, gazteen selekzioekin lortutako dominen ondoren (2004an 16 urtetik beherako Europako txapelduna eta 2006an 18 urtetik beherakoena), [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|selekzio nazionalarekin]] ere, zenbait lorpen eskuratzen ditu, hala nola 2011ko Europako txapelketan zilarrezko domina [[Lituania|Lituanian]], 2013ko [[Eslovenia|Esloveniako]] Europako Txapelketan urrezko domina, 2014ko Munduko Kopan brontzezko domina eta bost onenen artean aukeratua, 2019ko Munduko Kopan brontzezko domina eta 2021ean zilarrezko domina [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|Tokio 2020ko Olinpiar Jokoetan]]. == Biografia == === Familia eta haurtzaroa === Richard Batum Kamerungo jatorriko saskibaloi jokalari profesionalaren semea da Nicolas Batum<ref>{{Cite aldizkari|izena=Julien|abizena=Delattre|izenburua=Nicolas Batum, au nom du père|url=http://www.nordeclair.fr/Sports/Basket/2011/06/03/nicolas-batum-au-nom-du-pere.shtml|volume=|location=|year=2011}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|izena=Romain|abizena=Brunet|izenburua=Le basketteur Nicolas Batum, un leader en devenir|url=https://www.lemonde.fr/week-end/article/2011/09/16/le-basketteur-nicolas-batum-un-leader-en-devenir_1573390_1477893.html|year=2011}}</ref>. Bi urte zituela, aita, aneurisma hautsi baten ondorioz, saskibaloi zelaian hil zen<ref name="IntérieurSport">''Nicolas Batum : Au nom du père'', ''[[Intérieur sport]]'', saison 2, épisode 7, 22 minutes, 4 novembre 2008.</ref>. Nerabezaroan, Caengo Jacques-Monod kolegioan ikasi zuen<ref>{{Cite web|izenburua=Nicolas Batum, le retour aux sources|url=http://www.libertebonhomme.fr/2014/06/02/nicolas-batum-le-retour-aux-sources/|accessdate=8 août 2014|publisher=[[Liberté - Le Bonhomme libre]]}}</ref>. === Bizitza pertsonala eta konpromisoak === Auréliarekin ezkonduta dago, eta Ayden-en (2016ko apirilaren 29), eta Nayeli-ren (2021eko urtarrilaren 23) gurasoak dira<ref>https://www.purepeople.com/article/nicolas-batum-papa-un-prenom-tres-original-premiere-photo-du-bebe_a421280/1</ref>. 2015eko urtarrilaren 8an[[Miami Heat|, Miami Heat]]-en aurkako partidaren beroketa garaian, kamiseta beltz bat jantzi zuen, non «Je suis Charlie» (Ni Charlie naiz) idatzita dagoen Charlie Hebdoren egoitzan izandako tiroketaren biktimen omenez<ref>{{Cite web|abizena=Fabrice Auclert|izenburua=L’hommage de Nicolas Batum et Robin Lopez à Charlie Hebdo|url=http://www.basketusa.com/news/267671/lhommage-de-nicolas-batum-et-robin-lopez-a-charlie-hebdo/}}</ref>. == Beste jarduera batzuk == === Babesletza eta lidergoa === 2011n, [[La Mie Câline Basket Go]] txapelketaren babesle bihurtu zen, maila guztietako (departamendukoak, erregionalak eta nazionalak) gizonezkoen zein emakumezkoen taldeak biltzen dituen, gutxieneko kategorian, txapelketa nazionala (15 urtetik beherakoak)<ref>{{Cite web|izenburua=En route pour les finales avec Nicolas Batum|url=http://www.ffbb.com/page_m.php?d=actu&p=actu&id=7321|accessdate=12 juin 2011|publisher=[[Fédération française de basket-ball]]}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 2015eko urtarrilan, [[Le Mans Sarthe Basket]]eko zuzendaritza batzorderako izendatzen dute Batum<ref>{{Cite web|izenburua=Pro A - Nicolas Batum entre au directoire du Mans Sarthe Bask|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/24718/Pro-A-Nicolas-Batum-entre-au-directoire-du-Mans-Sarthe-Basket|publisher=AFP et LNB}}</ref>. Emakumezkoen saskibaloia interesatzen zaio. Normandian, saskibaloi-kanpamenduak antolatzen ditu Marine Johannèsekin, bera bezala [[Pont-l'Évêque]]-n prestatutako jokalariarekin: «Rion nengoela (2016ko Olinpiar Jokoak) berarengana hurbildu nintzen hasierako zeremonian argazki bat ateratzeko»<ref>{{Cite web|abizena=Sacha Rutard|izenburua=Nicolas Batum à propos de Marine Johannès: « Je suis fier d’elle, fier de son parcours »|url=https://www.basketeurope.com/livenews-fr/434901/nicolas-batum-a-propos-de-marine-johannes-je-suis-fier-delle-fier-de-son-parcours/|accessdate=13 juillet 2018}}</ref>. === Inbertsioak === 2013ko udaberrian, [[Caen Basket Calvados]]en inbertitu zuen, gaztetan bertan jokatu baitzuen: «Caen-i gai-mailako kluba eskaini nahian». Proiektua, beraz, National 2. mailan jokatzen zuen eskualdeko kluba igotzea zen (2012-2013ko sasaoian)<ref>{{Cite web|abizena=Julien Hippocrate|izenburua=Basket. Batum : « Offrir un club de haut niveau à Caen »|url=https://www.ouest-france.fr/ofdernmin_-Basket.-Batum-Offrir-un-club-de-haut-niveau-a-Caen-_40771-2188344-pere-redac--14047-abd_filDMA.Htm}}</ref>. 2017an, [[ASVEL Lyon-Villeurbanne]], besteak beste, [[Tony Parker]]-ekin batera, zeinak Nine Sports, LDLC ASVEL femeninoa eta «Tony Parker Adequat Academy» saskibaloi prestakuntza zentroa kontrolatzen dituen. Klubeko gizonezkoen eta emakumezkoen saskibaloiaz eta Akademiako saskibaloi eragile-zuzendari ere bihurtu zen<ref>{{Cite web|izenburua=» Nicolas BATUM, nouvel actionnaire de l’ASVEL Basket|url=https://ldlcasvel.com/nicolas-batum-nouvel-actionnaire-de-lasvel-basket/|accessdate=2021-02-22}}</ref>. 2021eko irailan, Batumek lasterketako zaldien jabe izateko baimen ofiziala lortzen du Frantzian<ref>{{Cite web|izenburua=Nicolas Batum se lance lui aussi dans les courses de chevaux|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Nicolas-batum-se-lance-lui-aussi-dans-les-courses-de-chevaux/1286170|publisher=[[L'Équipe]]}}</ref>. == Ondorengoa == 2014ko ekainan, [[Malaunay]] hiriak izena eman zion gimnasio bati. Nicolas Batum inaugurazioan egon zen, baita [[Najat Vallaud-Belkacem]] Frantziako Kirol-ministroa ere<ref>http://www.eurosport.fr/basketball/bienvenue-au-gymnase-nicolas-batum_sto4272773/story.shtml</ref>. == Ondorengo klubak == * 2005 - 2008 :{{Flagicon|FRA}} [[:fr:Le_Mans_Sarthe_Basket|Le Mans Sarthe Basket]] ( Pro A ) * 2008 - 2011 :{{Flagicon|USA}} [[Portland Trail Blazers]] ( [[NBA]] ) * 2011 :{{Flagicon|FRA}} [[:fr:Stade_Lorrain_Université_Club_Nancy_Basket|SLUC Nancy]] (Pro A) * 2011 - 2015eko :{{Flagicon|USA}} Portland Trail Blazers (NBA) * 2015eko - 2020 :{{Flagicon|USA}} [[Charlotte Hornets]] (NBA) * 2020az geroztik :{{Flagicon|USA}} [[Los Angeles Clippers]] (NBA) == Sariak == === Klubak === * [[:fr:Ligue_nationale_de_basket-ball_Espoirs|Etorkizuneko garaikurra]] 2005ean [[Le Mans-5 kantonamendua|Le Mans]]-ekin * 2006an [[:fr:Semaine_des_As_2006|Garaileen astea]] [[:fr:Le_Mans_Sarthe_Basket|Le Mans]] taldearekin. * 2006an [[:fr:Championnat_de_France_de_basket-ball_de_Pro_A_2005-2006|Frantziako txapelduna]] [[:fr:Le_Mans_Sarthe_Basket|Le Mans]]<nowiki/>ekin. * 2011n [[:fr:Match_des_champions_(basket-ball)|Txapeldunen partida]] [[:fr:Stade_Lorrain_Université_Club_Nancy_Basket|Nancy]]<nowiki/>rekin. * NBA [[:fr:Division_Nord-Ouest_de_la_NBA|Ipar-mendebal]]<nowiki/>eko Mailako txapelduna 2015ean Portland-ekin === Selekzio nazionala === [[Fitxategi:Nicolas_Batum_EuroBasket_2011.jpg|alt=Joueur regardant vers le haut.|thumb| Nicolas Batum 2011ko Europako Txapelketan .]] ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/124706 «Nicolas Batum»] ''olympedia.org'' 2021-11-18an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/nicolas-batum «Nicolas Batum»] Olympics.com 2021-11-18an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea ! Lekua ! Domina ! Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio <br/>{{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia<br/>gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} * [[Munduko Saskibaloi Txapelketa|Munduko Kopa]] : ** {{bronze3}} [[Espainia|Espainiako]] [[2014ko Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa|2014ko Munduko Kopan]] brontzezko domina . ** {{bronze3}} Brontzezko domina [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] [[2019ko Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa|2019ko Munduko Kopan]] . * [[EuroBasket|Europako txapelketa]] : ** {{gold1}} Urrezko domina [[Eslovenia|2013ko Esloveniako]] [[2013ko Europako Saskibaloi Txapelketa|Europako Txapelketan]] . ** {{silver2}} Zilarrezko domina [[Lituania|2011ko Lituaniako]] [[2011ko Europako Saskibaloi Txapelketa|Europako Txapelketan]] . ** {{bronze3}} Brontzezko domina [[2015eko Europako Saskibaloi Txapelketa|2015eko Europako Txapelketan]] [[Frantzia|Frantzian]] . * Junior mailako Munduko Txapelketa (19 urtetik beherakoak) : ** {{bronze3}} Brontzezko domina 19 urtetik beherakoentzako Munduko Txapelketan 2007an [[Novi Sad|Novi Saden]], [[Serbia|Serbian]] . * 18 urtetik beherakoen Europako Txapelketa : ** {{gold1}} Urrezko domina 18 urtetik beherakoen Europako Txapelketan 2006an. ** 18 urtetik beherakoen Europako Txapelketan parte hartzea 2005ean. * 16 urtetik beherakoen Europako Txapelketa : ** {{gold1}} Urrezko domina 16 urtetik beherakoen Europako Txapelketan 2004an. * Beste batzuk : ** {{gold1}} Urrezko domina [[Alemania|Alemaniako]] 18 urtez azpiko Mannheim Torneoan 2006an ** 18 urtetik beherakoen Douai Txapelketan parte hartzea 2006an ** 18 urtetik beherakoentzako Douai Txapelketan parte hartzea 2007an (hegaleko onena bozkatua) === Lorpen pertsonalak === * 2006an, 18 urte beherakoen Europako Txapelketan (Jokalari baliotsuenaren saria) [[:fr:Most_Valuable_Player|JBS]]<ref name="ffbb_mvp">{{Cite web|abizena=Boris Vladic|izenburua=Impressionnant Nicolas Batum|url=http://www.ffbb.com/impressionnant-nicolas-batum}}.</ref>. * 2007-04-07an, Menphis-en, [[:fr:Nike_Hoop_Summit|Nike Hoop Summit]]-en parte hartzea (23 puntukin saskiratzailerik onena). * 2007 eta 2008an, [[:fr:Récompenses_individuelles_du_championnat_de_France_de_basket-ball|Pro A-ko etorkizun hoberena]] duen jokalari bezala aukeratua. * 2007ko martxoan, Pro-A mailako hileko jokalaririk hoberena bezala aukeratua<ref>{{Cite web|izenburua=LNB, Le joueur du mois de mars|url=http://s.lnb.fr/lnb/file/201009/com20080303.pdf|accessdate=12 décembre 2011|format=pdf}}</ref>. * 2011n [[:fr:Match_des_champions_(basket-ball)|Txapeldunen partida]]<nowiki/>ko JBS (Jokalari baliotsuenaren saria) izendatu zuten<ref>{{Cite web|izenburua=Batum et Nancy titrés|url=https://www.lequipe.fr/Basket/breves2011/20111002_163151_le-1er-titre-pour-nancy.html}}</ref>. * 2011ko azaroan, Pro-A mailako hileko jokolaririk hoberena bezala aukeratu zuten<ref name="MVP_novembre">{{Cite web|izenburua=Nicolas BATUM élu joueur du mois de Novembre|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/11224/Nicolas-BATUM-elu-joueur-du-mois-de-Novembre}}</ref>. * 2011-2012ko [[:fr:Euroligue_de_basket-ball_2011-2012|Euroligako]] 2. eta 4. eguneko jokalaririk hoberena bezala aukeratu zuten<ref>{{Cite web|izenburua=Batum MVP de la semaine en Euroleague|url=http://www.catch-and-shoot.com/batum-mvp-de-la-semaine-en-euroleague-8422.html}}</ref> et 4<ref>{{Cite web|izenburua=Week 4 bwin MVP: Nicolas Batum, SLUC Nancy|url=http://www.euroleague.net/news/i/89450/180}}</ref>. * 2014an, Espainian, [[:fr:Coupe_du_monde_masculine_de_basket-ball_2014|2014ko Munduko Kop]]<nowiki/>[[:fr:Coupe_du_monde_masculine_de_basket-ball_2014|a]]<nowiki/>ko boskoterik hoberenetakoan aukeratua<ref name="meilleur cinq">{{Cite web|izenburua=Kyrie Irving MVP, Nicolas Batum dans le meilleur cinq|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Irving-mvp-batum-recomense/499165}}.</ref>. * 2015eko azaroko 2. astean, behin, [[:fr:NBA|NBA]]ko Ekialdeko Konferentziako asteko jokalaririk hoberena bezala aukeratua<ref> {{Cite web|izenburua={{langue|en|Batum, Cousins named Players of the Week}}|url=http://www.nba.com/2015/news/11/16/batum-cousins-players-of-the-week/index.html|accessdate=17 novembre 2015}} {{En}}</ref>. * 2021an, [[:fr:Trophée_Alain_Gilles|Alain Gilles Txapelketa]]<ref>{{Cite web|izenburua=Nicolas Batum remporte le Trophée Alain Gilles 2021|url=http://www.ffbb.com/equipe-de-france-masculine/nicolas-batum-remporte-le-trophee-alain-gilles-2021|publisher=FFBB}}</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * Kirolari buruzko bitartekoak: ** [https://www.lnb.fr/fr/pro-a/statistiques-joueur-40.html?player=A30905 Frantziako saskibaloi txapelketa] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.lnb.fr%2Ffr%2Fpro-a%2Fstatistiques-joueur-40.html%3Fplayer%3DA30905 Artxibatua] ** [https://olympics.com/fr/athletes/nicolas-batum Nazioarteko Olinpiar Batzordea] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Folympics.com%2Ffr%2Fathletes%2Fnicolas-batum Artxibatua] ** [https://espritbleu.franceolympique.com/espritbleu/athletes/1/batum-30241.php EspritBleu] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fespritbleu.franceolympique.com%2Fespritbleu%2Fathletes%2F1%2Fbatum-30241.php Artxibatua] ** [https://www.proballers.com/fr/basketball/joueur/20531 Probalariak] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.proballers.com%2Ffr%2Fbasketball%2Fjoueur%2F20531 Artxibatua] ** [https://www.basketball-reference.com/players/b/batumni01.html Saskibaloi-erreferentzia (NBAko jokalariak)] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.basketball-reference.com%2Fplayers%2Fb%2Fbatumni01.html Artxibatua] {{En}} ** [https://www.basketball-reference.com/international/players/nicolas-batum-1.html Saskibaloi-erreferentzia (NBAtik landako jokalariak)] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.basketball-reference.com%2Finternational%2Fplayers%2Fnicolas-batum-1.html Artxibatua] {{En}} ** [http://www.draftexpress.com/profile/Nicolas-Batum-537/ DraftExpress] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.draftexpress.com%2Fprofile%2FNicolas-Batum-537%2F Artxibatua] {{En}} ** [https://www.espn.com/nba/player/_/id/3416 ESPN (American Basketball Association)] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.espn.com%2Fnba%2Fplayer%2F_%2Fid%2F3416 Artxibatua] {{En}} ** [http://www.eurobasket.com/player.asp?PlayerID=66558 Eurobasket (jokalariak)] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.eurobasket.com%2Fplayer.asp%3FPlayerID%3D66558 Artxibatua] {{En}} ** [http://www.euroleague.net/competition/players/showplayer?pcode=KOH Euroliga (joalariak)] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.euroleague.net%2Fcompetition%2Fplayers%2Fshowplayer%3Fpcode%3DKOH Artxibatua] {{En}} ** [http://archive.fiba.com/pages/eng/fa/p/rpp//q//pid/47811/_//players.html Nazioarteko Saskibaloi Federazioa] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Farchive.fiba.com%2Fpages%2Feng%2Ffa%2Fp%2Frpp%2F%2Fq%2F%2Fpid%2F47811%2F_%2F%2Fplayers.html Artxibatua] {{En}} ** [https://stats.nba.com/player/201587 National Basketball Association] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fstats.nba.com%2Fplayer%2F201587 Artxibatua] {{En}} ** [https://www.olympedia.org/athletes/124706 Olympedia] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.olympedia.org%2Fathletes%2F124706 Artxibatua] {{En}} ** [https://basketball.realgm.com/player/wd/Summary/782 RealGM (jokalariak)] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fbasketball.realgm.com%2Fplayer%2Fwd%2FSummary%2F782 Artxibatua] {{En}} ** [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nicolas_Batum «Nicolas Batum»] Wikipedia {{Fr}} {{Atari|basket-ball|France|Normandie|Calvados}} {{bizialdia|1988ko||Batum, Nicolas}} [[Kategoria:Los Angeles Clippers-en jokalariak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Charlotte Hornets-en jokalariak]] [[Kategoria:Portland Trail Blazers-en jokalariak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2016ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2012ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] 2zgqqm3y9zqi944u1nl5idak3f8lt6l 0 1028664 9983913 9877303 2024-11-28T14:31:00Z Ibarreusk 116965 9983913 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Nando Bruno Alfred Andre de Colo''', [[Sainte-Catherine-lès-Arras]], [[Pas-de-Calais]] [[Frantzia]] [[1987]]ko [[ekainaren 23]]a, nazioarteko saskibaloi jokalari frantziarra da. Nando de Colok lider eta atzeko postuetan jokatzen du. Cholet Basket klubarekin egin zuen debuta profesionaletan, eta, horrekin, bere lehen titulua irabazi zuen 2008ko Semaine des As-en; lehiaketa horretan MVP (Jokalari Baliotsuenaren Saria) ere izendatu zuten. Denboraldi horretan bertan, Pro A denboraldiko Frantziako JBS titulua irabazi zuen. 2009ko NBAko aurreikuspenetan San Antonio Spurs-ek 53. postuan hautatua, bere ibilbidea Europan jarraitu zuen NBAn, rol txiki batekin, bi urte eman aurretik. 2014an, CSKA Moskun, Europan paper garrantzitsu batera itzuli zen, eta, klub honekin, 2015-2016ko Euroliga irabazi zuen, denboraldi erregularreko JBS eta Lauko Finala; gero, 2018-2019ko Euroliga irabazi zuen. 2008tik, Frantziako selekzioarekin, zilarrezko domina irabazi zuen 2011ko Lituaniako Europako Txapelketan. 2013ko irailean, 2013ko Europako Txapelketa irabazi zuen Frantziako selekzioarekin; gero, brontzea, 2015eko Europako Txapelketan. Tokioko Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen 2021ean. ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142832 «Nando de Colo»] ''olympedia.org'' 2021-11-16an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/nando-de-colo «Nando de Colo»] Olympics.com 2021-11-16an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea! Lekua! Domina! Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} ==Erreferentziak== {{erreferentzia zerrenda|30em}} ==Kanpo estekak== [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nando_de_Colo «Nando de Colo»] Wikipedia {{Fr}} {{Bizialdia|1987ko||Colo, Nando de}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2016ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2012ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] rhnoehuffrcyvmf253p2as978yuydiz 9983931 9983913 2024-11-28T14:35:49Z Ibarreusk 116965 9983931 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Nando Bruno Alfred Andre de Colo''', [[Sainte-Catherine-lès-Arras]], [[Pas-de-Calais]] [[Frantzia]] [[1987]]ko [[ekainaren 23]]a, nazioarteko saskibaloi jokalari frantziarra da. Nando de Colok lider eta atzeko postuetan jokatzen du. Cholet Basket klubarekin egin zuen debuta profesionaletan, eta, horrekin, bere lehen titulua irabazi zuen 2008ko Semaine des As-en; lehiaketa horretan MVP (Jokalari Baliotsuenaren Saria) ere izendatu zuten. Denboraldi horretan bertan, Pro A denboraldiko Frantziako JBS titulua irabazi zuen. 2009ko NBAko aurreikuspenetan San Antonio Spurs-ek 53. postuan hautatua, bere ibilbidea Europan jarraitu zuen NBAn, rol txiki batekin, bi urte eman aurretik. 2014an, CSKA Moskun, Europan paper garrantzitsu batera itzuli zen, eta, klub honekin, 2015-2016ko Euroliga irabazi zuen, denboraldi erregularreko JBS eta Lauko Finala; gero, 2018-2019ko Euroliga irabazi zuen. 2008tik, Frantziako selekzioarekin, zilarrezko domina irabazi zuen 2011ko Lituaniako Europako Txapelketan. 2013ko irailean, 2013ko Europako Txapelketa irabazi zuen Frantziako selekzioarekin; gero, brontzea, 2015eko Europako Txapelketan. Tokioko Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen 2021ean. ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142832 «Nando de Colo»] ''olympedia.org'' 2021-11-16an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/nando-de-colo «Nando de Colo»] Olympics.com 2021-11-16an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea !Lekua !Domina !Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} ==Erreferentziak== {{erreferentzia zerrenda|30em}} ==Kanpo estekak== [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nando_de_Colo «Nando de Colo»] Wikipedia {{Fr}} {{Bizialdia|1987ko||Colo, Nando de}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2016ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2012ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] o8c3jpd8awjqaqp6vx9xigeb2dgpgr3 0 1028683 9983918 9877327 2024-11-28T14:31:48Z Ibarreusk 116965 9983918 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Evan Fournier''' ([[Saint-Maurice]], [[Val-de-Marne]] ([[Frantzia]]) [[1992]]ko [[urriaren 29]]a), [[saskibaloi]] jokalari [[frantziar]]ra da. New York Knicks taldean, atzelari eta hegaleko gisa jokatzen du. ==Debuta== Evan Mehdi Fournier François Fournier eta Meriem Moktaaren semea da, eta bere familia Aljeriako Souk Ahraskoa<ref>[https://web.archive.org/web/20150726224359/http://www.sports.fr/nba/articles/fournier-autant-africain-que-batum-et-diaw-1290344/ « Fournier: "Autant africain que Batum et Diaw" »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.sports.fr%2Fnba%2Farticles%2Ffournier-autant-africain-que-batum-et-diaw-1290344%2F Artxibatua] sur Sports.fr<small>(2015-07-31)</small></ref><ref>[http://lagazettedufennec.com/actu/omnisport/star-magic-orlando-evan-mehdi-fournier-a-alger/ La Star des Magic Orlando, Evan Mehdi Fournier est à Alger !] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Flagazettedufennec.com%2Factu%2Fomnisport%2Fstar-magic-orlando-evan-mehdi-fournier-a-alger%2F Artxibatua] La gazette du fennec, 2017-07-03. </ref><ref>Nicolas Albert [http://www.lanouvellerepublique.fr/France-Monde/Sport/Autres-Sports/n/Contenus/Articles/2012/05/13/L-IRRESISTIBLE-ASCENSION « L'irresistible ascension »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.lanouvellerepublique.fr%2FFrance-Monde%2FSport%2FAutres-Sports%2Fn%2FContenus%2FArticles%2F2012%2F05%2F13%2FL-IRRESISTIBLE-ASCENSION Artxibatua] [[:fr:La_Nouvelle_République_du_Centre-Ouest|La Nouvelle République,]] 2012-05-13</ref>. Bere bi gurasoak maila altuko judokak dira, eta INSEPen ezagutu zuten elkar. Evan Fournier 7 urterekin hasi zen saskibaloian jokatzen. Evan Fournierrek 2000. urtean sinatu zuen bere lehen saskibaloi lizentzia, Charenton-le-Pont-en (Val-de-Marne)<ref name=":0">[[:fr:Le_Parisien|Le Parisien]] [http://www.leparisien.fr/sports/iledefrance/l-enfant-de-charenton-va-jouer-en-nba-28-08-2012-2140227.php « BASKET : l'enfant de Charenton va jouer en NBA »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.leparisien.fr%2Fsports%2Filedefrance%2Fl-enfant-de-charenton-va-jouer-en-nba-28-08-2012-2140227.php Artxibatua] sur leparisien.fr,2012-08-28</ref>. 2007 eta 2009 artean Federal Center-en (INSEP) entrenatzen jarraitu zuen. Gero, 2009-2010 denboraldian Pro B-n jokatu zuen Jeunesse sportive des Fontenelles de Nanterre-n sartu zen, eta Pro B<ref name=":0" /> txapelketako gazterik onena hautatu zuten. ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142832 «Evan Fournier»] ''olympedia.org'' 2021-11-16an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/evan-fournier «Evan Fournier»] Olympics.com 2021-11-16an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea! Lekua! Domina! Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} ==Erreferentziak== {{erreferentzia zerrenda|30em}} ==Kanpo estekak== [https://fr.wikipedia.org/wiki/Evan_Fournier «Evan Fournier»] Wikipedia {{Fr}} {{Bizialdia|1992ko||Fournier, Evan}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] 1em8qta31b694scbvm15fqt9g3wrnu3 9983932 9983918 2024-11-28T14:35:51Z Ibarreusk 116965 9983932 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Evan Fournier''' ([[Saint-Maurice]], [[Val-de-Marne]] ([[Frantzia]]) [[1992]]ko [[urriaren 29]]a), [[saskibaloi]] jokalari [[frantziar]]ra da. New York Knicks taldean, atzelari eta hegaleko gisa jokatzen du. ==Debuta== Evan Mehdi Fournier François Fournier eta Meriem Moktaaren semea da, eta bere familia Aljeriako Souk Ahraskoa<ref>[https://web.archive.org/web/20150726224359/http://www.sports.fr/nba/articles/fournier-autant-africain-que-batum-et-diaw-1290344/ « Fournier: "Autant africain que Batum et Diaw" »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.sports.fr%2Fnba%2Farticles%2Ffournier-autant-africain-que-batum-et-diaw-1290344%2F Artxibatua] sur Sports.fr<small>(2015-07-31)</small></ref><ref>[http://lagazettedufennec.com/actu/omnisport/star-magic-orlando-evan-mehdi-fournier-a-alger/ La Star des Magic Orlando, Evan Mehdi Fournier est à Alger !] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Flagazettedufennec.com%2Factu%2Fomnisport%2Fstar-magic-orlando-evan-mehdi-fournier-a-alger%2F Artxibatua] La gazette du fennec, 2017-07-03. </ref><ref>Nicolas Albert [http://www.lanouvellerepublique.fr/France-Monde/Sport/Autres-Sports/n/Contenus/Articles/2012/05/13/L-IRRESISTIBLE-ASCENSION « L'irresistible ascension »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.lanouvellerepublique.fr%2FFrance-Monde%2FSport%2FAutres-Sports%2Fn%2FContenus%2FArticles%2F2012%2F05%2F13%2FL-IRRESISTIBLE-ASCENSION Artxibatua] [[:fr:La_Nouvelle_République_du_Centre-Ouest|La Nouvelle République,]] 2012-05-13</ref>. Bere bi gurasoak maila altuko judokak dira, eta INSEPen ezagutu zuten elkar. Evan Fournier 7 urterekin hasi zen saskibaloian jokatzen. Evan Fournierrek 2000. urtean sinatu zuen bere lehen saskibaloi lizentzia, Charenton-le-Pont-en (Val-de-Marne)<ref name=":0">[[:fr:Le_Parisien|Le Parisien]] [http://www.leparisien.fr/sports/iledefrance/l-enfant-de-charenton-va-jouer-en-nba-28-08-2012-2140227.php « BASKET : l'enfant de Charenton va jouer en NBA »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.leparisien.fr%2Fsports%2Filedefrance%2Fl-enfant-de-charenton-va-jouer-en-nba-28-08-2012-2140227.php Artxibatua] sur leparisien.fr,2012-08-28</ref>. 2007 eta 2009 artean Federal Center-en (INSEP) entrenatzen jarraitu zuen. Gero, 2009-2010 denboraldian Pro B-n jokatu zuen Jeunesse sportive des Fontenelles de Nanterre-n sartu zen, eta Pro B<ref name=":0" /> txapelketako gazterik onena hautatu zuten. ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142832 «Evan Fournier»] ''olympedia.org'' 2021-11-16an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/evan-fournier «Evan Fournier»] Olympics.com 2021-11-16an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea !Lekua !Domina !Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} ==Erreferentziak== {{erreferentzia zerrenda|30em}} ==Kanpo estekak== [https://fr.wikipedia.org/wiki/Evan_Fournier «Evan Fournier»] Wikipedia {{Fr}} {{Bizialdia|1992ko||Fournier, Evan}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] mmdyw0q4uiiu3yzpvmxiqkjr9zu8v0v 0 1028901 9983917 9877340 2024-11-28T14:31:26Z Ibarreusk 116965 9983917 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Rudy Gobert-Bourgarel,''' Rudy Gobert deitua, [[Saint-Quentin]], [[Aisne]] ([[Frantzia]]), [[1992]]ko [[ekainaren 26]]a), NBAko (American Basketball Association) [[saskibaloi]] jokalari profesional [[frantziar]]ra da. Uthah-ko Jazz taldeko pibotetako bat da. Halaber, nazioarteko lehiaketetan, Frantziako selekzioko partaidea ere bada. Defentsarako ezaugarriengatik aitortua, NBAko Urteko Defentsako Jokalari izendatu zuten hiru aldiz: 2018, 2019 eta 2021ean. Frantziako selekzioarekin, berriz, [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|Tokioko Olinpiar Jokoetan]], zilarrezko domina irabazi zuen, eta txapelketa olinpiko honetako bost nagusien arteko izendatu zuten. == Biografia == Corinne Gobert eta Rudy Bourgarel-en (Frantziako nazioarteko saskibaloi jokalari ohiaren) semea da Rudy Gobert<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Gobert arrive, Ajinca contacté|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Gobert-remplace-tillie/291750}}</ref> {{,}} <ref name="JDD">{{Cite aldizkari|abizena=Damien Burnier|izenburua=Rudy Gobert, les chantiers de la gloire|url=http://www.lejdd.fr/Sport/Basket/Actualite/Rudy-Gobert-les-chantiers-de-la-gloire-598173}}</ref>. [[Saint-Quentin|Saint-Quentin-eko]] etxe xume batean hazi zen, bakarrik, bere anaiorde Romain eta bere ahizpaorde Vanessarekin, hauek lehen ezkontza batetik sortutakoak, ile-apaintzaile eta estetika lanetan lan egiten zuen bere ama Corinnerekin, Rudyk hiru urte zituela joan baitzen etxetik aita<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Rudy Gobert, le basketteur « bankable »|url=https://www.lemonde.fr/sport/article/2017/01/06/rudy-gobert-le-basketteur-bankable_5058578_3242.html}}</ref>{{,}} <ref>{{Cite aldizkari|abizena=Alexandre Duyck|izenburua=Rudy la belle vie|page=65}}</ref>. 2010ean, Cholet Basketen jokatzen zuela, batxilergo zientifikoa lortu zuen<ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert a obtenu son Baccalauréat|url=https://www.cholet-basket.com/news/rudy-gobert-obtenu-son-baccalaureat|publisher=Cholet Basket}}</ref>. 2013ko apirilean, 2013ko NBA aurreikuespeneko hautagaia zela iragarri zuen<ref>{{Cite web|abizena=Emmanuel Laurin|izenburua=Rudy Gobert se présente à la draft|url=http://www.basketusa.com/news/163552/rudy-gobert-se-presente-a-la-draft|publisher=Basket USA}}</ref>. 2013ko maiatzaren 16an eta 17an egiten den NBAko aurreikuspenaren konbinazioan eta erredakziorako aukera onenak biltzen dituenean, analista estatubatuarrak harrituta gelditu ziren Rudy Gobertekin, eta 2013ko aurreikuspenean, Top 10ean iragartzen dute, eta batzuek, baita Top 5ean ere<ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert impressionne au NBA Draft Combine|url=http://www.basketactu.com/rudy-gobert-impressionne-au-nba-draft-combine-40770/|accessdate=2017-04-15}}</ref>.Lehenengo itzulian 27. hautatu zuen [[Denver Nuggets|Denver Nuggets-ek]], zeinak berehala aldatu eta [[Utah Jazz|Utah Jazz-]]era bidali zuen Erick Green eta diruaren truke<ref>{{Cite aldizkari|izena=Théophile|abizena=Haumesser|izenburua=Rudy Gobert drafté en 27e puis envoyé au Utah Jazz|url=http://www.basketsession.com/actu/rudy-gobert-nba-draft-utah-jazz-trade-117709/|accessdate=2017-04-15}}</ref>. Rudy Gobert oso jokalari altua da, 2,36 m<ref>{{Cite web|abizena=Dimitri Kucharczyk|izenburua=Camp de Trévise : Rudy Gobert impressionne par sa taille et son envergure|url=http://www.basketusa.com/news/114899/camp-de-trevise-rudy-gobert-impressionne-par-sa-taille-et-son-envergure/}}</ref>, baina nahiko ahula [[NBA|NBAko]] beste pibot batzuekin alderatuta, nahiz eta bere jokoaren alderdi honetan aurrerapenak izan dituen eta egiten jarraitzen duen. Bere tamainari eta altuerari esker, blokeatzaile bikaina izateagatik da ezaguna, eta NBAko barru-atzelari onenetakotzat hartzen da<ref name="DPoY16">{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert finishes seventh in Defensive Player of the Year voting|url=http://www.sltrib.com/blogs/3791456-155/rudy-gobert-finishes-seventh-in-defensive|accessdate=4 novembre 2016}}</ref>, ertz-babesle bikaina izanik (uztaia babesten duen jokalaria, saskiaren azken atzelari hurbil modukoa)<ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert, meilleur ‘rim protector’ de NBA selon Alvin Gentry|url=https://basket-infos.com/2018/03/12/rudy-gobert-meilleur-rim-protector-de-nba-selon-alvin-gentry/|accessdate=2020-12-31}}</ref>. Oso jokalari mugikorra da bere tamainarako, kontraerasoetan atzealdeari eusteko gai dena. Erasoan, berriz, Rudy Gobert, erraketatik kanpo, jokalari nahiko mugatu gisa ikusten da, zirkulutik gertu jaurtiketak eta saskiratzeak egiteko gai dena, gehienbat. == Sariak == ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/133820 «Rudy Gobert»] ''olympedia.org'' 2021-11-20an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/rudy-gobert «Rudy Gobert»] Olympics.com 2021-11-20an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea! Lekua! Domina! Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} === Klub batean === * 2006-2007: Pikardiako txapelduna * 2006-2007: Pikardiaren Kopako irabazlea * 2009-2010: Frantziako 21 urtez azpiko Jokalarien txapelduna * 2 aldiz [[NBA]] Ipar-mendebaldeko Mailako txapeldun [[Utah Jazz|Utah Jazz-]] ekin 2016-2017 eta 2020-2021 urteetan === Frantziako taldean === * {{Flagicon|JPN}} {{silver2}} Zilarrezko domina [[Tokio|Tokioko]] [[2020ko Udako Olinpiar Jokoak|2020ko Olinpiar Jokoetan]] * {{Flagicon|CHN}} {{bronze3}} Brontzezko domina [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] [[Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa 2019|2019ko Munduko Kopan]] . * {{Flagicon|FRA}} {{bronze3}} Brontzezko domina [[2015eko Europako Saskibaloi Txapelketa|2015eko Europako Txapelketan]] [[Frantzia|Frantzian]] . * {{Flagicon|ESP}} {{bronze3}} [[Espainia|2014ko Espainiako]] [[2014ko Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa|Munduko Kopan]] brontzezko domina . * Prestaketan eta 2015eko Europako Txapelketan [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|parte hartzea senior]] taldearekin. * Londresko 2012ko Olinpiar Jokoen prestaketan parte hartzea [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|senior]] taldearekin. Bertan 2 lagunarteko jokatu zituen eta 8 puntu lortu zituen. * Parte hartzea du 2011ko Europako Txapelketan batera France Espoirs taldean (brontzezko domina) eta [[Espainia|Espainian]] . * 2010eko Europako Txapelketan parte hartzea France Juniors taldearekin 7 [[Lituania|Lituanian]] . * Frantziako Juniors selekzioko goleatzaile eta errebote onena (9,2 puntu, 9,0 errebote, 1,7 kontra partidako) 2010eko Europako Txapelketan. === Bereizketa pertsonalak === {{itzuli}} * Hirutan, urteko NBAko babeslaririk onena 2018, 2019 eta 2021ean. * Bitan, [[NBA All-Star Game|All-Star Game]]-rako aukeratua 2020 et 2021ean. * 2017an All-NBA 2. taldekoa<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=NBA : Rudy Gobert dans la deuxième équipe-type de la saison|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Nba-rudy-gobert-dans-la-deuxieme-equipe-type-de-la-saison/802454|issn=|page=|accessdate=2017-05-18}}</ref>. * Hirutan, All-NBA 2. taldekoa 2019, 2020 eta 2021ean. * Bostetan, All-Defensive First Team-erako 2017, 2018, 2019, 2020 eta 2021ean. * Rising Stars Challenge-erako aukeratua 2015ean. * Behin, NBAko blokeatzailerik onena 2017an (2,64). *Hirutan, NBAko Tiro-jokalaririk trebearena 2018 (66,9%), 2019 (66,8%) eta 2021ean (67,5%). * Bitan, NBAn Denboraldi batean errebote gehien lortu duen jokalaria 2020 (916) eta 2021ean (960). * NBAn Denboraldi batean defentsako errebote gehien lortu duen jokalaria 2021ean (720). * Bitan, Denboraldi batean jaurtiketa gehien egin dituen jokalaria 2017 (214) eta 2021ean (190). * Bost nagusietan hautatua [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020ko Udako Olinpiar Jokoak]]<ref>{{Cite web|izenburua=Five nations represented in the All-Star Five of the Men's Olympic Basketball Tournament|url=http://www.fiba.basketball/olympics/men/2020/news/five-different-nations-represented-in-the-all-star-five-of-the-men-s-olympic-tournament|publisher=FIBA}}</ref>. * 21 urtez azpiko Europako Txapelketako bost nagusietan hautatua (2012) * Alain Gilles garaikurren irabazlea 2019an (urteko frantses jokalariik onena)<ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert remporte le Trophée Alain Gilles 2019|url=http://www.ffbb.com/rudy-gobert-remporte-le-trophee-alain-gilles-2019|publisher=FFBB}}</ref>. * [[:fr:Ordre_national_du_Mérite_(France)|Chevalier de l'ordre national du Mérite]] (2021-09-08ko dekretua)<ref>[[:fr:Ordre_national_du_Mérite_(France)|Chevalier de l'ordre national du Mérite]] (2021-09-08ko Dekretua)</ref> Rudy Goberten kontratua bere 4. denboraldiaren amaieran amaitzen da. Bere kontratu berria 2017-2018 denboraldiaren hastapenean hasiko da<ref>{{Cite web|izenburua=These are the salaries of Utah Jazz players this season|url=http://hoopshype.com/salaries/utah_jazz/|accessdate=2017-04-15}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Utah Jazz 2017 Salary Cap|url=http://www.spotrac.com/nba/utah-jazz/cap/2017/|accessdate=2017-04-15}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert Stats {{!}} Basketball-Reference.com|url=https://www.basketball-reference.com/players/g/goberru01.html|accessdate=2017-04-15}}</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * ''Rudy Gobert'', Gaëlle Schwaller eta Pascal Gibernérekin murgilduta, L'Equipe Enquête, La Chaîne L'Équipe, 2016ko urriaren 26an, 12 minutu (<small>[https://www.lequipe.fr/Medias/Actualites/L-equipe-enquete-en-immersion-avec-rudy-gobert/740762 ikus online]</small>). * ''Rudy Gobert, 102 milioi balio zuen gizona'', 2. etapa, [[France 2]], 2016ko abenduaren 4a, 9 minutu (<small>[https://sport.francetvinfo.fr/stade-2/video-rudy-gobert-lhomme-qui-valait-102-millions ikus online]</small>). * ''Rudy Gobert : The giant of Jazz'', Renan Chedotal, [[BeIN Sports|BeIn Sports]], 2017ko otsailaren 17a, 15 minutu (<small>[https://web.archive.org/web/20180310201034/http://www.beinsports.com/france/basketball/video/reportage-nba-a-utah-rudy-gobert-prend-de-la-/457255 ikusi sarean]</small>). * [https://fr.wikipedia.org/wiki/Rudy_Gobert Rudy Gobert] Wikipedia {{Fr}} {{bizialdia|1992ko||Gobert, Rudy}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Utah Jazz-en jokalariak]] [[Kategoria: Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria: 2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria: Gizabanako biziak]] [[Kategoria: 1992ko jaiotzak]] [[Kategoria: Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Aisneko biografiak]] [[Kategoria:NBAko saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2016ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] 4vd270vlrpgo4vb33oxyum5kjpggrsj 9983930 9983917 2024-11-28T14:35:24Z Ibarreusk 116965 9983930 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Rudy Gobert-Bourgarel,''' Rudy Gobert deitua, [[Saint-Quentin]], [[Aisne]] ([[Frantzia]]), [[1992]]ko [[ekainaren 26]]a), NBAko (American Basketball Association) [[saskibaloi]] jokalari profesional [[frantziar]]ra da. Uthah-ko Jazz taldeko pibotetako bat da. Halaber, nazioarteko lehiaketetan, Frantziako selekzioko partaidea ere bada. Defentsarako ezaugarriengatik aitortua, NBAko Urteko Defentsako Jokalari izendatu zuten hiru aldiz: 2018, 2019 eta 2021ean. Frantziako selekzioarekin, berriz, [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|Tokioko Olinpiar Jokoetan]], zilarrezko domina irabazi zuen, eta txapelketa olinpiko honetako bost nagusien arteko izendatu zuten. == Biografia == Corinne Gobert eta Rudy Bourgarel-en (Frantziako nazioarteko saskibaloi jokalari ohiaren) semea da Rudy Gobert<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Gobert arrive, Ajinca contacté|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Gobert-remplace-tillie/291750}}</ref> {{,}} <ref name="JDD">{{Cite aldizkari|abizena=Damien Burnier|izenburua=Rudy Gobert, les chantiers de la gloire|url=http://www.lejdd.fr/Sport/Basket/Actualite/Rudy-Gobert-les-chantiers-de-la-gloire-598173}}</ref>. [[Saint-Quentin|Saint-Quentin-eko]] etxe xume batean hazi zen, bakarrik, bere anaiorde Romain eta bere ahizpaorde Vanessarekin, hauek lehen ezkontza batetik sortutakoak, ile-apaintzaile eta estetika lanetan lan egiten zuen bere ama Corinnerekin, Rudyk hiru urte zituela joan baitzen etxetik aita<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Rudy Gobert, le basketteur « bankable »|url=https://www.lemonde.fr/sport/article/2017/01/06/rudy-gobert-le-basketteur-bankable_5058578_3242.html}}</ref>{{,}} <ref>{{Cite aldizkari|abizena=Alexandre Duyck|izenburua=Rudy la belle vie|page=65}}</ref>. 2010ean, Cholet Basketen jokatzen zuela, batxilergo zientifikoa lortu zuen<ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert a obtenu son Baccalauréat|url=https://www.cholet-basket.com/news/rudy-gobert-obtenu-son-baccalaureat|publisher=Cholet Basket}}</ref>. 2013ko apirilean, 2013ko NBA aurreikuespeneko hautagaia zela iragarri zuen<ref>{{Cite web|abizena=Emmanuel Laurin|izenburua=Rudy Gobert se présente à la draft|url=http://www.basketusa.com/news/163552/rudy-gobert-se-presente-a-la-draft|publisher=Basket USA}}</ref>. 2013ko maiatzaren 16an eta 17an egiten den NBAko aurreikuspenaren konbinazioan eta erredakziorako aukera onenak biltzen dituenean, analista estatubatuarrak harrituta gelditu ziren Rudy Gobertekin, eta 2013ko aurreikuspenean, Top 10ean iragartzen dute, eta batzuek, baita Top 5ean ere<ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert impressionne au NBA Draft Combine|url=http://www.basketactu.com/rudy-gobert-impressionne-au-nba-draft-combine-40770/|accessdate=2017-04-15}}</ref>.Lehenengo itzulian 27. hautatu zuen [[Denver Nuggets|Denver Nuggets-ek]], zeinak berehala aldatu eta [[Utah Jazz|Utah Jazz-]]era bidali zuen Erick Green eta diruaren truke<ref>{{Cite aldizkari|izena=Théophile|abizena=Haumesser|izenburua=Rudy Gobert drafté en 27e puis envoyé au Utah Jazz|url=http://www.basketsession.com/actu/rudy-gobert-nba-draft-utah-jazz-trade-117709/|accessdate=2017-04-15}}</ref>. Rudy Gobert oso jokalari altua da, 2,36 m<ref>{{Cite web|abizena=Dimitri Kucharczyk|izenburua=Camp de Trévise : Rudy Gobert impressionne par sa taille et son envergure|url=http://www.basketusa.com/news/114899/camp-de-trevise-rudy-gobert-impressionne-par-sa-taille-et-son-envergure/}}</ref>, baina nahiko ahula [[NBA|NBAko]] beste pibot batzuekin alderatuta, nahiz eta bere jokoaren alderdi honetan aurrerapenak izan dituen eta egiten jarraitzen duen. Bere tamainari eta altuerari esker, blokeatzaile bikaina izateagatik da ezaguna, eta NBAko barru-atzelari onenetakotzat hartzen da<ref name="DPoY16">{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert finishes seventh in Defensive Player of the Year voting|url=http://www.sltrib.com/blogs/3791456-155/rudy-gobert-finishes-seventh-in-defensive|accessdate=4 novembre 2016}}</ref>, ertz-babesle bikaina izanik (uztaia babesten duen jokalaria, saskiaren azken atzelari hurbil modukoa)<ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert, meilleur ‘rim protector’ de NBA selon Alvin Gentry|url=https://basket-infos.com/2018/03/12/rudy-gobert-meilleur-rim-protector-de-nba-selon-alvin-gentry/|accessdate=2020-12-31}}</ref>. Oso jokalari mugikorra da bere tamainarako, kontraerasoetan atzealdeari eusteko gai dena. Erasoan, berriz, Rudy Gobert, erraketatik kanpo, jokalari nahiko mugatu gisa ikusten da, zirkulutik gertu jaurtiketak eta saskiratzeak egiteko gai dena, gehienbat. == Sariak == ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/133820 «Rudy Gobert»] ''olympedia.org'' 2021-11-20an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/rudy-gobert «Rudy Gobert»] Olympics.com 2021-11-20an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea !Lekua !Domina !Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} === Klub batean === * 2006-2007: Pikardiako txapelduna * 2006-2007: Pikardiaren Kopako irabazlea * 2009-2010: Frantziako 21 urtez azpiko Jokalarien txapelduna * 2 aldiz [[NBA]] Ipar-mendebaldeko Mailako txapeldun [[Utah Jazz|Utah Jazz-]] ekin 2016-2017 eta 2020-2021 urteetan === Frantziako taldean === * {{Flagicon|JPN}} {{silver2}} Zilarrezko domina [[Tokio|Tokioko]] [[2020ko Udako Olinpiar Jokoak|2020ko Olinpiar Jokoetan]] * {{Flagicon|CHN}} {{bronze3}} Brontzezko domina [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] [[Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa 2019|2019ko Munduko Kopan]] . * {{Flagicon|FRA}} {{bronze3}} Brontzezko domina [[2015eko Europako Saskibaloi Txapelketa|2015eko Europako Txapelketan]] [[Frantzia|Frantzian]] . * {{Flagicon|ESP}} {{bronze3}} [[Espainia|2014ko Espainiako]] [[2014ko Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa|Munduko Kopan]] brontzezko domina . * Prestaketan eta 2015eko Europako Txapelketan [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|parte hartzea senior]] taldearekin. * Londresko 2012ko Olinpiar Jokoen prestaketan parte hartzea [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|senior]] taldearekin. Bertan 2 lagunarteko jokatu zituen eta 8 puntu lortu zituen. * Parte hartzea du 2011ko Europako Txapelketan batera France Espoirs taldean (brontzezko domina) eta [[Espainia|Espainian]] . * 2010eko Europako Txapelketan parte hartzea France Juniors taldearekin 7 [[Lituania|Lituanian]] . * Frantziako Juniors selekzioko goleatzaile eta errebote onena (9,2 puntu, 9,0 errebote, 1,7 kontra partidako) 2010eko Europako Txapelketan. === Bereizketa pertsonalak === {{itzuli}} * Hirutan, urteko NBAko babeslaririk onena 2018, 2019 eta 2021ean. * Bitan, [[NBA All-Star Game|All-Star Game]]-rako aukeratua 2020 et 2021ean. * 2017an All-NBA 2. taldekoa<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=NBA : Rudy Gobert dans la deuxième équipe-type de la saison|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Nba-rudy-gobert-dans-la-deuxieme-equipe-type-de-la-saison/802454|issn=|page=|accessdate=2017-05-18}}</ref>. * Hirutan, All-NBA 2. taldekoa 2019, 2020 eta 2021ean. * Bostetan, All-Defensive First Team-erako 2017, 2018, 2019, 2020 eta 2021ean. * Rising Stars Challenge-erako aukeratua 2015ean. * Behin, NBAko blokeatzailerik onena 2017an (2,64). *Hirutan, NBAko Tiro-jokalaririk trebearena 2018 (66,9%), 2019 (66,8%) eta 2021ean (67,5%). * Bitan, NBAn Denboraldi batean errebote gehien lortu duen jokalaria 2020 (916) eta 2021ean (960). * NBAn Denboraldi batean defentsako errebote gehien lortu duen jokalaria 2021ean (720). * Bitan, Denboraldi batean jaurtiketa gehien egin dituen jokalaria 2017 (214) eta 2021ean (190). * Bost nagusietan hautatua [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020ko Udako Olinpiar Jokoak]]<ref>{{Cite web|izenburua=Five nations represented in the All-Star Five of the Men's Olympic Basketball Tournament|url=http://www.fiba.basketball/olympics/men/2020/news/five-different-nations-represented-in-the-all-star-five-of-the-men-s-olympic-tournament|publisher=FIBA}}</ref>. * 21 urtez azpiko Europako Txapelketako bost nagusietan hautatua (2012) * Alain Gilles garaikurren irabazlea 2019an (urteko frantses jokalariik onena)<ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert remporte le Trophée Alain Gilles 2019|url=http://www.ffbb.com/rudy-gobert-remporte-le-trophee-alain-gilles-2019|publisher=FFBB}}</ref>. * [[:fr:Ordre_national_du_Mérite_(France)|Chevalier de l'ordre national du Mérite]] (2021-09-08ko dekretua)<ref>[[:fr:Ordre_national_du_Mérite_(France)|Chevalier de l'ordre national du Mérite]] (2021-09-08ko Dekretua)</ref> Rudy Goberten kontratua bere 4. denboraldiaren amaieran amaitzen da. Bere kontratu berria 2017-2018 denboraldiaren hastapenean hasiko da<ref>{{Cite web|izenburua=These are the salaries of Utah Jazz players this season|url=http://hoopshype.com/salaries/utah_jazz/|accessdate=2017-04-15}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Utah Jazz 2017 Salary Cap|url=http://www.spotrac.com/nba/utah-jazz/cap/2017/|accessdate=2017-04-15}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Rudy Gobert Stats {{!}} Basketball-Reference.com|url=https://www.basketball-reference.com/players/g/goberru01.html|accessdate=2017-04-15}}</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * ''Rudy Gobert'', Gaëlle Schwaller eta Pascal Gibernérekin murgilduta, L'Equipe Enquête, La Chaîne L'Équipe, 2016ko urriaren 26an, 12 minutu (<small>[https://www.lequipe.fr/Medias/Actualites/L-equipe-enquete-en-immersion-avec-rudy-gobert/740762 ikus online]</small>). * ''Rudy Gobert, 102 milioi balio zuen gizona'', 2. etapa, [[France 2]], 2016ko abenduaren 4a, 9 minutu (<small>[https://sport.francetvinfo.fr/stade-2/video-rudy-gobert-lhomme-qui-valait-102-millions ikus online]</small>). * ''Rudy Gobert : The giant of Jazz'', Renan Chedotal, [[BeIN Sports|BeIn Sports]], 2017ko otsailaren 17a, 15 minutu (<small>[https://web.archive.org/web/20180310201034/http://www.beinsports.com/france/basketball/video/reportage-nba-a-utah-rudy-gobert-prend-de-la-/457255 ikusi sarean]</small>). * [https://fr.wikipedia.org/wiki/Rudy_Gobert Rudy Gobert] Wikipedia {{Fr}} {{bizialdia|1992ko||Gobert, Rudy}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Utah Jazz-en jokalariak]] [[Kategoria: Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria: 2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria: Gizabanako biziak]] [[Kategoria: 1992ko jaiotzak]] [[Kategoria: Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Aisneko biografiak]] [[Kategoria:NBAko saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2016ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] o18yzi7t0l4d9d6cjkc7t5pixhw4i9g 0 1028960 9983926 9877417 2024-11-28T14:34:03Z Ibarreusk 116965 /* Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak */ 9983926 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Frank Ntilikina''' ([[Ixelles]] [[Belgika]], [[1998]]ko [[uztailaren 28]]a), [[saskibaloi]] jokalari [[Frantzia|frantziarra]] da, antolatzaile moduan eta atzealdean jokatzen duena. Bere belaunaldiko frantses itxaropen handienetako bat da. 2017ko ekainaren 22an, NBAko aurreikuspenetan, zortzigarren postuan aukeratu zuen [[New York Knicks|New York Knicks-ek]]. == Biografia == === Hasierak saskibaloian === ==== Belgikatik Alsaziara (1998-2011) ==== Frank Ntilikina, [[Ruanda|ruandar]] gurasoengandik, Ixellesen sortu zen. Hiru urte zituela, [[Alsazia|Alsaziako]] [[Estrasburgo|Estrasburgora]] joan zen bizitzera familia. Bost urte zituela, saskibaloian<ref name="NYT">{{Cite web|abizena=Andrew Keh|izenburua=Frank Ntilikina, a Top N.B.A. Prospect, Is Learning to Play With Fire|url=https://www.nytimes.com/2017/01/04/sports/basketball/frank-ntilikina-sig-strasbourg-france.html|publisher=[[The New York Times]]}}</ref> hasi zen Strasbourg Saint-Joseph klubean. Ondoren, [[Matzenheim]]-eko Saint Joseph College-n kirol-ikasketak egin zituen bi urtez<ref>{{Cite web|abizena=Régis Schneider|izenburua=L’enfance de l’art|url=http://www.dna.fr/sports/2017/05/18/l-enfance-de-l-art|accessdate=8 juillet 2017|publisher=Dernières Nouvelles d'Alsace}}</ref>. ==== Itxaropen-polea eta bere lehen garaikurrak (2011-2015) ==== 13 urterekin, Alsaziako itxaropen-taldean sartu zen, eta, bi urte geroago, Frantziako ligako txapelketa irabazi zuen Alsaziarekin<ref>{{Cite web|abizena=Christian Weibel|izenburua=Pour Frank Ntilikina, c’est l’Amérique !|url=http://www.lalsace.fr/sport/2017/06/15/ntilikina-c-est-l-amerique|accessdate=23 juin 2017|year=2017}}</ref>. 15 urterekin, SIG Strasbourg prestakuntza zentroan sartu zen. 2016an, SIGeko talde profesionalean sartu zenean, Ntilikinak batxilergo zientifikoa lortu zuen Marc Bloch institutuan. 2014an, Jordan Brand Classic-ean hartu zuen parte, [[Bartzelona|Bartzelonan]]<ref>{{Cite web|abizena=Régis Schneider|izenburua=La conquête de l’Amérique|url=http://www.dna.fr/sports/2017/05/23/la-conquete-de-l-amerique|accessdate=8 juillet 2017|publisher=Dernières Nouvelles d'Alsace}}</ref>. === Ibilbide profesionala === ==== SIG Estrasburgo (2015-2017) ==== [[Fitxategi:Frank_Ntilikina.jpg|ezkerrera|thumb|211x211px| SIG Strasbourg-ekin]] 2015eko abenduan, SIG Strasbourg-ekin kontratu profesionala sinatu zuen, eta klubarekin lotu zen 2019ra arte<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Frank Ntilikina signe un contrat de trois ans|url=http://www.dna.fr/sports/2015/12/26/sig-ntilikina-signe-un-contrat-trois-ans|accessdate=8 juillet 2017|publisher=Dernières Nouvelles d'Alsace}}</ref>. 2015-2016 denboraldian, Ntilikinak gero eta maizago jokatzen du azkenean [[ASVEL Lyon-Villeurbanne|ASVEL Lyon-Villeurbanne]]-k bihurtuko den talde profesionalean. SIG Galatasaray SKren aurka finalera iristen den EuroCoupe partidetan ere, parte hartzen du. 2016ko apirilean, Frantziako saskibaloi txapelketako itxaropenik onena hautatu zuten, Luc Loubakiren aurreratik<ref>{{Cite web|izenburua=Le palmarès 2016|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/30033/Le-palmares-2016|accessdate=8 juillet 2017|publisher=LNB}}</ref> . 2016-2017 denboraldian, Ntilikina titular bihurtzen da Estrasburgoko taldean, baina, Frantziako txapelketako finalean, berriro galtzen du Élan sportif chalonnais-en aurka. Denboraldi horren amaieran, Frantziako txapelketan, berriro hautatu zuten itxaropenik onena bezala, Élie Okobo eta Amine-ren aurreratik<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Les lauréats sont connus !|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/34352/Les-laureats-sont-connus|accessdate=8 juillet 2017|publisher=LNB}}</ref>. Denboraldi horretan zehar, NBAko begirale asko eta Estatu Batuetako prentsa Rhénus-era joango dira jokalaria ikusteko eta aztertzeko 2017ko NBAko aurreikuspenaren barruan. ==== New York Knicks (2017-2021) ==== NBAko aurreikuspenetan, 8. postuan aukeratu zuen New York Knicks-ek, eta Frantziako jokalaririk altuena izan zen Killian Hayes, 2020ko azaroan, Detroit Pistons-ek zazpigarren postuan hautatu aurretik<ref>Vincent Thiollière. [http://www.bebasket.fr/championnat-a-l-etranger/frank-ntilikina-drafte-en-8e-position-par-les-knicks-de-new-york--.html « Frank Ntilikina drafté en 8e position par les Knicks de New York »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.bebasket.fr%2Fchampionnat-a-l-etranger%2Ffrank-ntilikina-drafte-en-8e-position-par-les-knicks-de-new-york--.html Artxibatua] Bebasket.fr, 2017-06-23 <small>(2017-07-08an begiratua)</small></ref><ref>Antoine Pimmel, [http://www.eurosport.fr/basketball/nba/2016-2017/ntilikina-aux-knicks-et-dans-lhistoire-butler-transfere-ce-quil-faut-retenir-de-la-draft_sto6227140/story.shtml « Ntilikina aux Knicks et dans l’histoire, Butler transféré : ce qu’il faut retenir de la draft »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.eurosport.fr%2Fbasketball%2Fnba%2F2016-2017%2Fntilikina-aux-knicks-et-dans-lhistoire-butler-transfere-ce-quil-faut-retenir-de-la-draft_sto6227140%2Fstory.shtml Artxibatua] sur Eurosport, 2017.06-23 <small>(2017-06-23an begiratua)</small></ref>. Knicks-ekin egin zuen lehen entrenamenduan, LNB<ref>Bastien Fontanieu [http://trashtalk.co/2017/06/30/plus-de-peur-que-de-mal-pour-frank-ntilikina-choc-au-genou-mais-tout-va-bien-pour-le-frenchie/ « Plus de peur que de mal pour Frank Ntilikina : choc au genou, mais tout va bien pour le Frenchie »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Ftrashtalk.co%2F2017%2F06%2F30%2Fplus-de-peur-que-de-mal-pour-frank-ntilikina-choc-au-genou-mais-tout-va-bien-pour-le-frenchie%2F Artxibatua] sur trashtalk.co, TrashTalk, 2017-06-30 (2017-07-08an begiratua)</ref>. Finaleko 5. partidan, belauneko lesio bat sentitu zuen. Lesio arin horrek uztailaren 12ko Udako Ligan parte hartzea galarazi zion.[[Fitxategi:Brooklyn_Nets_vs_NY_Knicks_2018-10-03_td_172a_-_1st_Quarter.jpg|thumb| Frank Ntilikina 2018an Knicksekin]] ==== Dallas Mavericks (2021etik) ==== 2021eko irailaren 16an, Frantziako antolatzaileak urtebeteko kontratua sinatu zuen Dallas Mavericks-ekin<ref>[https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Frank-ntilikina-a-signe-aux-dallas-mavericks/1286017 « Frank Ntilikina a signé aux Dallas Mavericks »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.lequipe.fr%2FBasket%2FActualites%2FFrank-ntilikina-a-signe-aux-dallas-mavericks%2F1286017 Artxibatua] [[:fr:L'Équipe|L'Équipe,]] 2021-09-17</ref><ref>Fabrice Auclert, [https://www.basketusa.com/news/638505/officiel-frank-ntilikina-signe-un-an-aux-mavericks/ « Officiel : Frank Ntilikina signe un an aux Mavericks »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.basketusa.com%2Fnews%2F638505%2Fofficiel-frank-ntilikina-signe-un-an-aux-mavericks%2F Artibatua] Basket USA, 17 septembre 2021-09-17. </ref>. === Selekzio nazionala === 2014ko abuztuan, Ntilikinak parte hartu zuen 16 urtetik beherako Europako Txapelketan Frantziako selekzioarekin. Frantziak irabazi zuen lehiaketa. 2015eko udan, Ntilikinak parte hartzen du Europako Txapelketan 18 urterekin, zeinean Frantziak 6. postua lortu baitzuen. 2016ko abenduan, 18 urtetik beherako Europako txapeldun izan zen Frantziarekin, eta 31 puntu lortu zituen [[Lituania|Lituaniaren]] aurkako finalean. Oraingoan, lehiaketako MVP (Jokalari Baliotsuena) izendatu zuten, eta lehiaketako oinarri-taldeko partaide ere izendatu zuten bere herrikide Sekou Doumbouya, Isaiah Hartenstein alemaniarra, Davide Moretti italiarra eta Tadas Sedekerskis-ekin batera<ref>{{Cite web|izenburua=MVP Ntilikina headlines All-Star Five of FIBA U18 European Championship|url=http://www.fiba.com/europe/u18/2016/news/mvp-ntilikina-headlines-all-star-five|publisher=[[FIBA Europe]]}}</ref>. 2019ko abuztuan, [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako senior]] selekziorako lehen aukera izan zuen [[Turkia]]ren aurkako lagunarteko partida batean. 2019ko irailean, [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] antolatutako Munduko Kopan parte hartzeko hautatu zuten, eta hirugarren postuaren lorpenean parte hartu zuen (8 partida jokatutakoak, 8 puntuko batez bestekoa<ref>[http://www.fiba.basketball/fr/basketballworldcup/2019/playerstats FIBA, 15 septembre 2019.]</ref>). == Joko-estiloa == 2,13 garaiera du, eta defentsan erabiltzen du barneratzeko edo aurkaria mehatxatzeko<ref name="NYT" />. Estrasburgoko bere entrenatzaileak, Vincent Colletek, [[Tony Parker|Tony Parkerrekin]] egin konparazioak gezurtatzen ditu, baita joko-buru goiztiarra izatea ere, Parkerrek abiadura handiagoa eta 1-1eko joko hobea duen bitartean, Ntilikinak jaurtiketa-arrakasta hobea duela argudiatuz. Hala ere, NBAn egin duen lehen denboraldiaren ostean, Ntilikina, defentsan, espezialistatzat hartzen da, eta, erasoan lotsati aritzen delakoan, bere eraso-jokoa garatzen ari da<ref name=":0">{{Cite web|izena=Mathieu|abizena=Seguin|izenburua=NBA - Frank Ntilikina est jugé comme "soft" par certains scouts|url=https://www.parlons-basket.com/2018/11/30/nba-frank-ntilikina-scouts-soft-knicks/|accessdate=2018-12-30}}</ref>. Gainera, bere lekuari buruzko zalantzak daude, batzuek buruzagi kargua ez zaiola benetan egokitzen uste baitute<ref name=":0" />. === Lorpenak === ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142834 «Frank Ntilikina»] ''olympedia.org'' 2021-11-21ean begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/frank-ntilikina «Frank Ntilikina»] Olympics.com 2021-11-21ean begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea! Lekua! Domina! Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} === Klubaren lorpenak === * Pro A : ** Finalista 2016 eta 2017an . * [[Eurocup|Eurokopa]] : ** Finalista 2016an . === Nazioarteko lorpenak === * [[Munduko Saskibaloi Txapelketa|Munduko Kopa]] : ** {{bronze3}} [[Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa 2019|2019ko Munduko Kopan]] brontzezko domina. * 16 urtetik beherakoen Europako Txapelketa : ** {{gold1}} Urrezko domina 2014an 16 urtetik beherakoen Europako Txapelketan. * 18 urtetik beherakoen Europako Txapelketa : ** 6 18 urtez azpiko Europako [[Gizonezkoen Europako Saskibaloi Txapelketa 18 urtetik beherakoentzat|Txapelketan 2015ean]] . ** {{gold1}} Urrezko domina 18 urtetik beherakoen Europako Txapelketan [[Gizonezkoen Europako Saskibaloi Txapelketa 18 urtetik beherakoentzat|2016an]] . === Banakako izendapen eta sariak === * 2016an 18 urtetik beherako Europako txalpekatako MVPa. * 2016 eta 2017an, Pro A-ko etorkizunik onena duen jokalaria. * 2018an [[NBA All-Star Game|All-Star week-end]]-eko Rising Star Challenge-k aukeratua == Ikus halaber == * [[:fr:Liste_des_joueurs_français_en_NBA|NBAko jokalari frantsesen zerrenda]]. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == [https://fr.wikipedia.org/wiki/Frank_Ntilikina «Frank Ntilikina»] Wikipedia {{Fr}} {{Bizialdia|1998ko||Ntilikina, Frank}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Dallas Mavericks-en jokalariak]] [[Kategoria:New York Knicks-en jokalariak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] ow33ku49dxbo55k0mgjjbpb7tbzt4te 9983929 9983926 2024-11-28T14:35:22Z Ibarreusk 116965 9983929 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Frank Ntilikina''' ([[Ixelles]] [[Belgika]], [[1998]]ko [[uztailaren 28]]a), [[saskibaloi]] jokalari [[Frantzia|frantziarra]] da, antolatzaile moduan eta atzealdean jokatzen duena. Bere belaunaldiko frantses itxaropen handienetako bat da. 2017ko ekainaren 22an, NBAko aurreikuspenetan, zortzigarren postuan aukeratu zuen [[New York Knicks|New York Knicks-ek]]. == Biografia == === Hasierak saskibaloian === ==== Belgikatik Alsaziara (1998-2011) ==== Frank Ntilikina, [[Ruanda|ruandar]] gurasoengandik, Ixellesen sortu zen. Hiru urte zituela, [[Alsazia|Alsaziako]] [[Estrasburgo|Estrasburgora]] joan zen bizitzera familia. Bost urte zituela, saskibaloian<ref name="NYT">{{Cite web|abizena=Andrew Keh|izenburua=Frank Ntilikina, a Top N.B.A. Prospect, Is Learning to Play With Fire|url=https://www.nytimes.com/2017/01/04/sports/basketball/frank-ntilikina-sig-strasbourg-france.html|publisher=[[The New York Times]]}}</ref> hasi zen Strasbourg Saint-Joseph klubean. Ondoren, [[Matzenheim]]-eko Saint Joseph College-n kirol-ikasketak egin zituen bi urtez<ref>{{Cite web|abizena=Régis Schneider|izenburua=L’enfance de l’art|url=http://www.dna.fr/sports/2017/05/18/l-enfance-de-l-art|accessdate=8 juillet 2017|publisher=Dernières Nouvelles d'Alsace}}</ref>. ==== Itxaropen-polea eta bere lehen garaikurrak (2011-2015) ==== 13 urterekin, Alsaziako itxaropen-taldean sartu zen, eta, bi urte geroago, Frantziako ligako txapelketa irabazi zuen Alsaziarekin<ref>{{Cite web|abizena=Christian Weibel|izenburua=Pour Frank Ntilikina, c’est l’Amérique !|url=http://www.lalsace.fr/sport/2017/06/15/ntilikina-c-est-l-amerique|accessdate=23 juin 2017|year=2017}}</ref>. 15 urterekin, SIG Strasbourg prestakuntza zentroan sartu zen. 2016an, SIGeko talde profesionalean sartu zenean, Ntilikinak batxilergo zientifikoa lortu zuen Marc Bloch institutuan. 2014an, Jordan Brand Classic-ean hartu zuen parte, [[Bartzelona|Bartzelonan]]<ref>{{Cite web|abizena=Régis Schneider|izenburua=La conquête de l’Amérique|url=http://www.dna.fr/sports/2017/05/23/la-conquete-de-l-amerique|accessdate=8 juillet 2017|publisher=Dernières Nouvelles d'Alsace}}</ref>. === Ibilbide profesionala === ==== SIG Estrasburgo (2015-2017) ==== [[Fitxategi:Frank_Ntilikina.jpg|ezkerrera|thumb|211x211px| SIG Strasbourg-ekin]] 2015eko abenduan, SIG Strasbourg-ekin kontratu profesionala sinatu zuen, eta klubarekin lotu zen 2019ra arte<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Frank Ntilikina signe un contrat de trois ans|url=http://www.dna.fr/sports/2015/12/26/sig-ntilikina-signe-un-contrat-trois-ans|accessdate=8 juillet 2017|publisher=Dernières Nouvelles d'Alsace}}</ref>. 2015-2016 denboraldian, Ntilikinak gero eta maizago jokatzen du azkenean [[ASVEL Lyon-Villeurbanne|ASVEL Lyon-Villeurbanne]]-k bihurtuko den talde profesionalean. SIG Galatasaray SKren aurka finalera iristen den EuroCoupe partidetan ere, parte hartzen du. 2016ko apirilean, Frantziako saskibaloi txapelketako itxaropenik onena hautatu zuten, Luc Loubakiren aurreratik<ref>{{Cite web|izenburua=Le palmarès 2016|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/30033/Le-palmares-2016|accessdate=8 juillet 2017|publisher=LNB}}</ref> . 2016-2017 denboraldian, Ntilikina titular bihurtzen da Estrasburgoko taldean, baina, Frantziako txapelketako finalean, berriro galtzen du Élan sportif chalonnais-en aurka. Denboraldi horren amaieran, Frantziako txapelketan, berriro hautatu zuten itxaropenik onena bezala, Élie Okobo eta Amine-ren aurreratik<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Les lauréats sont connus !|url=http://www.lnb.fr/fr/Accueil/100003/Article/34352/Les-laureats-sont-connus|accessdate=8 juillet 2017|publisher=LNB}}</ref>. Denboraldi horretan zehar, NBAko begirale asko eta Estatu Batuetako prentsa Rhénus-era joango dira jokalaria ikusteko eta aztertzeko 2017ko NBAko aurreikuspenaren barruan. ==== New York Knicks (2017-2021) ==== NBAko aurreikuspenetan, 8. postuan aukeratu zuen New York Knicks-ek, eta Frantziako jokalaririk altuena izan zen Killian Hayes, 2020ko azaroan, Detroit Pistons-ek zazpigarren postuan hautatu aurretik<ref>Vincent Thiollière. [http://www.bebasket.fr/championnat-a-l-etranger/frank-ntilikina-drafte-en-8e-position-par-les-knicks-de-new-york--.html « Frank Ntilikina drafté en 8e position par les Knicks de New York »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.bebasket.fr%2Fchampionnat-a-l-etranger%2Ffrank-ntilikina-drafte-en-8e-position-par-les-knicks-de-new-york--.html Artxibatua] Bebasket.fr, 2017-06-23 <small>(2017-07-08an begiratua)</small></ref><ref>Antoine Pimmel, [http://www.eurosport.fr/basketball/nba/2016-2017/ntilikina-aux-knicks-et-dans-lhistoire-butler-transfere-ce-quil-faut-retenir-de-la-draft_sto6227140/story.shtml « Ntilikina aux Knicks et dans l’histoire, Butler transféré : ce qu’il faut retenir de la draft »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.eurosport.fr%2Fbasketball%2Fnba%2F2016-2017%2Fntilikina-aux-knicks-et-dans-lhistoire-butler-transfere-ce-quil-faut-retenir-de-la-draft_sto6227140%2Fstory.shtml Artxibatua] sur Eurosport, 2017.06-23 <small>(2017-06-23an begiratua)</small></ref>. Knicks-ekin egin zuen lehen entrenamenduan, LNB<ref>Bastien Fontanieu [http://trashtalk.co/2017/06/30/plus-de-peur-que-de-mal-pour-frank-ntilikina-choc-au-genou-mais-tout-va-bien-pour-le-frenchie/ « Plus de peur que de mal pour Frank Ntilikina : choc au genou, mais tout va bien pour le Frenchie »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Ftrashtalk.co%2F2017%2F06%2F30%2Fplus-de-peur-que-de-mal-pour-frank-ntilikina-choc-au-genou-mais-tout-va-bien-pour-le-frenchie%2F Artxibatua] sur trashtalk.co, TrashTalk, 2017-06-30 (2017-07-08an begiratua)</ref>. Finaleko 5. partidan, belauneko lesio bat sentitu zuen. Lesio arin horrek uztailaren 12ko Udako Ligan parte hartzea galarazi zion.[[Fitxategi:Brooklyn_Nets_vs_NY_Knicks_2018-10-03_td_172a_-_1st_Quarter.jpg|thumb| Frank Ntilikina 2018an Knicksekin]] ==== Dallas Mavericks (2021etik) ==== 2021eko irailaren 16an, Frantziako antolatzaileak urtebeteko kontratua sinatu zuen Dallas Mavericks-ekin<ref>[https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Frank-ntilikina-a-signe-aux-dallas-mavericks/1286017 « Frank Ntilikina a signé aux Dallas Mavericks »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.lequipe.fr%2FBasket%2FActualites%2FFrank-ntilikina-a-signe-aux-dallas-mavericks%2F1286017 Artxibatua] [[:fr:L'Équipe|L'Équipe,]] 2021-09-17</ref><ref>Fabrice Auclert, [https://www.basketusa.com/news/638505/officiel-frank-ntilikina-signe-un-an-aux-mavericks/ « Officiel : Frank Ntilikina signe un an aux Mavericks »] [https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.basketusa.com%2Fnews%2F638505%2Fofficiel-frank-ntilikina-signe-un-an-aux-mavericks%2F Artibatua] Basket USA, 17 septembre 2021-09-17. </ref>. === Selekzio nazionala === 2014ko abuztuan, Ntilikinak parte hartu zuen 16 urtetik beherako Europako Txapelketan Frantziako selekzioarekin. Frantziak irabazi zuen lehiaketa. 2015eko udan, Ntilikinak parte hartzen du Europako Txapelketan 18 urterekin, zeinean Frantziak 6. postua lortu baitzuen. 2016ko abenduan, 18 urtetik beherako Europako txapeldun izan zen Frantziarekin, eta 31 puntu lortu zituen [[Lituania|Lituaniaren]] aurkako finalean. Oraingoan, lehiaketako MVP (Jokalari Baliotsuena) izendatu zuten, eta lehiaketako oinarri-taldeko partaide ere izendatu zuten bere herrikide Sekou Doumbouya, Isaiah Hartenstein alemaniarra, Davide Moretti italiarra eta Tadas Sedekerskis-ekin batera<ref>{{Cite web|izenburua=MVP Ntilikina headlines All-Star Five of FIBA U18 European Championship|url=http://www.fiba.com/europe/u18/2016/news/mvp-ntilikina-headlines-all-star-five|publisher=[[FIBA Europe]]}}</ref>. 2019ko abuztuan, [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako senior]] selekziorako lehen aukera izan zuen [[Turkia]]ren aurkako lagunarteko partida batean. 2019ko irailean, [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] antolatutako Munduko Kopan parte hartzeko hautatu zuten, eta hirugarren postuaren lorpenean parte hartu zuen (8 partida jokatutakoak, 8 puntuko batez bestekoa<ref>[http://www.fiba.basketball/fr/basketballworldcup/2019/playerstats FIBA, 15 septembre 2019.]</ref>). == Joko-estiloa == 2,13 garaiera du, eta defentsan erabiltzen du barneratzeko edo aurkaria mehatxatzeko<ref name="NYT" />. Estrasburgoko bere entrenatzaileak, Vincent Colletek, [[Tony Parker|Tony Parkerrekin]] egin konparazioak gezurtatzen ditu, baita joko-buru goiztiarra izatea ere, Parkerrek abiadura handiagoa eta 1-1eko joko hobea duen bitartean, Ntilikinak jaurtiketa-arrakasta hobea duela argudiatuz. Hala ere, NBAn egin duen lehen denboraldiaren ostean, Ntilikina, defentsan, espezialistatzat hartzen da, eta, erasoan lotsati aritzen delakoan, bere eraso-jokoa garatzen ari da<ref name=":0">{{Cite web|izena=Mathieu|abizena=Seguin|izenburua=NBA - Frank Ntilikina est jugé comme "soft" par certains scouts|url=https://www.parlons-basket.com/2018/11/30/nba-frank-ntilikina-scouts-soft-knicks/|accessdate=2018-12-30}}</ref>. Gainera, bere lekuari buruzko zalantzak daude, batzuek buruzagi kargua ez zaiola benetan egokitzen uste baitute<ref name=":0" />. === Lorpenak === ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142834 «Frank Ntilikina»] ''olympedia.org'' 2021-11-21ean begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/frank-ntilikina «Frank Ntilikina»] Olympics.com 2021-11-21ean begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea !Lekua !Domina !Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} === Klubaren lorpenak === * Pro A : ** Finalista 2016 eta 2017an . * [[Eurocup|Eurokopa]] : ** Finalista 2016an . === Nazioarteko lorpenak === * [[Munduko Saskibaloi Txapelketa|Munduko Kopa]] : ** {{bronze3}} [[Gizonezkoen Saskibaloi Munduko Kopa 2019|2019ko Munduko Kopan]] brontzezko domina. * 16 urtetik beherakoen Europako Txapelketa : ** {{gold1}} Urrezko domina 2014an 16 urtetik beherakoen Europako Txapelketan. * 18 urtetik beherakoen Europako Txapelketa : ** 6 18 urtez azpiko Europako [[Gizonezkoen Europako Saskibaloi Txapelketa 18 urtetik beherakoentzat|Txapelketan 2015ean]] . ** {{gold1}} Urrezko domina 18 urtetik beherakoen Europako Txapelketan [[Gizonezkoen Europako Saskibaloi Txapelketa 18 urtetik beherakoentzat|2016an]] . === Banakako izendapen eta sariak === * 2016an 18 urtetik beherako Europako txalpekatako MVPa. * 2016 eta 2017an, Pro A-ko etorkizunik onena duen jokalaria. * 2018an [[NBA All-Star Game|All-Star week-end]]-eko Rising Star Challenge-k aukeratua == Ikus halaber == * [[:fr:Liste_des_joueurs_français_en_NBA|NBAko jokalari frantsesen zerrenda]]. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == [https://fr.wikipedia.org/wiki/Frank_Ntilikina «Frank Ntilikina»] Wikipedia {{Fr}} {{Bizialdia|1998ko||Ntilikina, Frank}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Dallas Mavericks-en jokalariak]] [[Kategoria:New York Knicks-en jokalariak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] mk2g5c99k3ozy6eyvnc0s6i34cwzgkw 0 1029062 9983927 9877438 2024-11-28T14:34:35Z Ibarreusk 116965 /* Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak */ 9983927 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Guerschon Yabusele''' ([[Dreux]], [[1995]]eko [[abenduaren 17]]a) [[Saskibaloi|saskibaloi jokalari]] [[Frantzia|frantziarra]] da. [[Hegal-pibot|Hegal-pibot]] gisa jokatzen du. Nazioarteko jokalari frantziarrak zilarrezko domina irabazi zuen [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|Tokioko Olinpiar Jokoetan]], 2021ean. == Biografia == === Ibilbidea klubetan === ==== Hastapenak Roanne eta Rouenen (2010-2016) ==== [[Eure eta Loir|Eure-et-Loir-eko]] [[Dreux|Dreuxen]] jaio, eta hazi zen. Alliance de Dreux Basket-eko txiki eta gazteen taldeetan hasi zen saskibaloian; gero, 2008tik 2010era, [[Lucé (Eure eta Loir)|Minimes Franceko Amicale de Lucé Basket-en]]. 2 urte hauetan, [[Tours]]eko itxaropen poloan ere entrenatu zuen<ref>{{Cite web|izenburua=Biographie de Guerschon Yabusele|url=http://www.wiki-basket.com/tag/guerschon-yabusele/|accessdate=25 octobre 2015}}</ref>. [[2010]]ean, 14 urte zituela, [[Roanne|Chorale de Roanneko]] entrenamendu zentroan sartu zen, non Frantziako kadeteetan eta Pro A-ko 21 urte-beherakoetan jokatu zuen. 2013ko urriaren 29an, eta 17 urte besterik ez zituela, Pro A-n bere lehen urratsak (6 minutuko partida) eman zituen Roannaisekin, [[Antibes|Antibes Olympique]] taldearen aurka, 68-73 porrotarekin<ref>{{Cite web|izenburua=Résultats du match Antibes - Roanne|url=http://www.lnb.fr/fr/Pro-A/200009/Resultat-match/8067/resultat-match|accessdate=25 octobre 2015}}</ref>. 2014ko uztailaren 31n, bere lehen kontratu profesionala sinatu zuen Chorale de Roanne-rekin, 3 urterako<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele signe son premier contrat pro !|url=http://www.chorale-roanne.com/guerschon-yabusele-signe-premier-contrat-pro/|accessdate=25 octobre 2015}}</ref>. Lehen denboraldi korapilatsu baten ostean eta Chorale de Roannek Pro B-ra jaitsi ondoren, Guerschon Yabuselek bere burua agertzen du 2014-2015 denboraldian, non partidako ia 9 puntu lortu zituen 23 minututan. [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako selekziora]] ere deitu zuten 2014an, EuroBasket U20n parte hartzeko. 2015eko uztailaren 4an, 3 urteko kontratua sinatu zuen [[Rouen]]-ekin. Hala, erregularki, Frantziako txapelketarik onenean jokatzen du Rémy Valin-en agindupean<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele signe pour trois ans à Rouen|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Guerschon-yabusele-signe-pour-trois-ans-a-rouen/571669|accessdate=25 octobre 2015}}</ref>. Denboraldi ona egin zuen, eta, erraketan, titular gisa ezarri zen, nahiz eta [[Normandia Garaia|Normandia Garaiko]] kluba zailtasunetan egon. ==== Celticsek idatzia eta Txinako esperientzia (2016-2017) ==== 2016ko ekainaren 23an, NBAko aurreikuspen aukeraketetan, [[Boston Celtics|Boston Celticsek]] 16. postuan aukeratu zuen. Ondoren, Udako Ligan parte hartu zuen Bostonekin, ohorezko estatistikak osatuz (8,2 puntu, 6 errebote, 1,5 asistentzia, 1,1 barneraketa eta 0,9 aurka 25,1 minututan, dena zortzi partidatan). Gero, Bostonekin adostuta, Txinara joan zen, zehatzago esanda, Shanghaira, eta denboraldi bateko kontratua sinatu zuen Sharksekin, 2016-2017 denboraldirako. Celticsen aldetik etxeko sektorea ondo hornitua edukitzea eta finantza-aukera interesgarriagoa dira transferentzia honen bi arrazoi nagusiak<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele : «Je ne me voyais pas refuser» la Chine|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Guerschon-yabusele-je-ne-me-voyais-pas-refuser-la-chine/711117|accessdate=30 juillet 2016}}</ref>. Yabuselek Sharks-ekin bat egingo zuen utzitako moduan<ref>{{Cite web|izenburua=Yabusele prêté à Shanghaï|url=http://www.rouenmetrobasket.com/Actualite-3869-conf-presse-davant-saison}}</ref>. Denboraldiaren zati handi batean sailkapeneko buru izan ostean, Shanghaiko Sharks-ek 3. postuan amaitu zuen liga erregularrean, eta Gershon Yabuseleren taldekideak play-offetako lehen itzulian kanporatzen dituzte, final-laurdenetan. Frantziarrak 20,86 puntu eta 9,4 erreboterekin amaitu zuen liga erregularra 30,3 minututan. Horrez gain, ibilbide [[Txina|txinatarra]] % 52,7an amaitu zuen 2 puntutan %, 36.4 3 puntutan eta % 68,6 jaurtiketa libretan<ref>{{Cite web|izenburua=Statistiques de Yabusele|url=http://basketball.realgm.com/player/Guerschon-Yabusele/Summary/29646|accessdate=5 mars 2017|publisher=Real GM}}</ref>. ==== Estatu Batuetara itzulera; Celtics eta G-Leagara (2017-2019) ==== Hitzartu bezala, Yabusele AEBra itzuliko da 2017ko martxoaren erdialdera, Txinako denboraldiaren amaieran. 2017ko martxoaren 29an, Maine Red Claws taldearekin fitxatzen du<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele officiellement engagé par les Maine Red Claws|url=http://www.bebasket.fr/championnat-a-l-etranger/guerschon-yabusele-officiellement-engage-par-les-maine-red-claws.html|accessdate=30 mars 2017}}</ref>[[Boston Celtics|, Boston Celticsekin]] afiliatuta dagoen taldearekin. Hala, Red Claws-ekin, denboraldi erregularreko 2 partida jokatu zituen, baina baita 5 kanporaketa ere, Raptors 905 taldearen aurkako konferentziako finalean galduz (0-2 galdu zuen seriean)<ref>{{Cite web|abizena=Blake Murphy|izenburua=Raptors 905 punch ticket to finals with 2-0 sweep of Maine|url=http://www.raptorsrepublic.com/2017/04/19/raptors-905-punch-ticket-finals-2-0-sweep-maine/|publisher=Raptors Republic}}</ref>. 2017ko uztailaren 20an, Celticsek bere taldera darama<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Boston Celtics sign Guerschon Yabusele|url=http://www.nba.com/celtics/news/pressrelease/boston-celtics-sign-guerschon-yabusele|publisher=NBA.com}}</ref>. Hala ere, bere eginkizuna taldean, marjinala izaten jarraitzen du, Bostonen batez besteko 7 minutu baino gutxiagoko denborarekin. 2019ko uztailaren 10ean[[Boston Celtics|, Boston Celticsek]] mozten du<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele et les Boston Celtics, c'est fini|url=https://www.basketsession.com/actu/guerschon-yabusele-et-boston-cest-fini-457586/|accessdate=22-08-2020}}.</ref>. ==== Txinara itzulera (2019-2020) ==== 2019ko abuztuaren 16an, denboraldi baterako kontratua sinatu zuen Txinako Nanjing Monkey Kings-ekin<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele retourne en Chine|url=https://www.basketeurope.com/livenews-fr/472331/guerschon-yabusele-retourne-en-chine/|accessdate=04-10-2020}}.</ref>. ==== ASVEL-eko esperientzia (2020-2021 otsaila) ==== 2020ko otsailean, Txinako txapelketa eten ostean, [[COVID-19|Covid-19]] epidemia dela eta, Guerschon Yabusele Frantziara itzuli zen; [[ASVEL Lyon-Villeurbanne|ASVEL Lyon-Villeurbanne-]]rekin sinatu zuen 2019-2020 denboraldiaren amaiera arte<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Yabusele choisit l'ASVEL|url=https://www.bebasket.fr/championnat-jeep-elite/yabusele-choisit-l-asvel--.html|publisher=bebasket.fr}}</ref>. 2020ko ekainean, Yabuselek ASVELen jarraituko du klubarekin denboraldi bateko kontratua sinatuz<ref>{{Cite web|izenburua=ASVEL re-signs forward Yabusele|url=https://www.euroleague.net/news/i/amrtj6yohcvwxsel/asvel-re-signs-forward-yabusele|publisher=Euroligue}}</ref>. ==== Real Madril (2021-) ==== 2021eko uztailaren 12an, urtebeteko kontratua sinatu zuen [[Real Madril (saskibaloia)|Real Madrilekin]]<ref>{{Cite web|izenburua=Yabusele, nouveau joueur du Real Madrid|url=https://www.realmadrid.com/fr/actualites/2021/07/12/yabusele-nouveau-joueur-du-real-madrid|accessdate=12 juillet 2021}}</ref>. === Hautaketa ibilbidea === 2013an, Gizonezkoen U18ko Europako Txapelketarako eta 2014an Gizonezkoen U20ko Europako Txapelketarako hautatu zuten. 2019ko Munduko Kopako ordezko ofizial gisa hautatua, azkenean, taldeko parte izango da, 2020ko urtarrilaren 17an, [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako selekziorako]], 2021eko Eurobasketerako sailkapeneko lehen bi partidetarako hautatutako 12 jokalarien zerrendan baitago<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Cordinier et Michineau, nouveaux venus en Équipe de France|url=https://www.bebasket.fr/championnat-equipe-de-france/cordinier-et-michineau--nouveaux-venus-en-equipe-de-france.html|publisher=bebasket.fr}}</ref>. Otsailaren 21ean, nahiz urdinek Alemaniaren aurka (83-69) porrota jasan, bere lehen hautaketa ohoretu zuen; 19 minutu pasatxoan, 13 puntu sartu, eta 4 errebote lortu zituen. Montenegroren aurkako bigarren aukeraketan, Frantziako balorazio onenarekin amaitu zuen partida (20) 15 puntu lortuz eta 18 minututan 4 errebote lortuz<ref>{{Cite web|izenburua=France v Montenegro boxscore - FIBA EuroBasket 2022 Qualifiers - 24 February - FIBA.basketball|url=http://www.fiba.basketball/eurobasket/2021/qualifiers/game/2402/France-Montenegro|accessdate=04-10-2020}}.</ref>. [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2021eko Tokioko Olinpiar Jokoetan urdinekin izan]] zen, zilarrezko domina irabazi zuen batez besteko 6,3 puntu, 3,7 errebote eta 5,7 ebaluazioarekin 16,8 minutuko jokoan<ref>http://www.fiba.basketball/olympics/men/2020/player/Guerschon-Yabusele</ref>. ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142835 «Guerschon Yabusele»] ''olympedia.org'' 2021-11-16an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/guerschon-yabusele «Guerschon Yabusele»] Olympics.com 2021-11-16an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea! Lekua! Domina! Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} == Ondorengo klubak == * 2013-2015:{{flagicon|FRA}} Roanne Chorale (Pro A eta gero Pro B) * 2015-2016:{{flagicon|FRA}} Rouen Métropole Basket (Pro A) * 2016-2017:{{flagicon|CHN}} Shanghaiko Shark (CBA) * 2017:{{flagicon|USA}} Maine Red Claws ([[NBADL|D-League]]) * 2017-2019:{{flagicon|USA}} [[Boston Celtics]] ([[NBA]]) / Maine Red Claws ([[NBADL|G-League]]) * 2019-2020:{{flagicon|CHN}} Nanjing Monkey Kings (CBA) * ots. 2020-2021:{{flagicon|FRA}} [[ASVEL Lyon-Villeurbanne]] (Jeep Elite) * 2021az geroztik:{{flagicon|ESP}} [[Real Madril (saskibaloia)|Real Madril]] ([[ACB Liga|Liga Endesa]]) == Sariak == === Klubekin === * 2020-2021 Frantziako Kopako irabazlea [[ASVEL Lyon-Villeurbanne]] taldearekin * Frantziako txapelduna 2020-2021 ASVELekin === Frantziako taldearekin === * Médaille d’argent aux [[Olinpiar Jokoak|Jeux olympiques]] en [[2020ko Udako Olinpiar Jokoak|2021]]. === Banakako sariak === * 2013-2014ko denboraldian, Pro A-ko 21 urtez beherazkoen hegalekorik onena. * 2017an All-Star CBA. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://fr.wikipedia.org/wiki/Guerschon_Yabusele «Guerschon Yabusele»] Wikipedia {{Fr}} {{Bizialdia|1995eko||Yabusele, Guerschon}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:Boston Celtics-en jokalariak]] [[Kategoria:Real Madrid saskibaloia]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] aqn4a5oos7crudvwrm5w286klndpoo9 9983928 9983927 2024-11-28T14:34:59Z Ibarreusk 116965 /* Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak */ 9983928 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Guerschon Yabusele''' ([[Dreux]], [[1995]]eko [[abenduaren 17]]a) [[Saskibaloi|saskibaloi jokalari]] [[Frantzia|frantziarra]] da. [[Hegal-pibot|Hegal-pibot]] gisa jokatzen du. Nazioarteko jokalari frantziarrak zilarrezko domina irabazi zuen [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|Tokioko Olinpiar Jokoetan]], 2021ean. == Biografia == === Ibilbidea klubetan === ==== Hastapenak Roanne eta Rouenen (2010-2016) ==== [[Eure eta Loir|Eure-et-Loir-eko]] [[Dreux|Dreuxen]] jaio, eta hazi zen. Alliance de Dreux Basket-eko txiki eta gazteen taldeetan hasi zen saskibaloian; gero, 2008tik 2010era, [[Lucé (Eure eta Loir)|Minimes Franceko Amicale de Lucé Basket-en]]. 2 urte hauetan, [[Tours]]eko itxaropen poloan ere entrenatu zuen<ref>{{Cite web|izenburua=Biographie de Guerschon Yabusele|url=http://www.wiki-basket.com/tag/guerschon-yabusele/|accessdate=25 octobre 2015}}</ref>. [[2010]]ean, 14 urte zituela, [[Roanne|Chorale de Roanneko]] entrenamendu zentroan sartu zen, non Frantziako kadeteetan eta Pro A-ko 21 urte-beherakoetan jokatu zuen. 2013ko urriaren 29an, eta 17 urte besterik ez zituela, Pro A-n bere lehen urratsak (6 minutuko partida) eman zituen Roannaisekin, [[Antibes|Antibes Olympique]] taldearen aurka, 68-73 porrotarekin<ref>{{Cite web|izenburua=Résultats du match Antibes - Roanne|url=http://www.lnb.fr/fr/Pro-A/200009/Resultat-match/8067/resultat-match|accessdate=25 octobre 2015}}</ref>. 2014ko uztailaren 31n, bere lehen kontratu profesionala sinatu zuen Chorale de Roanne-rekin, 3 urterako<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele signe son premier contrat pro !|url=http://www.chorale-roanne.com/guerschon-yabusele-signe-premier-contrat-pro/|accessdate=25 octobre 2015}}</ref>. Lehen denboraldi korapilatsu baten ostean eta Chorale de Roannek Pro B-ra jaitsi ondoren, Guerschon Yabuselek bere burua agertzen du 2014-2015 denboraldian, non partidako ia 9 puntu lortu zituen 23 minututan. [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako selekziora]] ere deitu zuten 2014an, EuroBasket U20n parte hartzeko. 2015eko uztailaren 4an, 3 urteko kontratua sinatu zuen [[Rouen]]-ekin. Hala, erregularki, Frantziako txapelketarik onenean jokatzen du Rémy Valin-en agindupean<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele signe pour trois ans à Rouen|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Guerschon-yabusele-signe-pour-trois-ans-a-rouen/571669|accessdate=25 octobre 2015}}</ref>. Denboraldi ona egin zuen, eta, erraketan, titular gisa ezarri zen, nahiz eta [[Normandia Garaia|Normandia Garaiko]] kluba zailtasunetan egon. ==== Celticsek idatzia eta Txinako esperientzia (2016-2017) ==== 2016ko ekainaren 23an, NBAko aurreikuspen aukeraketetan, [[Boston Celtics|Boston Celticsek]] 16. postuan aukeratu zuen. Ondoren, Udako Ligan parte hartu zuen Bostonekin, ohorezko estatistikak osatuz (8,2 puntu, 6 errebote, 1,5 asistentzia, 1,1 barneraketa eta 0,9 aurka 25,1 minututan, dena zortzi partidatan). Gero, Bostonekin adostuta, Txinara joan zen, zehatzago esanda, Shanghaira, eta denboraldi bateko kontratua sinatu zuen Sharksekin, 2016-2017 denboraldirako. Celticsen aldetik etxeko sektorea ondo hornitua edukitzea eta finantza-aukera interesgarriagoa dira transferentzia honen bi arrazoi nagusiak<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele : «Je ne me voyais pas refuser» la Chine|url=https://www.lequipe.fr/Basket/Actualites/Guerschon-yabusele-je-ne-me-voyais-pas-refuser-la-chine/711117|accessdate=30 juillet 2016}}</ref>. Yabuselek Sharks-ekin bat egingo zuen utzitako moduan<ref>{{Cite web|izenburua=Yabusele prêté à Shanghaï|url=http://www.rouenmetrobasket.com/Actualite-3869-conf-presse-davant-saison}}</ref>. Denboraldiaren zati handi batean sailkapeneko buru izan ostean, Shanghaiko Sharks-ek 3. postuan amaitu zuen liga erregularrean, eta Gershon Yabuseleren taldekideak play-offetako lehen itzulian kanporatzen dituzte, final-laurdenetan. Frantziarrak 20,86 puntu eta 9,4 erreboterekin amaitu zuen liga erregularra 30,3 minututan. Horrez gain, ibilbide [[Txina|txinatarra]] % 52,7an amaitu zuen 2 puntutan %, 36.4 3 puntutan eta % 68,6 jaurtiketa libretan<ref>{{Cite web|izenburua=Statistiques de Yabusele|url=http://basketball.realgm.com/player/Guerschon-Yabusele/Summary/29646|accessdate=5 mars 2017|publisher=Real GM}}</ref>. ==== Estatu Batuetara itzulera; Celtics eta G-Leagara (2017-2019) ==== Hitzartu bezala, Yabusele AEBra itzuliko da 2017ko martxoaren erdialdera, Txinako denboraldiaren amaieran. 2017ko martxoaren 29an, Maine Red Claws taldearekin fitxatzen du<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele officiellement engagé par les Maine Red Claws|url=http://www.bebasket.fr/championnat-a-l-etranger/guerschon-yabusele-officiellement-engage-par-les-maine-red-claws.html|accessdate=30 mars 2017}}</ref>[[Boston Celtics|, Boston Celticsekin]] afiliatuta dagoen taldearekin. Hala, Red Claws-ekin, denboraldi erregularreko 2 partida jokatu zituen, baina baita 5 kanporaketa ere, Raptors 905 taldearen aurkako konferentziako finalean galduz (0-2 galdu zuen seriean)<ref>{{Cite web|abizena=Blake Murphy|izenburua=Raptors 905 punch ticket to finals with 2-0 sweep of Maine|url=http://www.raptorsrepublic.com/2017/04/19/raptors-905-punch-ticket-finals-2-0-sweep-maine/|publisher=Raptors Republic}}</ref>. 2017ko uztailaren 20an, Celticsek bere taldera darama<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Boston Celtics sign Guerschon Yabusele|url=http://www.nba.com/celtics/news/pressrelease/boston-celtics-sign-guerschon-yabusele|publisher=NBA.com}}</ref>. Hala ere, bere eginkizuna taldean, marjinala izaten jarraitzen du, Bostonen batez besteko 7 minutu baino gutxiagoko denborarekin. 2019ko uztailaren 10ean[[Boston Celtics|, Boston Celticsek]] mozten du<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele et les Boston Celtics, c'est fini|url=https://www.basketsession.com/actu/guerschon-yabusele-et-boston-cest-fini-457586/|accessdate=22-08-2020}}.</ref>. ==== Txinara itzulera (2019-2020) ==== 2019ko abuztuaren 16an, denboraldi baterako kontratua sinatu zuen Txinako Nanjing Monkey Kings-ekin<ref>{{Cite web|izenburua=Guerschon Yabusele retourne en Chine|url=https://www.basketeurope.com/livenews-fr/472331/guerschon-yabusele-retourne-en-chine/|accessdate=04-10-2020}}.</ref>. ==== ASVEL-eko esperientzia (2020-2021 otsaila) ==== 2020ko otsailean, Txinako txapelketa eten ostean, [[COVID-19|Covid-19]] epidemia dela eta, Guerschon Yabusele Frantziara itzuli zen; [[ASVEL Lyon-Villeurbanne|ASVEL Lyon-Villeurbanne-]]rekin sinatu zuen 2019-2020 denboraldiaren amaiera arte<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Yabusele choisit l'ASVEL|url=https://www.bebasket.fr/championnat-jeep-elite/yabusele-choisit-l-asvel--.html|publisher=bebasket.fr}}</ref>. 2020ko ekainean, Yabuselek ASVELen jarraituko du klubarekin denboraldi bateko kontratua sinatuz<ref>{{Cite web|izenburua=ASVEL re-signs forward Yabusele|url=https://www.euroleague.net/news/i/amrtj6yohcvwxsel/asvel-re-signs-forward-yabusele|publisher=Euroligue}}</ref>. ==== Real Madril (2021-) ==== 2021eko uztailaren 12an, urtebeteko kontratua sinatu zuen [[Real Madril (saskibaloia)|Real Madrilekin]]<ref>{{Cite web|izenburua=Yabusele, nouveau joueur du Real Madrid|url=https://www.realmadrid.com/fr/actualites/2021/07/12/yabusele-nouveau-joueur-du-real-madrid|accessdate=12 juillet 2021}}</ref>. === Hautaketa ibilbidea === 2013an, Gizonezkoen U18ko Europako Txapelketarako eta 2014an Gizonezkoen U20ko Europako Txapelketarako hautatu zuten. 2019ko Munduko Kopako ordezko ofizial gisa hautatua, azkenean, taldeko parte izango da, 2020ko urtarrilaren 17an, [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako selekziorako]], 2021eko Eurobasketerako sailkapeneko lehen bi partidetarako hautatutako 12 jokalarien zerrendan baitago<ref>{{Cite web|abizena=|izenburua=Cordinier et Michineau, nouveaux venus en Équipe de France|url=https://www.bebasket.fr/championnat-equipe-de-france/cordinier-et-michineau--nouveaux-venus-en-equipe-de-france.html|publisher=bebasket.fr}}</ref>. Otsailaren 21ean, nahiz urdinek Alemaniaren aurka (83-69) porrota jasan, bere lehen hautaketa ohoretu zuen; 19 minutu pasatxoan, 13 puntu sartu, eta 4 errebote lortu zituen. Montenegroren aurkako bigarren aukeraketan, Frantziako balorazio onenarekin amaitu zuen partida (20) 15 puntu lortuz eta 18 minututan 4 errebote lortuz<ref>{{Cite web|izenburua=France v Montenegro boxscore - FIBA EuroBasket 2022 Qualifiers - 24 February - FIBA.basketball|url=http://www.fiba.basketball/eurobasket/2021/qualifiers/game/2402/France-Montenegro|accessdate=04-10-2020}}.</ref>. [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2021eko Tokioko Olinpiar Jokoetan urdinekin izan]] zen, zilarrezko domina irabazi zuen batez besteko 6,3 puntu, 3,7 errebote eta 5,7 ebaluazioarekin 16,8 minutuko jokoan<ref>http://www.fiba.basketball/olympics/men/2020/player/Guerschon-Yabusele</ref>. ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Udako Olinpiar Joko]]etan, [[Tokio 2020]]an ([[Tokio]]), zilarrezko domina irabazi zuen [[Frantzia]]ko taldearekin [[AEB]]ko taldearekin (urrezkoa) galduz eta [[Australia]]ko taldea (brontzezkoa) garaituz. Hauek osatzen zuten taldea: [[Andrew Albicy]], [[Nicolas Batum]], [[Petr Cornelie]], [[Nando de Colo]], [[Moustapha Fall]], [[Evan Fournier]], [[Rudy Gobert]], [[Thomas Heurtel]], [[Timothé Luwawu-Cabarrot]], [[Frank Ntilikina]], [[Vincent Poirier]] eta [[Guerschon Yabusele]]-k<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142835 «Guerschon Yabusele»] ''olympedia.org'' 2021-11-16an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/guerschon-yabusele «Guerschon Yabusele»] Olympics.com 2021-11-16an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. ==Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak== {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4"|[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea !Lekua !Domina !Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio {{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{silver2}} | Saskibaloia gizonezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001250, "Saskibaloia, gizonezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref> |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} == Ondorengo klubak == * 2013-2015:{{flagicon|FRA}} Roanne Chorale (Pro A eta gero Pro B) * 2015-2016:{{flagicon|FRA}} Rouen Métropole Basket (Pro A) * 2016-2017:{{flagicon|CHN}} Shanghaiko Shark (CBA) * 2017:{{flagicon|USA}} Maine Red Claws ([[NBADL|D-League]]) * 2017-2019:{{flagicon|USA}} [[Boston Celtics]] ([[NBA]]) / Maine Red Claws ([[NBADL|G-League]]) * 2019-2020:{{flagicon|CHN}} Nanjing Monkey Kings (CBA) * ots. 2020-2021:{{flagicon|FRA}} [[ASVEL Lyon-Villeurbanne]] (Jeep Elite) * 2021az geroztik:{{flagicon|ESP}} [[Real Madril (saskibaloia)|Real Madril]] ([[ACB Liga|Liga Endesa]]) == Sariak == === Klubekin === * 2020-2021 Frantziako Kopako irabazlea [[ASVEL Lyon-Villeurbanne]] taldearekin * Frantziako txapelduna 2020-2021 ASVELekin === Frantziako taldearekin === * Médaille d’argent aux [[Olinpiar Jokoak|Jeux olympiques]] en [[2020ko Udako Olinpiar Jokoak|2021]]. === Banakako sariak === * 2013-2014ko denboraldian, Pro A-ko 21 urtez beherazkoen hegalekorik onena. * 2017an All-Star CBA. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://fr.wikipedia.org/wiki/Guerschon_Yabusele «Guerschon Yabusele»] Wikipedia {{Fr}} {{Bizialdia|1995eko||Yabusele, Guerschon}} [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:Boston Celtics-en jokalariak]] [[Kategoria:Real Madrid saskibaloia]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] 2clxrevqptc6rdfve8kjk37zutbhjz9 0 1034377 9983969 9877445 2024-11-28T14:51:10Z Ibarreusk 116965 /* Olinpiar Jokoak */ 9983969 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Valériane Ayayi''', edo '''Valériane Vukosavljević''' ezkondu ondoren, ([[Bordele]], [[Gironda]], [[Frantzia]], [[1994]]ko [[apirilaren 29]]a) [[Saskibaloi|saskibaloi jokalari]] [[Frantzia|frantziarra]] da. [[Hegaleko (saskibaloia)|Batez ere hegaleko]] jokalari gisa jokatzen du. Frantziako selekzioarekin, zilarrezko domina irabazi zuen 2013, 2017, 2019 eta 2021eko Europako Txapelketetan, eta brontzezko domina olinpikoa, 2020an (2021ean jokatutakoa). == Biografia == Hiru anaia ditu (tartean, Joël Ayayi, 2017an [[Spokane (Washington)|Gonzaga Bulldogs taldearekin]]<ref>{{Cite web|izenburua=Le français Joël Ayayi rejoint Killian Tillie à Gonzaga|argitaletxea=basketusa.com|egilea=Simon Stéphan|data=27 avril 2017|url=http://www.basketusa.com/news/423313/le-francais-joel-ayayi-rejoint-killian-tillie-a-gonzaga/|accessdate=27 avril 2017}}</ref> bat egin zuen joku-animatzailea), eta, ahizpak; 13 urterekin familia-etxea utzi zuen [[Mont-de-Marsan|Mont-de-Marsan-eko Itxaropen Eremura]] joateko. INSEP-en (Institut national du sport, de l'expertise et de la performance), 2012an [[Mont-de-Marsan|Landes Basket klubean]], Valériane Ayayik Olivia Épouparekin egin zuen topo. 2013ko Eurokopako [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako selekzioaren aurreselekzioan]] agertuko da<ref>{{Cite web|izenburua=EdF (F) : Une pré-sélection de 26 joueuses pour l’Euro|argitaletxea=Catch & Shoot|data=2 avril 2013|url=http://www.catch-and-shoot.com/basket-europe/eurobasket-women/edf-feminine-une-pre-selection-de-26-joueuses-pour-leuro/2013/#comment-16572|accessdate=2 avril 2013}}</ref>, eta, etorkizunerako hasiera oso itxaropentsu batekin, parte hartuko du. Urdinekin (Frantziako selekzioa), Edwige Lawson-Wade emakume beteranoaren laguntza izango du<ref>{{Cite web|izenburua=Valériane Ayayi : « Edwige est la fille que j’admire le plus »|argitaletxea=Ladyhoop|data=29 juin 2013|url=http://www.ladyhoop.com/valeriane-ayayi-eurobasket-17504/|accessdate=30 juin 2013}}</ref>: «Gehien miresten dudan neska da, eta niregana etorri zen lehena, bera izan zen. Niretzat, hori hunkigarria da. Baina, aldi berean, hauek neska normalak dira, eta, orain, taldean nago; pentsatu nuen nirekiko». 2013ko udan, senior taldearen zilarrezkoaren ondoren, Munduko Txapelketako zilarrezko domina lortuko du U19 Frantziako taldearekin<ref name="19-Ag">{{Cite web|izenburua=Mondial U19 (F) : La France vice-championne du Monde|argitaletxea=Catch & Shoot|data=28 juillet 2013|url=http://www.catch-and-shoot.com/livenews/mondial-u19-f-la-france-vice-championne-du-monde/2013/|accessdate=29 juillet 2013}}</ref>. 2013-2014 denboraldian, txapelketako itxaropen-jokalaririk onena bezala aldarrikatuko dute<ref name="MVP-LFB">{{Cite web|izenburua=Dumerc, Page et Ayayi MVP|argitaletxea=Ligue féminine de basket|data=17 avril 2014|url=http://www.basketlfb.com/pages/index.asp?PAG_N_ID=84321880|accessdate=17 avril 2014}}</ref>. Bere klubak ohiko denboraldikan ezagutu gabeko bigarren postua lortuko du, eta errendimendu hauek aurkeztuko ditu: 12,9 puntu % 54 eta 4,7 errebote partidako); horrek limurtua izateko balioko dio nahiz udan nazioartekoan izandako atzerakada azaro-abenduan sumatuko den<ref name="lady">{{Cite web|izenburua=ITW Valériane Ayayi : « C’est dans la continuité qu’on voit les grandes joueuses »|argitaletxea=Ladyhoop|url=http://www.ladyhoop.com/itw-valeriane-ayayi-cest-continuite-quon-voit-les-grandes-joueuses-20784/|accessdate=21 avril 2014}}</ref>. Hala dio: «Taldea gidatzeko moduan, beste taldeetan eragina izan dudala uste dut. Zentzu taktikoa hobetu behar dut, eta, kanpoko jaurtiketarekin, pixka bat txandakatu ere bai»<ref name="lady" />. Basket Landetan aukerako beste urtea badu ere, bi denboraldirako izena emango du [[Montpellier]]rekin [[Euroliga]] ezagutu asmoz<ref name="lady" />. Frantziako selekziorako aurrehautatua, ez da 2014ko munduko txapelketan parte hartzeko azken aukeraketan agertuko<ref>{{Cite web|izenburua=Trois joueuses quittent l'Équipe de France|argitaletxea=bebasket.fr|data=27 août 2014|url=http://www.bebasket.fr/a/46416-trois-joueuses-quittent-l-equipe-de-france|accessdate=28 août 2014}}</ref>, belaunakin eragozpenak, agian. Bere klubeko entrenatzaile berriak, Valéry Demory-k, Frantziako hegaleko onena izateko aukera ikusten dio bi urteko epean, eta, [[Diandra Tchatchouang]]-ekin, Urdinetan bere lekua betetzen duenarekin, alderatzen du: «Saskibaloi asko du, esku hobeak. Altua da, bere tamainarako ezaugarri sarkor handiak ditu. Beso handiak eta hanka luzeak ditu. Helburua aldatzeko prozesuan gaude... Nire helburua datorren urtean Frantziako selekzioan egotea da»<ref>lien web|url=http://www.bebasket.fr/a/47287-valeriane-ayayi-l-ailiere-de-la-decennie|titre=Valériane{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ayayi, l'ailière de la décennie ?| éditeur=bebasket.fr|date=15 octobre 2014|consulté le=15 octobre 2014}}</ref>. Diandra Tchatchouangekin gatazkarik ez duela garbi utziz, Valériane Ayayi-k Montpellierrekin fitxatu izana justifikatzen du: «Oraindik lan asko daukat egiteko, eta, horregatik, Euroliga probatu nahi izan dut aurten, Europako jokalari onenei aurre egiteko eta nire maila hobetzeko»<ref>lien web|url=http://www.ladyhoop.com/itw-valeriane-ayayi-jai-voulu-tester-leuroleague-24047/|titre=Valériane{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Ayayi : « C’est à moi de montrer au coach qu’il peut me laisser sur le terrain »|éditeur=Ladyhoop|date=20 octobre 2014|consulté le=20 octobre 2014}}</ref>. Euro 2015 jokatu aurretik, 2015eko ekainaren 5ean, bera izango da selekzio urdina utziko duen azken jokalaria: «Valériane Ayayi Frantziako taldea utziko du. Erabakia hartzea zaila izan da. Sortzen ari den jokalari gaztea da, eta prestaketan zehar bere inbertsioa eta jarrera eredugarria agurtu nahiko nuke», azaldu du Valérie Garnierrek<ref>{{Cite web|izenburua=Valériane Ayayi, dernière à quitter les Bleues|argitaletxea=ladyhoop.com|egilea=Syra Sylla|data=|url=http://www.ladyhoop.com/valeriane-ayayi-derniere-a-quitter-les-bleues-26162/|accessdate=5 juin 2015}}</ref>. Uztailaren amaieran, San Antonio Starsek deituko dio 2015eko WNBA denboraldiko bigarren zatian borrokan ari den formazio batean jokatzeko<ref>{{Cite web|izenburua=Valériane Ayayi rejoint la WNBA !|argitaletxea=bebasket.fr|egilea=Vincent Thiollière|data=27 juillet 2015|url=http://www.bebasket.fr/a/52209-valeriane-ayayi-rejoint-la-wnba|accessdate=27 juillet 2015}}</ref>. Lehenengo partidan, 10 puntu (5 jaurtiketatik 4 lortuak eta horietatik 3 puntuko 2tik 2), 3 errebote, 2 pase erabakigarri eta mozketa bat lortuko ditu 11 minutuko jokoan, [[Atlanta|Atlantako Dream-en]] aurreko garaipeneko parte izateko<ref>{{Cite web|izenburua=Des débuts prometteurs pour Valériane Ayayi|argitaletxea=bebasket.fr|egilea=Vincent Thiollière|data=30 juillet 2015|url=http://www.bebasket.fr/a/52248-wnba-des-debuts-prometteurs-pour-valeriane-ayayi|accessdate=30 juillet 2015}}</ref>. 2015-2016an, Montpellierrek Frantziako Txapelketa eta Kopa eramango ditu [[Bourges]]-en aurrean<ref name="M16">{{Cite web|izenburua=LATTES-MONTPELLIER CHAMPION DE FRANCE !|argitaletxea=bebasket.fr|data=15 mai 2016|url=http://www.bebasket.fr/championnat-lfb/lattes-montpellier-champion-de-france--.html|accessdate=17 mai 2016}}</ref>. LFB sasoi baten ondoren, 12,2 puntu, 5,2 errebote eta 2,4 pase erabakigarrirekin, nazioarteko jokalariak [[Villeneuve-d'Ascq|Villeneuve-d'Ascq taldera]], Euroligarako sailkatua, joango da, eta Basket Landetan bere taldekide zen Olivia Époupa aurkituko du<ref>{{Cite web|izenburua=EPOUPA, AYAYI, SY-DIOP ET STEPANOVA À VILLENEUVE D'ASCQ|argitaletxea=bebasket.fr|egilea=Amaury Boulay|data=6 juin 2016|url=http://www.bebasket.fr/championnat-lfb/epoupa--ayayi--sy-diop-et-stepanova-a-villeneuve-d-ascq.html|accessdate=7 juin 2016}}</ref>. 2017an, Villeneuve-d'Ascq-ekin Frantziako bere bigarren txapela lortuko du Lattes Montpellieren aurrean<ref name="Kohlhuber">{{Cite web|izenburua=L'ESBVA TIENT SON TITRE|argitaletxea=bebasket.fr|egilea=Nicolas Kohlhuber|data=12 mai 2017|url=http://www.bebasket.fr/championnat-lfb/l-esbva-tient-son-titre.html|accessdate=14 mai 2017}}</ref>; 10,3 puntu, 5,3 errebote eta 3 pase erabakigarri izango dira bere estatistikak<ref name="Aces">{{Cite web|izenburua=VALÉRIANE AYAYI JOUERA À LAS VEGAS CET ÉTÉ|argitaletxea=bebasket.fr|egilea=Alexandre Samson|data=20 mars 2018|url=http://www.bebasket.fr/championnat-a-l-etranger/valeriane-ayayi-jouera-a-las-vegas-cet-ete.html|accessdate=20 mars 2018}}</ref>. Hurrengo denboraldian, Bourges taldera joango da<ref>{{Cite web|izenburua=Valériane Ayayi|argitaletxea=Tango Bourges Basket|url=http://www.tangobourgesbasket.com/officiel-valeriane-ayayi-rejoint-le-tango-bourges-basket/|accessdate=13 mai 2017}}</ref>, non, martxoan, bere denboraldirik onena lortzeko puntuan dagoen 12,7 puntu % 54ko lorpenarekin jaurtiketetan, 4,5 errebote eta 2,8 pase erabakigarri 14,3ko ebaluazioz 26 minututan<ref name="Aces" />. Beste behin ere, Frantziako Kopa eramango du, eta finaleko jokalaririk hoberena izango da 18 puntu, 6 errebote eta 4 pase erabakigarrirekin<ref name>{{Cite web|izenburua=Coupe de France : Montpellier avec maitrîse pour une seconde coupe consécutive|argitaletxea=postup.fr|egilea=Marc Perais|data=1er mai 2016|url=http://www.postup.fr/2016/05/01/coupe-de-france-montpellier-avec-maitrise-pour-une-seconde-coupe-consecutive/|accessdate={{1er}} mai 2016}}</ref>. 2018ko martxoan, WNBA 2018ko denboraldia jokatuko duela iragartzen du, bere bigarrena liga amerikarrean, [[Las Vegas|Aces de Las Vegas-ekin]]<ref name="Aces"/>, baina, aurredenboraldiaren bukaeran, ez dute atxikiko<ref>{{Cite web|izenburua=Miyem et Ayayi coupées, pas de Française cette saison|argitaletxea=ladyhoop.com|data=19 mai 2018|url=https://www.ladyhoop.com/fr/wnba-miyem-et-ayayi-coupees-pas-de-francaise-cette-saison/|accessdate=26 mai 2018}}</ref>. Ekainean, Euroligako [[Txekiar Errepublika]]ko [[Praga|USK Praga taldearekin]] kontratua sinatuko du<ref>{{Cite web|izenburua=Valériane AYAYI part officiellement à l’U. S. K. Prague|argitaletxea=postup.fr|egilea=Thibaut Lasser|data=134 juin 2018|url=http://www.postup.fr/2018/06/13/rep-tcheque-valeriane-ayayi-part-officiellement-a-lu-s-k-prague/|accessdate=14 juin 2018}}</ref>, zeinak 2019an txapelketa nazional berria<ref name="C19">{{Cite web|izenburua=L’U. S. K. Prague à nouveau championne sans réelle opposition|argitaletxea=postup.fr|egilea=Marc Perais|data=25 avril 2019|url=https://www.postup.fr/2019/04/25/rep-tcheque-lu-s-k-prague-a-nouveau-championne-sans-reelle-opposition/|accessdate=29 avril 2019}}</ref> eta Euroligako 3. lekua lortuko duen, finalaurrekoan, [[Kursk|Dynamo Kursk]]-en aurrean 67-84ko porrota jasanez<ref>{{Cite web|izenburua=Valériane AYAYI (U. S. K. Prague et France) : “J’ai hâte d’être à l’Euro”|argitaletxea=postup.fr|egilea=Thibaut Lasser|data=5 mai 2019|url=https://www.postup.fr/2019/05/05/valeriane-ayayi-u-s-k-prague-et-france-jai-hate-detre-a-leuro/|accessdate=5 mai 2019}}</ref>. 2019ko uztailan, Filip Vukosavljević-ekin, [[Serbia]]ko saskibaloilari profesionalarekin, eskonduko da<ref>{{Cite web|izenburua=Valériane Ayayi-Vukosavljević : "Nous avons tellement hâte !"|data=7 juillet 2020|url=https://olympics.com/fr/infos/valeriane-ayayi-vukosavljevic-nous-avons-tellement-hate|accessdate=7 juillet 2020}}</ref>{{,}}<ref>{{Cite web|izenburua=SVADBENA BAJKA Najlepše fotografije sa venčanja srpskog košarkaša i Francuskinje, a o onome što se desilo na kraju svadbe pričaju SVI (VIDEO)|egilea=Anastasija Čanović|data=17 juillet 2019|url=https://sport.blic.rs/kosarka/filip-vukosavljevic-valerijan-ajaji/9w85xnt|accessdate=17 juillet 2019}}</ref>{{,}}<ref>{{Cite web|izenburua=Valerijana rekla da Filipu|egilea=V. N.|data=12 juillet 2019|url=https://www.novosti.rs/vesti/scena.147.html:805989-Valerijana-rekla-da-Filipu|accessdate=12 juillet 2019}}</ref>. 2020ko apirilean, [[Praga|Pragako bigarren denboraldiaren bukaeran]], [[COVID|Covid-19arengatik]] laburtua, Basket Landes bere antzinako taldera itzuliko da<ref>{{Cite web|izenburua=BASKET LANDES RAPATRIE VALÉRIANE VUKOSAVLJEVIC !|egilea=Gabriel Pantel-Jouve|data=10 avril 2020|url=https://www.bebasket.fr/championnat-lfb/basket-landes-rapatrie-valeriane-vukosavljevic--.html|accessdate=11 avril 2020}}</ref>. ==Olinpiar Jokoak== [[2020ko Tokioko Udako Olinpiar Jokoetan]] (2021eko udan), brontzezko domina lortuko duen Frantziako Selekzioko partaide izango da. Jokoen ondoren, txapelketa hiru hilabete eta erdiko haurdunaldiz bukatu duela iragarriko du. Egoeraz informatuta, Frantziako txapelketaren finalaldia hurbiltzean, Europako Txapelketan hartuko du parte: «Haurdunaldia ez da gaixotasun bat. Horrek ez dizu zeure kirola egitea eragozten. Hiru txapelketa handi jokatu ditut, eta ondo nago»<ref>{{Cite web|izenburua="J’ai disputé les Jeux olympiques en étant enceinte", révèle la basketteuse Valériane Ayayi Vukosavljević|egilea=Célia Sommer|data=11 août 2021|url=https://www.francetvinfo.fr/les-jeux-olympiques/basketball/entretien-jai-dispute-les-jeux-olympiques-en-etant-enceinte-revele-la-basketteuse-valeriane-ayayi-vukosavljevi_4734257.html|accessdate=11 août 2021}}</ref>. Finalaurrekoetan Japoniaren aurrean huts egingo dute partida galduz, eta Serbia garaituko dute brontzezko dominaren lehian. [[AEB]]k (urrezkoa) eta [[Japonia]] (zilarrezkoa) lortuko dituzte. Hauek osatzen zuten Frantziako taldea: [[Alexia Chartereau]], [[Helena Ciak]], [[Alix Duchet]], [[Marine Fauthoux]], [[Sandrine Gruda]], [[Marine Johannès]], [[Sarah Michel]], [[Nwal-Endéné Miyem]], [[Iliana Rupert]], [[Diandra Tchatchouang]], [[Valériane Vukosavljević]] eta [[Gabby Williams]]-ek<ref>[http://www.olympedia.org/athletes/142705 «Valériane Vukosavljević»] ''olympedia.org'' 2021-12-26an begiratua{{En}}</ref><ref>[https://olympics.com/es/atletas/valeriane-ayayi «Valériane Vukosavljević»] Olympics.com 2021-12-26an begiratua {{Es}}</ref>. 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4" |[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- ! Urtea ! Lekua ! Domina ! Proba |- | [[Saskibaloia 2020ko Udako Olinpiar Jokoetan|2020]] | Tokio <br />{{Flagicon|JPN|}} Japonia | {{bronze3}} | Saskibaloia<br />emakumezkoa<ref>[http://www.olympedia.org/results/19001285, "Saskibaloia, emakumezkoa, emaitzak 2020"] olympedia.org {{En}}</ref>. |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Emakumezkoa |} == Klubak == {| bgcolor="#f7f8ff" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" | align="center" |'''Denboraldia''' | align="center" |'''Taldea''' | align="center" |'''Herrialdea''' |- align="left" bgcolor="#EFEFEF" |2003-2006 |CMO Bassens |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |- |2006-2008 |US Le Bouscat |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |- align="left" bgcolor="#EFEFEF" |2008-2009 |Basket Landes |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |- |2009-2012 |Centre fédéral |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |- align="left" bgcolor="#EFEFEF" |2012-2014 |Basket Landes |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |- |2014-2016 |Basket Lattes-Montpellier |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |- align="left" bgcolor="#EFEFEF" |2015 |San Antonio Stars |AEB {{flagicon|USA|}} |- |2016-2017 |ES Villeneuve-d'Ascq-Lille |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |- align="left" bgcolor="#EFEFEF" |2017-2018 |Tango Bourges |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |- |2018-2020 |USK Prague |Txekiar Errepublika {{flagicon|CZE|}} |- |2020- |Basket Landes |Frantzia {{flagicon|FRA|}} |} == Lorpenak == [[Fitxategi:20150502_Lattes-Montpellier_vs_Bourges_081.jpg|thumb|Frantziako Koparen finalean 2015 (baloia eskutan).]] === Klubetan === * Frantziako Kopa 2015<ref>{{Cite web|izenburua=Montpellier au bout du suspense|argitaletxea=ffbb.com|egilea=Sylvain Bourdois Chupin|data=2 mai 2013[consulté le=2 mai 2013|url=http://www.ffbb.com/montpellier-au-bout-du-suspense}}</ref>, 2016<ref name="C18">{{Cite web|izenburua=Coupe de France : Montpellier avec maitrîse pour une seconde coupe consécutive|argitaletxea=postup.fr|egilea=Marc Perais|data=1er mai 2016|url=http://www.postup.fr/2016/05/01/coupe-de-france-montpellier-avec-maitrise-pour-une-seconde-coupe-consecutive/|accessdate={{1er}} mai 2016}}</ref> eta 2018<ref>{{Cite web|izenburua=À L'EXPÉRIENCE, BOURGES S'OFFRE LA COUPE UNE 10E FOIS|argitaletxea=bebasket.fr|egilea=Gaëtan Delafolie|data=21 avril 2018|url=http://www.bebasket.fr/championnat-coupe-de-france-feminine/a-l-experience--bourges-s-offre-la-coupe-une-10e-fois.html|accessdate=21 avril 2018}}</ref> * Frantziako Txapelduna 2016<ref name="M16"/>, 2017<ref name="Kohlhuber"/>, 2018<ref name="F18">{{Cite web|izenburua=BOURGES RETROUVE LE TITRE DE CHAMPION DE FRANCE !|argitaletxea=bebasket.fr|egilea=Gabriel Pantel-Jouve|data=26 mai 2018|url=http://www.bebasket.fr/championnat-lfb/bourges-retrouve-le-titre-de-champion-de-france--.html|accessdate=26 mai 2018}}</ref> eta 2021<ref name="CF2021">{{Cite web|izenburua=BASKET LANDES REMPORTE LE PREMIER TITRE DE CHAMPION DE FRANCE DE SON HISTOIRE !|argitaletxea=bebasket.fr|egilea=Gabriel Pantel-Jouve|data=15 mai 2021|url=https://www.bebasket.fr/championnat-lfb/basket-landes-remporte-le-premier-titre-de-champion-de-france-de-son-histoire--.html|accessdate=15 mai 2021}}</ref>. * Txekiar Errepublikako Txapelketa 2019<ref name="C19"/>. === Frantziako Selekzioan === * 3. [[Championnat d'Europe 2010 féminin des 16 ans et moins|Europako Txapelketa 2010]] [[Équipe de France de basket-ball féminin des 16 ans et moins|des 16 ans et moins]] <ref name="P" />. * {{silver2}} Zilarrezko domina [[Championnat d'Europe de basket-ball féminin 2013|Europako Txapelketa 2013]], Frantzia * {{silver2}} Zilarrezko domina [[Championnat du monde de basket-ball féminin des moins de 19 ans 2013|19 urtez azpiko Munduko Emakumeen Txapelketa 2013]]<ref name="19-Ag"/>. * 1. [[Championnat d'Europe 2012 féminin des 18 ans et moins| Europako Emakumeen Txapelketa 2012]] [[Équipe de France de basket-ball féminin des 18 ans et moins|18 urtez azpikoak]]<ref name="P">{{Cite web|izenburua=Valériane Ayayi|argitaletxea=Ligue féminine de basket|url=http://www.basketlfb.com/clubs/joueuse.asp?ID=424001004060&CLU_N_ID=19|accessdate=13 octobre 2012}}</ref>. * {{silver2}} Zilarrezko domina [[Championnat d'Europe de basket-ball féminin 2017|Europako Emakumeen Txapelketa 2017]]<ref>{{Cite web|izenburua=Les Bleues s'inclinent en finale|data=25 juin 2017|url=http://www.ffbb.com/les-bleues-sinclinent-en-finale|accessdate=2017-06-26}}</ref>Txekiar Errepublika. * {{silver2}} Zilarrezko domina [[Championnat d'Europe féminin de basket-ball 2019|Europako Emakumeen Txapelketa 2019]] à [[Belgrad]] ([[Serbia]])<ref name="CE2019">{{Cite web|izenburua=LA FRANCE PREND LA MÉDAILLE D'ARGENT FACE À L'ESPAGNE À L'EUROBASKET FÉMININ|egilea=Théo Quintard|data=7 juillet 2019|url=https://www.bebasket.fr/championnat-equipe-de-france/la-france-prend-la-medaille-d-argent-face-a-l-espagne-a-l-eurobasket-feminin.html|accessdate=7 juillet 2019}}</ref>. * {{silver2}} Zilarrezko domina [[Championnat d'Europe féminin de basket-ball 2021|Europako Emakumeen Txapelketa 2021]] Frantzia eta Espainia. * {{bronze3}} Brontzezko domina [[Tournoi féminin de basket-ball aux Jeux olympiques d'été de 2020|2020ko Udako Olinpiar Jokoak]] [[Tokio]]<ref>{{Cite web|izenburua=LES BLEUES DÉCROCHENT LA MÉDAILLE DE BRONZE APRÈS LEUR SUCCÈS CONTRE LA SERBIE|egilea=Antoine Grotteria|data=7 août 2021|url=https://www.bebasket.fr/championnat-equipe-de-france/les-bleues-decrochent-la-medaille-de-bronze-apres-leur-succes-contre-la-serbie.html|accessdate=8 août 2021}}</ref>. == Bereizketa pertsonalak == * 2013-2014ko Frantziako Txapelketako itxaropen-jokalaririk onena<ref name="MVP-LFB"/> * [[:fr:Ordre_national_du_Mérite_(France)|Merezimendu-ordena Nazionalaren Zalduna]] (2021eko irailaren 8ko dekretua)<ref>https://www.legifrance.gouv.fr/WAspad/UnTexteDeJorf?numjo=PRER2126650D</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * Kirolari buruzko aipamenak : * (Fr) [https://olympics.com/fr/athletes/valeriane-ayayi Nazioarteko Olinpiar Komitea] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Folympics.com%2Ffr%2Fathletes%2Fvaleriane-ayayi Artxibatua]) * (Fr) [https://espritbleu.franceolympique.com/espritbleu/athletes/4/ayayi-132964.php Espiritu urdina] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fespritbleu.franceolympique.com%2Fespritbleu%2Fathletes%2F4%2Fayayi-132964.php Artxibatua]) * (Fr) [https://basketlfb.com/joueur/59825-valeriane-ayayi Emakumeen saskibaloi liga] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fbasketlfb.com%2Fjoueur%2F59825-valeriane-ayayi Artxibatua]) * (Fr) [https://www.proballers.com/fr/basketball/joueur/59825 Proballers] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.proballers.com%2Ffr%2Fbasketball%2Fjoueur%2F59825 Artxibatua]) * (en) [https://www.basketball-reference.com/wnba/players/a/ayayiva01w.html Saskibaloia Erreferentzia WBNAko jokalariak] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.basketball-reference.com%2Fwnba%2Fplayers%2Fa%2Fayayiva01w.html Artxibatua]) * (en) [http://www.eurobasket.com/player.asp?PlayerID=203799 Eurosaskibaloia (jokalariak)] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.eurobasket.com%2Fplayer.asp%3FPlayerID%3D203799 Artxibatua]) * (en) [http://archive.fiba.com/pages/eng/fa/p/rpp//q//pid/78084/_//players.html Saskibaloi Nazioarteko Federazioa] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Farchive.fiba.com%2Fpages%2Feng%2Ffa%2Fp%2Frpp%2F%2Fq%2F%2Fpid%2F78084%2F_%2F%2Fplayers.html Artxibatua]) * (en) [https://www.olympedia.org/athletes/130100 Olympedia] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.olympedia.org%2Fathletes%2F130100 Artxibatua]) * (en) [https://www.wnba.com/player/valeriane-ayayi/ WNBA (Women's National Basketball Association)] ([https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.wnba.com%2Fplayer%2Fvaleriane-ayayi%2F Artxibatua]) {{bizialdia|1994ko||Vukosavljevic, Valeriane}} [[Kategoria: 2020ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria: 2020ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria: Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria: Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2016ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Bordeletarrak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Frantziako brontzezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] 2zb6oznoq63huudsgl252gvert72bqk 104 1041154 9983834 8851161 2024-11-28T13:43:48Z Theklan 336 9983834 wikitext text/x-wiki {{banner}} '''Sartze''' {{txp|Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko}} udalerri bat da. [[Pirinioak (eskualdea)|Pirinioak]] eskualdean, {{txp|Zangozako merindadea|Zangozako merindadearen}} barnean dago kokatua. {{txp|Zaraitzu}} ibarrekoa da. Ez nahasi {{txp|Sartze (kontzejua)|Sartze}} herriarekin, udalerriko herriburua. {{Txikipedia interwiki}} [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Nafarroa]] f01dbmkczjku563roxag5vrx71cfzmy 0 1052894 9983745 9964840 2024-11-28T12:50:18Z Joseba65 69297 9983745 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Cees Priem''' ([[Ovezande]], [[1950]]eko [[urriaren 27]]a) Herbehereetako txirrindulari profesional ohia da, bere ibilbide profesionala [[1973]] eta [[1987]] artean luzatu zen. Amateur mailan lorturiko garaipen nagusienak [[Delta Profronde]] eta [[Olympia’s Tour]] izan ziren. Profesionaletan, [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean bi etapa garaipen lortu zituen eta [[Espainiako Vuelta]]n ere bi etapatan gailendu zen. Erretiratu ostean, [[TVM-Farm Frites]] taldeko kirol zunzendari lanetan aritu zen. [[Cees Bal]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1970''' * [[Delta Profronde]] '''1971''' * [[Olympia's Tour]] * [[Austriako Itzulia|Austriako Itzuli]]ko 3 etapa '''1972''' * Circuit de Saône-et-Loire * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 '''1973''' * [[Ster van Zwolle]] '''1974''' * [[Fitxategi:MaillotHolanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Romandiako Tour]]reko etapa 1 '''1975''' * [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 * [[Flandrian Zehar]] '''1976''' * [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 4. [[Flandrian Zehar]]rean '''1977''' * [[1977ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 3. [[Belgikako Itzulia]]n * 5. [[La Panneko Hiru Egunak|La Panneko Hiru Egun]]etan * 5. [[Bordele-Paris]]en '''1978''' * [[Herbehereetako Itzulia|Herbehereetako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Belgikako Itzulia|Belgikako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Stad Sint-Niklaas Sari Nagusia]] * 3. [[La Panneko Hiru Egunak|La Panneko Hiru Egun]]etan eta etapa 1 '''1979''' * [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]reko etapa 1 * 4. [[Paris-Brusela]]n '''1980''' * [[1980ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 * [[Agostoni Kopa]] '''1981''' * 2. [[Flandrian Zehar]]ren '''1982''' * [[Étoile de Bessèges]] * 5. [[Herbehereetako Itzulia]]n '''1983''' * [[La Panneko Hiru Egunak]] * 2. [[Marseillesa Sari Nagusia]]n '''1984''' * [[Vilvoordeko Sari Nagusia]] }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 !1983 !1984 !1985 !1986 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1975eko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |— |[[1980ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1981eko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |— |[[1986ko Frantziako Tourra|UT]] |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |[[1976ko Espainiako Itzulia|32.]] |[[1977ko Espainiako Itzulia|UT]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} *[http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=4027 Cees Priemen fitxa (sitiodeciclismo.net)] {{bizialdia|1950eko||Priem, Cees}} [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] f37qkijagcyhywgdg5d6mu32sbaxx56 9983747 9983745 2024-11-28T12:51:05Z Joseba65 69297 9983747 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Cees Priem''' ([[Ovezande]], [[1950]]eko [[urriaren 27]]a) Herbehereetako txirrindulari profesional ohia da, bere ibilbide profesionala [[1973]] eta [[1987]] artean luzatu zen. Amateur mailan lorturiko garaipen nagusienak [[Delta Profronde]] eta [[Olympia's Tour]] izan ziren. Profesionaletan, [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean bi etapa garaipen lortu zituen eta [[Espainiako Vuelta]]n ere bi etapatan gailendu zen. Erretiratu ostean, [[TVM-Farm Frites]] taldeko kirol zunzendari lanetan aritu zen. [[Cees Bal]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1970''' * [[Delta Profronde]] '''1971''' * [[Olympia's Tour]] * [[Austriako Itzulia|Austriako Itzuli]]ko 3 etapa '''1972''' * Circuit de Saône-et-Loire * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 '''1973''' * [[Ster van Zwolle]] '''1974''' * [[Fitxategi:MaillotHolanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Romandiako Tour]]reko etapa 1 '''1975''' * [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 * [[Flandrian Zehar]] '''1976''' * [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 4. [[Flandrian Zehar]]rean '''1977''' * [[1977ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 3. [[Belgikako Itzulia]]n * 5. [[La Panneko Hiru Egunak|La Panneko Hiru Egun]]etan * 5. [[Bordele-Paris]]en '''1978''' * [[Herbehereetako Itzulia|Herbehereetako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Belgikako Itzulia|Belgikako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Stad Sint-Niklaas Sari Nagusia]] * 3. [[La Panneko Hiru Egunak|La Panneko Hiru Egun]]etan eta etapa 1 '''1979''' * [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]reko etapa 1 * 4. [[Paris-Brusela]]n '''1980''' * [[1980ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 * [[Agostoni Kopa]] '''1981''' * 2. [[Flandrian Zehar]]ren '''1982''' * [[Étoile de Bessèges]] * 5. [[Herbehereetako Itzulia]]n '''1983''' * [[La Panneko Hiru Egunak]] * 2. [[Marseillesa Sari Nagusia]]n '''1984''' * [[Vilvoordeko Sari Nagusia]] }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 !1983 !1984 !1985 !1986 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1975eko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |— |[[1980ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1981eko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |— |[[1986ko Frantziako Tourra|UT]] |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |[[1976ko Espainiako Itzulia|32.]] |[[1977ko Espainiako Itzulia|UT]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} *[http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=4027 Cees Priemen fitxa (sitiodeciclismo.net)] {{bizialdia|1950eko||Priem, Cees}} [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] q572f0zdxzxg056mwbs4qck167s7zl2 9983805 9983747 2024-11-28T13:29:18Z Joseba65 69297 9983805 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Cornelis Johannes Cees Priem''' ([[Ovezande]], [[1950]]eko [[urriaren 27]]a) Herbehereetako txirrindulari profesional ohia da, bere ibilbide profesionala [[1973]] eta [[1987]] artean luzatu zen. Amateur mailan lorturiko garaipen nagusienak [[Delta Profronde]] eta [[Olympia's Tour]] izan ziren. Profesionaletan, [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean bi etapa garaipen lortu zituen eta [[Espainiako Vuelta]]n ere bi etapatan gailendu zen. Erretiratu ostean, [[TVM-Farm Frites]] taldeko kirol zunzendari lanetan aritu zen. [[Cees Bal]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1970''' * [[Delta Profronde]] '''1971''' * [[Olympia's Tour]] * [[Austriako Itzulia|Austriako Itzuli]]ko 3 etapa '''1972''' * Circuit de Saône-et-Loire * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 '''1973''' * [[Ster van Zwolle]] '''1974''' * [[Fitxategi:MaillotHolanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Romandiako Tour]]reko etapa 1 '''1975''' * [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 * [[Flandrian Zehar]] '''1976''' * [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 4. [[Flandrian Zehar]]rean '''1977''' * [[1977ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 3. [[Belgikako Itzulia]]n * 5. [[La Panneko Hiru Egunak|La Panneko Hiru Egun]]etan * 5. [[Bordele-Paris]]en '''1978''' * [[Herbehereetako Itzulia|Herbehereetako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Belgikako Itzulia|Belgikako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Stad Sint-Niklaas Sari Nagusia]] * 3. [[La Panneko Hiru Egunak|La Panneko Hiru Egun]]etan eta etapa 1 '''1979''' * [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]reko etapa 1 * 4. [[Paris-Brusela]]n '''1980''' * [[1980ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 * [[Agostoni Kopa]] '''1981''' * 2. [[Flandrian Zehar]]ren '''1982''' * [[Étoile de Bessèges]] * 5. [[Herbehereetako Itzulia]]n '''1983''' * [[La Panneko Hiru Egunak]] * 2. [[Marseillesa Sari Nagusia]]n '''1984''' * [[Vilvoordeko Sari Nagusia]] }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 !1983 !1984 !1985 !1986 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1975eko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |— |[[1980ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1981eko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |— |[[1986ko Frantziako Tourra|UT]] |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |[[1976ko Espainiako Itzulia|32.]] |[[1977ko Espainiako Itzulia|UT]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} *[http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=4027 Cees Priemen fitxa (sitiodeciclismo.net)] {{bizialdia|1950eko||Priem, Cees}} [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] tsezboxyh68lmwz60bggnlcq1rmqva5 9983810 9983805 2024-11-28T13:30:27Z Joseba65 69297 9983810 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Cornelis Johannes «Cees» Priem''' ([[Ovezande]], [[1950]]eko [[urriaren 27]]a) Herbehereetako txirrindulari profesional ohia da, bere ibilbide profesionala [[1973]] eta [[1987]] artean luzatu zen. Amateur mailan lorturiko garaipen nagusienak [[Delta Profronde]] eta [[Olympia's Tour]] izan ziren. Profesionaletan, [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean bi etapa garaipen lortu zituen eta [[Espainiako Vuelta]]n ere bi etapatan gailendu zen. Erretiratu ostean, [[TVM-Farm Frites]] taldeko kirol zunzendari lanetan aritu zen. [[Cees Bal]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1970''' * [[Delta Profronde]] '''1971''' * [[Olympia's Tour]] * [[Austriako Itzulia|Austriako Itzuli]]ko 3 etapa '''1972''' * Circuit de Saône-et-Loire * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 '''1973''' * [[Ster van Zwolle]] '''1974''' * [[Fitxategi:MaillotHolanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Romandiako Tour]]reko etapa 1 '''1975''' * [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 * [[Flandrian Zehar]] '''1976''' * [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 4. [[Flandrian Zehar]]rean '''1977''' * [[1977ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 * 3. [[Belgikako Itzulia]]n * 5. [[La Panneko Hiru Egunak|La Panneko Hiru Egun]]etan * 5. [[Bordele-Paris]]en '''1978''' * [[Herbehereetako Itzulia|Herbehereetako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Belgikako Itzulia|Belgikako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Stad Sint-Niklaas Sari Nagusia]] * 3. [[La Panneko Hiru Egunak|La Panneko Hiru Egun]]etan eta etapa 1 '''1979''' * [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]reko etapa 1 * 4. [[Paris-Brusela]]n '''1980''' * [[1980ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 * [[Agostoni Kopa]] '''1981''' * 2. [[Flandrian Zehar]]ren '''1982''' * [[Étoile de Bessèges]] * 5. [[Herbehereetako Itzulia]]n '''1983''' * [[La Panneko Hiru Egunak]] * 2. [[Marseillesa Sari Nagusia]]n '''1984''' * [[Vilvoordeko Sari Nagusia]] }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| class="wikitable" |- style="background:#eee;" !Itzuli Handia !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 !1982 !1983 !1984 !1985 !1986 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1975eko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |— |[[1980ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1981eko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |— |[[1986ko Frantziako Tourra|UT]] |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |[[1976ko Espainiako Itzulia|32.]] |[[1977ko Espainiako Itzulia|UT]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} *[http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=4027 Cees Priemen fitxa (sitiodeciclismo.net)] {{bizialdia|1950eko||Priem, Cees}} [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] n50ub6osvrqmnwmvpim9dtf78hs5zwe 0 1057242 9984514 9973387 2024-11-29T04:49:16Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984514 wikitext text/x-wiki {{erakunde infotaula}} '''Kieveko Taras Xevtxenko Unibertsitate Nazionala''' ({{lang-uk|Київський національний університет імені Тараса Шевченка}} edo KNU) [[Kiev|Kieveko]], [[Ukraina|Ukrainako]] hiriburuko, [[unibertsitate publiko]]a da. Ukrainako goi-mailako hezkuntzako erakunde nagusietako bat da. 1834an, [[Errusiar Inperioa]]ren garaian, San Vladimir Unibertsitatea izenarekin, sortu zuten. Egungo izenak 1939. urtean hartu zuen. 15 fakultate eta lau institutu ditu. Unibertsitatea, izan ere, Ukrainako hirugarren unibertsitaterik zaharrena da, [[Lviveko Unibertsitatea|Lviveko]] eta [[Kharkiveko Unibertsitatea|Kharkiveko Unibertsitateen]] ondoren. Bere egiturak 15 fakultate eta bost institutu ditu. Unibertsitatea 1834an sortu zuen [[Errusiako Inperioa|Errusiako]] [[Nikolas I.a Errusiakoa|Nikolas I.ak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=To the University's 175th Anniversary|url=http://www.univ.kiev.ua/en/geninf/175|access-date=2022-02-13|website=www.univ.kiev.ua}}</ref>, Kieveko San Vladimir Unibertsitate Inperiala izenez; behin baino gehiagotan aldatu du izena. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunaren]] garaian, Kieveko Estatu Unibertsitatea SESBeko hiru unibertsitate onenetako bat zen, [[Moskuko Estatu Unibertsitatea|Moskuko Estatu Unibertsitatearekin]] eta [[San Petersburgoko Estatu-Unibertsitatea|Leningradeko Estatu Unibertsitatearekin]] batera. Sailkapen askotan, Ukrainako unibertsitate onenatzat jotzen da. [[Mykola Lysenko]], [[Nikolay Bunge]], [[Mykhailo Drahomanov]], [[Mykhailo Hrushevskyi]], [[Nikolai Berdyaev]], [[Mikhail Bulgakov]], [[Ivan Schmalhausen]], [[Theodosius Dobzhansky]], Viatxeslav Txornovil eta [[Leonid Kravtxuk]]. Unibertsitateak [[Taras Xevtxenko]] du izena, zeina arrazoi politikoengatik hezkuntza jardueretatik kanpo utzi baitzuten, baina unibertsitaterako lan egin zuen kanpo ikertzaile gisa. ==Unibertsitatea gaur egun== Taras Xevtxenko Unibertsitateak [[Taras Xevtxenko|Taras Xevtxenkoren]] izena darama, Ukrainako literaturan eta artean figura garrantzitsua. Unibertsitateak ezagutzaren arlo askotako espezialistak trebatzen ditu, eta ikerketak egiten ditu. Ukrainako unibertsitaterik entzutetsuena da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=200 of the best higher education schools in Ukraine|url=http://www.dt.ua/projects/top200/59129/|lana=[[Zerkalo Nedeli|Dzerkalo Tyzhnia]]|data=March 30, 2007|access-date=2008-08-09|hizkuntza=en|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070622122211/http://www.dt.ua/projects/top200/59129/|archive-date=June 22, 2007}}</ref>, baita ikaskuntza aurreraturako eta pentsamendu progresiborako zentro garrantzitsua ere<ref name="president">{{Erreferentzia|url=http://www.univ.kiev.ua/ua/geninf/ukaz/#2|izenburua=Decree of the President of Ukraine about Taras Shevchenko UniversityargitaletxeaPress office of Taras Shevchenko University|data=2008-05-05}}</ref>. Ukrainako beste edozein hezkuntza-erakundek baino ahalmen eta sail gehiago ditu, eta arlo akademiko gehiagotan trebatzen ditu espezialistak{{Erref behar}}. Unibertsitatea ikasteko eta ikertzeko zentro garrantzitsua da, baita kultur zentro garrantzitsua ere. 30.000 ikasle inguru ikasten dute bertan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Taras Shevchenko National University of Kyiv|hizkuntza=en|url=https://www.topuniversities.com/universities/taras-shevchenko-national-university-kyiv|aldizkaria=Top Universities|sartze-data=2024-10-30}}</ref>. ==Historia== ===Kieveko San Vladimir Unibertsitate Inperiala=== [[Fitxategi:Ансамбль колегіуму Кременець DSC7894.jpg|thumb|Kremenets lyceumen eraikina (2016)]] Kieveko San Vladimir Unibertsitate Inperiala 1834an sortu zuen Errusiako [[Nikolas I.a Errusiakoa|Nikolas I.ak]] (1825–1855), eta [[Vladimir I.a Kievekoa|Vladimir Handiaren]] izena eman zioten, [[Kieveko Rusa|Kieveko Rusako]] X-XI. mendeko gobernariarena. Unibertsitatearen izena [[Errusiako Inperioa|Errusiar Inperioko]] agintariek aukeratu zuten, non [[Kristautasun ortodoxo|kristautasun ortodoxoaren]] papera oso handia zen; izenaren aukeraketa zen Inperioarentzat Kieven isla ekialdeko kristautasunaren sorleku gisa. Unibertsitateak etekina atera zien Vilniuseko Unibertsitatetik lekuz aldatutako aktiboei eta Kremenets barrutiko (Volhynian probintzia, gaur egun mendebaldeko Ukraina) lizeo bati, zeina [[Azaroko Altxamendua|1831ko azaroko altxamenduaren]] ostean itxi zen. Lehen 62 ikasleek 1834an hasi zituzten ikasketak unibertsitatean, fakultate bakarrean, [[Filosofia]] Fakultatean. Fakultateak bi sail zituen: [[Historia]] eta [[Filologia]] Saila eta [[Fisika]] eta [[Matematika]] Saila. Jatorrizko sailari beste gehikuntza batzuk egin zitzaizkion 1835ean eta 1847an: [[Zuzenbide]] Fakultatea eta [[Medikuntza]] Fakultatea. Ondoren, jatorrizko Filosofia Fakultatea bi unitatetan banatu zen: Historia eta Filologia Fakultatea eta [[Natura-zientziak|Natura-zientzien]] Fakultatea. 1920ko hamarkadara arte, ez zen departamendu kopuruan gehikuntza gehiagorik egin. [[Fitxategi:Kyiv - University.jpg|thumb|Kieveko Unibertsitateko eraikin nagusia]] Eraikin nagusiko hormak gorriz margotuta daude, eta estalkiak eta zutabeen hondoak, berriz, beltzez. [[Mykola Leontovytx]] ukrainar konpositorearen ''Shchedryk'' obra 1916ko abenduaren 26an estreinatu zen Kieveko Unibertsitatean, [[Oleksandr Koxyts|Oleksandr Koxytsek]] unibertsitateko abesbatza zuzenduta<ref name="Tulchyn">[https://web.archive.org/web/20110831135333/http://tulchlb.vn.ua/files/pub_4%284%29.pdf Monthly Newsletter of the Tylchyn Centralized Library System]</ref>. ===Mykhailo Drahomanov Universitatea (1920–1932)=== 1920an, San Vladimir Unibertsitateak Mykhailo Drahomanov Unibertsitatea izena hartu zuen. ===Taras Xevtxenko Universitatea (1939tik)=== [[Fitxategi:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840-2.jpg|upright|thumbnail|Taras Xevtxenkoren autorretratua, 1840/1841]] 1939an, San Vladimir Unibertsitatea, Taras Xevtxenko bardo nazional ukrainarraren izena hartu zuen ondoren, zeina 1845 eta 1846 artean bertako langile ere izango baitzen. [[Ekialdeko Frontea Bigarren Mundu Gerran|Alemania-SESB gerran]], unibertsitatea [[Kazakhstan|Kazakhstango]] [[Kizilord]] hirira ebakuatu zuten, eta, han, [[Jarkiveko Unibertsitate Nazionala|Jarkiveko Unibertsitate Nazionalarekin]] bat egin zuen Ukrainako Estatu Unibertsitate Batua osatzeko. 1943an, Kiev askatu ondoren, unibertsitatea Kievera itzuli zen. Ikasle eta irakasleek [[Humanitateak|Humanitate]] eta [[Kimika]] eraikinak berreraiki zituzten, eta, 1944ko urtarrilaren 15erako, goi mailako ikasleentzako eskolak hasi ziren berriro, eta, lehengo urteetako ikasleentzako, otsailaren 1ean<ref name="KNU">{{Erreferentzia |izenburua=KNU-history - Open University of Taras Shevchenko National University of Kyiv |url=https://knu.edu.eu/knu-history |website=knu.edu.eu |access-date=17 May 2022}}</ref>. 1960tik, nazioarteko lehen ikasleak onartu zirenetik, goi-mailako prestakuntza duten 120 herrialdetako 20.000 aditu baino gehiagok trebakuntza jaso dute Taras Xevtxenko Unibertsitatean. Taras Xevtxenko Unibertsitateko lehen ikasle atzerritarrak [[Kuba]], [[Ginea]], [[Indonesia]], [[Ghana]], [[Togo]], [[Nigeria]], [[Kamerun]], [[Benin]], [[Zanzibar]], [[Yemen]], [[Aljeria]] eta [[Afganistan|Afganistanetik]] joan ziren. [[Mediku]], [[ingeniari]], [[nekazari]], [[Diplomazia|diplomatiko]], [[Ekonomialari]] eta [[estatu-politikari]] bihurtzen jarraitu zuten bakoitza bere herrialdean<ref>[https://web.archive.org/web/20111120175431/http://www.pfku.univ.kiev.ua/index.php?option=com_content&view=article&id=46&Itemid=118&lang=en. The history of Preparatory Faculty <!-- Bot generated title -->]</ref>. Garai sobietarrean, Taras Xevtxenko Unibertsitateak [[Leninen Ordena]] (1959) eta [[Urriko Iraultzaren Ordena]] (1984) jaso zituen saritzat. Gainera, 2002an, 4868 ''Knuxevia'' asteroidea Kieveko Taras Xevtxenko Unibertsitatearen omenez izendatu zuten. ==Sailkapenak eta lankidetzak== ===Unibertsitateen sailkapena=== 2014 eta 2017 artean, munduko 650 unibertsitate onenen artean sailkatu zuten unibertsitatea, «QS World University Rankings»en arabera<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.topuniversities.com/universities/taras-shevchenko-national-university-kyiv#wurs|izenburua=Taras Shevchenko National University of Kyiv}}</ref>. 2009an, ''Delovoy'' aldizkariak Taras Xevtxenko Unibertsitatea Ukrainako unibertsitate onena gisa sailkatu zuen, eta, nazio mailan, arlo akademiko gehienetan indartsuena izan zen<ref name="Delovoy2009">{{Erreferentzia|url=http://www.dengi.ua/clauses/47005.html|izenburua=Delovoy from 26.03.2009. University ranking 2009|access-date=2010-05-06|hizkuntza=ru|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090803141022/http://www.dengi.ua/clauses/47005.html|archive-date=2009-08-03}}</ref>. ''Compas''ek, Ukrainan egindako 228 unibertsitateren sailkapen independentearen arabera, Taras Xevtxenko Unibertsitateak lehen postua lortu zuen Ukrainan ikasleak Ukrainako lan merkatura egokitzeari dagokionez<ref name="RankCompas">{{Erreferentzia|izenburua= Ranking by Compas| url = http://www.yourcompass.org/ratings/all.php| archive-url = https://archive.today/20121228085933/http://www.yourcompass.org/ratings/all.php| url-status = dead| archive-date = 2012-12-28| access-date = 2010-05-06|hizkuntza= ru}}</ref>. ''[[Scopus|Scopus]]''en arabera (2009), Taras Xevtxenko Unibertsitateak Ukrainako unibertsitateetako ikerketa-paperen ekoizpen handiena du, eta ikerketa ekoizle nagusia ere bada (artikuluaren guztizko aipamen kopuruaren ebaluazioan oinarrituta)<ref name="Ranking by Scopus">{{Erreferentzia |izenburua= Ranking by Scopus | url =http://api.ning.com/files/1sh4va--u0AZgLr4sm-UKb8mWCTprY7OTz0wg0GoyE1-ktX8*wNEXfk-sZHGtKrxgWAfh3*or7l2qxmDGsnAGXGuCL9JeRtQ/RankingUA_Scopus.pdf | access-date =2010-05-06|hizkuntza=en}}</ref><ref>{{Erreferentzia| url=http://uascientist.ning.com/profiles/blogs/novina-tizhnya-rejting-vischih| script-title=uk:Новина тижня: Рейтинг Вищих навчальних закладів України та установ НАНУ| date=February 4, 2009|egilea=Yuriy Khalavka|argitaletxea=Ukrainian Scientists Worldwide|hizkuntza=en| access-date=2010-05-06| archive-url=https://web.archive.org/web/20090206193355/http://uascientist.ning.com/profiles/blogs/novina-tizhnya-rejting-vischih| archive-date=2009-02-06| url-status=dead}}</ref>. Unibertsitateak «Munduko Unibertsitateen Webometrics Ranking»a du (2010) munduko 8.000tik 1.110etan<ref>[https://web.archive.org/web/20100426015904/http://www.webometrics.info/rank_by_country.asp?country=ua Top 6000 Universities // Webometrics Ranking of World Universities]</ref>, [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko]] eta [[Ekialdeko Europa|Ekialdeko Europako]] 100 unibertsitate onenetatik 63tan<ref>{{Erreferentzia |izenburua=Top Eastern Europe |website=Ranking Web of World Universities |url=http://www.webometrics.info/top100_continent.asp?cont=E_Europe |access-date=2010-05-05 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100508050101/http://www.webometrics.info/top100_continent.asp?cont=E_Europe |archive-date=2010-05-08 }}</ref>, eta Ukrainako erakunde akademiko liderra da<ref>[https://web.archive.org/web/20100426015904/http://www.webometrics.info/rank_by_country.asp?country=ua University Ranking in Ukraine // Webometrics Ranking of World Universities]</ref>. ===Atzerriko unibertsitate bazkideak=== Unibertsitateak 400 unibertsitate baino gehiago ditu elkartuta; gaur egun, berrogei herrialdetako unibertsitateekin harremanak ditu<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.pfku.univ.kiev.ua/index.php?option=com_content&view=article&id=44&Itemid=114&lang=ru|izenburua=Подготовительное отделение|access-date=7 July 2015}}</ref>, eta, zenbait kasutan, ikasleak trukatzeko programak ere bai; zifra horrek barne hartzen ditu Ukrainak 1991n independentzia lortu aurreko azken 70 urteetan aldebiko harreman ofizialik izan ez zuten [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuneko]] errepublika ohiak eta beste herrialde batzuk ere. Hona hemen unibertsitate elkartuen aukeraketa txiki bat. {| class="wikitable" |- !Herrialdea!! Unibertsitatea!! Herrialdea!! Unibertsitatea |- |{{bandera|Armenia}} |[[Erevango Estatu Unibertsitate]] |{{bandera|Grezia}} |[[Atenaseko Unibertsitatea]] [[Tesalonikako Aristoteles Unibertsitatea]] |- |{{bandera|Azerbaijan}} |[[Bakuko Estatu Unibertsitatea]] |{{bandera|Italia}} |[[Florentziako Unibertsitatea]] [[Maceratako Unibertsitatea]] |- |{{bandera|Bielorrusia}} |[[Bielorrusiako Estatu Unibertsitatea]] |{{bandera|Japonia}} |[[Ryukokuko Unibertsitatea]] [[Aoyama Gakuin Unibertsiatea]] |- |{{bandera|Belgika}} |[[Liejako Unibertsitatea]] |{{bandera|Korea}} |[[Wonkwang Unibertsitatea]] |- |{{bandera|Kanada}} |[[Manitobako Unibertsitatea]] |{{bandera|Polonia}} |[[Varsoviako Unibertsitatea]] |- |{{bandera|Txina}} |[[Pekingo Unibertsitatea]] [[Wuhango Unibertsitatea]] |{{bandera|Errusia}} |[[Moskuko Estatu Unibertsitatea]] |- |{{bandera|Txekia}} |[[Pragako Unibertsitate Karolinoa]] [[Masaryk Unibersitatea]] |{{bandera|Espainia}} |[[Valentziako Unibertsitatea]] |- |{{bandera|Frantzia}} |[[Parisko Unibertsitatea II - Panthéon-Assas]] |{{bandera|Erresuma Batua}} |[[Leedseko Unibertsitatea]] |- |{{bandera|Alemania}} |[[Municheko Unibertsitatea]] [[Berlingo Unibertsitate Askea]] |{{bandera|AEB}} |[[Rutgers Unibertsitatea]] [[Pitsburgeko Unibertsitatea]] |} Eta beste batzuk, hala nola Carintia Zientzia Aplikatuen Unibertsitatea, Lituaniako Vytautas Magnus Unibertsitateko Hezkuntza Akademia, Vidzeme Zientzia Aplikatuen Unibertsitatea, ADA Unibertsitatea, eta abar... ==Antolakuntza eta administrazioa== ===Eskolak/Fakultateak=== Unibertsitatea 14 fakultate eta 6 institutu hauetan banatzen da: {{Zutabe-zerrenda|30em| * Kimika Fakultatea * Informatika eta Zibernetika Fakultatea * Geografia Fakultatea * Geologia Institutua * Ekonomia Fakultatea * Informazio Teknologien Fakultatea * Historia Fakultatea * Mekanika eta Matematika Fakultatea * Filosofia Fakultatea * Fisikako Fakultatea * Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultatea * Psikologia Fakultatea * Soziologia Fakultatea * Prestakuntza Fakultatea * Zuzenbide Institutua<ref>{{Erreferentzia|url=http://law.knu.ua/ua/pro-iurydychnyi-fakultet-statti/215-zaochne-viddilennia/prosto-oholoshennia/4534-stvoreno-instytut-prava|izenburua= Створено Інститут права}}</ref> * Filologia Institutua * Kazetaritza Institutua * Nazioarteko Harremanen Institutua * Institutu Militarra * Graduondoko Hezkuntza Institutua * Teknologia Garaien Institutua * Biologia eta Medikuntza Institutua }} ===Beste institutu batzuk=== [[Fitxategi:Cybernectics faculty of Kyiv University.JPG|right|thumb|KNUren zibernetika fakultatea, Vystavkovyi Tsentren.]] * Taras Xevtxenko Unibertsitateko Astronomia Behatokia<ref name="Observatory named">{{Erreferentzia|url=http://www.observ.univ.kiev.ua/|script-title=uk:Астрономічна обсерваторія Київського національного університету ім. Тараса Шевченка - Main |hizkuntza=en |izenburua=Astronomical Observatory of Kyiv National University named after Taras Shevchenko |access-date=7 July 2015 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120302085857/http://www.observ.univ.kiev.ua/mainu.htm |archive-date=2012-03-02|hizkuntza=en}}</ref> * Lyceum humanitario ukrainarra<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.uhl-edu.kiev.ua/|izenburua=Український гуманітарний ліцей|access-date=7 July 2015||hizkuntza=en}}</ref> * Ukrainako Ikasketa Zentroa<ref>{{Erreferentzia|url=http://uaznavstvo.univ.kiev.ua/eng/index.html|izenburua=ЦЕНТР УКРАИНОВЕДЕНИЯ|access-date=7 July 2015}}</ref> * Taras Xevtxenko Unibertsitateko Informazio eta Informatika Zentroa<ref>{{Erreferentzia|url=http://icc.univ.kiev.ua/|izenburua=ICC|access-date=7 July 2015||hizkuntza=en}}</ref> * Taras Xevtxenko Unibertsitateko Kaniv parke erreserbatu naturala<ref>{{Erreferentzia|url=http://kanivbiosfera.at.ua/|izenburua=Канівський природний заповідник|author=Канівський природний заповідник|access-date=7 July 2015||hizkuntza=en}}</ref> * KNU Unibertsitate irekia – Online ikasketa programak<ref>{{Erreferentzia|url=http://univ.kiev.ua/news/8688/|izenburua=KNU OU|author=www.univ.kiev.ua|access-date=7 April 2017}}</ref> * Maksymovych Liburutegi Zientifikoa<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.library.univ.kiev.ua/eng/title4.php3|izenburua=Maksymovych Scientific Library|access-date=7 July 2015}}</ref> * Cisco Eskualdeko Sare Akademia<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.netacad.kiev.ua/|izenburua=Мережева Академія Cisco :: Новини|access-date=7 July 2015||hizkuntza=en}}</ref> * Kieveko Taras Xevtxenko Unibertsitateko Zientzia parkea<ref>{{Erreferentzia|url=http://scp.univ.kiev.ua/en|izenburua=Science Park Kyiv National Taras Shevchenko University|access-date=7 July 2015}}</ref> * Taras Xevtxenko Unibertsitateko Ikerketa eta Zientzia Saila<ref>{{Erreferentzia|url=http://science.univ.kiev.ua/|izenburua=Науково-дослідна частина Київського університету|access-date=7 July 2015||hizkuntza=en}}</ref> * Ukrainako lyceum fisikomatikoa<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.upml.univ.kiev.ua/|izenburua=Український фізико-математичний ліцей КНУ ім. Т. Шевченка|access-date=7 July 2015||hizkuntza=en}}</ref> * O. Fomin Akademikoaren ondoren izendatutako Unibertsitateko Lorategi Botanikoa * Dnipro Choir ==Campus== Bere hasierako ezarpenaren ondoren, unibertsitatea [[Petxersk|Petxersk-eko]] gela pribatuetan kokatu zen, eta San Vladimir izena hartu zuen. Orain, eraikin nagusia ([[V.I Beretti]] arkitektoak 1837–1842an eraikia) Volodymyrska kaleko 60an dago. Badaude, hala ere, giza zientzietako hainbat sail Xevtxenko Boulevardeko 14an (lehenago, Kieveko Lehen Gimnasioa). Gainera badaude sailak Akademika Hlushkova etorbidean (6. eraikina, 1954–1970 eraikia) eta Vasylkivska kalean (Liburutegia 90 zenbakidun eraikinean dago, 1939an eraikia). Unibertsitatearen administrazioa Volodymyrska kaleko 58–64 eraikinetan dago. ===Unibertsitate Gorria eraikina=== 1837tik 1843ra eraiki zen, eta [[Vincent I. Beretti]] italiar jatorriko errusiar arkitekto batek eraiki zuen, [[klasizismo]] errusiar berantiarraren estiloan. Eraikinak plaza handi bat osatzen du patio bat itxiz; fatxada nagusiaren luzera 145,68 metro da. Eraikinaren hormak «odol» gorriz margotuta daude, eta arkupeko zutabeen [[Kapitel|kapitelak]] eta oinarriak beltzez margotuta daude, San Vladimir Ordenako zintaren koloreei dagozkienak (1782an sortua), Kieveko Unibertsitateak Ordena honen izena eraman ohi zuen. Ordenaren leloa ere, «Onura, ohorea eta aintza» (Pol'za Chest' i Slava), gerora, Kieveko Unibertsitatearen lelo bihurtu zen. Tokiko gida turistikoek batzuetan esaten dute [[Nikolas I.a|Nikolas I.ak]] [[Tsar|tsarrak]] eraikin nagusia gorriz margotzeko agindua eman zuela [[Lehen Mundu Gerra|Lehen Mundu Gerran]] ikasleen derrigorrezko errekrutatzearen protestei erantzunez, Ukrainako soldaduek isuritako odola gogorarazteko. Kondairak ez du gertakari historikoa islatzen, eraikina gorriz margotu baitzuten Lehen Mundu Gerra baino lehen, 1842an. [[Nikolas I.a Errusiakoa]] (1825-1855) Lehen Mundu Gerra (1914-1918) baino askoz lehenago hil zen. Muino baten tontorrean eraikia, eraikin horrek eragin nabarmena izan du Kieveko XIX. mendeko diseinu arkitektonikoan. ===Lorategi botanikoa=== [[Fitxategi:KlimatronAlexanderFomin.jpg|right|thumb|Lorategi botanikoaren negutegia.]] A.V. Fomin Lorategi Botanikoa ([[Aleksandr V. Fomin]] akademikoarengatik izendatua, 1869–1935) 1839an sortu zen, eta V. Beretti arkitektoak eta [[R.E. Trautfetterom]] botanikoak planifikatu zuten. Lorategiak hartzen duen azalera osoa 5,22 ha inguru da; 10.000 landare espezie, forma eta barietate baino gehiagoko bilduma du. Lorategiaren [[Berotegi|berotegiaren]] altuera, 1977an berreraiki ondoren, 33 m da, eta munduko handiena da. Unibertsitateko lehenengo negutegia 1846-1849an eraiki zen landare tropikal eta subtropikalen bildumarako; gaur egun, bi mila artikulu baino gehiago dituen bilduma da, eta Europako handienetako bat da. Lorategiak hiriaren erdiguneko [[Campus|campusean]] daude, eraikin gorriaren atzealdean; hurbilen dagoen metro-geltokia «Universytet» da. ===Eraikin Horia eta Maksimovitx Liburutegia=== [[Fitxategi:Biblioteca de la Universidad de Kiev (8152098924).jpg|right|thumb|Unibertsitateko liburutegia, hiriaren erdiguneko campusaren parte da]] [[Humanitateak|Humanitateen]] eraikina edo unibertsitateko eraikin «horia» Shevchenko bulebarreko 14an dago. 1850–1852 urteetan eraikia, [[Alexander Vikentiyovitx Beretti]] (1816–1895) (V. Berettiren semea, eraikin nagusiaren (gorria) arkitektoa), arkitektoak diseinatu zuen estilo klasikoan. Eraikina, hasiera batean, Lehen Gimnasiokoa zen (gramatika eskola bat, non M. Berlin eta M. Kostomarovek irakatsi zuten, eta ikasleen artean zeuden: [[Nikolai Ge]] eta [[V. Levandovskyy]] artistak, [[M. Zakrevskii]] historialaria, [[M. Bunge]] ekonomialaria, [[M. Herbel]] poeta, P Isabela eskulturagilea, [[Mikhail Bulgakov|Bulgakov]] idazlea eta etorkizuneko akademikoak E. Tarle, [[Aleksandr Bogomolets]], [[Anatoli Lunatxarski|A. Lunatxarski]]... 1919an, [[Vladimir Vernadski|Vernadsky]] akademikoak, Ukrainako Zientzia Akademiako lehen presidenteak, eraikinaren zati batean hartu zuen egoitza. 1959tik, eraikina Kieveko Unibertsitate Nazionalaren parte da. Maksimovitx Liburutegia (Volodymyrska kalea, 58), 1939 eta 1940 artean eraikia, eraikin neoklasikoa da, [[V. A. Osmaka]] eta [[P. Alioxin]] arkitektoek unibertsitateko Humanitateen eraikin izateko diseinatu zuten. Gaur egun, liburutegiak 3,5 milioi liburu inguru ditu, eta, ondorioz, Ukrainako ikerketa liburutegirik handiena da. Maksimovitx liburutegia, Ukrainako Liburutegi Nazionalaren 1 sukurtsalarekin (Volodymyrska kalea, 62) ―arkitekto berberek 1929-1930 urteetan diseinatua―, unibertsitateko eraikin nagusiarekin (gorria) batera, gaur egun dira Kieveko monumentu arkitektoniko kolektibo nagusienetakotzat jotzen den multzo arkitektoniko garrantzitsu eta ikusgarri baten parte. ===Arkitektura=== 1960ko hamarkadan, Kieveko Unibertsitate Nazionalak bere sail kopuru handirako leku gehiago hartzea beharrezkoa zen. Hori dela eta, unibertsitaterako eraikin berrien eraikuntza Kieveko hego-mendebaldean hasi zen. (Ukrainako Erakusketa Zentro Nazionalaren aurrean). Azken proiektuaren egileak izan ziren: V. I. Ladnyi, M. P. Budylovskyi, V. I. Kolomiets eta V. Y. Drizo arkitektoak. Kyivproect Arkitekturako O Nosenko, I Shpara, Yu Duhovichny, O Kwchuk eta Y Vig arkitektoek garatutako Melnikova 36 kaleko Nazioarteko Harremanen Institutuaren eta Kazetaritza Institutuaren eraikin bateratuak Ukrainako Estatu Saria jaso zuen Arkitekturaren Arloan, 1995ean<ref>[https://web.archive.org/web/20110725154432/http://www.kyivproekt.com.ua/ua/vidzntanag.html Відзнаки та нагороди] // Веб-сайт АТ «Київпроект»</ref>. ===Astronomia behatokia=== Kieveko Unibertsitate Nazionaleko astronomia-behatokia Observatorna kaleko 3. zenbakian dago; 1845ean sortua, hasiera batean, unibertsitateko eraikin nagusian behatoki bat jartzeko asmoa zegoen (eraikin gorrirako dauden diseinu arkitektonikoek erakusten dutenez), baina, geroago, behatokia bertan kokatzeko, eraikin bereizi bat egitea erabaki zen. Lan hori, Vincenty Berettari agindu zitzaion berriro; 1841–1845 urteetan eraiki zen, eta, 1845eko otsailaren 7an, ofizialki ireki zen<ref name="Observatory named" />. ===Taras Xevtxenko Kieveko Unibertsitate Nazionalaren akreditazioa=== * Osasunaren Mundu Erakundea * Ukrainako Hezkuntza eta Zientzia Ministerioa * Indiako Osasun Kontseilua ==Nabarmendutako ikasleak== [[Fitxategi:НДУ 8 Кожем'якін Андрій Анатолійович.jpg|thumb|[[Andriy Kozhemiakin]]]] [[Fitxategi:Vietnam's_Le_Thi_Tuyet_Mai_(sq_cropped).jpg|thumb|Vietnamgo Le Thi Tuyet Mai]] * [[Irina Bekexkina]] (soziologoa eta politikan aditua) * [[Yusif Vazir Chamanzaminli|Yusif Vazir Chamanzaminli]] (1887-1943), Zuzenbide Fakultatean lizentziatu zen 1916an, non areto bati bere izena eman zioten 2022an. Azerbaijango idazlea, Azerbaijango Errepublika Demokratikoko (ADR) lehen enbaxadorea Ukrainan eta Turkian (1919-1920) * [[Yurii Txekan]] (musikologoa, Ukrainako Konpositoreen Batasun Nazionaleko kidea) * [[Valentina Davidenko]] (1955an jaioa), kazetari, poeta eta artista * [[Theodosius Dobzhanski]] (Genetista ukrainiar-estatubatuarra eta biologo ebolutiboa) * [[Lidiia Dunaievska]], folklorista, irakasle * [[Tetiana Dziuba]], poeta * [[Olena Golub]] (1951an jaioa), artista, arte historialari eta idazlea * [[Natalia Gumeniuk]] (kazetaria, irakaslea) * [[Halina Hai]] (Ukrainako poeta eta idazlea) * [[Wladimir Klitschko]] (pisu astuneko munduko boxeo txapeldun ohia) * [[Vitali Klitschko]] (pisu astuneko munduko boxeo txapeldun ohia) * [[Igor V. Komarov|Igor Volodimirovytx Komarov]], Taras Xevtxenko Kieveko Unibertsitate Nazionaleko Teknologia Garaien Institutuko zuzendaria * [[Sonia Koxkina]] (1985ean jaioa), kazetaria, editore zuzendaria * [[Andriy Kozhemiakin]] (1965ean jaioa), politikaria eta segurtasun zerbitzuetako ofizial ohia * [[Zinaida Kubar]] (1975ean jaioa), artista eta moda diseinatzailea * [[Dmitro Kuleba]] (1981ean jaioa), Ukrainako Kanpo Harremanetarako ministroa * [[Svitlana Kiritxenko]] (1935–2016), giza eskubideen aktibista * [[Le Thi Tuyet Mai]] (1967an jaioa), [[Vietnam|Vietnamgo]] Misio Iraunkorreko enbaxadorea eta ordezkari iraunkorra Genevako Nazio Batuen Bulegoan eta [[Munduko Merkataritza Erakundea|Munduko Merkataritza Erakundean]] * [[Oleksandra Matviitxuk]] (1983an jaioa), giza eskubideen aktibista eta abokatua * [[Gennadi Milinevsky]] (1951n jaioa), atmosferako zientzialari * [[Mikhail Morgulis]] Errusierazko idazlea, editorea eta teologoa * [[Gazanfar Musabekov|Gazanfar Musabekov]] (1888-1938), azerbaijandarra, Medikuntza Fakultatean graduatua 1917an, Azerbaijango RSSko Batzorde Exekutibo Zentraleko Presidente bihurtu zen (1929–1931) * [[Yuriy Muxketik]] (1929–2019), idazlea eta kazetaria * [[Igor Newerli]] Polonierazko eleberrigilea eta hezitzailea * [[Boris Oliinik (poeta)]] Poeta, itzultzaile eta ekintzaile politiko ukrainarra * [[Liudmila Pavlitxenko|Liudmila Pavlitxenko]] [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]] [[Armada Gorria|Armada Gorrian]] zerbitzatu zuen, inoizko frankotiratzaile onenetakoa * [[Solomiia Pavlitxko]] (1958-1999), literatura kritikaria, filosofoa, feminista, itzultzailea * [[Miroslav Popovitx]] (1930-2018), filosofoa * [[Yurii Rybtxinskii]] (1945ean jaioa), poeta eta antzerkigilea * [[Oleksandr Tkatxenko (kazetaria)|Oleksandr Tkatxenko]], Ukrainako Kultura eta Informazio Politikako ministroa * [[Anastasiia Tsibuliak]] (1984an jaioa), ekoaktibista, zientzialaria * [[Marina Viazovska]] 8. dimentsioko esferak biltzeko problema ebatzi zuen matematikari ukrainarra * [[Iosif Vitebskii]] (1938an jaioa), ezpataria, Ukrainako domina olinpiko sobietarra eta munduko txapelduna eta inguraketa-entrenatzailea * [[Makarov Yurii Volodimirovitx]] (1955ean jaioa), kazetari dokumentalista * [[Leonid Vyxeslavski]] (1914–2002), poeta, literatura kritikaria, itzultzailea * [[Bolesław Woitowicz]] pianista eta konpositore poloniarra * [[Tetiana Iakovenko]] (1954an jaioa), poeta, literatura kritikaria, irakaslea * [[Svitlana Ieremenko|Svetlana Yeremenko]] (1959an jaioa), kazetaria * [[Oksana Zabuzhko]] (1960an jaioa), poeta eta eleberrigilea * [[Semen Iosypovitx Appatov]] (1930-2003), historialaria * [[Zofia Sara Sirkin-Binsztejnowa]] (1891–1943), Mediku judu-poloniarra eta aktibista soziala ===Estatu, gobernu eta nazioarteko erakundeetako buruak=== {| class="wikitable" |- !Herrialdea/Gobernua!! Izena!! Ardura |- |{{bandera|Ukraina}} |[[Leonid Kravtxuk]] |Ukrainako lehen presidentea independentziaren ostean (1991–1994) |- |{{bandera|Ukraina}} |[[Petro Poroxenko]] |Ukrainako presidentea (2014–2019) |- |[[Ukrainako Herri Errepublika]] |[[Mykhailo Hruxevski]] |Ukrainako Herri Errepublikako Erdialdeko Radako presidentea (1917–1918) |- |Ukrainako Herri Errepublika |[[Volodimir Vynnitxenko]] |Ukrainako Herri Errepublikako lehen ministroa (1917–1918) eta Ukrainako Zuzendaritzako lehen presidentea (1918–1919) |- |{{bandera|Georgia}} |[[Mikheil Saakaxvili]] |Bi aldiz Georgiako presidente (2004–2008 eta 2008–2013) eta Iraultza Arrosaren buru |- |{{bandera|Lituania}} |[[Antanas Merkis]] |Lituania independenteko azken lehen ministroa (1939-1940) |- |{{bandera|Israel}} |[[Yitzhak Ben-Zvi]] |Israelgo bigarren presidentea (1952–1963) |- |[[Bielorrusiako Sobietar Errepublika Sozialista]] |[[Yakov Gamarnik]] |Bielorrusiako Alderdi Komunistako lehen idazkaria (1928–1929) |- |[[Ukrainako Sobietar Errepublika Sozialista]] |[[Valentina Xevtxenko (politikaria)|Valentina Xevtxenko]] |Ukrainako RSSko Sobiet Gorenaren Presidentetza (1985–1990) |- |{{bandera|UN}} |[[Hennadii Udovenko]] |Batzar Nagusiko presidentea (1997–1998) |- |[[Errusiako Inperioa]] |[[Nikolai Bunge]] |Ministroen Kontseiluko presidentea (1887–1895) |- |{{bandera|Kenya}} |[[Amina Mohamed]] |NBIPko zuzendari exekutibo ondokoa, Kenyako Kanpo Harremanetarako Kabineteko idazkaria (2013–2018) |} ==Erreferentziak== {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Ukrainako unibertsitateak]] [[Kategoria:Kieveko eraikinak]] 4dez3to7s5m1x868b7szouqnrp92q5r 104 1058931 9983944 8978714 2024-11-28T14:39:01Z Coru05 166691 9983944 wikitext text/x-wiki {{banner|34 Celsius recorded on Thermometer.jpg}} [[fitxategi:Termometroa Zumaiako Institutuan.jpg|300px|right|thumb|Termometroa]] '''Termometroa''' tenperatura neurtzeko tresna da. {{txp|Galileo Galilei|Galileo Galileik}} asmatutako termoskopioa hartzen da geroko termometroen aitzindaritzat. Termometroaren funtzionamendua material ezberdinen hedapenean oinarritzen da. Merkuriozko termometroak oso erabiliak izan ziren duela gutxi arte, baina gaur egun debekatuta daude merkuriozko kutsaduragatik. Gaur egun, termometro digital elektronikoak gehiago erabiltzen dira. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Laborategiko materiala]] etu86rk7f4itbkcz7il81zvce8ic2dy 9983948 9983944 2024-11-28T14:41:03Z Coru05 166691 9983948 wikitext text/x-wiki {{banner|34 Celsius recorded on Thermometer.jpg}} [[fitxategi:Termometroa Zumaiako Institutuan.jpg|300px|right|thumb|Termometroa]] '''Termometroa''' tenperatura neurtzeko tresna da. {{txp|Galileo Galilei|Galileo Galileik}} asmatutako termoskopioa hartzen da geroko termometroen aitzindaritzat. Termometroaren funtzionamendua material ezberdinen hedapenean oinarritzen da. Merkuriozko termometroak oso erabiliak izan ziren duela gutxi arte, baina gaur egun debekatuta daude merkuriak duen efektu toxikoa dela eta. Gaur egun, termometro digital elektronikoak dira erabilienak. [[Kategoria:Txikipedia]] [[Kategoria:Txikipedia:Laborategiko materiala]] c3n05qcmviipt36mhjgazmmmkvu5vyn 0 1061717 9984321 9660168 2024-11-28T19:20:40Z 88.14.126.184 /* Ibilbidea */ 9984321 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Raúl Iglesias Rodríguez''' ([[Pasaia]], {{data|1974|11|27}}) gipuzkoar futbolari ohia da, atezain moduan aritu zena. == Ibilbidea == <small>''[[2015]]eko [[Maiatzaren 31|Maiatzak 31n]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|UEFA]] !colspan="2"|Besteak !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Real Sociedad B|Sanse]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1993/94 | 1 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 1 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;"style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!1!!0!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!1!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Añorga Kultur eta Kirol Elkartea|Añorga]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |R |1994/95 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| - |bgcolor=F0E68C| - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!-!!- |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Real Sociedad B|Sanse]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1995/96 | 33 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 33 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;"bgcolor="#EFEFEF" |2.B |1996/97 | 9 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| 9 |bgcolor=F0E68C| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!42!!0!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!42!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Real Sociedad]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |1. |1996/97 | 1 | 0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 1 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" |1. |1997/98 | 0 | 0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| 0 |bgcolor=F0E68C| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!1!!0!! 0 !! 0 !! - !! - !! - !! - !! - !! - !!1!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Club Deportivo Toledo|Toledo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. |1997/98 | 4 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|4 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2. |1998/99 | 1 | 0 | 1 | 0 | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|2 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!5!!0!!1!!0!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!6!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Eibar KE|Eibar]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 2. |1998/99 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 0 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Polideportivo Mérida|Mérida]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. |1999/00 | 1 | 0 | 2 | 0 | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C| 3 |bgcolor=F0E68C| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!1!!0!! 2 !! 0 !! - !! - !! - !! - !! - !! - !!3!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''Farense'''<br /><small>{{banderaikur|Portugal}}</small> | 1. |2000/01 |21 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|21 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. |2001/02 |9 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|9 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!30!!0!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!30!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B |2001/02 |17 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|17 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B |2002/03 |15 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|15 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!32!!0!! 0 !! 0 !! - !! - !! - !! - !! - !! - !!32!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''União Madeira'''<br /><small>{{banderaikur|Portugal}}</small> | 2. |2003/04 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| - |bgcolor=FFD700| - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!! - !! - !! - !! - !! - !! - !!-!!- |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''Conquense'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B |2004/05 |26 |0 | 3 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|29 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B |2005/06 |30 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|30 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!56!!0!!3!!0!! - !! - !! - !! - !! - !! - !!59!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="4" valign="center"|'''San Fernando'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 3. |2006/07 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| - |bgcolor=F0E68C| - |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 3. |2007/08 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| - |bgcolor=FFD700| - |- style="text-align: center;" | 2.B |2008/09 |38 |0 | 1 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|39 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!38!!0!!1!!0!! - !! - !! - !! - !! - !! - !!39!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Beasain Kirol Elkartea|Beasain]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 3. |2009/10 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| - |bgcolor=FFD700| - |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 3. |2010/11 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| - |bgcolor=F0E68C| - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!- |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!205!!0!!7!!0!!-!!-!!-!!-!!-!! - !!212!!0 |} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1974ko||Iglesias, Raul}} {{Biografia zirriborroa|Gipuzkoa}} [[Kategoria:Pasaitarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako gizon futbolariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol atezainak]] [[Kategoria:Real Sociedadeko 1990 hamarkadako jokalariak]] [[Kategoria:Eibar Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Beasain Kirol Elkarteko futbolariak]] ncqm4pycawn0w2c246fufr1uztboxbx 9984675 9984321 2024-11-29T10:02:00Z Lainobeltz 56334 88.14.126.184 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Daeri wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9660168 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Raúl Iglesias Rodríguez''' ([[Pasaia]], {{data|1974|11|27}}) gipuzkoar futbolari ohia da, atezain moduan aritu zena. == Ibilbidea == <small>''[[2015]]ko [[Maiatzaren 31|Maiatzak 31n]] eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|UEFA]] !colspan="2"|Besteak !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Real Sociedad B|Sanse]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1993/94 | 1 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 1 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;"style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!1!!0!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!1!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Añorga Kultur eta Kirol Elkartea|Añorga]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |R |1994/95 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| - |bgcolor=F0E68C| - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!-!!- |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Real Sociedad B|Sanse]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.B |1995/96 | 33 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 33 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;"bgcolor="#EFEFEF" |2.B |1996/97 | 9 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| 9 |bgcolor=F0E68C| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!42!!0!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!42!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Real Sociedad]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |1. |1996/97 | 1 | 0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 1 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" |1. |1997/98 | 0 | 0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| 0 |bgcolor=F0E68C| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!1!!0!! 0 !! 0 !! - !! - !! - !! - !! - !! - !!1!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Club Deportivo Toledo|Toledo]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. |1997/98 | 4 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|4 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2. |1998/99 | 1 | 0 | 1 | 0 | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C|2 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!5!!0!!1!!0!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!6!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Eibar KE|Eibar]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 2. |1998/99 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| 0 |bgcolor=FFD700| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!0!!0!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!0!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Club Polideportivo Mérida|Mérida]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2. |1999/00 | 1 | 0 | 2 | 0 | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> |bgcolor=F0E68C| 3 |bgcolor=F0E68C| 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!1!!0!! 2 !! 0 !! - !! - !! - !! - !! - !! - !!3!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Sporting Clube Farense|Farense]]'''<br /><small>{{banderaikur|Portugal}}</small> | 1. |2000/01 |21 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|21 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 1. |2001/02 |9 |0 | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|9 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!30!!0!!-!!-!!-!!-!! - !! - !!-!!-!!30!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Agrupación Deportiva Ceuta Fútbol Club|Ceuta]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B |2001/02 |17 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|17 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B |2002/03 |15 |0 | 0 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|15 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!32!!0!! 0 !! 0 !! - !! - !! - !! - !! - !! - !!32!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=2 valign="center"|'''[[Clube de Futebol União|União Madeira]]'''<br /><small>{{banderaikur|Portugal}}</small> | 2. |2003/04 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| - |bgcolor=FFD700| - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!-!!-!!-!!-!! - !! - !! - !! - !! - !! - !!-!!- |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Unión Balompédica Conquense|Conquense]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 2.B |2004/05 |26 |0 | 3 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|29 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 2.B |2005/06 |30 |0 |0 |0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700|30 |bgcolor=FFD700|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!56!!0!!3!!0!! - !! - !! - !! - !! - !! - !!59!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan="4" valign="center"|'''[[Club Deportivo San Fernando|San Fernando]]'''<br /><small>{{banderaikur|Espainia}}</small> | 3. |2006/07 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| - |bgcolor=F0E68C| - |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 3. |2007/08 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| - |bgcolor=FFD700| - |- style="text-align: center;" | 2.B |2008/09 |38 |0 | 1 | 0 | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C|39 |bgcolor=F0E68C|0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!38!!0!!1!!0!! - !! - !! - !! - !! - !! - !!39!!0 |- style="text-align: center;" |rowspan=3 valign="center"|'''[[Beasain Kirol Elkartea|Beasain]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> | 3. |2009/10 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=FFD700| - |bgcolor=FFD700| - |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" | 3. |2010/11 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |bgcolor=F0E68C| - |bgcolor=F0E68C| - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!- |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!205!!0!!7!!0!!-!!-!!-!!-!!-!! - !!212!!0 |} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1974ko||Iglesias, Raul}} {{Biografia zirriborroa|Gipuzkoa}} [[Kategoria:Pasaitarrak]] [[Kategoria:Gipuzkoako gizon futbolariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko futbol atezainak]] [[Kategoria:Real Sociedadeko 1990 hamarkadako jokalariak]] [[Kategoria:Eibar Kirol Elkarteko futbolariak]] [[Kategoria:Beasain Kirol Elkarteko futbolariak]] sypiaasx5hj6ftmzqiveodnpj4s025b 0 1063950 9984482 9489971 2024-11-29T01:03:55Z Zorion 44278 9984482 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | izena = Ezko elur zuria }} '''Ezko elur zuria''' (''Cuphophyllus virgineus'') ''[[Hygrophoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jangarri ona fina eta delikatua. Autore batzuentzat Camarophyllus niveus eta [[Camarophyllus virgineus]] berdinak dira, beste batzuentzat ez. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus virgineus'', ''Agaricus praealtus'', ''Agaricus virgineus var. b niveus'', ''Omphalia virginea'', ''Hygrophorus virgineus'', ''Hygrophorus niveus'', ''Agaricus virgineus var. niveus'', ''Camarophyllus virgineus'', ''Camarophyllus virgineus var. nivea'', ''Camarophyllus niveus'', ''Hygrophorus ericeus'', ''Hygrophorus lectus'', ''Hydrocybe nivea'', ''Hygrophorus virgineus var. niveus'', ''Hygrocybe virginea'', ''Hygrocybe nivea'', ''Cuphophyllus niveus''. == Deskribapena == '''Kapela;''' 2 eta 5 cm bitarteko diametrokoa. Hasieran kanpai itxurakoa, gero laua titi batekin, eta, azkenean inbutu forman. Zuri-boli kolorekoa, higrofanoa, ez da likatsua, ertza zertxobait ildaskatua du. '''Orriak:''' Oso dekurrenteak, okertuak, zuriak, lodiak eta zabal, orritxoekin eta laminulekin. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Zuria, oinarrian kolore arrosa izaten du sarritan, mehea, betea, gero barnehutsa, batzuetan luzetara arrailduta. '''Haragia:''' Zuria, biguna eta hauskorra, usain eta zapore atseginak ditu.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=116|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''[[Hygrophorus]]'' hitza grekotik dator, heze eta ekarri beharreko, "phorèo"-tik, hau da, hezetasuna bildu eta kontserbatzen duenetik. ''Niveus'' epitetoa berriz latinetik dator, elurraren kolorekoa esan nahi duen "niveus" hitzetik. Bere koloreagatik. == Jangarritasuna == Jateko ona, fina eta delikatua. <ref>{{erreferentzia|abizena=Palazon Lozano Fernando,|urtea=2006|izenburua=Setas para todos|argitaletxea=Jose Luis Añanos Echo Editorial Pirineo|orrialdea=194|ISBN=84-87997-86-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Camarophyllus virgineus|Hygrophorus virgineus]]'' delakoarekin, honek tamaina handiagoa du eta jangarria da. ''[[Cuphophyllus virgineus|Hygrophorus fuscescens]]'' delakoa ere jangarria da eta ''Hygrophorus niveus''-en aldaera bat da, okre-arre kolorea du kapelaren erdian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=447|ISBN=84-282-0253-6 (T.I). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Mendiko zelaietan hazten da, batez ere belarra moztu ondoren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bauer Carlo Alberto|urtea=1982|izenburua=Los Hongos de Europa,|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A., Barcelona|orrialdea=180|ISBN=84-282-0666-X|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Peru, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Turkia, Maroko, Siria, Israel, Himalaiako eremua, Kirgizistan, Japonia, Txina, Taiwan, Australia, Zeelanda Berria, Uganda, Togo.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Galeria == <gallery> Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 1.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 2.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 3.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 4.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 5.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 6.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 7.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cuphophyllus]] [[Kategoria:Onddo jangarriak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Peruko onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Marokoko onddoak]] [[Kategoria:Siriako onddoak]] [[Kategoria:Israelgo onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Kirgizistango onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Ugandako onddoak]] [[Kategoria:Togoko onddoak]] 6epyy4p28jius7jjkdpy0fjum8ppgmu 9984483 9984482 2024-11-29T01:04:58Z Zorion 44278 9984483 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa | izena = Ezko elur zuria }} '''Ezko elur zuria''' (''Cuphophyllus virgineus'') ''[[Hygrophoraceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Jangarri ona fina eta delikatua. Autore batzuentzat ''Cuphophyllus virgineus'' eta ''[[Camarophyllus virgineus]]'' berdinak dira, beste batzuentzat ez. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus virgineus'', ''Agaricus praealtus'', ''Agaricus virgineus var. b niveus'', ''Omphalia virginea'', ''Hygrophorus virgineus'', ''Hygrophorus niveus'', ''Agaricus virgineus var. niveus'', ''Camarophyllus virgineus'', ''Camarophyllus virgineus var. nivea'', ''Camarophyllus niveus'', ''Hygrophorus ericeus'', ''Hygrophorus lectus'', ''Hydrocybe nivea'', ''Hygrophorus virgineus var. niveus'', ''Hygrocybe virginea'', ''Hygrocybe nivea'', ''Cuphophyllus niveus''. == Deskribapena == '''Kapela;''' 2 eta 5 cm bitarteko diametrokoa. Hasieran kanpai itxurakoa, gero laua titi batekin, eta, azkenean inbutu forman. Zuri-boli kolorekoa, higrofanoa, ez da likatsua, ertza zertxobait ildaskatua du. '''Orriak:''' Oso dekurrenteak, okertuak, zuriak, lodiak eta zabal, orritxoekin eta laminulekin. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Zuria, oinarrian kolore arrosa izaten du sarritan, mehea, betea, gero barnehutsa, batzuetan luzetara arrailduta. '''Haragia:''' Zuria, biguna eta hauskorra, usain eta zapore atseginak ditu.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=116|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''[[Hygrophorus]]'' hitza grekotik dator, heze eta ekarri beharreko, "phorèo"-tik, hau da, hezetasuna bildu eta kontserbatzen duenetik. ''Niveus'' epitetoa berriz latinetik dator, elurraren kolorekoa esan nahi duen "niveus" hitzetik. Bere koloreagatik. == Jangarritasuna == Jateko ona, fina eta delikatua. <ref>{{erreferentzia|abizena=Palazon Lozano Fernando,|urtea=2006|izenburua=Setas para todos|argitaletxea=Jose Luis Añanos Echo Editorial Pirineo|orrialdea=194|ISBN=84-87997-86-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Camarophyllus virgineus|Hygrophorus virgineus]]'' delakoarekin, honek tamaina handiagoa du eta jangarria da. ''[[Cuphophyllus virgineus|Hygrophorus fuscescens]]'' delakoa ere jangarria da eta ''Hygrophorus niveus''-en aldaera bat da, okre-arre kolorea du kapelaren erdian.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=447|ISBN=84-282-0253-6 (T.I). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Mendiko zelaietan hazten da, batez ere belarra moztu ondoren.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bauer Carlo Alberto|urtea=1982|izenburua=Los Hongos de Europa,|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A., Barcelona|orrialdea=180|ISBN=84-282-0666-X|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, Ameriketako Estatu Batuak, Peru, Groenlandia, Islandia, Kanariak, Europa, Errusia, Kaukasia, Turkia, Maroko, Siria, Israel, Himalaiako eremua, Kirgizistan, Japonia, Txina, Taiwan, Australia, Zeelanda Berria, Uganda, Togo.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Galeria == <gallery> Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 1.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 2.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 3.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 4.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 5.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 6.jpg Fitxategi:Cuphophyllus virgineus 7.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cuphophyllus]] [[Kategoria:Onddo jangarriak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Peruko onddoak]] [[Kategoria:Groenlandiako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Marokoko onddoak]] [[Kategoria:Siriako onddoak]] [[Kategoria:Israelgo onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Kirgizistango onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Ugandako onddoak]] [[Kategoria:Togoko onddoak]] 7k9zlnlrgvwgjpsf8ieuigkdjax1r28 0 1068126 9984377 9034677 2024-11-28T20:16:22Z Eliatxo 96586 /* Eleberriak */ 9984377 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Hilda Doolittle''', '''H.D.''' izengoitiz ezaguna ([[Bethlehem (Pennsylvania)|Bethlehem]], [[Pennsylvania]], [[1886]]ko [[irailaren 10]]a - [[Zürich]], [[1961]]eko [[irailaren 27]]a) estatubatuar olerkari, eleberrigile eta saiakeragilea izan zen. [[Bryn Mawr College]]n ikasi zuen, eta han izan zituen lehen harreman lesbikoak. [[Ezra Pound]]ekin ere maitasun-harremana izan zuen, baina bi familiek gaitzetsi egin zuten. 1911n Pound Londresera joan zen eta han argitaratu zen bere lana. 1930eko hamarkadan [[Sigmund Freud]]en lagun eta pazientea izan zen, eta hark bere trauma eta bisexualitatea tratatu zizkion. Olerkari modernista eta [[imagismo]]aren sortzaileetako bat Poundekin batera. Antzinako greziar literaturaz ere interesatu zen eta itzulpen ugari argitaratu zituen. Greziar poesian eta poeta klasikoetan oinarritu zen, eta gaztaroko imagismotik 1940ko hamarkadako poema epikoetara eboluzionatu zuen. Hainbat eleberri ere argitaratu zituen. == Lan hautatuak == === Olerkigintza === * ''Oread'' (1915) * ''Heath'' (1915) * ''Sea Garden'' (1916) * ''The God'' (1917) * ''Choruses from the Iphigeneia in Aulis and The Hippollytus of Euripides'' (1919) * ''Translations'' (1920) * ''Hymen'' (1921) * ''Heliodora and Other Poems'' (1924) * ''Hippolytus Temporizes'' (1927) * ''Red Roses for Bronze'' (1931) * "[[The Mysteries: Renaissance Choros]]" (1931) * ''Euripides' Ion'' (1937) * ''Trilogy'' **"The Walls Do Not Fall" (1944) ** "Tribute to the Angels" (1945) ** "The Flowering of the Rod" (1946) * ''Vale Ave'' (1957–58) * ''Helen in Egypt'' (written 1952–1954, published 1961) * ''Hermetic Definition'' (completed 1961, published 1972) **"Hermetic Definition" **"Sagesse" **"Winter Love" === Eleberriak === * ''Notes on Thought and Vision'' (1919) * ''Paint it Today'' (1921) * ''Asphodel'' (1921–22) * ''Palimpsest'' (1926) * ''Kora and Ka'' (1930) * ''Nights'' (1935) * ''The Hedgehog'' (1936) * ''Majic Ring'' (1943–44) * ''Pilate's Wife'' (1929–1934) * ''The Sword Went Out to Sea'' (1946––47) * ''White Rose and the Red'' (1948) * ''The Mystery'' (1948–51) * ''Tribute to Freud'' (1956) * ''Bid Me to Live'' (1960) * ''End to Torment: A Memoir of Ezra Pound'', (1979) * ''[[HERmione]]'', (hil ondorengoa 1981) * ''The Gift'', (hil ondorengoa 1982) {{bizialdia|1886ko|1961eko|H. D.}} [[Kategoria:Pennsylvaniarrak]] [[Kategoria:LGBT idazleak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako poetak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako eleberrigileak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako saiakeragileak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Ingelesezko idazleak]] ollzmxfpgt6tw50lmlpg2j5g377l6tp 0 1072596 9984275 9390678 2024-11-28T18:07:31Z Zorion 44278 9984275 wikitext text/x-wiki {{taxotaula automatikoa |izena = Builliard sarea }} '''Builliard sare''', '''sareki''' edo '''sare zola gorria''' (''Cortinarius bulliardii'') ''[[Cortinariaceae]]'' familiako [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez da jangarria, toxikoa den susmoa dago. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus araneosus var. cinnabarinus'', ''Inoloma bulliardii'', ''Dermocybe bulliardii'', ''Gomphos bulliardii''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 7 cm bitarteko diametrokoa, hasieran ganbila titi puntazorrotzarekin, gero kapela eta titia zabaldu egiten dira. Marroi-gorrixka kolorekoa da, higrofanoa denez, hezetasunarekin ilundu egiten da eta lehortearekin argitu, ertzak beti argiago mantenduz. '''Orriak:''' Eskotatu-itsatsiak, zabalak, biolazeo kolorekoak edo gorrixkak hasieran, eta, ondoren, marroi gorrixkak edo kanela kolorekoaK, ertz zurbilagoarekin. Orri eskotatuak: Oinera Iritsi baino lehentxeago eskote txiki bat duten orriak. '''Hanka:''' Zilindrikoa, oinarri lodiagoarekin, kolore gorri-laranjatua edo bermiloia behealdean eta zurixka goialdean. Batzuetan, oinaren kolore gorri bereizgarria galdu egiten du. '''Haragia:''' Itxia, zurixka lila kolorekoa edo zurixka arrosa, oro har, eta gorria erraboilean. Ez du ez usain eta ez zapore nabarmenik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=233|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. ''Bulliardi'' epitetoa, Pierre Bulliardi mikologo frantsesaren omenez da. == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palacios Quintano Daniel|urtea=2014|izenburua=Disfrutando con las setas|argitaletxea=Leitzaran, Grafikak S.L. Andoain, Gipuzkoa|orrialdea=374|ISBN=978-84-617-0196-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Ezaugarri morfologikoengatik nahastezina den espeziea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=191|ISBN=84-282-0540-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Uda bukaeran eta udazkenean, hostozabalen baso hezeetan. Batez ere, [[Pago|pagadi]] eta [[Arte (zuhaitza)|artadietan]].<ref>{{erreferentzia|abizena=Palazon Lozano Fernando|urtea=2006|izenburua=Setas para todos|argitaletxea=Jose Luis Añanos Echo Editorial Pirineo|orrialdea=472|ISBN=84-87997-86-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Costa Rica, Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cortinarius]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] targm73e06yd506xkfvaxdz35ijj7pd 0 1077350 9984441 9821805 2024-11-28T21:42:59Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984441 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Josu Calvo Aurrekoetxea''' ([[Sestao]], [[Bizkaia]], [[1994]]) euskal [[Fisika|fisikaria]], [[Astrofisika|astrofisikaria]] eta unibertsitate-irakaslea da. Gaur egun doktorego-ikerlaria eta irakaslea da [[Oxfordeko Unibertsitatea|Oxfordeko Unibertsitatean]]. == Bizitza == [[Sestao]]ko Saturnino de la Peña BHI eskolan ikasi zuen. Batxilergoa ikasten zuen bitartean kimika sari bat irabazi zuen, Espainiako Kimikarien Elkarteak emanda.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Una leonesa, premio al mejor profesor de la Asociación Nacional de Químicos|url=https://www.leonoticias.com/frontend/leonoticias/Una-Leonesa-Premio-Al-Mejor-Profesor-De-La-Asociaci-oacute-vn70077-vst216|aldizkaria=www.leonoticias.com|sartze-data=2022-11-12}}{{Apurtutako esteka|date=ekaina 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]n (EHU) fisika gradua ikasi zuen (2012-2016).<ref>{{Erreferentzia|izena=Josu|abizena=Calvo Aurrekoetxea|izenburua=Inflación Eterna y el Multiverso. Un estudio desde los problemas de la teoría del Big Bang hasta el Multiverso inflacionario.|data=2017-01-10|url=http://addi.ehu.es/handle/10810/20163|sartze-data=2022-11-12}}</ref> [[Bizkaia Talent|Talentia Programaren]] parte hartzaile izan zen, [[Bizkaia Talent]]<nowiki/>ek hautatua, geroztik [[Talentia Sarea|Talentia Sarearen]] kide delarik.<ref name=":0" /> Ondoren, fisika teorikoan eta fisika matematikoan masterra (MSc) egin zuen [[Londresko Imperial College|Londreseko Imperial College]] unibertsitatean (2016-2017).<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua='La matricula de estudios en Inglaterra se triplica si no eres comunitario'|hizkuntza=es|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/boulevard/detalle/6356719/brexit-erasmus-reino-unido-matriculas-se-triplican/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2022-11-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Josu Calvo Aurrekoetxea - Inhomogeneous Inflation in 3+1D|hizkuntza=en-US|url=https://imperialcollegelondon.app.box.com/s/5khi8gfqefk35hialgawjohao7408e0q|aldizkaria=imperialcollegelondon.app.box.com|sartze-data=2022-11-19}}</ref> Doktoregoa (PhD) egin zuen [[King's College London]] unibertsitetan (2017-2021), fisika teorikoan eta fisika matematikoan. Gaur egun doktorego-ikerlaria (''research fellow'') eta fisika irakaslea da [[Oxfordeko Unibertsitatea|Oxfordeko Unibertsitatean]] (Queen's College).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dr Josu Aurrekoetxea|hizkuntza=en-US|url=https://www.queens.ox.ac.uk/people/josu-aurrekoetxea/|aldizkaria=The Queen's College, Oxford|sartze-data=2023-10-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Josu Aurrekoetxea {{!}} University of Oxford Department of Physics|hizkuntza=en|url=https://www.physics.ox.ac.uk/our-people/aurrekoetxea|aldizkaria=www.physics.ox.ac.uk|sartze-data=2023-10-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=12th Iberian Gravitational Waves Meeting|url=https://indico.cern.ch/event/1141427/registrations/participants|aldizkaria=Indico|sartze-data=2023-10-06}}</ref> == Bizitza pertsonala == Gaur egun [[Oxford|Oxforden]] bizi da. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * https://web.archive.org/web/20230924192906/https://www.queens.ox.ac.uk/people/josu-aurrekoetxea/ {{bizialdia|1994ko||Calvo Aurrekoetxea, Josu}} {{Biografia zirriborroa|Bizkaia}} [[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko fisikariak]] [[Kategoria:Talentia Sareko kideak]] odxg1g98n1pk8a1e941xgqxnph3rh2c 0 1081687 9984245 9515108 2024-11-28T17:42:15Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984245 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Sammie Moreels''' ([[Gante]], [[1965]]eko [[azaroaren 27]]a), belgikako txirrindulari ohia da, profesionala 1898tik 1996ra. Erretiratu ostean Verandas Willems taldeko kirol zunzedaria izan da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1988''' * 2. [[Hasselt-Spa-Hasselt]]<nowiki/>en '''1989''' * [[Isberguesko Sari Nagusia]] * 2. [[Paris-Camembert]]en * 4. [[La Flèche Wallonne]]n * 5. [[Lieja-Bastogne-Lieja]]n * 6. [[Paris-Tours]]ean * 8. [[Ordiziako Klasika]]<nowiki/>n * 8. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]<nowiki/>rean '''1990''' * [[Galiziako Itzulia|Galiziako Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat * 2. [[Egmont Cycling Race|Zottegem Hiriko Sari Nagusia]]<nowiki/>n * 3. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n '''1991''' * [[Argovia Kantonamenduko Sari Nagusia]] * [[Cholet-Pays de Loire]] * 3. [[Valoniako Sari Nagusia]]n * 3. [[Milan-Turin]]en * 3. [[Piemonteko Giroa]]n * 5. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger Turm]]<nowiki/>ean * 9. [[Lombardiako Giroa]]n '''1992''' * [[Laigueglia Saria]] * 3. [[Valoniako Sari Nagusia]]n * 5. [[Meatze Haranetako Itzulia]]n * 6. [[Setmana Catalana]]n '''1993''' * [[Flandriako txapelketa]] * [[1993ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]<nowiki/>ko Puntukako sailkapena eta etapa bat * 2. [[Stadsprijs Geraardsbergen]]<nowiki/>en '''1995''' * 2. [[Cholet-Pays de Loire]]n * 3. [[Isberguesko Sari Nagusia]]n }} == Erreferentziak == == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1965eko||Moreels, Sammie}} [[Kategoria:Flandriako txirrindulariak]] 3iw16b7txd5ac4xqkbrxsxt2ytlvi0f 0 1081975 9984494 9117624 2024-11-29T01:18:39Z Druiz002 154206 9984494 wikitext text/x-wiki '''Demokrazia liberala''' [[ordezkaritzako demokrazia]] batean datzan gobernu-modu bat da. Demokrazia horretan, hautatutako ordezkariek erabaki politikoak hartzeko duten gaitasuna [[zuzenbide-estatu]]aren mende dago, eta, normalean, eskubide eta askatasun indibidual eta kolektiboen babesean arautzen duen [[konstituzio]] batek moderatzen du. Konstituzio horrek murrizketak ezartzen dizkie bai agintari demokratei, bai demokrazia liberal horren barruan gehiengo sozial jakin baten borondateak betearazteari.<ref>Francis-Paul Bénoit, ''La démocratie libérale'', PUF, 1978, {{ISBN | 2-13-035733-4}}</ref> Demokrazia liberaletako konstituzioek bermatutako eskubideak eta askatasunak askotarikoak dira, baina, normalean, honako eskubide hauetako asko biltzen dituzte: berme prozesala, [[intimitate]]a, [[Jabetza-eskubide|jabetza pribatua]] eta [[legearen aurreko berdintasun]]a, bai eta [[Adierazpen-askatasun|adierazpen-]], [[Elkartzeko askatasun|elkartze-]] eta [[kultu-askatasun]]ak ere. Demokrazia liberaletan, eskubide horiek (batzuetan "[[Oinarrizko eskubideak|oinarrizko eskubide]]" gisa ezagutzen direnak) Konstituzioaren edo [[lege]]aren bidez arautzen dira. Gainera, eskuarki, eskubide horiek administratzeko edo indartzeko gaitasuna duten erakunde zibilak daude. Demokrazia liberalen ezaugarri nagusiak [[tolerantzia]] eta aniztasun politikoa izaten dira; ideia sozial eta politiko bereiziak, baita muturrekoenak ere, elkarrekin bizi daitezke eta botere politikoa lortzeko lehiatu, betiere oinarri demokratiko baten gainean. Demokrazia liberalek aldian-aldian [[hauteskunde]]ak egiten dituzte, non [[alderdi politiko]] ezberdinak boterea lortzeko lehiatzen diren. "Liberala" terminoak, "demokrazia liberala" esamoldearen barruan, ez du esan nahi horrelako demokrazia baten gobernuak [[liberalismo]]aren ideologia politikoari zorrotz jarraitu behar dionik, nahiz eta "demokrazia liberalaren" kontzeptu hutsa [[liberalismo politiko]]aren korrontetik sortu.<ref>Francis Dupuis-Déri, ''Démocratie. Histoire politique d'un mot. Aux États-Unis et en France'', Lux, 2013</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Ikusi ere == [[Demokraziaren indizea]]{{autoritate kontrola}} {{politika zirriborroa}} [[Kategoria:Gobernu erak]] [[Kategoria:Liberalismoa]] [[Kategoria:Demokrazia motak]] jld8fv5p7a0c7usr4iqvvovygzwb7ju 0 1082454 9984261 9291815 2024-11-28T17:46:31Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984261 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Luc Leblanc''' ([[Limoges]], [[1966]]ko [[abuztuaren 4]]a), Frantziako txirrindulari ohia da. Frantziako eta Munduko Txapelduna izan zen. == Palmaresa == '''1986''' * Correze Tourra '''1987''' * 2. [[Frantziako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n '''1988''' * [[Bretagne Classic|Plouayko Sari Nagusia]] * 3. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean * 4. [[Dauphiné Libéré]]n '''1990''' * [[Valoniako Sari Nagusia]] * [[Haut-Varko Tourra]] * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa bat * 3. [[Paris-Niza]]n * 3. [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]rean '''1991''' * 2. [[Rennesko Sari Nagusia]]n * 4. [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]]n eta etapa bat * 5. [[1991ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean '''1992''' * [[Fitxategi:MaillotFra.PNG|20px]] [[Frantziako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]] eta bi etapa * 2. [[Dauphiné Libéré]]n eta etapa bat * 3. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n '''1994''' * [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|20px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] * [[Euskal Bizikleta]]ko etapa bat * 4. [[1994ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean eta etapa bat * 6. [[1994ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta Mendiko sailkapena [[Fitxategi:Jersey_green.svg|20x20px]] '''1996''' * 2. [[Placci Kopa]]n * 2. [[Emiliako Giroa]]n * 2. [[Alpeetako Klasika]]n * 3. [[Polynormande]]n * 6. [[1996ko Frantziako Tourra|Frantziako Tourr]]<nowiki/>ean eta etapa bat '''1997''' * [[Alpeetako Tourra|Trentinoko Giroa]] eta etapa bat * 2. [[La Flèche Wallonne]]<nowiki/>n * 4. [[Lieja-Bastogne-Lieja]]<nowiki/>n * 7. [[1997ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n '''1998''' * 2. [[Frantziako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 2. [[Boucles de l'Aulne]]<nowiki/>n * 6. [[La Flèche Wallonne]]<nowiki/>n * 7. [[Romandiako Tour]]<nowiki/>rean == Erreferentziak == == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1966ko||Leblanc, Luc}} [[Kategoria:Frantziako txirrindulariak]] qnuoqgelg9xcv8athrjmislarge2ngi 0 1094059 9984478 9371405 2024-11-29T00:48:56Z Zorion 44278 9984478 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa }} '''''Caloscypha fulgens''''' ''[[Caloscyphaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] espezie bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez da erabiltzen sukaldean. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Peziza chrysocoris'', ''Peziza cyanoderma'', ''Pseudoplectania fulgens'', ''Aleuria fulgens'', ''Otidella fulgens'', ''Barlaea fulgens'', ''Plicariella fulgens'', ''Detonia fulgens'', ''Lamprospora fulgens''. == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' 2 eta 4 cm bitarteko zabalerako apotezioa da, lehenengo hemisferikoa, gero ziatiformea, baina nahiko itxia; kanpotik hurraren kolore argia du, feltroduna eta pikortsua; Barrutik gorri-bermiloi kolorekoa edo gorri-laranja kolorekoa. '''Haragia:''' Mehea, hauskorra, argizari itxurakoa, koloregabea; ebakitzean berdexka kolorekoa bihurtzen da. '''Askak:''' Gailurrean ez dira amilonoideak.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=551|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Caloscypha'' terminoa, eder, esan nahi duen grezierazko "kalós" hitzetik dator eta kopa, esan nahi duen latinezko "scyphus" hitzetik. Hau da, kopa ederra. ''Fulgens'' epitetoa bere kolore ederragatik du. == Jangarritasuna == Ez du balio gastronomikorik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palazon Lozano Fernando|urtea=2006|izenburua=Setas para todos|argitaletxea=Jose Luis Añanos Echo Editorial Pirineo|orrialdea=75|ISBN=84-87997-86-4|hizkuntza=Es|ISSN=}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''Peziza''-en ordenatik, hau da berde-urdinez tindatzen den espezie bakarra. ''[[Katilu laranja|Aleuria aurantia]]'' ez da berdez tindatzen, eta udazkenean hazten da. ''[[Txanogorritxu (onddoa)|Sarcoscypha coccinea]]'' delakoak kolore gorri-eskarlata du eta hostogalkorren basoetan hazten da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=489|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udaberrian, elurra urtu ondoren, ondo jasaten du hotza. Batez ere kare lurra duten koniferoen basoetan. === Banaketa eremua === Kanada, Alaska, [[Ameriketako Estatu Batuak]], Europa, Errusia, Turkia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Espeziearen egoera == [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Elkartea]]ren arabera, ''Caloscypha fulgens'' desagertzeko arriskuan dauden onddoen [[Euskal Herria|eusko]]-[[Kantabria|kantauriar]] Zerrenda Gorrian dago.<ref>[https://www.aranzadi.eus/wp-content/uploads/2017/07/listarojaconlogos1.pdf Zerrenda Gorria], [[Aranzadi Zientzia Elkartea]]</ref> Azken urteotan mikologia adituek onddo batzuen beherakada kuantitatibo eta kualitatibo handia egon dela ohartarazi dute. Adituen esanetan, egoera honek hainbat eragile ditu, tartean [[klima aldaketa]], [[Pestizida|pestiziden]] erabilera eta bilketa masiboak. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} {{EHko arriskuan dauden onddoak}} [[Kategoria:Pezizales]] [[Kategoria:Onddo ez jangarriak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] 5xygay2njsv9vo8ft67l3oqhm7bn8dp 0 1096670 9984264 9363658 2024-11-28T17:49:32Z Zorion 44278 9984264 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Buchwaldoboletus hemichrysus''''' ''[[Boletaceae]]'' familiako [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Gutxi erabiltzen da sukaldean. Ahuntzak erakartzen ditu (ur asko baitute) [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Versipellis sulfurea'', ''Xerocomus sulfureus'', ''Suillus sulfureus'', ''Suillus hemichrysus'', ''Ceriomyces hemichrysus'', ''Ixocomus sulphurous'', ''Phlebopus sulphureus'', ''Phlebopus hemichrysus'', ''Gyrodon sulphureus'', ''Pulveroboletus hemichrysus'', ''Buchwaldoboletus sulphureus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' Ganbila, 3 eta 9 cm bitarteko diametrokoa. Kolorea horitik okre-horixkara joan daiteke. Azala belus leun batekin eta ertza barrurantz duela. '''Tutuak:''' Oso laburrak, dekurrente samarrak, hori-okre antzeko kolorekoak. Tutu dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten tutuak. '''Poroak:''' Hasieran oso txikiak, gero zabalagoak, pixka bat urdinxkak marruskadurarekin. '''Hanka:''' Kapelaren antzeko kolorekoa, zertxobait sabelduna eta oinarrian sustrai antzeko batekin. '''Haragia:''' Horixka, zertxobait urdinxka tutuen gainean; garratz samarra.<ref>{{erreferentzia|abizena=Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo|urtea=1987|izenburua=Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color|argitaletxea=Iberduero|orrialdea=78|ISBN=84-404-0530-8|hizkuntza=Es}}</ref> == Jangarritasuna == Ez du sukaldaritzarako interesik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Palacios Quintano Daniel.|urtea=2014|izenburua=Disfrutando con las setas|argitaletxea=Leitzaran, Grafikak S.L. Andoain, Gipuzkoa|orrialdea=150|ISBN=978-84-617-0196-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''Sphaerocephalus'' forma, handiagoa da, 20 cm-ra irits daiteke eta soropildua hazten da. ''[[Buchwaldoboletus lignicola|Pulveroboletus lignicola]]'' delakoa txikiagoa da, oina oso motza du eta kapelaren azala erraz pitzatzen da. Gaur egun, zenbait autorek bi espezieak ''Pulveroboletus lignicola'' izenarekin identifikatzen dituzte, forma ekologikoak kontuan hartuta. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. [[Pinofito|Koniferoen]] enborretan, motzondoetan edo zerrautsetan. Oso urria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=44|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Batez ere Europa. Ipar Amerika, Argentina, Zeelanda Berria, Hegoafrika.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Buchwaldoboletus]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Argentinako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] [[Kategoria:Hegoafrikako onddoak]] 01qz8e5pr3f2erasez99c0uu1n9u348 0 1098410 9984269 9363657 2024-11-28T17:57:24Z Zorion 44278 9984269 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Buchwaldoboletus lignicola''''' ''[[Boletaceae]]'' familiako [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Sukaldaritzako baliorik gabea. Jangarritasuna ez da ziurtasunez ezagutzen. Galzorian dagoen espeziea da. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus sulphureus f. sylvestris'', ''Xerocomus lignicola'', ''Gyrodon lignicola'', ''Phlebopus lignicola'', ''Pulveroboletus lignicola''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 4 eta 12 cm bitarteko diametrokoa, hemisferikotik lau-ganbilera, ertz inkurbatua (gaztetan) eta izurtua. Azal bereizgarria, marroi-herdoil koloretik hori-marroira doana, belusatu fin batekin gaztetan, gero pitzatu daiteke. '''Tutuak:''' Laburrak (0,3 eta 1,2 cm bitarteko luzerakoak), dekurrenteak. Tutu dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten orriak. '''Poroak:''' Txikiak, angelutsuak, hori-okre kolorekoak (zahartzean hori-arre kolorekoak) '''Hanka:''' 4 cm luze, mardula, kapelaren kolorekoa, batzuetan oinarrian meheagoa eta mizelio horiarekin '''Haragia:''' Lodia, gogorra, trinkoa, hori-irasagar kolorekoa ebakitzean, igurztean edo zahartzean berde-urdin kolorea hartzen joaten da poliki-poliki. Espora jalkina hori-oliba kolorekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia.|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' Lignikola epitetoak, zurean bizi dela, esan nahi du. == Jangarritasuna == Jangarritasuna aztertzen ari dira oraindik. === Nahasketa arriskua === ''[[Buchwaldoboletus hemichrysus|Pulveroboletus hemichrysus]]'' delakoarekin nahas daiteke, honek neurri txikiagoak ditu (3-9), hanka luzeago eta azala ez da erraz pitzatzen. == Sasoia eta lekua == Udazkenean. Galzorian dagoen espeziea. ''[[Pinu-sustraietako ardagai|Phaeolus schweinitzii]]'' onddoa parasitatzen du, eta, aldi berean, honek pinuen eta alertzeen zura parasitatzen du, baita hostogalkor bakanak ere (gerezi basatia). === Banaketa eremua === Europa, Kanada, Ameriketako Estatu Batuak.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Espeziearen egoera == [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Elkartea]]ren arabera, ''Buchwaldoboletus lignicola'' desagertzeko arriskuan dauden onddoen [[Euskal Herria|eusko]]-[[Kantabria|kantauriar]] Zerrenda Gorrian dago.<ref>[https://www.aranzadi.eus/wp-content/uploads/2017/07/listarojaconlogos1.pdf Zerrenda Gorria], [[Aranzadi Zientzia Elkartea]]</ref> Azken urteotan mikologia adituek onddo batzuen beherakada kuantitatibo eta kualitatibo handia egon dela ohartarazi dute. Adituen esanetan, egoera honek hainbat eragile ditu, tartean [[klima aldaketa]], [[Pestizida|pestiziden]] erabilera eta bilketa masiboak. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} {{EHko arriskuan dauden onddoak}} [[Kategoria:Buchwaldoboletus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] s1px90fjvppd8zvz58bbg9x0wgvhoqx 0 1104819 9983921 9877456 2024-11-28T14:32:52Z Ibarreusk 116965 +[[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]]; +[[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9983921 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Victor Wembanyama''' ([[Le Chesnay|Les Chesnay]], [[Yvelines|Yvesline]]<nowiki/>s, [[Frantzia]], [[2004]]ko [[urtarrilaren 4]]a) frantziar saskibaloi jokalaria da. 2,26 metro altu da eta [[hegal-pibot]] gisa jokatzen du. [[2023]]. urtean, [[saskibaloi]] jokalari ikusgarrienetako bat, [[NBA]]<nowiki/>ko jokalaria bihurtu da San Antonio Spurs taldearekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Beñat|abizena=MujikaTelleria|izenburua=Egungo harribitxi preziatuena|hizkuntza=eu|data=2023-05-25|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2062/028/001/2023-05-23/egungo-harribitxi-preziatuena.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-05-25}}</ref> <ref>NBA.com 2023 [https://www.nba.com/draft/2023/draft-board DRAFT BOARD].</ref> "Draft"-eko lehen postua oso gertu dauka. <ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Victor Wembanyama, de no jugar en Europa a apuntar a ser el número 1 del draft de 2023|hizkuntza=es|data=2022-10-07|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20221007/victor-wembanyama-de-no-jugar-en-europa-a-apuntar-a-ser-el-numero-1-del-draft-de-2023|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2023-05-25}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|2004ko||Wembanyama, Victor}} [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] goifmtik9g0g0g9pdc6ijhyhe0zu2lj 9983923 9983921 2024-11-28T14:33:42Z Ibarreusk 116965 9983923 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Victor Wembanyama''' ([[Le Chesnay|Les Chesnay]], [[Yvelines|Yvesline]]<nowiki/>s, [[Frantzia]], [[2004]]ko [[urtarrilaren 4]]a) frantziar saskibaloi jokalaria da. 2,26 metro altu da eta [[hegal-pibot]] gisa jokatzen du. [[2023]]. urtean, [[saskibaloi]] jokalari ikusgarrienetako bat, [[NBA]]<nowiki/>ko jokalaria bihurtu da San Antonio Spurs taldearekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Beñat|abizena=MujikaTelleria|izenburua=Egungo harribitxi preziatuena|hizkuntza=eu|data=2023-05-25|url=https://www.berria.eus/paperekoa/2062/028/001/2023-05-23/egungo-harribitxi-preziatuena.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-05-25}}</ref> <ref>NBA.com 2023 [https://www.nba.com/draft/2023/draft-board DRAFT BOARD].</ref> "Draft"-eko lehen postua oso gertu dauka. <ref>{{Erreferentzia|izena=TAI GABE DIGITALA|abizena=SL|izenburua=Victor Wembanyama, de no jugar en Europa a apuntar a ser el número 1 del draft de 2023|hizkuntza=es|data=2022-10-07|url=https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20221007/victor-wembanyama-de-no-jugar-en-europa-a-apuntar-a-ser-el-numero-1-del-draft-de-2023|aldizkaria=naiz:|sartze-data=2023-05-25}}</ref> 2024ko Udako Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina lortu zuen. == Udako Olinpiar Jokoetako emaitzak == {| class="wikitable center col2izq" ! colspan="4" |[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- !Urtea !Lekua !Domina !Proba |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|2004ko||Wembanyama, Victor}} [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] dbteiv70uu6784j67a48ym56m8xhyyk 0 1108303 9984484 9895882 2024-11-29T01:06:45Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984484 wikitext text/x-wiki   {{biografia infotaula automatikoa}} '''Kadiatu Massaquoi''' (Jendema, [[Sierra Leona]], [[2002]]) giza eskubideen aldeko [[Aktibismo|aktibista]] sierraleonarra da, behartutako [[Haur-ezkontza|haur-ezkontzaren]] aurka egiten duena. Behartutako ezkontza baten biktima izan da 15 urterekin. [[Save the Children|''Save the Children'']] gobernuz kanpoko erakundeak Sierra Leonan garatzen duen "The Right to be a Girl" (Neskatoa izateko eskubidea) proiektuan parte hartzen du. == Biografia == Kadiatu Jendema herrixkan jaio eta bizi da, Sierra Leonako hegoaldean, [[Liberia|Liberiako]] mugatik gertu. Aita 14 urte zituenean hil zen, eta familia amaren ardurapean geratu zen. Amak 8 seme-alabak zaintzen ditu.<ref>{{Erreferentzia|abizena=20minutos|izenburua=Hadiqa: "Con once años me negué a casarme e inicié una lucha contra los matrimonios infantiles en Pakistán"|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.20minutos.es/noticia/3795460/0/dia-internacional-nina-matrimonios-forzados-infantiles/|aldizkaria=www.20minutos.es - Últimas Noticias|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Miguel Angel|abizena=Malavia|izenburua=Hadiqa Bashir: “Cuando teníamos siete años, mi amiga nos anunció que se casaba. A los 11, me tocó a mí…”|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.vidanuevadigital.com/2019/10/10/hadiqa-bashir-cuando-teniamos-siete-anos-mi-amiga-nos-anuncio-que-se-casaba-cuando-tenia-11-me-toco-a-mi/|aldizkaria=Vida Nueva - Revista y portal de noticias religiosas y de Iglesia|sartze-data=2023-06-26}}</ref> 14 urterekin haurdun geratu zen eta 19 urteko mutil-lagunarekin ezkontzera behartu zuten, "bere ohorea eta familiarena salbatzeko".<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Alejandra|abizena=Agudo|izenburua=La respuesta correcta al matrimonio infantil: “No quiero”|hizkuntza=es|data=2019-10-11|url=https://elpais.com/elpais/2019/10/11/planeta_futuro/1570807155_059878.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sara|abizena=González|izenburua=Las niñas que se rebelaron contra el matrimonio|hizkuntza=es|data=2019-10-12|url=https://www.newtral.es/las-ninas-que-se-rebelaron-contra-el-matrimonio/20191012/|aldizkaria=Newtral|sartze-data=2023-06-26}}</ref> Ezkondu egin behar izan zuen, ezetz esan arren, eta ikasketak utzi; izan ere, bere herrialdean ez da ondo ikusten neska gazte bat eskolara haurdun joatea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Mi amiga, casada a los ocho años, nos contó que su marido le había golpeado con una vara de hierro»|hizkuntza=es|data=2019-10-11|url=https://www.abc.es/sociedad/abci-victima-matrimonio-infantil-amiga-casada-ocho-anos-conto-marido-habia-golpeado-vara-hierro-201910110219_noticia.html|aldizkaria=Diario ABC|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=laluzAdmin|izenburua="No Quiero". Contra el matrimonio infantil, temprano y forzado|hizkuntza=es|data=2019-10-09|url=https://www.laluzdelasninas.org/blog/no-quiero/|aldizkaria=La luz de las niñas|sartze-data=2023-06-26}}</ref> Ikasten jarraitu nahi izan zuen, baina ez zuen familiaren laguntzarik jaso, ezta bere herrialdeko legediaren laguntzarik ere. [[Save the Children]] erakundea ezagutu zuen, eta bere eskubideez jabetu zenean, jantzigintza-ikasketak egin eta osasunari, familia-plangintzari, nutrizioari eta higieneari buruzko prestakuntza jaso ahal izan zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Día de la niña: Kadiatu y Hadiqa dicen “No quiero”. En contra del matrimonio infantil|hizkuntza=es|data=2019-10-11|url=https://www.savethechildren.es/actualidad/matrimonio-infantil-la-historia-de-Kadiatu|aldizkaria=Save the Children|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Matrimonio infantil frustra el futuro de 12 millones de niñas cada año|hizkuntza=es|data=2020-01-06|url=https://diariofemenino.com.ar/df/matrimonio-infantil-frustra-el-futuro-de-12-millones-de-ninas-cada-ano/|aldizkaria=Diario Digital Femenino|sartze-data=2023-06-26}}</ref> == Aktibismoa == Kadiatu gazteak adierazi zuenez, "nire etorkizuna galdu nuen heziketarekin jarraitu nahi nuelako eta ezkontzeko asmorik ez nuelako".<ref>{{Erreferentzia|izena=EFE/Olivia|abizena=Alonso|izenburua=Día Internacional de la Niña {{!}} "Perder el futuro" con un matrimonio infantil forzado|hizkuntza=es|data=2019-10-11|url=https://www.rtve.es/noticias/20191011/perder-futuro-matrimonio-infantil-forzado/1981285.shtml|aldizkaria=RTVE.es|sartze-data=2023-06-26}}</ref> Horregatik, Save the Childrenek Sierra Leonan burutzen duen 'The Right to be a Girl' (Neskatoa izateko eskubidea) proiektuan parte hartzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=CLAUDIA GUIDARINI TÉCNICA DE GÉNERO DE PROGRAMAS INTERNACIONALES DE SAVE THE|abizena=CHILDREN|izenburua=El derecho a ser una niña|hizkuntza=es|data=2017-12-05|url=https://www.elperiodico.com/es/sociedad/20171205/el-derecho-a-ser-una-nina-6474876|aldizkaria=elperiodico|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The right to be a girl|hizkuntza=es|data=2018-11-25|url=https://www.savethechildren.es/therighttobeagirl|aldizkaria=Save the Children|sartze-data=2023-06-26}}</ref> Lortutako konfidantzak, etxez etxe ibilarazten du, familiak kontzientziatzen saiatuz, alabak indarrez ezkontzen badituzte, beren bizitzei buruz erabakitzeko askatasuna kentzen dietela.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Miguel Angel|abizena=Malavia|izenburua=Kadiatu Massaquoi, víctima del matrimonio infantil: “Quiero volver al colegio, estudiar y ser enfermera”|hizkuntza=es|data=2019-10-11|url=https://www.vidanuevadigital.com/2019/10/11/kadiatu-massaquoi-victima-del-matrimonio-infantil-quiero-volver-al-colegio-estudiar-y-ser-enfermera/|aldizkaria=Vida Nueva - Revista y portal de noticias religiosas y de Iglesia|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=El drama de Kadiatu y otras 650 millones de menores obligadas a casarse, o cómo combatir el matrimonio forzado|hizkuntza=es|data=2019-10-15|url=https://www.lasexta.com/noticias/internacional/el-drama-de-kadiatu-y-otras-650-millones-de-menores-obligadas-a-casarse-o-como-combatir-el-matrimonio-forzado_201910155da6006f0cf28254e6367440.html|aldizkaria=www.lasexta.com|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Laura de Grado|abizena=Alonso|izenburua=Los rostros de la lucha contra el matrimonio infantil forzado|hizkuntza=es|data=2019-10-17|url=https://efeminista.com/ninas-matrimonio-infantil-forzado/|aldizkaria=EFEMINISTA|sartze-data=2023-06-26}}</ref> Gainera, buruzagi komunitario eta erlijiosoekin bilerak izan ditu, arazoa uler dezaten eta kontzientzia-aldaketan aliatu izan daitezen.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Amnistía Internacional|abizena=España|izenburua=El 'sí quiero' de las niñas a la educación|hizkuntza=es-ES|url=https://www.es.amnesty.org/en-que-estamos/blog/historia/articulo/kadiatu-massaquoi-el-si-quiero-de-las-ninas-a-la-educacion/|aldizkaria=www.es.amnesty.org|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Olivia|abizena=Alonso|izenburua=«"Perder el futuro" con un matrimonio infantil forzado»|argitaletxea=Agencia EFE|hizkuntza=es-ES|data=2023-06-26|url=https://efe.com/|aldizkaria=EFE Noticias|sartze-data=2023-06-26}}</ref> [[Amnistia Internazionala|''Amnistia Internazionala'']], ''Save the Children'', ''Entreculturas'' eta ''Mundo Cooperante'' [[Gobernuz kanpoko erakunde|GKEek]] elkarrekin egiten duten "Ez dut nahi!" kanpainaren ageriko aurpegia da. Kanpaina horrekin "urtero 12 milioi neskato baino gehiago ezkontzea" sahiestu nahi dute.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Ana Alonso, Ignacio|abizena=Encabo|izenburua=Cómo aprender a decir: "No quiero"|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elindependiente.com/sociedad/2019/10/11/como-aprender-a-decir-no-quiero/|aldizkaria=El Independiente|sartze-data=2023-06-26}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Según los datos recopilados por UNICEF, un total de 650 millones de mujeres de todo el mundo fueron obligadas a casarse cuando eran pequeñas.}}</ref> Bere bizitza aldatu egin da, neskato ezkonduen defendatzaile eta haur-ezkontzaren aurkako aktibista bihurtu baita.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paka|abizena=Díaz {{!}}Woman.es|izenburua=El matrimonio infantil acaba con el futuro de doce millones de niñas cada año|hizkuntza=es|data=2019-12-23|url=https://woman.elperiodico.com/lifestyle/matrimonio-infantil-acaba-futuro-doce-76813716|aldizkaria=woman.elperiodico.com|sartze-data=2023-06-26}}</ref> Bere ametsen artean, ikastetxean jarraitzea, erizaintza ikastea eta "haur ezkontzaren aurkako txapeldun" bihurtzea daude.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Doménico|abizena=Chiappe|izenburua=Las dos caras del matrimonio infantil|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.laverdad.es/sociedad/caras-matrimonio-infantil-20191010181417-ntrc.html|aldizkaria=La Verdad|sartze-data=2023-06-26}}</ref> Ezkonduta dago eta bi seme-alaba ditu: neska bat, Hasanatu, eta mutiko bat, Abdullah.<ref name=":2" /> == Ikus gainera == * [[Amnistia Internazionala]] * [[Save the Children]] * [[Derrigorrezko ezkontza]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=F9F51Bqwod8 Behartutako ezkontzen bi biktimen testigantza] * [https://web.archive.org/web/20230626171336/http://laluzdelasninas.org/app/uploads/2019/10/Versio%CC%81n08102019_Coalicio%CC%81n_Di%CC%81aDeLaNin%CC%83a_Web.pdf Ez dut nahi! Haurren ezkontza goiztiar eta behartuaren aurka]. Amnistia Internazionalaren txostena, Save the Children, Entreculturas eta Mundo Cooperante {{Bizialdia|XXI.mendeko||Massaquoi, Kadiatu}} [[Kategoria:Giza eskubideen aldeko ekintzaileak]] [[Kategoria:Emakumeen eskubideen aldeko ekintzaileak]] [[Kategoria:Emakume aktibistak]] [[Kategoria:Sierra Leonako aktibistak]] [[Kategoria:Sierra Leonako emakumeak]] 49aeg1g9ijp6607t0td9un7hy5k1992 0 1109060 9983792 9982498 2024-11-28T13:25:18Z Lainobeltz 56334 67.218.229.247 wikilariaren aldaketak ezabatuz, A09 wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. 9910045 wikitext text/x-wiki {{Futbol-talde infotaula | berezko izena = Futbol Club Bidezarra | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Noain Elortzibar]] ([[Nafarroa]]) | sorrera urtea = [[1996]] {{adina|1996|1|1}} | zelaia = | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = | presidentea = | entrenatzailea = Julen Etxebeste | liga = [[Hirugarren Federazioa]] | denboraldia = 2023-24 | postua = 12.a | ezker-esku eredua 1 =_whiteshoulders | gorputz eredua 1 =_whiteshoulders | eskuin-esku eredua 1 =_whiteshoulders | ezker-eskua 1 = AAD0FF | gorputza 1 = AAD0FF | eskuin-eskua 1 = AAD0FF | prakak 1 = 000060 | galtzerdiak 1 = 000060 | ezker-esku eredua 2 = | gorputz eredua 2 = | eskuin-esku eredua 2 = | ezker-eskua 2 = | gorputza 2 = | eskuin-eskua 2 = | prakak 2 = | galtzerdiak 2 = | webgunea = [https://fcbidezarra.com/ www.fcbidezarra.com] }} '''Futbol Club Bidezarra''' [[Noain Elortzibar]]ko [[kirol]] kluba da. [[1996]]an sortu zen eta egun [[Nafarroako Lehen Autonomikoa]]n dabil. == Datuak == 2024-25 denboraldia barne: * '''Denboraldiak [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Lehenengo Mailan]]''': 0 * '''Denboraldiak [[Espainiako futbol ligako bigarren maila|Bigarren Mailan]]''': 0 * '''Denboraldiak [[Espainiako futbol ligako bigarren B maila|Bigarren B Mailan]]''': 0 * '''Denboraldiak [[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|Hirugarren Mailan]]''': 1 * '''Denboraldiak [[Hirugarren Federazioa]]n''': 2 === Azken denboraldiak === {| class="taulapolita" |- ! Denboraldia ! # ! Maila !Emaitza |-bgcolor=#25A8F9 |2016-17||6||[[Nafarroako Lehenengo Erregionala|Lehenengo Erregionala]]|| (igo) |-bgcolor=#CECE1B |2017-18||5||[[Nafarroako Lehen Autonomikoa]]||5.a |-bgcolor=#CECE1B |2018-19||5||[[Nafarroako Lehen Autonomikoa]]||10.a |-bgcolor=#CECE1B |2019-20||6||[[Nafarroako Lehen Autonomikoa]]||3.a |-bgcolor=#FF7700 |2020-21||4||[[Espainiako futbol ligako hirugarren maila|3. maila]]||11.a/6.a (jeitsi) |-bgcolor=#CECE1B |2021-22||6||[[Nafarroako Lehen Autonomikoa]]||3.a |-bgcolor=#CECE1B | 2022-23 ||6|| [[Nafarroako Lehen Autonomikoa]] ||2.a (igo) |-bgcolor=#FF7700 |2023-24||5||[[Hirugarren Federazioa]]|| 12.a |-bgcolor=#FF7700 |2024-25||5||[[Hirugarren Federazioa]]|| |} == Kanpo estekak == * {{es}} [https://web.archive.org/web/20230703192732/https://fcbidezarra.com/ Webgune ofiziala] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Nafarroako futbol taldeak|Bidezarra]] [[Kategoria:Noain Elortzibar]] 5f9wajb4i4jtamg3u0rtcpu5mtlsaru 0 1110349 9984295 9897369 2024-11-28T18:41:38Z BelaLugoso 90538 Gramatika eta erredakzioa 9984295 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa|nazionalitatea={{bandera|Senegal}}<br/>{{bandera|Nafarroa}}}} '''Adama Boiro''' ([[Dakar]], [[Senegal]], {{data|2002|6|22}}) afrikar futbolari profesionala da, talde nafarretan hezia. 4 urterekin heldu zen [[Iruña|Iruñe]]ra bizitzera<ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/24/akordioa-osasunako-adama-boiro-ezker-hegaleko-atzelariarekin Akordioa Osasunako Adama Boiro ezker hegaleko atzelariarekin]</ref> eta bertako [[Junta de Deportes San Jorge|San Jorge]] taldean hasi zen futbolean. Aurrelari nahiz ezker atzelari jokatzen du. [[2024]]ko [[abuztuaren 28]]an egin zuen debuta lehoi gisa, [[San Mames]]en jokatutako [[Espainiako futbol ligako lehen maila|lehen mailako]] 3.jardunaldian, [[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]ren aurkako 1-0 garaipena.<ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/29/adama-boirok-eta-javier-martonek-lehoi-gisa-debutatu-dute/ Estreinaldi hirukoitza lehoi gisa]</ref> == Kirol ibilbidea == <small>''[[2024]]ko [[Ekainaren 30]]ean eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|Europa League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa Conference League|Conference League]] !colspan="2"|Superkopa !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan="4" valign="center"|'''[[Osasuna B|Osasuna Promesas]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.F |2021/22 | 24 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | 24 | bgcolor="F0E68C" | 1 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" |1.F |2022/23 | 24 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="FFD700" | 24 | bgcolor="FFD700" | 0 |- style="text-align: center;" |1.F |2023/24 | 19 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | 19 | bgcolor="F0E68C" | 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!67!!1!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!- !!67!!1 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.F |2023/24 | 13 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="FFD700" | 13 | bgcolor="FFD700" | 1 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" |1.F |2024/25 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | - | bgcolor="F0E68C" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!13!!1!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!- !!13!!1 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |1. |2024/25 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="FFD700" | - | bgcolor="FFD700" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! -!! -!!-!!-!! -!! - |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!80!!2!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! -!! -!! -!! -!!80!!2 |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.bdfutbol.com/j/j201935.html BDFutbol] * [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/adama-boiro-boiro Fitxa - www.athletic-club.eus] {{bizialdia|2002ko||Boiro, Adama}} {{biografia zirriborroa|Nafarroa}} [[Kategoria:Senegalgo futbolariak]] [[Kategoria:Iruñeko kirolariak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Bilbao Athleticeko futbolariak]] [[Kategoria:Athleticeko futbolariak 2020ko hamarkadan]] [[Kategoria:La Ligako jokalariak]] r1nlm5tabcyz09yhttlo2jogikatx3c 9984373 9984295 2024-11-28T20:12:39Z Theklan 336 9984373 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa|nazionalitatea={{bandera|Senegal}}<br/>{{bandera|Nafarroa}}}} '''Adama Boiro''' ([[Dakar]], [[Senegal]], {{data|2002|6|22}}) senegaldar jatorriko euskal futbolari profesionala da, talde nafarretan hezia. 4 urterekin heldu zen [[Iruña|Iruñe]]ra bizitzera<ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/24/akordioa-osasunako-adama-boiro-ezker-hegaleko-atzelariarekin Akordioa Osasunako Adama Boiro ezker hegaleko atzelariarekin]</ref> eta bertako [[Junta de Deportes San Jorge|San Jorge]] taldean hasi zen futbolean. Aurrelari nahiz ezker atzelari jokatzen du. [[2024]]ko [[abuztuaren 28]]an egin zuen debuta lehoi gisa, [[San Mames]]en jokatutako [[Espainiako futbol ligako lehen maila|lehen mailako]] 3.jardunaldian, [[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]]ren aurkako 1-0 garaipena.<ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/29/adama-boirok-eta-javier-martonek-lehoi-gisa-debutatu-dute/ Estreinaldi hirukoitza lehoi gisa]</ref> == Kirol ibilbidea == <small>''[[2024]]ko [[Ekainaren 30]]ean eguneratua. Datu ofizialak.''</small> {|style="text-align: center;" border=1 align=center cellpadding=4 cellspacing=2 style="background: #F9F9F9; font-size: 95%; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; clear:center" |- style="background:#DDDDDD" !rowspan="2" width=150px|Taldea !rowspan="2" width=30px|Maila !rowspan="2"|Denboraldia !colspan="2"|Liga !colspan="2"|Kopa !colspan="2"|[[UEFAko Txapeldunen Liga|Champions League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa League|Europa League]] !colspan="2"|[[UEFA Europa Conference League|Conference League]] !colspan="2"|Superkopa !colspan="3"|Denera |- style="background:#DDDDDD" !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G !width=30px|JP !width=30px|G |- style="text-align: center;" |rowspan="4" valign="center"|'''[[Osasuna B|Osasuna Promesas]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.F |2021/22 | 24 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | 24 | bgcolor="F0E68C" | 1 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" |1.F |2022/23 | 24 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="FFD700" | 24 | bgcolor="FFD700" | 0 |- style="text-align: center;" |1.F |2023/24 | 19 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | 19 | bgcolor="F0E68C" | 0 |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!67!!1!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!- !!67!!1 |- style="text-align: center;" |rowspan="3" valign="center"|'''[[Bilbao Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |2.F |2023/24 | 13 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="FFD700" | 13 | bgcolor="FFD700" | 1 |- style="text-align: center;" bgcolor="#EFEFEF" |1.F |2024/25 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="F0E68C" | - | bgcolor="F0E68C" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2|Denera !!13!!1!!-!!-!! - !! - !! -!! -!! -!! -!!-!!- !!13!!1 |- style="text-align: center;" |rowspan="2" valign="center"|'''[[Athletic]]'''<br /><small>{{banderaikur|EH}}</small> |1. |2024/25 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |<nowiki>-</nowiki> |<nowiki>-</nowiki> | bgcolor="FFD700" | - | bgcolor="FFD700" | - |- style="text-align: center;" style="background:#DDDDDD" !colspan=2| Denera!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! -!! -!!-!!-!! -!! - |-align=center bgcolor=000000 style="color: white;" !colspan="3" valign="center"|'''Ibilbide osoan''' !!80!!2!!-!!-!!-!!-!!-!!-!! -!! -!! -!! -!!80!!2 |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.bdfutbol.com/j/j201935.html BDFutbol] * [https://www.athletic-club.eus/eu/jokalariak/adama-boiro-boiro Fitxa - www.athletic-club.eus] {{bizialdia|2002ko||Boiro, Adama}} {{biografia zirriborroa|Nafarroa}} [[Kategoria:Senegalgo futbolariak]] [[Kategoria:Iruñeko kirolariak]] [[Kategoria:Nafarroa Garaiko gizon futbolariak]] [[Kategoria:Bilbao Athleticeko futbolariak]] [[Kategoria:Athleticeko futbolariak 2020ko hamarkadan]] [[Kategoria:La Ligako jokalariak]] 5on79gq34kivw3iuvf05ov6lcqv1h7g 0 1110887 9984255 9389723 2024-11-28T17:44:49Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984255 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Martin Earley''', ([[Clonsilla]], [[1962]]ko [[ekainaren 15]]a) txirrindulari irlandar ohia da, profesionala 1985etik 1996ra. == Palmaresa == '''1984''' * 6. [[1984ko Nafarroako Itzulia|Nafarroako Itzulia]]n eta 2 etapa '''1986''' * [[1986ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 8. [[1986ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1 '''1987''' * 5. [[1987ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Haut-Varko Tourra|Haut-Varko Tour]]rean * 6. [[Irlandako Itzulia]]n '''1989''' * [[1989ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 <ref>[https://web.archive.org/web/20130617092045/http://www.irishprofessionalcycling.com/martinearley.html Frantziako Tourreko etapa garaipena (bideo)]</ref> * [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]reko 2 etapa * 7. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n * 9. [[Lombardiako Giroa]]n '''1990''' * 8. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 9. [[Lieja-Bastogne-Lieja]]<nowiki/>n '''1991''' * [[Galiziako Itzulia|Galiziako Itzuli]]ko etapa 1 * 3. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]<nowiki/>en * 3. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n '''1994''' * [[Fitxategi:MaillotIrlanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Irlandako errepideko txirrindularitza txapelketa]] == Sailkapen orokorra Itzuli handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1985 !1986 !1987 !1988 !1989 !1990 !1991 !1992 !1993 !1994 !1995 !1996 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"| [[1986ko Italiako Giroa|47.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"| [[1985eko Frantziako Tourra|60.]] |align="center"| [[1986ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"| [[1987ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"| [[1988ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1989ko Frantziako Tourra|44.]] |align="center"| [[1990eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1991ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1992ko Frantziako Tourra|80.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1987ko Espainiako Itzulia|22.]] |align="center"| [[1988ko Espainiako Itzulia|19.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1993ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|'''7.''' |align="center"|- |align="center"|28. |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>—: ez zuen parte hartu <br /> UT: utzi, ez zuen amaitu</small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * [http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=538 Martin Earley ‘’’sitiodeciclismo.net’’’] {{bizialdia|1962ko||Earley, Martin}} [[Kategoria:Irlandako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroaren irabazleak]] [[Kategoria:1984ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] [[Kategoria:1996ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] jgcm50w22n9j1wrdsbslbagyxs4h3ti 9984265 9984255 2024-11-28T17:50:17Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984265 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Martin Earley''', ([[Clonsilla]], [[1962]]ko [[ekainaren 15]]a) txirrindulari irlandar ohia da, profesionala 1985etik 1996ra. == Palmaresa == '''1984''' * 6. [[1984ko Nafarroako Itzulia|Nafarroako Itzulia]]n eta 2 etapa '''1986''' * [[1986ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 8. [[1986ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1 '''1987''' * 5. [[1987ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Haut-Varko Tourra|Haut-Varko Tour]]rean * 6. [[Irlandako Itzulia]]n '''1989''' * [[1989ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 <ref>[https://web.archive.org/web/20130617092045/http://www.irishprofessionalcycling.com/martinearley.html Frantziako Tourreko etapa garaipena (bideo)]</ref> * [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]reko 2 etapa * 7. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n * 9. [[Lombardiako Giroa]]n '''1990''' * 8. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 9. [[Lieja-Bastogne-Lieja]]<nowiki/>n '''1991''' * [[Galiziako Itzulia|Galiziako Itzuli]]ko etapa 1 * 3. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]<nowiki/>en * 3. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n '''1993''' * 6. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean '''1994''' * [[Fitxategi:MaillotIrlanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Irlandako errepideko txirrindularitza txapelketa]] == Sailkapen orokorra Itzuli handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1985 !1986 !1987 !1988 !1989 !1990 !1991 !1992 !1993 !1994 !1995 !1996 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"| [[1986ko Italiako Giroa|47.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"| [[1985eko Frantziako Tourra|60.]] |align="center"| [[1986ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"| [[1987ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"| [[1988ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1989ko Frantziako Tourra|44.]] |align="center"| [[1990eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1991ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1992ko Frantziako Tourra|80.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1987ko Espainiako Itzulia|22.]] |align="center"| [[1988ko Espainiako Itzulia|19.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1993ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|'''7.''' |align="center"|- |align="center"|28. |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>—: ez zuen parte hartu <br /> UT: utzi, ez zuen amaitu</small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * [http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=538 Martin Earley ‘’’sitiodeciclismo.net’’’] {{bizialdia|1962ko||Earley, Martin}} [[Kategoria:Irlandako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroaren irabazleak]] [[Kategoria:1984ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] [[Kategoria:1996ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] q9inrh70gpibmi3uxm6o7q1odkxtssm 9984540 9984265 2024-11-29T06:37:35Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984540 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Martin Earley''', ([[Clonsilla]], [[1962]]ko [[ekainaren 15]]a) txirrindulari irlandar ohia da, profesionala 1985etik 1996ra. == Palmaresa == '''1984''' * 6. [[1984ko Nafarroako Itzulia|Nafarroako Itzulia]]n eta 2 etapa '''1986''' * [[1986ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * 8. [[1986ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1 '''1987''' * 5. [[1987ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Haut-Varko Tourra|Haut-Varko Tour]]rean * 6. [[Irlandako Itzulia]]n '''1989''' * [[1989ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 <ref>[https://web.archive.org/web/20130617092045/http://www.irishprofessionalcycling.com/martinearley.html Frantziako Tourreko etapa garaipena (bideo)]</ref> * [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tour]]reko 2 etapa * 7. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n * 9. [[Lombardiako Giroa]]n '''1990''' * 8. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 9. [[Lieja-Bastogne-Lieja]]<nowiki/>n '''1991''' * [[Galiziako Itzulia|Galiziako Itzuli]]ko etapa 1 * 3. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]<nowiki/>en * 3. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n '''1992''' * 7. [[Züricheko txapelketa]]n '''1993''' * 6. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean '''1994''' * [[Fitxategi:MaillotIrlanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Irlandako errepideko txirrindularitza txapelketa]] == Sailkapen orokorra Itzuli handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1985 !1986 !1987 !1988 !1989 !1990 !1991 !1992 !1993 !1994 !1995 !1996 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"| [[1986ko Italiako Giroa|47.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"| [[1985eko Frantziako Tourra|60.]] |align="center"| [[1986ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"| [[1987ko Frantziako Tourra|65.]] |align="center"| [[1988ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1989ko Frantziako Tourra|44.]] |align="center"| [[1990eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1991ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"| [[1992ko Frantziako Tourra|80.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1987ko Espainiako Itzulia|22.]] |align="center"| [[1988ko Espainiako Itzulia|19.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1993ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|'''7.''' |align="center"|- |align="center"|28. |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>—: ez zuen parte hartu <br /> UT: utzi, ez zuen amaitu</small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * [http://www.sitiodeciclismo.net/coureurfiche.php?coureurid=538 Martin Earley ‘’’sitiodeciclismo.net’’’] {{bizialdia|1962ko||Earley, Martin}} [[Kategoria:Irlandako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroaren irabazleak]] [[Kategoria:1984ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] [[Kategoria:1996ko Udako Olinpiar Jokoetako txirrindulariak]] nsosvuw6rwbpnh2knwtlguxytapx669 0 1112758 9984248 9614495 2024-11-28T17:42:59Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984248 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Eric Van Lancker''' ([[Oudenaarde]], [[1961]]ko [[apirilaren 30]]a) belgikar txirrindulari ohia da, profesionala 1984tik 1995era. == Palmaresa == '''1983''' * 2. [[Ardenetako Gezia]]<nowiki/>n '''1984''' * 3. [[Paris-Brusela]]<nowiki/>n * 7. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean * 8. [[Egmont Cycling Race|Zottegemeko Sari Nagusia]]n '''1985''' * [[Milk Race]] eta bi etapa * [[Danimarkako Itzulia|Danimarkako Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat * 6. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]<nowiki/>ean * 9. [[Flèche Wallonne]]<nowiki/>n * 9. [[Druivenkoers Overijse]]<nowiki/>n '''1986''' * [[1986ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]<nowiki/>ko etapa bat * [[Paris-Niza]]<nowiki/>ko bi etapa * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat * 4. [[Belgikako Itzulia]]n * 6. [[Valoniako Sari Nagusia]]n * 8. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n * 9. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean '''1987''' * Gillen Tell Sariko etapa bat * 2. [[Piemonteko Giroa]]n * 3. [[Fourmiesko Sari Nagusia]]n '''1988''' * [[Kantabriako Itzulia|Kantabriako Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat * 2. [[Belgikako Itzulia]]<nowiki/>n eta etapa bat * 6. [[Kataluniako Volta]]n * 9. [[Suitzako Itzulia]]n '''1989''' * [[Amstel Gold Race]] * 7. [[1989ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n eta etapa bat '''1990''' * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] * [[Montjuïceko Igoera]]ko etapa bat '''1991''' * Wincanton Classic * [[Ameriketako Sari Nagusia]] * 5. [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 5. [[Irlandako Itzulia]]n * 5. [[Lieja-Bastogne-Lieja]]<nowiki/>n * 9. [[Flèche Wallonne]]<nowiki/>n '''1992''' * [[Vaucluseko Tourra|Vaucluseko Tourr]]<nowiki/>eko bi etapa * 5. [[Egmont Cycling Race|Zottegemeko Sari Nagusia]]n * 9. [[Japoniako Kopa (txirrindularitza)|Japoniako Kopa]]n '''1993''' * 3. [[Route du Sud]]<nowiki/>ean * 5. [[DuPont Tourra|DuPont Tour]]rean '''1994''' * [[Halle-Ingooigem|Brusela-Ingooigem]] == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1984 !1955 !1986 !1987 !1988 !1989 !1990 !1991 !1992 !1993 !1994 !1995 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1986ko Italiako Giroa|14.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1989ko Italiako Giroa|74.]] |align="center"|[[1990eko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1993ko Italiako Giroa|68.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1986ko Frantziako Tourra|89.]] |align="center"|[[1987ko Frantziako Tourra|56.]] |align="center"|[[1988ko Frantziako Tourra|74.]] |align="center"|- |align="center"|[[1990eko Frantziako Tourra|100.]] |align="center"|[[1991ko Frantziako Tourra|84.]] |align="center"|[[1992ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1994ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1991ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|42. |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1961eko||Lancker, Eric van}} [[Kategoria:Flandriako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] hit6bf082x2hrn0x567ahjlux6dmzg8 0 1113018 9984258 9518728 2024-11-28T17:45:29Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984258 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Davide Cassani''' ([[Faenza]], [[1961]]eko [[urtarrilaren 1]]a) italiar txirrindulari ohia da. == Palmaresa == '''1990''' * [[Emiliako Giroa]] * [[Bernocchi Kopa]] '''1991''' * [[Emiliako Giroa]] * [[Agostoni Kopa]] '''1992''' * [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>ko etapa bat * 2. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n '''1993''' *.[[Agostoni Kopa]] * [[1993ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]<nowiki/>ko etapa bat * 6. [[1993ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzulia]]n '''1994''' * [[Mediterraneoko Tourra]] eta bi etapa * [[1994ko Euskal Herriko Itzulia|Euskal Herriko Itzuli]]<nowiki/>ko etapa bat '''1995''' * [[Emiliako Giroa]] * [[Sabatini Kopa]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak italiarrak]] [[Kategoria:1961eko jaiotzak]] [[Kategoria:Italiako txirrindulariak]] od4ryxl0lrz7w3q6tv5jh4mlbrhkdpu 0 1113845 9984472 9404527 2024-11-29T00:37:22Z Zorion 44278 9984472 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Callistosporium luteo-olivaceum''''' ''[[Tricholomataceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]]a da. Espezie honen txapela ganbil eta hemisferiko tartekoa da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Toxikoa ez bada ere, haragiaren kalitateak ez du kontsumitzera bultzatzen. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Callistosporium xanthophyllum'', ''Callistosporium graminicolor'', ''Agaricus'' ''luteo-olivaceo''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 1,5 eta 4 cm bitarteko diametrokoa, esferaerdi formakotik lau-ganbilera, ertza soberakinekin eta uhindua. Azal lehorra, matea, kolore ikusgarrikoa, arrea erdian eta horia ertzetara. '''Orriak:''' Estuak, estu, hori-okre kolorekoak. '''Hanka:''' Luzea, 3 eta 6 cm bitarteko garaierakoa, zilindrikoa, bihurgunetsua edo zuzena, kapelaren kolorekoa, pruina zurixkaz estalia, mizelio zuriarekin oinarrian. '''Haragia:''' Gutxi, horixka. Fruta usain arina eta zapore gozoa edo mikatz samarra. KOH erreaktiboarekin kapelak gorri-purpura kolorea hartzen du. Espora-jalkina zuria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=150|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Callistosporium'' terminoa grekotik dator, eder, ikusgarri, erakargarri, esan nahi duen "kállistos" hitzetik eta espora, hazi, esan nahi duen "sporá" hitzetik, espora ederrekin. ''Luteo-olivaceum'' epitetoa, horia esan nahi duen "luteus" hitzetik eta oliba kolorekoa esan nahi duen "oliva" hitzetik. == Jangarritasuna == Ez du balio sukaldaritzarako.<ref>{{erreferentzia|argitaletxea=Aranzadi, zientzia elkartea|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''Hypholoma'' generoko espezien antzekoa da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Uztailetik urrira. Espezie oso urria. Hainbat basoetako deskonposatzen dauden egur saprofita (makala, pinua …). Soropildua hazten da. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Hawaii, Costa Rica, Puerto Rico, Kolonbia, Peru, Europa, Himalaiako eremua, Hego Korea, Japonia, Taiwan, [[Borneo]], Mozambike.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentzia == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Tricholomataceae]] [[Kategoria:Onddo ez jangarriak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Hawaiiko onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Costa Ricako onddoak]] [[Kategoria:Puerto Ricoko onddoak]] [[Kategoria:Kolonbiako onddoak]] [[Kategoria:Peruko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Himalaiako eremuaren onddoak]] [[Kategoria:Hego Koreako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] [[Kategoria:Taiwango onddoak]] [[Kategoria:Indonesiako onddoak]] [[Kategoria:Mozambikeko onddoak]] cj9cd71s6cv985i9dtid6dovszvuh9p 0 1114121 9984491 9365627 2024-11-29T01:17:23Z Zorion 44278 9984491 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cantharellula umbonata''''' ''[[Tricholomataceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]]a da. <ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus muscoides'', ''Cantharellus umbonatus'', ''Cantharellus dichotomus'', ''Cantharellus umbonatus var. dichotomus'', ''Cantharellus muscoides'', ''Merulius muscoides'', ''Merulius dichotomus'', ''Chanterel muscoides'', ''Clitocybe umbonata'', ''Amanita muscoides''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 5 cm bitarteko diametrokoa; gero, zilbor sakon batekin, oinarrian titia duena, zeta antzekotik gutxi-asko belusdunera, more-grisa, ertza biribildua, leuna. '''Orriak:''' Erabat dekurrenteak, ildoekin, zuriak, tindu arrosekin. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain, beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' 7 cm arteko garaierakoa eta 0,4 cm arteko lodierakoa, nahiko fusiformea edo klabiformea, ia kolore berekoa. '''Haragia:''' Zurbila, usaingabea, zertxobait gorritu egiten da.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=130|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> == Jangarritasuna == Ez da erabiltzen sukaldean. == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenean. Askotan, zuhaitz hostoerorkorren azpian edo baso mistoetan, goroldio artean soropilak eratuz. Urria. === Banaketa eremua === Ipar Amerika, Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cantharellula]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] f0oz17c92aj4l9lepvsmpkc7suumkbv 0 1114397 9984271 9394258 2024-11-28T18:02:58Z Zorion 44278 9984271 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[František Kotlaba|Kotlaba]] & [[Zdeněk Pouzar|Pouzar]], 1966 }} '''''Buglossoporus quercinus''''' ''[[Fomitopsidaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]]a da. <ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Boletus pulvinus'', ''Agaricus conchatum'', ''Polyporus suberosus'' (nom. illegit.), ''Polyporus quercinus'', ''Polyporus cadaverinus'', ''Piptoporus quercinus'', ''Placodes quercinus'', ''Coriolus helveolus'', ''Fomes quercinus'', ''Polyporus incanus var. quercinus'', ''Caloporus fuscopellis'', ''Polyporus fuscopellis'', ''Ungulina quercina'', ''Polyporus quercicola'', ''Buglossoporus pulvinus'', ''Antrodia quercina''. == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' Inbrikatua, gutxitan bakana, dimidiatua, substratuari albotik atxikita, 10 eta 25 cm bitarteko diametrokoa eta 7 cm arteko lodietakoa. '''Azala:''' Hifa sortzaileen bukaerak direla eta, Pileoarena, tomentu arin batekin, baina ale zaharretan desagertu egiten dira. Hori-anbar kolorekoa da, gaztetan, eta gero arre ilun bihurtzen da zahartzean. Ertza kamutsa, hasieran zuria eta ondoren horixka. '''Poroak:''' Taldekoiak, 0,4 mm-ko diametrokoak, biribilak edo poligonalak, zuriak, krema kolorera aldatzen dira adinarekin edo marruskadurarekin. '''Tutuak:''' Ale gazteetan zuriak, zahartzean krema kolorera pasatzen dira, motzak. '''Haragia''': Zuria, biguna, suberosoa lehortzean, trinkoa, homogeneoa. Ogi txigortuaren usainarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cuña Fernandez Avelino|urtea=2023|argitaletxea=Avelinosetas.info|hizkuntza=Es}}</ref> == Jangarritasuna == Interes gastronomikorik gabea. === Nahasketa arriskua === ''[[Buglossoporus heritierae]]'' delakoarekin nahas daiteke, honek poro zuriak ditu eta erraz bereizten direnak, lurrean hazten da. ''[[Buglossoporus marmoratus]]'' espeziearekin ere bai, honen karpoforoak sesilak dira, eta haragia zaindun eremuekin. == Sasoia eta lekua == Udan. ''Quercus'' zuhaitzen egurretan. === Banaketa eremua === [[Ingalaterra Berria]], Europa, Errusia, Kaukasia, Turkia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Espeziearen egoera == [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Elkartea]]ren arabera, ''Buglossoporus quercinus'' desagertzeko arriskuan dauden onddoen [[Euskal Herria|eusko]]-[[Kantabria|kantauriar]] Zerrenda Gorrian dago.<ref>[https://www.aranzadi.eus/wp-content/uploads/2017/07/listarojaconlogos1.pdf Zerrenda Gorria], [[Aranzadi Zientzia Elkartea]]</ref> Azken urteotan mikologia adituek onddo batzuen beherakada kuantitatibo eta kualitatibo handia egon dela ohartarazi dute. Adituen esanetan, egoera honek hainbat eragile ditu, tartean [[klima aldaketa]], [[Pestizida|pestiziden]] erabilera eta bilketa masiboak. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} {{EHko arriskuan dauden onddoak}} [[Kategoria:Fomitopsidaceae]] [[Kategoria:1966. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kaukasoko onddoak]] [[Kategoria:Turkiako onddoak]] e08cjwnn85zmzok5876sen7rflsdcuu 0 1114776 9984196 9369572 2024-11-28T17:20:09Z Zorion 44278 9984196 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Bovista paludosa''''' ''[[Agaricaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da. <ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Bovista paludosa'' <small>([[Basionimo]]a)</small>, ''Calvatia paludosa'', ''Bovistella paludosa'', ''Lycoperdon bubakii''.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Deskribapena == '''Gorputz emankorra:''' 40 eta 60 mm bitartekoa, udare formakoa, erremolinatua, mizelioaren hifen hari meheekin oinarrian, bakarrik edo talde txikitan, 13 eta 60 mm bitarteko garaierakoa eta 35 mm arteko zurtoinarekin, udare antzeko formarekin edo (gutxitan) ia globo formakoa, sustrai antzeko nabarmenik gabe. '''Exoperidiuma:''' Haustua, zaiezko gainazala, askotan pitsatua, zurixka, gero zuri-gris kolorekoa, gorputz emankorraren kanpoko hormak, bi geruza ditu: exoperidiuma (kanpoko azaleko geruza), leuna, zuria, gero mehea, zuri-grisaxka. '''Endoperidiuma:''' Mehea, papera bezalakoa, arre-horixkatik marroi ilunera, marroi-beltzakara doan kolorekoa, helduaroan goialdea apurtu egiten da, zulo biribil edo eliptiko irregularra sortuz, esporak sakabanatzen laguntzen du horrek, endoperidiuma (barneko azaleko geruza), papera bezalakoa, hori marroia, marroi-gorrixkatik marroi-beltzaxka-brontzera doan kolorekoa, arraildura apikal batekin irekitzen da, eta, gero, urratu irregularra bihurtzen da. '''Gleba:''' Hasieran zuria, gero oliba-horia, eta azkenik, heldutasunera iristean espora hautsa eta buru azala oliba-marroi kolorekoa. Haizeak eta euri tantek eragiten dute esporen sakabanaketa. '''Subgleba (ehun mamitsua zurtoinean):''' Egitura homogeneoa eta trinkoa, hutsune edo barrunberik gabea, karpoforoaren erdia baino gehiago garatua, lurzoruaren kolorekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cuña Fernandez Avelino|urtea=2023|argitaletxea=Avelinosetas.info|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Bovista'' terminoa buff-fist-etik dator, hau da, Vesciako dialekto alemaniarretik. ''Paludosa'' epitetoa latinetik dator, zingiratsua, esan nahi duen, "paludosus" hitzetik. Lur zingiratsuetan hazten dela. == Jangarritasuna == Gaztetan jan daiteke, baina txikiegia da sukaldaritzan balioa izateko. == Sasoia eta lekua == Larre alpinoetan. Zingiradun eremu zingiratsuetan. === Banaketa eremua === Europa, Errusia, Kazakhstan, Txina.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Espeziearen egoera == [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Elkartea]]ren arabera, ''Bovista paludosa'' desagertzeko arriskuan dauden onddoen [[Euskal Herria|eusko]]-[[Kantabria|kantauriar]] Zerrenda Gorrian dago.<ref>[https://www.aranzadi.eus/wp-content/uploads/2017/07/listarojaconlogos1.pdf Zerrenda Gorria], [[Aranzadi Zientzia Elkartea]]</ref> Azken urteotan mikologia adituek onddo batzuen beherakada kuantitatibo eta kualitatibo handia egon dela ohartarazi dute. Adituen esanetan, egoera honek hainbat eragile ditu, tartean [[klima aldaketa]], [[Pestizida|pestiziden]] erabilera eta bilketa masiboak. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} {{EHko arriskuan dauden onddoak}} [[Kategoria:Bovista]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Kazakhstango onddoak]] [[Kategoria:Txinako onddoak]] kjvjuc1gd9xz2p46vnzqyf2e9p6fq18 0 1121571 9984528 9781344 2024-11-29T05:38:19Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984528 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Kobe Goossens''' ([[Lovaina (hiria)|Lovaina]], [[1996]]ko [[apirilaren 29]]a), txirrindulari [[flandriar]]ra da, profesionala 2020tik aurrera. Gaur egun [[Intermarché–Circus–Wanty]] taldean ari dena. 2019an jakitera eman zen hurrengo urterako profesionaletara pasatuko zela [[Lotto–Dstny|Lotto Soudal]] taldean.<ref>[https://web.archive.org/web/20231005020517/https://laguiadelciclismo.com/actualidad/2019/kobe-goossens-ascendera-al-primer-equipo-del-lotto-soudal-la-proxima-temporada/ Kobe Goossens ascenderá al primer equipo del Lotto Soudal la próxima temporada]</ref> == Palmaresa == === Amateurretan === '''2016''' * 3. Egide Schoeters Kopan '''2018''' * 2. [[Jurako Tourra|Jurako Tour]]rean * 3. [[Flèche flamande]]n '''2019''' * [[Jurako Tourra]] eta etapa 1 * 2. [[2019ko Nafarroako Itzulia|Nafarroako Itzulia]]n * 3. [[Circuit des Ardennes international]]ean === Profesionaletan === '''2021''' * [[Romandiako Tour]]reko Mendiko sailkapena [[Fitxategi:Jersey_polkadot.svg|20px]] '''2022''' * 5. [[Trofeo Serra de Tramuntana]]n * 7. [[Trofeo Calvià]]n * 9. [[Trofeo Pollença–Port d'Andratx]]en '''2023''' * [[Trofeo Port d'Andratx-Port de Pollença]] * [[Trofeo Serra de Tramuntana]] '''2024''' * 6. [[Eschborn-Frankfurt]]<nowiki/>en == Sailkapen orokorra Itzuli handietan == {| class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center; background-color: #fff;" |- ! colspan=2 width="148 px"| Itzulia !! 2020 !! 2021 !! 2022 !! 2023 |- | style="background:pink;"| | [[Italiako Giroa]] | — | [[2021eko Italiako Giroa|UT]] | — | — |- | style="background:yellow;"| | [[Frantziako Tourra]] | — | — | [[2022ko Frantziako Tourra|46.]] | — |- | style="background:red;"| | [[Espainiako Vuelta]] | [[2020ko Espainiako Itzulia|24.]] | — | — | [[2023ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>—: ez zuen parte hartu <br /> UT: utzi, ez zuen amaitu</small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1996ko||Goossens, Kobe}} [[Kategoria:Flandriako txirrindulariak]] 97qsc69kv44aknkk1qaii1plx56zy5o 0 1125296 9984474 9935083 2024-11-29T00:43:37Z Zorion 44278 9984474 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Tuula Niskanen|Niskanen]] & [[Kare Liimatainen|Liimat.]], 2022}} '''''Calonarius sulfurinus''''' ''[[Cortinariaceae ]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimaoak]]: ''Cortinarius fageticola'', ''Cortinarius pelitnocephalus'', ''Cortinarius personatus'', ''Cortinarius sulfurinus subsp. fageticola'', ''Cortinarius sulfurinus subsp. sulfurinus'', ''Cortinarius sulphurinus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 7 eta 10 cm bitarteko diametrokoa, haragitsua, hori-sufre kolorekoa, ''Cortinarius splendens'' eta baino zurbilagoa, koloregabetzean gorrixka-oliba antzeko kolorekoa. '''Orriak:''' Hori-sufre kolorekoak. '''Hanka:''' 8 cm arteko garaierakoa eta 1 cm arteko lodierakoa, hori zurbil kolorekoa, 2 cm inguruko erraboilarekin, ertzak arrexka kolorekoak. '''Haragia:''' Zurixka, usain leunarekin edo anis usain arin batekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=212|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Cortinarius'' hitza, gortinatik dator, gortina eta guzti, errezelaren hondakin bereizgarriak direla eta. == Jangarritasuna == Ez da jangarria. === Nahasketa arriskua === ''[[Cortinarius flavovirens]]'' delakoarekin nahas daiteke, hau hostoerorkorren zuhaitzen azpian hazten da. == Sasoia eta lekua == Abuztutik urrira. Baso mistoetan. === Banaketa eremua === Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Calonarius]] [[Kategoria:2022. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] l4rn1lbq8shayqgp90xl6vosbbosfhi 0 1132800 9984286 9920911 2024-11-28T18:21:44Z Artegia 65203 9984286 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Michèle Rivasi''' ([[Montélimar|Montelimar]], 1953ko otsailaren 9a - [[Brusela]], 2023ko azaroaren 29a) <ref>{{Cite news|izenburua=L'eurodéputée écologiste de la Drôme, Michèle Rivasi, est décédée|abizena1=Triomphe|izena1=Damien|data=2023-11-29|url=https://www.francebleu.fr/infos/politique/l-eurodeputee-ecologiste-de-la-drome-michele-rivasi-est-decedee-6426636|argitaratze-lekua=París|accessdate=2023-11-29}}</ref> [[Frantzia|frantziar]] [[Politika|politikaria]] eta [[Irakasle|irakaslea]] izan zen. == Biografia == [[Goi Eskola Normala (Frantzia)|Goi Eskola Normaleko]] ikasle ohia eta Irakasleen Prestakuntzako Unibertsitate Institutuko irakaslea izan da. [[Drôme|Drômeko]] diputatua 1997tik 2002ra, [[Frantziako Alderdi Sozialista|Alderdi Sozialistako]] kidea. Orduan [[Berdeak (Frantzia)|Les Verts]] alderdiko kidea izan zen. <ref>[https://web.archive.org/web/20100128223751/http://www.michele-rivasi.eu/spip.php?article1 el sitio oficial de Michèle Rivasi]</ref> Erradioaktibitateari buruzko Ikerketa eta Informazio Batzorde Independentearen (Commission de recherche et d'information indépendantes sur la radioactivité, CRIIRAD) sortzailea 1986an, [[Txernobylgo hondamendia|Txernobilgo istripuaren]] ostean. Zaintza Ekologikoaren eta Alertaren Behatokiaren (Observatoire de vigilance et d'alerte écologique (Ovale)) [[Corinne Lepage|Corinne Lepagerekin]] batera sortzailea. Izpi Elektromagnetikoen Ikerketa Zentro Independienteko presidentea (Criirem). Batzorde hauetako kidea : : – Defentsa Nazionaleko eta Indar Armatuen Batzordea; : – Superphénix eta neutroi azkarren erreaktoreen adarrari buruzko ikerketa batzordea ; : – Tokiko komunitate edo enpresen informazio batzordea; : – Hauteskunde zientifiko eta teknologikoen ebaluaziorako Parlamentuko Bulegoa. Michèle Rivasi [[Greenpeace]] Frantziako zuzendaria izan da 2003ko irailetik [[2004|2004ko]] azarora arte. 2009ko Frantziako Europako hauteskundeetan, [[Hego-ekialdeko hauteskunde-barrutia (Frantzia)|Hego-ekialdeko hauteskunde-barrutian]] [[Europe Écologie]] sindikatuko zerrendan hautatu zuten. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Bibliografia == * 1998, Michèle Rivasi eta Hélène Crie, ''Ce nucléaire qu'on nous cache'', Albin Michel, Paris. == Kanpo estekak == * https://web.archive.org/web/20050216121829/http://www.assemblee-nat.fr/tribun/fiches_id/2576.asp * [https://web.archive.org/web/20070927234818/http://www.novethic.fr/novethic/site/article/index.jsp?id=76334 Novethic.fr-en elkarrizketa] * [http://www.michele-rivasi.eu Michèle Rivasiren webgune ofiziala] {{bizialdia|1953ko|2023ko|Rivasi, Michèle}} [[Kategoria:Frantziako aktibistak]] [[Kategoria:Frantziako diputatuak]] [[Kategoria:Eurodiputatuak]] [[Kategoria:Frantziako Bosgarren Errepublikako 11. legegintzaldiko Parlamentuko kideak]] [[Kategoria:Frantziako eurodiputatuak 2009-2014]] [[Kategoria:Frantziako Alderdi Sozialistako politikariak]] [[Kategoria:Bruselan hildakoak]]] j6r0gamu0rk864l4iam58tircgqqz97 0 1149133 9984473 9560174 2024-11-29T00:42:23Z Zorion 44278 9984473 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Valérie Hofstetter|V.Hofst.]], [[Jean-Marc Moncalvo|Moncalvo]], [[Scott Alan Redhead|Redhead]] & [[Rytas J. Vilgalys|Vilgalys]], 2012 }} '''''Calocybe gangraenosa''''' ''[[Lyophyllaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez da interesgarria elikagai gisa; eta oso urria delako babestu beharrekoa. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus fumatofoetens'', ''Agaricus leucophaeatus'', ''Clitocybe gangraenosa'', ''Lyophyllum leucophaeatum'', ''Collybia leucophaeata'', ''Tricholoma leucophaeatum'', ''Lyophyllum fumatofoetens'', ''Lyophyllum gangraenosum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 8 cm bitarteko diametrokoa, gero laua, haritsua, flokosoa, gris-okre antzeko kolorekoa, okre-arrea, gris-arrea hezetasunean; ertza beherantz biribildua, zuri pruinaduna. '''Orriak:''' Helduta, kapelaren haragitik bereiz daitezkeenak, hori-arre kolorekoak. '''Hanka:''' 4 eta 7 cm bitarteko garaierakoa eta 0,5 eta 1,5 cm bitarteko lodierakoa, oinarri puntaduna duen zilindrikoa, bere feltro mizeliodun lodiak inguratzen du; horixka arre edo gris-arre koloreen artekoa. '''Haragia:''' Grisaxka zikin kolorekoa, ukitzean urdin-beltzaxka bilakatzen da; azidoekin gorritu egiten da, eta sulfato ferroso-rekin berde-urdin kolorea hartzen du. Zaporea mikatz samarra eta arrandegi edo zerrategi usainarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=166|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Lyophyllum'' terminoa grekotik dator eta anastomosi gabe esan nahi du. ''Fumato-foetens'' epitetoa, bere kolorea eta usainagatik du. == Jangarritasuna == Balio gutxiko jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=281|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Antzekoak diren espezie batzuk, beren esporen formaren arabera bereizten dira, hala nola: ''[[Lyophyllum transforme]]'', ''[[Lyophyllum deliberatum]]'' eta ''[[Lyophyllum semitale]]''. == Sasoia eta lekua == Urak hartutako koniferoen basoetan. === Banaketa eremua === Ameriketako Estatu Batuak, Alaska, Islandia, Kanariak, Europa, Errusia, Japonia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Calocybe‎]] [[Kategoria:2022. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Alaskako onddoak]] [[Kategoria:Islandiako onddoak]] [[Kategoria:Kanarietako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Japoniako onddoak]] ry9qqpjnu2jdricp4w9gnf9poiax5ma 102 1149320 9984579 9976900 2024-11-29T08:10:18Z Theklan 336 9984579 wikitext text/x-wiki <onlyinclude> {{30000 emakume |data=2024-11-25 |guztira=70421 |emakumeak =21940 |gizonak=47921 |besteak=560 |transemakumeak=426 |transgizonak=29 }}</onlyinclude> '''Wikiproiektu''' honen helburua 2027 amaitzen denerako '''30.000 emakumeren''' biografia izatea da. Gainera, emakumeak biografia guztien %&nbsp;33,33 izatea da helburua, gutxienez. [[Wikipedia:Genero oreka|Genero oreka]] bilatzeko [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|EWKEk]] jarritako helburua da, bere [[Wikipedia:2024-2027 egitasmoa|2024-2027 egitasmoaren]] baitan. == Zergatik proiektu hau? == [[Fitxategi:Euskarazko Wikipediako genero oreka denboran.png|thumb|left]] Munduan egin diren entziklopedia gehienetan gizonezkoek leku handiagoa izan dute emakumezkoek baino. Wikipedian ehunekoa handiagoa bada ere, egoera antzekoa da. Euskarazko Wikipedian ere desoreka nabarmena da. Horregatik hainbat talde sortu dira, biografien desoreka hau orekatzen saiatzeko. Euskarazko Wikipedian egoera honi buelta eman nahi diogu. 2024ko urtarrilean Euskarazko Wikipedia 25. hizkuntza zen emakumeen biografien kopuru absolutuan (17.175), eta guztira 50.000 biografia baino gehiago dituzten hizkuntzen artean ehuneko handiena zuena. Ez dugu atzera geratu nahi. 2027 amaitzerako gutxienez 30.000 emakume izatea nahi dugu, eta biografia guztien %&nbsp;33 izatea gutxienez. Gehiago badira, hobeto, noski. == Proiektuak eta ideiak == * [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok]], emakumeen biografiak hobetzeko sortutako taldeen koordinazioa. ** [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiDurangaldea]], Durangaldeko taldearen orria. ** [[Wikiproiektu:WikiEmakumeok/WikiOiartzun]], Oiartzungo taldearen orria. * [https://whattodo.toolforge.org/?lang=eu&topic=Women&importance=Any Euskarazko Wikipedian falta zaizkigun emakume interesgarriak] * [https://petscan.wmflabs.org/?psid=26848946 Gaztelaniazko Wikipedian dauden baina euskaraz ez dauden emakume garrantzitsuenak] ** [https://petscan.wmflabs.org/?psid=26973161 Bilaketa berbera, baina jada hil diren emakumeekin] == Baliabideak == * [[Wikipedia:Genero oreka]], estatistika zehatzekin. * [https://humaniki.wmcloud.org/ Humaniki], biografien inguruko estatistika orokorrak. [[Kategoria:Euskarazko Wikipedia]] ql9g1j5qesvkk8ciucqwamnqsny0b2g 0 1172963 9984252 9617787 2024-11-28T17:44:00Z Zorion 44278 9984252 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = D. Wächter & A. Melzer, 2020}} '''''Britzelmayria multipedata''''' ''[[Psathyrellaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Ez du inolako balio gastronomikorik. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Astylospora multipedata'', ''Psathyra stipatissima'', ''Psathyra multissima'', ''Psathyra fasciculata'', ''Psathyrella multipedata'', ''Psathyrella multissima'', ''Drosophila multipedata'' (nom. inval.), ''Drosophila stipatissima''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 1,5 eta 3 cm bitarteko diametrokoa, konikotik ganbil-kanpai itxurakora, ertza mehea eta zertxobait ildaskatua. Kapelaren azala higrofanoa, gardentasunagatik ildaskatua euriarekin, leuna, matea, zetaduna, fibrila erradialekin, marroi-buztin-hori-gorri kolorekoa hezetasunean eta amaieran edo lehorrean zurbildu egiten da krema-zuri kolorea hartuz. '''Orriak:''' Itsatsiak, estuak, estu, lamelulekin, gris-okre argi kolorekoak, ilunduaz joaten dira, ertz argiagoarekin. '''Hanka:''' 3 eta 10 cm bitarteko garaierakoa, liraina, hauskorra, oinarri iluna, kurbatua eta soropildua, fibrila zurixkaz estalia eta pruinaduna goialdean. '''Haragia:''' Mehea, hauskorra, zuri-gris kolorekoa, usaingabea eta zaporegabea. Espora-jalkina marroi ilun kolorekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Bon,Marcel|urtea=1988|izenburua=Guia de Campo de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=266|ISBN=84-282-0865-4|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Psathyrella'' terminoa. "psathyra"-ren txikigarria da, grezierazko hitzetik eratorria, "xehatzen erraza" esan nahi du. == Jangarritasuna == Ez du interes gastronomikorik.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=83|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === Oinaren hazkuntza faszikulatuak ondo definitzen du espezie hau.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia.|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udaberritik udazkenaren hasierara. Bideen ertzetan, sastraketan, belardietan, hostogalkorren basoetan. Parkeetan eta lorategietan. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Nepal, Australia, Zeelanda Berria.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Psathyrellaceae]] [[Kategoria:2020. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Nepalgo onddoak]] [[Kategoria:Australiako onddoak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko onddoak]] n5pee704625k0ozlonpizydkrg16w9c 0 1179823 9984479 9669948 2024-11-29T00:51:57Z Zorion 44278 9984479 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa }} '''''Calvatia cyathiformis''''' ''[[Agaricaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]]a da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> Gaztetan kontsumi zitekeen, baina gastronomikoki ez du balio. Kontuan izan behar da “calvacín” duela, minbiziaren tumoreak inhibitzen dituen substantzia. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Lycoperdon pseudolilacinum'', ''Lycoperdon chilense'', ''Calvatia pseudolilacina'', ''Calvatia lilacina var. chilensis''. == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' Globo itxurakoa, 8 cm arteko diametrokoa eta garaiera handixeagoa. Exoperidioa plaka poligonaletan laurdenduta. Endoperidioa lila kolorekoa, hauskorra eta mintzezkoa, esporak ere lila kolorekoak, esporen hautsak, dozenaka miloi esporaz osatua, munduari bi aldiz eman diezaioke buelta haizeak eramanda, lurrera erori eta mizelio berria sortu aurretik. '''Hanka:''' Ikusten ez dena edo oin labur eta lodi bat. '''Haragia:''' Subgleba belakitsua. Gleba biguna, hasieran zuria, gero hauts purpura-more kolorekoa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Lotina, Roberto|urtea=1985|izenburua=Mil setas ibericas|argitaletxea=Diputacion foral de vizcaya|orrialdea=450|ISBN=84-505-1806-7|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Calvatia'' hitza “calvus” hitzetik dator, burusoila, hau da: garezur baten antza duen onddoa. ''Cyathiformis'' epitetoak, kopa formakoa esan nahi du, frantsesezko ''cyathiforme'' hitzetik. == Jangarritasuna == Gaztetan gleba oraindik zuria dagoenean erdipurdiko jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Morales Pulido Juan, Carmona Perate José Julián|urtea=1981|argitaletxea=Sociedad Micologica Extremeña, Medalla de Extremadura 2019|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Astaputz mailukatu|Calvatia utriformis]]'' antzekoa da, baina honek gleba hori-berdexka kolorekoa du.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udaberrian eta udazkenean ohikoa. Gune irekietan, belardietan eta larre pobreetan. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, [[Antartika]]n izan ezik, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Calvatia]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] 2zts16oa7ls48cb5uzyaq5vnvjooo92 0 1181064 9984048 9969316 2024-11-28T16:06:43Z Theklan 336 9984048 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:R-DF27.png|thumb|300px|R1b-DF27 haplotaldearen hedapen mapa Europan]] '''R-DF27 haplotaldea''', '''R1b1a2a1a2a''' ere deitua, [[Y kromosomaren giza-haplotalde]]etako bat da, S250 izenez ere ezagutzen den DF27 markatzailearen presentziak definitzen duen [[R1b haplotalde]]aren azpibanaketa dena. Duela 4.200 urte inguru, [[Neolito]]ak [[Brontze Aro]]ari bide eman zionean, [[Iberia]]ko ipar-ekialdean garatu zela uste da. DF27 azpitaldeak [[zeltiberiar]]rek osatutako erromatarren aurreko erresumekin estu lotuta daude.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nature.com/articles/s41598-017-07710-x|argitaletxea=Springer |aldizkaria=[[Nature]]|izenburua=Analysis of the R1b-DF27 haplogroup shows that a large fraction of Iberian Y-chromosome lineages originated recently in situ|data=2018-01-26|hizkuntza=en}}</ref> Gaur egun nagusi da [[Pirinio Atlantikoak|Pirinio Atlantikoetan]], [[Euskal Herria]]n, [[Asturias]]en, [[Galizia]]n, [[Portugal]]en, [[Aragoi]]n eta [[Katalunia]]n, eta presentzia txikia du [[Frantzia]]n eta ehuneko txikietan [[Alemania]]n eta [[Polonia]]n. Laginketetan, [[euskaldun]]en % 70etan topatu zuten, % 40 iberiar populazioetan, baina azkar jaitsi zen Frantzian, % 6tik % 20ra.<ref name=Neus>{{erreferentzia|egilea= Solé-Morata, Neus; Villaescusa, P.; García-Fernández, C. et al.|urtea=2017|url= https://www.nature.com/articles/s41598-017-07710-x Analysis of the R1b-DF27 haplogroup shows that a large fraction of Iberian Y-chromosome lineages originated recently in situ|aldizkaria= Scientific Reports|liburukia= 7|alea= 7341|doi=10.1038/s41598-017-07710-x|hizkuntza=en}}</ref> [[Latinoamerika]]n ere aurkitu dute.<ref>{{erreferentzia|egilea=Rocca, Richard ; Gregory Magoon, David F. Reynolds, Thomas Krahn, Vincent O. Tilroe, Peter M. Op den Velde Boots, Andrew J. Grierson|urtea=2012|aldizkaria=PLOS Biology|liburukia=7|alea=8|izenburua=Discovery of Western European R1b1a2 Y Chromosome Variants in 1000 Genomes Project Data: An Online Community Approach|hizkuntza=en|doi=10.1371/journal.pone.0041634}}</ref> Gutxienez 47 azpiklado identifikatu dituzte, guztiak mendebaldeko europarrak, eta horietatik 19 inguru Iberiaren tipikoak direlarik.<ref name=yfull21>{{erreferentzia|url=https://www.yfull.com/tree/R1b/ R1b Y-full tree|izenburua= Haplogroup YTree v8.10.00 2012-2021 |aldizkaria=YFull|hizkuntza=en}}</ref> R-M167, [[katalan]]ei lotua, eta R-M153, euskaldunei lotua, DF27ren azpiklado espezifikoak dira.<ref>{{erreferentzia|egilea=Martínez-Cruz, Begoña; Harmant, Christine; Platt, Daniel E.; Haak, Wolfgang; Manry, Jeremy; Ramos-Luis, Eva; Soria-Hernanz, David F.; Bauduer, Frédéric; Salaberria, Jasone; Oyharçabal, Bernard; Quintana-Murci, Lluis; Comas, David |urtea= 2012|izenburua= Evidence of Pre-Roman Tribal Genetic Structure in Basques from Uniparentally Inherited Markers|aldizkaria= Molecular Biology and Evolution|liburukia= 29|alea= 9|orrialdea= 2211–2222|hizkuntza=en|doi=10.1093/molbev/mss091}}</ref> ==Azpikladoak== {{Zutabeak|kopurua=2| * DF27* * R1b1a1a2a1a2a1-Z195 * ZZ12_1 * SK1907 }} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Genetika zirriborroa}} [[Kategoria:Haplotaldeak]] [[Kategoria:Europako historia genetikoa]] a28oc9w54na1kym7ah83qbwb1pznu9s 9984131 9984048 2024-11-28T16:55:58Z Theklan 336 +[[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]], -[[Kategoria:Haplotaldeak]]; [[toolforge:quickcategories/batch/7999/|QuickCategories batch #7999]] 9984131 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:R-DF27.png|thumb|300px|R1b-DF27 haplotaldearen hedapen mapa Europan]] '''R-DF27 haplotaldea''', '''R1b1a2a1a2a''' ere deitua, [[Y kromosomaren giza-haplotalde]]etako bat da, S250 izenez ere ezagutzen den DF27 markatzailearen presentziak definitzen duen [[R1b haplotalde]]aren azpibanaketa dena. Duela 4.200 urte inguru, [[Neolito]]ak [[Brontze Aro]]ari bide eman zionean, [[Iberia]]ko ipar-ekialdean garatu zela uste da. DF27 azpitaldeak [[zeltiberiar]]rek osatutako erromatarren aurreko erresumekin estu lotuta daude.<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nature.com/articles/s41598-017-07710-x|argitaletxea=Springer |aldizkaria=[[Nature]]|izenburua=Analysis of the R1b-DF27 haplogroup shows that a large fraction of Iberian Y-chromosome lineages originated recently in situ|data=2018-01-26|hizkuntza=en}}</ref> Gaur egun nagusi da [[Pirinio Atlantikoak|Pirinio Atlantikoetan]], [[Euskal Herria]]n, [[Asturias]]en, [[Galizia]]n, [[Portugal]]en, [[Aragoi]]n eta [[Katalunia]]n, eta presentzia txikia du [[Frantzia]]n eta ehuneko txikietan [[Alemania]]n eta [[Polonia]]n. Laginketetan, [[euskaldun]]en % 70etan topatu zuten, % 40 iberiar populazioetan, baina azkar jaitsi zen Frantzian, % 6tik % 20ra.<ref name=Neus>{{erreferentzia|egilea= Solé-Morata, Neus; Villaescusa, P.; García-Fernández, C. et al.|urtea=2017|url= https://www.nature.com/articles/s41598-017-07710-x Analysis of the R1b-DF27 haplogroup shows that a large fraction of Iberian Y-chromosome lineages originated recently in situ|aldizkaria= Scientific Reports|liburukia= 7|alea= 7341|doi=10.1038/s41598-017-07710-x|hizkuntza=en}}</ref> [[Latinoamerika]]n ere aurkitu dute.<ref>{{erreferentzia|egilea=Rocca, Richard ; Gregory Magoon, David F. Reynolds, Thomas Krahn, Vincent O. Tilroe, Peter M. Op den Velde Boots, Andrew J. Grierson|urtea=2012|aldizkaria=PLOS Biology|liburukia=7|alea=8|izenburua=Discovery of Western European R1b1a2 Y Chromosome Variants in 1000 Genomes Project Data: An Online Community Approach|hizkuntza=en|doi=10.1371/journal.pone.0041634}}</ref> Gutxienez 47 azpiklado identifikatu dituzte, guztiak mendebaldeko europarrak, eta horietatik 19 inguru Iberiaren tipikoak direlarik.<ref name=yfull21>{{erreferentzia|url=https://www.yfull.com/tree/R1b/ R1b Y-full tree|izenburua= Haplogroup YTree v8.10.00 2012-2021 |aldizkaria=YFull|hizkuntza=en}}</ref> R-M167, [[katalan]]ei lotua, eta R-M153, euskaldunei lotua, DF27ren azpiklado espezifikoak dira.<ref>{{erreferentzia|egilea=Martínez-Cruz, Begoña; Harmant, Christine; Platt, Daniel E.; Haak, Wolfgang; Manry, Jeremy; Ramos-Luis, Eva; Soria-Hernanz, David F.; Bauduer, Frédéric; Salaberria, Jasone; Oyharçabal, Bernard; Quintana-Murci, Lluis; Comas, David |urtea= 2012|izenburua= Evidence of Pre-Roman Tribal Genetic Structure in Basques from Uniparentally Inherited Markers|aldizkaria= Molecular Biology and Evolution|liburukia= 29|alea= 9|orrialdea= 2211–2222|hizkuntza=en|doi=10.1093/molbev/mss091}}</ref> ==Azpikladoak== {{Zutabeak|kopurua=2| * DF27* * R1b1a1a2a1a2a1-Z195 * ZZ12_1 * SK1907 }} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Genetika zirriborroa}} [[Kategoria:Europako historia genetikoa]] [[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]] mn3ltwkmcun3ydef6rrg0cw51b8y98g 0 1181081 9984127 9677653 2024-11-28T16:55:54Z Theklan 336 +[[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]], -[[Kategoria:Haplotaldeak]]; [[toolforge:quickcategories/batch/7999/|QuickCategories batch #7999]] 9984127 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Haplogrupo_R1b_(ADN-Y).png|thumb|300px|R1b haplotaldearen hedapen mapa]] '''R1b haplotaldea''', '''M343''' ere deitua, [[Y kromosomaren giza-haplotalde]]etako bat da, [[mendebaldeko Europa]]n, batez ere [[Ozeano Atlantikoa]]ren kostaldean, non biztanleen % 90ean agertzen den, arruntena dena. Gaur egun, emigrazioa dela eta, [[Amerika]]ko eta [[Ozeania]]ko biztanleen artean ere arrunta da. Ehuneko txikiagoak aurki daitezke [[ekialdeko Europa]]n, [[Anatolia]]n, [[erdialdeko Asia]]n, [[Ekialde Hurbil]]ean, [[hegoaldeko Asia]]n eta [[Afrika]]n, hala nola aljeriar arabiarretan ( % 10),<ref>11/102, {{erreferentzia |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?db=pubmed&uid=17909833&cmd=showdetailview&indexed=google |izenburua=Analysis of Y-chromosomal SNP haplogroups and STR haplotypes in an Algerian population sample}}, Robino et al. 2008</ref> [[Kamerun]]go ipar-mendebaldean, [[Nilo]]ko eskualdean eta [[Sahel]]en. [[Nukleotido bakarreko polimorfismo|Nukleotido sinplearen 29 polimorfismo]] ingururen presentziak R1b haplotaldea definitzen du;<ref name=yfull21>[https://www.yfull.com/tree/R1b/ R1b Y-full tree] Haplogroup YTree v8.10.00 2012-2021 YFull™</ref> horietatik ezagunena M343 da, 2004an aurkitua.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Excavating Y-chromosome haplotype strata in Anatolia |abizena=Cinnioglu |izena=Cengiz |egilea2=''et al'' |doi=10.1007/s00439-003-1031-4 |aldizkaria=Human Genetics |liburukia=114 |alea=2 |orrialdea=127–148 |data = 2004ko urtarrila}}</ref> [[R1-M173 haplotalde|R1-M173tik]] eratorria, ziurrenik Ekialde Hurbilean duela 20.000 urte sortua, eta bere ondorengo nagusiak M269 (Europa), M73 (Erdialdeko Eurasia) eta V88 (Afrika) dira. == Sorrera eta hedapena == R1b (M343) [[Goi Paleolito]]an sortu zen, duela 23.000 urte inguru.<ref name=yfull21/> Genetista batzuek, ekialdeko aldaera batzuk ikertu ondoren, Ekialde Hurbileko<ref name="isogg2009">[http://www.isogg.org/tree/ISOGG_HapgrpR09.html International Society of Genetic Genealogy (ISOGG) - Y-DNA Haplogroup R and its Subclades - 2009]</ref> edo erdialdeko Asiako<ref name="diversity">{{erreferentzia |url=http://www.worldfamilies.net/Tools/r1b_ydna_in_europe |izenburua=Variations of R1b Ydna in Europe: Distribution and Origins}}</ref> jatorri bat proposatu dute, eta kasu honetan 18.500 urteko antzinatasuna ematen zaio.<ref>[http://www.genome.org/cgi/content/abstract/gr.7172008v1 Tatiana M. Karafet et al., ''New binary polymorphisms reshape and increase resolution of the human Y chromosomal haplogroup tree''. Genome Research, 2008]. New binary polymorphisms reshape and increase the resolution of the human Y chromosomal haplogroup tree</ref> R1b-M269 aldaera Brontze Aroan iritsi zen Europara, [[Kaukasia]]tik eta [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzeko]] estepetatik, eta, k.a. 2500. urtetik aurrera, [[Indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntzen]] sakabanaketarekin batera, mendebaldeko Europan sartu zen. R1b eta [[R1a haplotalde|R1a]] Europan nagusi izateak Europako ondare genetiko patrilineal gehiena [[Neolito]] osteko migrazioetatik datorrela erakutsiko luke, genetika matrilineal gehiena Paleolitotik datorren bitartean.<ref>Patricia Balaresque et al 2010. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2799514/ A Predominantly Neolithic Origin for European Paternal Lineages] PLoS Biol. 2010 January; 8(1): e1000285. doi: 10.1371/journal.pbio.1000285</ref> Era berean, R1b-V88 aldaera Neolitoan zehar hedatu zen Afrikan, duela 9.000 urte inguru. R1b-k Mendebaldeko Europan maiztasun handiena duen arren, Anatolian (gaur egungo [[Turkia]]) ere sor zitekeela baieztatu da, [[Azken glaziazioa|Izotz Aroan]] bertan aniztasun handia baitzegoen; hasiera batean, [[Aurignac aldi|Aurignac kulturarekin]] (k.a. 32.000 - k.a. 21.000) lotu zuten.<ref>[http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/290/5494/1155?ck=nck ''The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective'' - Ornella Semino et al., 2000]</ref> Ebidentzia arkeologikoak Goi Paleolitoan Aurignac kultura Europatik Anatoliara iritsi zela frogatzen duela dirudi, [[Irango goi-ordokia]]n jatorria izan beharrean.<ref>[https://web.archive.org/web/20060619105314/http://hpgl.stanford.edu/publications/HG_2004_v114_p127-148.pdf ''Excavating Y-chromosome haplotype strata in Anatolia'', Cinnioglu et al., 2003]</ref> Kultura hori [[Cro-Magnon]]ekin lotu ohi da, Europara sartu ziren lehen gizaki modernoak izan baitziren. Horrela, Atlantikoko kostaldeetako europarrek, R1b-ko maiztasun handienarekin, Europako lehen biztanleen leinuari eutsiko ziotela uste izan zen,<ref>[https://web.archive.org/web/20110810212755/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/atlas.html?card=my050 Distribución de R1b], ''[[National Geographic]]''</ref> bereziki jatorri [[zelta]]koak eta [[Iberiar penintsula]]ko populazioak zituztenen leinuari. Era berean, teoria horiek R1b-ren hedapena Europan zehar [[kanpai-formako ontzien kultura]]ren hedapenarekin lotu zuten. Hala ere, ikerketa berriek teoria horiek berrikustera behartu dute; izan ere, R1b-M269-ren laginak baino aurkitu ez diren bitartean Alemaniako kanpai-formako ontzietan — berantiarrenean —, ez da aurkitu R1b-M269-ren aztarnarik Frantziako kanpai-formako ontziko gizakietan, ezta Iberiar penintsulan ere — kultura horren sorlekuan —, beraz, kanpai-formako ontzien hedapenaren azken aldiko azalpenik ohikoena da Erdialdeko Europan indoeuroparren etorrerarekin bat etortzea. Aldaera europarra (M269) ez zela [[Brontze Aroa]] baino lehen Europan sartu ondorioztatu dute, eta aldaera horren mutazio gehienak erdialdeko eta mendebaldeko Europan zeudela aro horren amaieran datatu dute. Europan, R1b haplotaldea Brontze Aroaren etorrerarekin eta aldi berean hizkuntza indoeuroparren hedapenarekin lotzen da, eta, beraz, jatorri indoeuroparrerako hautagai gisa iradoki da.<ref>{{erreferentzia |url=http://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_R1b_Y-DNA.shtml |izenburua=Kopia}}</ref> Badirudi [[Khvalinsk kultura|Khvalinsk]] edo [[Yamnaya kultura|Yamnaya]] kulturetako aztarnategi arkeologiko proto-indoeuroparretako gizonezkoen aztarnetan R1b-M269ren aurkikuntza garrantzitsuak teoria hori indartu egiten duela, baina badirudi R-M269ren Z2103 aldaera dela, Europan oso urria dela.<ref>http://www.nature.com/nature/journal/v522/n7555/abs/nature14317.html</ref> Hala ere, L51 aldaera nagusia Europan jaitsi egiten da, M269ren Z2103 aldaera bezala, eta orain arte ez da aurkitu R1b-L51ren edo M269ren beste aldaera batzuen laginik Brontze Aroa baino lehenagoko Europako aztarna arkeologikoetan, eta horrek Europan R1b-M269 jatorri indoeuroparraren teoria berresten duela dirudi.<ref>[https://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_R1b_Y-DNA.shtml#Western_Europe]</ref> Hala ere, haplotalde horren maiztasun handia nola azaldu behar da, bai [[euskaldun]]en artean, bai ustezko indoeuropar sorterritik urrunen dauden eremuetan ([[Irlanda]], eta [[Highland]]), edo [[erromanizazio]]a baino lehen populazio aurre-indoeuroparrak nabarmen bizi izan ziren lekuetan ([[Akitania]], [[Sortalde (Espainia)|espainiar Sortaldea]], [[Etruria]]). Aldiz, R1b haplotaldea ia ez da agertzen populazio indoeuroparren sorterria dela uste den eskualdeetan ([[Ukraina]]n eta [[Eurasiar estepa]]n, batez ere R1a populazioa dutenak). ==Azpikladoak== Hona hemen haplotaldearen adar nagusiak:<ref>[http://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_R1b_Y-DNA.shtml Haplogroup_R1b_Y-DNA] Eupedia</ref><ref name=yfull21/> {{Clade | label1=&nbsp;'''R1b (M343)'''&nbsp; | 1={{Clade | 2=&nbsp;PH155: Gutxi batzuk Turkian eta beste eskualdetan. | label1=&nbsp;L754 | 1={{Clade | label1=&nbsp;P297&nbsp; | 1={{Clade | label1=&nbsp; | label2=&nbsp;M269&nbsp; | 1=&nbsp;M73: erdialdeko [[Eurasia]]n | 2={{Clade | label1=&nbsp;L51:[[mendebaldeko Europa]]n | 1={{Clade | label1=&nbsp; | 1=&nbsp;S21: germaniarra | label2=&nbsp;S116&nbsp; | 2={{Clade | 1=&nbsp;[[R-DF27 haplotalde|DF27]]: euskalduna | 2=&nbsp;S28: italo-zeltikoa | 3=&nbsp;L21: atlantiar-zeltikoa}} }} | 2=&nbsp;Z2103: Kaukasian, Balkanetan eta Ekialde Hurbilean.}} }} | 2=&nbsp;V88: Afrikan eta arabiarrengan.}} }} }} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Genetika zirriborroa}} [[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]] q9dc6c302xu18yk7f3ruinwjtp1o7x1 0 1181092 9984128 9677706 2024-11-28T16:55:55Z Theklan 336 +[[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]], -[[Kategoria:Haplotaldeak]]; [[toolforge:quickcategories/batch/7999/|QuickCategories batch #7999]] 9984128 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Mapa de R1a.png|thumb|300px|R1a haplotaldearen hedapen mapa]] '''R1a haplotaldea''' [[Y kromosomaren giza-haplotalde]]etako bat da. R1a1a (M17) hedapen handikoa da, eta [[Eskandinavia]]tik [[Indiako azpikontinentea|Indiako azpikontinentera]] doan eskualde batetik zabaltzen da; bi maximo ditu eremu horren mutur bakoitzean: bata [[ekialdeko Europa]]n, non % 50etik gorako dentsitateak dauden [[sorabiar]]ren, [[poloniar]]ren, [[bielorrusiar]]ren, [[errusiar]]ren eta [[ukrainar]]ren artean, eta bestea [[Pamir]] eskualdean, zeina [[erdialdeko Asia]]ren eta [[hegoaldeko Asia]]ren arteko mugen artean baitago, [[Brahman (kasta)|Brahman]] eta [[Kshatriya]] kasta hinduak edo [[tajik]] bezalako populazioetan.<ref>[http://familypedia.wikia.com/wiki/Haplogroup_R1a_%28Y-DNA%29 Haplogroup R1a (Y-DNA)] Familypedia</ref> Erdialdeko Asiako beste eremu batzuetan ere maiztasun esanguratsuak aurkitzen dira, [[Siberia]]raino iritsiz, eta, Eskandinavian, nondik eramaile batzuek, beharbada [[bikingo]]ak, [[Britainia Handia|Britainia Handira]] hedatu zuten. Haplotalde honen dispertsioa [[Indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntzen]] sakabanaketarekin lotuta dagoela uste dute (hizkuntza horiek ia munduko biztanleen erdiek hitz egiten dituzte), baina bereziki [[Eslaviar hizkuntzak|eslaviar]] eta [[Indo-irandar hizkuntzak|indo-irandar]] hizkuntzen hedapenarekin. == Sorrera == R1a haplotaldearen jatorriari buruzko hainbat teoria daude, eta oro har indoeuropar migrazioekin lotuta daude. Hala ere, teoria horiek soilik R1a1a aipatzen dutela dirudi, izan ere, M17 mutazioaren presentzia ohikoena da populazioan eta oso dokumentatuta dago. Hainbat teoriaren arabera, R1a (M420 edo M17) [[mendebaldeko Asia]]n, ekialdeko Europan edo hegoaldeko Asian sortu zen. [[Iran]]en eta [[Turkia]]ko ekialdean subklado basal arraroak daudenez, R1a (M420) duela 25.000 urte inguru sortu zela Iran inguruan iradoki dute; aldiz, subklado ohikoenak, R1a1a1 (M417), jatorri europarra izango luke duela 5.800 urte inguru,<ref name=Underhill15>Underhill, Peter A et al. “[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4266736/ The phylogenetic and geographic structure of Y-chromosome haplogroup R1a.]” European journal of human genetics : EJHG vol. 23,1 (2015): 124-31. doi:10.1038/ejhg.2014.50</ref> eta, beraz, [[aitzinindoeuropar]]rekin lotuta egon liteke. Kivisildek Asia mendebaldeko jatorriaren teoria mantentzen du, Indiaren [[Indo-ariar hizkuntzak|indo-ariar]] inbasioak bertan sortu zirelakoan.<ref>{{erreferentzia | egilea=Kivisild et al. | urtea=2003 | izenburua=The Genetic Heritage of the Earliest Settlers Persists Both in Indian Tribal and Caste Populations | aldizkaria=AJHG | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=12536373}}.</ref> Bestalde, Seminok [[Ekialde Hurbil]]eko jatorria proposatzen du, indoeuropar hizkuntzak bertan sortuko zirela kontuan hartzen badugu.<ref>{{erreferentzia | egilea=Semino et al. | urtea=2000 | izenburua=The Genetic Legacy of Paleolithic ''Homo sapiens sapiens'' in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective | aldizkaria=Science | liburukia=290 | orrialdea=1155–59 | pmid= 11073453 | url=http://hpgl.stanford.edu/publications/Science_2000_v290_p1155.pdf}}</ref> Ekialde Hurbileko R1a (M420) -ren jatorriaren aldeko ebidentzia da eskualde horretan aurkitzen dugula aniztasun handiena, R1a* eta R1a1* klado zaharrenen presentzia ikus baitaiteke hemen; aldiz, R1a1a (M17)-k Ekialdeko Europan du aniztasun handiena.<ref name="Underhill">Underhill-Et-Al-2009 [http://www.nature.com/ejhg/journal/v18/n4/abs/ejhg2009194a.html Separating the post-Glacial coancestry of European and Asian Y chromosomes within haplogroup R1a] European Journal of Human Genetics (2010) 18, 479–484; doi:10.1038/ejhg.2009.194</ref> Ekialdeko Europako jatorriaren teoriaren arabera, Spencer Wellsek, [[National Geographic]]eko Proiektu Genografikoaren zuzendariak, R1a duela 10.000 edo 15.000 urte Ukrainan edo Europako Errusiaren hegoaldean sortu zela zioen; "Ukrainar babeslekua" izeneko eskualde honetan, [[Azken glaziazio|azken glaziar gorenean]] babestu zen. Edo ekialderaxeago, [[Estepa pontikoa|estepa pontiko-kaspiarrean]], agertu zen.<ref name=Semino2000>{{erreferentzia | egilea=Semino et al. | urtea=2000 | izenburua=The Genetic Legacy of Paleolithic ''Homo sapiens sapiens'' in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective | aldizkaria=Science | liburukia=290 | orrialdea=1155–59 | pmid= 11073453 | url=http://hpgl.stanford.edu/publications/Science_2000_v290_p1155.pdf}}</ref> Nolanahi ere, teoria hau [[Kurgan hipotesia]]k planteatutako migrazioen emaitza izango litzateke. Hipotesi horren arabera, indoeuropar hizkuntzen hedapenaren eta [[Kurgan kultura]]ren garapenaren artean lotura dago. Ukrainan eta Errusiako hegoaldean eta inguruko dibertsitate handiagatik % 50etik gorako maiztasunagatik teoria hau indartu egiten da,<ref>Wells, Spencer (2002), The Journey of Man: A Genetic Odyssey, [[Princeton University Press]].</ref> [[zaldi]]a [[etxekotze]]n hasteaz gain, duela 5.000 urte baino gehiago Ukrainako kurganeek egindako hedapen kulturaleko ibilgailu garrantzitsua.<ref>{{erreferentzia | egilea=Wells et al. | urtea=2001 | izenburua=The Eurasian Heartland: A continental perspective on Y-chromosome diversity | aldizkaria=Proc. Natl. Acad. Sci. U. S. A. | liburukia=98 | alea=18 | orrialdea=10244–9 | pmid= 11526236 | url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/98/18/10244}}</ref> R1aren hegoaldeko Asian sorreraren teoria Oxfordeko Unibertsitateko [[Stephen Oppenheimer]] genetistak ezarri zuen. Haren esanetan, haplotalde horren jatorria Asia hegoaldean duela 36.000 urte inguru, eta handik hedatu zen.<ref>The Real Eve: Modern Man's Journey Out of Africa, (p.152,Oppenheimer)</ref> R1a Pakistanen, Indiako iparraldean eta Irango ekialdean dagoen aniztasunean oinarritzen da. ==Azpikladoak== {{Clade | label1=&nbsp;'''R1a (M420)'''&nbsp; | 1={{Clade | 1=&nbsp;R1a*: gutxi batzuetan [[Ekialde Hurbil]]ean | label2=R1a1 (SRY10831.2) | 2={{Clade | 1=&nbsp;R1a1*: arraroa Europan eta Kaukasian | label2=R1a1a &nbsp;('''M17''') | 2={{Clade | label1=&nbsp; | label2=&nbsp;S224&nbsp; | 1=&nbsp;L664: ipar-mendebaldeko [[Europa]]n | 2={{Clade | label1=&nbsp; | 1=&nbsp;Z283: [[ekialdeko Europa]]n ([[balto-eslaviar hizkuntzak|balto-eslaviarrak]]) eta [[Eskandinavia]]n | 2=&nbsp;Z93: [[hegoaldeko Asia|hegoaldeko]] eta [[erdialdeko Asia]]n}} }} }} }} }} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Genetika zirriborroa}} [[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]] n7atohebxpwjwjb24xb8nuniuup6i6b 0 1181096 9984130 9677749 2024-11-28T16:55:57Z Theklan 336 +[[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]], -[[Kategoria:Haplotaldeak]]; [[toolforge:quickcategories/batch/7999/|QuickCategories batch #7999]] 9984130 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Haplogroup_I_(Y-DNA).PNG|thumb|300px|I haplotaldearen hedapen mapa]] '''I haplotaldea''' (M170) [[Y kromosomaren giza-haplotalde]]etako bat da. [[J haplotalde]]tik hurbil dago, eta [[Europa]]ko populazioaren bosten batek eramaten du, gutxi gorabehera, batez ere [[Balkanak|Balkanetan]], [[Eskandinavia]]n eta [[Sardinia]]n. [[Bosnia]]n eta [[Herzegovina]]n ikusten da maizen. Europa osoan zabalduta dago, eta maiztasun txikiagoetan dago [[Ekialde Hurbil]]ean, [[Kaukasia]]n, [[iparraldeko Afrika]]n eta erdialdeko [[Siberia]]n. M170/PF3715, PF3809 eta 197 beste [[Nukleotido bakarreko polimorfismo|polimorfismoek]] definitzen dute, duten antzinatasunagatik. Lehenago L41, M258, P19-1, P38, U179 eta beste markatzaile batzuk esleitu ziren. == Sorrera == Baliteke [[Asia Txikia]]n sortu izana; izan ere, [[Anatolia]]n aurkitu zen aniztasun handiena: I*, I1*, I2*, I2a (L460) eta I2c (L596). Haplotalde horrek 43.000 urte inguruko antzinatasuna izango luke,<ref>[https://www.yfull.com/tree/I/ Y full.I tree] YTree v9.02.00 2021 YFull</ref> eta [[Balkanak|Balkanetako eskualdean]] edo [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzeko]] iparraldeko kostaldean ere sortu zela uste dute. Eskualde horiek Europako giza populazioaren babeslekuetako bat izan ziren azken glaziar gorenean ([[Azken glaziazioa]]), eta ziur asko duela 23.000-28.000 urte garatutako [[Gravette aldia|Gravette]] kultura paneuroparrarekin lotuta dago.<ref>{{erreferentzia | egilea=Semino et al. | urtea=2000 | izenburua=The Genetic Legacy of Paleolithic ''Homo sapiens sapiens'' in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective | aldizkaria=Science | liburukia=290 | orrialdea=1155–59 | pmid= 11073453 | url=http://hpgl.stanford.edu/publications/Science_2000_v290_p1155.pdf}}</ref> Garai honen ondoren, haplotalde honen eramaileek iparraldeko lurrak birkolonizatu zituzten. I. haplotaldea J haplotaldearekin (gaur egun Kaukasoko iparraldeko populazioaren eta [[Semita|semiten]] artean ohikoena dena) ahaidetuta dago, eta [[IJ haplotalde]]aren (S2, S22) bi mutazio komunak ditu. ==Hedapena== Maiztasun handienak Europari dagozkio: Herzegovina ( % 64-71), Bosnia ( % 42-54)<ref name = "Pericic2005">Marijana Pericic et al 2005, [http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/content/full/22/10/1964 High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations]</ref>, [[Arkhangelsk oblasta|Arkhangelsk]] ([[europar Errusia]]), % 50, [[Kroazia]] ( % 48), Sardinia ( % 42), [[Norvegia]] ( % 40), [[Suedia]] ( % 40), [[Danimarka]] ( % 39), [[Eslovenia]] ( % 38), [[Serbia]] ( % 49) eta errusiar [[kosako]]ak ( % 23). Kaukasian % 58 [[Dagestan]]go dargindarrengan aurkitu zen, % 33 [[Abkhazia]]n eta % 32 [[Ardon (Errusia)|Ardonen]] ([[Ipar Osetia]]). Ekialde Hurbilean [[Teheran]]en % 34 aurkitu zen. Hala ere, beste iturri batzuek askoz emaitza txikiagoak ematen dizkiete herri horiei. Maiztasun txikiak aurkitu ziren iparraldeko Afrikan. Afrikan [[Sudan]] nabarmentzen da, non % 5 [[nubiar]] eta [[arabiar]]rengan aurkitu zuten.<ref>Hisham Y. Hassan et al 2008. "Y-Chromosome Variation Among Sudanese: Restricted Gene Flow, Concordance With Language, Geography, and History"</ref> Siberian oso hedatuta dago bertako populazioan, baina maiztasun baxuetan, bereziki [[Turkiar herriak|turkiar]]<ref> Miroslava Derenko et al 2005, Contrasting patterns of Y-chromosome variation in South Siberian populations from Baikal and Altai-Sayan regions</ref> eta [[tungus]]engan.<ref>Tambets, Kristiina et al 2004, The Western and Eastern Roots of the Saami—the Story of Genetic “Outliers” Told by Mitochondrial DNA and Y Chromosomes</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Genetika zirriborroa}} [[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]] cx612cadxkkou6xg6bq39uell17zk6g 0 1181540 9984407 9979610 2024-11-28T20:52:24Z Ernestobanpiroa 58701 9984407 wikitext text/x-wiki <div id="hilberriak"> <div><h3>Hilberriak</h3></div> <div class="grid col-6"> {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?dod { ?item wdt:P570 ?dod FILTER ( ?dod > (now()-"P20D"^^xsd:duration) && ?dod < now() ) ?item wdt:P31 wd:Q5 . ?item ^schema:about ?article . ?article schema:isPartOf <https://eu.wikipedia.org/>; } ORDER BY DESC(?dod) ?item LIMIT 6 |wdq= |columns=label,P18 |thumb=300 |links=local |row_template=Wikidata list/Hilberriak |skip_table=1 }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Jesus Urra]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Colin Renfrew]] | p18 = [[Fitxategi:TVC June 2018 (29165787578) (Renfrew cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Breyten Breytenbach]] | p18 = [[Fitxategi:Breyten Breytenbach, 1995 - 17.jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Serge Vohor]] | p18 = [[Fitxategi:Rialuth Serge Vohor (Imagicity 1307) (cropped).jpg|center|300px]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[José Luis Azkona]] }} {{Wikidata list/Hilberriak | label = [[Gerry Weil]] }} {{Wikidata list end}} </div> </div> h02ef5my1cumrjlcwk2ha7tnfele1ad 2 1184629 9984468 9983285 2024-11-29T00:07:40Z JJMC89 bot 71201 Updating Commons picture of the day, [[:c:Template:Potd/2024-11-29 (en)|caption attribution]] 9984468 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#switch:{{{1|}}} |caption=An Indian coral tree (''[[:c:w:Erythrina variegata|Erythrina variegata]]'') blossoming in the [[:c:en:Monsoon of South Asia|south-west monsoon]] at [[:c:w:Mallalli falls|Mallalli falls]] on the [[:c:w:Kumaradhara River|Kumaradhara River]], [[:c:w:Karnataka|Karnataka]], [[:c:w:India|India]] |#default=Coral Tree Monsoon Mallalli Falls Hassan Jun24 A7CR 01575.jpg <!--DON'T EDIT BELOW THIS LINE. IT FILLS OUT THE REST FOR YOU. --> }}</includeonly><noinclude>{{Txantiloi dokumentazioa}}</noinclude> 1a3w5z4xl7kzwpai21bwqlej1lq0jp5 0 1186647 9984239 9817025 2024-11-28T17:40:25Z Zorion 44278 9984239 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Bovistella radicata''''' ''[[Agaricaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Bovista ammophila'', ''Globaria plumbea var. ammophila'', ''Mycenastrum ohiense'', ''Scleroderma ohiense'', ''Bovista plumbea var. ammophila'', ''Bovistella ohiensis'', ''Lycoperdon ammophilum'', ''Bovistella ammophila'', ''Calvatiella sinensis''. == Deskribapena == '''Karpoforoa:''' Globo-erdi itxurakoa, 4 cm-ko garaiera arte, oinarrirantz mehetua, apur bat errotua, exoperidioa zuria, leuna ez, zati ozta-ozta perpendikular eta ezkatatsuetan hautsia, zuria gero arre-more kolorera, endoperidioa mehea, arre-oliba antzeko kolorekoa, goiko aldean zulo txiki baten hautsiz. '''Gleba:''' Horitik arre-berdexkara, gero iluna, kolumela barik eta ia nabaritzen ez den oinarri antzuarekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=525|ISBN=84-282-0541-X (T. 3). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Bovista'' terminoa buff-fist-etik dator, hau da, Vesciako dialekto alemaniarretik. == Jangarritasuna == Gaztetan jangarria. === Nahasketa arriskua === Ez da espezie oso ezaguna, baina ez uste bezain arraroa, ziurrenik ''[[Astaputz berunkara|Bovista plumbea]]'' delakoarekin nahasita. Oharkabean pasa daitekeen azpigleba baten presentziagatik bereizten da. == Sasoia eta lekua == Lautadako zein mendietako eremu idorretan, ez oso zabaldua. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Errusia, Aljeria, Tunisia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Agaricaceae]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] [[Kategoria:Aljeriako onddoak]] [[Kategoria:Tunisiako onddoak]] plw85kffhv2pk5a1q861xs1mcycjj7l 0 1186822 9984495 9882140 2024-11-29T01:18:50Z Zorion 44278 9984495 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Cantharellus amethysteus''''' ''[[Cantharellaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> ''[[Zizahori|Cantharellus cibarius]]'' perretxikoak baino zertxobait kalitate gastronomiko baxuagoa du. [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Craterellus amethysteus'', ''Merulius amethysteus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 1 eta 12 cm bitarteko diametrokoa. Haragitsua, sendoa, ganbila, gero zabaldua edo gutxi hondoratua erdian, lila edo ametista koloreko tomentu arin batez estalia, horrek gainazalari pitzatu itxura ematen dio, honek bereizten du ''Cantharellus cibarius'' delakoarengandik. '''Orriak:''' Tolesturak, dekurrenteak, urkilatuak, meheak, ''Cantharellus cibarius''-ean bezala horixkak. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' 3 eta 7 cm bitarteko garaierakoa eta 0,7 eta 2 cm bitarteko diametrokoa. Betea, sendoa, biluzik, goitik beheraino mehetua, zilindrikoa edo irregularra; kapelaren kolore berekoa. '''Haragia:''' Zuria edo horixka samarra gainazalaren azpian, sendoa denbora luzez. Usain bereizgarria du. Zapore meleka.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=463|ISBN=84-282-0540-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> [[Fitxategi:Cantharellus amethysteus 1.jpg|thumb|Cantharellus amethysteus]] '''Etimologoa:''' ''Amethysteus'' epitetoa ametista kolorez lausotutako kapela duelako du. == Jangarritasuna == Jangarri ona.<ref>{{erreferentzia|abizena=Velazquez Vergara José Ignacio, Suarez Gil Angela|urtea=2009|izenburua=Catalogo micológico|argitaletxea=Banco de setas|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Zizahori|Cantharellus cibarius]]'' horiagoa da laranja kolore gutxiagorekin (tolesturak bezala), ezkatatxo horiak falta ditu eta oina lirainagoa, ez hain lodia eta puntazorrotza. ''[[Friesi saltsa-perretxiko|Cantharellus friesii]]'' laranja-gorrixkagoa da.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ubillos Javier|urtea=2020|izenburua=Curso de iniciación a la micología, fichas micológicas|argitaletxea=Asociacion cultural “Baxauri” Kultur Elkartea Mikologia, Bajauri, Cofradia Vasca de Gastronomia|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udan eta udazkenaren hasieran (tenperatura leuna bada). Normalean ''[[Zizahori|Cantharellus cibarius]]'' eta ''[[Cantharellus pallens|Cantharellus subpruinosus]]''-en ondoren agertzen da. Hostozabalen eta koniferoen azpian. Urri samarra. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Europa, Kongoko Errepublika Demokratikoa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Cantharellus]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Kongoko Errepublika Demokratikoko onddoak]] 6hxbqeufi2rs9qp12e11bzjrqbagdlf 0 1186934 9984462 9983220 2024-11-28T23:21:32Z Daeri 16654 /* Europa League */ 9984462 wikitext text/x-wiki {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiztik !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font> |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|Unai '''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'92 |97-6-11 |Harrobia |195 |0 |2018 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/24/unai-simonek-2029ra-arte-luzatu-du-athletic-clubekin-duen-konpromisoa/ Unai Simonek 2029ra arte luzatu du Athletic Clubekin duen konpromisoa]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |2 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|Andoni '''Gorosabel''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'74 |96-8-4 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |8 |0 |2024 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/19/gorosabelek-2028ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Gorosabelek 2028ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |3 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|Dani '''Vivian''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |99-7-5 |[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]] |119 |5 |2021 |2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/01/dani-vivian-athletic-clubekin-konprometitu-da-2032ra-arte/ Dani Vivian Athletic Clubekin konprometitu da 2032ra arte]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |4 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|Aitor '''Paredes''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'86 |00-4-29 |Harrobia |69 |3 |2022 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/21/aitor-paredesek-2029ra-arte-berritu-du-kontratua/ Aitor Paredesek 2029ra arte berritu du kontratua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''' Álvarez]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'82 |95-1-24 |Harrobia |235 |3 |2016 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/07/18/yeray-alvarezek-kontratua-berritu-du-2 Yeray Alvarezek kontratua berritu du]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|Mikel '''Vesga''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'91 |93-5-21 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |217 |10 |16-17,17-18,19 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/21/vesgak-2027ra-arte-luzatu-du-bere-kontratua Vesgak 2027ra arte luzatu du bere kontratua]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |7 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|Alex '''Berenguer''']] |align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]] |1'75 |95-7-4 |[[Torino FC|Torino]] |186 |30 |2020 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/07/07/berenguerrek-hiru-urte-gehiagoz-sinatu-du-athletic-clubekin/ Berenguerrek hiru urte gehiagoz sinatu du Athletic Clubekin]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |8 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|Oihan '''Sancet''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'88 |00-4-25 |Harrobia |170 |31 |2019 |2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/01/oihan-sancetek-2032ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Oihan Sancetek 2032ra arte berritu du bere kontratua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |9 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|Iñaki '''Williams''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'86 |94-6-15 |Harrobia |438 |105 |2014 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/08/12/inaki-williamsen-kontratua-luzatu-da IÑAKI WILLIAMSEN KONTRATUA LUZATU DA]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]], [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainia]] eta [[Ghanako futbol selekzio nazionala|Ghanarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|Nico '''Williams''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'81 |02-7-12 |Harrobia |138 |22 |2020 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/01/nico-williamsek-hiru-denboraldirako-berritu-du-athleticekin Nico Williamsek hiru denboraldirako berritu du Athleticekin]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |11 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|Álvaro '''Djaló''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'75 |99-8-16 |[[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]] |13 |1 |2024 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/04/akordioa-sc-bragarekin-alvaro-djalo-fitxatzeko/ Akordioa SC Bragarekin Alvaro Djalo fitxatzeko]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |12 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|Gorka '''Gurutzeta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'88 |96-9-12 |Harrobia |98 |26 |18-19,22 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/02/20/guruzetak-2028ra-arte-berritu-du-kontratua/ Guruzetak 2028ra arte berritu du kontratua/]</ref> | |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|Julen '''Agirrezabala''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'87 |00-12-26 |Harrobia |50 |0 |2021 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/31/julen-agirrezabalak-athletic-clubekin-2027ra-arte-berritu-du/ Julen Agirrezabalak Athletic Clubekin 2027ra arte berritu du]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |14 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai '''Nuñez''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'86 |97-1-30 |Harrobia |120 |3 |17-22,24 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/28/unai-nunez-athletic-clubera-utzita-itzuli-da/ Unai Nuñez Athletic Clubera utzita itzuli da]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|Iñigo '''Lekue''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'80 |93-5-24 |[[Danok Bat]] |248 |4 |2015 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/23/inigo-lekuek-2025era-arte-berritu-du-kontratua Iñigo Lekuek 2025era arte berritu du kontratua]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|Iñigo Ruiz de '''Galarreta''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'75 |93-8-6 |Harrobia |58 |1 |11-13,23 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/06/07/galarreta-athletic-clubera-itzuli-da Galarreta Athletic Clubera itzuli da]</ref> | |- |17 | align="left" |{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''' Berchiche]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'81 |90-2-10 |Harrobia |210 |14 |2018 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/25/yuri-berchichek-kontratua-berritu-du-athleticekin/ Yuri Berchichek kontratua berritu du Athleticekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |18 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Óscar de Marcos|Oscar '''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'82 |89-4-14 |[[Deportivo Alavés|Alaves]] |546 |38 |2009 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/19/datorren-denboraldian-de-marcos-izango-da-athleticeko-kapitaina/ Datorren denboraldian De Marcos izango da Athleticeko kapitaina]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |19 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi '''Martón''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'83 |99-5-6 |[[Real Sociedad]] |3 |0 |2024 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/07/05/marton-athletic-clubeko-jokalari-berria Marton Athletic Clubeko jokalari berria]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]''' |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'83 |03-5-25 |Harrobia |50 |2 |2023 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/10/20/unai-gomezek-2028ra-arte-berritu-du-athletic-clubekin Unai Gomezek 2028ra arte berritu du Athletic Clubekin]</ref> | |- |21 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|Ander '''Herrera''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'82 |89-8-14 |[[Real Zaragoza|Zaragoza]] |186 |11 |11-14,22 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/13/ander-herrerak-kontratua-berritu-du-athletic-clubekin/ Ander Herrerak kontratua berritu du Athletic Clubekin]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico '''Serrano''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'78 |03-3-5 |Harrobia |20 |2 |21-22,24 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/08/10/nico-serranok-beste-bi-urtez-berritu-du-kontratua-eta-pec-zwolle-taldera-irtengo-da-utzita Nico Serranok beste bi urtez berritu du kontratua eta Pec Zwolle taldera irtengo da utzita]</ref> | |- |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|Mikel '''Jauregizar''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'77 |03-11-13 |Harrobia |23 |1 |2023 |2027 | |- bgcolor="#EFEFEF" |24 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|Beñat '''Prados''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'79 |01-2-8 |Harrobia |48 |1 |2023 |2031 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/27/benat-pradosek-2031ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Beñat Pradosek 2031ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref> | |- |25 | align="left" |''Fitxa librea'' | align="left" | | | | | | | | | |-bgcolor="#EFEFEF" |26 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|Alex '''Padilla''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'90 |03-9-1 |Harrobia |5 |0 |2024 |2027 | |- |28 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|Peio '''Canales''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'79 |05-1-17 |Harrobia |1 |0 |2024 |2027 | |- bgcolor="#EFEFEF" <!-- |29 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Gerenabarrena|Beñat '''Gerenabarrena''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'75 |03-3-29 |Harrobia |0 |0 |2024 |2027 <ref>[https://as.com/futbol/mas_futbol/gerenabarrena-renueva-tres-temporadas-con-el-athletic-n/ Gerenabarrena renueva tres temporadas con el Athletic]</ref> | |- |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Duñabeitia|Aimar '''Duñabeitia''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |03-6-22 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" --> |32 |align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''' Boiro]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'83 |02-6-22 |[[Osasuna]] |5 |0 |2024 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/24/akordioa-osasunako-adama-boiro-ezker-hegaleko-atzelariarekin Akordioa Osasunako Adama Boiro ezker hegaleko atzelariarekin]</ref> | |- <!-- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|Aingeru '''Olabarrieta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'82 |05-11-14 |Harrobia |1 |0 |2023 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oier Gastesi|Oier '''Gastesi''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'90 |03-10-30 |Harrobia |0 |0 |2024 |2026 <ref>[https://as.com/futbol/primera/gastesi-amplia-su-contrato-hasta-2026-n/ Gastesi amplía su contrato con el Athletic hasta 2026]</ref> | |- --> |} Entrenatzailea: {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} [[Ernesto Valverde]] (03-05,13-17,22-Egun) * [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]]. * [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko baja. * <small> 25 baino handiagoa den zenbakia duten joklariak [[Bilbao Athletic 2024/2025|Bilbao Athletic]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako zenbakiak eraman beharko dituzte.</small> === Lagatakoak === {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Taldea !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Hugo Rincón|Hugo '''Rincón''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'85 |03-1-27 |Harrobia |0 |0 |Inoiz |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/06/hugo-rinconek-2028ra-arte-berritu-du/ Hugo Rinconek 2028ra arte berritu du]</ref> | |- |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz|Unai '''Egiluz''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'88 |02-3-19 |Harrobia |1 |0 |23-24 |2026 | |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor|Unai '''Vencedor''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'76 |00-11-15 |Harrobia |82 |0 |19-23 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2022/05/13/unai-vencedorrek-2027ra-arte-luzatu-du-kontratua Unai Vencedorrek 2027ra arte luzatu du kontratua]</ref> | |- |[[Real Zaragoza|Zaragoza]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Adu Ares''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] |1'83 |01-10-12 |[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]] |27 |2 |22-24 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/14/adu-aresek-2027ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Adu Aresek 2027ra arte berritu du bere kontratua]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko Iruretagoiena|'''Izeta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'75 |99-9-29 |[[Eibar KE|Eibar]] |0 |0 |Inoiz |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/08/urko-izetak-utzita-jokatuko-du-cd-mirandes/ Urko Izetak utzita jokatuko du CD Mirandesen]</ref> | |- |} <!-- === Baja Neguan === {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |- |} === Neguko merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- |} --> === Udako merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Fitxaketak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]] | Fitxaketa | 15.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel]] | [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai Nuñez]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Real Club Celta de Vigo|Celta]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico Serrano]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]] | Lagapenetik bueltan | |- | {{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi Martón]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagapenetik bueltan | |- <!-- | {{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Bilbao Athletic]] | 1.taldera igo | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Eibar KE|Eibar]] | Lagatua | |- --> |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|EH}} [[Raúl García]] | [[Erdilari|Puntaerdia]] | Erretiratua | | |- | {{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Fitxaketa | 1.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Imanol García de Albeniz]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[AC Sparta Praga|Sparta Praga]] | Fitxaketa | 500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Daniel García Carrillo|Dani Garcia]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Olympiacos F.C.|Olympiacos]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Iker Muniain]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares]] | [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] | [[Real Zaragoza|Zaragoza]] | Lagatua | |- |} === Estatistikak === {| class="wikitaula" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"|Zkia. !rowspan="2"|Jokalaria !colspan="4"|Guztira !colspan="4"|Liga (1.maila) !colspan="4"|Kopa !colspan="4"|Europa League !colspan="4"|Superkopa |- !Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis. |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |2 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|'''Gorosabel''']] | 8/6|| 458'|| 0|| 1|| 5/3|| 277'|| 0|| 1|| || || || || 3/3|| 181'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |3 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']] | 16/14|| 1304'|| 2|| 0|| 12/10|| 954'|| 2|| 0|| || || || || '''4'''/'''4'''|| 350'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |4 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] | 12/12|| 1025'||2 | 0|| 8/8|| 665'||1 | 0|| || || || || '''4'''/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''']] | 7/7|| 630'|| 0|| 0|| 7/7|| 630'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|'''Vesga''']] | 9/4|| 382'|| 0|| 0|| 8/4|| 348'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 34'|| 0|| 0|| -|| -|| - | - |- |7 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|'''Berenguer''']] | '''17'''/10|| 911'|| 2|| '''5'''|| '''13'''/8|| 721'|| 2|| '''4'''|| || || || || '''4'''/2|| 190'|| 0|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |8 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']] | 13/11|| 839'|| '''6'''|| 0|| 11/10|| 736'|| '''5'''|| 0|| || || || || 2/1|| 103'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |9 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']] | '''17'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''13<nowiki/>''''|| 5|| 4|| '''13'''/'''12'''|| '''10'''<nowiki/>'''53''''|| 3|| '''4'''|| || || || || '''4'''/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| '''2'''|| 0|| -|| -|| -|| - |- |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']] | 16/13|| 1145'|| 2|| 3|| 12/10|| 864'|| 1|| 2|| || || || || '''4'''/3|| 281'|| 1|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |11 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|'''Djaló''']] | 13/6|| 546'|| 1|| 0|| 10/4|| 403'|| 1|| 0|| || || || || 3/2|| 143'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |12 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']] | 16/11|| 937'|| 3|| 2|| '''13'''/8|| 710'|| 3|| 2|| || || || || 3/3|| 227'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|'''Agirrezabala''']] | 15/15|| 1297'|| (9)|| 0|| 11/11|| 937'|| (7)|| 0|| || || || || '''4'''/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| - |- |14 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|'''Nuñez''']] | 4/3|| 280'|| 0|| 1|| 3/3|| 270'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 10'|| 0|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']] | 6/3|| 315'|| 0|| 0|| 6/3|| 315'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']] | 14/11|| 880'|| 0|| 1|| 10/7|| 559'|| 0|| 1|| || || || || '''4'''/'''4'''|| 319'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |17 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']] | 15/13|| 1174'|| 0|| 0|| 11/9|| 814'|| 0|| 0|| || || || || '''4'''/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |18 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]] | 14/10|| 954'|| 0|| 4|| 10/9|| 775'|| 0|| 3|| || || || || '''4'''/1|| 179'|| 0|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |19 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|'''Martón''']] | 3/0|| 50'|| 0|| 0|| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]''' | '''17'''/4|| 499'|| 0|| 2|| '''13'''/3|| 375'|| 0|| 1|| || || || || '''4'''/1|| 124'|| 0|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |21 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|'''Herrera''']] | 12/2|| 325'|| 0|| 0|| 8/2|| 269'|| 0|| 0|| || || || || '''4'''/0|| 56'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|'''Serrano''']] | 3/1|| 131'|| 1|| 0|| 2/1|| 97'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 34'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|'''Jauregizar''']] | 13/8|| 727'|| 1|| 0|| 11/7|| 640'|| 1|| 0|| || || || || 2/1|| 87'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |24 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|'''Prados''']] | 15/11|| 849'|| 1|| 0|| 12/8|| 647'|| 1|| 0|| || || || || 3/3|| 202'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |26 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|'''Padilla''']] | 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |28 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|'''Canales''']] | 1/0|| 19'|| 0|| 0|| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |32 |align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''']] | 5/4|| 339'|| 0|| 0|| 5/4|| 339'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- <!-- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|'''Olabarrieta''']] | -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- --> |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Ares''']] '''(B)''' | 1/0|| 18'|| 0|| 0|| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |} ''Jokalariak guztira: 28'' <!-- === Denboraldiko Hamaikakoa === ''Lehiaketa guztien artean hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.'' <div style="position:relative;"> [[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]] {{Image label|x=0.40|y=1.26|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']]</span>}} {{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]</span>}} {{Image label|x=0.25|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] </span>}} {{Image label|x=0.55|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]</span>}} {{Image label|x=0.10|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]</span>}} {{Image label|x=0.42|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]</span>}} {{Image label|x=0.42|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]</span>}} {{Image label|x=0.65|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']]</span>}} {{Image label|x=0.10|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]</span>}} {{Image label|x=0.35|y=0.40|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]</span>}} {{Image label|x=0.35|y=0.25|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]</span>}} </div> --> === Neurketak === ==== Aurrendenboraldia ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Data !Aurkaria !Lekua !Emaitza !Golegileak !Oharrak |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 20|Uztailak 20]] |[[Burgos Club de Fútbol|Burgos]] |[[El Plantío Futbol Zelaia|El Plantío]], [[Burgos]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8467/kronika 2 – 1] |[[Javier Martón|Martón]] 54' | |- bgcolor="#ddffdd" |[[Uztailaren 24|Uztailak 24]] |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] |[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8468/kronika 2 – 1] |[[Iñaki Williams]] 39', [[Peio Canales|Canales]] 46' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 27|Uztailak 27]] |[[Sporting Clube de Portugal|Sporting Portugal]] |[[José Alvalade estadioa|José Alvalade]], [[Lisboa]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8476/kronika 3 – 0] | |[[Troféu Cinco Violinos]] XIII.edizioa |- bgcolor="#ddffdd" |[[Abuztuaren 1]]a |[[Eibar KE|Eibar]] |[[Las Llanas Udal Zelaia|Las Llanas]], [[Sestao]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8469/kronika 1 – 0] |[[Álvaro Djaló|Djaló]] 85' | |- bgcolor="#ddffdd" |[[Abuztuaren 3]]a |[[Osasuna]] |[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1] |[[Álvaro Djaló|Djaló]] 19', [[Iñaki Williams]] 65' |[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]] (3.garaikurra) |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 7]]a |[[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] |[[Bescot Stadium|Bescot]], [[Walsall]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8470/kronika 3 – 2] |[[Yeray Álvarez|Yeray]] 26', [[Gorka Gurutzeta|Guruzeta]] 71' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 10]]a |[[VfB Stuttgart|Stuttgart]] |[[MHPArena]], [[Stuttgart]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8471/kronika 4 – 0] | | |} ==== Liga ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !# !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |1 |[[Abuztuaren 15]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8431/kronika 1 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 27' |47.845 |16. |-bgcolor="#ffdddd" |2 |[[Abuztuaren 24]]a |[[Barça]] |[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8432/kronika 2 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] ([[Penalti|pen.]]) 42' |46.448 |15. |- bgcolor="#ddffdd" |3 |[[Abuztuaren 28]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8433/kronika 1 – 0] |[[Beñat Prados|Prados]] 45' |48.644 |11. |-bgcolor="#ffdddd" |4 |[[Abuztuaren 31]] |[[Atletico Madril]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8434/kronika 0 – 1] | |48.617 |14. |- bgcolor="#ddffdd" |5 |[[Irailaren 15]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8435/kronika 2 – 3] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 7', [[Nico Williams]] 30', [[Aitor Paredes|Paredes]] 76' |25.908 |10. |- bgcolor="#ddffdd" |7 |[[Irailaren 19]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8437/kronika 0 – 2] |[[Daniel Vivian|Vivian]] 65', [[Iñaki Williams]] 75' |8.304 |5. |- bgcolor="#ddffdd" |6 |[[Irailaren 22]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8436/kronika 3 – 1] |[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 4', 39'; [[Álvaro Djaló|Djaló]] 80' |48.373 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |8 |[[Irailaren 29]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8438/kronika 1 – 1] |[[Mikel Jauregizar|Jauregizar]] 36' |48.288 |5. |-bgcolor="#ffdddd" |9 |[[Urriaren 6]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Montilivi estadioa|Montilivi]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8439/kronika 2 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 41' |13.396 |6. |- bgcolor="#ddffdd" |10 |[[Urriaren 20]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8473/kronika 4 – 1] |[[Daniel Vivian|Vivian]] 6', [[Iñaki Williams]] 28', 30'; [[Alex Berenguer|Berenguer]] 55' |46.713 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |11 |[[Urriaren 27]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Son Moix estadioa|Son Moix]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8440/kronika 0 – 0] | |19.797 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |12 |[[Azaroaren 3]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8441/kronika 1 – 1] |[[Alex Berenguer|Berenguer]] 68' |46.898 | |- bgcolor="#ffffdd" |13 |[[Azaroaren 10]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8442/kronika 1 – 1] |[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 94' |23.515 | |- bgcolor="#ddffdd" |14 |[[Azaroaren 24]]a |[[Real Sociedad]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 26' |50.719 |5. |- |15 |[[Abenduaren 1]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]] | | | | |- |19 |[[Abenduaren 4]]a |[[Real Madril]] |[[San Mames]] | | | | |- |16 |[[Abenduaren 8]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[San Mames]] | | | | |- |17 |[[Abenduaren 15]]a | [[Alaves]] |[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]] | | | | |- |18 |[[Abenduaren 22]]a |[[Osasuna]] |[[Sadar]] | | | | |- |20 |[[Urtarrilaren 19]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Balaídos estadioa|Balaídos]] | | | | |- |21 |[[Urtarrilaren 26]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[San Mames]] | | | | |- |22 |[[Otsailaren 2]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]] | | | | |- |23 |[[Otsailaren 9]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[San Mames]] | | | | |- |24 |[[Otsailaren 16]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]] | | | | |- |25 |[[Otsailaren 23]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[San Mames]] | | | | |- |26 |[[Martxoaren 2]]a | [[Atletico Madril]] |[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]] | | | | |- |27 |[[Martxoaren 9]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[San Mames]] | | | | |- |28 |[[Martxoaren 16]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]] | | | | |- |29 |[[Martxoaren 30]]a |[[Osasuna]] |[[San Mames]] | | | | |- |30 |[[Apirilaren 6]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[El Madrigal|La Cerámica]] | | | | |- |31 |[[Apirilaren 13]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[San Mames]] | | | | |- |32 |[[Apirilaren 20]]a |[[Real Madril]] |[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]] | | | | |- |33 |[[Apirilaren 23]]a |[[UD Las Palmas]] |[[San Mames]] | | | | |- |34 |[[Maiatzaren 4]]a |[[Real Sociedad]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |35 |[[Maiatzaren 11]] |[[Alaves]] |[[San Mames]] | | | | |- |36 |[[Maiatzaren 14]] |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]] | | | | |- |37 |[[Maiatzaren 18]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Mestalla]] | | | | |- |38 |[[Maiatzaren 25]]a |[[Barça]] |[[San Mames]] | | | | |} ==== Kopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Maila !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- |Final Hamaseirenak | | | | | | | |- |} ==== Europa League ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |Liga #1 |[[Irailaren 26]]a |[[AS Roma|Roma]] |[[Stadio Olimpico]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8478/kronika 1 – 1] |[[Aitor Paredes|Paredes]] 84' |63.702 |16. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #2 |[[Urriaren 3]]a |[[AZ Alkmaar]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8479/kronika 2 – 0] |[[Iñaki Williams]] 72', [[Oihan Sancet|Sancet]] 85' |46.328 |11. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #3 |[[Urriaren 24]]a |[[SK Slavia Praga|Slavia Praga]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8480/kronika 1 – 0] |[[Nico Williams]] 33' |47.766 |8. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #4 |[[Azaroaren 7]]a |[[PFC Ludogorets Razgrad|Ludogorets]] |[[Huvepharma Arena]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8481/kronika 1 – 2] |[[Iñaki Williams]] 73', [[Nico Serrano|Serrano]] 74' |9.345 |6. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #5 |[[Azaroaren 28]]a |[[IF Elfsborg|Elfsborg]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8482/kronika 3 – 0] |[[Adama Boiro|Adama]] 6', [[Beñat Prados|Prados]] 24', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 24' |46.325 |2. |- |Liga #6 |[[Abenduaren 12]]a |[[Fenerbahçe]] |[[Şükrü Saracoğlu estadioa|Şükrü Saracoğlu]] | | | | |- |Liga #7 |[[Urtarrilaren 23]]a |[[Beşiktaş JK|Beşiktaş]] |[[Vodafone Park|Beşiktaş Stadyumu]] | | | | |- |Liga #8 |[[Urtarrilaren 30]]a |[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |[[San Mames]] | | | | |} ==== Superkopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- |Finalerdia |[[Urtarrilaren 8]]a |[[Barça]] | | | | |- |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == == Ikus, gainera == * [[Athletic 2023-2024|Athletic 2023-24]] * [[Athletic 2025-26]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Athleticeko historia]] cuyjllibqzkzo9yew26f43en4ayq09f 9984463 9984462 2024-11-28T23:21:46Z Daeri 16654 /* Europa League */ 9984463 wikitext text/x-wiki {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiztik !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font> |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|Unai '''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'92 |97-6-11 |Harrobia |195 |0 |2018 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/24/unai-simonek-2029ra-arte-luzatu-du-athletic-clubekin-duen-konpromisoa/ Unai Simonek 2029ra arte luzatu du Athletic Clubekin duen konpromisoa]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |2 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|Andoni '''Gorosabel''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'74 |96-8-4 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |8 |0 |2024 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/19/gorosabelek-2028ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Gorosabelek 2028ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |3 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|Dani '''Vivian''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |99-7-5 |[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]] |119 |5 |2021 |2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/01/dani-vivian-athletic-clubekin-konprometitu-da-2032ra-arte/ Dani Vivian Athletic Clubekin konprometitu da 2032ra arte]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |4 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|Aitor '''Paredes''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'86 |00-4-29 |Harrobia |69 |3 |2022 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/21/aitor-paredesek-2029ra-arte-berritu-du-kontratua/ Aitor Paredesek 2029ra arte berritu du kontratua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''' Álvarez]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'82 |95-1-24 |Harrobia |235 |3 |2016 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/07/18/yeray-alvarezek-kontratua-berritu-du-2 Yeray Alvarezek kontratua berritu du]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|Mikel '''Vesga''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'91 |93-5-21 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |217 |10 |16-17,17-18,19 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/21/vesgak-2027ra-arte-luzatu-du-bere-kontratua Vesgak 2027ra arte luzatu du bere kontratua]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |7 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|Alex '''Berenguer''']] |align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]] |1'75 |95-7-4 |[[Torino FC|Torino]] |186 |30 |2020 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/07/07/berenguerrek-hiru-urte-gehiagoz-sinatu-du-athletic-clubekin/ Berenguerrek hiru urte gehiagoz sinatu du Athletic Clubekin]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |8 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|Oihan '''Sancet''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'88 |00-4-25 |Harrobia |170 |31 |2019 |2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/01/oihan-sancetek-2032ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Oihan Sancetek 2032ra arte berritu du bere kontratua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |9 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|Iñaki '''Williams''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'86 |94-6-15 |Harrobia |438 |105 |2014 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/08/12/inaki-williamsen-kontratua-luzatu-da IÑAKI WILLIAMSEN KONTRATUA LUZATU DA]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]], [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainia]] eta [[Ghanako futbol selekzio nazionala|Ghanarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|Nico '''Williams''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'81 |02-7-12 |Harrobia |138 |22 |2020 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/01/nico-williamsek-hiru-denboraldirako-berritu-du-athleticekin Nico Williamsek hiru denboraldirako berritu du Athleticekin]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |11 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|Álvaro '''Djaló''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'75 |99-8-16 |[[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]] |13 |1 |2024 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/04/akordioa-sc-bragarekin-alvaro-djalo-fitxatzeko/ Akordioa SC Bragarekin Alvaro Djalo fitxatzeko]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |12 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|Gorka '''Gurutzeta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'88 |96-9-12 |Harrobia |98 |26 |18-19,22 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/02/20/guruzetak-2028ra-arte-berritu-du-kontratua/ Guruzetak 2028ra arte berritu du kontratua/]</ref> | |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|Julen '''Agirrezabala''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'87 |00-12-26 |Harrobia |50 |0 |2021 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/31/julen-agirrezabalak-athletic-clubekin-2027ra-arte-berritu-du/ Julen Agirrezabalak Athletic Clubekin 2027ra arte berritu du]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |14 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai '''Nuñez''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'86 |97-1-30 |Harrobia |120 |3 |17-22,24 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/28/unai-nunez-athletic-clubera-utzita-itzuli-da/ Unai Nuñez Athletic Clubera utzita itzuli da]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|Iñigo '''Lekue''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'80 |93-5-24 |[[Danok Bat]] |248 |4 |2015 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/23/inigo-lekuek-2025era-arte-berritu-du-kontratua Iñigo Lekuek 2025era arte berritu du kontratua]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|Iñigo Ruiz de '''Galarreta''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'75 |93-8-6 |Harrobia |58 |1 |11-13,23 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/06/07/galarreta-athletic-clubera-itzuli-da Galarreta Athletic Clubera itzuli da]</ref> | |- |17 | align="left" |{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''' Berchiche]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'81 |90-2-10 |Harrobia |210 |14 |2018 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/25/yuri-berchichek-kontratua-berritu-du-athleticekin/ Yuri Berchichek kontratua berritu du Athleticekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |18 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Óscar de Marcos|Oscar '''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'82 |89-4-14 |[[Deportivo Alavés|Alaves]] |546 |38 |2009 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/19/datorren-denboraldian-de-marcos-izango-da-athleticeko-kapitaina/ Datorren denboraldian De Marcos izango da Athleticeko kapitaina]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |19 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi '''Martón''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'83 |99-5-6 |[[Real Sociedad]] |3 |0 |2024 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/07/05/marton-athletic-clubeko-jokalari-berria Marton Athletic Clubeko jokalari berria]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]''' |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'83 |03-5-25 |Harrobia |50 |2 |2023 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/10/20/unai-gomezek-2028ra-arte-berritu-du-athletic-clubekin Unai Gomezek 2028ra arte berritu du Athletic Clubekin]</ref> | |- |21 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|Ander '''Herrera''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'82 |89-8-14 |[[Real Zaragoza|Zaragoza]] |186 |11 |11-14,22 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/13/ander-herrerak-kontratua-berritu-du-athletic-clubekin/ Ander Herrerak kontratua berritu du Athletic Clubekin]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico '''Serrano''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'78 |03-3-5 |Harrobia |20 |2 |21-22,24 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/08/10/nico-serranok-beste-bi-urtez-berritu-du-kontratua-eta-pec-zwolle-taldera-irtengo-da-utzita Nico Serranok beste bi urtez berritu du kontratua eta Pec Zwolle taldera irtengo da utzita]</ref> | |- |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|Mikel '''Jauregizar''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'77 |03-11-13 |Harrobia |23 |1 |2023 |2027 | |- bgcolor="#EFEFEF" |24 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|Beñat '''Prados''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'79 |01-2-8 |Harrobia |48 |1 |2023 |2031 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/27/benat-pradosek-2031ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Beñat Pradosek 2031ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref> | |- |25 | align="left" |''Fitxa librea'' | align="left" | | | | | | | | | |-bgcolor="#EFEFEF" |26 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|Alex '''Padilla''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'90 |03-9-1 |Harrobia |5 |0 |2024 |2027 | |- |28 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|Peio '''Canales''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'79 |05-1-17 |Harrobia |1 |0 |2024 |2027 | |- bgcolor="#EFEFEF" <!-- |29 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Gerenabarrena|Beñat '''Gerenabarrena''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'75 |03-3-29 |Harrobia |0 |0 |2024 |2027 <ref>[https://as.com/futbol/mas_futbol/gerenabarrena-renueva-tres-temporadas-con-el-athletic-n/ Gerenabarrena renueva tres temporadas con el Athletic]</ref> | |- |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Duñabeitia|Aimar '''Duñabeitia''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |03-6-22 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" --> |32 |align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''' Boiro]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'83 |02-6-22 |[[Osasuna]] |5 |0 |2024 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/24/akordioa-osasunako-adama-boiro-ezker-hegaleko-atzelariarekin Akordioa Osasunako Adama Boiro ezker hegaleko atzelariarekin]</ref> | |- <!-- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|Aingeru '''Olabarrieta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'82 |05-11-14 |Harrobia |1 |0 |2023 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oier Gastesi|Oier '''Gastesi''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'90 |03-10-30 |Harrobia |0 |0 |2024 |2026 <ref>[https://as.com/futbol/primera/gastesi-amplia-su-contrato-hasta-2026-n/ Gastesi amplía su contrato con el Athletic hasta 2026]</ref> | |- --> |} Entrenatzailea: {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} [[Ernesto Valverde]] (03-05,13-17,22-Egun) * [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]]. * [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko baja. * <small> 25 baino handiagoa den zenbakia duten joklariak [[Bilbao Athletic 2024/2025|Bilbao Athletic]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako zenbakiak eraman beharko dituzte.</small> === Lagatakoak === {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Taldea !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Hugo Rincón|Hugo '''Rincón''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'85 |03-1-27 |Harrobia |0 |0 |Inoiz |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/06/hugo-rinconek-2028ra-arte-berritu-du/ Hugo Rinconek 2028ra arte berritu du]</ref> | |- |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz|Unai '''Egiluz''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'88 |02-3-19 |Harrobia |1 |0 |23-24 |2026 | |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor|Unai '''Vencedor''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'76 |00-11-15 |Harrobia |82 |0 |19-23 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2022/05/13/unai-vencedorrek-2027ra-arte-luzatu-du-kontratua Unai Vencedorrek 2027ra arte luzatu du kontratua]</ref> | |- |[[Real Zaragoza|Zaragoza]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Adu Ares''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] |1'83 |01-10-12 |[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]] |27 |2 |22-24 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/14/adu-aresek-2027ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Adu Aresek 2027ra arte berritu du bere kontratua]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko Iruretagoiena|'''Izeta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'75 |99-9-29 |[[Eibar KE|Eibar]] |0 |0 |Inoiz |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/08/urko-izetak-utzita-jokatuko-du-cd-mirandes/ Urko Izetak utzita jokatuko du CD Mirandesen]</ref> | |- |} <!-- === Baja Neguan === {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |- |} === Neguko merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- |} --> === Udako merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Fitxaketak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]] | Fitxaketa | 15.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel]] | [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai Nuñez]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Real Club Celta de Vigo|Celta]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico Serrano]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]] | Lagapenetik bueltan | |- | {{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi Martón]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagapenetik bueltan | |- <!-- | {{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Bilbao Athletic]] | 1.taldera igo | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Eibar KE|Eibar]] | Lagatua | |- --> |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|EH}} [[Raúl García]] | [[Erdilari|Puntaerdia]] | Erretiratua | | |- | {{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Fitxaketa | 1.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Imanol García de Albeniz]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[AC Sparta Praga|Sparta Praga]] | Fitxaketa | 500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Daniel García Carrillo|Dani Garcia]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Olympiacos F.C.|Olympiacos]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Iker Muniain]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares]] | [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] | [[Real Zaragoza|Zaragoza]] | Lagatua | |- |} === Estatistikak === {| class="wikitaula" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"|Zkia. !rowspan="2"|Jokalaria !colspan="4"|Guztira !colspan="4"|Liga (1.maila) !colspan="4"|Kopa !colspan="4"|Europa League !colspan="4"|Superkopa |- !Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis. |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |2 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|'''Gorosabel''']] | 8/6|| 458'|| 0|| 1|| 5/3|| 277'|| 0|| 1|| || || || || 3/3|| 181'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |3 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']] | 16/14|| 1304'|| 2|| 0|| 12/10|| 954'|| 2|| 0|| || || || || '''4'''/'''4'''|| 350'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |4 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] | 12/12|| 1025'||2 | 0|| 8/8|| 665'||1 | 0|| || || || || '''4'''/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''']] | 7/7|| 630'|| 0|| 0|| 7/7|| 630'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|'''Vesga''']] | 9/4|| 382'|| 0|| 0|| 8/4|| 348'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 34'|| 0|| 0|| -|| -|| - | - |- |7 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|'''Berenguer''']] | '''17'''/10|| 911'|| 2|| '''5'''|| '''13'''/8|| 721'|| 2|| '''4'''|| || || || || '''4'''/2|| 190'|| 0|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |8 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']] | 13/11|| 839'|| '''6'''|| 0|| 11/10|| 736'|| '''5'''|| 0|| || || || || 2/1|| 103'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |9 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']] | '''17'''/'''16'''|| '''14'''<nowiki/>'''13<nowiki/>''''|| 5|| 4|| '''13'''/'''12'''|| '''10'''<nowiki/>'''53''''|| 3|| '''4'''|| || || || || '''4'''/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| '''2'''|| 0|| -|| -|| -|| - |- |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']] | 16/13|| 1145'|| 2|| 3|| 12/10|| 864'|| 1|| 2|| || || || || '''4'''/3|| 281'|| 1|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |11 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|'''Djaló''']] | 13/6|| 546'|| 1|| 0|| 10/4|| 403'|| 1|| 0|| || || || || 3/2|| 143'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |12 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']] | 16/11|| 937'|| 3|| 2|| '''13'''/8|| 710'|| 3|| 2|| || || || || 3/3|| 227'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|'''Agirrezabala''']] | 15/15|| 1297'|| (9)|| 0|| 11/11|| 937'|| (7)|| 0|| || || || || '''4'''/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| - |- |14 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|'''Nuñez''']] | 4/3|| 280'|| 0|| 1|| 3/3|| 270'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 10'|| 0|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']] | 6/3|| 315'|| 0|| 0|| 6/3|| 315'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']] | 14/11|| 880'|| 0|| 1|| 10/7|| 559'|| 0|| 1|| || || || || '''4'''/'''4'''|| 319'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |17 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']] | 15/13|| 1174'|| 0|| 0|| 11/9|| 814'|| 0|| 0|| || || || || '''4'''/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |18 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]] | 14/10|| 954'|| 0|| 4|| 10/9|| 775'|| 0|| 3|| || || || || '''4'''/1|| 179'|| 0|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |19 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|'''Martón''']] | 3/0|| 50'|| 0|| 0|| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]''' | '''17'''/4|| 499'|| 0|| 2|| '''13'''/3|| 375'|| 0|| 1|| || || || || '''4'''/1|| 124'|| 0|| '''1'''|| -|| -|| -|| - |- |21 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|'''Herrera''']] | 12/2|| 325'|| 0|| 0|| 8/2|| 269'|| 0|| 0|| || || || || '''4'''/0|| 56'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|'''Serrano''']] | 3/1|| 131'|| 1|| 0|| 2/1|| 97'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 34'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|'''Jauregizar''']] | 13/8|| 727'|| 1|| 0|| 11/7|| 640'|| 1|| 0|| || || || || 2/1|| 87'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |24 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|'''Prados''']] | 15/11|| 849'|| 1|| 0|| 12/8|| 647'|| 1|| 0|| || || || || 3/3|| 202'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |26 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|'''Padilla''']] | 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |28 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|'''Canales''']] | 1/0|| 19'|| 0|| 0|| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |32 |align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''']] | 5/4|| 339'|| 0|| 0|| 5/4|| 339'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- <!-- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|'''Olabarrieta''']] | -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- --> |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Ares''']] '''(B)''' | 1/0|| 18'|| 0|| 0|| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |} ''Jokalariak guztira: 28'' <!-- === Denboraldiko Hamaikakoa === ''Lehiaketa guztien artean hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.'' <div style="position:relative;"> [[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]] {{Image label|x=0.40|y=1.26|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']]</span>}} {{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]</span>}} {{Image label|x=0.25|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] </span>}} {{Image label|x=0.55|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]</span>}} {{Image label|x=0.10|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]</span>}} {{Image label|x=0.42|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]</span>}} {{Image label|x=0.42|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]</span>}} {{Image label|x=0.65|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']]</span>}} {{Image label|x=0.10|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]</span>}} {{Image label|x=0.35|y=0.40|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]</span>}} {{Image label|x=0.35|y=0.25|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]</span>}} </div> --> === Neurketak === ==== Aurrendenboraldia ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Data !Aurkaria !Lekua !Emaitza !Golegileak !Oharrak |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 20|Uztailak 20]] |[[Burgos Club de Fútbol|Burgos]] |[[El Plantío Futbol Zelaia|El Plantío]], [[Burgos]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8467/kronika 2 – 1] |[[Javier Martón|Martón]] 54' | |- bgcolor="#ddffdd" |[[Uztailaren 24|Uztailak 24]] |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] |[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8468/kronika 2 – 1] |[[Iñaki Williams]] 39', [[Peio Canales|Canales]] 46' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 27|Uztailak 27]] |[[Sporting Clube de Portugal|Sporting Portugal]] |[[José Alvalade estadioa|José Alvalade]], [[Lisboa]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8476/kronika 3 – 0] | |[[Troféu Cinco Violinos]] XIII.edizioa |- bgcolor="#ddffdd" |[[Abuztuaren 1]]a |[[Eibar KE|Eibar]] |[[Las Llanas Udal Zelaia|Las Llanas]], [[Sestao]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8469/kronika 1 – 0] |[[Álvaro Djaló|Djaló]] 85' | |- bgcolor="#ddffdd" |[[Abuztuaren 3]]a |[[Osasuna]] |[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1] |[[Álvaro Djaló|Djaló]] 19', [[Iñaki Williams]] 65' |[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]] (3.garaikurra) |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 7]]a |[[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] |[[Bescot Stadium|Bescot]], [[Walsall]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8470/kronika 3 – 2] |[[Yeray Álvarez|Yeray]] 26', [[Gorka Gurutzeta|Guruzeta]] 71' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 10]]a |[[VfB Stuttgart|Stuttgart]] |[[MHPArena]], [[Stuttgart]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8471/kronika 4 – 0] | | |} ==== Liga ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !# !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |1 |[[Abuztuaren 15]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8431/kronika 1 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 27' |47.845 |16. |-bgcolor="#ffdddd" |2 |[[Abuztuaren 24]]a |[[Barça]] |[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8432/kronika 2 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] ([[Penalti|pen.]]) 42' |46.448 |15. |- bgcolor="#ddffdd" |3 |[[Abuztuaren 28]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8433/kronika 1 – 0] |[[Beñat Prados|Prados]] 45' |48.644 |11. |-bgcolor="#ffdddd" |4 |[[Abuztuaren 31]] |[[Atletico Madril]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8434/kronika 0 – 1] | |48.617 |14. |- bgcolor="#ddffdd" |5 |[[Irailaren 15]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8435/kronika 2 – 3] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 7', [[Nico Williams]] 30', [[Aitor Paredes|Paredes]] 76' |25.908 |10. |- bgcolor="#ddffdd" |7 |[[Irailaren 19]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8437/kronika 0 – 2] |[[Daniel Vivian|Vivian]] 65', [[Iñaki Williams]] 75' |8.304 |5. |- bgcolor="#ddffdd" |6 |[[Irailaren 22]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8436/kronika 3 – 1] |[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 4', 39'; [[Álvaro Djaló|Djaló]] 80' |48.373 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |8 |[[Irailaren 29]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8438/kronika 1 – 1] |[[Mikel Jauregizar|Jauregizar]] 36' |48.288 |5. |-bgcolor="#ffdddd" |9 |[[Urriaren 6]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Montilivi estadioa|Montilivi]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8439/kronika 2 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 41' |13.396 |6. |- bgcolor="#ddffdd" |10 |[[Urriaren 20]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8473/kronika 4 – 1] |[[Daniel Vivian|Vivian]] 6', [[Iñaki Williams]] 28', 30'; [[Alex Berenguer|Berenguer]] 55' |46.713 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |11 |[[Urriaren 27]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Son Moix estadioa|Son Moix]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8440/kronika 0 – 0] | |19.797 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |12 |[[Azaroaren 3]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8441/kronika 1 – 1] |[[Alex Berenguer|Berenguer]] 68' |46.898 | |- bgcolor="#ffffdd" |13 |[[Azaroaren 10]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8442/kronika 1 – 1] |[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 94' |23.515 | |- bgcolor="#ddffdd" |14 |[[Azaroaren 24]]a |[[Real Sociedad]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 26' |50.719 |5. |- |15 |[[Abenduaren 1]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]] | | | | |- |19 |[[Abenduaren 4]]a |[[Real Madril]] |[[San Mames]] | | | | |- |16 |[[Abenduaren 8]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[San Mames]] | | | | |- |17 |[[Abenduaren 15]]a | [[Alaves]] |[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]] | | | | |- |18 |[[Abenduaren 22]]a |[[Osasuna]] |[[Sadar]] | | | | |- |20 |[[Urtarrilaren 19]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Balaídos estadioa|Balaídos]] | | | | |- |21 |[[Urtarrilaren 26]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[San Mames]] | | | | |- |22 |[[Otsailaren 2]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]] | | | | |- |23 |[[Otsailaren 9]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[San Mames]] | | | | |- |24 |[[Otsailaren 16]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]] | | | | |- |25 |[[Otsailaren 23]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[San Mames]] | | | | |- |26 |[[Martxoaren 2]]a | [[Atletico Madril]] |[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]] | | | | |- |27 |[[Martxoaren 9]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[San Mames]] | | | | |- |28 |[[Martxoaren 16]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]] | | | | |- |29 |[[Martxoaren 30]]a |[[Osasuna]] |[[San Mames]] | | | | |- |30 |[[Apirilaren 6]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[El Madrigal|La Cerámica]] | | | | |- |31 |[[Apirilaren 13]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[San Mames]] | | | | |- |32 |[[Apirilaren 20]]a |[[Real Madril]] |[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]] | | | | |- |33 |[[Apirilaren 23]]a |[[UD Las Palmas]] |[[San Mames]] | | | | |- |34 |[[Maiatzaren 4]]a |[[Real Sociedad]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |35 |[[Maiatzaren 11]] |[[Alaves]] |[[San Mames]] | | | | |- |36 |[[Maiatzaren 14]] |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]] | | | | |- |37 |[[Maiatzaren 18]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Mestalla]] | | | | |- |38 |[[Maiatzaren 25]]a |[[Barça]] |[[San Mames]] | | | | |} ==== Kopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Maila !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- |Final Hamaseirenak | | | | | | | |- |} ==== Europa League ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |Liga #1 |[[Irailaren 26]]a |[[AS Roma|Roma]] |[[Stadio Olimpico]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8478/kronika 1 – 1] |[[Aitor Paredes|Paredes]] 84' |63.702 |16. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #2 |[[Urriaren 3]]a |[[AZ Alkmaar]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8479/kronika 2 – 0] |[[Iñaki Williams]] 72', [[Oihan Sancet|Sancet]] 85' |46.328 |11. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #3 |[[Urriaren 24]]a |[[SK Slavia Praga|Slavia Praga]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8480/kronika 1 – 0] |[[Nico Williams]] 33' |47.766 |8. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #4 |[[Azaroaren 7]]a |[[PFC Ludogorets Razgrad|Ludogorets]] |[[Huvepharma Arena]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8481/kronika 1 – 2] |[[Iñaki Williams]] 73', [[Nico Serrano|Serrano]] 74' |9.345 |6. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #5 |[[Azaroaren 28]]a |[[IF Elfsborg|Elfsborg]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8482/kronika 3 – 0] |[[Adama Boiro|Adama]] 6', [[Beñat Prados|Prados]] 24', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 53' |46.325 |2. |- |Liga #6 |[[Abenduaren 12]]a |[[Fenerbahçe]] |[[Şükrü Saracoğlu estadioa|Şükrü Saracoğlu]] | | | | |- |Liga #7 |[[Urtarrilaren 23]]a |[[Beşiktaş JK|Beşiktaş]] |[[Vodafone Park|Beşiktaş Stadyumu]] | | | | |- |Liga #8 |[[Urtarrilaren 30]]a |[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |[[San Mames]] | | | | |} ==== Superkopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- |Finalerdia |[[Urtarrilaren 8]]a |[[Barça]] | | | | |- |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == == Ikus, gainera == * [[Athletic 2023-2024|Athletic 2023-24]] * [[Athletic 2025-26]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Athleticeko historia]] 1tblw6j1g1xe2n0xl6o9a80wtnn84zz 9984464 9984463 2024-11-28T23:34:20Z Daeri 16654 /* Estatistikak */ 9984464 wikitext text/x-wiki {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiztik !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |colspan=11|<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font> |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|Unai '''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'92 |97-6-11 |Harrobia |196 |0 |2018 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/24/unai-simonek-2029ra-arte-luzatu-du-athletic-clubekin-duen-konpromisoa/ Unai Simonek 2029ra arte luzatu du Athletic Clubekin duen konpromisoa]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |2 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|Andoni '''Gorosabel''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'74 |96-8-4 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |9 |0 |2024 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/19/gorosabelek-2028ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Gorosabelek 2028ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |3 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|Dani '''Vivian''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |99-7-5 |[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]] |120 |5 |2021 |2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/01/dani-vivian-athletic-clubekin-konprometitu-da-2032ra-arte/ Dani Vivian Athletic Clubekin konprometitu da 2032ra arte]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |4 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|Aitor '''Paredes''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'86 |00-4-29 |Harrobia |70 |3 |2022 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/21/aitor-paredesek-2029ra-arte-berritu-du-kontratua/ Aitor Paredesek 2029ra arte berritu du kontratua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''' Álvarez]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'82 |95-1-24 |Harrobia |235 |3 |2016 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/07/18/yeray-alvarezek-kontratua-berritu-du-2 Yeray Alvarezek kontratua berritu du]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|Mikel '''Vesga''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'91 |93-5-21 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |217 |10 |16-17,17-18,19 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/21/vesgak-2027ra-arte-luzatu-du-bere-kontratua Vesgak 2027ra arte luzatu du bere kontratua]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |7 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|Alex '''Berenguer''']] |align=left|[[Erdilari|Ezker Hegalekoa]] |1'75 |95-7-4 |[[Torino FC|Torino]] |187 |30 |2020 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/07/07/berenguerrek-hiru-urte-gehiagoz-sinatu-du-athletic-clubekin/ Berenguerrek hiru urte gehiagoz sinatu du Athletic Clubekin]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |8 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|Oihan '''Sancet''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'88 |00-4-25 |Harrobia |171 |31 |2019 |2032 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/01/oihan-sancetek-2032ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Oihan Sancetek 2032ra arte berritu du bere kontratua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |9 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|Iñaki '''Williams''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'86 |94-6-15 |Harrobia |439 |105 |2014 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2019/08/12/inaki-williamsen-kontratua-luzatu-da IÑAKI WILLIAMSEN KONTRATUA LUZATU DA]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]], [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainia]] eta [[Ghanako futbol selekzio nazionala|Ghanarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|Nico '''Williams''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'81 |02-7-12 |Harrobia |139 |22 |2020 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/01/nico-williamsek-hiru-denboraldirako-berritu-du-athleticekin Nico Williamsek hiru denboraldirako berritu du Athleticekin]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |11 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|Álvaro '''Djaló''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'75 |99-8-16 |[[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]] |13 |1 |2024 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/04/akordioa-sc-bragarekin-alvaro-djalo-fitxatzeko/ Akordioa SC Bragarekin Alvaro Djalo fitxatzeko]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |12 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|Gorka '''Gurutzeta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'88 |96-9-12 |Harrobia |99 |27 |18-19,22 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/02/20/guruzetak-2028ra-arte-berritu-du-kontratua/ Guruzetak 2028ra arte berritu du kontratua/]</ref> | |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|Julen '''Agirrezabala''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'87 |00-12-26 |Harrobia |50 |0 |2021 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/31/julen-agirrezabalak-athletic-clubekin-2027ra-arte-berritu-du/ Julen Agirrezabalak Athletic Clubekin 2027ra arte berritu du]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |14 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai '''Nuñez''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'86 |97-1-30 |Harrobia |120 |3 |17-22,24 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/28/unai-nunez-athletic-clubera-utzita-itzuli-da/ Unai Nuñez Athletic Clubera utzita itzuli da]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|Iñigo '''Lekue''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'80 |93-5-24 |[[Danok Bat]] |249 |4 |2015 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/04/23/inigo-lekuek-2025era-arte-berritu-du-kontratua Iñigo Lekuek 2025era arte berritu du kontratua]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|Iñigo Ruiz de '''Galarreta''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'75 |93-8-6 |Harrobia |59 |1 |11-13,23 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/06/07/galarreta-athletic-clubera-itzuli-da Galarreta Athletic Clubera itzuli da]</ref> | |- |17 | align="left" |{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''' Berchiche]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'81 |90-2-10 |Harrobia |210 |14 |2018 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/03/25/yuri-berchichek-kontratua-berritu-du-athleticekin/ Yuri Berchichek kontratua berritu du Athleticekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |18 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Óscar de Marcos|Oscar '''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'82 |89-4-14 |[[Deportivo Alavés|Alaves]] |546 |38 |2009 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/05/19/datorren-denboraldian-de-marcos-izango-da-athleticeko-kapitaina/ Datorren denboraldian De Marcos izango da Athleticeko kapitaina]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |19 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi '''Martón''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'83 |99-5-6 |[[Real Sociedad]] |3 |0 |2024 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/07/05/marton-athletic-clubeko-jokalari-berria Marton Athletic Clubeko jokalari berria]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]''' |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'83 |03-5-25 |Harrobia |51 |2 |2023 |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/10/20/unai-gomezek-2028ra-arte-berritu-du-athletic-clubekin Unai Gomezek 2028ra arte berritu du Athletic Clubekin]</ref> | |- |21 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|Ander '''Herrera''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'82 |89-8-14 |[[Real Zaragoza|Zaragoza]] |187 |11 |11-14,22 |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/13/ander-herrerak-kontratua-berritu-du-athletic-clubekin/ Ander Herrerak kontratua berritu du Athletic Clubekin]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico '''Serrano''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'78 |03-3-5 |Harrobia |21 |2 |21-22,24 |2026 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/08/10/nico-serranok-beste-bi-urtez-berritu-du-kontratua-eta-pec-zwolle-taldera-irtengo-da-utzita Nico Serranok beste bi urtez berritu du kontratua eta Pec Zwolle taldera irtengo da utzita]</ref> | |- |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|Mikel '''Jauregizar''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'77 |03-11-13 |Harrobia |23 |1 |2023 |2027 | |- bgcolor="#EFEFEF" |24 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|Beñat '''Prados''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'79 |01-2-8 |Harrobia |49 |2 |2023 |2031 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/06/27/benat-pradosek-2031ra-arte-sinatu-du-athletic-clubekin/ Beñat Pradosek 2031ra arte sinatu du Athletic Clubekin]</ref> | |- |25 | align="left" |''Fitxa librea'' | align="left" | | | | | | | | | |-bgcolor="#EFEFEF" |26 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|Alex '''Padilla''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'90 |03-9-1 |Harrobia |5 |0 |2024 |2027 | |- |28 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|Peio '''Canales''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'79 |05-1-17 |Harrobia |1 |0 |2024 |2027 | |- bgcolor="#EFEFEF" <!-- |29 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Gerenabarrena|Beñat '''Gerenabarrena''']] |align=left|[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'75 |03-3-29 |Harrobia |0 |0 |2024 |2027 <ref>[https://as.com/futbol/mas_futbol/gerenabarrena-renueva-tres-temporadas-con-el-athletic-n/ Gerenabarrena renueva tres temporadas con el Athletic]</ref> | |- |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aimar Duñabeitia|Aimar '''Duñabeitia''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |03-6-22 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" --> |32 |align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''' Boiro]] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'83 |02-6-22 |[[Osasuna]] |6 |1 |2024 |2029 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/01/24/akordioa-osasunako-adama-boiro-ezker-hegaleko-atzelariarekin Akordioa Osasunako Adama Boiro ezker hegaleko atzelariarekin]</ref> | |- <!-- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|Aingeru '''Olabarrieta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'82 |05-11-14 |Harrobia |1 |0 |2023 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oier Gastesi|Oier '''Gastesi''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'90 |03-10-30 |Harrobia |0 |0 |2024 |2026 <ref>[https://as.com/futbol/primera/gastesi-amplia-su-contrato-hasta-2026-n/ Gastesi amplía su contrato con el Athletic hasta 2026]</ref> | |- --> |} Entrenatzailea: {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} [[Ernesto Valverde]] (03-05,13-17,22-Egun) * [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]]. * [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko baja. * <small> 25 baino handiagoa den zenbakia duten joklariak [[Bilbao Athletic 2024/2025|Bilbao Athletic]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako zenbakiak eraman beharko dituzte.</small> === Lagatakoak === {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Taldea !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Hugo Rincón|Hugo '''Rincón''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'85 |03-1-27 |Harrobia |0 |0 |Inoiz |2028 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/06/hugo-rinconek-2028ra-arte-berritu-du/ Hugo Rinconek 2028ra arte berritu du]</ref> | |- |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz|Unai '''Egiluz''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'88 |02-3-19 |Harrobia |1 |0 |23-24 |2026 | |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor|Unai '''Vencedor''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'76 |00-11-15 |Harrobia |82 |0 |19-23 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2022/05/13/unai-vencedorrek-2027ra-arte-luzatu-du-kontratua Unai Vencedorrek 2027ra arte luzatu du kontratua]</ref> | |- |[[Real Zaragoza|Zaragoza]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Adu Ares''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] |1'83 |01-10-12 |[[Santutxu Futbol Kluba|Santutxu]] |27 |2 |22-24 |2027 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2023/12/14/adu-aresek-2027ra-arte-berritu-du-bere-kontratua Adu Aresek 2027ra arte berritu du bere kontratua]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko Iruretagoiena|'''Izeta''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'75 |99-9-29 |[[Eibar KE|Eibar]] |0 |0 |Inoiz |2025 <ref>[https://www.athletic-club.eus/eu/albisteak/2024/08/08/urko-izetak-utzita-jokatuko-du-cd-mirandes/ Urko Izetak utzita jokatuko du CD Mirandesen]</ref> | |- |} <!-- === Baja Neguan === {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align=center bgcolor=D30B16 style="color:white;" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- text-align: center;" style="background:White" |- |} === Neguko merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- |} --> === Udako merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Fitxaketak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Sporting Clube de Braga|Sporting Braga]] | Fitxaketa | 15.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel]] | [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|Unai Nuñez]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Real Club Celta de Vigo|Celta]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|Nico Serrano]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Racing Club de Ferrol|Racing Ferrol]] | Lagapenetik bueltan | |- | {{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|Javi Martón]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagapenetik bueltan | |- <!-- | {{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Bilbao Athletic]] | 1.taldera igo | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Vencedor]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Eibar KE|Eibar]] | Lagatua | |- --> |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|EH}} [[Raúl García]] | [[Erdilari|Puntaerdia]] | Erretiratua | | |- | {{banderaikur|EH}} [[Asier Villalibre]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Fitxaketa | 1.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Imanol García de Albeniz]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[AC Sparta Praga|Sparta Praga]] | Fitxaketa | 500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Daniel García Carrillo|Dani Garcia]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Olympiacos F.C.|Olympiacos]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Iker Muniain]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Club Atlético San Lorenzo de Almagro|San Lorenzo]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Unai Egiluz]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares]] | [[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] | [[Real Zaragoza|Zaragoza]] | Lagatua | |- |} === Estatistikak === {| class="wikitaula" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"|Zkia. !rowspan="2"|Jokalaria !colspan="4"|Guztira !colspan="4"|Liga (1.maila) !colspan="4"|Kopa !colspan="4"|Europa League !colspan="4"|Superkopa |- !Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis. |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| 1/1|| 90'|| (0)|| 0|| -|| -|| -|| - |- |2 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Andoni Gorosabel|'''Gorosabel''']] | 9/7|| 548'|| 0|| 1|| 5/3|| 277'|| 0|| 1|| || || || || 4/4|| 271'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |3 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']] | 17/15|| 1394'|| 2|| 0|| 12/10|| 954'|| 2|| 0|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 440'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |4 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] | 13/13|| 1115'||2 | 0|| 8/8|| 665'||1 | 0|| || || || || '''5'''/'''5'''|| '''45'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Yeray Álvarez|'''Yeray''']] | 7/7|| 630'|| 0|| 0|| 7/7|| 630'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Vesga|'''Vesga''']] | 9/4|| 382'|| 0|| 0|| 8/4|| 348'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 34'|| 0|| 0|| -|| -|| - | - |- |7 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alex Berenguer|'''Berenguer''']] | '''18'''/10|| 945'|| 2|| '''5'''|| '''13'''/8|| 721'|| 2|| '''4'''|| || || || || '''5'''/2|| 224'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| - |- |8 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']] | 14/12|| 902'|| '''6'''|| 0|| 11/10|| 736'|| '''5'''|| 0|| || || || || 3/2|| 166'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |9 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']] | '''18'''/'''17'''|| '''14'''<nowiki/>'''69<nowiki/>''''|| 5|| 4|| '''13'''/'''12'''|| '''10'''<nowiki/>'''53''''|| 3|| '''4'''|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 416'|| '''2'''|| 0|| -|| -|| -|| - |- |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']] | 17/14|| 1208'|| 2|| 4|| 12/10|| 864'|| 1|| 2|| || || || || '''5'''/4|| 344'|| 1|| '''2'''|| -|| -|| -|| - |- |11 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} {{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Álvaro Djaló|'''Djaló''']] | 13/6|| 546'|| 1|| 0|| 10/4|| 403'|| 1|| 0|| || || || || 3/2|| 143'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |12 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']] | 17/12|| 1027'|| 4|| 3|| '''13'''/8|| 710'|| 3|| 2|| || || || || 4/4|| 317'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| - |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Julen Agirrezabala|'''Agirrezabala''']] | 15/15|| 1297'|| (9)|| 0|| 11/11|| 937'|| (7)|| 0|| || || || || 4/4|| 360'|| (2)|| 0|| -|| -|| -|| - |- |14 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Nuñez Gestoso|'''Nuñez''']] | 4/3|| 280'|| 0|| 1|| 3/3|| 270'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 10'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| - |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']] | 7/3|| 329'|| 0|| 0|| 6/3|| 315'|| 0|| 0|| || || || || 1/0|| 14'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']] | 15/12|| 936'|| 0|| 1|| 10/7|| 559'|| 0|| 1|| || || || || '''5'''/'''5'''|| 375'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |17 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']] | 15/13|| 1174'|| 0|| 0|| 11/9|| 814'|| 0|| 0|| || || || || 4/4|| 360'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |18 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px|Kapitain]] | 14/10|| 954'|| 0|| 4|| 10/9|| 775'|| 0|| 3|| || || || || 4/1|| 179'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| - |- |19 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Javier Martón|'''Martón''']] | 3/0|| 50'|| 0|| 0|| 3/0|| 50'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Unai Gómez]]''' | '''18'''/4|| 526'|| 0|| 2|| '''13'''/3|| 375'|| 0|| 1|| || || || || '''5'''/1|| 151'|| 0|| 1|| -|| -|| -|| - |- |21 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Ander Herrera|'''Herrera''']] | 13/2|| 359'|| 0|| 0|| 8/2|| 269'|| 0|| 0|| || || || || '''5'''/0|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Nicolás Serrano|'''Serrano''']] | 4/1|| 158'|| 1|| 0|| 2/1|| 97'|| 0|| 0|| || || || || 2/0|| 61'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Jauregizar|'''Jauregizar''']] | 13/8|| 727'|| 1|| 0|| 11/7|| 640'|| 1|| 0|| || || || || 2/1|| 87'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| - |- |24 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Prados|'''Prados''']] | 16/12|| 939'|| 2|| 0|| 12/8|| 647'|| 1|| 0|| || || || || 4/4|| 292'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| - |- |26 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Mexiko}} [[Alex Padilla|'''Padilla''']] | 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| 5/3|| 320'|| (6)|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |28 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Peio Canales|'''Canales''']] | 1/0|| 19'|| 0|| 0|| 1/0|| 19'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |32 |align=left|{{banderaikur|Senegal}} [[Adama Boiro|'''Adama''']] | 6/5|| 415'|| 1|| 1|| 5/4|| 339'|| 0|| 0|| || || || || 1/1|| 76'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| - |- <!-- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aingeru Olabarrieta|'''Olabarrieta''']] | -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- --> |23 |align=left|{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ginea Bissau}} [[Adu Ares|'''Ares''']] '''(B)''' | 1/0|| 18'|| 0|| 0|| 1/0|| 18'|| 0|| 0|| || || || || -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| - |- |} ''Jokalariak guztira: 28'' <!-- === Denboraldiko Hamaikakoa === ''Lehiaketa guztien artean hamaikakoetan gehien agertu diren jokalariak.'' <div style="position:relative;"> [[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]] {{Image label|x=0.40|y=1.26|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Unai Simón Mendibil|'''Simon''']]</span>}} {{Image label|x=0.70|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Lekue|'''Lekue''']]</span>}} {{Image label|x=0.25|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Aitor Paredes|'''Paredes''']] </span>}} {{Image label|x=0.55|y=1.08|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Daniel Vivian|'''Vivian''']]</span>}} {{Image label|x=0.10|y=0.95|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Aljeria}} [[Yuri Berchiche|'''Yuri''']]</span>}} {{Image label|x=0.42|y=0.80|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Iñigo Ruiz de Galarreta|'''Galarreta''']]</span>}} {{Image label|x=0.42|y=0.65|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Oihan Sancet|'''Sancet''']]</span>}} {{Image label|x=0.65|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[óscar de Marcos|'''De Marcos''']]</span>}} {{Image label|x=0.10|y=0.52|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Nicholas Williams|'''N.Williams''']]</span>}} {{Image label|x=0.35|y=0.40|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} {{banderaikur|Ghana}} [[Iñaki Williams|'''I.Williams''']]</span>}} {{Image label|x=0.35|y=0.25|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Gorka Gurutzeta|'''Gurutzeta''']]</span>}} </div> --> === Neurketak === ==== Aurrendenboraldia ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Data !Aurkaria !Lekua !Emaitza !Golegileak !Oharrak |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 20|Uztailak 20]] |[[Burgos Club de Fútbol|Burgos]] |[[El Plantío Futbol Zelaia|El Plantío]], [[Burgos]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8467/kronika 2 – 1] |[[Javier Martón|Martón]] 54' | |- bgcolor="#ddffdd" |[[Uztailaren 24|Uztailak 24]] |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] |[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8468/kronika 2 – 1] |[[Iñaki Williams]] 39', [[Peio Canales|Canales]] 46' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 27|Uztailak 27]] |[[Sporting Clube de Portugal|Sporting Portugal]] |[[José Alvalade estadioa|José Alvalade]], [[Lisboa]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8476/kronika 3 – 0] | |[[Troféu Cinco Violinos]] XIII.edizioa |- bgcolor="#ddffdd" |[[Abuztuaren 1]]a |[[Eibar KE|Eibar]] |[[Las Llanas Udal Zelaia|Las Llanas]], [[Sestao]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8469/kronika 1 – 0] |[[Álvaro Djaló|Djaló]] 85' | |- bgcolor="#ddffdd" |[[Abuztuaren 3]]a |[[Osasuna]] |[[Lasesarre estadioa|Lasesarre]], [[Barakaldo]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8477/kronika 2 – 1] |[[Álvaro Djaló|Djaló]] 19', [[Iñaki Williams]] 65' |[[VIII. Euskal Herria Txapela 2023-2024|VIII.]] [[Euskal Herria Txapela|EH Txapela]] (3.garaikurra) |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 7]]a |[[Aston Villa Football Club|Aston Villa]] |[[Bescot Stadium|Bescot]], [[Walsall]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8470/kronika 3 – 2] |[[Yeray Álvarez|Yeray]] 26', [[Gorka Gurutzeta|Guruzeta]] 71' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 10]]a |[[VfB Stuttgart|Stuttgart]] |[[MHPArena]], [[Stuttgart]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8471/kronika 4 – 0] | | |} ==== Liga ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !# !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |1 |[[Abuztuaren 15]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8431/kronika 1 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 27' |47.845 |16. |-bgcolor="#ffdddd" |2 |[[Abuztuaren 24]]a |[[Barça]] |[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8432/kronika 2 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] ([[Penalti|pen.]]) 42' |46.448 |15. |- bgcolor="#ddffdd" |3 |[[Abuztuaren 28]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8433/kronika 1 – 0] |[[Beñat Prados|Prados]] 45' |48.644 |11. |-bgcolor="#ffdddd" |4 |[[Abuztuaren 31]] |[[Atletico Madril]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8434/kronika 0 – 1] | |48.617 |14. |- bgcolor="#ddffdd" |5 |[[Irailaren 15]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8435/kronika 2 – 3] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 7', [[Nico Williams]] 30', [[Aitor Paredes|Paredes]] 76' |25.908 |10. |- bgcolor="#ddffdd" |7 |[[Irailaren 19]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8437/kronika 0 – 2] |[[Daniel Vivian|Vivian]] 65', [[Iñaki Williams]] 75' |8.304 |5. |- bgcolor="#ddffdd" |6 |[[Irailaren 22]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8436/kronika 3 – 1] |[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 4', 39'; [[Álvaro Djaló|Djaló]] 80' |48.373 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |8 |[[Irailaren 29]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8438/kronika 1 – 1] |[[Mikel Jauregizar|Jauregizar]] 36' |48.288 |5. |-bgcolor="#ffdddd" |9 |[[Urriaren 6]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Montilivi estadioa|Montilivi]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8439/kronika 2 – 1] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 41' |13.396 |6. |- bgcolor="#ddffdd" |10 |[[Urriaren 20]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8473/kronika 4 – 1] |[[Daniel Vivian|Vivian]] 6', [[Iñaki Williams]] 28', 30'; [[Alex Berenguer|Berenguer]] 55' |46.713 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |11 |[[Urriaren 27]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Son Moix estadioa|Son Moix]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8440/kronika 0 – 0] | |19.797 |5. |- bgcolor="#ffffdd" |12 |[[Azaroaren 3]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8441/kronika 1 – 1] |[[Alex Berenguer|Berenguer]] 68' |46.898 | |- bgcolor="#ffffdd" |13 |[[Azaroaren 10]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8442/kronika 1 – 1] |[[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 94' |23.515 | |- bgcolor="#ddffdd" |14 |[[Azaroaren 24]]a |[[Real Sociedad]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0] |[[Oihan Sancet|Sancet]] 26' |50.719 |5. |- |15 |[[Abenduaren 1]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]] | | | | |- |19 |[[Abenduaren 4]]a |[[Real Madril]] |[[San Mames]] | | | | |- |16 |[[Abenduaren 8]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[San Mames]] | | | | |- |17 |[[Abenduaren 15]]a | [[Alaves]] |[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]] | | | | |- |18 |[[Abenduaren 22]]a |[[Osasuna]] |[[Sadar]] | | | | |- |20 |[[Urtarrilaren 19]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Balaídos estadioa|Balaídos]] | | | | |- |21 |[[Urtarrilaren 26]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[San Mames]] | | | | |- |22 |[[Otsailaren 2]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]] | | | | |- |23 |[[Otsailaren 9]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[San Mames]] | | | | |- |24 |[[Otsailaren 16]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]] | | | | |- |25 |[[Otsailaren 23]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[San Mames]] | | | | |- |26 |[[Martxoaren 2]]a | [[Atletico Madril]] |[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]] | | | | |- |27 |[[Martxoaren 9]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[San Mames]] | | | | |- |28 |[[Martxoaren 16]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]] | | | | |- |29 |[[Martxoaren 30]]a |[[Osasuna]] |[[San Mames]] | | | | |- |30 |[[Apirilaren 6]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[El Madrigal|La Cerámica]] | | | | |- |31 |[[Apirilaren 13]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[San Mames]] | | | | |- |32 |[[Apirilaren 20]]a |[[Real Madril]] |[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]] | | | | |- |33 |[[Apirilaren 23]]a |[[UD Las Palmas]] |[[San Mames]] | | | | |- |34 |[[Maiatzaren 4]]a |[[Real Sociedad]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |35 |[[Maiatzaren 11]] |[[Alaves]] |[[San Mames]] | | | | |- |36 |[[Maiatzaren 14]] |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]] | | | | |- |37 |[[Maiatzaren 18]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Mestalla]] | | | | |- |38 |[[Maiatzaren 25]]a |[[Barça]] |[[San Mames]] | | | | |} ==== Kopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Maila !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- |Final Hamaseirenak | | | | | | | |- |} ==== Europa League ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |Liga #1 |[[Irailaren 26]]a |[[AS Roma|Roma]] |[[Stadio Olimpico]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8478/kronika 1 – 1] |[[Aitor Paredes|Paredes]] 84' |63.702 |16. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #2 |[[Urriaren 3]]a |[[AZ Alkmaar]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8479/kronika 2 – 0] |[[Iñaki Williams]] 72', [[Oihan Sancet|Sancet]] 85' |46.328 |11. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #3 |[[Urriaren 24]]a |[[SK Slavia Praga|Slavia Praga]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8480/kronika 1 – 0] |[[Nico Williams]] 33' |47.766 |8. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #4 |[[Azaroaren 7]]a |[[PFC Ludogorets Razgrad|Ludogorets]] |[[Huvepharma Arena]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8481/kronika 1 – 2] |[[Iñaki Williams]] 73', [[Nico Serrano|Serrano]] 74' |9.345 |6. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #5 |[[Azaroaren 28]]a |[[IF Elfsborg|Elfsborg]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8482/kronika 3 – 0] |[[Adama Boiro|Adama]] 6', [[Beñat Prados|Prados]] 24', [[Gorka Guruzeta|Guruzeta]] 53' |46.325 |2. |- |Liga #6 |[[Abenduaren 12]]a |[[Fenerbahçe]] |[[Şükrü Saracoğlu estadioa|Şükrü Saracoğlu]] | | | | |- |Liga #7 |[[Urtarrilaren 23]]a |[[Beşiktaş JK|Beşiktaş]] |[[Vodafone Park|Beşiktaş Stadyumu]] | | | | |- |Liga #8 |[[Urtarrilaren 30]]a |[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |[[San Mames]] | | | | |} ==== Superkopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- |Finalerdia |[[Urtarrilaren 8]]a |[[Barça]] | | | | |- |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == == Ikus, gainera == * [[Athletic 2023-2024|Athletic 2023-24]] * [[Athletic 2025-26]] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Athleticeko historia]] 7vb9wgj72kgb6daa6kd8zj5od85t353 0 1187508 9984466 9983230 2024-11-28T23:56:38Z Daeri 16654 /* Europa League */ 9984466 wikitext text/x-wiki {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- style="color:white;" align="center" bgcolor="0000FF" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Klubean noiztik !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center; " | colspan="11" |<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font> |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|Alex '''Remiro''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'92 |95-3-24 |[[Athletic]] |238 |0 |2019 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/atea-ziurtatua ALEX REMIRO Atea ziurtatua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |2 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Álvaro Odriozola|Álvaro '''Odriozola''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'78 |95-12-14 |Harrobia |76 |1 |16-18,23 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/etxean-berriro-1 ALVARO ODRIOZOLAREN FITXAKETA Etxean berriro]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |3 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''' Muñoz]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'75 |97-8-16 |Harrobia |146 |1 |2018 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/armarriaren-esanahia Armarriaren esanahia]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |4 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|Martin '''Zubimendi''']] | align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'81 |99-2-2 |Harrobia |205 |9 |2018 |2027 <ref>[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20221014/1001881234/zubimendi-2027-renovacion-estrella-real.html Zubimendi 2027: renovación estrella en la Real]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |5 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|Igor '''Zubeldia''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'85 |97-3-30 |Harrobia |274 |4 |2015 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sentimendu-baten-jarraipena IGOR ZUBELDIA Sentimendu baten jarraipena]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |6 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|Aritz '''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'82 |94-3-28 |Harrobia |267 |12 |2014 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gerlaria-2026ra-arte ARITZ ELUSTONDO Gerlaria 2026ra arte]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |7 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander '''Barrenetxea''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'78 |01-12-27 |Harrobia |167 |21 |2018 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/orainaldi-eta-etorkizun-txuri-urdina Orainaldi eta etorkizun txuri-urdina]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |8 | align="left" |{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|Arsen '''Zakharyan''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'83 |03-5-26 |[[FC Dinamo Mosku|Dinamo Mosku]] |40 |1 |2023 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maila-pasa-dugu-errusiar-talentua-dator ARSEN ZAKHARYAN Maila pasa dugu, errusiar talentua dator]</ref> |[[Errusiako futbol selekzio nazionala|Errusiarekin]] internazionala |- |9 | align="left" |{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|Orri '''Óskarsson''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'86 |04-8-29 |[[FC København|København]] |12 |3 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-orri-oskarsson-fitxatu-du Realak Orri Óskarsson fitxatu du]</ref> |[[Islandiako futbol selekzio nazionala|Islandiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |10 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|Mikel '''Oiarzabal''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'81 |97-4-21 |Harrobia |360 |99 |2015 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/pozik-handiena 2028RA ARTE BERRITU DU Pozik handiena]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |11 | align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|Sheraldo '''Becker''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'80 |95-2-9 |[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] |34 |4 |2023 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/spiderman-txuri-urdinez-jantziko-da Spiderman txuri-urdinez jantziko da]</ref> |[[Surinameko futbol selekzio nazionala|Surinamekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |12 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'83 |02-3-25 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |14 |0 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-javi-lopez-fitxatu-du Realak Javi López fitxatu du]</ref> | |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|Unai '''Marrero''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'89 |01-10-9 |Harrobia |7 |0 |2023 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-1 UNAI MARRERO 2027 arte berritu du]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |14 | align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|Take '''Kubo''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'73 |01-6-4 |[[Real Madril]] |102 |19 |2022 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maite-maite-maitia-etxean-jarraituko-du Maite, maite, maitia… etxean jarraituko du]</ref> |[[Japoniako futbol selekzio nazionala|Japoniarekin]] internazionala |- |15 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|Urko González de '''Zarate''']] | align="left" |[[Erdilari|Euskarria]] |1'89 |01-3-20 |Harrobia |13 |0 |2020 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|Jon Ander '''Olasagasti''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'76 |00-8-16 |Harrobia |30 |0 |2021 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |17 | align="left" |{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]''' | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'71 |00-9-4 |[[Manchester City Football Club|Manchester City]] |18 |2 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sergio-gomez-jokalari-txuri-urdin-berria 2030 URTERA ARTE Sergio Gomez, jokalari txuri-urdin berria]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |18 | align="left" |{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|Hamari '''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'75 |92-1-27 |[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]] |44 |0 |2023 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/hamari-traore-lehen-fitxaketa Hamari Traore, lehen fitxaketa]</ref> |[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala |- |19 | align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''' Umar]] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'92 |97-2-2 |[[Unión Deportiva Almería|Almería]] |47 |4 |2022 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/umar-sadiq-fitxatu-du-realak Sadiq Umar fitxatu du Realak]</ref> |[[Nigeriako futbol selekzio nazionala|Nigeriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|Jon '''Pacheco''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |01-1-8 |Harrobia |84 |2 |2019 |2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1">[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |21 | align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|Nayef '''Aguerd''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'90 |96-3-30 |[[West Ham United F.C.|West Ham]] |13 |0 |2024 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nayef-aguerd-realera-utzita Nayef Aguerd, Realera utzita]</ref> |[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |22 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|Beñat '''Turrientes''']] | align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'81 |02-1-31 |Harrobia |80 |1 |2021 |2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1"/> | |- |23 | align="left" |{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''' Méndez]] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'87 |97-1-7 |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |106 |20 |2022 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/brais-txuri-urdina-da Brais txuri-urdina da]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |24 | align="left" |{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|Luka '''Sučić''']] | align="left" |[[Erdilari|Euskarria]] |1'85 |02-9-8 |[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]] |13 |1 |2024 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sucic-jokalari-txuri-urdin-berria Sučić, jokalari txuri-urdin berria]</ref> |[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala |- |25 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|Jon '''Magunazelaia''']] | align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'80 |01-7-13 |Harrobia |19 |1 |2022 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025arte-berritu-du JON MAGUNAZELAIA 2026 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |27 |align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|Jon Mikel '''Aranburu''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'74 |02-7-23 |Harrobia |30 |0 |2023 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-5 2027 arte berritu du]</ref> ||[[Venezuelako futbol selekzio nazionala|Venezuelarekin]] internazionala |- |28 | align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|Pablo '''Marín''']] | align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'78 |03-7-3 |Harrobia |23 |1 |2022 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du PABLO MARIN 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|Mikel '''Goti''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'85 |02-5-23 |[[Athletic]] |1 |1 |2024 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gotik-realarekin-sinatzen-du Gotik Realarekin sinatzen du]</ref> | |- |31 | align="left" |{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]''' | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'87 |06-4-23 |Harrobia |5 |0 |2023 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2030-arte-berritu-du 2030 arte berritu du]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" <!-- |32 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fraga|Aitor '''Fraga''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'94 |03-3-9 |Harrobia |0 |0 |2024 | | |- bgcolor="#EFEFEF" --> |33 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|Jon '''Balda''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'74 |02-4-20 |Harrobia |1 |0 |2024 |2025 | |- |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|Iñaki '''Rupérez''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'77 |03-1-7 |[[Osasuna]] |1 |0 |2024 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-3 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |37 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|Luken '''Beitia''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'91 |04-6-30 |Harrobia |1 |0 |2024 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-4 LUKEN BEITIA 2027 arte berritu du]</ref> | |- |40 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|Arkaitz '''Mariezkurrena''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'81 |05-4-5 |Harrobia |1 |0 |2024 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" <!-- |41 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alex Marchal|Alex '''Marchal''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] |1'80 |07-9-17 |Harrobia |0 |0 |2024 |2027 | |- |44 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Mikel Rodríguez]]''' |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'75 |02-4-3 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025-arte-berritu MIKEL RODRIGUEZ 2025 arte berritu]</ref> | |- |45 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ekain Orobengoa|Ekain '''Orobengoa''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'84 |04-6-17 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 | |- bgcolor="#EFEFEF" --> |} Entrenatzailea: {{banderaikur|EH}} [[Imanol Alguacil]] (17-18, 18-Egun) * [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]]. * [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa. * <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Real Sociedad B 2024-2025|Sanse]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small> ==== Lagatakoak ==== {| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;" !Taldea !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center;" |- |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gorrotxategi|Jon '''Gorrotxategi''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'77 |02-2-2 |Harrobia |0 |0 |Inoiz |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-2 JON GORROTXATEGI 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie|Alberto '''Dadie''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'70 |02-7-20 |Harrobia |3 |0 |23-24 |2025 | |- |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Karrikaburu|Jon '''Karrikaburu''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'83 |02-9-19 |Harrobia |13 |2 |21-22 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2026-arte-1 JON KARRIKABURU 2026 arte]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández|Carlos '''Fernández''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'85 |96-5-22 |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |59 |6 |20-24 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/akordioa-carlos-fernandez-fitxatzeko Akordioa Carlos Fernandez fitxatzeko]</ref> | |- |} <!-- ==== Baja neguan ==== {| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;" !Zkia !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center;" |- |} === Neguko merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] | Fitxaketa | 3.000.000 [[Euro|€]] |- |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- |} --> === Udako merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[FC København|København]] | Fitxaketa | 20.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]] | Fitxaketa | 10.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Manchester City Football Club|Manchester City]] | Fitxaketa | 9.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Fitxaketa | 6.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[West Ham United F.C.|West Ham]] | Lagatua | |- <!-- | {{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu]] | [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] | [[Real Union]] | Librea | |- --> |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|Uda honetako bajak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Atletico Madril]] | Fitxaketa | 34.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Arsenal Football Club|Arsenal]] | Fitxaketa | 32.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz]] | [[Erdilari|Ezker Hegalekoa]] | [[Eibar KE|Eibar]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie]] | [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Javi Galán]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Atletico Madril]] | Lagapen agortua | |- | {{banderaikur|Man}} {{banderaikur|Eskozia}} [[Kieran Tierney]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Arsenal Football Club|Arsenal]] | Lagapen agortua | |- | {{banderaikur|Portugal}} [[André Miguel Valente Silva|André Silva]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[RB Leipzig]] | Lagapen agortua | |- |} === Estatistikak === {| class="wikitaula" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"|Zkia. !rowspan="2"|Jokalaria !colspan="4"|Guztira !colspan="4"|Liga (1.maila) !colspan="4"|Kopa !colspan="4"|Europa League |- !Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis. |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']] | 17/'''17'''|| '''15'''<nowiki/>'''30'<nowiki/>'''|| (16)|| 0|| '''14'''/'''14'''|| '''12'''<nowiki/>'''60''''|| (11)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/'''3'''|| '''27'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (5)||0 |- |2 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Álvaro Odriozola|Odriozola]]''' | 5/3|| 236'||0 | 0|| 2/0|| 41'||0 | 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| 2/2|| 105'|| 0||0 |-Islandia}} [[Orri Óskarsson |3 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''']] | 9/4|| 421'|| 0|| 0|| 6/2|| 226'|| 0|| 0|| '''1'''/0|| 45'|| 0|| 0|| 2/2|| 150'|| 0||0 |- |4 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']] | 17/16|| 1485'|| 1|| 1|| '''14'''/13|| 1215'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 3/'''3'''|| '''27'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0 |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']] | 14/14|| 1197'|| 0|| 0|| 12/12|| 1026'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 2/2|| 171'|| 0||0 |- |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|'''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|13px|Kapitain]] | 9/4|| 393'|| 0|| 0|| 6/3|| 280'|| 0|| 0|| || || || || 3/1|| 113'|| 0||0 |- |7 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']] | 14/7|| 661'|| '''3'''|| '''3'''|| 10/5|| 526'|| 0|| 1|| '''1'''/'''1'''|| 45'|| '''2'''|| '''2'''|| '''3'''/1|| 120'|| '''1'''||0 |- |8 |align=left|{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|'''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | -|| -||- | -|| -|| -||- | -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||- |- |9 |align=left|{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|'''Óskarsson''']] | 12/5|| 494'||'''3''' | 0|| 9/3|| 319'||2 | 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 175'|| '''1'''||0 |- |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']] | 16/14|| 1055'|| 2|| 2|| 12/11|| 801'|| 2|| 1|| -|| -|| -|| -|| '''4'''/'''3'''|| 244'|| 0||1 |- |11 | align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|'''Becker''']] | 16/7|| 720'|| 1|| 1|| 13/7|| 629'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/0|| 91'|| 0||1 |- |12 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']] | 14/10|| 909'|| 0|| 0|| 11/8|| 715'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 194'|| 0||0 |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|'''Marrero''']] | 2/2|| 180'|| (1)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| (0)|| 0|| 1/1|| 90'|| (1)||0 |- |14 | align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']] | 17/12|| 1112'|| '''3'''|| 0|| '''14'''/10|| 932'|| '''3'''|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 180'|| 0||0 |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|'''Zarate''']] | 2/2|| 135'|| 0|| 0|| 1/1|| 45'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |16 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|'''Olasagasti''']] | 6/1|| 168'|| 0|| 0|| 4/0|| 72'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| 1/0|| 6'|| 0||0 |- |17 |align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|'''Gómez''']] | '''18'''/14|| 1265'|| 2|| '''3'''|| '''14'''/12|| 1076'|| 0|| '''3'''|| '''1'''/'''1'''|| 45'|| 1|| 0|| 3/1|| 144'|| '''1'''||0 |- |18 |align=left|{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | 4/4|| 314'|| 0|| 0|| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||- |- |19 | align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''']] | 8/4|| 340'|| 0|| 1|| 6/2|| 205'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 2/2|| 135'|| 0||1 |- |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|'''Pacheco''']] | 10/8|| 654'||1 | 1|| 6/4|| 339'||0 | 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 1|| 3/'''3'''|| 225'|| '''1'''||0 |- |21 |align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|'''Aguerd''']] | 13/12|| 1101'||0 | 0|| 10/10|| 876'||0 | 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 225'|| 0||0 |- |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']] | 13/7|| 654'|| 0|| 0|| 10/5|| 460'|| 0|| 0|| '''1'''/0|| 45'|| 0|| 0|| 2/2|| 149'|| 0||0 |- |23 |align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']] | 15/11|| 954'|| 1|| '''3'''|| 11/5|| 695'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| '''4'''/'''3'''|| 259'|| 0||'''2''' |- |24 |align=left|{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|'''Sučić''']] | 13/11|| 910'|| 1|| 1|| 11/10|| 799'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 2/0|| 111'|| 0||0 |- |25 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|'''Magunazelaia''']] | 3/1|| 96'|| 1|| 0|| 2/0|| 6'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 1|| 0|| -|| -|| -||- |- |27 |align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|'''Aranburu''']] | 15/12|| 1036'|| 0|| 0|| 12/10|| 840'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 196'|| 0||0 |- |28 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|'''Marín''']] | 6/3|| 261'|| 1|| 0|| 3/0|| 42'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| 62'|| 0|| 0|| 2/2|| 157'|| '''1'''||0 |- |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|'''Goti''']] | 1/0|| 23'||1 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 23'|| 1|| 0|| -|| -|| -||- |- |31 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]''' | 4/2|| 270'|| 0|| 0|| 2/0|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 2/2|| 180'|| 0||0 |- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|'''Balda''']] | 1/1|| 67'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/'''1'''|| 67'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|'''Rupérez''']] | 1/0|| 5'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 5'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |37 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|'''Beitia''']] | 1/1|| 85'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/'''1'''|| 85'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |40 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|'''Mariezkurrena''']] | 1/0|| 28'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 28'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |} ''Jokalariak guztira: 33'' <!-- === Denboraldiko Hamaikakoa === ''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan geheien agertu diren jokalariak.'' <div style="position:relative;"> [[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]] {{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]</span>}} {{Image label|x=0.70|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']]</span>}} {{Image label|x=0.45|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]</span>}} {{Image label|x=0.20|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand|'''Le Normand''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.85|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]</span>}} {{Image label|x=0.25|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]</span>}} {{Image label|x=0.60|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino|'''Merino''']]</span>}} {{Image label|x=0.65|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]</span>}} {{Image label|x=0.15|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]</span>}} </div> --> === Neurketak === ==== Aurrendenboraldia ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Data !Aurkaria !Lekua !Emaitza !Golegileak !Oharrak |- bgcolor="#ffffdd" |[[Uztailaren 20|Uztailak 20]] |[[Alaves]] |[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1] |[[Brais Méndez|Brais]] 30' |[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (5-6 penaltietan) |- bgcolor="#ddffdd" |[[Uztailaren 25|Uztailak 25]] |[[Gamba Osaka]] |[[Suitako futbol estadioa|Panasonic Suita]], [[Osaka]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nagusi-13 0 – 1] |[[Aritz Elustondo|Elustondo]] 64' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 31|Uztailak 31]] |[[Osasuna]] |[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]] |[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2] |[[Mikel Goti|Goti]] 54' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 3]]a |[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]] |[[Roazhon Park]], [[Rennes]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/minutuak-gehitzen-1 2 – 0] | | |- bgcolor="#ffffdd" |[[Abuztuaren 9]]a |[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] |[[Stadion An der Alten Försterei|An der Alten Försterei]], [[Berlin]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/ligako-estreinaldirako-prest 1 – 1] |[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 81' | |} ==== Liga ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !# !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |-bgcolor="#ffdddd" |1 |[[Abuztuaren 18]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/08/18/66c210eaca4741f3108b4584.html 1 – 2] |[[Martin Zubimendi|Zubimendi]] 98' |31.763 |19. |- bgcolor="#ddffdd" |2 |[[Abuztuaren 24]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/lehen-garaipena-3 0 – 1] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 80' |20.900 |9. |-bgcolor="#ffdddd" |3 |[[Abuztuaren 28]]a |[[Alaves]] |[[Reale Arena]] |[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2] |[[Brais Méndez|Brais]] 33' |32.220 |14. |- bgcolor="#ffffdd" |4 |[[Irailaren 1]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/berdinketa-borrokatua 0 – 0] | |10.929 |13. |-bgcolor="#ffdddd" |5 |[[Irailaren 14]]a |[[Real Madril]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5f9bd268e3e68148b4586.html 0 – 2] | |37.730 |16. |-bgcolor="#ffdddd" |6 |[[Irailaren 17]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Son Moix estadioa|Son Moix]] |[https://www.futbolbalear.es/2024/09/18/cronica-1a-division-rcd-mallorca-real-sociedad/ 1 – 0] | |17.132 |16. |- bgcolor="#ffffdd" |7 |[[Irailaren 21]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]] |[https://as.com/futbol/primera/pucela-y-real-se-olvidan-del-gol-n/ 0 – 0] | |21.171 |16. |- bgcolor="#ddffdd" |8 |[[Irailaren 28]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/modurik-onenean-1 3 – 0] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 8', [[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 80', 92' |32.332 |14. |- bgcolor="#ffffdd" |9 |[[Urriaren 6]]a |[[Atletico Madril]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/10/06/67000113ca4741a3568b45a8.html 1 – 1] |[[Luka Sučić|Sučić]] 84' |31.983 |15. |- bgcolor="#ddffdd" |10 |[[Urriaren 19]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Montilivi estadioa|Montilivi]] |[https://www.sport.es/es/noticias/girona/girona-real-asalta-montilivi-109777561 0 – 1] |[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 44' |12.602 |11. |-bgcolor="#ffdddd" |11 |[[Urriaren 27]]a |[[Osasuna]] |[[Reale Arena]] |[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2] | |31.729 |12. |- bgcolor="#ddffdd" |12 |[[Azaroaren 3]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/garaipenik-zailena 0 – 2] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 34', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 68' |37.619 |11. |- bgcolor="#ddffdd" |13 |[[Azaroaren 10]]a |[[Barça]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/reala-handia 1 – 0] |[[Sheraldo Becker|Becker]] 33' |36.194 | |-bgcolor="#ffdddd" |14 |[[Azaroaren 24]]a |[[Athletic]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0] | |50.719 | |- |15 |[[Abenduaren 1]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |19 |[[Abenduaren 4]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]] | | | | |- |16 |[[Abenduaren 8]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |17 |[[Abenduaren 15]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Balaídos estadioa|Balaídos]] | | | | |- |18 |[[Abenduaren 22]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |20 |[[Urtarrilaren 19]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Mestalla]] | | | | |- |21 |[[Urtarrilaren 26]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |22 |[[Otsailaren 2]]a |[[Osasuna]] |[[Sadar]] | | | | |- |23 |[[Otsailaren 9]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |24 |[[Otsailaren 16]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]] | | | | |- |25 |[[Otsailaren 23]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |26 |[[Martxoaren 2]]a |[[Barça]] |[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]] | | | | |- |27 |[[Martxoaren 9]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |28 |[[Martxoaren 16]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]] | | | | |- |29 |[[Martxoaren 30]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |30 |[[Apirilaren 6]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]] | | | | |- |31 |[[Apirilaren 13]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |32 |[[Apirilaren 20]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[El Madrigal|La Cerámica]] | | | | |- |33 |[[Apirilaren 23]]a |[[Alaves]] |[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]] | | | | |- |34 |[[Maiatzaren 4]]a |[[Athletic]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |35 |[[Maiatzaren 11]] | [[Atletico Madril]] |[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]] | | | | |- |36 |[[Maiatzaren 14]] |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |37 |[[Maiatzaren 18]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |38 |[[Maiatzaren 25]]a |[[Real Madril]] |[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]] | | | | |} ==== Kopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Maila !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- bgcolor="#ddffdd" |1.Kanporaketa |[[Azaroaren 21]]a |[[Hirugarren Federazioa|3.F]] |[[Español de San Vicente|Jove Español]] |[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]] |[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20241121/1002357359/real-debutar-cinco-potrillos-arrasa-comodidad-jove-0-5.html 0 – 5] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 12', 15'; [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 38', [[Jon Magunazelaia|Magunazelaia]] 44', [[Mikel Goti|Goti]] 78' |7.000 |- |2.Kanporaketa |[[Abenduaren 5]]a |[[Bigarren Federazioa|2.F]] |[[Unión Balompédica Conquense|Conquense]] |[[Complejo deportivo La Fuensanta|La Fuensanta]] | | | |- |} ==== Europa League ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |Liga #1 |[[Irailaren 26]]a |[[OGC Nice|Nice]] |[[Allianz Riviera]] |[https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/reala/2024/09/25/niza-real-sociedad-europa-league-cronica-8732560.html 1 – 1] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 18' |20.545 |18. |-bgcolor="#ffdddd" |Liga #2 |[[Urriaren 3]]a |[[RSC Anderlecht|Anderlecht]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/estropezu-9 1 – 2] |[[Pablo Marín|Marín]] 5' |30.985 |24. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #3 |[[Urriaren 24]]a |[[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] |[[Partizan estadioa]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onarekin-jarraituz 1 – 2] |[[Jon Pacheco|Pacheco]] 19', [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 64' |0 |17. |-bgcolor="#ffdddd" |Liga #4 |[[Azaroaren 7]]a |[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |[[Doosan Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/irabaztea-merezi-eta-galtzen-amaitu 2 – 1] |[[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 35' |11.130 |25. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #5 |[[Azaroaren 28]]a |[[Amsterdamgo Ajax|Ajax]] |[[Reale Arena]] |[https://www.sport.es/es/noticias/europa-league/real-sociedad-vence-ajax-112155755 2 – 0] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 67', [[Takefusa Kubo|Kubo]] 85' |32.786 |16. |- |Liga #6 |[[Abenduaren 12]]a |[[Dinamo Kiev]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |Liga #7 |[[Urtarrilaren 23]]a |[[SS Lazio|Lazio]] |[[Stadio Olimpico]] | | | | |- |Liga #8 |[[Urtarrilaren 30]]a |[[PAOK F.C.|PAOK]] |[[Reale Arena]] | | | | |} == Ikus, gainera == * [[Errealaren ibilbidea Europan]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:2023 kirolean]] [[Kategoria:2024 kirolean]] [[Kategoria:Real Sociedad futbol taldearen denboraldiak]] eb2dqwggarfol1xnt7u5sqkw26upqwe 9984469 9984466 2024-11-29T00:07:56Z Daeri 16654 /* Estatistikak */ 9984469 wikitext text/x-wiki {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- style="color:white;" align="center" bgcolor="0000FF" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Klubean noiztik !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center; " | colspan="11" |<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font> |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|Alex '''Remiro''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'92 |95-3-24 |[[Athletic]] |239 |0 |2019 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/atea-ziurtatua ALEX REMIRO Atea ziurtatua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |2 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Álvaro Odriozola|Álvaro '''Odriozola''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'78 |95-12-14 |Harrobia |76 |1 |16-18,23 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/etxean-berriro-1 ALVARO ODRIOZOLAREN FITXAKETA Etxean berriro]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |3 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''' Muñoz]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'75 |97-8-16 |Harrobia |147 |1 |2018 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/armarriaren-esanahia Armarriaren esanahia]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |4 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|Martin '''Zubimendi''']] | align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'81 |99-2-2 |Harrobia |206 |9 |2018 |2027 <ref>[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20221014/1001881234/zubimendi-2027-renovacion-estrella-real.html Zubimendi 2027: renovación estrella en la Real]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |5 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|Igor '''Zubeldia''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'85 |97-3-30 |Harrobia |275 |4 |2015 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sentimendu-baten-jarraipena IGOR ZUBELDIA Sentimendu baten jarraipena]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |6 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|Aritz '''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'82 |94-3-28 |Harrobia |268 |12 |2014 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gerlaria-2026ra-arte ARITZ ELUSTONDO Gerlaria 2026ra arte]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |7 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander '''Barrenetxea''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'78 |01-12-27 |Harrobia |168 |22 |2018 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/orainaldi-eta-etorkizun-txuri-urdina Orainaldi eta etorkizun txuri-urdina]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |8 | align="left" |{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|Arsen '''Zakharyan''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'83 |03-5-26 |[[FC Dinamo Mosku|Dinamo Mosku]] |40 |1 |2023 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maila-pasa-dugu-errusiar-talentua-dator ARSEN ZAKHARYAN Maila pasa dugu, errusiar talentua dator]</ref> |[[Errusiako futbol selekzio nazionala|Errusiarekin]] internazionala |- |9 | align="left" |{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|Orri '''Óskarsson''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'86 |04-8-29 |[[FC København|København]] |12 |3 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-orri-oskarsson-fitxatu-du Realak Orri Óskarsson fitxatu du]</ref> |[[Islandiako futbol selekzio nazionala|Islandiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |10 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|Mikel '''Oiarzabal''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'81 |97-4-21 |Harrobia |361 |99 |2015 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/pozik-handiena 2028RA ARTE BERRITU DU Pozik handiena]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |11 | align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|Sheraldo '''Becker''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'80 |95-2-9 |[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] |35 |4 |2023 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/spiderman-txuri-urdinez-jantziko-da Spiderman txuri-urdinez jantziko da]</ref> |[[Surinameko futbol selekzio nazionala|Surinamekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |12 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'83 |02-3-25 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |14 |0 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-javi-lopez-fitxatu-du Realak Javi López fitxatu du]</ref> | |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|Unai '''Marrero''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'89 |01-10-9 |Harrobia |7 |0 |2023 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-1 UNAI MARRERO 2027 arte berritu du]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |14 | align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|Take '''Kubo''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'73 |01-6-4 |[[Real Madril]] |103 |20 |2022 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maite-maite-maitia-etxean-jarraituko-du Maite, maite, maitia… etxean jarraituko du]</ref> |[[Japoniako futbol selekzio nazionala|Japoniarekin]] internazionala |- |15 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|Urko González de '''Zarate''']] | align="left" |[[Erdilari|Euskarria]] |1'89 |01-3-20 |Harrobia |13 |0 |2020 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|Jon Ander '''Olasagasti''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'76 |00-8-16 |Harrobia |30 |0 |2021 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |17 | align="left" |{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]''' | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'71 |00-9-4 |[[Manchester City Football Club|Manchester City]] |19 |2 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sergio-gomez-jokalari-txuri-urdin-berria 2030 URTERA ARTE Sergio Gomez, jokalari txuri-urdin berria]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |18 | align="left" |{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|Hamari '''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'75 |92-1-27 |[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]] |44 |0 |2023 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/hamari-traore-lehen-fitxaketa Hamari Traore, lehen fitxaketa]</ref> |[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala |- |19 | align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''' Umar]] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'92 |97-2-2 |[[Unión Deportiva Almería|Almería]] |48 |4 |2022 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/umar-sadiq-fitxatu-du-realak Sadiq Umar fitxatu du Realak]</ref> |[[Nigeriako futbol selekzio nazionala|Nigeriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|Jon '''Pacheco''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |01-1-8 |Harrobia |84 |2 |2019 |2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1">[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |21 | align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|Nayef '''Aguerd''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'90 |96-3-30 |[[West Ham United F.C.|West Ham]] |14 |0 |2024 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nayef-aguerd-realera-utzita Nayef Aguerd, Realera utzita]</ref> |[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |22 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|Beñat '''Turrientes''']] | align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'81 |02-1-31 |Harrobia |81 |1 |2021 |2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1"/> | |- |23 | align="left" |{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''' Méndez]] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'87 |97-1-7 |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |107 |20 |2022 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/brais-txuri-urdina-da Brais txuri-urdina da]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |24 | align="left" |{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|Luka '''Sučić''']] | align="left" |[[Erdilari|Euskarria]] |1'85 |02-9-8 |[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]] |14 |1 |2024 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sucic-jokalari-txuri-urdin-berria Sučić, jokalari txuri-urdin berria]</ref> |[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala |- |25 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|Jon '''Magunazelaia''']] | align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'80 |01-7-13 |Harrobia |19 |1 |2022 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025arte-berritu-du JON MAGUNAZELAIA 2026 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |27 |align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|Jon Mikel '''Aranburu''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'74 |02-7-23 |Harrobia |31 |0 |2023 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-5 2027 arte berritu du]</ref> ||[[Venezuelako futbol selekzio nazionala|Venezuelarekin]] internazionala |- |28 | align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|Pablo '''Marín''']] | align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'78 |03-7-3 |Harrobia |23 |1 |2022 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du PABLO MARIN 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|Mikel '''Goti''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'85 |02-5-23 |[[Athletic]] |1 |1 |2024 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gotik-realarekin-sinatzen-du Gotik Realarekin sinatzen du]</ref> | |- |31 | align="left" |{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]''' | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'87 |06-4-23 |Harrobia |5 |0 |2023 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2030-arte-berritu-du 2030 arte berritu du]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" <!-- |32 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fraga|Aitor '''Fraga''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'94 |03-3-9 |Harrobia |0 |0 |2024 | | |- bgcolor="#EFEFEF" --> |33 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|Jon '''Balda''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'74 |02-4-20 |Harrobia |1 |0 |2024 |2025 | |- |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|Iñaki '''Rupérez''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'77 |03-1-7 |[[Osasuna]] |1 |0 |2024 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-3 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |37 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|Luken '''Beitia''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'91 |04-6-30 |Harrobia |1 |0 |2024 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-4 LUKEN BEITIA 2027 arte berritu du]</ref> | |- |40 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|Arkaitz '''Mariezkurrena''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'81 |05-4-5 |Harrobia |1 |0 |2024 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" <!-- |41 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alex Marchal|Alex '''Marchal''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] |1'80 |07-9-17 |Harrobia |0 |0 |2024 |2027 | |- |44 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Mikel Rodríguez]]''' |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'75 |02-4-3 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025-arte-berritu MIKEL RODRIGUEZ 2025 arte berritu]</ref> | |- |45 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ekain Orobengoa|Ekain '''Orobengoa''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'84 |04-6-17 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 | |- bgcolor="#EFEFEF" --> |} Entrenatzailea: {{banderaikur|EH}} [[Imanol Alguacil]] (17-18, 18-Egun) * [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]]. * [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa. * <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Real Sociedad B 2024-2025|Sanse]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small> ==== Lagatakoak ==== {| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;" !Taldea !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center;" |- |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gorrotxategi|Jon '''Gorrotxategi''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'77 |02-2-2 |Harrobia |0 |0 |Inoiz |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-2 JON GORROTXATEGI 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie|Alberto '''Dadie''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'70 |02-7-20 |Harrobia |3 |0 |23-24 |2025 | |- |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Karrikaburu|Jon '''Karrikaburu''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'83 |02-9-19 |Harrobia |13 |2 |21-22 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2026-arte-1 JON KARRIKABURU 2026 arte]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández|Carlos '''Fernández''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'85 |96-5-22 |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |59 |6 |20-24 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/akordioa-carlos-fernandez-fitxatzeko Akordioa Carlos Fernandez fitxatzeko]</ref> | |- |} <!-- ==== Baja neguan ==== {| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;" !Zkia !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center;" |- |} === Neguko merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] | Fitxaketa | 3.000.000 [[Euro|€]] |- |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- |} --> === Udako merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[FC København|København]] | Fitxaketa | 20.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]] | Fitxaketa | 10.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Manchester City Football Club|Manchester City]] | Fitxaketa | 9.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Fitxaketa | 6.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[West Ham United F.C.|West Ham]] | Lagatua | |- <!-- | {{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu]] | [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] | [[Real Union]] | Librea | |- --> |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|Uda honetako bajak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Atletico Madril]] | Fitxaketa | 34.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Arsenal Football Club|Arsenal]] | Fitxaketa | 32.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz]] | [[Erdilari|Ezker Hegalekoa]] | [[Eibar KE|Eibar]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie]] | [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Javi Galán]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Atletico Madril]] | Lagapen agortua | |- | {{banderaikur|Man}} {{banderaikur|Eskozia}} [[Kieran Tierney]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Arsenal Football Club|Arsenal]] | Lagapen agortua | |- | {{banderaikur|Portugal}} [[André Miguel Valente Silva|André Silva]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[RB Leipzig]] | Lagapen agortua | |- |} === Estatistikak === {| class="wikitaula" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"|Zkia. !rowspan="2"|Jokalaria !colspan="4"|Guztira !colspan="4"|Liga (1.maila) !colspan="4"|Kopa !colspan="4"|Europa League |- !Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis. |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']] | 18/'''18'''|| '''16'''<nowiki/>'''20'<nowiki/>'''|| (16)|| 0|| '''14'''/'''14'''|| '''12'''<nowiki/>'''60''''|| (11)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (5)||0 |- |2 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Álvaro Odriozola|Odriozola]]''' | 5/3|| 236'||0 | 0|| 2/0|| 41'||0 | 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| 2/2|| 105'|| 0||0 |-Islandia}} [[Orri Óskarsson |3 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''']] | 10/5|| 511'|| 0|| 0|| 6/2|| 226'|| 0|| 0|| '''1'''/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/3|| 240'|| 0||0 |- |4 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']] | 18/17|| 1575'|| 1|| 1|| '''14'''/13|| 1215'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0 |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']] | 15/15|| 1287'|| 0|| 0|| 12/12|| 1026'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/3|| 261'|| 0||0 |- |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|'''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|13px|Kapitain]] | 10/5|| 438'|| 0|| 0|| 6/3|| 280'|| 0|| 0|| || || || || 4/2|| 158'|| 0||0 |- |7 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']] | 15/7|| 686'|| '''4'''|| '''3'''|| 10/5|| 526'|| 0|| 1|| '''1'''/'''1'''|| 45'|| '''2'''|| '''2'''|| 4/1|| 145'|| '''2'''||0 |- |8 |align=left|{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|'''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | -|| -||- | -|| -|| -||- | -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||- |- |9 |align=left|{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|'''Óskarsson''']] | 12/5|| 494'||'''3''' | 0|| 9/3|| 319'||2 | 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 175'|| 1||0 |- |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']] | 17/15|| 1142'|| 2|| 2|| 12/11|| 801'|| 2|| 1|| -|| -|| -|| -|| '''5'''/'''4'''|| 331'|| 0||1 |- |11 | align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|'''Becker''']] | 17/8|| 785'|| 1|| 1|| 13/7|| 629'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/1|| 156'|| 0||1 |- |12 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']] | 14/10|| 909'|| 0|| 0|| 11/8|| 715'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 194'|| 0||0 |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|'''Marrero''']] | 2/2|| 180'|| (1)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| (0)|| 0|| 1/1|| 90'|| (1)||0 |- |14 | align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']] | 18/13|| 1199'|| '''4'''|| 1|| '''14'''/10|| 932'|| '''3'''|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 367'|| 1||1 |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|'''Zarate''']] | 2/2|| 135'|| 0|| 0|| 1/1|| 45'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |16 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|'''Olasagasti''']] | 6/1|| 168'|| 0|| 0|| 4/0|| 72'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| 1/0|| 6'|| 0||0 |- |17 |align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|'''Gómez''']] | '''19'''/14|| 1268'|| 2|| '''3'''|| '''14'''/12|| 1076'|| 0|| '''3'''|| '''1'''/'''1'''|| 45'|| 1|| 0|| 4/1|| 147'|| 1||0 |- |18 |align=left|{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | 4/4|| 314'|| 0|| 0|| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||- |- |19 | align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''']] | 9/4|| 343'|| 0|| 1|| 6/2|| 205'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 138'|| 0||1 |- |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|'''Pacheco''']] | 10/8|| 654'||1 | 1|| 6/4|| 339'||0 | 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 1|| 3/3|| 225'|| 1||0 |- |21 |align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|'''Aguerd''']] | 14/13|| 1191'||0 | 0|| 10/10|| 876'||0 | 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 315'|| 0||0 |- |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']] | 14/7|| 699'|| 0|| 0|| 10/5|| 460'|| 0|| 0|| '''1'''/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0 |- |23 |align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']] | 16/12|| 1044'|| 1|| '''3'''|| 11/5|| 695'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| '''5'''/'''4'''|| 349'|| 0||'''2''' |- |24 |align=left|{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|'''Sučić''']] | 14/12|| 955'|| 1|| 1|| 11/10|| 799'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 3/1|| 156'|| 0||0 |- |25 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|'''Magunazelaia''']] | 3/1|| 96'|| 1|| 0|| 2/0|| 6'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 1|| 0|| -|| -|| -||- |- |27 |align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|'''Aranburu''']] | 16/12|| 1081'|| 0|| 0|| 12/10|| 840'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 241'|| 0||0 |- |28 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|'''Marín''']] | 6/3|| 261'|| 1|| 0|| 3/0|| 42'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| 62'|| 0|| 0|| 2/2|| 157'|| 1||0 |- |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|'''Goti''']] | 1/0|| 23'||1 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 23'|| 1|| 0|| -|| -|| -||- |- |31 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]''' | 4/2|| 270'|| 0|| 0|| 2/0|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 2/2|| 180'|| 0||0 |- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|'''Balda''']] | 1/1|| 67'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/'''1'''|| 67'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|'''Rupérez''']] | 1/0|| 5'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 5'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |37 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|'''Beitia''']] | 1/1|| 85'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/'''1'''|| 85'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |40 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|'''Mariezkurrena''']] | 1/0|| 28'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 28'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |} ''Jokalariak guztira: 33'' <!-- === Denboraldiko Hamaikakoa === ''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan geheien agertu diren jokalariak.'' <div style="position:relative;"> [[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]] {{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]</span>}} {{Image label|x=0.70|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']]</span>}} {{Image label|x=0.45|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]</span>}} {{Image label|x=0.20|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand|'''Le Normand''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.85|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]</span>}} {{Image label|x=0.25|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]</span>}} {{Image label|x=0.60|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino|'''Merino''']]</span>}} {{Image label|x=0.65|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]</span>}} {{Image label|x=0.15|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]</span>}} </div> --> === Neurketak === ==== Aurrendenboraldia ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Data !Aurkaria !Lekua !Emaitza !Golegileak !Oharrak |- bgcolor="#ffffdd" |[[Uztailaren 20|Uztailak 20]] |[[Alaves]] |[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1] |[[Brais Méndez|Brais]] 30' |[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (5-6 penaltietan) |- bgcolor="#ddffdd" |[[Uztailaren 25|Uztailak 25]] |[[Gamba Osaka]] |[[Suitako futbol estadioa|Panasonic Suita]], [[Osaka]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nagusi-13 0 – 1] |[[Aritz Elustondo|Elustondo]] 64' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 31|Uztailak 31]] |[[Osasuna]] |[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]] |[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2] |[[Mikel Goti|Goti]] 54' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 3]]a |[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]] |[[Roazhon Park]], [[Rennes]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/minutuak-gehitzen-1 2 – 0] | | |- bgcolor="#ffffdd" |[[Abuztuaren 9]]a |[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] |[[Stadion An der Alten Försterei|An der Alten Försterei]], [[Berlin]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/ligako-estreinaldirako-prest 1 – 1] |[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 81' | |} ==== Liga ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !# !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |-bgcolor="#ffdddd" |1 |[[Abuztuaren 18]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/08/18/66c210eaca4741f3108b4584.html 1 – 2] |[[Martin Zubimendi|Zubimendi]] 98' |31.763 |19. |- bgcolor="#ddffdd" |2 |[[Abuztuaren 24]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/lehen-garaipena-3 0 – 1] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 80' |20.900 |9. |-bgcolor="#ffdddd" |3 |[[Abuztuaren 28]]a |[[Alaves]] |[[Reale Arena]] |[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2] |[[Brais Méndez|Brais]] 33' |32.220 |14. |- bgcolor="#ffffdd" |4 |[[Irailaren 1]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/berdinketa-borrokatua 0 – 0] | |10.929 |13. |-bgcolor="#ffdddd" |5 |[[Irailaren 14]]a |[[Real Madril]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5f9bd268e3e68148b4586.html 0 – 2] | |37.730 |16. |-bgcolor="#ffdddd" |6 |[[Irailaren 17]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Son Moix estadioa|Son Moix]] |[https://www.futbolbalear.es/2024/09/18/cronica-1a-division-rcd-mallorca-real-sociedad/ 1 – 0] | |17.132 |16. |- bgcolor="#ffffdd" |7 |[[Irailaren 21]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]] |[https://as.com/futbol/primera/pucela-y-real-se-olvidan-del-gol-n/ 0 – 0] | |21.171 |16. |- bgcolor="#ddffdd" |8 |[[Irailaren 28]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/modurik-onenean-1 3 – 0] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 8', [[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 80', 92' |32.332 |14. |- bgcolor="#ffffdd" |9 |[[Urriaren 6]]a |[[Atletico Madril]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/10/06/67000113ca4741a3568b45a8.html 1 – 1] |[[Luka Sučić|Sučić]] 84' |31.983 |15. |- bgcolor="#ddffdd" |10 |[[Urriaren 19]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Montilivi estadioa|Montilivi]] |[https://www.sport.es/es/noticias/girona/girona-real-asalta-montilivi-109777561 0 – 1] |[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 44' |12.602 |11. |-bgcolor="#ffdddd" |11 |[[Urriaren 27]]a |[[Osasuna]] |[[Reale Arena]] |[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2] | |31.729 |12. |- bgcolor="#ddffdd" |12 |[[Azaroaren 3]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/garaipenik-zailena 0 – 2] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 34', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 68' |37.619 |11. |- bgcolor="#ddffdd" |13 |[[Azaroaren 10]]a |[[Barça]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/reala-handia 1 – 0] |[[Sheraldo Becker|Becker]] 33' |36.194 | |-bgcolor="#ffdddd" |14 |[[Azaroaren 24]]a |[[Athletic]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0] | |50.719 | |- |15 |[[Abenduaren 1]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |19 |[[Abenduaren 4]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]] | | | | |- |16 |[[Abenduaren 8]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |17 |[[Abenduaren 15]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Balaídos estadioa|Balaídos]] | | | | |- |18 |[[Abenduaren 22]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |20 |[[Urtarrilaren 19]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Mestalla]] | | | | |- |21 |[[Urtarrilaren 26]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |22 |[[Otsailaren 2]]a |[[Osasuna]] |[[Sadar]] | | | | |- |23 |[[Otsailaren 9]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |24 |[[Otsailaren 16]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]] | | | | |- |25 |[[Otsailaren 23]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |26 |[[Martxoaren 2]]a |[[Barça]] |[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]] | | | | |- |27 |[[Martxoaren 9]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |28 |[[Martxoaren 16]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]] | | | | |- |29 |[[Martxoaren 30]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |30 |[[Apirilaren 6]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]] | | | | |- |31 |[[Apirilaren 13]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |32 |[[Apirilaren 20]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[El Madrigal|La Cerámica]] | | | | |- |33 |[[Apirilaren 23]]a |[[Alaves]] |[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]] | | | | |- |34 |[[Maiatzaren 4]]a |[[Athletic]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |35 |[[Maiatzaren 11]] | [[Atletico Madril]] |[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]] | | | | |- |36 |[[Maiatzaren 14]] |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |37 |[[Maiatzaren 18]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |38 |[[Maiatzaren 25]]a |[[Real Madril]] |[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]] | | | | |} ==== Kopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Maila !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- bgcolor="#ddffdd" |1.Kanporaketa |[[Azaroaren 21]]a |[[Hirugarren Federazioa|3.F]] |[[Español de San Vicente|Jove Español]] |[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]] |[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20241121/1002357359/real-debutar-cinco-potrillos-arrasa-comodidad-jove-0-5.html 0 – 5] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 12', 15'; [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 38', [[Jon Magunazelaia|Magunazelaia]] 44', [[Mikel Goti|Goti]] 78' |7.000 |- |2.Kanporaketa |[[Abenduaren 5]]a |[[Bigarren Federazioa|2.F]] |[[Unión Balompédica Conquense|Conquense]] |[[Complejo deportivo La Fuensanta|La Fuensanta]] | | | |- |} ==== Europa League ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |Liga #1 |[[Irailaren 26]]a |[[OGC Nice|Nice]] |[[Allianz Riviera]] |[https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/reala/2024/09/25/niza-real-sociedad-europa-league-cronica-8732560.html 1 – 1] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 18' |20.545 |18. |-bgcolor="#ffdddd" |Liga #2 |[[Urriaren 3]]a |[[RSC Anderlecht|Anderlecht]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/estropezu-9 1 – 2] |[[Pablo Marín|Marín]] 5' |30.985 |24. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #3 |[[Urriaren 24]]a |[[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] |[[Partizan estadioa]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onarekin-jarraituz 1 – 2] |[[Jon Pacheco|Pacheco]] 19', [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 64' |0 |17. |-bgcolor="#ffdddd" |Liga #4 |[[Azaroaren 7]]a |[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |[[Doosan Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/irabaztea-merezi-eta-galtzen-amaitu 2 – 1] |[[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 35' |11.130 |25. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #5 |[[Azaroaren 28]]a |[[Amsterdamgo Ajax|Ajax]] |[[Reale Arena]] |[https://www.sport.es/es/noticias/europa-league/real-sociedad-vence-ajax-112155755 2 – 0] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 67', [[Takefusa Kubo|Kubo]] 85' |32.786 |16. |- |Liga #6 |[[Abenduaren 12]]a |[[Dinamo Kiev]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |Liga #7 |[[Urtarrilaren 23]]a |[[SS Lazio|Lazio]] |[[Stadio Olimpico]] | | | | |- |Liga #8 |[[Urtarrilaren 30]]a |[[PAOK F.C.|PAOK]] |[[Reale Arena]] | | | | |} == Ikus, gainera == * [[Errealaren ibilbidea Europan]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:2023 kirolean]] [[Kategoria:2024 kirolean]] [[Kategoria:Real Sociedad futbol taldearen denboraldiak]] 4zy1br0225h1w913h5eojxscedp4vsh 9984470 9984469 2024-11-29T00:09:01Z Daeri 16654 /* Estatistikak */ 9984470 wikitext text/x-wiki {| border=1 width=75% cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- style="color:white;" align="center" bgcolor="0000FF" !Zkia. !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Klubean noiztik !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center; " | colspan="11" |<font style="color:blue;">'''Lehen taldea 2024/25 Gizonezkoak'''</font> |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|Alex '''Remiro''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'92 |95-3-24 |[[Athletic]] |239 |0 |2019 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/atea-ziurtatua ALEX REMIRO Atea ziurtatua]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |2 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Álvaro Odriozola|Álvaro '''Odriozola''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'78 |95-12-14 |Harrobia |76 |1 |16-18,23 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/etxean-berriro-1 ALVARO ODRIOZOLAREN FITXAKETA Etxean berriro]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |3 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''' Muñoz]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'75 |97-8-16 |Harrobia |147 |1 |2018 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/armarriaren-esanahia Armarriaren esanahia]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |4 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|Martin '''Zubimendi''']] | align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'81 |99-2-2 |Harrobia |206 |9 |2018 |2027 <ref>[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20221014/1001881234/zubimendi-2027-renovacion-estrella-real.html Zubimendi 2027: renovación estrella en la Real]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |5 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|Igor '''Zubeldia''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'85 |97-3-30 |Harrobia |275 |4 |2015 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sentimendu-baten-jarraipena IGOR ZUBELDIA Sentimendu baten jarraipena]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |6 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|Aritz '''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|12px]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'82 |94-3-28 |Harrobia |268 |12 |2014 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gerlaria-2026ra-arte ARITZ ELUSTONDO Gerlaria 2026ra arte]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |7 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|Ander '''Barrenetxea''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'78 |01-12-27 |Harrobia |168 |22 |2018 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/orainaldi-eta-etorkizun-txuri-urdina Orainaldi eta etorkizun txuri-urdina]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |8 | align="left" |{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|Arsen '''Zakharyan''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'83 |03-5-26 |[[FC Dinamo Mosku|Dinamo Mosku]] |40 |1 |2023 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maila-pasa-dugu-errusiar-talentua-dator ARSEN ZAKHARYAN Maila pasa dugu, errusiar talentua dator]</ref> |[[Errusiako futbol selekzio nazionala|Errusiarekin]] internazionala |- |9 | align="left" |{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|Orri '''Óskarsson''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'86 |04-8-29 |[[FC København|København]] |12 |3 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-orri-oskarsson-fitxatu-du Realak Orri Óskarsson fitxatu du]</ref> |[[Islandiako futbol selekzio nazionala|Islandiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |10 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|Mikel '''Oiarzabal''']] |align=left|[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'81 |97-4-21 |Harrobia |361 |99 |2015 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/pozik-handiena 2028RA ARTE BERRITU DU Pozik handiena]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herria]] eta [[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- |11 | align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|Sheraldo '''Becker''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'80 |95-2-9 |[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] |35 |4 |2023 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/spiderman-txuri-urdinez-jantziko-da Spiderman txuri-urdinez jantziko da]</ref> |[[Surinameko futbol selekzio nazionala|Surinamekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |12 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'83 |02-3-25 |[[Deportivo Alavés|Alavés]] |14 |0 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/realak-javi-lopez-fitxatu-du Realak Javi López fitxatu du]</ref> | |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|Unai '''Marrero''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'89 |01-10-9 |Harrobia |7 |0 |2023 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-1 UNAI MARRERO 2027 arte berritu du]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |14 | align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|Take '''Kubo''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'73 |01-6-4 |[[Real Madril]] |103 |20 |2022 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/maite-maite-maitia-etxean-jarraituko-du Maite, maite, maitia… etxean jarraituko du]</ref> |[[Japoniako futbol selekzio nazionala|Japoniarekin]] internazionala |- |15 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|Urko González de '''Zarate''']] | align="left" |[[Erdilari|Euskarria]] |1'89 |01-3-20 |Harrobia |13 |0 |2020 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |16 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|Jon Ander '''Olasagasti''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'76 |00-8-16 |Harrobia |30 |0 |2021 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |17 | align="left" |{{banderaikur|Katalunia}} '''[[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]]''' | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'71 |00-9-4 |[[Manchester City Football Club|Manchester City]] |19 |2 |2024 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sergio-gomez-jokalari-txuri-urdin-berria 2030 URTERA ARTE Sergio Gomez, jokalari txuri-urdin berria]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |18 | align="left" |{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|Hamari '''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'75 |92-1-27 |[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]] |44 |0 |2023 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/hamari-traore-lehen-fitxaketa Hamari Traore, lehen fitxaketa]</ref> |[[Maliko futbol selekzio nazionala|Malirekin]] internazionala |- |19 | align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''' Umar]] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'92 |97-2-2 |[[Unión Deportiva Almería|Almería]] |48 |4 |2022 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/umar-sadiq-fitxatu-du-realak Sadiq Umar fitxatu du Realak]</ref> |[[Nigeriako futbol selekzio nazionala|Nigeriarekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|Jon '''Pacheco''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'84 |01-1-8 |Harrobia |84 |2 |2019 |2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1">[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/luzerako-gurekin KONTRATU BERRITZEAK Luzerako gurekin]</ref> |[[Euskal Herriko futbol selekzioa|Euskal Herriarekin]] internazionala |- |21 | align="left" |{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|Nayef '''Aguerd''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'90 |96-3-30 |[[West Ham United F.C.|West Ham]] |14 |0 |2024 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nayef-aguerd-realera-utzita Nayef Aguerd, Realera utzita]</ref> |[[Marokoko futbol selekzio nazionala|Marokorekin]] internazionala |- bgcolor="#EFEFEF" |22 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|Beñat '''Turrientes''']] | align="left" |[[Erdilari|Antolatzailea]] |1'81 |02-1-31 |Harrobia |81 |1 |2021 |2027 <ref name="Izenik-gabekoa-pNqj-1"/> | |- |23 | align="left" |{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''' Méndez]] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'87 |97-1-7 |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |107 |20 |2022 |2028 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/brais-txuri-urdina-da Brais txuri-urdina da]</ref> |[[Espainiako futbol selekzio nazionala|Espainiarekin]] internazionala |-bgcolor="#EFEFEF" |24 | align="left" |{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|Luka '''Sučić''']] | align="left" |[[Erdilari|Euskarria]] |1'85 |02-9-8 |[[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]] |14 |1 |2024 |2029 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/sucic-jokalari-txuri-urdin-berria Sučić, jokalari txuri-urdin berria]</ref> |[[Kroaziako futbol selekzio nazionala|Kroaziarekin]] internazionala |- |25 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|Jon '''Magunazelaia''']] | align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'80 |01-7-13 |Harrobia |19 |1 |2022 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025arte-berritu-du JON MAGUNAZELAIA 2026 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |27 |align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|Jon Mikel '''Aranburu''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'74 |02-7-23 |Harrobia |31 |0 |2023 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-5 2027 arte berritu du]</ref> ||[[Venezuelako futbol selekzio nazionala|Venezuelarekin]] internazionala |- |28 | align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|Pablo '''Marín''']] | align="left" |[[Erdilari|Puntaerdia]] |1'78 |03-7-3 |Harrobia |23 |1 |2022 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du PABLO MARIN 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|Mikel '''Goti''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'85 |02-5-23 |[[Athletic]] |1 |1 |2024 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/gotik-realarekin-sinatzen-du Gotik Realarekin sinatzen du]</ref> | |- |31 | align="left" |{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]''' | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'87 |06-4-23 |Harrobia |5 |0 |2023 |2030 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2030-arte-berritu-du 2030 arte berritu du]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" <!-- |32 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aitor Fraga|Aitor '''Fraga''']] |align=left|[[Atezain (futbola)|Atezaina]] |1'94 |03-3-9 |Harrobia |0 |0 |2024 | | |- bgcolor="#EFEFEF" --> |33 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|Jon '''Balda''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] |1'74 |02-4-20 |Harrobia |1 |0 |2024 |2025 | |- |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|Iñaki '''Rupérez''']] |align=left|[[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] |1'77 |03-1-7 |[[Osasuna]] |1 |0 |2024 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-3 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |37 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|Luken '''Beitia''']] | align="left" |[[Atzelari (futbola)|Zentrala]] |1'91 |04-6-30 |Harrobia |1 |0 |2024 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-4 LUKEN BEITIA 2027 arte berritu du]</ref> | |- |40 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|Arkaitz '''Mariezkurrena''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'81 |05-4-5 |Harrobia |1 |0 |2024 |2025 | |-bgcolor="#EFEFEF" <!-- |41 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alex Marchal|Alex '''Marchal''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Ezker Hegalekoa]] |1'80 |07-9-17 |Harrobia |0 |0 |2024 |2027 | |- |44 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Mikel Rodríguez]]''' |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'75 |02-4-3 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2025-arte-berritu MIKEL RODRIGUEZ 2025 arte berritu]</ref> | |- |45 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ekain Orobengoa|Ekain '''Orobengoa''']] |align=left|[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'84 |04-6-17 |Harrobia |0 |0 |2024 |2025 | |- bgcolor="#EFEFEF" --> |} Entrenatzailea: {{banderaikur|EH}} [[Imanol Alguacil]] (17-18, 18-Egun) * [[Fitxategi:Captain sports.svg|15px]] = [[Kapitain (futbola)|Kapitainak]]. * [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] = Epe luzeko lesioa. * <small> 25 baino handiagoa den dortsala duten joklariak [[Real Sociedad B 2024-2025|Sanse]] taldeko jokalariak dira, eta beraz bigarren edo lehen taldearekin jokatu dezakete partidak. [[Espainiako futbol liga txapelketa|LFP]]-ko arauak diotenez, lehen taldeko jokalariek 1-etik 25-erako dortsalak eraman beharko dituzte. </small> ==== Lagatakoak ==== {| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;" !Taldea !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center;" |- |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Gorrotxategi|Jon '''Gorrotxategi''']] |align=left|[[Erdilari|Euskarria]] |1'77 |02-2-2 |Harrobia |0 |0 |Inoiz |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2027-arte-berritu-du-2 JON GORROTXATEGI 2027 arte berritu du]</ref> | |-bgcolor="#EFEFEF" |[[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie|Alberto '''Dadie''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] |1'70 |02-7-20 |Harrobia |3 |0 |23-24 |2025 | |- |[[Real Racing Club de Santander|Racing Santander]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Karrikaburu|Jon '''Karrikaburu''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'83 |02-9-19 |Harrobia |13 |2 |21-22 |2026 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/2026-arte-1 JON KARRIKABURU 2026 arte]</ref> | |- bgcolor="#EFEFEF" |[[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] (2.) | align="left" |{{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández|Carlos '''Fernández''']] | align="left" |[[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] |1'85 |96-5-22 |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |59 |6 |20-24 |2027 <ref>[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/akordioa-carlos-fernandez-fitxatzeko Akordioa Carlos Fernandez fitxatzeko]</ref> | |- |} <!-- ==== Baja neguan ==== {| border="1" width="75%" cellpadding="2" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%; text-align: center;" |- align="center" bgcolor="0000FF" style="color:white;" !Zkia !Jokalaria !Posizioa !Altuera (m.) !Jaiotza !Jatorria !JP !G !Taldean noiz !Kontratua (urte)-rarte !Oharrak |- style="background:White" text-align: center;" |- |} === Neguko merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] | Fitxaketa | 3.000.000 [[Euro|€]] |- |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|'''Bajak''' |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalariak''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- |} --> === Udako merkatua 2024 === {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=green style="color:white;" |align=center colspan=5|Fitxaketa Berriak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Jatorria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[FC København|København]] | Fitxaketa | 20.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[FC Red Bull Salzburg|RB Salzburg]] | Fitxaketa | 10.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|Sergio Gómez]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Manchester City Football Club|Manchester City]] | Fitxaketa | 9.000.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|Javi López]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Deportivo Alavés|Alavés]] | Fitxaketa | 6.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[West Ham United F.C.|West Ham]] | Lagatua | |- <!-- | {{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu]] | [[Atzelari (futbola)|Eskuin Atzelaria]] | [[Real Union]] | Librea | |- --> |} {| cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=50% |- bgcolor=red style="color:white;" |align=center colspan=5|Uda honetako bajak |-bgcolor=0000FF style="color:white;" !'''Jokalaria''' !'''Posizioa''' !'''Talde berria''' !'''Mota''' !'''Zenbatekoa''' |- | {{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand]] | [[Atzelari (futbola)|Zentrala]] | [[Atletico Madril]] | Fitxaketa | 34.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino]] | [[Erdilari|Euskarria]] | [[Arsenal Football Club|Arsenal]] | Fitxaketa | 32.500.000 [[Euro|€]] |- | {{banderaikur|EH}} [[Martin Merquelanz]] | [[Erdilari|Ezker Hegalekoa]] | [[Eibar KE|Eibar]] | Librea | |- | {{banderaikur|EH}} [[Alberto Dadie]] | [[Aurrelari (futbola)|Eskuin Hegalekoa]] | [[Club Deportivo Mirandés|Mirandes]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Carlos Fernández]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[Cádiz Club de Futbol|Cádiz]] | Lagatua | |- | {{banderaikur|Espainia}} [[Javi Galán]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Atletico Madril]] | Lagapen agortua | |- | {{banderaikur|Man}} {{banderaikur|Eskozia}} [[Kieran Tierney]] | [[Atzelari (futbola)|Ezker Atzelaria]] | [[Arsenal Football Club|Arsenal]] | Lagapen agortua | |- | {{banderaikur|Portugal}} [[André Miguel Valente Silva|André Silva]] | [[Aurrelari (futbola)|Aurrelaria]] | [[RB Leipzig]] | Lagapen agortua | |- |} === Estatistikak === {| class="wikitaula" style="text-align: center;" |- !rowspan="2"|Zkia. !rowspan="2"|Jokalaria !colspan="4"|Guztira !colspan="4"|Liga (1.maila) !colspan="4"|Kopa !colspan="4"|Europa League |- !Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis.!!Partidak!!Minutuak!!Golak!!Asis. |- |1 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']] | 18/'''18'''|| '''16'''<nowiki/>'''20'<nowiki/>'''|| (16)|| 0|| '''14'''/'''14'''|| '''12'''<nowiki/>'''60''''|| (11)|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| (5)||0 |- |2 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Álvaro Odriozola|Odriozola]]''' | 5/3|| 236'||0 | 0|| 2/0|| 41'||0 | 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| 2/2|| 105'|| 0||0 |-Islandia}} [[Orri Óskarsson |3 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Aihen Muñoz|'''Aihen''']] | 10/5|| 511'|| 0|| 0|| 6/2|| 226'|| 0|| 0|| '''1'''/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/3|| 240'|| 0||0 |- |4 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']] | 18/17|| 1575'|| 1|| 1|| '''14'''/13|| 1215'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 4/'''4'''|| '''36'''<nowiki/>'''<nowiki/>0''''|| 0||0 |- |5 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']] | 15/15|| 1287'|| 0|| 0|| 12/12|| 1026'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/3|| 261'|| 0||0 |- |6 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Aritz Elustondo|'''Elustondo''']] [[Fitxategi:Captain sports.svg|13px|Kapitain]] | 10/5|| 438'|| 0|| 0|| 6/3|| 280'|| 0|| 0|| || || || || 4/2|| 158'|| 0||0 |- |7 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']] | 15/7|| 686'|| '''4'''|| '''3'''|| 10/5|| 526'|| 0|| 1|| '''1'''/'''1'''|| 45'|| '''2'''|| '''2'''|| 4/1|| 145'|| '''2'''||0 |- |8 |align=left|{{banderaikur|Errusia}} {{banderaikur|Armenia}} [[Arsen Zakharyan|'''Zakharyan''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | -|| -||- | -|| -|| -||- | -|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||- |- |9 |align=left|{{banderaikur|Islandia}} [[Orri Óskarsson|'''Óskarsson''']] | 12/5|| 494'||3 | 0|| 9/3|| 319'||2 | 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 175'|| 1||0 |- |10 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']] | 17/15|| 1142'|| 2|| 2|| 12/11|| 801'|| 2|| 1|| -|| -|| -|| -|| '''5'''/'''4'''|| 331'|| 0||1 |- |11 | align="left" |{{banderaikur|Herbehereak}} {{banderaikur|Surinam}} [[Sheraldo Becker|'''Becker''']] | 17/8|| 785'|| 1|| 1|| 13/7|| 629'|| 1|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/1|| 156'|| 0||1 |- |12 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Javier López Carballo|'''Javi López''']] | 14/10|| 909'|| 0|| 0|| 11/8|| 715'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 194'|| 0||0 |- |13 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Unai Marrero|'''Marrero''']] | 2/2|| 180'|| (1)|| 0|| -|| -|| -|| -|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| (0)|| 0|| 1/1|| 90'|| (1)||0 |- |14 | align="left" |{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']] | 18/13|| 1199'|| '''4'''|| 1|| '''14'''/10|| 932'|| '''3'''|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 367'|| 1||1 |- |15 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Urko González de Zarate|'''Zarate''']] | 2/2|| 135'|| 0|| 0|| 1/1|| 45'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |16 | align="left" |{{banderaikur|EH}} [[Jon Ander Olasagasti|'''Olasagasti''']] | 6/1|| 168'|| 0|| 0|| 4/0|| 72'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 0|| 1/0|| 6'|| 0||0 |- |17 |align=left|{{banderaikur|Katalunia}} [[Sergio Gómez Martín|'''Gómez''']] | '''19'''/14|| 1268'|| 2|| '''3'''|| '''14'''/12|| 1076'|| 0|| '''3'''|| '''1'''/'''1'''|| 45'|| 1|| 0|| 4/1|| 147'|| 1||0 |- |18 |align=left|{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']] [[Fitxategi:Injury icon 2.svg|15px]] | 4/4|| 314'|| 0|| 0|| 4/4|| 314'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| -|| -|| -||- |- |19 | align="left" |{{banderaikur|Nigeria}} [[Sadiq Umar|'''Sadiq''']] | 9/4|| 343'|| 0|| 1|| 6/2|| 205'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 3/2|| 138'|| 0||1 |- |20 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Pacheco|'''Pacheco''']] | 10/8|| 654'||1 | 1|| 6/4|| 339'||0 | 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 0|| 1|| 3/3|| 225'|| 1||0 |- |21 |align=left|{{banderaikur|Maroko}} [[Nayef Aguerd|'''Aguerd''']] | 14/13|| 1191'||0 | 0|| 10/10|| 876'||0 | 0|| -|| -|| -|| -|| 4/3|| 315'|| 0||0 |- |22 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']] | 14/7|| 699'|| 0|| 0|| 10/5|| 460'|| 0|| 0|| '''1'''/0|| 45'|| 0|| 0|| 3/2|| 194'|| 0||0 |- |23 |align=left|{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']] | 16/12|| 1044'|| 1|| '''3'''|| 11/5|| 695'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| '''5'''/'''4'''|| 349'|| 0||'''2''' |- |24 |align=left|{{banderaikur|Austria}} {{banderaikur|Kroazia}} [[Luka Sučić|'''Sučić''']] | 14/12|| 955'|| 1|| 1|| 11/10|| 799'|| 1|| 1|| -|| -|| -|| -|| 3/1|| 156'|| 0||0 |- |25 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Magunazelaia|'''Magunazelaia''']] | 3/1|| 96'|| 1|| 0|| 2/0|| 6'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| '''90''''|| 1|| 0|| -|| -|| -||- |- |27 |align=left|{{banderaikur|Venezuela}} {{banderaikur|EH}} [[Jon Mikel Aranburu|'''Aranburu''']] | 16/12|| 1081'|| 0|| 0|| 12/10|| 840'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 4/2|| 241'|| 0||0 |- |28 |align=left|{{banderaikur|Espainia}} [[Pablo Marín|'''Marín''']] | 6/3|| 261'|| 1|| 0|| 3/0|| 42'|| 0|| 0|| '''1'''/'''1'''|| 62'|| 0|| 0|| 2/2|| 157'|| 1||0 |- |30 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Mikel Goti|'''Goti''']] | 1/0|| 23'||1 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 23'|| 1|| 0|| -|| -|| -||- |- |31 |align=left|{{banderaikur|EH}} '''[[Jon Martín]]''' | 4/2|| 270'|| 0|| 0|| 2/0|| 90'|| 0|| 0|| -|| -|| -|| -|| 2/2|| 180'|| 0||0 |- |33 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Jon Balda|'''Balda''']] | 1/1|| 67'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/'''1'''|| 67'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |34 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Iñaki Rupérez|'''Rupérez''']] | 1/0|| 5'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 5'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |37 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Luken Beitia|'''Beitia''']] | 1/1|| 85'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/'''1'''|| 85'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |40 |align=left|{{banderaikur|EH}} [[Arkaitz Mariezkurrena|'''Mariezkurrena''']] | 1/0|| 28'||0 | 0|| -|| -||- | -|| '''1'''/0|| 28'|| 0|| 0|| -|| -|| -||- |- |} ''Jokalariak guztira: 33'' <!-- === Denboraldiko Hamaikakoa === ''Lehiaketa guztiak kontutan harturik, hamaikakoetan geheien agertu diren jokalariak.'' <div style="position:relative;"> [[Fitxategi:Soccer Field Transparant.svg|350px]] {{Image label|x=0.40|y=1.30|scale=350|text=<span style="color:Black; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Alejandro Remiro|'''Remiro''']]</span>}} {{Image label|x=0.70|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Mali}} [[Hamari Traoré|'''Traoré''']]</span>}} {{Image label|x=0.45|y=1.10|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Igor Zubeldia|'''Zubeldia''']]</span>}} {{Image label|x=0.20|y=1.00|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Bretainia}} {{banderaikur|Espainia}} [[Robin Le Normand|'''Le Normand''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.85|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Martin Zubimendi|'''Zubimendi''']]</span>}} {{Image label|x=0.25|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Beñat Turrientes|'''Turrientes''']]</span>}} {{Image label|x=0.60|y=0.70|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Merino|'''Merino''']]</span>}} {{Image label|x=0.65|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Navy; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Ander Barrenetxea Muguruza|'''Barrenetxea''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Maroon; font-size:100%;">{{banderaikur|Galizia}} [[Brais Méndez|'''Brais''']]</span>}} {{Image label|x=0.15|y=0.45|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|Japonia}} [[Takefusa Kubo|'''Kubo''']]</span>}} {{Image label|x=0.40|y=0.30|scale=350|text=<span style="color:Gold; font-size:100%;">{{banderaikur|EH}} [[Mikel Oiarzabal|'''Oiarzabal''']]</span>}} </div> --> === Neurketak === ==== Aurrendenboraldia ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Data !Aurkaria !Lekua !Emaitza !Golegileak !Oharrak |- bgcolor="#ffffdd" |[[Uztailaren 20|Uztailak 20]] |[[Alaves]] |[[El Prao Futbol Zelaia|El Prao]], [[Laguardia]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/intentsitatea-lehen-frogan-1 1 – 1] |[[Brais Méndez|Brais]] 30' |[[XXII. Villa de Laguardia Saria|XXII.]] [[Trofeo Villa de Laguardia|Villa de Laguardia Saria]] (5-6 penaltietan) |- bgcolor="#ddffdd" |[[Uztailaren 25|Uztailak 25]] |[[Gamba Osaka]] |[[Suitako futbol estadioa|Panasonic Suita]], [[Osaka]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/nagusi-13 0 – 1] |[[Aritz Elustondo|Elustondo]] 64' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Uztailaren 31|Uztailak 31]] |[[Osasuna]] |[[Zubieta (kirol-instalakuntzak)|Zubieta]] |[https://www.osasuna.es/eus/news/read/35823/osasuna-vence-a-la-real-sociedad-en-su-cuarto-test-de-pretemporada-1-2 1 – 2] |[[Mikel Goti|Goti]] 54' | |- bgcolor="#ffdddd" |[[Abuztuaren 3]]a |[[Stade Rennais Football Club|Stade Rennais]] |[[Roazhon Park]], [[Rennes]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/minutuak-gehitzen-1 2 – 0] | | |- bgcolor="#ffffdd" |[[Abuztuaren 9]]a |[[1. FC Union Berlin|Union Berlin]] |[[Stadion An der Alten Försterei|An der Alten Försterei]], [[Berlin]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/ligako-estreinaldirako-prest 1 – 1] |[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 81' | |} ==== Liga ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !# !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |-bgcolor="#ffdddd" |1 |[[Abuztuaren 18]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/08/18/66c210eaca4741f3108b4584.html 1 – 2] |[[Martin Zubimendi|Zubimendi]] 98' |31.763 |19. |- bgcolor="#ddffdd" |2 |[[Abuztuaren 24]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Cornellà-El Prat estadioa|Cornellà-El Prat]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/lehen-garaipena-3 0 – 1] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 80' |20.900 |9. |-bgcolor="#ffdddd" |3 |[[Abuztuaren 28]]a |[[Alaves]] |[[Reale Arena]] |[https://www.eitb.eus/es/deportes/futbol/detalle/9569161/el-alaves-remonta-ante-real-sociedad-en-reale-arena-y-gana-derbi-12/ 1 – 2] |[[Brais Méndez|Brais]] 33' |32.220 |14. |- bgcolor="#ffffdd" |4 |[[Irailaren 1]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Coliseum Alfonso Pérez|Coliseum]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/berdinketa-borrokatua 0 – 0] | |10.929 |13. |-bgcolor="#ffdddd" |5 |[[Irailaren 14]]a |[[Real Madril]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/09/14/66e5f9bd268e3e68148b4586.html 0 – 2] | |37.730 |16. |-bgcolor="#ffdddd" |6 |[[Irailaren 17]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Son Moix estadioa|Son Moix]] |[https://www.futbolbalear.es/2024/09/18/cronica-1a-division-rcd-mallorca-real-sociedad/ 1 – 0] | |17.132 |16. |- bgcolor="#ffffdd" |7 |[[Irailaren 21]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[José Zorrilla estadioa|José Zorrilla]] |[https://as.com/futbol/primera/pucela-y-real-se-olvidan-del-gol-n/ 0 – 0] | |21.171 |16. |- bgcolor="#ddffdd" |8 |[[Irailaren 28]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/modurik-onenean-1 3 – 0] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 8', [[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 80', 92' |32.332 |14. |- bgcolor="#ffffdd" |9 |[[Urriaren 6]]a |[[Atletico Madril]] |[[Reale Arena]] |[https://www.marca.com/futbol/primera-division/cronica/2024/10/06/67000113ca4741a3568b45a8.html 1 – 1] |[[Luka Sučić|Sučić]] 84' |31.983 |15. |- bgcolor="#ddffdd" |10 |[[Urriaren 19]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Montilivi estadioa|Montilivi]] |[https://www.sport.es/es/noticias/girona/girona-real-asalta-montilivi-109777561 0 – 1] |[[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] 44' |12.602 |11. |-bgcolor="#ffdddd" |11 |[[Urriaren 27]]a |[[Osasuna]] |[[Reale Arena]] |[https://as.com/futbol/primera/osasuna-asalta-anoeta-y-mete-en-un-lio-a-la-real-n/ 0 – 2] | |31.729 |12. |- bgcolor="#ddffdd" |12 |[[Azaroaren 3]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Ramón Sánchez Pizjuán estadioa|Sánchez Pizjuán]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/garaipenik-zailena 0 – 2] |[[Takefusa Kubo|Kubo]] 34', [[Mikel Oiartzabal|Oiartzabal]] ([[Penalti|pen.]]) 68' |37.619 |11. |- bgcolor="#ddffdd" |13 |[[Azaroaren 10]]a |[[Barça]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/reala-handia 1 – 0] |[[Sheraldo Becker|Becker]] 33' |36.194 | |-bgcolor="#ffdddd" |14 |[[Azaroaren 24]]a |[[Athletic]] |[[San Mames]] |[https://www.athletic-club.eus/eu/taldeak/athletic-club/2024-25/partidak/1_8443/kronika 1 – 0] | |50.719 | |- |15 |[[Abenduaren 1]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |19 |[[Abenduaren 4]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Butarque Udal Estadioa|Butarque]] | | | | |- |16 |[[Abenduaren 8]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |17 |[[Abenduaren 15]]a |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Balaídos estadioa|Balaídos]] | | | | |- |18 |[[Abenduaren 22]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |20 |[[Urtarrilaren 19]]a |[[Valencia Club de Fútbol|Valentzia]] |[[Mestalla]] | | | | |- |21 |[[Urtarrilaren 26]]a |[[Getafe Club de Fútbol|Getafe]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |22 |[[Otsailaren 2]]a |[[Osasuna]] |[[Sadar]] | | | | |- |23 |[[Otsailaren 9]]a |[[RCD Espanyol|Espanyol]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |24 |[[Otsailaren 16]]a |[[Real Betis|Betis]] |[[Benito Villamarín estadioa|Benito Villamarín]] | | | | |- |25 |[[Otsailaren 23]]a |[[Club Deportivo Leganés|Leganés]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |26 |[[Martxoaren 2]]a |[[Barça]] |[[Lluís Companys Olinpiar Estadioa|Lluís Companys]] | | | | |- |27 |[[Martxoaren 9]]a |[[Sevilla Fútbol Club|Sevilla]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |28 |[[Martxoaren 16]]a |[[Rayo Vallecano|Rayo]] |[[Vallecasko futbol zelaia|Vallecas]] | | | | |- |29 |[[Martxoaren 30]]a |[[Real Valladolid|Valladolid]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |30 |[[Apirilaren 6]]a |[[UD Las Palmas]] |[[Kanaria Handiko estadioa|Kanaria Handikoa]] | | | | |- |31 |[[Apirilaren 13]]a |[[Reial Club Deportiu Mallorca|Mallorca]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |32 |[[Apirilaren 20]]a |[[Villarreal Club de Fútbol|Vila-real]] |[[El Madrigal|La Cerámica]] | | | | |- |33 |[[Apirilaren 23]]a |[[Alaves]] |[[Mendizorrotza (futbol zelaia)|Mendizorrotza]] | | | | |- |34 |[[Maiatzaren 4]]a |[[Athletic]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |35 |[[Maiatzaren 11]] | [[Atletico Madril]] |[[Metropolitano estadioa|Metropolitano]] | | | | |- |36 |[[Maiatzaren 14]] |[[Real Club Celta de Vigo|Celta]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |37 |[[Maiatzaren 18]]a |[[Girona Futbol Club|Girona]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |38 |[[Maiatzaren 25]]a |[[Real Madril]] |[[Santiago Bernabéu estadioa|Santiago Bernabéu]] | | | | |} ==== Kopa ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Maila !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera |- bgcolor="#ddffdd" |1.Kanporaketa |[[Azaroaren 21]]a |[[Hirugarren Federazioa|3.F]] |[[Español de San Vicente|Jove Español]] |[[José Rico Pérez estadioa|Rico Pérez]] |[https://www.mundodeportivo.com/futbol/real-sociedad/20241121/1002357359/real-debutar-cinco-potrillos-arrasa-comodidad-jove-0-5.html 0 – 5] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 12', 15'; [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 38', [[Jon Magunazelaia|Magunazelaia]] 44', [[Mikel Goti|Goti]] 78' |7.000 |- |2.Kanporaketa |[[Abenduaren 5]]a |[[Bigarren Federazioa|2.F]] |[[Unión Balompédica Conquense|Conquense]] |[[Complejo deportivo La Fuensanta|La Fuensanta]] | | | |- |} ==== Europa League ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: smaller;" |- !Kanporaketa !Data !Aurkaria !Zelaia !Emaitza !Golegileak !Etorrera !Sailkapena |- bgcolor="#ffffdd" |Liga #1 |[[Irailaren 26]]a |[[OGC Nice|Nice]] |[[Allianz Riviera]] |[https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/reala/2024/09/25/niza-real-sociedad-europa-league-cronica-8732560.html 1 – 1] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 18' |20.545 |18. |-bgcolor="#ffdddd" |Liga #2 |[[Urriaren 3]]a |[[RSC Anderlecht|Anderlecht]] |[[Reale Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/estropezu-9 1 – 2] |[[Pablo Marín|Marín]] 5' |30.985 |24. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #3 |[[Urriaren 24]]a |[[Maccabi Tel Aviv FC|Maccabi Tel Aviv]] |[[Partizan estadioa]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/inertzia-onarekin-jarraituz 1 – 2] |[[Jon Pacheco|Pacheco]] 19', [[Sergio Gómez Martín|Gómez]] 64' |0 |17. |-bgcolor="#ffdddd" |Liga #4 |[[Azaroaren 7]]a |[[FC Viktoria Plzeň|Viktoria Plzeň]] |[[Doosan Arena]] |[https://www.realsociedad.eus/eu/albisteak/detailea/irabaztea-merezi-eta-galtzen-amaitu 2 – 1] |[[Orri Óskarsson|Óskarsson]] 35' |11.130 |25. |- bgcolor="#ddffdd" |Liga #5 |[[Azaroaren 28]]a |[[Amsterdamgo Ajax|Ajax]] |[[Reale Arena]] |[https://www.sport.es/es/noticias/europa-league/real-sociedad-vence-ajax-112155755 2 – 0] |[[Ander Barrenetxea|Barrenetxea]] 67', [[Takefusa Kubo|Kubo]] 85' |32.786 |16. |- |Liga #6 |[[Abenduaren 12]]a |[[Dinamo Kiev]] |[[Reale Arena]] | | | | |- |Liga #7 |[[Urtarrilaren 23]]a |[[SS Lazio|Lazio]] |[[Stadio Olimpico]] | | | | |- |Liga #8 |[[Urtarrilaren 30]]a |[[PAOK F.C.|PAOK]] |[[Reale Arena]] | | | | |} == Ikus, gainera == * [[Errealaren ibilbidea Europan]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:2023 kirolean]] [[Kategoria:2024 kirolean]] [[Kategoria:Real Sociedad futbol taldearen denboraldiak]] g5uh68zzdni09tt48h0mbpe59jsbp8f 0 1192599 9984070 9851620 2024-11-28T16:21:13Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984070 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[Fitxategi:Spitting Off Tall Buildings.jpeg|thumb|260px|Spitting Off Tall Buildings rock taldea[[Fitxategi:Spitting Off Tall Buildings 2.jpeg|thumb|260px|]]]] '''Jana Pallaske''' (East Berlin, [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Ekialdeko Alemania]], [[1979|1979ko]] [[Maiatzaren 20|maiatzaren 20a]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jana Pallaske {{!}} Actress|hizkuntza=en-US|url=https://www.imdb.com/name/nm0657822/|aldizkaria=IMDb|sartze-data=2024-07-16}}</ref> alemaniar [[Antzezle|aktorea]], [[Kantari|abeslaria]] eta [[Musikari|musikaria]] da, Spitting Off Heights Buildings rock taldeko abeslaria. Aktoretzan ezaguna da ''Malditos bastardos'' (2009), ''Palermo Shootin''g (2008) eta ''Speed Racer'' (2008) pelikuletan egindako lanengatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Occupation Actress/SingerYears active 2000-presentName Jana PallaskeRole ActressBorn|abizena=May 20|izenburua=Jana Pallaske (German Actress) ~ Wiki & Bio with Photos {{!}} Videos|hizkuntza=en-US|abizena2=1979Berlin|abizena3=Goethe|abizena4=Basterds|abizena5=Engel|abizena6=Joe|abizena7=City|abizena8=Amani|abizena9=Herfurth|izena3=East GermanyMusic group Spitting Off Tall BuildingsMovies F*ck You-|izena4=Inglourious|izena7=Men in the|izena8=Phantom PainSimilar People Enissa|izena9=Karoline|data=2017-08-18|url=https://alchetron.com/Jana-Pallaske|aldizkaria=Alchetron.com|sartze-data=2024-07-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jana Pallaske {{!}} filmportal.de|url=https://www.filmportal.de/en/person/jana-pallaske_efc121b06a576c3fe03053d50b3736f2|aldizkaria=www.filmportal.de|sartze-data=2024-07-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jana Pallaske Biography, Age, Height, Husband, Net Worth, Family|hizkuntza=en-US|url=https://www.celebsagewiki.com/jana-pallaske|aldizkaria=Celebrity Age Wiki|sartze-data=2024-07-16}}</ref> == Filmografia partziala == Hurrenez hurren, lana, urtea eta pertsonaia:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jana Pallaske|hizkuntza=es|url=https://www.filmaffinity.com/es/name.php?name-id=999299988|aldizkaria=FilmAffinity|sartze-data=2024-07-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jana Pallaske|hizkuntza=es|url=https://www.betaseries.com/es/person/23717-jana-pallaske|sartze-data=2024-07-16}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=SensaCine|izenburua=Filmografía Jana Pallaske|hizkuntza=es|url=https://www.sensacine.com/actores/actor-34734/filmografia/|aldizkaria=SensaCine.com|sartze-data=2024-07-16}}</ref> * ''Alaska.de'' (2000), Sabine * ''Jeans'' (2001), Nina * ''Engel & Joe'' (2001), Joe * ''Baader'' (2002), Karin * ''Extreme Ops'' (2002), Kittie * ''Tatort'' (2002-2018, Telesaila), Susanne Baumann / Daniela Mertens / Svenja * ''Alarm für Cobra 11 – Die Autobahnpolizei'' (2003-2010, Telesaila), Hanna / Alicia Schulze / Annika Meier * ''Love in Thoughts'' (2004), Elli * ''EuroTrip'' (2004), as Anna, The Camera Store Girl * ''SK Kölsch'' (2004, Telesaila), Sandy * ''Ein Fall für zwei'' (2005, Telesaila) * ''Stürmisch verliebt'' (2005, Tb Movie), Patrizia "Pat" Kolditz * ''Polly Blue Eyes'' (2005), Jale * ''Happy as One'' (2006), Hannah * ''Die Cleveren'' (2006, Telesaila), Vicky * ''Berndivent'' (2006, Telesaila), Sarah Bernard * ''Die ProSieben Märchenstunde'' (2006, TV Series), Maria * ''Blackout – Die Erinnerung ist tödlich [de]'' (2006, Telesailtxoa), Butsche's Sister * ''Vollidiot'' (2007), Petra * ''Alles Lüge – Auf der Suche nach Rio Reiser'' (2007, Tb Movie), Julia * ''Berlin by the Sea'' (2008), Margarethe * ''Melodies of Spring'' (2008), Katja * ''Speed Racer'' (2008), Delilah * ''Palermo Shooting'' (2008), Student * ''Maja'' (2008, Telesaila), Paula Hilsch * ''Waiting for Angelina'' (2008), Mandy * ''Screamers: The Hunting'' (2009), Schwartz * ''Kopf oder Zahl'' (2009), Irina * ''Phantom Pain'' (2009), Nika * ''Inglourious Basterds'' (2009), Babette * ''12 Paces Without a Head'' (2009), Okka * ''Men in the City'' (2009), Nina Hellmich * ''Flemming'' (2009, Telesaila), Fenja Landers * ''Snowblind'' (2010, Telesaila), Barbara Midnite * ''SOKO Wismar'' (2010, Telesaila), Silke Jaspers * ''Lasko – Die Faust Gottes'' (2010, Telesaila), Sina * ''IK1 – Touristen in Gefahr'' (2011), Lisa Blum * ''Men in the City 2'' (2011), Nina Hellmich * ''Geography of the Hapless Heart'' (2012), Anna (segment "Berlin") – unfinished anthology film * ''Fack ju Göhte'' (2013), Charlie * ''Crossing Lines'' (2013), Kidnapper * ''Cat.8'' (2013, TV Series), Jane * ''Fack ju Göhte 2'' (2015), Charlie * ''Burg Schreckenstein'' (2016), Melanie * ''Vampire Sisters 3: Journey to Transylvania [de]'' (2016), Anastasia * ''Vier gegen die Bank'' (2016), Heidi * ''Fack ju Göhte 3'' (2016), Charlie * ''Lassie - Eine abenteuerliche Reise'' (2020), Franka == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://www.myspace.com/PALLASKE MySpaceko webgune ofiziala] * [http://www.myspace.com/iloveagirlcalledjohnny "Johnny izeneko neska bat" gaur egungo musika-proiektua] * {{IMDb izena|0657822}} * [https://web.archive.org/web/20120208201359/http://janapallaskeofficial.com/ Web orri ofiziala] {{bizialdia|1979ko||Pallaske, Jana}} [[Kategoria:Berlindarrak]] [[Kategoria:Alemaniako rock abeslariak]] [[Kategoria:Emakume abeslariak]] [[Kategoria:Alemaniako emakume aktoreak]] [[Kategoria:Emakume musikariak]] [[Kategoria:Alemaniako musikariak]] jc3uyzugl9zx42bg1i0dv977tbssuzx 0 1196888 9984485 9874147 2024-11-29T01:10:52Z Zorion 44278 9984485 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[Dieter Wächter|D. Wächter]] & [[Andreas Melzer|A. Melzer]], 2020 }} '''''Candolleomyces candolleanus''''' ''[[Psathyrellaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus violaceolamellatus'', ''Drosophila candolleana'', ''Hypholoma candolleanum'', ''Psathyra candolleana'', ''Agaricus candollianus'', ''Psathyrella candolleana'', ''Drosophila candolleana var. candolleana''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 1 eta 5 cm bitarteko diametrokoa. Ganbil-kanpai itxurakoa, arre-okre kolorekoa edo beixa, errezelaren hondar zuri zerrendarekin ertzean. '''Orriak:''' Arre-more kolorekoak ertz zuriarekin. '''Hanka:''' 6 eta 7 cm bitarteko garaierarekin eta 0,3 eta 0,5 cm bitarteko lodierarekin. Zilindrikoa, bihurgunetsua, gehienetan soropildua, zurixka. '''Haragia:''' Zurixka, usain nabarmenik gabea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=101|ISBN=84-282-0540-X (T. 2). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Hypholoma'' terminoa grekozko, harizpia esan nahi duen “úpos” hitzetik eta ertza esan nahi duen ”loma” hitzetik. Ertzari dagokio, batzuetan gortinaren hondarrak izaten dituelako. ''Appendiculatum'' epitetoa berriz, latinetik dator, zerrendarekin esan nahi duen “appendiculatus” hitzetik. Kapelaren ertzean izaten duen zerrenda ederragatik. == Jangarritasuna == Susmagarria. === Nahasketa arriskua === ''Hypholoma'' generokoen artean erraz ezagutzen da, kapelaren ertzean izaten duen zerrenda zuriagatik. == Sasoia eta lekua == Hostozabalen azpian. === Banaketa eremua === Mundu osoan barreiatzen da, [[kontinente]] guztietan zehar, eta [[habitat]] ugaritan garatzen da.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Candolleomyces]] [[Kategoria:2020. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Afrikako onddoak]] [[Kategoria:Asiako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Amerikako onddoak]] [[Kategoria:Ozeaniako onddoak]] [[Kategoria:Antartikako onddoak]] 96eh7ildd7ruk1suuwvlvlneecndlkk 0 1197968 9983911 9880157 2024-11-28T14:30:41Z 213.130.93.254 9983911 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Porsche_911_Carrera_S_(7522427256).jpg|thumb|Porsche 911 Carrera S]] '''Kirol-automobila''' abiadura handian zirkulatzeko diseinatutako [[Turismo-ibilgailu|turismo-automobila]] da. [[Lasterketa-automobil|Lasterketa-automobilak]] ez bezala, bide publikoan gidatzeko pentsatuta dago. [[Azelerazio]], [[abiadura]] maximo, asfaltoarekiko itsaspen, balaztatze-sistema eta beste kotxe konbentzionalek baino potentzia handiagoa dute eta hori [[motor]], [[balazta]], [[Esekidura (ibilgailuak)|esekidura]], [[abiadura-kaxa]], [[pneumatiko]], [[txasis]] eta [[karrozeria]] berezien bidez lortzen da. Kirol-automobil bati lotutako karrozeriak [[Coupé|coupea]] eta [[Kabriolet|sabai toleskorduna]] dira batez ere. Tradizioz, [[marka]] konnotatuak, prezio altuak eta prestazio altuak zituzten [[Ibilgailu|ibilgailuentzat]] gorde izan da kalifikazio hori, edo [[zilindrada]] altuko ibilgailuentzat. Definizioari hertsiki dagokionez, ia segmentu guztietan kirol-ezaugarriak dituzten ibilgailuak daudela jo behar da. {{multiple image | align = center | header = | image1 = 2012-03-07 Motorshow Geneva 4608.JPG | width1 = 180 | alt1 = | caption1 = [[Lamborghini Aventador]] | image2 = 2019 Porsche 911 Carrera S S-A 3.0 Front.jpg | width2 = 255 | alt2 = | caption2 = [[Porsche 911]] | image3 = 2024 Nissan GT-R Premium_edition T-Spec (cropped).jpg | width3 = 215 | alt3 = | caption3 = [[Nissan GT-R]] | image4 = Edmonton Motor Show 2017 (34234252655).jpg | width4 = 180 | alt4 = | caption4 = [[Dodge Viper]] | footer = }} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Automobilismoa]] [[Kategoria:Kirol autoak]] 8hrg9j7m8pyj9elxnja0edezujmm13u 9983912 9983911 2024-11-28T14:30:58Z 213.130.93.254 9983912 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Porsche_911_Carrera_S_(7522427256).jpg|thumb|Porsche 911 Carrera S]] '''Kirol-automobila''' abiadura handian zirkulatzeko diseinatutako [[Turismo-ibilgailu|turismo-automobila]] da. [[Lasterketa-automobil|Lasterketa-automobilak]] ez bezala, bide publikoan gidatzeko pentsatuta dago. [[Azelerazio]], [[abiadura]] maximo, asfaltoarekiko itsaspen, balaztatze-sistema eta beste kotxe konbentzionalek baino potentzia handiagoa dute eta hori [[motor]], [[balazta]], [[Esekidura (ibilgailuak)|esekidura]], [[abiadura-kaxa]], [[pneumatiko]], [[txasis]] eta [[karrozeria]] berezien bidez lortzen da. Kirol-automobil bati lotutako karrozeriak [[Coupé|coupea]] eta [[Kabriolet|sabai toleskorduna]] dira batez ere. Tradizioz, [[marka]] konnotatuak, prezio altuak eta prestazio altuak zituzten [[Ibilgailu|ibilgailuentzat]] gorde izan da kalifikazio hori, edo [[zilindrada]] altuko ibilgailuentzat. Definizioari hertsiki dagokionez, ia segmentu guztietan kirol-ezaugarriak dituzten ibilgailuak daudela jo behar da. {{multiple image | align = left | header = | image1 = 2012-03-07 Motorshow Geneva 4608.JPG | width1 = 180 | alt1 = | caption1 = [[Lamborghini Aventador]] | image2 = 2019 Porsche 911 Carrera S S-A 3.0 Front.jpg | width2 = 255 | alt2 = | caption2 = [[Porsche 911]] | image3 = 2024 Nissan GT-R Premium_edition T-Spec (cropped).jpg | width3 = 215 | alt3 = | caption3 = [[Nissan GT-R]] | image4 = Edmonton Motor Show 2017 (34234252655).jpg | width4 = 180 | alt4 = | caption4 = [[Dodge Viper]] | footer = }} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Automobilismoa]] [[Kategoria:Kirol autoak]] 68mxcwc2h5vzn1ji0apwaehqbposrak 9983915 9983912 2024-11-28T14:31:11Z 213.130.93.254 9983915 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Porsche_911_Carrera_S_(7522427256).jpg|thumb|Porsche 911 Carrera S]] '''Kirol-automobila''' abiadura handian zirkulatzeko diseinatutako [[Turismo-ibilgailu|turismo-automobila]] da. [[Lasterketa-automobil|Lasterketa-automobilak]] ez bezala, bide publikoan gidatzeko pentsatuta dago. [[Azelerazio]], [[abiadura]] maximo, asfaltoarekiko itsaspen, balaztatze-sistema eta beste kotxe konbentzionalek baino potentzia handiagoa dute eta hori [[motor]], [[balazta]], [[Esekidura (ibilgailuak)|esekidura]], [[abiadura-kaxa]], [[pneumatiko]], [[txasis]] eta [[karrozeria]] berezien bidez lortzen da. Kirol-automobil bati lotutako karrozeriak [[Coupé|coupea]] eta [[Kabriolet|sabai toleskorduna]] dira batez ere. Tradizioz, [[marka]] konnotatuak, prezio altuak eta prestazio altuak zituzten [[Ibilgailu|ibilgailuentzat]] gorde izan da kalifikazio hori, edo [[zilindrada]] altuko ibilgailuentzat. Definizioari hertsiki dagokionez, ia segmentu guztietan kirol-ezaugarriak dituzten ibilgailuak daudela jo behar da. {{multiple image | align = center | header = | image1 = 2012-03-07 Motorshow Geneva 4608.JPG | width1 = 180 | alt1 = | caption1 = [[Lamborghini Aventador]] | image2 = 2019 Porsche 911 Carrera S S-A 3.0 Front.jpg | width2 = 255 | alt2 = | caption2 = [[Porsche 911]] | image3 = 2024 Nissan GT-R Premium_edition T-Spec (cropped).jpg | width3 = 215 | alt3 = | caption3 = [[Nissan GT-R]] | image4 = Edmonton Motor Show 2017 (34234252655).jpg | width4 = 180 | alt4 = | caption4 = [[Dodge Viper]] | footer = }} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Automobilismoa]] [[Kategoria:Kirol autoak]] 8hrg9j7m8pyj9elxnja0edezujmm13u 0 1198432 9984346 9944778 2024-11-28T19:42:29Z 88.14.126.184 /* Erakustaldiak */ 9984346 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Estefania Etxebeste Giraldo''' ([[Ituren]], [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaia,]] [[2002|2002ko]] [[Azaroaren 27|azaroaren 27a]]) [[harri-jasotzailea]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=«Indar handikoa naiz, eta teknika ikasten ari naiz pixkanaka» - Malerreka|hizkuntza=eu|url=https://erran.eus/malerreka/1716802917542-indar-handikoa-naiz-eta-teknika-ikasten-ari-naiz-pixkanaka|aldizkaria=Erran.eus|sartze-data=2024-08-16}}</ref> Nafarroako lehen emakume harri-jasotzailea da eta 2024an, oraindik, bakarra.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Maite|abizena=Uriarte|izenburua=Estefania Etxebeste, harrijasotzaile navarra: "La fuerza mental es clave"|hizkuntza=|data=2024-08-15|url=https://www.noticiasdenavarra.com/navarra/2024/08/15/estefania-etxebeste-primera-harrijasotzaile-navarra-8556822.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-08-16}}</ref> 2024an [[Emakumezkoen Euskal Herriko harri-jasotze txapelketa|Euskal Herriko txapelketan]] bigarren egin zuen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=N.G|izenburua=Ainitze Zumeta, nueva campeona de Euskal Herria|hizkuntza=es|data=2024-10-20|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/herri-kirolak/2024/10/20/ainitze-zumeta-nueva-campeona-euskal-8827630.html|aldizkaria=Noticias de Gipuzkoa|sartze-data=2024-10-20}}</ref> == Bizitza == Estefania Iturengo Pioinean jaio zen. Lau anaia-arreben artean hirugarrena (Cristofer eta William neba zaharrenak [[Kolonbia|Kolonbian]] jaio ziren eta bera eta Shaila ahizpa txikiago Iturenen). Ama, [[Yamiled Giraldo]], berak sei urte eta ahizpa txikiak urtebete baino ez zituenean hil zuten, 2009ko apirilaren 25ean, 14 urteko neba Cristofer-en aurrean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paka|abizena=Díaz {{!}}Woman.es|izenburua=A Yamiled Giraldo la asesinaron delante de su hijo por atreverse a denunciar|hizkuntza=|data=2020-07-31|url=https://woman.elperiodico.com/lifestyle/yamiled-giraldo-asesinaron-delante-hijo-76805208|aldizkaria=woman.elperiodico.com|sartze-data=2024-08-16}}</ref> == Ibilbidea == === Lehen urratsak === Zaletasuna ez datorkio etxetik, familian ez dago inor herri kirol munduan ibili denik, baina Estefaniari beti gustatu zaizkio herri kirolak: Iturengo lagunekin erakustaldiak, apustuak eta saioak ikustera joaten zen. Lagunengandik datorkio nolabait zaletasuna. Betidanik izan da emakume indartsua, baina ez zekien zein izango zen berari ondo etorriko zitzaion kirola eta harria probatu zuen. Izan ere, Daniel Vicenteren bitartez [[Joseba Ostolaza]] ezagutu zuen, 2023ko urrian, lagunei esker, Josebaren eskolara joan zen harria probatzera eta lehenengo egunetik zaletu zen. Estefaniak aitortzen du indarra ez dela gauzarik garrantzitsuena, teknikak ere asko laguntzen duela. Harri handiak nahiago ditu. Bera handia denez eta, indar asko daukanez, hobeto moldatzen delako..<blockquote>''Jendeak erraten zidan ez nintzela inora ailegatuko, harri mundua ez dela jokoa eta niri horrek indar gehiago ematen zidan egiteko''</blockquote>[[Jokin Eizmendi]] zarauztar harri-jasotzailea da bere erreferenteetariko bat, baita [[Udane Ostolaza|Udane Ostolazak]] ere. [[Orio|Oriora]] joaten da astelehen eta ostegunetan Joseba Ostolazaren Harri Eskolan entrenatzera. Etxean ere beti zerbait egitea gustatzen zaio. 2023ko urrian, hasi zen harri altxatzen Estefania eta jendaurrean egiten dituen altxaldi guztiak ama zenari eta osabari eskaintzen dizkie.<ref name=":0" /> 2024an [[Emakumezkoen Euskal Herriko harri-jasotze txapelketa|Euskal Herriko txapelketan]] bigarren egin zuen, [[Ainitze Zumeta]]ren atzetik. == Erakustaldiak == * 2024ko [[Iturengo inauteriak|Iturengo inauterietako]] kontuen egunean egin zuen lehen jendaurreko plaza. * ''Harri Herri'' ETBko saioan agertu zen. * 2024ko maiatzaren 25ean bere marka pertsonala egin zuen [[Aia|Aian]] (Gipuzkoa), ehun kiloko zilindro zaharra hiru minututan hamar aldiz altxatuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=[BIDEOA] Estefi Etxebestek hamar aldiz altxatu du 100 kiloko zilindro zaharra - Malerreka|hizkuntza=eu|url=https://erran.eus/malerreka/1716797425865-bideoa-estefi-etxebestek-hamar-aldiz-altxatu-du-100-kiloko-zilindro-zaharra|aldizkaria=Erran.eus|sartze-data=2024-08-16}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|2002ko||Etxebeste, Estefania}} [[Kategoria:Iturendarrak]] [[Kategoria:Harri-jasotzaileak]] [[Kategoria:Emakume harri-jasotzaileak]] mponw0z6obgztxbxa3uxcvb3bjbwn55 0 1199150 9984558 9886047 2024-11-29T07:39:30Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984558 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Kristen Thomas''' ([[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1993|1993ko]] [[Uztailaren 1|uztailaren 1a]]) estatubatuar [[Errugbi (kirola)|errugbi]] jokalaria da, [[zazpiko errugbi]] modalitatean jarduten duen kirolaria. 2021ean, Thomasek zazpiko errugbian jokatu zuen [[COVID-19 pandemia|COVID 19 pandemia]] zela eta, atzeratutako [[2020ko Udako Olinpiar Jokoak|2020ko Udako Olinpiar Jokoetan]], [[Tokio|Tokion]] ([[Japonia]]).<ref>{{Cite web|izenburua='It's Surreal': Philly's Kristen Thomas, Olympic Rugby Player, on Opening Ceremony|hizkuntza=en-US|url=https://www.nbcphiladelphia.com/news/sports/tokyo-summer-olympics/its-surreal-phillys-kristen-thomas-olympic-rugby-player-on-opening-ceremony/2892527/|lana=NBC10 Philadelphia|accessdate=2022-02-08}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=KRISTEN THOMAS - RUGBY - Team USA|url=https://www.teamusa.org/usa-rugby/athletes/Kristen-Thomas}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Kristen Thomas 2022 Olympics {{!}} NBC Olympics|hizkuntza=en|url=https://www.nbcolympics.com/athletes/kristen-thomas-1359167|lana=www.nbcolympics.com|accessdate=2022-02-08}}</ref> [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak|2024ko Parisko Udako Olinpiar jokoetan]] [[Zazpiko errugbi|zazpiko errugbian]] brontzezko domina jaso zuen taldeko partaidea izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=https://olympics.com/es/paris-2024/calendario/rugby-7/femenino?day=undefined|ISSN=https://olympics.com/es/paris-2024/calendario/rugby-7/femenino?day=undefined}}</ref> == Bizitza == Thomasek pistan zein zelaian, eta saskibaloian parte hartu zuen bigarren mailako eskolan. Florida Central Unibertsitatean hasi zuen errugbi ibilbidea, lehen urteko ikasle zela.<ref>{{Cite web|izenburua=Kristen Thomas|url=http://www.thecontenders.com/contenders/kristen-thomas|lana=www.thecontenders.com|accessdate=2017-09-23}}</ref><ref>{{Cite news|abizena=Jackson-Gibson|izenburua=Rugby: Is this the USA dream team that can finally win the World Cup?|hizkuntza=en-US|izena1=Adele|data=2017-04-18|url=http://www.excellesports.com/news/usa-rugby-sevens-world-cup/|kazeta=Excelle Sports|accessdate=2017-09-23}}</ref> Argi eta garbi lesbiana da.<ref>{{Cite web|izenburua=At least 180 out LGBTQ athletes at Tokyo Olympics, a record by far|hizkuntza=en|data=2021-07-12|url=https://www.outsports.com/olympics/2021/7/12/22565574/tokyo-summer-olympics-lgbtq-gay-athletes-list|lana=Outsports|accessdate=2021-08-02}}</ref> == Ibilbidea == Thomasek 2015eko São Pauloko Emakumeen zazpiko errugbian egin zuen debuta Estatu Batuetako taldearentzat. Zilarrezko domina bat irabazi zuen 2015eko [[Panamerikar Jokoak|Panamerikar Jokoetan]], AEBko emakumezkoen errugbi talde nazionalarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Kristen Thomas|argitaletxea=[[2015 Pan American Games]]|url=http://results.toronto2015.org/IRS/en/rugby-7/athlete-profile-n10161056-thomas-kristen.htm|lana=Toronto2015.org|accessdate=July 17, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=TeamUSA Rugby at the 2015 Pan American Games|argitaletxea=[[United States Olympic Committee]]|url=http://www.teamusa.org/Toronto-2015-Pan-American-Games/Team-USA/Rugby|lana=TeamUSA.org|accessdate=July 17, 2016}}</ref> Thomas 2016ko Udako Olinpiar Jokoak galdu ziten, 2016ko Frantziako lehiaketan izandako lesio baten ondorioz.<ref>{{Cite web|abizena=Clifton|izenburua=Thomas Return Highlights Women's 7s Squad for Sydney|hizkuntza=en|izena1=Pat|data=2017-01-25|url=http://www.rugbytoday.com/7s/thomas-return-highlights-womens-7s-squad-sydney|lana=www.rugbytoday.com|accessdate=2017-09-23}}</ref> 2017ko Eagleseko Emakumezkoen Munduko Errugbi Kopako eskuadroirako izendatu zuten.<ref>{{Cite news|abizena=Wise|izenburua=Eagles announced for Women's Rugby World Cup 2017 in Ireland|izena1=Chad|data=July 17, 2017|url=https://www.usarugby.org/2017/07/eagles-announced-for-womens-rugby-world-cup-2017-in-ireland/|kazeta=USA Rugby|accessdate=2017-09-20}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Women Eagles Name World Cup Squad|data=July 17, 2017|url=http://www.thisisamericanrugby.com/2017/07/women-eagles-name-world-cup-squad.html|lana=www.thisisamericanrugby.com|accessdate=2017-09-20}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=New caps in Women's Eagles World Cup squad|hizkuntza=en-US|data=July 20, 2017|url=http://www.americasrugbynews.com/2017/07/20/new-caps-womens-eagles-world-cup-squad/|lana=Americas Rugby News.com|accessdate=2017-09-20}}</ref> Thomas 2022ko Munduko Errugbi Kopan AEB ordezkatzeko aukeratu zuten, [[Lurmutur Hiria|Lurmutur Hirian (Hegoafrika)]].<ref>{{Cite web|izenburua=USA names rosters for Sevens World Cup|hizkuntza=en-US|data=2022-09-02|url=https://www.americasrugbynews.com/2022/09/01/usa-names-rosters-for-sevens-world-cup/|lana=Americas Rugby News|accessdate=2022-09-14}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Cahill|izenburua=Women's Eagles Sevens target podium chase as roster is named for the Rugby World Cup Sevens|hizkuntza=en|izena1=Calder|data=2022-09-01|url=https://eagles.rugby/news/womens-eagles-sevens-roster-set-for-rugby-world-cup-sevens-as-the-usa-land-in-south-africa-202291|lana=eagles.rugby|accessdate=2022-09-14}}</ref> == Olinpiar Jokoak == [[2024ko Udako Olinpiar Jokoak|2024ko Udako Olinpiar jokoetan]] [[Paris|Parisen]] hirugarren postua lortzeko [[Australia|Australiaren]] aurka jokatu zuten uztailaren 30ean eta 14-12 irabazi zuen AEBk.<ref>{{Erreferentzia|izenburua={{!}} EL MUNDO|hizkuntza=es|data=2024-07-30|url=https://www.elmundo.es/deportes/juegos-olimpicos/resultados/rugby-7/femenino/femenino/tercera-plaza/38436|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-08-19}}</ref> Brontzezko domina irabazi zuen taldea osatu zuten jokariak hauexek izan ziren: [[Alev Kelter]], [[Lauren Doyle]], [[Kayla Canett]], [[Kristi Kirshe]], [[Ilona Maher]], [[Ariana Ramsey]], [[Naya Tapper]], [[Alena Olsen]], [[Alex Sedrick]], [[Sammy Sullivan]], [[Sarah Levy (errugbi jokalaria)|Sarah Levy]], [[Stephanie Rovetti]], [[Kristen Thomas]] eta [[Nicole Heavirland]]. <ref>{{Erreferentzia|izena=Calder|abizena=Cahill|izenburua=USA Women's Sevens fall just short of bronze at Rugby World Cup Sevens 2022|hizkuntza=en|data=2022-09-11|url=https://eagles.rugby/news/usa-womens-sevens-fall-just-short-of-bronze-at-rugby-world-cup-sevens-2022-2022911|aldizkaria=eagles.rugby|sartze-data=2024-08-20}}</ref> {| class="wikitable center col2izq" style="text-align:center;width:445px;" ! colspan="4" |[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- !Urtea !Lekua !Domina !Proba |- |2024 |[[2024ko Udako Olinpiar Jokoak|Paris]] {{banderaherrialde|Frantzia}} |{{bronze3}} |Zazpiko-errugbia emakumeak |} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20190630081544/https://www.usarugby.org/player/kristen-thomas/ Kristen Thomas] Estatu Batuak errgbian * {{Twitter|kristhomas7s|Kris Thomas}} {{bizialdia|1993ko||Thomas, Kristen}} [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako errugbilariak]] [[Kategoria:Emakume errugbilariak]] [[Kategoria: Ameriketako Estatu Batuetako brontzeko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako errugbilariak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak zazpiko errugbian]] [[Kategoria:2020ko Udako Olinpiar Jokoetako errugbilariak]] dob8z4fp114xpt0ugko5qq9g1i0lr0x 0 1202470 9984430 9899447 2024-11-28T21:28:41Z Ernestobanpiroa 58701 9984430 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}'''María Corina Machado Parisca''' ('''Caracas''', 1967ko urriaren 7a) politikari, [[ingeniari]] industrial eta irakasle [[Venezuela|venezuelarra]] da, [[Vente Venezuela]] mugimendu politikoaren sortzaile eta koordinatzaile nazionala. Miranda Estatuko Venezuelako Asanblea Nazionaleko diputatu aukeratu zuten, eta 2011ko urtarrilean hasi zuen agintaldia. Venezuelako Asanblea Nazionalaren historian boto gehien lortu dituen hautagaia izan da. Hiru egun geroago, [[Diosdado Cabello]] Batzar Nazionaleko presidenteak jakinarazi zuen Machadok automatikoki galdu zuela diputatu izaera. Machadok irabazi zituen primariak, botoen % 90 baino gehiagorekin, eta Plataforma Bateratuko hautagai bihurtu zen 2024ko presidentetzarako hauteskundeetan, baita [[Chavismo|chavismoaren]] aurkako oposizioaren buru ere. Emaitza onena izan zen emakume batentzat Venezuelako historian egindako hauteskunde batetan. Ezin izan zuen parte hartu 2024ko urtarrilean, eta Corina Yoris (izena ematea ere lortu ez zuena) eta Edmundo Gonzalez (Plataforma Bateratuko hautagaia) babestu zituen. == Karrera politikoa: == 2012ko urtarrilean, [[Hugo Chávez]] presidentearen memoria eta kontaketaren aurkezpenean, eztabaida bat izan zuen lehen agintariarekin, eta bere politikak kritikatu zizkion, batez ere herrialdean dagoen esne eskasiagatik, eta "lapurtzea dela desjabetzen aritu da" esan zuen. == Galeria: == <gallery> Fitxategi:María Corina Machado 2023.jpg Fitxategi:Maria Corina Machado (Sumate) meets George W. Bush (2002).jpg Fitxategi:Firma de María Corina Machado.svg Fitxategi:MCM Lilian 10 May.jpg Fitxategi:18 October 2014 Venezuela protest 2 - MCM.jpg Fitxategi:Election campaign 2024 Venezuela 16.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1967ko||Machado, María Corina}} [[Kategoria:Venezuelako aktibistak]] [[Kategoria:Venezuelako politikariak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:Industria-ingeniariak]] [[Kategoria:Venezuelako katolikoak]] [[Kategoria:Venezuelako irakasleak]] [[Kategoria:Caracastarrak]] [[Kategoria:Venezuelako liberalak]] [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] [[Kategoria:Populismoa]] [[Kategoria:Venezuelako kontserbadoreak]] okld5q8t0ntff98ii6k4iu8vrrq2xnd 9984626 9984430 2024-11-29T09:22:51Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Emakume politikariak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984626 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}'''María Corina Machado Parisca''' ('''Caracas''', 1967ko urriaren 7a) politikari, [[ingeniari]] industrial eta irakasle [[Venezuela|venezuelarra]] da, [[Vente Venezuela]] mugimendu politikoaren sortzaile eta koordinatzaile nazionala. Miranda Estatuko Venezuelako Asanblea Nazionaleko diputatu aukeratu zuten, eta 2011ko urtarrilean hasi zuen agintaldia. Venezuelako Asanblea Nazionalaren historian boto gehien lortu dituen hautagaia izan da. Hiru egun geroago, [[Diosdado Cabello]] Batzar Nazionaleko presidenteak jakinarazi zuen Machadok automatikoki galdu zuela diputatu izaera. Machadok irabazi zituen primariak, botoen % 90 baino gehiagorekin, eta Plataforma Bateratuko hautagai bihurtu zen 2024ko presidentetzarako hauteskundeetan, baita [[Chavismo|chavismoaren]] aurkako oposizioaren buru ere. Emaitza onena izan zen emakume batentzat Venezuelako historian egindako hauteskunde batetan. Ezin izan zuen parte hartu 2024ko urtarrilean, eta Corina Yoris (izena ematea ere lortu ez zuena) eta Edmundo Gonzalez (Plataforma Bateratuko hautagaia) babestu zituen. == Karrera politikoa: == 2012ko urtarrilean, [[Hugo Chávez]] presidentearen memoria eta kontaketaren aurkezpenean, eztabaida bat izan zuen lehen agintariarekin, eta bere politikak kritikatu zizkion, batez ere herrialdean dagoen esne eskasiagatik, eta "lapurtzea dela desjabetzen aritu da" esan zuen. == Galeria: == <gallery> Fitxategi:María Corina Machado 2023.jpg Fitxategi:Maria Corina Machado (Sumate) meets George W. Bush (2002).jpg Fitxategi:Firma de María Corina Machado.svg Fitxategi:MCM Lilian 10 May.jpg Fitxategi:18 October 2014 Venezuela protest 2 - MCM.jpg Fitxategi:Election campaign 2024 Venezuela 16.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1967ko||Machado, María Corina}} [[Kategoria:Venezuelako aktibistak]] [[Kategoria:Venezuelako politikariak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:Industria-ingeniariak]] [[Kategoria:Venezuelako katolikoak]] [[Kategoria:Venezuelako irakasleak]] [[Kategoria:Caracastarrak]] [[Kategoria:Venezuelako liberalak]] [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] [[Kategoria:Populismoa]] [[Kategoria:Venezuelako kontserbadoreak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] 9s2u3xd989f468ren1a9akw9vjv2q1d 9984627 9984626 2024-11-29T09:23:08Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984627 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}'''María Corina Machado Parisca''' ('''Caracas''', 1967ko urriaren 7a) politikari, [[ingeniari]] industrial eta irakasle [[Venezuela|venezuelarra]] da, [[Vente Venezuela]] mugimendu politikoaren sortzaile eta koordinatzaile nazionala. Miranda Estatuko Venezuelako Asanblea Nazionaleko diputatu aukeratu zuten, eta 2011ko urtarrilean hasi zuen agintaldia. Venezuelako Asanblea Nazionalaren historian boto gehien lortu dituen hautagaia izan da. Hiru egun geroago, [[Diosdado Cabello]] Batzar Nazionaleko presidenteak jakinarazi zuen Machadok automatikoki galdu zuela diputatu izaera. Machadok irabazi zituen primariak, botoen % 90 baino gehiagorekin, eta Plataforma Bateratuko hautagai bihurtu zen 2024ko presidentetzarako hauteskundeetan, baita [[Chavismo|chavismoaren]] aurkako oposizioaren buru ere. Emaitza onena izan zen emakume batentzat Venezuelako historian egindako hauteskunde batetan. Ezin izan zuen parte hartu 2024ko urtarrilean, eta Corina Yoris (izena ematea ere lortu ez zuena) eta Edmundo Gonzalez (Plataforma Bateratuko hautagaia) babestu zituen. == Karrera politikoa: == 2012ko urtarrilean, [[Hugo Chávez]] presidentearen memoria eta kontaketaren aurkezpenean, eztabaida bat izan zuen lehen agintariarekin, eta bere politikak kritikatu zizkion, batez ere herrialdean dagoen esne eskasiagatik, eta "lapurtzea dela desjabetzen aritu da" esan zuen. == Galeria: == <gallery> Fitxategi:María Corina Machado 2023.jpg Fitxategi:Maria Corina Machado (Sumate) meets George W. Bush (2002).jpg Fitxategi:Firma de María Corina Machado.svg Fitxategi:MCM Lilian 10 May.jpg Fitxategi:18 October 2014 Venezuela protest 2 - MCM.jpg Fitxategi:Election campaign 2024 Venezuela 16.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1967ko||Machado, María Corina}} [[Kategoria:Venezuelako aktibistak]] [[Kategoria:Venezuelako politikariak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:Industria-ingeniariak]] [[Kategoria:Venezuelako katolikoak]] [[Kategoria:Venezuelako irakasleak]] [[Kategoria:Caracastarrak]] [[Kategoria:Venezuelako liberalak]] [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] [[Kategoria:Populismoa]] [[Kategoria:Venezuelako kontserbadoreak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] 32d26lojmwe2gyepq1b9rtgpzbxwayq 9984628 9984627 2024-11-29T09:23:47Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Industria-ingeniariak]] kendua; [[Kategoria:Emakume ingeniariak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984628 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}'''María Corina Machado Parisca''' ('''Caracas''', 1967ko urriaren 7a) politikari, [[ingeniari]] industrial eta irakasle [[Venezuela|venezuelarra]] da, [[Vente Venezuela]] mugimendu politikoaren sortzaile eta koordinatzaile nazionala. Miranda Estatuko Venezuelako Asanblea Nazionaleko diputatu aukeratu zuten, eta 2011ko urtarrilean hasi zuen agintaldia. Venezuelako Asanblea Nazionalaren historian boto gehien lortu dituen hautagaia izan da. Hiru egun geroago, [[Diosdado Cabello]] Batzar Nazionaleko presidenteak jakinarazi zuen Machadok automatikoki galdu zuela diputatu izaera. Machadok irabazi zituen primariak, botoen % 90 baino gehiagorekin, eta Plataforma Bateratuko hautagai bihurtu zen 2024ko presidentetzarako hauteskundeetan, baita [[Chavismo|chavismoaren]] aurkako oposizioaren buru ere. Emaitza onena izan zen emakume batentzat Venezuelako historian egindako hauteskunde batetan. Ezin izan zuen parte hartu 2024ko urtarrilean, eta Corina Yoris (izena ematea ere lortu ez zuena) eta Edmundo Gonzalez (Plataforma Bateratuko hautagaia) babestu zituen. == Karrera politikoa: == 2012ko urtarrilean, [[Hugo Chávez]] presidentearen memoria eta kontaketaren aurkezpenean, eztabaida bat izan zuen lehen agintariarekin, eta bere politikak kritikatu zizkion, batez ere herrialdean dagoen esne eskasiagatik, eta "lapurtzea dela desjabetzen aritu da" esan zuen. == Galeria: == <gallery> Fitxategi:María Corina Machado 2023.jpg Fitxategi:Maria Corina Machado (Sumate) meets George W. Bush (2002).jpg Fitxategi:Firma de María Corina Machado.svg Fitxategi:MCM Lilian 10 May.jpg Fitxategi:18 October 2014 Venezuela protest 2 - MCM.jpg Fitxategi:Election campaign 2024 Venezuela 16.jpg </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1967ko||Machado, María Corina}} [[Kategoria:Venezuelako aktibistak]] [[Kategoria:Venezuelako politikariak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:Emakume ingeniariak]] [[Kategoria:Venezuelako katolikoak]] [[Kategoria:Venezuelako irakasleak]] [[Kategoria:Caracastarrak]] [[Kategoria:Venezuelako liberalak]] [[Kategoria:Venezuelako antikomunistak]] [[Kategoria:Populismoa]] [[Kategoria:Venezuelako kontserbadoreak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] sxz4lw8cz2xhce1n41fuzcskghirutg 104 1204576 9984631 9977309 2024-11-29T09:27:06Z ZumaiaHE22 127271 /* Olinpiar kirolariak */ 9984631 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Algorri punta.jpg}} {|style="width:100%; font-size: 1.3em; font-weight: bold;" |style="text-align:center; border-top: 10px solid #ff0000;padding: 5px; width: 14%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021|Aurkezpena]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #00FF00;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2024-2025/Egindako lana|2024-25<br/>egindakoa]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #FFD700;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021/Historikoa|<small>Laburpena zenbakitan<br/>(2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #BB9753;padding: 5px; width: 22%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Egindako lana|<small>Tailerreko artikuluen<br/>zerrenda (2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #65acdf;padding: 5px; width: 20%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Proiektuak eta Ikas-egoerak|Proiektuak<br/>Ikas-egoerak]] |} '''2024-2025 ikasturtean''' Txikipedia tailerrean egindako lana. == Gaiak == {| class="wikitable" align="right" |+ ! colspan=2 align="center"|[[Fitxategi:2024 Summer Olympics text logo.png|200px]] |- ! Domina !! Kopurua |- | {{gold1}} urrezkoak || align=center|25 |- | {{silver2}} zilarrezkoak || align=center|19 |- | {{bronze3}} brontzezkoak || align=center|13 |- | Guztira || align=center|54 |- | <small>Eguneratze data</small> || align=center|<small>2024-11-22</small> |} Talde bakoitzak landuko dituen gaiak honako hauek dira: * Kakalardoak * Zizak * Ur-jauziak * Zubiak * Olinpiar Jokoen proiektua ** erronka: urrezko 75 domina eta guztira 150 domina. == Taldeak == === 1 taldea: DBH 2E === 20 ikasleko taldea da eta 2024ko irailaren 10etik urriaren 18ra aritu dira, guztira 11 saio. === 2 taldea: DBH 2F === 19 ikasleko taldea da eta 2024ko urriaren 22tik azaroaren 29ra arituko dira, guztira 11 saio. == Egindako artikuluak == === Kakalardoak === # {{txp|Agapanthia cardui}} # {{txp|Carabus lineatus}} # {{txp|Carabus splendens}} # {{txp|Chlorophorus figuratus}} # {{txp|Clytus arietis}} # {{txp|Necrobia violacea}} # {{txp|Opilo mollis}} # {{txp|Thanasimus formicarius}} # {{txp|Tillus elongatus}} # {{txp|Trichodes alvearius}} # {{txp|Clanoptilus elegans}} # {{txp|Oedemera lurida}} # {{txp|Pyrochroa serraticornis}} === Zizak === # {{txp|Adarretako marasmio}} # {{txp|Alertze-lerdeki}} # {{txp|Anis-azpibeltz}} # {{txp|Anis-belarri}} # {{txp|Anis-klitozibe zuri}} # {{txp|Apo-ziza}} # {{txp|Arbiki argi}} # {{txp|Arbiki errodun}} # {{txp|Arrain-ziza}} # {{txp|Azpiarrosa hankaberde}} # {{txp|Azpiarrosa klorousain}} # {{txp|Azpibeltz eraztunbiko}} # {{txp|Baso erreetako egur-ziza}} # {{txp|Basoetako azpibeltz}} # {{txp|Belardi-ezko}} # {{txp|Belarri lurtar}} # {{txp|Belarri zurixka}} # {{txp|Bitigar mingots}} === Ur-jauziak === # {{txp|Madhabkunda ur-jauzia}} # {{txp|Ouzoud ur-jauziak}} # {{txp|Caracol ur-jauzia}} # {{txp|Tarawera ur-jauzia}} # {{txp|Burgbach ur-jauzia}} # {{txp|Bisheh ur-jauzia}} # {{txp|Epupa ur-jauziak}} # {{txp|Kaieteur ur-jauzia}} # {{txp|Rinka ur-jauzia}} # {{txp|Powerscourt ur-jauzia}} # {{txp|Karfiguélako ur-jauziak}} # {{txp|Russell ur-jauziak}} # {{txp|Lamo ur-jauzia}} # {{txp|Kundalila ur-jauziak}} # {{txp|Kopren ur-jauzia}} # {{txp|San Rafael ur-jauzia}} # {{txp|Boti ur-jauziak}} # {{txp|Yumbilla ur-jauzia}} === Zubiak === # {{txp|1915 Çanakkale zubia}} # {{txp|Ourenseko Zubi Nagusia}} # {{txp|Chelsea zubia}} # {{txp|Garesko zubi erromanikoa}} # {{txp|Konstituzioaren zubia (Venezia)}} # {{txp|General Rafael Urdaneta zubia}} # {{txp|Severn zubia}} # {{txp|Harrobigileen zubia}} # {{txp|Verrazano-Narrows zubia}} # {{txp|Mellah Slimane zubia}} # {{txp|Namhae zubia}} # {{txp|Khaju zubia}} # {{txp|Adomi zubia}} # {{txp|Pont Neuf}} # {{txp|Trespondeko zubia}} # {{txp|Sant'Angelo zubia}} # {{txp|Setoko zubi handia}} === Olinpiar kirolariak === # {{banderaikur|Kosovo}} {{txp|Distria Krasniqi}} # {{banderaikur|Australia}} {{txp|Lisa Carrington}} # {{banderaikur|Kroazia}} {{txp|Sandra Elkasević}} # {{banderaikur|Italia}} {{txp|Manila Esposito}} # {{banderaikur|India}} {{txp|Manu Bhaker}} # {{banderaikur|Qatar}} {{txp|Mutaz Essa Barshim}} # {{banderaikur|Txina}} {{txp|Yang Junxuan}} # {{banderaikur|Brasil}} {{txp|Duda Lisboa}} # {{banderaikur|Australia}} {{txp|Chris Burton (zaldizkoa)|Chris Burton}} # {{banderaikur|Txina}} {{txp|Sun Jiajun (igerilaria)|Sun Jiajun}} # {{banderaikur|India}} {{txp|Neeraj Chopra}} # {{banderaikur|Kenya}} {{txp|Hellen Obiri}} # {{banderaikur|Filipinak}} {{txp|Carlos Yulo}} # {{banderaikur|Hegoafrika}} {{txp|Shaun Maswanganyi}} # {{banderaikur|Australia}} {{txp|Nina Kennedy}} # {{banderaikur|Hungaria}} {{txp|Kristóf Milák}} # {{banderaikur|Jamaika}} {{txp|Kishane Thompson}} # {{banderaikur|Alemania}} {{txp|Malaika Mihambo}} # {{banderaikur|Italia}} {{txp|Alice D'Amato}} # {{banderaikur|Kenya}} {{txp|Faith Kipyegon}} # {{banderaikur|Australia}} {{txp|Noemie Fox}} # {{banderaikur|Dominikar Errepublika}} {{txp|Marileidy Paulino}} # {{banderaikur|Polonia}}{{banderaikur|Alemania}} {{txp|Paulina Paszek}} # {{banderaikur|AEB}} {{txp|Quincy Hall}} # {{banderaikur|Filipinak}} {{txp|Nesthy Petecio}} # {{banderaikur|Grezia}} {{txp|Miltiadis Tentoglou}} # {{banderaikur|Kuba}} {{txp|Luis Alberto Orta}} # {{banderaikur|Norvegia}} {{txp|Jakob Ingebrigtsen}} # {{banderaikur|Azerbaijan}} {{txp|Hidayet Heydarov}} # {{banderaikur|Ekuador}} {{txp|Brian Daniel Pintado}} == Bestelakoak == * {{txp|Olatz Arrizabalaga}} * {{txp|Arrameleko zubia}} * {{txp|Colmar}} [[Kategoria:Wikiproiektua:Txikipedia Zumaia BHI]] d3k2zn8rqtny8c5a0y8971wfrknpbiy 9984634 9984631 2024-11-29T09:29:47Z ZumaiaHE22 127271 /* Gaiak */ 9984634 wikitext text/x-wiki {{PAGEBANNER:Algorri punta.jpg}} {|style="width:100%; font-size: 1.3em; font-weight: bold;" |style="text-align:center; border-top: 10px solid #ff0000;padding: 5px; width: 14%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021|Aurkezpena]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #00FF00;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2024-2025/Egindako lana|2024-25<br/>egindakoa]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #FFD700;padding: 5px; width: 16%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI 2020-2021/Historikoa|<small>Laburpena zenbakitan<br/>(2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #BB9753;padding: 5px; width: 22%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Egindako lana|<small>Tailerreko artikuluen<br/>zerrenda (2018-2024)</small>]] |style="text-align:center; border-top: 10px solid #65acdf;padding: 5px; width: 20%;"|[[Txikipedia:Azala/Wikiproiektu:Zumaia BHI/Proiektuak eta Ikas-egoerak|Proiektuak<br/>Ikas-egoerak]] |} '''2024-2025 ikasturtean''' Txikipedia tailerrean egindako lana. == Gaiak == {| class="wikitable" align="right" |+ ! colspan=2 align="center"|[[Fitxategi:2024 Summer Olympics text logo.png|200px]] |- ! Domina !! Kopurua |- | {{gold1}} urrezkoak || align=center|33 |- | {{silver2}} zilarrezkoak || align=center|21 |- | {{bronze3}} brontzezkoak || align=center|15 |- | Guztira || align=center|66 |- | <small>Eguneratze data</small> || align=center|<small>2024-11-29</small> |} Talde bakoitzak landuko dituen gaiak honako hauek dira: * Kakalardoak * Zizak * Ur-jauziak * Zubiak * Olinpiar Jokoen proiektua ** erronka: urrezko 75 domina eta guztira 150 domina. == Taldeak == === 1 taldea: DBH 2E === 20 ikasleko taldea da eta 2024ko irailaren 10etik urriaren 18ra aritu dira, guztira 11 saio. === 2 taldea: DBH 2F === 19 ikasleko taldea da eta 2024ko urriaren 22tik azaroaren 29ra arituko dira, guztira 11 saio. == Egindako artikuluak == === Kakalardoak === # {{txp|Agapanthia cardui}} # {{txp|Carabus lineatus}} # {{txp|Carabus splendens}} # {{txp|Chlorophorus figuratus}} # {{txp|Clytus arietis}} # {{txp|Necrobia violacea}} # {{txp|Opilo mollis}} # {{txp|Thanasimus formicarius}} # {{txp|Tillus elongatus}} # {{txp|Trichodes alvearius}} # {{txp|Clanoptilus elegans}} # {{txp|Oedemera lurida}} # {{txp|Pyrochroa serraticornis}} === Zizak === # {{txp|Adarretako marasmio}} # {{txp|Alertze-lerdeki}} # {{txp|Anis-azpibeltz}} # {{txp|Anis-belarri}} # {{txp|Anis-klitozibe zuri}} # {{txp|Apo-ziza}} # {{txp|Arbiki argi}} # {{txp|Arbiki errodun}} # {{txp|Arrain-ziza}} # {{txp|Azpiarrosa hankaberde}} # {{txp|Azpiarrosa klorousain}} # {{txp|Azpibeltz eraztunbiko}} # {{txp|Baso erreetako egur-ziza}} # {{txp|Basoetako azpibeltz}} # {{txp|Belardi-ezko}} # {{txp|Belarri lurtar}} # {{txp|Belarri zurixka}} # {{txp|Bitigar mingots}} === Ur-jauziak === # {{txp|Madhabkunda ur-jauzia}} # {{txp|Ouzoud ur-jauziak}} # {{txp|Caracol ur-jauzia}} # {{txp|Tarawera ur-jauzia}} # {{txp|Burgbach ur-jauzia}} # {{txp|Bisheh ur-jauzia}} # {{txp|Epupa ur-jauziak}} # {{txp|Kaieteur ur-jauzia}} # {{txp|Rinka ur-jauzia}} # {{txp|Powerscourt ur-jauzia}} # {{txp|Karfiguélako ur-jauziak}} # {{txp|Russell ur-jauziak}} # {{txp|Lamo ur-jauzia}} # {{txp|Kundalila ur-jauziak}} # {{txp|Kopren ur-jauzia}} # {{txp|San Rafael ur-jauzia}} # {{txp|Boti ur-jauziak}} # {{txp|Yumbilla ur-jauzia}} === Zubiak === # {{txp|1915 Çanakkale zubia}} # {{txp|Ourenseko Zubi Nagusia}} # {{txp|Chelsea zubia}} # {{txp|Garesko zubi erromanikoa}} # {{txp|Konstituzioaren zubia (Venezia)}} # {{txp|General Rafael Urdaneta zubia}} # {{txp|Severn zubia}} # {{txp|Harrobigileen zubia}} # {{txp|Verrazano-Narrows zubia}} # {{txp|Mellah Slimane zubia}} # {{txp|Namhae zubia}} # {{txp|Khaju zubia}} # {{txp|Adomi zubia}} # {{txp|Pont Neuf}} # {{txp|Trespondeko zubia}} # {{txp|Sant'Angelo zubia}} # {{txp|Setoko zubi handia}} === Olinpiar kirolariak === # {{banderaikur|Kosovo}} {{txp|Distria Krasniqi}} # {{banderaikur|Australia}} {{txp|Lisa Carrington}} # {{banderaikur|Kroazia}} {{txp|Sandra Elkasević}} # {{banderaikur|Italia}} {{txp|Manila Esposito}} # {{banderaikur|India}} {{txp|Manu Bhaker}} # {{banderaikur|Qatar}} {{txp|Mutaz Essa Barshim}} # {{banderaikur|Txina}} {{txp|Yang Junxuan}} # {{banderaikur|Brasil}} {{txp|Duda Lisboa}} # {{banderaikur|Australia}} {{txp|Chris Burton (zaldizkoa)|Chris Burton}} # {{banderaikur|Txina}} {{txp|Sun Jiajun (igerilaria)|Sun Jiajun}} # {{banderaikur|India}} {{txp|Neeraj Chopra}} # {{banderaikur|Kenya}} {{txp|Hellen Obiri}} # {{banderaikur|Filipinak}} {{txp|Carlos Yulo}} # {{banderaikur|Hegoafrika}} {{txp|Shaun Maswanganyi}} # {{banderaikur|Australia}} {{txp|Nina Kennedy}} # {{banderaikur|Hungaria}} {{txp|Kristóf Milák}} # {{banderaikur|Jamaika}} {{txp|Kishane Thompson}} # {{banderaikur|Alemania}} {{txp|Malaika Mihambo}} # {{banderaikur|Italia}} {{txp|Alice D'Amato}} # {{banderaikur|Kenya}} {{txp|Faith Kipyegon}} # {{banderaikur|Australia}} {{txp|Noemie Fox}} # {{banderaikur|Dominikar Errepublika}} {{txp|Marileidy Paulino}} # {{banderaikur|Polonia}}{{banderaikur|Alemania}} {{txp|Paulina Paszek}} # {{banderaikur|AEB}} {{txp|Quincy Hall}} # {{banderaikur|Filipinak}} {{txp|Nesthy Petecio}} # {{banderaikur|Grezia}} {{txp|Miltiadis Tentoglou}} # {{banderaikur|Kuba}} {{txp|Luis Alberto Orta}} # {{banderaikur|Norvegia}} {{txp|Jakob Ingebrigtsen}} # {{banderaikur|Azerbaijan}} {{txp|Hidayet Heydarov}} # {{banderaikur|Ekuador}} {{txp|Brian Daniel Pintado}} == Bestelakoak == * {{txp|Olatz Arrizabalaga}} * {{txp|Arrameleko zubia}} * {{txp|Colmar}} [[Kategoria:Wikiproiektua:Txikipedia Zumaia BHI]] sn7nwqcch8gc61wgethxbvgr8ql55d9 0 1205048 9984513 9916469 2024-11-29T04:46:39Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984513 wikitext text/x-wiki {{Erakunde infotaula}} '''Kidekoop''' [[Bilbo|Bilboko]] irabazi-asmorik gabeko kontsumo-kooperatiba bat da, [[Bilbo Zaharra]] eta inguruko auzoetan elikadura burujabetza bultzatzeko ekimena. Produktore eta kontsumitzaileen artean bidezko harremanak eraiki eta beste eredu sozio-ekonomiko baten alde apustua egiten du. == Historia == [[Fitxategi:Kidekoop sarrera (cropped).jpg|thumb|Kidekoop sarrera]] Kidekoop Bilbo Zaharra auzoko talde baten elikadura-burujabetzaren inguruko interesetik sortutako ekimena da, pertsonekin eta ingurumenarekin kontzienteagoa eta arduratsuagoa den kontsumo mota bati aurre egiteko ideiak bultzatuta. 2013. urtean hasitako hausnarketa prozesu baten ondoren, kooperatiba sortzea erabaki zen, kontsumo ohituretan aldaketa sustatzeko tresna gisa.<ref>{{Cite web|abizena=Bizilur|izenburua=Kidekoop proiektuaren berri Alaitz Ajuriagerrarekin|url=https://bizilur.eus/portfolio-items/kidekoop-proiektuaren-berri-alaitz-ajuriagerrarekin/|lana=Bizilur|accessdate=2024-05-19}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|izenburua=alaitz ajuriagerra {{!}} Bilbo Hiria irratia|url=https://www.bilbohiria.eus/?s=alaitz+ajuriagerra|accessdate=2024-05-19}}</ref> 2014ko urtarrilaren 10ean kontsumo arduratsurako Kidekoop Elkartea sortu zen. 2014ko otsailaren 13an inskribatu zen Euskal Autonomia Erkidegoko Elkarteen Erregistroan, <ref>{{Cite web|izena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|abizena=r01e00000fe4e66771ba470b8b16eead1a456352e|izenburua=KIDEKOOP ELKARTEA PARA UN CONSUMO RESPONSABLE|data=2014-02-17|url=https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/-/elkartea/kidekoop-elkartea-consumo-responsable/|lana=www.euskadi.eus|accessdate=2024-05-19}}</ref>aldaketa soziala sustatzeko eta elikadura-subiranotasuna bultzatzeko, ekoizpen- eta kontsumo-harreman bidezkoak bermatzeko, eta eredu sozioekonomiko eta kontsumo-eredu desberdina garatzeko, supermerkatu kooperatiboen ildotik.<ref>{{Cite web|abizena=Wikitoki|izenburua=Cartografía del barrio de San Francisco IV|data=2022-06-01|url=https://www.pikaramagazine.com/2022/06/cartografia-del-barrio-de-san-francisco-iv/|lana=Pikara Magazine|accessdate=2024-05-19}}</ref> == Helburuak == Estatutuen arabera, Elkartearen helburuak honako hauek dira:<ref name=":1">{{Cite web|izenburua=Estatutos de KIDEKOOP Elkartea para un consumo responsable|url=https://www.euskadi.eus/contenidos/asociacion/asb181662014/eu_def/adjuntos/Estatutuak.pdf}}</ref> * Kontsumo arduratsua, bidezkoa eta solidarioa, osasuna eta bizi-kalitatea sustatzea. * Nekazaritza ekologikoa eta ingurumena errespetatzen duten ekoizpen-prozesuak babestea. * Eskualdeko merkatuak eta herritarrek landa-ingurunearekin dituzten loturak sustatzea, ekoizlearen eta kontsumitzailearen arteko elkarlaguntza lotura sortuz. * Elkartasuna eta bizikidetza sustatzea, geure konponbide propioen bilaketa partekatuz, irudimenaren, lankidetzaren, esfortzuaren eta konpromisoaren bidez. * Antzeko helburuak dituzten beste erakunde batzuekin lankidetzan aritzea. Helburu horiek lortzeko, merkaturatze-zirkuitu laburren eraikuntza sustatuko da, bitartekariak saihestuz eta bidezko merkataritzako irizpideei jarraituz, prezio duinekin, bai sektore ekoizlearentzat, bai kontsumitzailearentzat.<ref name=":1" /> == Funtzionamendua == Kidekoop-en funtzionamendua asanblearioa da, bere lana hainbat batzordetan banatzen duen Talde Eragile batekin eta Asanbladarekin. Asanbladak bazkide guztiak biltzen ditu, eta urtean bitan biltzen da egoeraren berri emateko, ideiak eta iradokizunak jasotzeko eta erabakiak hartzeko. Antolaketa-eredua horizontala da, eta parte-hartzean eta lankidetzan oinarritzen da.<ref name=":0" /> REAS sarearen erakunde bazkide gisa, sare horrek urtero egiten duen [[auditoretza soziala]]<nowiki/>ren xede ere bada, jarduera [[Gizarte ekonomia|Ekonomia Solidarioa]]<nowiki/>ren printzipioen arabera ebaluatzeko helburuarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Auditoría Social 2023|url=https://reas.red/eu/auditoria-social-2023/|lana=REAS|accessdate=2024-05-19}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Auditoria social 2023|url=https://reaseuskadi.eus/wp-content/uploads/Kidekoop-eus.png}}</ref> === Jarduerak === [[Fitxategi:Kidekoop_barruan.jpg|thumb|320x320px|Kidekoop barruko espazioa ]] Proiektua eta helburuak ezagutzera emateko hainbat jarduera egiten dira: adibidez, liburutegi-zerbitzuaren aurkezpena, sukaldaritza eta kosmetika tailerrak, gertuko produktuak eta ekoizleak ezagutzera emateko merkatuak. Bestalde, ''Elikaldia'', burujabetza eta jasangarritasuna ardatz dituen esperientzia pilotua Bizilur, Lankidetzarako eta Herrien Garapenerako Elkartearekin, lankidetzan aurrera eraman zuen.<ref>{{Cite web|abizena=bilbozaharrekojaibatzordea|izenburua=Kidekoop|data=2016-11-16|url=https://bilbozaharrekojaibatzordea.wordpress.com/tag/kidekoop/|lana=Bilbo Zaharreko jai batzordea|accessdate=2024-06-02}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=bilbozaharrekojaibatzordea|izenburua=Larunbatean Nekazarien II.Azoka / Este Sábado II Mercado de agricultor@s #Kidekoop #BilboZaharrekojaibatzordea #Bilbi|data=2017-07-20|url=https://bilbozaharrekojaibatzordea.wordpress.com/2017/07/20/larunbatean-nekazarien-ii-azoka-este-sabado-ii-mercado-de-agricultors-kidekoop-bilbozaharrekojaibatzordea-bilbi/|lana=Bilbo Zaharreko jai batzordea|accessdate=2024-06-02}}</ref> Dinamika hori Alde Zaharreko eta Bilbo Zaharreko biztanleen kontsumo ohiturak aztertu eta eraldatzeko dinamika komunitarioa izan zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Elikaldia|url=https://elikaldia.eus/es/|lana=Elikaldia|accessdate=2024-06-02}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Kontsumo ohituren azterketa|data=2023-10-13|url=https://www.berria.eus/euskal-herria/kontsumo-ohituren-azterketa_233909_102.html|lana=Berria|accessdate=2024-06-02}}</ref> Bilbo Zaharra eta San Frantzisko auzoetan sortzen diren hainbat ekimenetan ere parte hartzen du, hala nola Gau Irekian.<ref>{{Cite web|izenburua=Qué es Gau Irekia|url=https://gauirekia.com/que-es-gau-irekia/|lana=gauirekia.com|accessdate=2024-06-02}}</ref> 2022. urtean Kidekoop eta Errotik, lankidetzan, eko-feminismoari buruz eta landa eremuko emakumeen erronkei buruzko prestakuntza saioa, podcast formatoan, ekoiztu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Podcast Kidekoop + Errotik // Economía Feminista // Cortinilla de cierre|url=https://soundcloud.com/kidekoop/economia-feminista-cortinilla-cierre|accessdate=2024-06-02}}</ref> == Aliantzak == Kontsumo-kooperatiba gisa, hainbat erakunde eta sareen kide da, besteak beste: [[GoiEner|Goiener]], REAS Euskadi, #RIEBilbao espazioak trukatzeko sarea San Frantzisko / Bilbo Zaharra / Zabala.'''<ref>{{Cite web|izenburua=KIDEKOOP|url=https://www.goiener.com/es/places/kidekoop/|lana=Goiener|accessdate=2024-03-01}}</ref>'''<ref>{{Cite web|izenburua=Entidades socias - Página 4 de 6|url=https://reaseuskadi.eus/nosotras/entidades-socias/|lana=REAS EUSKADI|accessdate=2024-05-19}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=GuiaRIEBbilbao 2018 by RIEbilbao - Issuu|data=2018-10-29|url=https://issuu.com/riebilbao/docs/guiariebbilbao_2018_e4a2bd535a7e38|lana=issuu.com|accessdate=2024-05-19}}</ref> == Egoitza == [[Bilbo|Bilbon]] dago, Urazurrutia kalean, 26. zenbakian, [[Bilbo Zaharra]]<ref>{{Cite web|izenburua=kidekoop – BESTE ERA BATERA KONTSUMITZEA POSIBLE DA|url=https://kidekoop.org/eu/proiektua/|accessdate=2024-06-03}}</ref> auzoan. == Erreferentziak == <references></references> == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20240921190905/https://www.errotik.org/eu/hasiera/ Errotik Kooperatiba feminista] * [https://bizilur.eus/nor-gara/ Bizilur, Lankidetzarako eta Herrien Garapenerako Elkartea] * [https://reaseuskadi.eus/eu/ongi-etorri/ REAS Euskad]i {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bilbo]] qo49x0p3p4anbhi0s6ncvlujknqaj74 0 1206157 9984741 9921217 2024-11-29T10:44:53Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984741 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula |izenburu etzana = ez }} '''Lacubegiren idazkuna''' Uxueko [[Zuriko Andre Maria baseliza]]<nowiki/>n aurkitutako aldare batean idatzita dagoen erromatar garaiko latinezko testu bat da. [[Lacubegi|Lacubegi jainkoari]] eskainita dago, eta uste da Lacubegi jainko baskoi baten euskal izena dela. Aldarea K.o. 301- urteen artean egin zela uste da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Ara votiva|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|url=https://portalcultura.navarra.es/Record/mnana-CE004631|aldizkaria=Nafarroako kulturaren atari digitala}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Aldarearen aurkikuntza == Uxueri buruzko artikulu batean, "[[Euskalerriaren alde|Euskalerriaren Alde]]" aldizkarian (XIX. liburukia, 1929. urtea, 23. orrialdea), Jose Ripa Vega iruindarrak Harri botibo erromatar batzuk aurkitu zituela eta "harri" horiek lehenengo eserlekutik mugituak zeudela idatzi zuen. Aldareak Andre Maria Zuriaren ermitan zeuden eta bata Jupiterri eskainia zegoen eta bestea Lacubegi jainko indigenari. [[Jose Javier Uranga Santesteban|José Javier Uranga Santestebanek]] "Ujué Medieval" (1984) liburuan artikulu hori aipatzen du eta aldare horien aurkikuntzaren data Jose Ripak albistea argitaratu zuen urtea ematen du, hau da, 1929.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Burgui|izenburua=Uxue, Ujué atalaya de Navarra.: Lacubegi. Dios precristiano propio de Uxue.|hizkuntza=es|data=domingo, 19 de octubre de 2008|url=https://ujue-uxue.blogspot.com/2008/10/lacubegi-dios-precristiano-propio-de.html|aldizkaria=UXUE, UJUÉ ATALAYA DE NAVARRA.|sartze-data=2024-09-27}}</ref> == Aldarearen ezaugarriak == Oinarri karratuko prisma zuzeneko pieza da. Erdiko gorputzean, inskripzioa du aurrealdean eta erliebeak alboetan.Inskripzioa oso ondo landuta dago karaktere erregularrekin, behar bezala lerrokatuta eta banatuta. Bi alboetan, aurrez ikusten den zezen baten burua irudikatzen da, diseinu erraz eta kontu handiz landua duena. Zokaloak eta erlaitzak moldurak dituzte, nahiz eta erlaitzaren aurrealdea moztuta dago. Bi ertzetan galerak izan dira, eta ezkerraldean ebaki nabarmena dago zezenaren irudian. Testuak ''Coelite Telesphorosek'', ''Festak'' eta ''Telesinusek'', Lacubegiri, egindako eskaintzaren berri ematen digu. Aldarea hau antzeko beste baten ondoan dago, jatorri berekoa, baina alboko erlieberik gabea, [[Jupiter|Jupiterri]] subjektu berberek eskainia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/ResultSearch?txtSimpleSearch=Ara%2520taurob%25F3lica%2520de%2520Uju%25E9&simpleSearch=0&hipertextSearch=1&search=simpleGroup&MuseumsSearch=MNANA%257C&MuseumsRolSearch=1&listaMuseos=%5BMuseo%2520de%2520Navarra%5D|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2023-10-05}}</ref>. == Idazkuna == Testuaren eremuaren tamaina 46 x 35 cm.koa da, letren modulua (tamaina) bataz beste, 4,5 cm altu, letra mota [[Letra maiuskula karratu monumental|Letra maiuskula karratu monumentala]] esaten zaiona da, eta letrak erregularrak dira. Testuak honela dio: ''Coelii Te/sphoros / et Festa / et Telesi/nus Lacu/begi ex / voto. E''ta horren ituzlpena Coellii Telesphorosek eta Festak eta Telesinusek Lacubeg(i?)ri eskaintzen diote hau zin egin zutenez<ref group="oh">Wikilariak egindako itzulpena</ref>" litzateke, gutxi gorabehera. Eskaintzaileak [[Liberto|libertoak]] edo [[Esklabotza|esklaboak]] izan daiteke, eskaintzaileetako batek bakarrik ditu bi izen ([[Nomen|''nomen'']] eta [[Cognomen|''cognomen'']]) eta baliteke bera izatea pertsona libre bakarra aipatzen diren artean. Bestalde, Telesinus, Telesphoros ''cognomen'' bezala, greziar jatorrikoak dira, eta, kontuan hartuta, esklaboei izen grekoak eman ohi zitzaiela, bi gizon eta emakume horrek ere esklabo edo esklabo ohiak (libertoak) izatea. Bestalde, kontuan hartu behar da, Lacubegi izenaren azken -i hori, latinaren [[Datibo|datiboaren]] marka izan daitekeela. Horrela balitz, jainko edo jainkosaren izena bere forma [[Nominatibo|nominatiboan]], Lacubeg litzateke. == Zezen-burua == Lacubegi-ren inskripzioa duen aldarearen albo batean, gorago esan den bezala, zezen buru bat irudikatu zen erliebean. Batzuentzat jainko edo jainkosaren irudikapena litzateke eta beste batzuentzat, sakrifizioan eskainitako zezen baten oroitzapena, edo sakrifizioaren irudikapena bera. Azken finean, erromatar aldareetako albo bietan, arrunta zen sakrifizioetako objektuak paratzea, adibidez, zeremoniatan erabiltzen ziren pitxarrak likidoak jaurtitzeko, ''cochleare'' bat ([[koilara]] moduko bat)<ref group="oh">ikus [[Patera (Antzinako Erroma)|patera]] artikulua</ref>, ''secéspita bat (labana),'' eta abar. Edonola ere Euskal Herriko beste leku dezentetan, eta gutxiago beste leku batzuetan agertu diren [[Aldare tauroboliko|aldare taurobolikoekin]]<ref group="oh">''Taurobolium'', zezenaren sakrifizioa esan nahi du.</ref> lotu da Uxueko monumentua, adibidez, [[Elexazar|Amurrion]] aurkitutakoa. Alicia Maria Canto historialariak zezen-behi burua duten beste aldareekin erlazionatu du Uxuekoa eta ilargiarekin lotzen duen jainko-jainkosa beten gurtza Uxuen epizentroa zuela proposatu du<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia María|abizena=Canto|izenburua=Vascones: la Tierra del Toro|url=http://www.tierravascona.info/aliciacanto/vascones_tierra_toro.htm|aldizkaria=www.tierravascona.info|sartze-data=2023-10-06}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Alicia María|abizena=Canto|urtea=1997|izenburua=La tierra del toro. Ensayo de identificación de ciudades vasconas|argitaletxea=Madril Unibertsitate Autonomoa|orrialdeak=31-70|hizkuntza=es|url=https://aespa.revistas.csic.es/index.php/aespa/article/view/256/257|aldizkaria=Archivo Español De Arqueología|zenbakia=70(175-176)|DOI=https://doi.org/10.3989/aespa.1997.v70.256}}</ref>. == Oharrak == {{Erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Uxue]] [[Kategoria:Erromatartze garaiko epigrafia Euskal Herrian]] [[Kategoria:Nafarroako museoaren bildumak]] [[Kategoria:Eusko-akitanierazko izendun idazkunak]] [[Kategoria:Antzinako euskal-akitaniarren erlijioa]] [[Kategoria:Euskara Antzinaroan]] [[Kategoria:Baskoiak]] 7p5dafog42wbotr7ovlyjo47oyl3kc9 2 1206720 9984673 9942681 2024-11-29T10:01:05Z Karabezu23 153333 9984673 wikitext text/x-wiki Ongi etorri euskarazko Wikipediara! Ea ekarpen onak egiten dituzun! Egin ekarpenan taldekideen proba orrietan: Astrabudua2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Astrabudua2024/Proba_orria <br> Belatxikieta2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Belatxikieta2024/Proba_orria <br> crejhy3rxxphyxrrrswrm7lxfnq3tzg 9984674 9984673 2024-11-29T10:01:35Z Karabezu23 153333 9984674 wikitext text/x-wiki Ongi etorri euskarazko Wikipediara! Ea ekarpen onak egiten dituzun! Egin ekarpenan taldekideen proba orrietan:<br> *Astrabudua2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Astrabudua2024/Proba_orria <br> *Belatxikieta2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Belatxikieta2024/Proba_orria <br> 5k1rkl8u728famxk69ys6m03cg5xj5b 0 1206805 9984279 9930095 2024-11-28T18:14:07Z Suna no onna 63274 /* Nafarroa Garaia, Araba eta Zaragoza */ 9984279 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:AutelsTauroboliques-Lyon.jpg|thumb|K.o. II. eta III. mendeetako aldare taurobolikoak, Fourvière-ko museo galo-erromatarra [[Lyon|Lyonen]] (Frantzia).]] [[Fitxategi:Autel-Lyon-CIL-XIII-1751.jpg|thumb|K.o. 160ko aldarearen hiru alde, Lyonen.]] [[Fitxategi:Autel_taurobolique_de_Valeria_Jullina_et_Julia_Sancta.jpg|thumb|Bordeleko aldarea.]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Lectoure-Severus.jpg|thumb|Severusen aldarea, Lectoure.]] [[Fitxategi:Flavignac_Texon_autel_1.JPG|thumb|Texongo aldarea, Texon auzoa, [[Flavignac]].]] [[Fitxategi:Tain-Taurobole.jpg|thumb|[[Tain-l'Hermitage|Tain-l'Hermitageko]] ([[Drôme]]) aldarearen kopia modernoa.]] [[Fitxategi:Relief_of_Archigallus.jpg|thumb|''Archigallus'' bat irudikatzen duen behe-erliebea: [[Txindata|txindatak]] , [[Isipu|isipua]], ''cista'' (otarra mistikoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1890), CISTA|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0063:entry=cista-cn|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2024-09-28}}</ref>, ''tympanum''-a ([[Pandero|panderoaren]] antzeko soinu-tresna), liturgia buruaren makulua, eta [[enokoe]] bat.]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Valence-1.jpg|thumb|Valeceko ''dendrophorus''-ek<ref group="oh">Zibele eta Attisen zeremoniatan parte hartzen zuten liturgiaburu bata da, Attisen gorpua irudikatzen duen pinua eramateaz ardura zuena.</ref> eskainitako aldare taurobolitikoa, Chateauneuf-d'Isère-n aurkitua. [[Valence (Drôme)|Valenceko]] Arte Ederren Museoa (Drôme)]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Valence-2.jpg|thumb|Place des Ormeaux-n aurkitutako aldare taurobolikoa, Velencen. Velenceko Arte Ederren Museoa (Drôme)]] '''Aldare taurobolikoa''' harrizko monumentu bat da, taurobolio (zezenaren sakrifizioa) izeneko sakrifizio bat oroitzeko erabiltzen dena, [[Zibele]] jainkosaren eta [[Atis]] jainkoaren omenez egiten dena; [[zezen]] bat, batzuetan ahari bat, sakrifikatzean datza (sakrifizioari ''kriobole'' deitzen zaio). == Deskribapena == Aldare taurobolikoa [[paralelepipedo]] forma duen harrizko blokea da. Oro har, moldurak izaten ditu oinarrian eta goiko partea landuta du, erlaitz bat eta bestelako dekorazio-elementuren batek osatua; azken burko hori frontoi itxurako pieza bat izan daiteke. Neurriak aldakorrak dira, eta altuera metro eta erdira irits daiteke. Harriaren izaera aldatu egiten da eskualdearen arabera, kareharria, marmol zuria ([[Lectoure]]) edo granitoa (Texongoa). Aurpegi nagusian, sakrifizioaren onuraduna eta emailea, apaizaren izena eta abar adierazten dituen testua dago grabatuta. Alboetako aurpegietan behe-erliebean zizelkatuta agertzen dira, ia beti zerrendekin (''infulae''), animalia sakrifikatuek (zezena, aharia), objektu liturgikoek, ''harpè'' bat (aberea akabatzeko labanaren antzekoa, punta konkortuta duena), labana, zuzia, ''[[patera]]''. Atisen gurtzari lotuak ere ager daitezke: enborra, adarra, pinu-sagarra. Ez zuen balio sakrifizio-aldare gisa, zenbaitek hori uste izan duten arren, eta, beraz, ez zuen inolako paperik betetzen sakrifizioan bertan, gero egiten baitze, oroitzapenezko gisa. Sakrifizioa babesleak diren pertsonen alde ematen da, baina enperadorearentzat izan daitezke, osasunagatik: Lyongo aldare taurobolikoa [[Antonino Pio]] enperadoreari eskainita dago; Lectouren, Erromatar garaiko Lactora hirian, ''lactorateen'' errepublikak aldare tauroboliko bat eskaintzen du “familia inperialaren salbaziorako”. === Idazkunak === Aldareen inskripzioetan, xehetasun gehiagorekin edo gutxiagorekin, honako elementu hauek aipatzen dira: * Jainkosaren izena, oro har, laburki: M(atri) D(eum) I(daeae) edo MATRIS DM ID (Idaeatar jainkoen amari); S(acrum) M(ater) D(eum), (Jainkoen ama sakratua), M(agna) M(ater) D(eum) (Jainkoen ama handia). * Sakrifizioaren aipamena, ''taurobolium-a'' (batzuetan ''tauropolium''), batzuetan ''criobolium''-a<ref group="oh">''Taurobolium''-a zezen baten sakrifizioa da eta ''Criobolium''-a, (euskaratua kriobolio izan daitekeena) ahari baten sakrifikatzea da.</ref> (edo biak); aditza da edo ''fecit'' (X-k taurobolioa “egin” zuen) edo ''accepit'' (Xk taurobolioa “jaso” zuen); aditza aldatzeak, Robert Turcan-en arabera, sakrifizioaren praktika ezberdina ekar dezake.<ref>{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=Turcan|urtea=1992. 2. arg.|izenburua=Les cultes orientaux dans le monde romain|argitaletxea=Paris, Les Belles Lettres, bild. « Histoire »|orrialdeak=397|ISBN=9782251380018|hizkuntza=fr}}</ref> Batzuetan ''vires''-ak aipatzen dira, zeintzuk, oro har, animalia sakrifikatuaren barrabilak direla uste baita: * Sakrifizioaren jasotzailea edo jasotzaileak, pertsona pribatua (oro har, babeslea bera), pertsona ospetsuak (enperadorea, familia inperiala); * Sakrifizioa agindu duena, pertsona pribatua edo komunitatea izan daitekeena; * Apaiz ospatzailea (''sacerdos''); * Batzuetan, ''tibia'' jotzailea aipatzen da; tibia bi hodi dituen txirula zeremoniala da; * Testu luzeetan, parte-hartzaileen beste aipamen batzuk ager daitezke: galoak (Zibele-Atis kultuaren apaiz mota bat) , ''Archigallus'', ''dendrophorumak''; * Azkenik, agintzean zegon enperadorea, urteko kontsula, sakrifizioaren data. === Apaingarriak === Behe-erliebean zizelkatutako apaingarri nagusiek gurtzako elementuak irudikatzen dituzte, giza irudikapenak izan ezik. Batez ere, hauek dira: * Hildako animaliaren burua, kasu gehienetan zezen bat (taurobolerako), adarrak zerrendaz (''vittus'') edo zintzilik dagoen perlazko iduneko batez (''infulaue'') inguratuta izaten ditu. Edo ahari-buru bat (kriobolio baterako); biak batera ager daitezke aldare berean. * Pinu bat, Attisen sinboloa, edo pinu-sagar bat; pinua, moztua eta zerrendaz inguratua, dendroforoek garraiatzen zutena. * txano frigiarra; * gurtzako objektuak: ** [[enokoe|''enokoe'']], ardoarentzako pitxer mota; ** ''urceus''<ref group="oh">Antzinako pitxer erromatarra, sakrifizioetan erabiltzen zen helduleku batekin.</ref>, pegarra edo buztinezko pitxerra, ur bedeinkatua eramateko;<ref>{{erreferentzia|izenburua=Sacrificial Implements|hizkuntza=en|url=https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=sacrificial%20implements|aldizkaria=Forum Ancient Coins}}</ref> ** ''[[Patera (Antzinako Erroma)|patera]]'' sinplea edo kirtenduna; ** ''cista'' (ontzi itxi edo kutxa bat da, gauzak gordetzeko. Kultuetan, batez ere kultu misterikoetan, objektu sakratuak gordetzeko erabiltzen zen eta ontzia bera sakratutzat zuten.) ** ''pedum'' heldulekua bihurritua duen artzainen makila, autoritate liturgikoaren ikurra bihurtu zen, geroago erabiliko ziren apezpikuaren makuluaren antzera; txirula bihurritu batekin nahas daiteke; ** ''aspergillum''-a ([[Isipu|isipua)]], makil motz bat zen, biktimaren gainean, ura botatzeko. Erromatar kultu tradizionaletan muturrean zaldi ilea zuen,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aspergillum|hizkuntza=en|url=https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=aspergillum&srsltid=AfmBOoqntEyQkwm6u_wn_2NsY9Dg0t-oC29FLKzNr2w984D0CJq9tPxk|aldizkaria=Forum of Ancient cooins}}</ref> ilea busti eta horrekin ur tantak bota zitezkeen; ** Hiltzeko ganibeta (''harpè''), zati batean, igitai forma duen labana; bi harpe mota daude: punta igitai forma duena eta, beste bate, xaflan igitai-itxurako kako bat duena, orriaren erdian edo kokatua, biktimaren zauria handitzeko; ** ''tympanum''-a; ** txindatak; ** ''tibia'', txirula, (badirudi tibia jotzaileak zeremonian paper garrantzitsua jokatzen duela). ''Tibia'', berez, bakoitia edo bikoitza izan zitekeen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Miguel|abizena=Moliné|izenburua=Representación de Obras (I)|hizkuntza=es|data=2011-10-28|url=https://www.almendron.com/artehistoria/historia-de-espana/edad-antigua/el-teatro-romano/catalogo-de-piezas/representacion-de-obras-i/|aldizkaria=Artehistoria|sartze-data=2024-10-02}}</ref> Zibele eta Atisen kultuarekin lotutako festek musika tresna asko eta zaratatsuak eskatzen zituzten. <gallery mode="packed" heights="180"> Fitxategi:Autel taurobolique dessiné par Richard et gravé par Schroeder & fils.jpg|Lyonen aurkitutako aldare tauroboliko baten marrazkia. Eskuineko aurpegian, ''harpé'' labana ondo ikusten da.. Fitxategi:Mosaic panel depicting an urceus (fish-sauce bottle) Roman, Pompeii, House of Aulus Umbricius Scaurus (51358292490).jpg|''Urceus'' baten irudia ''erromatar'' mosaiko batean. Fitxategi:Bronze statuette of Cybele.jpg|Zibeleren irudian, jainkosak ''tympanum''-a heltzen du ezkerreko eskuaz Fitxategi:Pompéi (Nîmes) 44 paire de cymbalettes.jpg|Ponpeian aurkitutako brontzezko erromatar garaiko txindatak. </gallery> Musika tresnek, Zibele eta Atisen gurtzan musikak zuen garrantzia islatzen dute. Apainketa oparoa eta inskripzioa duten aldare taurobolitiko askotan, musika-tresnak eta musikarien aipamen epigrafikoak (tibia jolea) dituzte, Lectoure-koetan izan ezik.<ref>Christophe Vendries, ''Pour les oreilles de Cybèle : images plurielles de la musique sur les autels tauroboliques de la Gaule romaine'', in Pierre Brulé et Christophe Vendries (dir.), ''Chanter les dieux'', Presses universitaires de Rennes, Rennes, 2001, {{ISBN|9782868475985}} .</ref> == Banaketa geografikoa == Ez dirudi animaliak, zezena edo aharia, hil direnik Zibeleren gurtzaren jaiotza lekuan ([[Anatolia]]); nolanahi ere, ez dute monumentu berezirik utzi. Taurobolioak eta kriobolioak Erroman gurtza sartzearekin batera agertu ziren. Hurrengo zerrendak gordetzen diren aldare nagusiak biltzen ditu, eta ezin da zehatza eta mugatzailea izan. Zenbaketa zehatza zaildu egiten da aldare asko puskatuta daudelako edo identifikaezinak direlako (batez ere erregistrorik ez daramatenak) Zibele eta Atis-ekiko kultuekin lotutako monumentu askoren artean. ''Corpus Cultus Cybelae Attidisque'' 1977 eta 1989 urteen artean sortu zen, eta mota horretako objektuen errolda bat jaso zuen. Franck Delage-k, Emile Esperandieu-ren ''Erromatar Galiako behe-erliebeen, estatuen eta bustoen Bilduma Orokorrean'' oinarrituta, 25 taurobolio zerrendatu zituen Galia osorako. Gaur egun oso gaindituta dago zenbaki hori, eta Louis Richard 71 deskribatu ditu.<ref>Louis Richard, ''L’autel taurobolique de Texon (Haute-Vienne)'', in ''Revue archéologique du Centre'', année 1967, vol. 4, N° 2,p. 101-118 (note n°50, p. 115) [http://www.persee.fr/doc/racf_0035-0753_1967_num_6_2_1358 Persée].</ref> === Italia === [[Erroma|Erroman]], kultu [[Frigia|frigiarren]] gune nagusia [[Vatikano Hiria|Vatikanoko]] muinoan zegoen. Tenplua IV. mendean suntsitu zuten. 1618an, [[Paulo V.a|Paulo V.ak]] [[San Petri basilika|San Petri basilikako]] fatxada eraiki zuenean, apurtutako aldare tauroboliko ugari aurkitu ziren.<ref group="oh">« On trouva, dans une fosse profonde, un amas considérable de débris qu’on y avait jetés après les avoir soigneusement brisés et martelés. Ils provenaient d’autels érigés en cet endroit pour conserver le souvenir de sacrifices tauroboliques », Gaston Boissier, ''La fin du paganisme'', livre 6 chapitre 1, Paris, Hachette, 1891.</ref> Inskripzioak, funtsean, [[Graziano|Grazianoren]] agintaldikoak ziren. Gaur egun, hamabost bat aldare daude Erroman.<ref>Guarducci, Margherita (1979) ''Phrygianum del Vaticano'', in ''La soteriologia dei culte orientale nell’imperio romano'', colloque international, Rome, 1979, Leiden, E. J. Brill, 1982. </ref> 1919an San Pedro plazatik gertu aurkitutako aldare batek, grezierazko inskripzioarekin, zezenaren eta ahariaren sakrifizio bat aipatzen du, hartzaileari «hogeita zortzi urte baketsu» egozten dizkiona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Franz|abizena=Cumont|izenburua=Découverte d'un autel taurobolique à Rome|orrialdeak=253–255|data=1923|url=https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1923_num_67_3_74778|aldizkaria=Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres|alea=3|zenbakia=67|doi=10.3406/crai.1923.74778|sartze-data=2024-10-01}}</ref> Hasieran Letrango Museoan jarri zuten, baina gaur egun [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoen]]<ref>Guarducci, Margherita (1982) "[https://brill.com/display/book/edcoll/9789004295704/B9789004295704-s006.xml L’interruzione dei culti nel Phrygianum del Vaticano durante il IV secolo d.Cr.]", ''La soteriologia dei culti orientali nell'Impero Romano,'' 109–122 or. DOI:  <nowiki>https://doi.org/10.1163/9789004295704_006</nowiki></ref> erreserbetan dago. === Iberiar penintsula === Kordoban bi aldare aipatzen dira: * M. J. Vermaseren, ''Corpus Cultus Cibelae Attidisque'', V. liburukian, Cordoban aurkitu ziren hiru aldare aipatzen dira : 175 zenbakiduna, 176 eta 177.<ref>Vermaseren, M. J. (1986). ''[[iarchive:corpuscultuscybe0005verm|Corpus Cultus Cibelae Attidisque]]'', V, 176.</ref> 175.a ardi edo ahari burua du erliebean * Cordoban aurkitutako beste aldare zati bat , taurobolikoa da José Beltrán Fortes adituarentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main?idt=136625&inventary=CE009034&table=FMUS&museum=MAECO|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2024-09-29}}</ref> * Meridan ([[Augusta Emerita|Emerita Augusta]]) aurkitutako aldare krioboliko bat dago MANen (CCCA, V, 186; MAN 16514).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main?idt=38054&inventary=16514&table=FMUS&museum=MAN|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2024-09-29}}</ref><ref>{{erreferentzia|argitaletxea=Museo Arqueológico Nacional|hizkuntza=es|url=https://www.man.es/man/dam/jcr:f7bdc66d-d918-401b-b2c3-92f73d22716c/2014-patrimoniofemenino-tradici-n-modernidad-valeria-avita.pdf|aldizkaria=Tradición y Modernidad. Patrimonio en fermenino.}}</ref> Medellinen ( Colonia Metellinensis) beste bat aurkitu zen XVI. mendean (CCCA, V, 187) Espainian aurkitutako aldareek ''taurobolium'' hitza erabiltzen dute maiz. [[Portugal|Portugalen]], Faro (Ossonoba, CCCA, V, 181) eta [[Belém (Lisboa)|Belém]]<nowiki/>en aurkitutakoak (CCCA V, 182), aldare kriobolikoak baino ez dituzte gordetzen. Conimbrigan agertu zen aldare zatiak (CCCA, V, 189) oso informazio gutxi ematen dute eta Zibeleren kultuarekin lotuta daudela ezin da ziurtatu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FC1.08.01. Fragmentos de un ara inscrita de Coimbra.|hizkuntza=es|url=https://humanidadesdigitales.uc3m.es/s/mater-magna-y-atis-en-hispania/item/59674|aldizkaria=Mater Magna y Atis en Hispania|sartze-data=2024-10-02}}</ref> ==== Nafarroa Garaia, Araba eta Zaragoza ==== Badirudi Ebro bailarako eskualde horretan bereziki ugariak direla taurobolioak, eskualde erlatiboki txiki batean mota honetako aldare asko agertu baitira, nahiz eta ez diren beste lekuetan bazian aberatsak eta ez dute horren apainketa oparoa. Araba, Nafarroa eta Zaragoza probintzietan aurkitu diren aldareak hauek dira: Zaragozako probintzian, lau aldare Zaragozako [[Ejea de los Caballeros]] udalerriko Farasdués<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaragozako museoa. 27786 inbentario zk.|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main|aldizkaria=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos. ceres.mcu.es|sartze-data=2024-10-01}}</ref> herrian, bat in situ agertu zena, [[Uncastiello|Uncastillon]] (Los Bañales aztarnategiko bi bloke)<ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Marco Simón|izenburua=¿Taurobolios vascónicos? La vitalidad pagana en la Tarraconense durante la segunda mitad del siglo IV|orrialdeak=297–320|hizkuntza=es|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=101285|aldizkaria=Gerión|alea=15|issn=0213-0181|sartze-data=2024-10-01}}</ref>, [[Sause|Sausen]], Sause udalerriko Mamillas herrian, [[Cinco Villas (Aragoi)|Cinco Villaseko]] Sofuentesen eta [[Layana]]-[[Sádaba]]. Ikerlari guztiek ez dituzte horiek denak aldare moduan interpretatzen, baina denek dute zezen-burua irudikatua erliebearen bidez. Nafarroan agertu dira [[Eslaba|Eslaban]], [[Galipentzu|Gallipentzun]]<ref>{{Erreferentzia|izena=María Pilar Sáez de Albéniz|abizena=Arregui|izenburua=Una pieza taurobólica en Gallipienzo (Navarra)|orrialdeak=305–308|hizkuntza=es|abizena2=Aznar|izena2=Rosa Mª Armendáriz|data=2016|url=https://revistas.navarra.es/index.php/TAN/article/view/149|aldizkaria=Trabajos de Arqueología Navarra|alea=28|issn=2530-5816|sartze-data=2024-10-07}}</ref> eta [[Musen erromatar villa (Arellano)|Arellanoko villan]]<ref>{{erreferentzia|izena=María Ángeles|abizena=Mezquiriz Irujo|izenburua=La villa romana de Arellano, Pamplona, Gobierno de Navarra, 2003.|orrialdeak=247-252|hizkuntza=es|url=https://www.culturanavarra.es/uploads/files/22_TAN17_Taurobolio_WEB.pdf|aldizkaria=Trabajos de arqueología Navarra (Ejemplar dedicado a: María Ángeles Mezquíriz Irujo)|zenbakia=17|ISSN=0211-5174}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Septiembre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.unav.edu/web/catedra-patrimonio/aula-abierta/pieza-del-mes/2016/septiembre|aldizkaria=Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro|sartze-data=2024-10-01}}</ref> eta [[Artaxoa|Artaxoan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Roldán|abizena=Jimeno Aranguren|izenburua=Estela taurobólica de Artajona|orrialdeak=343–347|abizena2=Jimeno Jurío|izena2=José María|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=144895|aldizkaria=Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra|alea=70|zenbakia=29|issn=0590-1871|sartze-data=2024-10-01}}</ref>. Araban, Amurrion agertu da bat, [[Elexazar|Elexazarreko]] aztarnategian. <gallery mode="packed" heights="180"> Fitxategi:Roman villa of Las Musas, Arellano, Navarre, Spain 03.JPG|Arellanon dagoen Musen villa erromatarrean aurkitu zen bi aldareetako bat. Fitxategi:Elexazarreko aldare taurobolikoa.png|Amurrioko Elexazarreko aztarnategien aurkitutako aldare taurobolikoa. Bibat museoan. Fitxategi:Artzentalesko aldare taurobolia.jpg|Artzentalesen aurkitutako aldare taurobolikoa. Bilbon dagoen Museo arkeologikoa. </gallery> === Frantzia === Gaur egun kontserbatzen diren aldare taurobolitikoek gurtzarako leku nagusiak gutxi gorabehera kokatzeko aukera ematen dute. Frantzian, erromatarren okupazio eremuetan kokatzen dira gehienbat, [[Proventza|Proventzan]], [[Lyon|Lyonen]] eta [[Rodano]] haranean, [[Galia Narbonensis|Galia Narbonensisean]] eta [[Akitania|Akitanian]]. Aldare taurobolitikoen bildumarik garrantzitsuena [[Lectoure]]-koa da, antzinatean, Lactora zena. Hogei aldarerekin, Frantzian kontserbatutako aldareen erdia baino zertxobait gutxiago gorde ditu. Zazpi aldarerekin, [[Die]] udalerriak (''Dea Augusta Vocontiorum kolonia'') Narbonensis probintziako bilduma garrantzitsuena eman du. ==== Akitania ==== * [[Bordele]] (Gironda), Akitaniako Museoa: Valeria Iullina eta Iulia Sanctaren aldarea ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] XIII 573); Sulpicius Tertiusen alaba zen ''Sulpicia'' Albaren aldarea. * [[Périgueux|Perigueux]] (Dordoina), Vesunna museo galo-erromatarra, Lucius Pomponius Paternus-ek ''"Jainkoen Amari eta Numma inperialei''" egindako aldarea (CIL XIII 11042).<ref group="oh">[http://www.perigueux-vesunna.fr/ressources/les-collections/visite-du-musee-approche-thematique/le-monde-religieux/ ''Vesunna'', musée de Périgueux].</ref> * Lectoure (Gers), 20 aldare kontserbatu dira (berez, 22 aurkitu ziren hasieran), hiru zeremonia handiri dagozkienak K.o. 176, 239 eta 241. urtekoak Lectoureko Eugène Camoreyt Museoa, 1540an aurkitua eta «bilduma publiko» gisa. ==== Galia Narbonensea ==== * [[Narbona]] (Aude), museo arkeologikoa: bederatzi aldare tauroboliko eta aldare-zatiak aurkitu eta erreferentziatu zituzten; hainbat galdu egin ziren.<ref> Duthoy, Robert (1969), ''[[iarchive:tauroboliumitsev0000robe|The Taurobolium: its evolution and terminology]]''. ISBN: 9789004005594</ref> * [[Saintes-Maries-de-la-Mer]] herriko elizako kriptan, [[Mitraismo|Mitraren]] gurtzari lotutako aldare tauroboliko bat dago. "Hiru Amen" gurtzari dedikatutako eta "Junoiei" eskainita dagoelnaen idazkuna duen aldare baten beste bi zatirekin batera, “Mari santuen burukoak” multzoa osatzen dute. * [[Lyon]] (Rodano), aldare garrantzitsua, Fourvière-ko museo galo-erromatarra, K.o. 160. Beste lau aldare oso eta zati bat ere badaude museo horretan. *[[Châteaubourg (Ardèche)|Chateaubourg]] (Ardèche), XVII. kristaututako aldare taurobolikoa, elizan. * [[Tain-l'Hermitage|Tain-l’Hermitage]] (Drôme), K.o. 184ko aldarea taurobolikoaren kopia berria. Aurpegi nagusian, behe-erliebean, zezen burua eta dedikazio testua. *[[Valence (Drôme)|Valence]] (Drôme), [[Châteauneuf-sur-Isère|Châteauneuf-sur-Isère-n]] 1786an aurkitutako aldarea; Valencen aurkitutako aldarea (goiko aldea), Place des Ormeaux, 1863an (CIL XII, 1745), Valenceko Arte Ederren Museoa. *[[Die|Die (Drôme)]], Die edo inguruan aurkitutako zazpi aldare.<ref>Jacques Planchon et alii ''(''2010), ''Carte archéologique de la Gaule'', 26 (Drôme), AIBL / MSH, Paris, 303, 309-310 eta 491 or.</ref> Hiru Dieko Museoan<ref group="oh">[https://www.museededie.org/ Musée de Die et du Diois]</ref> daude. Beste bat epaitegiaren fatxadan dago, bi bilduma pribatuetan daude eta zazpigarrena XVIII. mendean desagertu zen. Guztiak II. eta III. mende amaierakoak dira; desagertutako aldareak Dieko zeremonia bat aipatzen zuen, [[Filipo Arabiarra]] enperadorearen omenez eta Valenceko, [[Alba Helviorum|''Alba Helviorume''ko]] eta [[Orange (Vaucluse)|Orangeko]] apaizen aurrean.<ref>Rémy, Bernard; Desaye,Henri ''et alii'' (2012), ''Inscriptions Latines de Narbonnaise'', VII, Les Voconces, 1, Die, ''Gallia'', XLIVe suppl. (''ILN''), CNRS Editions, Paris, 10. zk., 105-108 or.</ref> Gainerako seiek berezitasun bat dute: aldarearen alde nagusian elkartuta, zezen buru bat eta ahari bat dituzte. * [[Le Pouzin]] (Ardèche), III. mendeko <ref>Louis Richard, ''L’Autel taurobolique du Pouzin (Ardèche)'', ''Revue des Études anciennes'', 1967, 3-4, 255-265 or., Ill.</ref> aldare zati bat (altuera: 36 cm), 1950ean aurkitua. Zezen buru bat darama inskripzio baten gainean. * [[Cavairac|Caveirac]] ([[Gard]]), aldare bat udaletxearen sarreran. * [[Avignon]] ([[Vaucluse]]), Calvet museoa: [[Cadarossa|Caderoussen]] aurkitutako aldare bat, Orangetik gertu. * [[Vence]] ([[Itsas Alpeak]]), katedralaren fatxadan dagoen aldarea (CIL XII, 1). * Ríez ([[Proventza Garaiko Alpeak]]) Museo lapidarioan. 1616an aurkitu zuten, K.o. II. mendearen bigarren erdikoa. Iturri baten oinarri gisa erabili zuten, 1824an Museo lapidariora eraman aurretik<ref group="oh">Museo lapidarioa Riezeko baptisterioa paleokristatuan egin zuten. [http://jean.morenon.fr/museum/HTML/asterix.htm Baptistère de Riez (04). Visite du musée lapidaire]</ref><ref>Aubin-Louis Millin, ''Voyage dans les départemens du Midi de la France'', T. III, Paris, Imprimerie impériale, 1808 .</ref>. Aldarea Lucius Decimus Pacatus eta bere emazte Coelia Secundinarentzat eskainia da. Errematea falta da. Alboetako aurpegiak, zezen buru batekin, ahari buru batekin eta pinu sagar batekin onartuta daude (CIL XII, 357). Bigarren aldare bat ere badago (CIL XII, 358). * Porquerollesen, [[Hyères|Hyèresetik]] gertu ([[Var (departamendua)|Var]]), 2004an aurkitu zuten, oso degradatua; atzeko aurpegian, zezen eta ahari buruak ditu.<ref>Lemoine, Yvon (2004) [https://www.academia.edu/2907528/Un_autel_taurobolique_découvert_rue_de_la_Douane_à_Porquerolles_Hyères_Y._Lemoine_Revue_du_Centre_Archéologique_du_Var_2004_p._87-89 Un autel taurobolique découvert rue de la Douane à Porquerolles, Hyères] Revue du Centre Archéologique du Var, 87-89 or. Academia bidez.</ref> ==== Galia zeltika ==== [[Fitxategi:Plan_des_autels_tauroboliques_du_Mont-Dol_établi_par_l'abbé_Marie-François_Rever.jpg|thumb|Marie-François Rever abadeak egindako aldare taurobolikoen planoa.]] [[Fitxategi:Fouilles_archéologiques_entreprises_par_l'abbé_Rever_au_sujet_des_autels_tauroboliques_du_Mont-Dol.jpg|thumb|Rever abadeak Mont-Dol-eko aldare taurobolitikoetan egindako indusketa arkeologikoak]] * [[Mont-Dol]] ([[Mont-Saint-Michel]] badia) Ille-et-Vilaine, 1778an Rever abadeak, Chateaubriandeko irakasleak, aurkitutako aldare taurobolikoak * [[Poitiers]] ([[Vienne|Viena]]), aldare baten zatiak, Musée Sainte-Croix museoa<ref>[http://www.alienor.org/collections-des-musees/fiche-objet-61929-autel-taurobolique-base-sculpture "Autel taurobolique - base (architecture) - sculpture - 2015.0.8.1"] ''Alienor.org''</ref>. * [[Flavignac]] ([[Vienne Garaia]]), granitozko aldare bat Texongo elizaren aurrean. Aurpegi batean jarrita, hildakoen harri gisa erabiltzen zuten elizaren sarreraren aurrean: hilkutxa han uzten zuten hileta-elizkizuna baino lehen. Bere aurpegi nagusiak hainbat ikur daramatza, baina inskripzio bat bera ere ez dago ikusgai. * [[Metz]] (Divodurum Medio-Matricorum), Zibeleren gurtza lekua, 1886an aurkitutako aldarea (CIL XIII 11352), museo arkeologikoan (Musée de la cour d'or). * [[Vesoul]] ([[Saona Garaia]]): aldare bat (CIL XIII, 5451) === Grezia === * [[Atenas]], [[Atenasko Arkeologia Museo Nazionala|Arkeologia Museo Nazionala]]: bi aldare tauroboliko, Phlya (gaur egun Chalándri, Atenaseko metropoli eremuan) gunetik ekarriak, IV. mendearen amaieran.<ref group="oh">[http://www.namuseum.gr/collections/sculpture/roman/roman23-en.html Musée national archéologique, Athènes].</ref> === Aljeria === * Zana (Aljeriako ipar ekialdean, [[Numidia|Numidia erromatar probintzian]]), aldarea (taurobolikoa eta kriobolikoa)<ref>[http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/crai_0065-0536_1931_num_75_3_76078 Stéphane Gsell, ''Autel romain de Zana (Algérie)''].</ref> == Oharrak == {{Erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * {{En}} Duthoy, ''Robert (1969) [https://books.google.fr/books?id=-c8UAAAAIAAJ&pg=PA45&lpg=PA45&dq=%22CIL+XIII+508%22&source=bl&ots=7-mvSfGrLG&sig=wy47x-U4EznSPIvIBFj9fLLEA-s&hl=fr&sa=X&ei=LB0KUYDiFMm10QXcg4DIDA&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=%22CIL%20XIII%20508%22&f=false The Taurobolium : its evolution and terminology]'', E. J. Brill, Leiden * {{En}} Alvar, Jai''me (2008) Romanising Oriental Gods''. ''Myth, Salvation and Ethics in the Cults of Cybele, Isis and Mithras'', Brill, Leyde, 2008 L-ko txostena. [http://bmcr.brynmawr.edu/2009/2009-01-39.html Bricault-a]. * {{Es}} Alvar, Jaime (2022) [https://ista.univ-fcomte.fr/images/ouvrage_libre_acces/Mater-Magna-y-Atis-electronico.pdf Los cultos de Mater Magna y Atis en Hispania]. Dykinson S.L. & Presses universitaires de Franche-Comté. ISBN: 978-84-1122-885-5. * {{En}} Vermaseren, Maarten Jozef ''[[Corpus Cultus Cybelae Attidisk|Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCA)]]'', Brill, [https://books.google.fr/books?id=hTW486Us-yIC&printsec=frontcover&hl=fr#v=onepage&q&f=false 1977] . [https://archive.org/search?query=creator%3A%22M.+J.+Vermaseren%22 M. J. Vermaseren libruak eskaneatuak Internet Archiven]. * {{Fr}} Turcan, Robert (1992) ''Les cultes orientaux dans le monde romain'', Paris, Les Belles Lettres, coll. « Histoire », 2. arg., 397 or. (ISBN 978-2-251-38001-8) == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antzinako Erromako erlijioa]] cq0s6m4zua28x78maswke7yvt73knqa 9984282 9984279 2024-11-28T18:18:59Z Suna no onna 63274 /* Bibliografia */ 9984282 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:AutelsTauroboliques-Lyon.jpg|thumb|K.o. II. eta III. mendeetako aldare taurobolikoak, Fourvière-ko museo galo-erromatarra [[Lyon|Lyonen]] (Frantzia).]] [[Fitxategi:Autel-Lyon-CIL-XIII-1751.jpg|thumb|K.o. 160ko aldarearen hiru alde, Lyonen.]] [[Fitxategi:Autel_taurobolique_de_Valeria_Jullina_et_Julia_Sancta.jpg|thumb|Bordeleko aldarea.]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Lectoure-Severus.jpg|thumb|Severusen aldarea, Lectoure.]] [[Fitxategi:Flavignac_Texon_autel_1.JPG|thumb|Texongo aldarea, Texon auzoa, [[Flavignac]].]] [[Fitxategi:Tain-Taurobole.jpg|thumb|[[Tain-l'Hermitage|Tain-l'Hermitageko]] ([[Drôme]]) aldarearen kopia modernoa.]] [[Fitxategi:Relief_of_Archigallus.jpg|thumb|''Archigallus'' bat irudikatzen duen behe-erliebea: [[Txindata|txindatak]] , [[Isipu|isipua]], ''cista'' (otarra mistikoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1890), CISTA|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0063:entry=cista-cn|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2024-09-28}}</ref>, ''tympanum''-a ([[Pandero|panderoaren]] antzeko soinu-tresna), liturgia buruaren makulua, eta [[enokoe]] bat.]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Valence-1.jpg|thumb|Valeceko ''dendrophorus''-ek<ref group="oh">Zibele eta Attisen zeremoniatan parte hartzen zuten liturgiaburu bata da, Attisen gorpua irudikatzen duen pinua eramateaz ardura zuena.</ref> eskainitako aldare taurobolitikoa, Chateauneuf-d'Isère-n aurkitua. [[Valence (Drôme)|Valenceko]] Arte Ederren Museoa (Drôme)]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Valence-2.jpg|thumb|Place des Ormeaux-n aurkitutako aldare taurobolikoa, Velencen. Velenceko Arte Ederren Museoa (Drôme)]] '''Aldare taurobolikoa''' harrizko monumentu bat da, taurobolio (zezenaren sakrifizioa) izeneko sakrifizio bat oroitzeko erabiltzen dena, [[Zibele]] jainkosaren eta [[Atis]] jainkoaren omenez egiten dena; [[zezen]] bat, batzuetan ahari bat, sakrifikatzean datza (sakrifizioari ''kriobole'' deitzen zaio). == Deskribapena == Aldare taurobolikoa [[paralelepipedo]] forma duen harrizko blokea da. Oro har, moldurak izaten ditu oinarrian eta goiko partea landuta du, erlaitz bat eta bestelako dekorazio-elementuren batek osatua; azken burko hori frontoi itxurako pieza bat izan daiteke. Neurriak aldakorrak dira, eta altuera metro eta erdira irits daiteke. Harriaren izaera aldatu egiten da eskualdearen arabera, kareharria, marmol zuria ([[Lectoure]]) edo granitoa (Texongoa). Aurpegi nagusian, sakrifizioaren onuraduna eta emailea, apaizaren izena eta abar adierazten dituen testua dago grabatuta. Alboetako aurpegietan behe-erliebean zizelkatuta agertzen dira, ia beti zerrendekin (''infulae''), animalia sakrifikatuek (zezena, aharia), objektu liturgikoek, ''harpè'' bat (aberea akabatzeko labanaren antzekoa, punta konkortuta duena), labana, zuzia, ''[[patera]]''. Atisen gurtzari lotuak ere ager daitezke: enborra, adarra, pinu-sagarra. Ez zuen balio sakrifizio-aldare gisa, zenbaitek hori uste izan duten arren, eta, beraz, ez zuen inolako paperik betetzen sakrifizioan bertan, gero egiten baitze, oroitzapenezko gisa. Sakrifizioa babesleak diren pertsonen alde ematen da, baina enperadorearentzat izan daitezke, osasunagatik: Lyongo aldare taurobolikoa [[Antonino Pio]] enperadoreari eskainita dago; Lectouren, Erromatar garaiko Lactora hirian, ''lactorateen'' errepublikak aldare tauroboliko bat eskaintzen du “familia inperialaren salbaziorako”. === Idazkunak === Aldareen inskripzioetan, xehetasun gehiagorekin edo gutxiagorekin, honako elementu hauek aipatzen dira: * Jainkosaren izena, oro har, laburki: M(atri) D(eum) I(daeae) edo MATRIS DM ID (Idaeatar jainkoen amari); S(acrum) M(ater) D(eum), (Jainkoen ama sakratua), M(agna) M(ater) D(eum) (Jainkoen ama handia). * Sakrifizioaren aipamena, ''taurobolium-a'' (batzuetan ''tauropolium''), batzuetan ''criobolium''-a<ref group="oh">''Taurobolium''-a zezen baten sakrifizioa da eta ''Criobolium''-a, (euskaratua kriobolio izan daitekeena) ahari baten sakrifikatzea da.</ref> (edo biak); aditza da edo ''fecit'' (X-k taurobolioa “egin” zuen) edo ''accepit'' (Xk taurobolioa “jaso” zuen); aditza aldatzeak, Robert Turcan-en arabera, sakrifizioaren praktika ezberdina ekar dezake.<ref>{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=Turcan|urtea=1992. 2. arg.|izenburua=Les cultes orientaux dans le monde romain|argitaletxea=Paris, Les Belles Lettres, bild. « Histoire »|orrialdeak=397|ISBN=9782251380018|hizkuntza=fr}}</ref> Batzuetan ''vires''-ak aipatzen dira, zeintzuk, oro har, animalia sakrifikatuaren barrabilak direla uste baita: * Sakrifizioaren jasotzailea edo jasotzaileak, pertsona pribatua (oro har, babeslea bera), pertsona ospetsuak (enperadorea, familia inperiala); * Sakrifizioa agindu duena, pertsona pribatua edo komunitatea izan daitekeena; * Apaiz ospatzailea (''sacerdos''); * Batzuetan, ''tibia'' jotzailea aipatzen da; tibia bi hodi dituen txirula zeremoniala da; * Testu luzeetan, parte-hartzaileen beste aipamen batzuk ager daitezke: galoak (Zibele-Atis kultuaren apaiz mota bat) , ''Archigallus'', ''dendrophorumak''; * Azkenik, agintzean zegon enperadorea, urteko kontsula, sakrifizioaren data. === Apaingarriak === Behe-erliebean zizelkatutako apaingarri nagusiek gurtzako elementuak irudikatzen dituzte, giza irudikapenak izan ezik. Batez ere, hauek dira: * Hildako animaliaren burua, kasu gehienetan zezen bat (taurobolerako), adarrak zerrendaz (''vittus'') edo zintzilik dagoen perlazko iduneko batez (''infulaue'') inguratuta izaten ditu. Edo ahari-buru bat (kriobolio baterako); biak batera ager daitezke aldare berean. * Pinu bat, Attisen sinboloa, edo pinu-sagar bat; pinua, moztua eta zerrendaz inguratua, dendroforoek garraiatzen zutena. * txano frigiarra; * gurtzako objektuak: ** [[enokoe|''enokoe'']], ardoarentzako pitxer mota; ** ''urceus''<ref group="oh">Antzinako pitxer erromatarra, sakrifizioetan erabiltzen zen helduleku batekin.</ref>, pegarra edo buztinezko pitxerra, ur bedeinkatua eramateko;<ref>{{erreferentzia|izenburua=Sacrificial Implements|hizkuntza=en|url=https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=sacrificial%20implements|aldizkaria=Forum Ancient Coins}}</ref> ** ''[[Patera (Antzinako Erroma)|patera]]'' sinplea edo kirtenduna; ** ''cista'' (ontzi itxi edo kutxa bat da, gauzak gordetzeko. Kultuetan, batez ere kultu misterikoetan, objektu sakratuak gordetzeko erabiltzen zen eta ontzia bera sakratutzat zuten.) ** ''pedum'' heldulekua bihurritua duen artzainen makila, autoritate liturgikoaren ikurra bihurtu zen, geroago erabiliko ziren apezpikuaren makuluaren antzera; txirula bihurritu batekin nahas daiteke; ** ''aspergillum''-a ([[Isipu|isipua)]], makil motz bat zen, biktimaren gainean, ura botatzeko. Erromatar kultu tradizionaletan muturrean zaldi ilea zuen,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aspergillum|hizkuntza=en|url=https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=aspergillum&srsltid=AfmBOoqntEyQkwm6u_wn_2NsY9Dg0t-oC29FLKzNr2w984D0CJq9tPxk|aldizkaria=Forum of Ancient cooins}}</ref> ilea busti eta horrekin ur tantak bota zitezkeen; ** Hiltzeko ganibeta (''harpè''), zati batean, igitai forma duen labana; bi harpe mota daude: punta igitai forma duena eta, beste bate, xaflan igitai-itxurako kako bat duena, orriaren erdian edo kokatua, biktimaren zauria handitzeko; ** ''tympanum''-a; ** txindatak; ** ''tibia'', txirula, (badirudi tibia jotzaileak zeremonian paper garrantzitsua jokatzen duela). ''Tibia'', berez, bakoitia edo bikoitza izan zitekeen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Miguel|abizena=Moliné|izenburua=Representación de Obras (I)|hizkuntza=es|data=2011-10-28|url=https://www.almendron.com/artehistoria/historia-de-espana/edad-antigua/el-teatro-romano/catalogo-de-piezas/representacion-de-obras-i/|aldizkaria=Artehistoria|sartze-data=2024-10-02}}</ref> Zibele eta Atisen kultuarekin lotutako festek musika tresna asko eta zaratatsuak eskatzen zituzten. <gallery mode="packed" heights="180"> Fitxategi:Autel taurobolique dessiné par Richard et gravé par Schroeder & fils.jpg|Lyonen aurkitutako aldare tauroboliko baten marrazkia. Eskuineko aurpegian, ''harpé'' labana ondo ikusten da.. Fitxategi:Mosaic panel depicting an urceus (fish-sauce bottle) Roman, Pompeii, House of Aulus Umbricius Scaurus (51358292490).jpg|''Urceus'' baten irudia ''erromatar'' mosaiko batean. Fitxategi:Bronze statuette of Cybele.jpg|Zibeleren irudian, jainkosak ''tympanum''-a heltzen du ezkerreko eskuaz Fitxategi:Pompéi (Nîmes) 44 paire de cymbalettes.jpg|Ponpeian aurkitutako brontzezko erromatar garaiko txindatak. </gallery> Musika tresnek, Zibele eta Atisen gurtzan musikak zuen garrantzia islatzen dute. Apainketa oparoa eta inskripzioa duten aldare taurobolitiko askotan, musika-tresnak eta musikarien aipamen epigrafikoak (tibia jolea) dituzte, Lectoure-koetan izan ezik.<ref>Christophe Vendries, ''Pour les oreilles de Cybèle : images plurielles de la musique sur les autels tauroboliques de la Gaule romaine'', in Pierre Brulé et Christophe Vendries (dir.), ''Chanter les dieux'', Presses universitaires de Rennes, Rennes, 2001, {{ISBN|9782868475985}} .</ref> == Banaketa geografikoa == Ez dirudi animaliak, zezena edo aharia, hil direnik Zibeleren gurtzaren jaiotza lekuan ([[Anatolia]]); nolanahi ere, ez dute monumentu berezirik utzi. Taurobolioak eta kriobolioak Erroman gurtza sartzearekin batera agertu ziren. Hurrengo zerrendak gordetzen diren aldare nagusiak biltzen ditu, eta ezin da zehatza eta mugatzailea izan. Zenbaketa zehatza zaildu egiten da aldare asko puskatuta daudelako edo identifikaezinak direlako (batez ere erregistrorik ez daramatenak) Zibele eta Atis-ekiko kultuekin lotutako monumentu askoren artean. ''Corpus Cultus Cybelae Attidisque'' 1977 eta 1989 urteen artean sortu zen, eta mota horretako objektuen errolda bat jaso zuen. Franck Delage-k, Emile Esperandieu-ren ''Erromatar Galiako behe-erliebeen, estatuen eta bustoen Bilduma Orokorrean'' oinarrituta, 25 taurobolio zerrendatu zituen Galia osorako. Gaur egun oso gaindituta dago zenbaki hori, eta Louis Richard 71 deskribatu ditu.<ref>Louis Richard, ''L’autel taurobolique de Texon (Haute-Vienne)'', in ''Revue archéologique du Centre'', année 1967, vol. 4, N° 2,p. 101-118 (note n°50, p. 115) [http://www.persee.fr/doc/racf_0035-0753_1967_num_6_2_1358 Persée].</ref> === Italia === [[Erroma|Erroman]], kultu [[Frigia|frigiarren]] gune nagusia [[Vatikano Hiria|Vatikanoko]] muinoan zegoen. Tenplua IV. mendean suntsitu zuten. 1618an, [[Paulo V.a|Paulo V.ak]] [[San Petri basilika|San Petri basilikako]] fatxada eraiki zuenean, apurtutako aldare tauroboliko ugari aurkitu ziren.<ref group="oh">« On trouva, dans une fosse profonde, un amas considérable de débris qu’on y avait jetés après les avoir soigneusement brisés et martelés. Ils provenaient d’autels érigés en cet endroit pour conserver le souvenir de sacrifices tauroboliques », Gaston Boissier, ''La fin du paganisme'', livre 6 chapitre 1, Paris, Hachette, 1891.</ref> Inskripzioak, funtsean, [[Graziano|Grazianoren]] agintaldikoak ziren. Gaur egun, hamabost bat aldare daude Erroman.<ref>Guarducci, Margherita (1979) ''Phrygianum del Vaticano'', in ''La soteriologia dei culte orientale nell’imperio romano'', colloque international, Rome, 1979, Leiden, E. J. Brill, 1982. </ref> 1919an San Pedro plazatik gertu aurkitutako aldare batek, grezierazko inskripzioarekin, zezenaren eta ahariaren sakrifizio bat aipatzen du, hartzaileari «hogeita zortzi urte baketsu» egozten dizkiona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Franz|abizena=Cumont|izenburua=Découverte d'un autel taurobolique à Rome|orrialdeak=253–255|data=1923|url=https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1923_num_67_3_74778|aldizkaria=Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres|alea=3|zenbakia=67|doi=10.3406/crai.1923.74778|sartze-data=2024-10-01}}</ref> Hasieran Letrango Museoan jarri zuten, baina gaur egun [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoen]]<ref>Guarducci, Margherita (1982) "[https://brill.com/display/book/edcoll/9789004295704/B9789004295704-s006.xml L’interruzione dei culti nel Phrygianum del Vaticano durante il IV secolo d.Cr.]", ''La soteriologia dei culti orientali nell'Impero Romano,'' 109–122 or. DOI:  <nowiki>https://doi.org/10.1163/9789004295704_006</nowiki></ref> erreserbetan dago. === Iberiar penintsula === Kordoban bi aldare aipatzen dira: * M. J. Vermaseren, ''Corpus Cultus Cibelae Attidisque'', V. liburukian, Cordoban aurkitu ziren hiru aldare aipatzen dira : 175 zenbakiduna, 176 eta 177.<ref>Vermaseren, M. J. (1986). ''[[iarchive:corpuscultuscybe0005verm|Corpus Cultus Cibelae Attidisque]]'', V, 176.</ref> 175.a ardi edo ahari burua du erliebean * Cordoban aurkitutako beste aldare zati bat , taurobolikoa da José Beltrán Fortes adituarentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main?idt=136625&inventary=CE009034&table=FMUS&museum=MAECO|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2024-09-29}}</ref> * Meridan ([[Augusta Emerita|Emerita Augusta]]) aurkitutako aldare krioboliko bat dago MANen (CCCA, V, 186; MAN 16514).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main?idt=38054&inventary=16514&table=FMUS&museum=MAN|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2024-09-29}}</ref><ref>{{erreferentzia|argitaletxea=Museo Arqueológico Nacional|hizkuntza=es|url=https://www.man.es/man/dam/jcr:f7bdc66d-d918-401b-b2c3-92f73d22716c/2014-patrimoniofemenino-tradici-n-modernidad-valeria-avita.pdf|aldizkaria=Tradición y Modernidad. Patrimonio en fermenino.}}</ref> Medellinen ( Colonia Metellinensis) beste bat aurkitu zen XVI. mendean (CCCA, V, 187) Espainian aurkitutako aldareek ''taurobolium'' hitza erabiltzen dute maiz. [[Portugal|Portugalen]], Faro (Ossonoba, CCCA, V, 181) eta [[Belém (Lisboa)|Belém]]<nowiki/>en aurkitutakoak (CCCA V, 182), aldare kriobolikoak baino ez dituzte gordetzen. Conimbrigan agertu zen aldare zatiak (CCCA, V, 189) oso informazio gutxi ematen dute eta Zibeleren kultuarekin lotuta daudela ezin da ziurtatu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FC1.08.01. Fragmentos de un ara inscrita de Coimbra.|hizkuntza=es|url=https://humanidadesdigitales.uc3m.es/s/mater-magna-y-atis-en-hispania/item/59674|aldizkaria=Mater Magna y Atis en Hispania|sartze-data=2024-10-02}}</ref> ==== Nafarroa Garaia, Araba eta Zaragoza ==== Badirudi Ebro bailarako eskualde horretan bereziki ugariak direla taurobolioak, eskualde erlatiboki txiki batean mota honetako aldare asko agertu baitira, nahiz eta ez diren beste lekuetan bazian aberatsak eta ez dute horren apainketa oparoa. Araba, Nafarroa eta Zaragoza probintzietan aurkitu diren aldareak hauek dira: Zaragozako probintzian, lau aldare Zaragozako [[Ejea de los Caballeros]] udalerriko Farasdués<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaragozako museoa. 27786 inbentario zk.|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main|aldizkaria=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos. ceres.mcu.es|sartze-data=2024-10-01}}</ref> herrian, bat in situ agertu zena, [[Uncastiello|Uncastillon]] (Los Bañales aztarnategiko bi bloke)<ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Marco Simón|izenburua=¿Taurobolios vascónicos? La vitalidad pagana en la Tarraconense durante la segunda mitad del siglo IV|orrialdeak=297–320|hizkuntza=es|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=101285|aldizkaria=Gerión|alea=15|issn=0213-0181|sartze-data=2024-10-01}}</ref>, [[Sause|Sausen]], Sause udalerriko Mamillas herrian, [[Cinco Villas (Aragoi)|Cinco Villaseko]] Sofuentesen eta [[Layana]]-[[Sádaba]]. Ikerlari guztiek ez dituzte horiek denak aldare moduan interpretatzen, baina denek dute zezen-burua irudikatua erliebearen bidez. Nafarroan agertu dira [[Eslaba|Eslaban]], [[Galipentzu|Gallipentzun]]<ref>{{Erreferentzia|izena=María Pilar Sáez de Albéniz|abizena=Arregui|izenburua=Una pieza taurobólica en Gallipienzo (Navarra)|orrialdeak=305–308|hizkuntza=es|abizena2=Aznar|izena2=Rosa Mª Armendáriz|data=2016|url=https://revistas.navarra.es/index.php/TAN/article/view/149|aldizkaria=Trabajos de Arqueología Navarra|alea=28|issn=2530-5816|sartze-data=2024-10-07}}</ref> eta [[Musen erromatar villa (Arellano)|Arellanoko villan]]<ref>{{erreferentzia|izena=María Ángeles|abizena=Mezquiriz Irujo|izenburua=La villa romana de Arellano, Pamplona, Gobierno de Navarra, 2003.|orrialdeak=247-252|hizkuntza=es|url=https://www.culturanavarra.es/uploads/files/22_TAN17_Taurobolio_WEB.pdf|aldizkaria=Trabajos de arqueología Navarra (Ejemplar dedicado a: María Ángeles Mezquíriz Irujo)|zenbakia=17|ISSN=0211-5174}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Septiembre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.unav.edu/web/catedra-patrimonio/aula-abierta/pieza-del-mes/2016/septiembre|aldizkaria=Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro|sartze-data=2024-10-01}}</ref> eta [[Artaxoa|Artaxoan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Roldán|abizena=Jimeno Aranguren|izenburua=Estela taurobólica de Artajona|orrialdeak=343–347|abizena2=Jimeno Jurío|izena2=José María|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=144895|aldizkaria=Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra|alea=70|zenbakia=29|issn=0590-1871|sartze-data=2024-10-01}}</ref>. Araban, Amurrion agertu da bat, [[Elexazar|Elexazarreko]] aztarnategian. <gallery mode="packed" heights="180"> Fitxategi:Roman villa of Las Musas, Arellano, Navarre, Spain 03.JPG|Arellanon dagoen Musen villa erromatarrean aurkitu zen bi aldareetako bat. Fitxategi:Elexazarreko aldare taurobolikoa.png|Amurrioko Elexazarreko aztarnategien aurkitutako aldare taurobolikoa. Bibat museoan. Fitxategi:Artzentalesko aldare taurobolia.jpg|Artzentalesen aurkitutako aldare taurobolikoa. Bilbon dagoen Museo arkeologikoa. </gallery> === Frantzia === Gaur egun kontserbatzen diren aldare taurobolitikoek gurtzarako leku nagusiak gutxi gorabehera kokatzeko aukera ematen dute. Frantzian, erromatarren okupazio eremuetan kokatzen dira gehienbat, [[Proventza|Proventzan]], [[Lyon|Lyonen]] eta [[Rodano]] haranean, [[Galia Narbonensis|Galia Narbonensisean]] eta [[Akitania|Akitanian]]. Aldare taurobolitikoen bildumarik garrantzitsuena [[Lectoure]]-koa da, antzinatean, Lactora zena. Hogei aldarerekin, Frantzian kontserbatutako aldareen erdia baino zertxobait gutxiago gorde ditu. Zazpi aldarerekin, [[Die]] udalerriak (''Dea Augusta Vocontiorum kolonia'') Narbonensis probintziako bilduma garrantzitsuena eman du. ==== Akitania ==== * [[Bordele]] (Gironda), Akitaniako Museoa: Valeria Iullina eta Iulia Sanctaren aldarea ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] XIII 573); Sulpicius Tertiusen alaba zen ''Sulpicia'' Albaren aldarea. * [[Périgueux|Perigueux]] (Dordoina), Vesunna museo galo-erromatarra, Lucius Pomponius Paternus-ek ''"Jainkoen Amari eta Numma inperialei''" egindako aldarea (CIL XIII 11042).<ref group="oh">[http://www.perigueux-vesunna.fr/ressources/les-collections/visite-du-musee-approche-thematique/le-monde-religieux/ ''Vesunna'', musée de Périgueux].</ref> * Lectoure (Gers), 20 aldare kontserbatu dira (berez, 22 aurkitu ziren hasieran), hiru zeremonia handiri dagozkienak K.o. 176, 239 eta 241. urtekoak Lectoureko Eugène Camoreyt Museoa, 1540an aurkitua eta «bilduma publiko» gisa. ==== Galia Narbonensea ==== * [[Narbona]] (Aude), museo arkeologikoa: bederatzi aldare tauroboliko eta aldare-zatiak aurkitu eta erreferentziatu zituzten; hainbat galdu egin ziren.<ref> Duthoy, Robert (1969), ''[[iarchive:tauroboliumitsev0000robe|The Taurobolium: its evolution and terminology]]''. ISBN: 9789004005594</ref> * [[Saintes-Maries-de-la-Mer]] herriko elizako kriptan, [[Mitraismo|Mitraren]] gurtzari lotutako aldare tauroboliko bat dago. "Hiru Amen" gurtzari dedikatutako eta "Junoiei" eskainita dagoelnaen idazkuna duen aldare baten beste bi zatirekin batera, “Mari santuen burukoak” multzoa osatzen dute. * [[Lyon]] (Rodano), aldare garrantzitsua, Fourvière-ko museo galo-erromatarra, K.o. 160. Beste lau aldare oso eta zati bat ere badaude museo horretan. *[[Châteaubourg (Ardèche)|Chateaubourg]] (Ardèche), XVII. kristaututako aldare taurobolikoa, elizan. * [[Tain-l'Hermitage|Tain-l’Hermitage]] (Drôme), K.o. 184ko aldarea taurobolikoaren kopia berria. Aurpegi nagusian, behe-erliebean, zezen burua eta dedikazio testua. *[[Valence (Drôme)|Valence]] (Drôme), [[Châteauneuf-sur-Isère|Châteauneuf-sur-Isère-n]] 1786an aurkitutako aldarea; Valencen aurkitutako aldarea (goiko aldea), Place des Ormeaux, 1863an (CIL XII, 1745), Valenceko Arte Ederren Museoa. *[[Die|Die (Drôme)]], Die edo inguruan aurkitutako zazpi aldare.<ref>Jacques Planchon et alii ''(''2010), ''Carte archéologique de la Gaule'', 26 (Drôme), AIBL / MSH, Paris, 303, 309-310 eta 491 or.</ref> Hiru Dieko Museoan<ref group="oh">[https://www.museededie.org/ Musée de Die et du Diois]</ref> daude. Beste bat epaitegiaren fatxadan dago, bi bilduma pribatuetan daude eta zazpigarrena XVIII. mendean desagertu zen. Guztiak II. eta III. mende amaierakoak dira; desagertutako aldareak Dieko zeremonia bat aipatzen zuen, [[Filipo Arabiarra]] enperadorearen omenez eta Valenceko, [[Alba Helviorum|''Alba Helviorume''ko]] eta [[Orange (Vaucluse)|Orangeko]] apaizen aurrean.<ref>Rémy, Bernard; Desaye,Henri ''et alii'' (2012), ''Inscriptions Latines de Narbonnaise'', VII, Les Voconces, 1, Die, ''Gallia'', XLIVe suppl. (''ILN''), CNRS Editions, Paris, 10. zk., 105-108 or.</ref> Gainerako seiek berezitasun bat dute: aldarearen alde nagusian elkartuta, zezen buru bat eta ahari bat dituzte. * [[Le Pouzin]] (Ardèche), III. mendeko <ref>Louis Richard, ''L’Autel taurobolique du Pouzin (Ardèche)'', ''Revue des Études anciennes'', 1967, 3-4, 255-265 or., Ill.</ref> aldare zati bat (altuera: 36 cm), 1950ean aurkitua. Zezen buru bat darama inskripzio baten gainean. * [[Cavairac|Caveirac]] ([[Gard]]), aldare bat udaletxearen sarreran. * [[Avignon]] ([[Vaucluse]]), Calvet museoa: [[Cadarossa|Caderoussen]] aurkitutako aldare bat, Orangetik gertu. * [[Vence]] ([[Itsas Alpeak]]), katedralaren fatxadan dagoen aldarea (CIL XII, 1). * Ríez ([[Proventza Garaiko Alpeak]]) Museo lapidarioan. 1616an aurkitu zuten, K.o. II. mendearen bigarren erdikoa. Iturri baten oinarri gisa erabili zuten, 1824an Museo lapidariora eraman aurretik<ref group="oh">Museo lapidarioa Riezeko baptisterioa paleokristatuan egin zuten. [http://jean.morenon.fr/museum/HTML/asterix.htm Baptistère de Riez (04). Visite du musée lapidaire]</ref><ref>Aubin-Louis Millin, ''Voyage dans les départemens du Midi de la France'', T. III, Paris, Imprimerie impériale, 1808 .</ref>. Aldarea Lucius Decimus Pacatus eta bere emazte Coelia Secundinarentzat eskainia da. Errematea falta da. Alboetako aurpegiak, zezen buru batekin, ahari buru batekin eta pinu sagar batekin onartuta daude (CIL XII, 357). Bigarren aldare bat ere badago (CIL XII, 358). * Porquerollesen, [[Hyères|Hyèresetik]] gertu ([[Var (departamendua)|Var]]), 2004an aurkitu zuten, oso degradatua; atzeko aurpegian, zezen eta ahari buruak ditu.<ref>Lemoine, Yvon (2004) [https://www.academia.edu/2907528/Un_autel_taurobolique_découvert_rue_de_la_Douane_à_Porquerolles_Hyères_Y._Lemoine_Revue_du_Centre_Archéologique_du_Var_2004_p._87-89 Un autel taurobolique découvert rue de la Douane à Porquerolles, Hyères] Revue du Centre Archéologique du Var, 87-89 or. Academia bidez.</ref> ==== Galia zeltika ==== [[Fitxategi:Plan_des_autels_tauroboliques_du_Mont-Dol_établi_par_l'abbé_Marie-François_Rever.jpg|thumb|Marie-François Rever abadeak egindako aldare taurobolikoen planoa.]] [[Fitxategi:Fouilles_archéologiques_entreprises_par_l'abbé_Rever_au_sujet_des_autels_tauroboliques_du_Mont-Dol.jpg|thumb|Rever abadeak Mont-Dol-eko aldare taurobolitikoetan egindako indusketa arkeologikoak]] * [[Mont-Dol]] ([[Mont-Saint-Michel]] badia) Ille-et-Vilaine, 1778an Rever abadeak, Chateaubriandeko irakasleak, aurkitutako aldare taurobolikoak * [[Poitiers]] ([[Vienne|Viena]]), aldare baten zatiak, Musée Sainte-Croix museoa<ref>[http://www.alienor.org/collections-des-musees/fiche-objet-61929-autel-taurobolique-base-sculpture "Autel taurobolique - base (architecture) - sculpture - 2015.0.8.1"] ''Alienor.org''</ref>. * [[Flavignac]] ([[Vienne Garaia]]), granitozko aldare bat Texongo elizaren aurrean. Aurpegi batean jarrita, hildakoen harri gisa erabiltzen zuten elizaren sarreraren aurrean: hilkutxa han uzten zuten hileta-elizkizuna baino lehen. Bere aurpegi nagusiak hainbat ikur daramatza, baina inskripzio bat bera ere ez dago ikusgai. * [[Metz]] (Divodurum Medio-Matricorum), Zibeleren gurtza lekua, 1886an aurkitutako aldarea (CIL XIII 11352), museo arkeologikoan (Musée de la cour d'or). * [[Vesoul]] ([[Saona Garaia]]): aldare bat (CIL XIII, 5451) === Grezia === * [[Atenas]], [[Atenasko Arkeologia Museo Nazionala|Arkeologia Museo Nazionala]]: bi aldare tauroboliko, Phlya (gaur egun Chalándri, Atenaseko metropoli eremuan) gunetik ekarriak, IV. mendearen amaieran.<ref group="oh">[http://www.namuseum.gr/collections/sculpture/roman/roman23-en.html Musée national archéologique, Athènes].</ref> === Aljeria === * Zana (Aljeriako ipar ekialdean, [[Numidia|Numidia erromatar probintzian]]), aldarea (taurobolikoa eta kriobolikoa)<ref>[http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/crai_0065-0536_1931_num_75_3_76078 Stéphane Gsell, ''Autel romain de Zana (Algérie)''].</ref> == Oharrak == {{Erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * {{En}} Duthoy, ''Robert (1969) [https://books.google.fr/books?id=-c8UAAAAIAAJ&pg=PA45&lpg=PA45&dq=%22CIL+XIII+508%22&source=bl&ots=7-mvSfGrLG&sig=wy47x-U4EznSPIvIBFj9fLLEA-s&hl=fr&sa=X&ei=LB0KUYDiFMm10QXcg4DIDA&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=%22CIL%20XIII%20508%22&f=false The Taurobolium : its evolution and terminology]'', E. J. Brill, Leiden * {{En}} Alvar, Jai''me (2008) Romanising Oriental Gods''. ''Myth, Salvation and Ethics in the Cults of Cybele, Isis and Mithras'', Brill, Leyde, 2008 L-ko txostena. [http://bmcr.brynmawr.edu/2009/2009-01-39.html Bricault-a]. * {{Es}} Alvar, Jaime (2022) [https://ista.univ-fcomte.fr/images/ouvrage_libre_acces/Mater-Magna-y-Atis-electronico.pdf Los cultos de Mater Magna y Atis en Hispania]. Dykinson S.L. & Presses universitaires de Franche-Comté. ISBN: 978-84-1122-885-5. * {{En}} Vermaseren, Maarten Jozef ''[[Corpus Cultus Cybelae Attidisk|Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCA)]]'', Brill, [https://books.google.fr/books?id=hTW486Us-yIC&printsec=frontcover&hl=fr#v=onepage&q&f=false 1977] . [https://archive.org/search?query=creator%3A%22M.+J.+Vermaseren%22 M. J. Vermaseren libruak eskaneatuak Internet Archiven]. * {{Fr}} Turcan, Robert (1992) ''Les cultes orientaux dans le monde romain'', Paris, Les Belles Lettres, coll. « Histoire », 2. arg., 397 or. (ISBN 978-2-251-38001-8) * Igartua Aristondo, Amaia (2024ko azaroaren 27a) "[https://www.berria.eus/bizigiro/zibeleri-erreguka_2134039_102.html Zibeleri erreguka]", ''Berria'' == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antzinako Erromako erlijioa]] 1vbtum5th1lnypq6lwlm7nqs2gpife4 9984292 9984282 2024-11-28T18:31:46Z Suna no onna 63274 /* Oharrak */ 9984292 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:AutelsTauroboliques-Lyon.jpg|thumb|K.o. II. eta III. mendeetako aldare taurobolikoak, Fourvière-ko museo galo-erromatarra [[Lyon|Lyonen]] (Frantzia).]] [[Fitxategi:Autel-Lyon-CIL-XIII-1751.jpg|thumb|K.o. 160ko aldarearen hiru alde, Lyonen.]] [[Fitxategi:Autel_taurobolique_de_Valeria_Jullina_et_Julia_Sancta.jpg|thumb|Bordeleko aldarea.]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Lectoure-Severus.jpg|thumb|Severusen aldarea, Lectoure.]] [[Fitxategi:Flavignac_Texon_autel_1.JPG|thumb|Texongo aldarea, Texon auzoa, [[Flavignac]].]] [[Fitxategi:Tain-Taurobole.jpg|thumb|[[Tain-l'Hermitage|Tain-l'Hermitageko]] ([[Drôme]]) aldarearen kopia modernoa.]] [[Fitxategi:Relief_of_Archigallus.jpg|thumb|''Archigallus'' bat irudikatzen duen behe-erliebea: [[Txindata|txindatak]] , [[Isipu|isipua]], ''cista'' (otarra mistikoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1890), CISTA|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0063:entry=cista-cn|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2024-09-28}}</ref>, ''tympanum''-a ([[Pandero|panderoaren]] antzeko soinu-tresna), liturgia buruaren makulua, eta [[enokoe]] bat.]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Valence-1.jpg|thumb|Valeceko ''dendrophorus''-ek<ref group="oh">Zibele eta Attisen zeremoniatan parte hartzen zuten liturgia gidarietako bat zen, Attisen gorpua irudikatzen duen pinua eramateko ardura zuena.</ref> eskainitako aldare taurobolitikoa, Chateauneuf-d'Isère-n aurkitua. [[Valence (Drôme)|Valenceko]] Arte Ederren Museoa (Drôme)]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Valence-2.jpg|thumb|Place des Ormeaux-n aurkitutako aldare taurobolikoa, Velencen. Velenceko Arte Ederren Museoa (Drôme)]] '''Aldare taurobolikoa''' harrizko monumentu bat da, taurobolio (zezenaren sakrifizioa) izeneko sakrifizio bat oroitzeko erabiltzen dena, [[Zibele]] jainkosaren eta [[Atis]] jainkoaren omenez egiten dena; [[zezen]] bat, batzuetan ahari bat, sakrifikatzean datza (sakrifizioari ''kriobole'' deitzen zaio). == Deskribapena == Aldare taurobolikoa [[paralelepipedo]] forma duen harrizko blokea da. Oro har, moldurak izaten ditu oinarrian eta goiko partea landuta du, erlaitz bat eta bestelako dekorazio-elementuren batek osatua; azken burko hori frontoi itxurako pieza bat izan daiteke. Neurriak aldakorrak dira, eta altuera metro eta erdira irits daiteke. Harriaren izaera aldatu egiten da eskualdearen arabera, kareharria, marmol zuria ([[Lectoure]]) edo granitoa (Texongoa). Aurpegi nagusian, sakrifizioaren onuraduna eta emailea, apaizaren izena eta abar adierazten dituen testua dago grabatuta. Alboetako aurpegietan behe-erliebean zizelkatuta agertzen dira, ia beti zerrendekin (''infulae''), animalia sakrifikatuek (zezena, aharia), objektu liturgikoek, ''harpè'' bat (aberea akabatzeko labanaren antzekoa, punta konkortuta duena), labana, zuzia, ''[[patera]]''. Atisen gurtzari lotuak ere ager daitezke: enborra, adarra, pinu-sagarra. Ez zuen balio sakrifizio-aldare gisa, zenbaitek hori uste izan duten arren, eta, beraz, ez zuen inolako paperik betetzen sakrifizioan bertan, gero egiten baitze, oroitzapenezko gisa. Sakrifizioa babesleak diren pertsonen alde ematen da, baina enperadorearentzat izan daitezke, osasunagatik: Lyongo aldare taurobolikoa [[Antonino Pio]] enperadoreari eskainita dago; Lectouren, Erromatar garaiko Lactora hirian, ''lactorateen'' errepublikak aldare tauroboliko bat eskaintzen du “familia inperialaren salbaziorako”. === Idazkunak === Aldareen inskripzioetan, xehetasun gehiagorekin edo gutxiagorekin, honako elementu hauek aipatzen dira: * Jainkosaren izena, oro har, laburki: M(atri) D(eum) I(daeae) edo MATRIS DM ID (Idaeatar jainkoen amari); S(acrum) M(ater) D(eum), (Jainkoen ama sakratua), M(agna) M(ater) D(eum) (Jainkoen ama handia). * Sakrifizioaren aipamena, ''taurobolium-a'' (batzuetan ''tauropolium''), batzuetan ''criobolium''-a<ref group="oh">''Taurobolium''-a zezen baten sakrifizioa da eta ''Criobolium''-a, (euskaratua kriobolio izan daitekeena) ahari baten sakrifikatzea da.</ref> (edo biak); aditza da edo ''fecit'' (X-k taurobolioa “egin” zuen) edo ''accepit'' (Xk taurobolioa “jaso” zuen); aditza aldatzeak, Robert Turcan-en arabera, sakrifizioaren praktika ezberdina ekar dezake.<ref>{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=Turcan|urtea=1992. 2. arg.|izenburua=Les cultes orientaux dans le monde romain|argitaletxea=Paris, Les Belles Lettres, bild. « Histoire »|orrialdeak=397|ISBN=9782251380018|hizkuntza=fr}}</ref> Batzuetan ''vires''-ak aipatzen dira, zeintzuk, oro har, animalia sakrifikatuaren barrabilak direla uste baita: * Sakrifizioaren jasotzailea edo jasotzaileak, pertsona pribatua (oro har, babeslea bera), pertsona ospetsuak (enperadorea, familia inperiala); * Sakrifizioa agindu duena, pertsona pribatua edo komunitatea izan daitekeena; * Apaiz ospatzailea (''sacerdos''); * Batzuetan, ''tibia'' jotzailea aipatzen da; tibia bi hodi dituen txirula zeremoniala da; * Testu luzeetan, parte-hartzaileen beste aipamen batzuk ager daitezke: galoak (Zibele-Atis kultuaren apaiz mota bat) , ''Archigallus'', ''dendrophorumak''; * Azkenik, agintzean zegon enperadorea, urteko kontsula, sakrifizioaren data. === Apaingarriak === Behe-erliebean zizelkatutako apaingarri nagusiek gurtzako elementuak irudikatzen dituzte, giza irudikapenak izan ezik. Batez ere, hauek dira: * Hildako animaliaren burua, kasu gehienetan zezen bat (taurobolerako), adarrak zerrendaz (''vittus'') edo zintzilik dagoen perlazko iduneko batez (''infulaue'') inguratuta izaten ditu. Edo ahari-buru bat (kriobolio baterako); biak batera ager daitezke aldare berean. * Pinu bat, Attisen sinboloa, edo pinu-sagar bat; pinua, moztua eta zerrendaz inguratua, dendroforoek garraiatzen zutena. * txano frigiarra; * gurtzako objektuak: ** [[enokoe|''enokoe'']], ardoarentzako pitxer mota; ** ''urceus''<ref group="oh">Antzinako pitxer erromatarra, sakrifizioetan erabiltzen zen helduleku batekin.</ref>, pegarra edo buztinezko pitxerra, ur bedeinkatua eramateko;<ref>{{erreferentzia|izenburua=Sacrificial Implements|hizkuntza=en|url=https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=sacrificial%20implements|aldizkaria=Forum Ancient Coins}}</ref> ** ''[[Patera (Antzinako Erroma)|patera]]'' sinplea edo kirtenduna; ** ''cista'' (ontzi itxi edo kutxa bat da, gauzak gordetzeko. Kultuetan, batez ere kultu misterikoetan, objektu sakratuak gordetzeko erabiltzen zen eta ontzia bera sakratutzat zuten.) ** ''pedum'' heldulekua bihurritua duen artzainen makila, autoritate liturgikoaren ikurra bihurtu zen, geroago erabiliko ziren apezpikuaren makuluaren antzera; txirula bihurritu batekin nahas daiteke; ** ''aspergillum''-a ([[Isipu|isipua)]], makil motz bat zen, biktimaren gainean, ura botatzeko. Erromatar kultu tradizionaletan muturrean zaldi ilea zuen,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aspergillum|hizkuntza=en|url=https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=aspergillum&srsltid=AfmBOoqntEyQkwm6u_wn_2NsY9Dg0t-oC29FLKzNr2w984D0CJq9tPxk|aldizkaria=Forum of Ancient cooins}}</ref> ilea busti eta horrekin ur tantak bota zitezkeen; ** Hiltzeko ganibeta (''harpè''), zati batean, igitai forma duen labana; bi harpe mota daude: punta igitai forma duena eta, beste bate, xaflan igitai-itxurako kako bat duena, orriaren erdian edo kokatua, biktimaren zauria handitzeko; ** ''tympanum''-a; ** txindatak; ** ''tibia'', txirula, (badirudi tibia jotzaileak zeremonian paper garrantzitsua jokatzen duela). ''Tibia'', berez, bakoitia edo bikoitza izan zitekeen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Miguel|abizena=Moliné|izenburua=Representación de Obras (I)|hizkuntza=es|data=2011-10-28|url=https://www.almendron.com/artehistoria/historia-de-espana/edad-antigua/el-teatro-romano/catalogo-de-piezas/representacion-de-obras-i/|aldizkaria=Artehistoria|sartze-data=2024-10-02}}</ref> Zibele eta Atisen kultuarekin lotutako festek musika tresna asko eta zaratatsuak eskatzen zituzten. <gallery mode="packed" heights="180"> Fitxategi:Autel taurobolique dessiné par Richard et gravé par Schroeder & fils.jpg|Lyonen aurkitutako aldare tauroboliko baten marrazkia. Eskuineko aurpegian, ''harpé'' labana ondo ikusten da.. Fitxategi:Mosaic panel depicting an urceus (fish-sauce bottle) Roman, Pompeii, House of Aulus Umbricius Scaurus (51358292490).jpg|''Urceus'' baten irudia ''erromatar'' mosaiko batean. Fitxategi:Bronze statuette of Cybele.jpg|Zibeleren irudian, jainkosak ''tympanum''-a heltzen du ezkerreko eskuaz Fitxategi:Pompéi (Nîmes) 44 paire de cymbalettes.jpg|Ponpeian aurkitutako brontzezko erromatar garaiko txindatak. </gallery> Musika tresnek, Zibele eta Atisen gurtzan musikak zuen garrantzia islatzen dute. Apainketa oparoa eta inskripzioa duten aldare taurobolitiko askotan, musika-tresnak eta musikarien aipamen epigrafikoak (tibia jolea) dituzte, Lectoure-koetan izan ezik.<ref>Christophe Vendries, ''Pour les oreilles de Cybèle : images plurielles de la musique sur les autels tauroboliques de la Gaule romaine'', in Pierre Brulé et Christophe Vendries (dir.), ''Chanter les dieux'', Presses universitaires de Rennes, Rennes, 2001, {{ISBN|9782868475985}} .</ref> == Banaketa geografikoa == Ez dirudi animaliak, zezena edo aharia, hil direnik Zibeleren gurtzaren jaiotza lekuan ([[Anatolia]]); nolanahi ere, ez dute monumentu berezirik utzi. Taurobolioak eta kriobolioak Erroman gurtza sartzearekin batera agertu ziren. Hurrengo zerrendak gordetzen diren aldare nagusiak biltzen ditu, eta ezin da zehatza eta mugatzailea izan. Zenbaketa zehatza zaildu egiten da aldare asko puskatuta daudelako edo identifikaezinak direlako (batez ere erregistrorik ez daramatenak) Zibele eta Atis-ekiko kultuekin lotutako monumentu askoren artean. ''Corpus Cultus Cybelae Attidisque'' 1977 eta 1989 urteen artean sortu zen, eta mota horretako objektuen errolda bat jaso zuen. Franck Delage-k, Emile Esperandieu-ren ''Erromatar Galiako behe-erliebeen, estatuen eta bustoen Bilduma Orokorrean'' oinarrituta, 25 taurobolio zerrendatu zituen Galia osorako. Gaur egun oso gaindituta dago zenbaki hori, eta Louis Richard 71 deskribatu ditu.<ref>Louis Richard, ''L’autel taurobolique de Texon (Haute-Vienne)'', in ''Revue archéologique du Centre'', année 1967, vol. 4, N° 2,p. 101-118 (note n°50, p. 115) [http://www.persee.fr/doc/racf_0035-0753_1967_num_6_2_1358 Persée].</ref> === Italia === [[Erroma|Erroman]], kultu [[Frigia|frigiarren]] gune nagusia [[Vatikano Hiria|Vatikanoko]] muinoan zegoen. Tenplua IV. mendean suntsitu zuten. 1618an, [[Paulo V.a|Paulo V.ak]] [[San Petri basilika|San Petri basilikako]] fatxada eraiki zuenean, apurtutako aldare tauroboliko ugari aurkitu ziren.<ref group="oh">« On trouva, dans une fosse profonde, un amas considérable de débris qu’on y avait jetés après les avoir soigneusement brisés et martelés. Ils provenaient d’autels érigés en cet endroit pour conserver le souvenir de sacrifices tauroboliques », Gaston Boissier, ''La fin du paganisme'', livre 6 chapitre 1, Paris, Hachette, 1891.</ref> Inskripzioak, funtsean, [[Graziano|Grazianoren]] agintaldikoak ziren. Gaur egun, hamabost bat aldare daude Erroman.<ref>Guarducci, Margherita (1979) ''Phrygianum del Vaticano'', in ''La soteriologia dei culte orientale nell’imperio romano'', colloque international, Rome, 1979, Leiden, E. J. Brill, 1982. </ref> 1919an San Pedro plazatik gertu aurkitutako aldare batek, grezierazko inskripzioarekin, zezenaren eta ahariaren sakrifizio bat aipatzen du, hartzaileari «hogeita zortzi urte baketsu» egozten dizkiona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Franz|abizena=Cumont|izenburua=Découverte d'un autel taurobolique à Rome|orrialdeak=253–255|data=1923|url=https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1923_num_67_3_74778|aldizkaria=Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres|alea=3|zenbakia=67|doi=10.3406/crai.1923.74778|sartze-data=2024-10-01}}</ref> Hasieran Letrango Museoan jarri zuten, baina gaur egun [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoen]]<ref>Guarducci, Margherita (1982) "[https://brill.com/display/book/edcoll/9789004295704/B9789004295704-s006.xml L’interruzione dei culti nel Phrygianum del Vaticano durante il IV secolo d.Cr.]", ''La soteriologia dei culti orientali nell'Impero Romano,'' 109–122 or. DOI:  <nowiki>https://doi.org/10.1163/9789004295704_006</nowiki></ref> erreserbetan dago. === Iberiar penintsula === Kordoban bi aldare aipatzen dira: * M. J. Vermaseren, ''Corpus Cultus Cibelae Attidisque'', V. liburukian, Cordoban aurkitu ziren hiru aldare aipatzen dira : 175 zenbakiduna, 176 eta 177.<ref>Vermaseren, M. J. (1986). ''[[iarchive:corpuscultuscybe0005verm|Corpus Cultus Cibelae Attidisque]]'', V, 176.</ref> 175.a ardi edo ahari burua du erliebean * Cordoban aurkitutako beste aldare zati bat , taurobolikoa da José Beltrán Fortes adituarentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main?idt=136625&inventary=CE009034&table=FMUS&museum=MAECO|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2024-09-29}}</ref> * Meridan ([[Augusta Emerita|Emerita Augusta]]) aurkitutako aldare krioboliko bat dago MANen (CCCA, V, 186; MAN 16514).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main?idt=38054&inventary=16514&table=FMUS&museum=MAN|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2024-09-29}}</ref><ref>{{erreferentzia|argitaletxea=Museo Arqueológico Nacional|hizkuntza=es|url=https://www.man.es/man/dam/jcr:f7bdc66d-d918-401b-b2c3-92f73d22716c/2014-patrimoniofemenino-tradici-n-modernidad-valeria-avita.pdf|aldizkaria=Tradición y Modernidad. Patrimonio en fermenino.}}</ref> Medellinen ( Colonia Metellinensis) beste bat aurkitu zen XVI. mendean (CCCA, V, 187) Espainian aurkitutako aldareek ''taurobolium'' hitza erabiltzen dute maiz. [[Portugal|Portugalen]], Faro (Ossonoba, CCCA, V, 181) eta [[Belém (Lisboa)|Belém]]<nowiki/>en aurkitutakoak (CCCA V, 182), aldare kriobolikoak baino ez dituzte gordetzen. Conimbrigan agertu zen aldare zatiak (CCCA, V, 189) oso informazio gutxi ematen dute eta Zibeleren kultuarekin lotuta daudela ezin da ziurtatu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FC1.08.01. Fragmentos de un ara inscrita de Coimbra.|hizkuntza=es|url=https://humanidadesdigitales.uc3m.es/s/mater-magna-y-atis-en-hispania/item/59674|aldizkaria=Mater Magna y Atis en Hispania|sartze-data=2024-10-02}}</ref> ==== Nafarroa Garaia, Araba eta Zaragoza ==== Badirudi Ebro bailarako eskualde horretan bereziki ugariak direla taurobolioak, eskualde erlatiboki txiki batean mota honetako aldare asko agertu baitira, nahiz eta ez diren beste lekuetan bazian aberatsak eta ez dute horren apainketa oparoa. Araba, Nafarroa eta Zaragoza probintzietan aurkitu diren aldareak hauek dira: Zaragozako probintzian, lau aldare Zaragozako [[Ejea de los Caballeros]] udalerriko Farasdués<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaragozako museoa. 27786 inbentario zk.|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main|aldizkaria=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos. ceres.mcu.es|sartze-data=2024-10-01}}</ref> herrian, bat in situ agertu zena, [[Uncastiello|Uncastillon]] (Los Bañales aztarnategiko bi bloke)<ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Marco Simón|izenburua=¿Taurobolios vascónicos? La vitalidad pagana en la Tarraconense durante la segunda mitad del siglo IV|orrialdeak=297–320|hizkuntza=es|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=101285|aldizkaria=Gerión|alea=15|issn=0213-0181|sartze-data=2024-10-01}}</ref>, [[Sause|Sausen]], Sause udalerriko Mamillas herrian, [[Cinco Villas (Aragoi)|Cinco Villaseko]] Sofuentesen eta [[Layana]]-[[Sádaba]]. Ikerlari guztiek ez dituzte horiek denak aldare moduan interpretatzen, baina denek dute zezen-burua irudikatua erliebearen bidez. Nafarroan agertu dira [[Eslaba|Eslaban]], [[Galipentzu|Gallipentzun]]<ref>{{Erreferentzia|izena=María Pilar Sáez de Albéniz|abizena=Arregui|izenburua=Una pieza taurobólica en Gallipienzo (Navarra)|orrialdeak=305–308|hizkuntza=es|abizena2=Aznar|izena2=Rosa Mª Armendáriz|data=2016|url=https://revistas.navarra.es/index.php/TAN/article/view/149|aldizkaria=Trabajos de Arqueología Navarra|alea=28|issn=2530-5816|sartze-data=2024-10-07}}</ref> eta [[Musen erromatar villa (Arellano)|Arellanoko villan]]<ref>{{erreferentzia|izena=María Ángeles|abizena=Mezquiriz Irujo|izenburua=La villa romana de Arellano, Pamplona, Gobierno de Navarra, 2003.|orrialdeak=247-252|hizkuntza=es|url=https://www.culturanavarra.es/uploads/files/22_TAN17_Taurobolio_WEB.pdf|aldizkaria=Trabajos de arqueología Navarra (Ejemplar dedicado a: María Ángeles Mezquíriz Irujo)|zenbakia=17|ISSN=0211-5174}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Septiembre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.unav.edu/web/catedra-patrimonio/aula-abierta/pieza-del-mes/2016/septiembre|aldizkaria=Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro|sartze-data=2024-10-01}}</ref> eta [[Artaxoa|Artaxoan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Roldán|abizena=Jimeno Aranguren|izenburua=Estela taurobólica de Artajona|orrialdeak=343–347|abizena2=Jimeno Jurío|izena2=José María|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=144895|aldizkaria=Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra|alea=70|zenbakia=29|issn=0590-1871|sartze-data=2024-10-01}}</ref>. Araban, Amurrion agertu da bat, [[Elexazar|Elexazarreko]] aztarnategian. <gallery mode="packed" heights="180"> Fitxategi:Roman villa of Las Musas, Arellano, Navarre, Spain 03.JPG|Arellanon dagoen Musen villa erromatarrean aurkitu zen bi aldareetako bat. Fitxategi:Elexazarreko aldare taurobolikoa.png|Amurrioko Elexazarreko aztarnategien aurkitutako aldare taurobolikoa. Bibat museoan. Fitxategi:Artzentalesko aldare taurobolia.jpg|Artzentalesen aurkitutako aldare taurobolikoa. Bilbon dagoen Museo arkeologikoa. </gallery> === Frantzia === Gaur egun kontserbatzen diren aldare taurobolitikoek gurtzarako leku nagusiak gutxi gorabehera kokatzeko aukera ematen dute. Frantzian, erromatarren okupazio eremuetan kokatzen dira gehienbat, [[Proventza|Proventzan]], [[Lyon|Lyonen]] eta [[Rodano]] haranean, [[Galia Narbonensis|Galia Narbonensisean]] eta [[Akitania|Akitanian]]. Aldare taurobolitikoen bildumarik garrantzitsuena [[Lectoure]]-koa da, antzinatean, Lactora zena. Hogei aldarerekin, Frantzian kontserbatutako aldareen erdia baino zertxobait gutxiago gorde ditu. Zazpi aldarerekin, [[Die]] udalerriak (''Dea Augusta Vocontiorum kolonia'') Narbonensis probintziako bilduma garrantzitsuena eman du. ==== Akitania ==== * [[Bordele]] (Gironda), Akitaniako Museoa: Valeria Iullina eta Iulia Sanctaren aldarea ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] XIII 573); Sulpicius Tertiusen alaba zen ''Sulpicia'' Albaren aldarea. * [[Périgueux|Perigueux]] (Dordoina), Vesunna museo galo-erromatarra, Lucius Pomponius Paternus-ek ''"Jainkoen Amari eta Numma inperialei''" egindako aldarea (CIL XIII 11042).<ref group="oh">[http://www.perigueux-vesunna.fr/ressources/les-collections/visite-du-musee-approche-thematique/le-monde-religieux/ ''Vesunna'', musée de Périgueux].</ref> * Lectoure (Gers), 20 aldare kontserbatu dira (berez, 22 aurkitu ziren hasieran), hiru zeremonia handiri dagozkienak K.o. 176, 239 eta 241. urtekoak Lectoureko Eugène Camoreyt Museoa, 1540an aurkitua eta «bilduma publiko» gisa. ==== Galia Narbonensea ==== * [[Narbona]] (Aude), museo arkeologikoa: bederatzi aldare tauroboliko eta aldare-zatiak aurkitu eta erreferentziatu zituzten; hainbat galdu egin ziren.<ref> Duthoy, Robert (1969), ''[[iarchive:tauroboliumitsev0000robe|The Taurobolium: its evolution and terminology]]''. ISBN: 9789004005594</ref> * [[Saintes-Maries-de-la-Mer]] herriko elizako kriptan, [[Mitraismo|Mitraren]] gurtzari lotutako aldare tauroboliko bat dago. "Hiru Amen" gurtzari dedikatutako eta "Junoiei" eskainita dagoelnaen idazkuna duen aldare baten beste bi zatirekin batera, “Mari santuen burukoak” multzoa osatzen dute. * [[Lyon]] (Rodano), aldare garrantzitsua, Fourvière-ko museo galo-erromatarra, K.o. 160. Beste lau aldare oso eta zati bat ere badaude museo horretan. *[[Châteaubourg (Ardèche)|Chateaubourg]] (Ardèche), XVII. kristaututako aldare taurobolikoa, elizan. * [[Tain-l'Hermitage|Tain-l’Hermitage]] (Drôme), K.o. 184ko aldarea taurobolikoaren kopia berria. Aurpegi nagusian, behe-erliebean, zezen burua eta dedikazio testua. *[[Valence (Drôme)|Valence]] (Drôme), [[Châteauneuf-sur-Isère|Châteauneuf-sur-Isère-n]] 1786an aurkitutako aldarea; Valencen aurkitutako aldarea (goiko aldea), Place des Ormeaux, 1863an (CIL XII, 1745), Valenceko Arte Ederren Museoa. *[[Die|Die (Drôme)]], Die edo inguruan aurkitutako zazpi aldare.<ref>Jacques Planchon et alii ''(''2010), ''Carte archéologique de la Gaule'', 26 (Drôme), AIBL / MSH, Paris, 303, 309-310 eta 491 or.</ref> Hiru Dieko Museoan<ref group="oh">[https://www.museededie.org/ Musée de Die et du Diois]</ref> daude. Beste bat epaitegiaren fatxadan dago, bi bilduma pribatuetan daude eta zazpigarrena XVIII. mendean desagertu zen. Guztiak II. eta III. mende amaierakoak dira; desagertutako aldareak Dieko zeremonia bat aipatzen zuen, [[Filipo Arabiarra]] enperadorearen omenez eta Valenceko, [[Alba Helviorum|''Alba Helviorume''ko]] eta [[Orange (Vaucluse)|Orangeko]] apaizen aurrean.<ref>Rémy, Bernard; Desaye,Henri ''et alii'' (2012), ''Inscriptions Latines de Narbonnaise'', VII, Les Voconces, 1, Die, ''Gallia'', XLIVe suppl. (''ILN''), CNRS Editions, Paris, 10. zk., 105-108 or.</ref> Gainerako seiek berezitasun bat dute: aldarearen alde nagusian elkartuta, zezen buru bat eta ahari bat dituzte. * [[Le Pouzin]] (Ardèche), III. mendeko <ref>Louis Richard, ''L’Autel taurobolique du Pouzin (Ardèche)'', ''Revue des Études anciennes'', 1967, 3-4, 255-265 or., Ill.</ref> aldare zati bat (altuera: 36 cm), 1950ean aurkitua. Zezen buru bat darama inskripzio baten gainean. * [[Cavairac|Caveirac]] ([[Gard]]), aldare bat udaletxearen sarreran. * [[Avignon]] ([[Vaucluse]]), Calvet museoa: [[Cadarossa|Caderoussen]] aurkitutako aldare bat, Orangetik gertu. * [[Vence]] ([[Itsas Alpeak]]), katedralaren fatxadan dagoen aldarea (CIL XII, 1). * Ríez ([[Proventza Garaiko Alpeak]]) Museo lapidarioan. 1616an aurkitu zuten, K.o. II. mendearen bigarren erdikoa. Iturri baten oinarri gisa erabili zuten, 1824an Museo lapidariora eraman aurretik<ref group="oh">Museo lapidarioa [[Riez|Riezeko]] baptisterioa paleokristatuan egin zuten. [http://jean.morenon.fr/museum/HTML/asterix.htm Baptistère de Riez (04). Visite du musée lapidaire]</ref><ref>Aubin-Louis Millin, ''Voyage dans les départemens du Midi de la France'', T. III, Paris, Imprimerie impériale, 1808 .</ref>. Aldarea Lucius Decimus Pacatus eta bere emazte Coelia Secundinarentzat eskainia da. Errematea falta da. Alboetako aurpegiak, zezen buru batekin, ahari buru batekin eta pinu sagar batekin onartuta daude (CIL XII, 357). Bigarren aldare bat ere badago (CIL XII, 358). * Porquerollesen, [[Hyères|Hyèresetik]] gertu ([[Var (departamendua)|Var]]), 2004an aurkitu zuten, oso degradatua; atzeko aurpegian, zezen eta ahari buruak ditu.<ref>Lemoine, Yvon (2004) [https://www.academia.edu/2907528/Un_autel_taurobolique_découvert_rue_de_la_Douane_à_Porquerolles_Hyères_Y._Lemoine_Revue_du_Centre_Archéologique_du_Var_2004_p._87-89 Un autel taurobolique découvert rue de la Douane à Porquerolles, Hyères] Revue du Centre Archéologique du Var, 87-89 or. Academia bidez.</ref> ==== Galia zeltika ==== [[Fitxategi:Plan_des_autels_tauroboliques_du_Mont-Dol_établi_par_l'abbé_Marie-François_Rever.jpg|thumb|Marie-François Rever abadeak egindako aldare taurobolikoen planoa.]] [[Fitxategi:Fouilles_archéologiques_entreprises_par_l'abbé_Rever_au_sujet_des_autels_tauroboliques_du_Mont-Dol.jpg|thumb|Rever abadeak Mont-Dol-eko aldare taurobolitikoetan egindako indusketa arkeologikoak]] * [[Mont-Dol]] ([[Mont-Saint-Michel]] badia) Ille-et-Vilaine, 1778an Rever abadeak, Chateaubriandeko irakasleak, aurkitutako aldare taurobolikoak * [[Poitiers]] ([[Vienne|Viena]]), aldare baten zatiak, Musée Sainte-Croix museoa<ref>[http://www.alienor.org/collections-des-musees/fiche-objet-61929-autel-taurobolique-base-sculpture "Autel taurobolique - base (architecture) - sculpture - 2015.0.8.1"] ''Alienor.org''</ref>. * [[Flavignac]] ([[Vienne Garaia]]), granitozko aldare bat Texongo elizaren aurrean. Aurpegi batean jarrita, hildakoen harri gisa erabiltzen zuten elizaren sarreraren aurrean: hilkutxa han uzten zuten hileta-elizkizuna baino lehen. Bere aurpegi nagusiak hainbat ikur daramatza, baina inskripzio bat bera ere ez dago ikusgai. * [[Metz]] (Divodurum Medio-Matricorum), Zibeleren gurtza lekua, 1886an aurkitutako aldarea (CIL XIII 11352), museo arkeologikoan (Musée de la cour d'or). * [[Vesoul]] ([[Saona Garaia]]): aldare bat (CIL XIII, 5451) === Grezia === * [[Atenas]], [[Atenasko Arkeologia Museo Nazionala|Arkeologia Museo Nazionala]]: bi aldare tauroboliko, Phlya (gaur egun Chalándri, Atenaseko metropoli eremuan) gunetik ekarriak, IV. mendearen amaieran.<ref group="oh">[http://www.namuseum.gr/collections/sculpture/roman/roman23-en.html Musée national archéologique, Athènes].</ref> === Aljeria === * Zana (Aljeriako ipar ekialdean, [[Numidia|Numidia erromatar probintzian]]), aldarea (taurobolikoa eta kriobolikoa)<ref>[http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/crai_0065-0536_1931_num_75_3_76078 Stéphane Gsell, ''Autel romain de Zana (Algérie)''].</ref> == Oharrak == {{Erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * {{En}} Duthoy, ''Robert (1969) [https://books.google.fr/books?id=-c8UAAAAIAAJ&pg=PA45&lpg=PA45&dq=%22CIL+XIII+508%22&source=bl&ots=7-mvSfGrLG&sig=wy47x-U4EznSPIvIBFj9fLLEA-s&hl=fr&sa=X&ei=LB0KUYDiFMm10QXcg4DIDA&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=%22CIL%20XIII%20508%22&f=false The Taurobolium : its evolution and terminology]'', E. J. Brill, Leiden * {{En}} Alvar, Jai''me (2008) Romanising Oriental Gods''. ''Myth, Salvation and Ethics in the Cults of Cybele, Isis and Mithras'', Brill, Leyde, 2008 L-ko txostena. [http://bmcr.brynmawr.edu/2009/2009-01-39.html Bricault-a]. * {{Es}} Alvar, Jaime (2022) [https://ista.univ-fcomte.fr/images/ouvrage_libre_acces/Mater-Magna-y-Atis-electronico.pdf Los cultos de Mater Magna y Atis en Hispania]. Dykinson S.L. & Presses universitaires de Franche-Comté. ISBN: 978-84-1122-885-5. * {{En}} Vermaseren, Maarten Jozef ''[[Corpus Cultus Cybelae Attidisk|Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCA)]]'', Brill, [https://books.google.fr/books?id=hTW486Us-yIC&printsec=frontcover&hl=fr#v=onepage&q&f=false 1977] . [https://archive.org/search?query=creator%3A%22M.+J.+Vermaseren%22 M. J. Vermaseren libruak eskaneatuak Internet Archiven]. * {{Fr}} Turcan, Robert (1992) ''Les cultes orientaux dans le monde romain'', Paris, Les Belles Lettres, coll. « Histoire », 2. arg., 397 or. (ISBN 978-2-251-38001-8) * Igartua Aristondo, Amaia (2024ko azaroaren 27a) "[https://www.berria.eus/bizigiro/zibeleri-erreguka_2134039_102.html Zibeleri erreguka]", ''Berria'' == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antzinako Erromako erlijioa]] 9bgt1z8dc4skmrnz0z85tvnockmccae 9984615 9984292 2024-11-29T09:18:18Z Suna no onna 63274 Suna no onna wikilariak «[[Aldare taurobolikoa]]» orria «[[Aldare tauroboliko]]» izenera aldatu du: gramatika zuzendu 9984292 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:AutelsTauroboliques-Lyon.jpg|thumb|K.o. II. eta III. mendeetako aldare taurobolikoak, Fourvière-ko museo galo-erromatarra [[Lyon|Lyonen]] (Frantzia).]] [[Fitxategi:Autel-Lyon-CIL-XIII-1751.jpg|thumb|K.o. 160ko aldarearen hiru alde, Lyonen.]] [[Fitxategi:Autel_taurobolique_de_Valeria_Jullina_et_Julia_Sancta.jpg|thumb|Bordeleko aldarea.]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Lectoure-Severus.jpg|thumb|Severusen aldarea, Lectoure.]] [[Fitxategi:Flavignac_Texon_autel_1.JPG|thumb|Texongo aldarea, Texon auzoa, [[Flavignac]].]] [[Fitxategi:Tain-Taurobole.jpg|thumb|[[Tain-l'Hermitage|Tain-l'Hermitageko]] ([[Drôme]]) aldarearen kopia modernoa.]] [[Fitxategi:Relief_of_Archigallus.jpg|thumb|''Archigallus'' bat irudikatzen duen behe-erliebea: [[Txindata|txindatak]] , [[Isipu|isipua]], ''cista'' (otarra mistikoa)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1890), CISTA|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0063:entry=cista-cn|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2024-09-28}}</ref>, ''tympanum''-a ([[Pandero|panderoaren]] antzeko soinu-tresna), liturgia buruaren makulua, eta [[enokoe]] bat.]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Valence-1.jpg|thumb|Valeceko ''dendrophorus''-ek<ref group="oh">Zibele eta Attisen zeremoniatan parte hartzen zuten liturgia gidarietako bat zen, Attisen gorpua irudikatzen duen pinua eramateko ardura zuena.</ref> eskainitako aldare taurobolitikoa, Chateauneuf-d'Isère-n aurkitua. [[Valence (Drôme)|Valenceko]] Arte Ederren Museoa (Drôme)]] [[Fitxategi:AutelTaurobolique-Valence-2.jpg|thumb|Place des Ormeaux-n aurkitutako aldare taurobolikoa, Velencen. Velenceko Arte Ederren Museoa (Drôme)]] '''Aldare taurobolikoa''' harrizko monumentu bat da, taurobolio (zezenaren sakrifizioa) izeneko sakrifizio bat oroitzeko erabiltzen dena, [[Zibele]] jainkosaren eta [[Atis]] jainkoaren omenez egiten dena; [[zezen]] bat, batzuetan ahari bat, sakrifikatzean datza (sakrifizioari ''kriobole'' deitzen zaio). == Deskribapena == Aldare taurobolikoa [[paralelepipedo]] forma duen harrizko blokea da. Oro har, moldurak izaten ditu oinarrian eta goiko partea landuta du, erlaitz bat eta bestelako dekorazio-elementuren batek osatua; azken burko hori frontoi itxurako pieza bat izan daiteke. Neurriak aldakorrak dira, eta altuera metro eta erdira irits daiteke. Harriaren izaera aldatu egiten da eskualdearen arabera, kareharria, marmol zuria ([[Lectoure]]) edo granitoa (Texongoa). Aurpegi nagusian, sakrifizioaren onuraduna eta emailea, apaizaren izena eta abar adierazten dituen testua dago grabatuta. Alboetako aurpegietan behe-erliebean zizelkatuta agertzen dira, ia beti zerrendekin (''infulae''), animalia sakrifikatuek (zezena, aharia), objektu liturgikoek, ''harpè'' bat (aberea akabatzeko labanaren antzekoa, punta konkortuta duena), labana, zuzia, ''[[patera]]''. Atisen gurtzari lotuak ere ager daitezke: enborra, adarra, pinu-sagarra. Ez zuen balio sakrifizio-aldare gisa, zenbaitek hori uste izan duten arren, eta, beraz, ez zuen inolako paperik betetzen sakrifizioan bertan, gero egiten baitze, oroitzapenezko gisa. Sakrifizioa babesleak diren pertsonen alde ematen da, baina enperadorearentzat izan daitezke, osasunagatik: Lyongo aldare taurobolikoa [[Antonino Pio]] enperadoreari eskainita dago; Lectouren, Erromatar garaiko Lactora hirian, ''lactorateen'' errepublikak aldare tauroboliko bat eskaintzen du “familia inperialaren salbaziorako”. === Idazkunak === Aldareen inskripzioetan, xehetasun gehiagorekin edo gutxiagorekin, honako elementu hauek aipatzen dira: * Jainkosaren izena, oro har, laburki: M(atri) D(eum) I(daeae) edo MATRIS DM ID (Idaeatar jainkoen amari); S(acrum) M(ater) D(eum), (Jainkoen ama sakratua), M(agna) M(ater) D(eum) (Jainkoen ama handia). * Sakrifizioaren aipamena, ''taurobolium-a'' (batzuetan ''tauropolium''), batzuetan ''criobolium''-a<ref group="oh">''Taurobolium''-a zezen baten sakrifizioa da eta ''Criobolium''-a, (euskaratua kriobolio izan daitekeena) ahari baten sakrifikatzea da.</ref> (edo biak); aditza da edo ''fecit'' (X-k taurobolioa “egin” zuen) edo ''accepit'' (Xk taurobolioa “jaso” zuen); aditza aldatzeak, Robert Turcan-en arabera, sakrifizioaren praktika ezberdina ekar dezake.<ref>{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=Turcan|urtea=1992. 2. arg.|izenburua=Les cultes orientaux dans le monde romain|argitaletxea=Paris, Les Belles Lettres, bild. « Histoire »|orrialdeak=397|ISBN=9782251380018|hizkuntza=fr}}</ref> Batzuetan ''vires''-ak aipatzen dira, zeintzuk, oro har, animalia sakrifikatuaren barrabilak direla uste baita: * Sakrifizioaren jasotzailea edo jasotzaileak, pertsona pribatua (oro har, babeslea bera), pertsona ospetsuak (enperadorea, familia inperiala); * Sakrifizioa agindu duena, pertsona pribatua edo komunitatea izan daitekeena; * Apaiz ospatzailea (''sacerdos''); * Batzuetan, ''tibia'' jotzailea aipatzen da; tibia bi hodi dituen txirula zeremoniala da; * Testu luzeetan, parte-hartzaileen beste aipamen batzuk ager daitezke: galoak (Zibele-Atis kultuaren apaiz mota bat) , ''Archigallus'', ''dendrophorumak''; * Azkenik, agintzean zegon enperadorea, urteko kontsula, sakrifizioaren data. === Apaingarriak === Behe-erliebean zizelkatutako apaingarri nagusiek gurtzako elementuak irudikatzen dituzte, giza irudikapenak izan ezik. Batez ere, hauek dira: * Hildako animaliaren burua, kasu gehienetan zezen bat (taurobolerako), adarrak zerrendaz (''vittus'') edo zintzilik dagoen perlazko iduneko batez (''infulaue'') inguratuta izaten ditu. Edo ahari-buru bat (kriobolio baterako); biak batera ager daitezke aldare berean. * Pinu bat, Attisen sinboloa, edo pinu-sagar bat; pinua, moztua eta zerrendaz inguratua, dendroforoek garraiatzen zutena. * txano frigiarra; * gurtzako objektuak: ** [[enokoe|''enokoe'']], ardoarentzako pitxer mota; ** ''urceus''<ref group="oh">Antzinako pitxer erromatarra, sakrifizioetan erabiltzen zen helduleku batekin.</ref>, pegarra edo buztinezko pitxerra, ur bedeinkatua eramateko;<ref>{{erreferentzia|izenburua=Sacrificial Implements|hizkuntza=en|url=https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=sacrificial%20implements|aldizkaria=Forum Ancient Coins}}</ref> ** ''[[Patera (Antzinako Erroma)|patera]]'' sinplea edo kirtenduna; ** ''cista'' (ontzi itxi edo kutxa bat da, gauzak gordetzeko. Kultuetan, batez ere kultu misterikoetan, objektu sakratuak gordetzeko erabiltzen zen eta ontzia bera sakratutzat zuten.) ** ''pedum'' heldulekua bihurritua duen artzainen makila, autoritate liturgikoaren ikurra bihurtu zen, geroago erabiliko ziren apezpikuaren makuluaren antzera; txirula bihurritu batekin nahas daiteke; ** ''aspergillum''-a ([[Isipu|isipua)]], makil motz bat zen, biktimaren gainean, ura botatzeko. Erromatar kultu tradizionaletan muturrean zaldi ilea zuen,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Aspergillum|hizkuntza=en|url=https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=aspergillum&srsltid=AfmBOoqntEyQkwm6u_wn_2NsY9Dg0t-oC29FLKzNr2w984D0CJq9tPxk|aldizkaria=Forum of Ancient cooins}}</ref> ilea busti eta horrekin ur tantak bota zitezkeen; ** Hiltzeko ganibeta (''harpè''), zati batean, igitai forma duen labana; bi harpe mota daude: punta igitai forma duena eta, beste bate, xaflan igitai-itxurako kako bat duena, orriaren erdian edo kokatua, biktimaren zauria handitzeko; ** ''tympanum''-a; ** txindatak; ** ''tibia'', txirula, (badirudi tibia jotzaileak zeremonian paper garrantzitsua jokatzen duela). ''Tibia'', berez, bakoitia edo bikoitza izan zitekeen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Miguel|abizena=Moliné|izenburua=Representación de Obras (I)|hizkuntza=es|data=2011-10-28|url=https://www.almendron.com/artehistoria/historia-de-espana/edad-antigua/el-teatro-romano/catalogo-de-piezas/representacion-de-obras-i/|aldizkaria=Artehistoria|sartze-data=2024-10-02}}</ref> Zibele eta Atisen kultuarekin lotutako festek musika tresna asko eta zaratatsuak eskatzen zituzten. <gallery mode="packed" heights="180"> Fitxategi:Autel taurobolique dessiné par Richard et gravé par Schroeder & fils.jpg|Lyonen aurkitutako aldare tauroboliko baten marrazkia. Eskuineko aurpegian, ''harpé'' labana ondo ikusten da.. Fitxategi:Mosaic panel depicting an urceus (fish-sauce bottle) Roman, Pompeii, House of Aulus Umbricius Scaurus (51358292490).jpg|''Urceus'' baten irudia ''erromatar'' mosaiko batean. Fitxategi:Bronze statuette of Cybele.jpg|Zibeleren irudian, jainkosak ''tympanum''-a heltzen du ezkerreko eskuaz Fitxategi:Pompéi (Nîmes) 44 paire de cymbalettes.jpg|Ponpeian aurkitutako brontzezko erromatar garaiko txindatak. </gallery> Musika tresnek, Zibele eta Atisen gurtzan musikak zuen garrantzia islatzen dute. Apainketa oparoa eta inskripzioa duten aldare taurobolitiko askotan, musika-tresnak eta musikarien aipamen epigrafikoak (tibia jolea) dituzte, Lectoure-koetan izan ezik.<ref>Christophe Vendries, ''Pour les oreilles de Cybèle : images plurielles de la musique sur les autels tauroboliques de la Gaule romaine'', in Pierre Brulé et Christophe Vendries (dir.), ''Chanter les dieux'', Presses universitaires de Rennes, Rennes, 2001, {{ISBN|9782868475985}} .</ref> == Banaketa geografikoa == Ez dirudi animaliak, zezena edo aharia, hil direnik Zibeleren gurtzaren jaiotza lekuan ([[Anatolia]]); nolanahi ere, ez dute monumentu berezirik utzi. Taurobolioak eta kriobolioak Erroman gurtza sartzearekin batera agertu ziren. Hurrengo zerrendak gordetzen diren aldare nagusiak biltzen ditu, eta ezin da zehatza eta mugatzailea izan. Zenbaketa zehatza zaildu egiten da aldare asko puskatuta daudelako edo identifikaezinak direlako (batez ere erregistrorik ez daramatenak) Zibele eta Atis-ekiko kultuekin lotutako monumentu askoren artean. ''Corpus Cultus Cybelae Attidisque'' 1977 eta 1989 urteen artean sortu zen, eta mota horretako objektuen errolda bat jaso zuen. Franck Delage-k, Emile Esperandieu-ren ''Erromatar Galiako behe-erliebeen, estatuen eta bustoen Bilduma Orokorrean'' oinarrituta, 25 taurobolio zerrendatu zituen Galia osorako. Gaur egun oso gaindituta dago zenbaki hori, eta Louis Richard 71 deskribatu ditu.<ref>Louis Richard, ''L’autel taurobolique de Texon (Haute-Vienne)'', in ''Revue archéologique du Centre'', année 1967, vol. 4, N° 2,p. 101-118 (note n°50, p. 115) [http://www.persee.fr/doc/racf_0035-0753_1967_num_6_2_1358 Persée].</ref> === Italia === [[Erroma|Erroman]], kultu [[Frigia|frigiarren]] gune nagusia [[Vatikano Hiria|Vatikanoko]] muinoan zegoen. Tenplua IV. mendean suntsitu zuten. 1618an, [[Paulo V.a|Paulo V.ak]] [[San Petri basilika|San Petri basilikako]] fatxada eraiki zuenean, apurtutako aldare tauroboliko ugari aurkitu ziren.<ref group="oh">« On trouva, dans une fosse profonde, un amas considérable de débris qu’on y avait jetés après les avoir soigneusement brisés et martelés. Ils provenaient d’autels érigés en cet endroit pour conserver le souvenir de sacrifices tauroboliques », Gaston Boissier, ''La fin du paganisme'', livre 6 chapitre 1, Paris, Hachette, 1891.</ref> Inskripzioak, funtsean, [[Graziano|Grazianoren]] agintaldikoak ziren. Gaur egun, hamabost bat aldare daude Erroman.<ref>Guarducci, Margherita (1979) ''Phrygianum del Vaticano'', in ''La soteriologia dei culte orientale nell’imperio romano'', colloque international, Rome, 1979, Leiden, E. J. Brill, 1982. </ref> 1919an San Pedro plazatik gertu aurkitutako aldare batek, grezierazko inskripzioarekin, zezenaren eta ahariaren sakrifizio bat aipatzen du, hartzaileari «hogeita zortzi urte baketsu» egozten dizkiona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Franz|abizena=Cumont|izenburua=Découverte d'un autel taurobolique à Rome|orrialdeak=253–255|data=1923|url=https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1923_num_67_3_74778|aldizkaria=Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres|alea=3|zenbakia=67|doi=10.3406/crai.1923.74778|sartze-data=2024-10-01}}</ref> Hasieran Letrango Museoan jarri zuten, baina gaur egun [[Vatikanoko Museoak|Vatikanoko Museoen]]<ref>Guarducci, Margherita (1982) "[https://brill.com/display/book/edcoll/9789004295704/B9789004295704-s006.xml L’interruzione dei culti nel Phrygianum del Vaticano durante il IV secolo d.Cr.]", ''La soteriologia dei culti orientali nell'Impero Romano,'' 109–122 or. DOI:  <nowiki>https://doi.org/10.1163/9789004295704_006</nowiki></ref> erreserbetan dago. === Iberiar penintsula === Kordoban bi aldare aipatzen dira: * M. J. Vermaseren, ''Corpus Cultus Cibelae Attidisque'', V. liburukian, Cordoban aurkitu ziren hiru aldare aipatzen dira : 175 zenbakiduna, 176 eta 177.<ref>Vermaseren, M. J. (1986). ''[[iarchive:corpuscultuscybe0005verm|Corpus Cultus Cibelae Attidisque]]'', V, 176.</ref> 175.a ardi edo ahari burua du erliebean * Cordoban aurkitutako beste aldare zati bat , taurobolikoa da José Beltrán Fortes adituarentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main?idt=136625&inventary=CE009034&table=FMUS&museum=MAECO|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2024-09-29}}</ref> * Meridan ([[Augusta Emerita|Emerita Augusta]]) aurkitutako aldare krioboliko bat dago MANen (CCCA, V, 186; MAN 16514).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main?idt=38054&inventary=16514&table=FMUS&museum=MAN|aldizkaria=ceres.mcu.es|sartze-data=2024-09-29}}</ref><ref>{{erreferentzia|argitaletxea=Museo Arqueológico Nacional|hizkuntza=es|url=https://www.man.es/man/dam/jcr:f7bdc66d-d918-401b-b2c3-92f73d22716c/2014-patrimoniofemenino-tradici-n-modernidad-valeria-avita.pdf|aldizkaria=Tradición y Modernidad. Patrimonio en fermenino.}}</ref> Medellinen ( Colonia Metellinensis) beste bat aurkitu zen XVI. mendean (CCCA, V, 187) Espainian aurkitutako aldareek ''taurobolium'' hitza erabiltzen dute maiz. [[Portugal|Portugalen]], Faro (Ossonoba, CCCA, V, 181) eta [[Belém (Lisboa)|Belém]]<nowiki/>en aurkitutakoak (CCCA V, 182), aldare kriobolikoak baino ez dituzte gordetzen. Conimbrigan agertu zen aldare zatiak (CCCA, V, 189) oso informazio gutxi ematen dute eta Zibeleren kultuarekin lotuta daudela ezin da ziurtatu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FC1.08.01. Fragmentos de un ara inscrita de Coimbra.|hizkuntza=es|url=https://humanidadesdigitales.uc3m.es/s/mater-magna-y-atis-en-hispania/item/59674|aldizkaria=Mater Magna y Atis en Hispania|sartze-data=2024-10-02}}</ref> ==== Nafarroa Garaia, Araba eta Zaragoza ==== Badirudi Ebro bailarako eskualde horretan bereziki ugariak direla taurobolioak, eskualde erlatiboki txiki batean mota honetako aldare asko agertu baitira, nahiz eta ez diren beste lekuetan bazian aberatsak eta ez dute horren apainketa oparoa. Araba, Nafarroa eta Zaragoza probintzietan aurkitu diren aldareak hauek dira: Zaragozako probintzian, lau aldare Zaragozako [[Ejea de los Caballeros]] udalerriko Farasdués<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Zaragozako museoa. 27786 inbentario zk.|hizkuntza=es|url=https://ceres.mcu.es/pages/Main|aldizkaria=Red Digital de Colecciones de Museos de España - Museos. ceres.mcu.es|sartze-data=2024-10-01}}</ref> herrian, bat in situ agertu zena, [[Uncastiello|Uncastillon]] (Los Bañales aztarnategiko bi bloke)<ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Marco Simón|izenburua=¿Taurobolios vascónicos? La vitalidad pagana en la Tarraconense durante la segunda mitad del siglo IV|orrialdeak=297–320|hizkuntza=es|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=101285|aldizkaria=Gerión|alea=15|issn=0213-0181|sartze-data=2024-10-01}}</ref>, [[Sause|Sausen]], Sause udalerriko Mamillas herrian, [[Cinco Villas (Aragoi)|Cinco Villaseko]] Sofuentesen eta [[Layana]]-[[Sádaba]]. Ikerlari guztiek ez dituzte horiek denak aldare moduan interpretatzen, baina denek dute zezen-burua irudikatua erliebearen bidez. Nafarroan agertu dira [[Eslaba|Eslaban]], [[Galipentzu|Gallipentzun]]<ref>{{Erreferentzia|izena=María Pilar Sáez de Albéniz|abizena=Arregui|izenburua=Una pieza taurobólica en Gallipienzo (Navarra)|orrialdeak=305–308|hizkuntza=es|abizena2=Aznar|izena2=Rosa Mª Armendáriz|data=2016|url=https://revistas.navarra.es/index.php/TAN/article/view/149|aldizkaria=Trabajos de Arqueología Navarra|alea=28|issn=2530-5816|sartze-data=2024-10-07}}</ref> eta [[Musen erromatar villa (Arellano)|Arellanoko villan]]<ref>{{erreferentzia|izena=María Ángeles|abizena=Mezquiriz Irujo|izenburua=La villa romana de Arellano, Pamplona, Gobierno de Navarra, 2003.|orrialdeak=247-252|hizkuntza=es|url=https://www.culturanavarra.es/uploads/files/22_TAN17_Taurobolio_WEB.pdf|aldizkaria=Trabajos de arqueología Navarra (Ejemplar dedicado a: María Ángeles Mezquíriz Irujo)|zenbakia=17|ISSN=0211-5174}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Septiembre|hizkuntza=es-ES|url=https://www.unav.edu/web/catedra-patrimonio/aula-abierta/pieza-del-mes/2016/septiembre|aldizkaria=Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro|sartze-data=2024-10-01}}</ref> eta [[Artaxoa|Artaxoan]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Roldán|abizena=Jimeno Aranguren|izenburua=Estela taurobólica de Artajona|orrialdeak=343–347|abizena2=Jimeno Jurío|izena2=José María|data=1997|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=144895|aldizkaria=Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra|alea=70|zenbakia=29|issn=0590-1871|sartze-data=2024-10-01}}</ref>. Araban, Amurrion agertu da bat, [[Elexazar|Elexazarreko]] aztarnategian. <gallery mode="packed" heights="180"> Fitxategi:Roman villa of Las Musas, Arellano, Navarre, Spain 03.JPG|Arellanon dagoen Musen villa erromatarrean aurkitu zen bi aldareetako bat. Fitxategi:Elexazarreko aldare taurobolikoa.png|Amurrioko Elexazarreko aztarnategien aurkitutako aldare taurobolikoa. Bibat museoan. Fitxategi:Artzentalesko aldare taurobolia.jpg|Artzentalesen aurkitutako aldare taurobolikoa. Bilbon dagoen Museo arkeologikoa. </gallery> === Frantzia === Gaur egun kontserbatzen diren aldare taurobolitikoek gurtzarako leku nagusiak gutxi gorabehera kokatzeko aukera ematen dute. Frantzian, erromatarren okupazio eremuetan kokatzen dira gehienbat, [[Proventza|Proventzan]], [[Lyon|Lyonen]] eta [[Rodano]] haranean, [[Galia Narbonensis|Galia Narbonensisean]] eta [[Akitania|Akitanian]]. Aldare taurobolitikoen bildumarik garrantzitsuena [[Lectoure]]-koa da, antzinatean, Lactora zena. Hogei aldarerekin, Frantzian kontserbatutako aldareen erdia baino zertxobait gutxiago gorde ditu. Zazpi aldarerekin, [[Die]] udalerriak (''Dea Augusta Vocontiorum kolonia'') Narbonensis probintziako bilduma garrantzitsuena eman du. ==== Akitania ==== * [[Bordele]] (Gironda), Akitaniako Museoa: Valeria Iullina eta Iulia Sanctaren aldarea ([[Corpus Inscriptionum Latinarum|CIL]] XIII 573); Sulpicius Tertiusen alaba zen ''Sulpicia'' Albaren aldarea. * [[Périgueux|Perigueux]] (Dordoina), Vesunna museo galo-erromatarra, Lucius Pomponius Paternus-ek ''"Jainkoen Amari eta Numma inperialei''" egindako aldarea (CIL XIII 11042).<ref group="oh">[http://www.perigueux-vesunna.fr/ressources/les-collections/visite-du-musee-approche-thematique/le-monde-religieux/ ''Vesunna'', musée de Périgueux].</ref> * Lectoure (Gers), 20 aldare kontserbatu dira (berez, 22 aurkitu ziren hasieran), hiru zeremonia handiri dagozkienak K.o. 176, 239 eta 241. urtekoak Lectoureko Eugène Camoreyt Museoa, 1540an aurkitua eta «bilduma publiko» gisa. ==== Galia Narbonensea ==== * [[Narbona]] (Aude), museo arkeologikoa: bederatzi aldare tauroboliko eta aldare-zatiak aurkitu eta erreferentziatu zituzten; hainbat galdu egin ziren.<ref> Duthoy, Robert (1969), ''[[iarchive:tauroboliumitsev0000robe|The Taurobolium: its evolution and terminology]]''. ISBN: 9789004005594</ref> * [[Saintes-Maries-de-la-Mer]] herriko elizako kriptan, [[Mitraismo|Mitraren]] gurtzari lotutako aldare tauroboliko bat dago. "Hiru Amen" gurtzari dedikatutako eta "Junoiei" eskainita dagoelnaen idazkuna duen aldare baten beste bi zatirekin batera, “Mari santuen burukoak” multzoa osatzen dute. * [[Lyon]] (Rodano), aldare garrantzitsua, Fourvière-ko museo galo-erromatarra, K.o. 160. Beste lau aldare oso eta zati bat ere badaude museo horretan. *[[Châteaubourg (Ardèche)|Chateaubourg]] (Ardèche), XVII. kristaututako aldare taurobolikoa, elizan. * [[Tain-l'Hermitage|Tain-l’Hermitage]] (Drôme), K.o. 184ko aldarea taurobolikoaren kopia berria. Aurpegi nagusian, behe-erliebean, zezen burua eta dedikazio testua. *[[Valence (Drôme)|Valence]] (Drôme), [[Châteauneuf-sur-Isère|Châteauneuf-sur-Isère-n]] 1786an aurkitutako aldarea; Valencen aurkitutako aldarea (goiko aldea), Place des Ormeaux, 1863an (CIL XII, 1745), Valenceko Arte Ederren Museoa. *[[Die|Die (Drôme)]], Die edo inguruan aurkitutako zazpi aldare.<ref>Jacques Planchon et alii ''(''2010), ''Carte archéologique de la Gaule'', 26 (Drôme), AIBL / MSH, Paris, 303, 309-310 eta 491 or.</ref> Hiru Dieko Museoan<ref group="oh">[https://www.museededie.org/ Musée de Die et du Diois]</ref> daude. Beste bat epaitegiaren fatxadan dago, bi bilduma pribatuetan daude eta zazpigarrena XVIII. mendean desagertu zen. Guztiak II. eta III. mende amaierakoak dira; desagertutako aldareak Dieko zeremonia bat aipatzen zuen, [[Filipo Arabiarra]] enperadorearen omenez eta Valenceko, [[Alba Helviorum|''Alba Helviorume''ko]] eta [[Orange (Vaucluse)|Orangeko]] apaizen aurrean.<ref>Rémy, Bernard; Desaye,Henri ''et alii'' (2012), ''Inscriptions Latines de Narbonnaise'', VII, Les Voconces, 1, Die, ''Gallia'', XLIVe suppl. (''ILN''), CNRS Editions, Paris, 10. zk., 105-108 or.</ref> Gainerako seiek berezitasun bat dute: aldarearen alde nagusian elkartuta, zezen buru bat eta ahari bat dituzte. * [[Le Pouzin]] (Ardèche), III. mendeko <ref>Louis Richard, ''L’Autel taurobolique du Pouzin (Ardèche)'', ''Revue des Études anciennes'', 1967, 3-4, 255-265 or., Ill.</ref> aldare zati bat (altuera: 36 cm), 1950ean aurkitua. Zezen buru bat darama inskripzio baten gainean. * [[Cavairac|Caveirac]] ([[Gard]]), aldare bat udaletxearen sarreran. * [[Avignon]] ([[Vaucluse]]), Calvet museoa: [[Cadarossa|Caderoussen]] aurkitutako aldare bat, Orangetik gertu. * [[Vence]] ([[Itsas Alpeak]]), katedralaren fatxadan dagoen aldarea (CIL XII, 1). * Ríez ([[Proventza Garaiko Alpeak]]) Museo lapidarioan. 1616an aurkitu zuten, K.o. II. mendearen bigarren erdikoa. Iturri baten oinarri gisa erabili zuten, 1824an Museo lapidariora eraman aurretik<ref group="oh">Museo lapidarioa [[Riez|Riezeko]] baptisterioa paleokristatuan egin zuten. [http://jean.morenon.fr/museum/HTML/asterix.htm Baptistère de Riez (04). Visite du musée lapidaire]</ref><ref>Aubin-Louis Millin, ''Voyage dans les départemens du Midi de la France'', T. III, Paris, Imprimerie impériale, 1808 .</ref>. Aldarea Lucius Decimus Pacatus eta bere emazte Coelia Secundinarentzat eskainia da. Errematea falta da. Alboetako aurpegiak, zezen buru batekin, ahari buru batekin eta pinu sagar batekin onartuta daude (CIL XII, 357). Bigarren aldare bat ere badago (CIL XII, 358). * Porquerollesen, [[Hyères|Hyèresetik]] gertu ([[Var (departamendua)|Var]]), 2004an aurkitu zuten, oso degradatua; atzeko aurpegian, zezen eta ahari buruak ditu.<ref>Lemoine, Yvon (2004) [https://www.academia.edu/2907528/Un_autel_taurobolique_découvert_rue_de_la_Douane_à_Porquerolles_Hyères_Y._Lemoine_Revue_du_Centre_Archéologique_du_Var_2004_p._87-89 Un autel taurobolique découvert rue de la Douane à Porquerolles, Hyères] Revue du Centre Archéologique du Var, 87-89 or. Academia bidez.</ref> ==== Galia zeltika ==== [[Fitxategi:Plan_des_autels_tauroboliques_du_Mont-Dol_établi_par_l'abbé_Marie-François_Rever.jpg|thumb|Marie-François Rever abadeak egindako aldare taurobolikoen planoa.]] [[Fitxategi:Fouilles_archéologiques_entreprises_par_l'abbé_Rever_au_sujet_des_autels_tauroboliques_du_Mont-Dol.jpg|thumb|Rever abadeak Mont-Dol-eko aldare taurobolitikoetan egindako indusketa arkeologikoak]] * [[Mont-Dol]] ([[Mont-Saint-Michel]] badia) Ille-et-Vilaine, 1778an Rever abadeak, Chateaubriandeko irakasleak, aurkitutako aldare taurobolikoak * [[Poitiers]] ([[Vienne|Viena]]), aldare baten zatiak, Musée Sainte-Croix museoa<ref>[http://www.alienor.org/collections-des-musees/fiche-objet-61929-autel-taurobolique-base-sculpture "Autel taurobolique - base (architecture) - sculpture - 2015.0.8.1"] ''Alienor.org''</ref>. * [[Flavignac]] ([[Vienne Garaia]]), granitozko aldare bat Texongo elizaren aurrean. Aurpegi batean jarrita, hildakoen harri gisa erabiltzen zuten elizaren sarreraren aurrean: hilkutxa han uzten zuten hileta-elizkizuna baino lehen. Bere aurpegi nagusiak hainbat ikur daramatza, baina inskripzio bat bera ere ez dago ikusgai. * [[Metz]] (Divodurum Medio-Matricorum), Zibeleren gurtza lekua, 1886an aurkitutako aldarea (CIL XIII 11352), museo arkeologikoan (Musée de la cour d'or). * [[Vesoul]] ([[Saona Garaia]]): aldare bat (CIL XIII, 5451) === Grezia === * [[Atenas]], [[Atenasko Arkeologia Museo Nazionala|Arkeologia Museo Nazionala]]: bi aldare tauroboliko, Phlya (gaur egun Chalándri, Atenaseko metropoli eremuan) gunetik ekarriak, IV. mendearen amaieran.<ref group="oh">[http://www.namuseum.gr/collections/sculpture/roman/roman23-en.html Musée national archéologique, Athènes].</ref> === Aljeria === * Zana (Aljeriako ipar ekialdean, [[Numidia|Numidia erromatar probintzian]]), aldarea (taurobolikoa eta kriobolikoa)<ref>[http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/crai_0065-0536_1931_num_75_3_76078 Stéphane Gsell, ''Autel romain de Zana (Algérie)''].</ref> == Oharrak == {{Erreferentzia zerrenda|taldea=oh}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|2}} == Bibliografia == * {{En}} Duthoy, ''Robert (1969) [https://books.google.fr/books?id=-c8UAAAAIAAJ&pg=PA45&lpg=PA45&dq=%22CIL+XIII+508%22&source=bl&ots=7-mvSfGrLG&sig=wy47x-U4EznSPIvIBFj9fLLEA-s&hl=fr&sa=X&ei=LB0KUYDiFMm10QXcg4DIDA&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=%22CIL%20XIII%20508%22&f=false The Taurobolium : its evolution and terminology]'', E. J. Brill, Leiden * {{En}} Alvar, Jai''me (2008) Romanising Oriental Gods''. ''Myth, Salvation and Ethics in the Cults of Cybele, Isis and Mithras'', Brill, Leyde, 2008 L-ko txostena. [http://bmcr.brynmawr.edu/2009/2009-01-39.html Bricault-a]. * {{Es}} Alvar, Jaime (2022) [https://ista.univ-fcomte.fr/images/ouvrage_libre_acces/Mater-Magna-y-Atis-electronico.pdf Los cultos de Mater Magna y Atis en Hispania]. Dykinson S.L. & Presses universitaires de Franche-Comté. ISBN: 978-84-1122-885-5. * {{En}} Vermaseren, Maarten Jozef ''[[Corpus Cultus Cybelae Attidisk|Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCA)]]'', Brill, [https://books.google.fr/books?id=hTW486Us-yIC&printsec=frontcover&hl=fr#v=onepage&q&f=false 1977] . [https://archive.org/search?query=creator%3A%22M.+J.+Vermaseren%22 M. J. Vermaseren libruak eskaneatuak Internet Archiven]. * {{Fr}} Turcan, Robert (1992) ''Les cultes orientaux dans le monde romain'', Paris, Les Belles Lettres, coll. « Histoire », 2. arg., 397 or. (ISBN 978-2-251-38001-8) * Igartua Aristondo, Amaia (2024ko azaroaren 27a) "[https://www.berria.eus/bizigiro/zibeleri-erreguka_2134039_102.html Zibeleri erreguka]", ''Berria'' == Kanpo estekak == {{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:Antzinako Erromako erlijioa]] 9bgt1z8dc4skmrnz0z85tvnockmccae 2 1206815 9984642 9983542 2024-11-29T09:36:17Z Astrabudua2024 166413 /* Clubes */ 9984642 wikitext text/x-wiki '''Georges Mikautadze''' ([[georgiera]]<nowiki/>z: გიორგი მიქაუტაძე, erromanizatuta: Giorgi Mikautadze; [[Lyon]], Frantzia, 2000ko urriaren 31) Georgiako futbolaria da, Olympique de Lyon de la Ligue 1 taldean aurrelari gisa jokatzen duena. == ''Futbol-ibilbidea'' == F. C. Metz taldearekin egin zuen debuta profesionaletan, 2019ko abenduaren 7an O. G. C. Nizaren aurka 4-1 galdu ondoren. 2019ko abenduaren 10ean sinatu zuen lehen kontratu profesionala Metz taldearekin, lau urterako. 2020ko ekainean Metz taldeko sei jokalarietako bat izan zen, Belgikako Bigarren Mailako R. F. C. Seraing taldeari utzita. Seraingekin jokatu zituen lehen bederatzi partiden ondoren, 15 gol sartu zituen, horietako lau Lommel S.K.ren aurkako debutean. 2021eko abuztuaren 30ean R. F. C. Seraingera itzuli zen beste lagapen batean, kluba Belgikako maila gorenera igota zegoela. 2022ko ekainaren 30ean, Metzera itzuli zen, eta bertan bere denboraldi onenetako bat izan zuen, 2. Ligako 37 partidatan 23 gol eta 8 asistentzia sartu ondoren. Liga 1eko jokalari eta golegile onena izan zen. 2023ko abuztuaren 30ean Ajaxen errenkadetara iritsi nintzen eta ez zuen minutu asko jokatu eta Metzera itzuli. Denboraldi erdi oso ona izan zuen eta 13 gol eta 4 asistentzia sartu zituen Ligue 1eko 20 partidatan. 2024ko uztailaren 18an iritsi zen Olympique Lyonera, bere egungo taldea. == Selekzio nazional == 2022ko FIFAren Munduko Koparako sailkapen fasean porrota jaso zuen Georgiako selekzioarekin, Suediaren aurka, 2021eko martxoaren 25ean. 2024ko ekainaren 18an historia egin zuen Turkiaren aurka 2024ko Eurokopan, Georgiaren lehen golaren egilea izan baitzen txapelketako azken fase batean. Multzoen faseko beste bi neurketetan ere saskiratu zuen, Txekiar Errepublikaren eta Portugalen aurka, final-zortzirenetarako sailkapena lortzeko balio izan zutenak eta txapelketako golegile nagusia izateko aukera eman ziotenak. {| class="wikitable" !Lehiaketa !Partiduak !Golak !Asistentziak |- |Eurocopa 2024 |4 |3 |1 |- |Uefa Nations League |12 |3 |1 |- |Lagunarteko partidak |5 |6 |0 |- |Eurokopako sailkapena |10 |3 |0 |- |Munduko Txapelketako sailkapena |4 |0 |0 |} == Estatistikak == '''Klubetan''' === Clubes === [[Archivo:Soccerball current event.svg|20px]] ''Actualizado al último partido disputado el {{fecha|7|11|2024}}.''<ref>{{cita web|título=Estadísticas de Georges Mikautadze|url=https://es.besoccer.com/jugador/trayectoria/g-mikautadze-653782|editorial=Besoccer|fechaacceso=14 de febrero de 2023}}</ref> {| class="wikitable center" style="text-align: center" ! rowspan="2" |Klubak ! rowspan="2" |Div. ! rowspan="2" |Denboraldi ! colspan="3" |Liga ! colspan="3" |Kopak nazionala ! colspan="3" |Nazioarteko kopak ! colspan="3" |Totala |- !Part. !Golak. !Asist. !Part. !Golak. !Asist. !Part. !Goles !Asist. !Part. !Golak. !Asist. |- | rowspan="3" |'''[[F. C. Metz II]]''' <small>{{FRA}}</small> | rowspan="2" |[[Championnat National 3|5.ª]] |2017-18 |6 |1 |0 | colspan="3" |― | colspan="3" |― !6 !1 !0 |- |2019-20 |18 |8 |0 | colspan="3" |― | colspan="3" |― !18 !8 !0 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !24 !9 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !24 !9 !0 |- |'''[[Football Club de Metz|F. C. Metz]]''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2019-20 |1 |0 |0 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !1 !0 !0 |- |'''[[RFC Seraing (1922)|R. F. C. Seraing]]''' <small>{{BEL}}</small> |[[Segunda División de Bélgica|2.ª]] |2020-21 |23 |22 |2 |1 |0 |0 | colspan="3" |― !24 !22 !2 |- |'''F. C. Metz''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2021-22 |1 |0 |0 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !1 !0 !0 |- | rowspan="2" |'''R. F. C. Seraing''' <small>{{BEL}}</small> |[[Primera División de Bélgica|1.ª]] |2021-22 |30 |10 |1 |3 |4 |1 | colspan="3" |― !33 !14 !2 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !53 !32 !3 !4 !4 !1 !0 !0 !0 !57 !36 !4 |- | rowspan="3" |'''F. C. Metz'''<ref>{{cita web|url=https://english.ajax.nl/articles/georges-mikautadze-on-loan-to-fc-metz/|título=Georges Mikautadze on loan to FC Metz|editorial=[[Ajax de Ámsterdam]]|idioma=inglés|fecha=4 de enero de 2024|fechaacceso=4 de enero de 2024}}</ref> <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 2|2.ª]] |2022-23 |37 |23 |8 |3 |1 |0 | colspan="3" |― !40 !24 !8 |- |[[Ligue 1|1.ª]] |2023-24 |22 |14 |4 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !22 !14 !4 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !59 !37 !12 !3 !1 !0 !0 !0 !0 !62 !38 !12 |- | rowspan="2" |'''[[Ajax de Ámsterdam]]''' <small>{{NED}}</small> |[[Eredivisie|1.ª]] |2023-24 |6 |0 |0 |1 |0 |0 |2 |0 |0 !9 !0 !0 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !6 !0 !0 !1 !0 !0 !2 !0 !0 !9 !0 !0 |- | rowspan="2" |'''[[Olympique de Lyon]]''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2024-25 |10 |2 |1 |0 |0 |0 |3 |0 |0 !13 !2 !1 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !11 !4 !1 !0 !0 !0 !3 !0 !0 !13 !2 !1 |- ! colspan="3" |Total carrera !154 !80 !15 !8 !5 !1 !4 !0 !0 !166 !85 !16 |} [[Kategoria:Lankide ikasleak]] 1di62v2p3q79z2vm9syhxs0itgqd4ax 9984646 9984642 2024-11-29T09:38:36Z Astrabudua2024 166413 /* Clubes */ 9984646 wikitext text/x-wiki '''Georges Mikautadze''' ([[georgiera]]<nowiki/>z: გიორგი მიქაუტაძე, erromanizatuta: Giorgi Mikautadze; [[Lyon]], Frantzia, 2000ko urriaren 31) Georgiako futbolaria da, Olympique de Lyon de la Ligue 1 taldean aurrelari gisa jokatzen duena. == ''Futbol-ibilbidea'' == F. C. Metz taldearekin egin zuen debuta profesionaletan, 2019ko abenduaren 7an O. G. C. Nizaren aurka 4-1 galdu ondoren. 2019ko abenduaren 10ean sinatu zuen lehen kontratu profesionala Metz taldearekin, lau urterako. 2020ko ekainean Metz taldeko sei jokalarietako bat izan zen, Belgikako Bigarren Mailako R. F. C. Seraing taldeari utzita. Seraingekin jokatu zituen lehen bederatzi partiden ondoren, 15 gol sartu zituen, horietako lau Lommel S.K.ren aurkako debutean. 2021eko abuztuaren 30ean R. F. C. Seraingera itzuli zen beste lagapen batean, kluba Belgikako maila gorenera igota zegoela. 2022ko ekainaren 30ean, Metzera itzuli zen, eta bertan bere denboraldi onenetako bat izan zuen, 2. Ligako 37 partidatan 23 gol eta 8 asistentzia sartu ondoren. Liga 1eko jokalari eta golegile onena izan zen. 2023ko abuztuaren 30ean Ajaxen errenkadetara iritsi nintzen eta ez zuen minutu asko jokatu eta Metzera itzuli. Denboraldi erdi oso ona izan zuen eta 13 gol eta 4 asistentzia sartu zituen Ligue 1eko 20 partidatan. 2024ko uztailaren 18an iritsi zen Olympique Lyonera, bere egungo taldea. == Selekzio nazional == 2022ko FIFAren Munduko Koparako sailkapen fasean porrota jaso zuen Georgiako selekzioarekin, Suediaren aurka, 2021eko martxoaren 25ean. 2024ko ekainaren 18an historia egin zuen Turkiaren aurka 2024ko Eurokopan, Georgiaren lehen golaren egilea izan baitzen txapelketako azken fase batean. Multzoen faseko beste bi neurketetan ere saskiratu zuen, Txekiar Errepublikaren eta Portugalen aurka, final-zortzirenetarako sailkapena lortzeko balio izan zutenak eta txapelketako golegile nagusia izateko aukera eman ziotenak. {| class="wikitable" !Lehiaketa !Partiduak !Golak !Asistentziak |- |Eurocopa 2024 |4 |3 |1 |- |Uefa Nations League |12 |3 |1 |- |Lagunarteko partidak |5 |6 |0 |- |Eurokopako sailkapena |10 |3 |0 |- |Munduko Txapelketako sailkapena |4 |0 |0 |} == Estatistikak == '''Klubetan''' === Clubes === [[Archivo:Soccerball current event.svg|20px]] ''Actualizado al último partido disputado el {{fecha|7|11|2024}}.''<ref>{{cita web|título=Estadísticas de Georges Mikautadze|url=https://es.besoccer.com/jugador/trayectoria/g-mikautadze-653782|editorial=Besoccer|fechaacceso=14 de febrero de 2023}}</ref> {| class="wikitable center" style="text-align: center" ! rowspan="2" |Klubak ! rowspan="2" |Div. ! rowspan="2" |Denboraldi ! colspan="3" |Liga ! colspan="3" |Kopak nazionala ! colspan="3" |Nazioarteko kopak ! colspan="3" |Totala |- !Part. !Golak. !Asist. !Part. !Golak. !Asist. !Part. !Goles !Asist. !Part. !Golak. !Asist. |- | rowspan="3" |'''[[F. C. Metz II]]''' <small>{{FRA}}</small> | rowspan="2" |[[Championnat National 3|5.ª]] |2017-18 |6 |1 |0 | colspan="3" |― | colspan="3" |― !6 !1 !0 |- |2019-20 |18 |8 |0 | colspan="3" |― | colspan="3" |― !18 !8 !0 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !24 !9 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !24 !9 !0 |- |'''[[Football Club de Metz|F. C. Metz]]''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2019-20 |1 |0 |0 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !1 !0 !0 |- |'''[[RFC Seraing (1922)|R. F. C. Seraing]]''' <small>{{BEL}}</small> |[[Segunda División de Bélgica|2.ª]] |2020-21 |23 |22 |2 |1 |0 |0 | colspan="3" |― !24 !22 !2 |- |'''F. C. Metz''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2021-22 |1 |0 |0 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !1 !0 !0 |- | rowspan="2" |'''R. F. C. Seraing''' <small>{{BEL}}</small> |[[Primera División de Bélgica|1.ª]] |2021-22 |30 |10 |1 |3 |4 |1 | colspan="3" |― !33 !14 !2 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !53 !32 !3 !4 !4 !1 !0 !0 !0 !57 !36 !4 |- | rowspan="3" |'''F. C. Metz'''<ref>{{cita web|url=https://english.ajax.nl/articles/georges-mikautadze-on-loan-to-fc-metz/|título=Georges Mikautadze on loan to FC Metz|editorial=[[Ajax de Ámsterdam]]|idioma=inglés|fecha=4 de enero de 2024|fechaacceso=4 de enero de 2024}}</ref> <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 2|2.ª]] |2022-23 |37 |23 |8 |3 |1 |0 | colspan="3" |― !40 !24 !8 |- |[[Ligue 1|1.ª]] |2023-24 |22 |14 |4 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !22 !14 !4 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !59 !37 !12 !3 !1 !0 !0 !0 !0 !62 !38 !12 |- | rowspan="2" |'''[[Ajax de Ámsterdam]]''' <small>{{NED}}</small> |[[Eredivisie|1.ª]] |2023-24 |6 |0 |0 |1 |0 |0 |2 |0 |0 !9 !0 !0 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !6 !0 !0 !1 !0 !0 !2 !0 !0 !9 !0 !0 |- | rowspan="2" |'''[[Olympique de Lyon]]''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2024-25 |11 |4 |1 |0 |0 |0 |3 |0 |0 !13 !2 !1 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !11 !4 !1 !0 !0 !0 !3 !0 !0 !13 !2 !1 |- ! colspan="3" |Total carrera !155 !82 !15 !8 !5 !1 !4 !0 !0 !166 !85 !16 |} [[Kategoria:Lankide ikasleak]] i3p8uah6okhgbzt344u4dp7ljfmm48d 9984667 9984646 2024-11-29T09:56:55Z Astrabudua2024 166413 9984667 wikitext text/x-wiki '''Georges Mikautadze''' ([[georgiera]]<nowiki/>z: გიორგი მიქაუტაძე, erromanizatuta: Giorgi Mikautadze; [[Lyon]], Frantzia, 2000ko urriaren 31) Georgiako [[Futbol|futbolari]]a da, Olympique de Lyon de la Ligue 1 taldean aurrelari gisa jokatzen duena. == ''Futbol-ibilbidea'' == F. C. Metz taldearekin egin zuen debuta profesionaletan, 2019ko abenduaren 7an O. G. C. Nizaren aurka 4-1 galdu ondoren. 2019ko abenduaren 10ean sinatu zuen lehen kontratu profesionala Metz taldearekin, lau urterako. 2020ko ekainean Metz taldeko sei jokalarietako bat izan zen, Belgikako Bigarren Mailako R. F. C. Seraing taldeari utzita. Seraingekin jokatu zituen lehen bederatzi partiden ondoren, 15 gol sartu zituen, horietako lau Lommel S.K.ren aurkako debutean. 2021eko abuztuaren 30ean R. F. C. Seraingera itzuli zen beste lagapen batean, kluba Belgikako maila gorenera igota zegoela. 2022ko ekainaren 30ean, Metzera itzuli zen, eta bertan bere denboraldi onenetako bat izan zuen, 2. Ligako 37 partidatan 23 gol eta 8 asistentzia sartu ondoren. Liga 1eko jokalari eta golegile onena izan zen. 2023ko abuztuaren 30ean Ajaxen errenkadetara iritsi nintzen eta ez zuen minutu asko jokatu eta Metzera itzuli. Denboraldi erdi oso ona izan zuen eta 13 gol eta 4 asistentzia sartu zituen Ligue 1eko 20 partidatan. 2024ko uztailaren 18an iritsi zen Olympique Lyonera, bere egungo taldea. == Selekzio nazional == 2022ko FIFAren Munduko Koparako sailkapen fasean porrota jaso zuen Georgiako selekzioarekin, Suediaren aurka, 2021eko martxoaren 25ean. 2024ko ekainaren 18an historia egin zuen Turkiaren aurka 2024ko Eurokopan, Georgiaren lehen golaren egilea izan baitzen txapelketako azken fase batean. Multzoen faseko beste bi neurketetan ere saskiratu zuen, Txekiar Errepublikaren eta Portugalen aurka, final-zortzirenetarako sailkapena lortzeko balio izan zutenak eta txapelketako golegile nagusia izateko aukera eman ziotenak. {| class="wikitable" !Lehiaketa !Partiduak !Golak !Asistentziak |- |Eurocopa 2024 |4 |3 |1 |- |Uefa Nations League |12 |3 |1 |- |Lagunarteko partidak |5 |6 |0 |- |Eurokopako sailkapena |10 |3 |0 |- |Munduko Txapelketako sailkapena |4 |0 |0 |} == Estatistikak == '''Klubetan''' === Clubes === [[Archivo:Soccerball current event.svg|20px]] ''Actualizado al último partido disputado el {{fecha|7|11|2024}}.''<ref>{{cita web|título=Estadísticas de Georges Mikautadze|url=https://es.besoccer.com/jugador/trayectoria/g-mikautadze-653782|editorial=Besoccer|fechaacceso=14 de febrero de 2023}}</ref> {| class="wikitable center" style="text-align: center" ! rowspan="2" |Klubak ! rowspan="2" |Div. ! rowspan="2" |Denboraldi ! colspan="3" |Liga ! colspan="3" |Kopak nazionala ! colspan="3" |Nazioarteko kopak ! colspan="3" |Totala |- !Part. !Golak. !Asist. !Part. !Golak. !Asist. !Part. !Goles !Asist. !Part. !Golak. !Asist. |- | rowspan="3" |'''[[F. C. Metz II]]''' <small>{{FRA}}</small> | rowspan="2" |[[Championnat National 3|5.ª]] |2017-18 |6 |1 |0 | colspan="3" |― | colspan="3" |― !6 !1 !0 |- |2019-20 |18 |8 |0 | colspan="3" |― | colspan="3" |― !18 !8 !0 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !24 !9 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !0 !24 !9 !0 |- |'''[[Football Club de Metz|F. C. Metz]]''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2019-20 |1 |0 |0 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !1 !0 !0 |- |'''[[RFC Seraing (1922)|R. F. C. Seraing]]''' <small>{{BEL}}</small> |[[Segunda División de Bélgica|2.ª]] |2020-21 |23 |22 |2 |1 |0 |0 | colspan="3" |― !24 !22 !2 |- |'''F. C. Metz''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2021-22 |1 |0 |0 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !1 !0 !0 |- | rowspan="2" |'''R. F. C. Seraing''' <small>{{BEL}}</small> |[[Primera División de Bélgica|1.ª]] |2021-22 |30 |10 |1 |3 |4 |1 | colspan="3" |― !33 !14 !2 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !53 !32 !3 !4 !4 !1 !0 !0 !0 !57 !36 !4 |- | rowspan="3" |'''F. C. Metz'''<ref>{{cita web|url=https://english.ajax.nl/articles/georges-mikautadze-on-loan-to-fc-metz/|título=Georges Mikautadze on loan to FC Metz|editorial=[[Ajax de Ámsterdam]]|idioma=inglés|fecha=4 de enero de 2024|fechaacceso=4 de enero de 2024}}</ref> <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 2|2.ª]] |2022-23 |37 |23 |8 |3 |1 |0 | colspan="3" |― !40 !24 !8 |- |[[Ligue 1|1.ª]] |2023-24 |22 |14 |4 |0 |0 |0 | colspan="3" |― !22 !14 !4 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !59 !37 !12 !3 !1 !0 !0 !0 !0 !62 !38 !12 |- | rowspan="2" |'''[[Ajax de Ámsterdam]]''' <small>{{NED}}</small> |[[Eredivisie|1.ª]] |2023-24 |6 |0 |0 |1 |0 |0 |2 |0 |0 !9 !0 !0 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !6 !0 !0 !1 !0 !0 !2 !0 !0 !9 !0 !0 |- | rowspan="2" |'''[[Olympique de Lyon]]''' <small>{{FRA}}</small> |[[Ligue 1|1.ª]] |2024-25 |11 |4 |1 |0 |0 |0 |3 |0 |0 !13 !2 !1 |- ! colspan="2" |Klubeko guztira !11 !4 !1 !0 !0 !0 !3 !0 !0 !13 !2 !1 |- ! colspan="3" |Total carrera !155 !82 !15 !8 !5 !1 !4 !0 !0 !166 !85 !16 |} [[Kategoria:Lankide ikasleak]] 2frql67cpz476bauwoimvmd2piqmm17 2 1206853 9984633 9983554 2024-11-29T09:27:27Z SERANTES24 166062 9984633 wikitext text/x-wiki <big>'''Viktor Gyökeres'''</big> Viktor Einar Gyökeres (Stockholm, 1998ko ekainaren 4a) Sporting C. P. de la Primeira Liga taldeko aurrelaria da. <big>'''Ibilbidea'''</big> Gaztetako ibilbidea IFK Aspudden-Tellus klubean hasi zuen, Brommapojkarnaren akademian sartu aurretik. Suediako klub garrantzitsuenetako bat da gazte talentuen garapenean. Bere trebezia eta fisikoari esker, gaztetatik nabarmendu zen, eta 2015ean egin zuen debuta Brommapojkarnaren lehen taldean, 17 urte besterik ez zituenean. Brommapojkarna nabarmendu ondoren, Viktor Ingalaterrako Brighton & Hove Albion taldeak fitxatu zuen 2017an. Hala ere, ez zuen aukera handirik izan lehen taldean, eta hainbat klubi utzi zioten esperientzia irabazteko. Lehenengo, St. Pauli, Alemaniako bigarren mailako taldea, 2019-2020 denboraldian. St. Pauli, Gyökeresek bere gaitasunaren distira erakutsi zuen hainbat gol garrantzitsurekin, baina ez zen titular gisa finkatu. Gero, 2020-2021 denboraldian, Ingalaterrara itzuli zen, eta Swansea Cityra, Championshipeko taldera, joan zen utzita, non minutu batzuk ere izan zituen, baina ez zuen distirarik izan. Bi etapetan, bere joko-denbora mugatua izan zen, eta horrek zaildu egin zuen erregulartasuna eta jarraitutasuna aurkitzea. Hala ere, Gyökeres esperientzia eta bere jokoaren alderdiak hobetzen joan zen, eta horrek bere ibilbidean aukera berrietarako prestatu zuen. St. Pauli eta Swansea City, Viktor Gyökeres Brighton & Hove Albionera itzuli zen, baina lehen taldean lekurik gabe jarraitzen zuen. Horrek kluba berriro lagatzera eraman zuen, oraingoan Championshipeko Coventry Cityra, 2021eko urtarrilean. Coventryn, Gyökeres bere lekua aurkitzen hasi zen. Denboraldi erdian iritsi bazen ere, minutu gehiago eta konfiantza irabazten hasi zen. Lehen hilabete horietan errendimendu ona izan ondoren, klubak behin betiko fitxatzea erabaki zuen 2021eko uztailean. fu3w84vy413qiy4n8h4qkpshrqjft0d 2 1207050 9984623 9983568 2024-11-29T09:19:37Z Lekeitio24 166791 9984623 wikitext text/x-wiki == 2005: Lehenengo geldialdia == Taldekideek atsedena hartzea erabaki zuten eta ez zekiten berriro arituko ote diren musika egiten edo haien amaiera izango den ala ez. Haiek esaten zuten beharrezkoa zela atseden hori hartzea baina ez zuten esan zergatik egin zuten. Inork ez zuen uste [[Ska-P]] taldea eszenatokietara itzuliko zenik, nahiz eta hala izan zitekeen... Denbora pasatzen utzi behar zuten. == 2008: ''Lágrimas y Gozos'' diskoaren argitarapena == Urte honetan geldialdia amaitu zen eta haien disko berria argitaratu zuten 2008ko urriaren 5an. Disko berriari "Lágrimas y Gozos" deitzea erabaki zuten, eta "Crimen solicitationis" abestia diskoaren garrantzitsuenetarikoa bihurtu zen. Horren ostean, diskoa aurkezteko nazioarteko bira bat egin zuten eta taldeak inoiz egon ez diren herrialdeetara joan ziren, Errusiara eta Poloniara adibidez. Biran zehar, Amerika Latinetik eta Europa osotik bidaiatu zuten herrialdez herrialde kontzertuak ematen eta bira amaitzerakoan, bi urteko geldialdi bat egin zuten. 2010ean, Latinoamerika bisitatu zuten berriro, eta besoak zabalik hartu zituzten, besteak beste, Argentinan, Txilen eta Mexikon agertokiak zapalduz. == 2013: ''%99'' diskoaren argitarapena == 2013ko otsailean, 20. urteurrena ospatzeko antologia bat atera zuten, "Todo Ska-P" izenekoa. Antologia horrek bost [[Disko trinko (CD)|CD]] (''El vals del obrero, Eurosis, Planeta Eskoria, Que corra la voz'' eta ''Lágrimas y gozos''), bi [[DVD]] (''Seguimos en pie 1998koa'' eta ''Incontrolable 2002koa'') eta argitaratu gabeko azken DVD bat (12 bideoklip), dokumental bat eta "Fête de L 'Humanité 2001" kontzertua zituen La Courneuve-Le Bourgeten 2001eko irailean. Hurrengo hilean, martxoaren 5ean, zortzigarren albuma argitaratu zuten, % 99 izenarekin. Albuma 15 abestiek osatzen dute, eta [[M-15 mugimendua|M-15]], [[Bilderberg taldea|Bildelberg]] Kluba, Espainia eta Mexikoko ustelkeria, manipulazio informatiboa eta farmazialarien negozioa jorratzen dituzte, besteak beste. Hilabete batzuk geroago, albuma [[Grammy Sariak|Grammy]] Latinoetarako izendatu zuten "Rock diskorik onena" kategorian, baina Ska-P taldeak uko egin zion izendapenari. == 2015: Geldialdi berri bat eta "Pipi"ren agurra == Urte honetan, Ska-Pk bere orri ofizialean iragarri zuen taldearen etena, Pulpulek [[tinnitus]] bat duelako eta horrek belarrian zaratak hautematea eragiten duela, orduan ezin zuen jarraitu. Antzeko sintomak dituzten eta aktibo jarraitzen duten beste musikari batzuk ez bezala, berak jotzeari uztea erabaki zuen zarata-maila altuen eraginpean ez egoteko. Abenduaren 11n baieztatu zen Pipik Ska-P utzi zuela. Taldeak sare sozialetan azaldu zuen bezala, harekiko harremana ez zen ona aspalditik, eta nahiago dute itxurak egin beharrean amaitu. Pipi gabe grabatuko zuten hurrengo diskoa eta, eszenatokietara itzultzen baziren, Pipi ez zen egongo. == 2018: ''Game over'' diskoaren argitarapena == Urtearen hasieran, taldeak sare-sozialen bitartez mezu bat idatzi zuten disko berri bat argitaratuko zutela eta urtea amaitu baino lehen espero zuten argitaratzea. Horren ostean, taldeak publiko egin zituen haien bira berriaren kontzertu berrien datak eta lekuak. Bestalde, Luismiri bihotzeko bat eman zion eta taldeak ordezko baten bila joan ziren, bira goiz hasiko zelako eta denbora askorik ez zegoelako. Ekainean, Pulpulek egingo duten bideokliparen berria ematen du eta bi hilabete barru, hau da, abuztuan iragartzen dute nola izango zen disko berriaren portada, ''Game Over'' deitu zena. == 2023: ''Seguimos'' disko berria eta abesti baten debekazioa == 2022. urtea hasi eta gero, taldeak erabakitzen du "Estimado John" abestia argitaratzea. Horren ondoren urtean zehar, disko berriaren abesti batzuk joan ziren argitaratzen hilabete hilabetez, jendea jakiteko zer estilo izango duen. Biran zehar, taldeak Munichen kontzertu bat eman zuten eta horren bitartean, hango poliziek gelditu zuten kontzertua esanez "Intifada" abestia ezin zela jo, zeren eta abesti horrek antisemita zela esaten zuten eta ezinezkoa zela jo. Amaitzeko, poliziek mehatxatu zuten taldeari esanez jotzen baldin bazuten abestia, kontzertua amaituko zela. Uda horretan, taldeak geldialdi berri batekin hasiko zirela esan zuten, baina Pulpulek argi utzi zuen ez zela arazorik egon taldekideen artean, duela urte batzuk Pipirekin gertatu zen bezala. Urte horren abenduaren 4an, taldeak [[Twitter]]-en bidez geldialdiaren berria argitaratu zuten jarraitzaileek jakiteko. == Taldeak jasotako kritikak == Ska-P sortu zenetik, talde guztiei gertatzen zaien bezala, kritika asko jaso ditu baina ez bakarrik musikaren arloan. Talde honen abestien letrak politikari, munduaren egoerari eta anarkismoari buruz doaz eta haien ikuspegitik nola ikusten duten mundua azaltzen dute abestietan. Egia da Ska-P taldeak [[Vallecas]]<nowiki/>ekoa dela eta hango jendea politikaren aldetik ezkerrekoak dira eta gehienok taldearen ideologia berdina dute, baina Vallecasekoak ez diren biztanleriek, gehienok ez dute ikuspegi berdina eta horren ondorioz jende batzuk ados daude eta beste batzuk kontra. Jasotako kritika handi bat izan da predikatzen dutenaren eta benetan egiten dutenaren arteko koherentziarik ezean. Kritika horren arrazoiak honako hauek dira: nahiz eta anarkistak eta antikapitalistak direla esan eta haien abestien letretan autogestioari bizirik egiten dioten kontzertuetan, haien webgunean ez ezik, ez dira autogestionatzen eta bestalde, [[Sony BMG|Sony/BMG]] multinazionala diskoetxe dute eta enpresa handiek antolatutako jaialdietan parte hartu dute, hala nola [[Pepsi]] Music jaialdian. Hori ezker politikoaren ideiekiko inkoherentziatzat hartzen da. Pepsi Musicen parte hartzeagatik irabazi zuten diru guztia talde maputxeei eman zitzaiela esan zuten. Hala ere, kritikatzen dituztenek diote xedeak ez dituela bitartekoak justifikatzen eta ez dela koherentea ideia anarkistekin, kapitalismoak kaltetutakoei laguntzeko multinazionalei ere laguntzen diete. Taldekideek defendatzeko kritiken aurka, esaten dute sisteman parte hartzen dutela haren kontra borrokatzeko eta gainera, zailtasun handia duela koherentea izatea idei kapitalistekin gaur egun. == Taldekideak == 6at3v5p2pzps3qss74umht11g1ak2ol 9984658 9984623 2024-11-29T09:50:27Z Lekeitio24 166791 9984658 wikitext text/x-wiki == 2005: Lehenengo geldialdia == Taldekideek atsedena hartzea erabaki zuten eta ez zekiten berriro arituko ote diren musika egiten edo haien amaiera izango den ala ez. Haiek esaten zuten beharrezkoa zela atseden hori hartzea baina ez zuten esan zergatik egin zuten. Inork ez zuen uste [[Ska-P]] taldea eszenatokietara itzuliko zenik, nahiz eta hala izan zitekeen... Denbora pasatzen utzi behar zuten. == 2008: ''Lágrimas y Gozos'' diskoaren argitarapena == Urte honetan geldialdia amaitu zen eta haien disko berria argitaratu zuten 2008ko urriaren 5an. Disko berriari "Lágrimas y Gozos" deitzea erabaki zuten, eta "Crimen solicitationis" abestia diskoaren garrantzitsuenetarikoa bihurtu zen. Horren ostean, diskoa aurkezteko nazioarteko bira bat egin zuten eta taldeak inoiz egon ez diren herrialdeetara joan ziren, Errusiara eta Poloniara adibidez. Biran zehar, Amerika Latinetik eta Europa osotik bidaiatu zuten herrialdez herrialde kontzertuak ematen eta bira amaitzerakoan, bi urteko geldialdi bat egin zuten. 2010ean, Latinoamerika bisitatu zuten berriro, eta besoak zabalik hartu zituzten, besteak beste, Argentinan, Txilen eta Mexikon agertokiak zapalduz. == 2013: ''%99'' diskoaren argitarapena == 2013ko otsailean, 20. urteurrena ospatzeko antologia bat atera zuten, "Todo Ska-P" izenekoa. Antologia horrek bost [[Disko trinko (CD)|CD]] (''El vals del obrero, Eurosis, Planeta Eskoria, Que corra la voz'' eta ''Lágrimas y gozos''), bi [[DVD]] (''Seguimos en pie 1998koa'' eta ''Incontrolable 2002koa'') eta argitaratu gabeko azken DVD bat (12 bideoklip), dokumental bat eta "Fête de L 'Humanité 2001" kontzertua zituen La Courneuve-Le Bourgeten 2001eko irailean. Hurrengo hilean, martxoaren 5ean, zortzigarren albuma argitaratu zuten, % 99 izenarekin. Albuma 15 abestiek osatzen dute, eta [[M-15 mugimendua|M-15]], [[Bilderberg taldea|Bildelberg]] Kluba, Espainia eta Mexikoko ustelkeria, manipulazio informatiboa eta farmazialarien negozioa jorratzen dituzte, besteak beste. Hilabete batzuk geroago, albuma [[Grammy Sariak|Grammy]] Latinoetarako izendatu zuten "Rock diskorik onena" kategorian, baina Ska-P taldeak uko egin zion izendapenari. == 2015: Geldialdi berri bat eta "Pipi"ren agurra == Urte honetan, Ska-Pk bere orri ofizialean iragarri zuen taldearen etena, Pulpulek [[tinnitus]] bat duelako eta horrek belarrian zaratak hautematea eragiten duela, orduan ezin zuen jarraitu. Antzeko sintomak dituzten eta aktibo jarraitzen duten beste musikari batzuk ez bezala, berak jotzeari uztea erabaki zuen zarata-maila altuen eraginpean ez egoteko. Abenduaren 11n baieztatu zen Pipik Ska-P utzi zuela. Taldeak sare sozialetan azaldu zuen bezala, harekiko harremana ez zen ona aspalditik, eta nahiago dute itxurak egin beharrean amaitu. Pipi gabe grabatuko zuten hurrengo diskoa eta, eszenatokietara itzultzen baziren, Pipi ez zen egongo. == 2018: ''Game over'' diskoaren argitarapena == Urtearen hasieran, taldeak sare-sozialen bitartez mezu bat idatzi zuten disko berri bat argitaratuko zutela eta urtea amaitu baino lehen espero zuten argitaratzea. Horren ostean, taldeak publiko egin zituen haien bira berriaren kontzertu berrien datak eta lekuak. Bestalde, Luismiri bihotzeko bat eman zion eta taldeak ordezko baten bila joan ziren, bira goiz hasiko zelako eta denbora askorik ez zegoelako. Ekainean, Pulpulek egingo duten bideokliparen berria ematen du eta bi hilabete barru, hau da, abuztuan iragartzen dute nola izango zen disko berriaren portada, ''Game Over'' deitu zena. == 2023: ''Seguimos'' disko berria eta abesti baten debekazioa == 2022. urtea hasi eta gero, taldeak erabakitzen du "Estimado John" abestia argitaratzea. Horren ondoren urtean zehar, disko berriaren abesti batzuk joan ziren argitaratzen hilabete hilabetez, jendea jakiteko zer estilo izango duen. Biran zehar, taldeak Munichen kontzertu bat eman zuten eta horren bitartean, hango poliziek gelditu zuten kontzertua esanez "Intifada" abestia ezin zela jo, zeren eta abesti horrek antisemita zela esaten zuten eta ezinezkoa zela jo. Amaitzeko, poliziek mehatxatu zuten taldeari esanez jotzen baldin bazuten abestia, kontzertua amaituko zela. Uda horretan, taldeak geldialdi berri batekin hasiko zirela esan zuten, baina Pulpulek argi utzi zuen ez zela arazorik egon taldekideen artean, duela urte batzuk Pipirekin gertatu zen bezala. Urte horren abenduaren 4an, taldeak [[Twitter]]-en bidez geldialdiaren berria argitaratu zuten jarraitzaileek jakiteko. == Taldeak jasotako kritikak == Ska-P sortu zenetik, talde guztiei gertatzen zaien bezala, kritika asko jaso ditu baina ez bakarrik musikaren arloan. Talde honen abestien letrak politikari, munduaren egoerari eta anarkismoari buruz doaz eta haien ikuspegitik nola ikusten duten mundua azaltzen dute abestietan. Egia da Ska-P taldeak [[Vallecas]]<nowiki/>ekoa dela eta hango jendea politikaren aldetik ezkerrekoak dira eta gehienok taldearen ideologia berdina dute, baina Vallecasekoak ez diren biztanleriek, gehienok ez dute ikuspegi berdina eta horren ondorioz jende batzuk ados daude eta beste batzuk kontra. Jasotako kritika handi bat izan da predikatzen dutenaren eta benetan egiten dutenaren arteko koherentziarik ezean. Kritika horren arrazoiak honako hauek dira: nahiz eta anarkistak eta antikapitalistak direla esan eta haien abestien letretan autogestioari bizirik egiten dioten kontzertuetan, haien webgunean ez ezik, ez dira autogestionatzen eta bestalde, [[Sony BMG|Sony/BMG]] multinazionala diskoetxe dute eta enpresa handiek antolatutako jaialdietan parte hartu dute, hala nola [[Pepsi]] Music jaialdian. Hori ezker politikoaren ideiekiko inkoherentziatzat hartzen da. Pepsi Musicen parte hartzeagatik irabazi zuten diru guztia talde maputxeei eman zitzaiela esan zuten. Hala ere, kritikatzen dituztenek diote xedeak ez dituela bitartekoak justifikatzen eta ez dela koherentea ideia anarkistekin, kapitalismoak kaltetutakoei laguntzeko multinazionalei ere laguntzen diete. Taldekideek defendatzeko kritiken aurka, esaten dute sisteman parte hartzen dutela haren kontra borrokatzeko eta gainera, zailtasun handia duela koherentea izatea idei kapitalistekin gaur egun. == Taldekideak == Roberto Gañan Ojea (Pulpul): [[Kantari]], [[Gitarra akustiko|gitarra akustikoa]] (1994 - gaur egun) [[Joxemi Redin|José Miguel Redin]] (Joxemi): [[gitarra]] eta koruak (1995 - gaur egun) Julio César Sánchez (Julio): [[Baxu elektriko|baxua]] eta koruak (1994 - gaur egun) Alberto Javier Amado (Kogote): [[Teklatu-jotzaile|teklatua]] eta koruak (1994 - gaur egun) Iván Guevo (Iván): [[Bateria (musika)|bateria]] eta (2018 - gaur egun) Alberto Iriondo (Txikitin): [[Tronpeta-jotzaile|tronpeta]] eta showman (2000 - gaur egun) Garikoitz Badiola Urkiza (Gari): [[Tronboi|tronboia]] eta [[Helikoi|helikoia]] (2000 - gaur egun) Juan Antonio Rivas (Juanan): [[Tronpeta-jotzaile|tropeta]], [[Biolin|biolina]] eta koruak (2018 - gaur egun) p9equcgr8zldggkzzsc6xuhtpquomt6 9984669 9984658 2024-11-29T09:58:25Z Lekeitio24 166791 9984669 wikitext text/x-wiki == 2005: Lehenengo geldialdia == Taldekideek atsedena hartzea erabaki zuten eta ez zekiten berriro arituko ote diren musika egiten edo haien amaiera izango den ala ez. Haiek esaten zuten beharrezkoa zela atseden hori hartzea baina ez zuten esan zergatik egin zuten. Inork ez zuen uste [[Ska-P]] taldea eszenatokietara itzuliko zenik, nahiz eta hala izan zitekeen... Denbora pasatzen utzi behar zuten. == 2008: ''Lágrimas y Gozos'' diskoaren argitarapena == Urte honetan geldialdia amaitu zen eta haien disko berria argitaratu zuten 2008ko urriaren 5an. Disko berriari "Lágrimas y Gozos" deitzea erabaki zuten, eta "Crimen solicitationis" abestia diskoaren garrantzitsuenetarikoa bihurtu zen. Horren ostean, diskoa aurkezteko nazioarteko bira bat egin zuten eta taldeak inoiz egon ez diren herrialdeetara joan ziren, Errusiara eta Poloniara adibidez. Biran zehar, Amerika Latinetik eta Europa osotik bidaiatu zuten herrialdez herrialde kontzertuak ematen eta bira amaitzerakoan, bi urteko geldialdi bat egin zuten. 2010ean, Latinoamerika bisitatu zuten berriro, eta besoak zabalik hartu zituzten, besteak beste, Argentinan, Txilen eta Mexikon agertokiak zapalduz. == 2013: ''%99'' diskoaren argitarapena == 2013ko otsailean, 20. urteurrena ospatzeko antologia bat atera zuten, "Todo Ska-P" izenekoa. Antologia horrek bost [[Disko trinko (CD)|CD]] (''El vals del obrero, Eurosis, Planeta Eskoria, Que corra la voz'' eta ''Lágrimas y gozos''), bi [[DVD]] (''Seguimos en pie 1998koa'' eta ''Incontrolable 2002koa'') eta argitaratu gabeko azken DVD bat (12 bideoklip), dokumental bat eta "Fête de L 'Humanité 2001" kontzertua zituen La Courneuve-Le Bourgeten 2001eko irailean. Hurrengo hilean, martxoaren 5ean, zortzigarren albuma argitaratu zuten, % 99 izenarekin. Albuma 15 abestiek osatzen dute, eta [[M-15 mugimendua|M-15]], [[Bilderberg taldea|Bildelberg]] Kluba, Espainia eta Mexikoko ustelkeria, manipulazio informatiboa eta farmazialarien negozioa jorratzen dituzte, besteak beste. Hilabete batzuk geroago, albuma [[Grammy Sariak|Grammy]] Latinoetarako izendatu zuten "Rock diskorik onena" kategorian, baina Ska-P taldeak uko egin zion izendapenari. == 2015: Geldialdi berri bat eta "Pipi"ren agurra == Urte honetan, Ska-Pk bere orri ofizialean iragarri zuen taldearen etena, Pulpulek [[tinnitus]] bat duelako eta horrek belarrian zaratak hautematea eragiten duela, orduan ezin zuen jarraitu. Antzeko sintomak dituzten eta aktibo jarraitzen duten beste musikari batzuk ez bezala, berak jotzeari uztea erabaki zuen zarata-maila altuen eraginpean ez egoteko. Abenduaren 11n baieztatu zen Pipik Ska-P utzi zuela. Taldeak sare sozialetan azaldu zuen bezala, harekiko harremana ez zen ona aspalditik, eta nahiago dute itxurak egin beharrean amaitu. Pipi gabe grabatuko zuten hurrengo diskoa eta, eszenatokietara itzultzen baziren, Pipi ez zen egongo. == 2018: ''Game over'' diskoaren argitarapena == Urtearen hasieran, taldeak sare-sozialen bitartez mezu bat idatzi zuten disko berri bat argitaratuko zutela eta urtea amaitu baino lehen espero zuten argitaratzea. Horren ostean, taldeak publiko egin zituen haien bira berriaren kontzertu berrien datak eta lekuak. Bestalde, Luismiri bihotzeko bat eman zion eta taldeak ordezko baten bila joan ziren, bira goiz hasiko zelako eta denbora askorik ez zegoelako. Ekainean, Pulpulek egingo duten bideokliparen berria ematen du eta bi hilabete barru, hau da, abuztuan iragartzen dute nola izango zen disko berriaren portada, ''Game Over'' deitu zena. == 2023: ''Seguimos'' disko berria eta abesti baten debekazioa == 2022. urtea hasi eta gero, taldeak erabakitzen du "Estimado John" abestia argitaratzea. Horren ondoren urtean zehar, disko berriaren abesti batzuk joan ziren argitaratzen hilabete hilabetez, jendea jakiteko zer estilo izango duen. Biran zehar, taldeak Munichen kontzertu bat eman zuten eta horren bitartean, hango poliziek gelditu zuten kontzertua esanez "Intifada" abestia ezin zela jo, zeren eta abesti horrek antisemita zela esaten zuten eta ezinezkoa zela jo. Amaitzeko, poliziek mehatxatu zuten taldeari esanez jotzen baldin bazuten abestia, kontzertua amaituko zela. Uda horretan, taldeak geldialdi berri batekin hasiko zirela esan zuten, baina Pulpulek argi utzi zuen ez zela arazorik egon taldekideen artean, duela urte batzuk Pipirekin gertatu zen bezala. Urte horren abenduaren 4an, taldeak [[Twitter]]-en bidez geldialdiaren berria argitaratu zuten jarraitzaileek jakiteko. == Taldeak jasotako kritikak == Ska-P sortu zenetik, talde guztiei gertatzen zaien bezala, kritika asko jaso ditu baina ez bakarrik musikaren arloan. Talde honen abestien letrak politikari, munduaren egoerari eta anarkismoari buruz doaz eta haien ikuspegitik nola ikusten duten mundua azaltzen dute abestietan. Egia da Ska-P taldeak [[Vallecas]]<nowiki/>ekoa dela eta hango jendea politikaren aldetik ezkerrekoak dira eta gehienok taldearen ideologia berdina dute, baina Vallecasekoak ez diren biztanleriek, gehienok ez dute ikuspegi berdina eta horren ondorioz jende batzuk ados daude eta beste batzuk kontra. Jasotako kritika handi bat izan da predikatzen dutenaren eta benetan egiten dutenaren arteko koherentziarik ezean. Kritika horren arrazoiak honako hauek dira: nahiz eta anarkistak eta antikapitalistak direla esan eta haien abestien letretan autogestioari bizirik egiten dioten kontzertuetan, haien webgunean ez ezik, ez dira autogestionatzen eta bestalde, [[Sony BMG|Sony/BMG]] multinazionala diskoetxe dute eta enpresa handiek antolatutako jaialdietan parte hartu dute, hala nola [[Pepsi]] Music jaialdian. Hori ezker politikoaren ideiekiko inkoherentziatzat hartzen da. Pepsi Musicen parte hartzeagatik irabazi zuten diru guztia talde maputxeei eman zitzaiela esan zuten. Hala ere, kritikatzen dituztenek diote xedeak ez dituela bitartekoak justifikatzen eta ez dela koherentea ideia anarkistekin, kapitalismoak kaltetutakoei laguntzeko multinazionalei ere laguntzen diete. Taldekideek defendatzeko kritiken aurka, esaten dute sisteman parte hartzen dutela haren kontra borrokatzeko eta gainera, zailtasun handia duela koherentea izatea idei kapitalistekin gaur egun. == Taldekideak == Roberto Gañan Ojea (Pulpul): [[Kantari]], [[Gitarra akustiko|gitarra akustikoa]] (1994 - gaur egun) [[Joxemi Redin|José Miguel Redin]] (Joxemi): [[gitarra]] eta koruak (1995 - gaur egun) Julio César Sánchez (Julio): [[Baxu elektriko|baxua]] eta koruak (1994 - gaur egun) Alberto Javier Amado (Kogote): [[Teklatu-jotzaile|teklatua]] eta koruak (1994 - gaur egun) Iván Guevo (Iván): [[Bateria (musika)|bateria]] eta (2018 - gaur egun) Alberto Iriondo (Txikitin): [[Tronpeta-jotzaile|tronpeta]] eta showman (2000 - gaur egun) Garikoitz Badiola Urkiza (Gari): [[Tronboi|tronboia]] eta [[Helikoi|helikoia]] (2000 - gaur egun) Juan Antonio Rivas (Juanan): [[Tronpeta-jotzaile|tropeta]], [[Biolin|biolina]] eta koruak (2018 - gaur egun) == Egon ziren taldekideak == Francisco Javier Navío (Pako): [[Bateria (musika)|bateria]] (1994 - 1999) Toni Escobar (Toni): gitarra bakarlaria eta koruak (1994 - 1995) Ricardo Delgado (Pipi): Bigarren ahotsa eta showman (1995 - 2017) Luis Miguel García (Luismi): [[Bateria (musika)|bateria]] (1999 - 2021) Eloi Yebra (TCap): showman, figurante eta koruak (2018 - 2021) 6bzf2whed49k5n0snco4zkkmivoz1xk 2 1207357 9984595 9944943 2024-11-29T08:52:50Z Karabezu23 153333 9984595 wikitext text/x-wiki [[Michel de Montaigne]]ren ''Saiakerak'' bere eguneroko egoera arruntetik atera ziren kontuak dira. [[Plutarko]]ren obretan inspiraturik, Jacques Amyotek frantsesera itzuli berri zuen Iluuvres Morales (Moralaren lanak) lanaren lehen edizioa 1572an hasi zen Montaignek bere saiakerak konposatzen; lehen edizioa, Essais izenekoa, bi liburukitan argitaratu zen 1580an. Bizitza osoan, aurretik argitaratutako saiakerak berrikusten eta berriak konposatzen jarraitu zuen. Hirugarren liburuki bat hil ondoren argitaratu zen; guztira, haien 100 adibide baino gehiago saiakera modernoaren aitzindaritzat hartzen dira. 7ut2pikacbj9wmw174jpc9qsd5qcq3l 9984596 9984595 2024-11-29T08:53:28Z Karabezu23 153333 9984596 wikitext text/x-wiki [[Michel de Montaigne]]ren ''[[Saiakerak]]'' bere eguneroko egoera arruntetik atera ziren kontuak dira. [[Plutarko]]ren obretan inspiraturik, Jacques Amyotek frantsesera itzuli berri zuen Iluuvres Morales (Moralaren lanak) lanaren lehen edizioa 1572an hasi zen Montaignek bere saiakerak konposatzen; lehen edizioa, Essais izenekoa, bi liburukitan argitaratu zen 1580an. Bizitza osoan, aurretik argitaratutako saiakerak berrikusten eta berriak konposatzen jarraitu zuen. Hirugarren liburuki bat hil ondoren argitaratu zen; guztira, haien 100 adibide baino gehiago saiakera modernoaren aitzindaritzat hartzen dira. h0pusp27ms788g0rcjajuet56c6ovns 14 1207462 9984132 9928727 2024-11-28T16:55:59Z Theklan 336 +[[Kategoria:Y kromosoma]]; [[toolforge:quickcategories/batch/7999/|QuickCategories batch #7999]] 9984132 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Geneak giza-kromosomaren arabera]] [[Kategoria:Y kromosoma]] oevwljqzd9s8pe242w9k4wuabq9le82 2 1207553 9984668 9942163 2024-11-29T09:58:08Z Karabezu23 153333 9984668 wikitext text/x-wiki [[Belatxiki]] asko egongo ziren [[Belatxikieta]] mendian, ezta? Astrabudua2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Astrabudua2024/Proba_orria Belatxikieta2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Belatxikieta2024/Proba_orria Bolueta2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Bolueta2024/Proba_orria [[Fitxategi:Corvus monedula(Germany,Norderney).jpg|thumb|Belatxiki bat [[belardi]] batean.]] brorax38mimd3xkzpat9h7kautizod7 9984671 9984668 2024-11-29T09:59:39Z Karabezu23 153333 9984671 wikitext text/x-wiki [[Belatxiki]] asko egongo ziren [[Belatxikieta]] mendian, ezta? Astrabudua2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Astrabudua2024/Proba_orria <br> Belatxikieta2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Belatxikieta2024/Proba_orria <br> Bolueta2024 https://eu.wikipedia.org/wiki/Lankide:Bolueta2024/Proba_orria [[Fitxategi:Corvus monedula(Germany,Norderney).jpg|thumb|Belatxiki bat [[belardi]] batean.]] 8uubjfghaj3gn9ne9u309ybuz777wm5 2 1207858 9984585 9975952 2024-11-29T08:21:43Z Galea2024 166971 9984585 wikitext text/x-wiki Kaixo, Wikipedia hobetzera etorri naiz. Codex Calixtinus XI. mendeko Latinez idatzitako testu bat da, Santiago de Compostelako erromesaldia gidatzeko. Bertan, Santiago Apostoluaren bizitza, erromesaldiaren irakaspideak, liturgia eta musika, eta eliza-agintarien inguruko mezuak daude. Hainbat ataletan euskal eragina nabari da, eta testua erromesek erabiltzeko egina izan zen, Santiago de Compostelako bidea nazioarteko erromesaldi garrantzitsua bihurtuz. Bertan ageri da, 5 liburuan, euskarazko lehenengo hiztegitxoa. Donejakue bidearen deskribapen batean datorrena (Iter pro peregrinis ad Compostellam). Azken aldian, zenbait adituk Compostelako Katedralaren Eskolan talde lanean ondu zela azaldu dute, baztertuz halaber Aymeric Picaud batek bidaia hori egingo zuenik. '''Egitura:''' Codex Calixtinus idazlana bost liburuz osatua dago, eta denera bi aldeetatik idatziak dauden eta 295 x 214 mm-ko neurria duten 225 eskuizkribu orri ditu. Salbuespenak salbuespen, testua beti zutabe batean eta orrialdeko 34 lerrotan banaturik doa. 37lee9hjzpg9kach7nrcprnrk0mejo2 2 1207870 9984591 9931215 2024-11-29T08:38:43Z Karabezu23 153333 Lehen proiektua 9984591 wikitext text/x-wiki Lehen proiektua: [[Dekamerona]] artikuluan paragrafo batzuk gehitu [https://en.wikipedia.org/wiki/The_Decameron en.wikipedia.org] edo [https://es.wikipedia.org/wiki/Decamer%C3%B3n es.wikipedia.org] horietatik itzuliz. 8pc6oe6vuvaa1025nakcib2xn8c1r90 2 1207925 9984435 9942792 2024-11-28T21:32:42Z SaierriMuinoaTumulo2024 166988 Artikulu berri bat sortu dut 9984435 wikitext text/x-wiki '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. q52tix2j3562cwz1gyjzmr9hkado66t 9984612 9984435 2024-11-29T09:14:42Z SaierriMuinoaTumulo2024 166988 9984612 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. 7nu6kvix5uzy01na0lsmlevk2nglw9d 9984639 9984612 2024-11-29T09:32:11Z Karabezu23 153333 9984639 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb|Haitzuloan, argi izpiaren goiko aldean, gizaki bat soka batetik jaisten ikusten da, haitzuloaren tamaina nolakoa den imajinatu ahal dugu.]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. 6xc24jtpyxtx5epi9zudistw1gs4bpe 9984643 9984639 2024-11-29T09:36:45Z Karabezu23 153333 9984643 wikitext text/x-wiki {{Geografia fisiko infotaula}} [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb|Haitzuloan, argi izpiaren goiko aldean, gizaki bat soka batetik jaisten ikusten da, haitzuloaren tamaina nolakoa den imajinatu ahal dugu.]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. 1wl1p65boi8ag6cm8jeh5vk89kgl7q0 9984644 9984643 2024-11-29T09:37:25Z Karabezu23 153333 [[Special:Contributions/Karabezu23|Karabezu23]] ([[User talk:Karabezu23|eztabaida]]) wikilariaren [[Special:Diff/9984643|9984643]] berrikuspena desegin da 9984644 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb|Haitzuloan, argi izpiaren goiko aldean, gizaki bat soka batetik jaisten ikusten da, haitzuloaren tamaina nolakoa den imajinatu ahal dugu.]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. 6xc24jtpyxtx5epi9zudistw1gs4bpe 9984645 9984644 2024-11-29T09:37:48Z Karabezu23 153333 9984645 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb|Haitzuloan, argi izpiaren goiko aldean, gizaki bat soka batetik jaisten.]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. tqxiwtmet50k9fxxb4ld7ein5fpxefn 9984656 9984645 2024-11-29T09:48:18Z SaierriMuinoaTumulo2024 166988 9984656 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb|2007ko urriaren 23a]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. Donek kobazuloaren aurkikuntzaren lehen kontakizun argitaratua baimendu zuen Majlis Al Jinn Cave, Omango Sultanerria, PAWRk 1985eko urrian emana. 1990eko irailean, urrian, Aramco World aldizkariaren bigarren alea argitaratu zen. Majlis al Jinn ipuin batean sartu zuten 2003ko apirilean, National Geographic Magazine aldizkariaren alean. == Sarbidea == [[Fitxategi:Ascending Majlis al Jinn.jpg|thumb|Haitzuloan, argi izpiaren goiko aldean, gizaki bat soka batetik jaisten.]] Duela gutxi arte ez zegoen kobara autoz iristeko modurik, eta, beraz, kobazuloko sarreratik ordu batzuk pasatzera joan behar izaten zuten leizezuloek beren ekipoa eramateko edo herrixka batetik astoak alokatzeko. Jatorrizko esploratzaileak, Don eta Cheryl, helikopteroz sartzen ziren. Kobazulora iristeko, lau gurpileko bidea behar da. Majlis al Jinnera sartzen diren kaiolek 200 metroko soka eta ekipo espezializatuak behar dituzte behera eta gora arriskurik gabe egiteko. Hainbat urtez turismo enpresak Majlis al Jinnera bidaia batzuk antolatzen aritu ziren, ekipamenduz eta prestakuntzaz hornitzen. Majlis al Jinn ezaguna egin zen BASE saltegi gisa, batez ere promozio berezietarako. Jakina da Felix Baumgartnerrek basera salto egin duela kobazuloan. Hala ere, kobazuloa BASE jauzirako kontrolik gabe erabiltzea eta kobazuloa inguratzen duen eremua degradatzea dira kobazuloaren atzean dagoen arrazoi nagusia Omango gobernuak 2008an mugetatik kanpo uzteko. 2008an, Turismo Ministerioak Majlis al Jinn haitzulo espektakulu gisa garatzeko plan bat eman zuen, euren lehen ikuskizunak 75.000 bisitari erakarri ondoren funtzionamenduaren lehen urtean (2007-8). 2014an, Stefan Glowacz eta Chris Sharma harkaitz-eskalatzaileak kobazuloan sartu ziren, eta kupularen barrualdean gainjarritako bide bat hartu zuten, munduko sabairik handiena zena. 149vlyuroxfhaoeoxwfdehgx2ew3nfo 9984659 9984656 2024-11-29T09:50:33Z SaierriMuinoaTumulo2024 166988 9984659 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb|2007ko urriaren 23a]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. Donek kobazuloaren aurkikuntzaren lehen kontakizun argitaratua baimendu zuen Majlis Al Jinn Cave, Omango Sultanerria, PAWRk 1985eko urrian emana. 1990eko irailean, urrian, Aramco World aldizkariaren bigarren alea argitaratu zen. Majlis al Jinn ipuin batean sartu zuten 2003ko apirilean, National Geographic Magazine aldizkariaren alean. == Sarbidea == [[Fitxategi:Ascending Majlis al Jinn.jpg|thumb|Haitzuloan, argi izpiaren goiko aldean, gizaki bat soka batetik jaisten.]] Duela gutxi arte ez zegoen kobara autoz iristeko modurik, eta, beraz, kobazuloko sarreratik ordu batzuk pasatzera joan behar izaten zuten leizezuloek beren ekipoa eramateko edo herrixka batetik astoak alokatzeko. Jatorrizko esploratzaileak, Don eta Cheryl, helikopteroz sartzen ziren. Kobazulora iristeko, lau gurpileko bidea behar da. Majlis al Jinnera sartzen diren kaiolek 200 metroko soka eta ekipo espezializatuak behar dituzte behera eta gora arriskurik gabe egiteko. Hainbat urtez turismo enpresak Majlis al Jinnera bidaia batzuk antolatzen aritu ziren, ekipamenduz eta prestakuntzaz hornitzen. Majlis al Jinn ezaguna egin zen BASE saltegi gisa, batez ere promozio berezietarako. Jakina da Felix Baumgartnerrek basera salto egin duela kobazuloan. Hala ere, kobazuloa BASE jauzirako kontrolik gabe erabiltzea eta kobazuloa inguratzen duen eremua degradatzea dira kobazuloaren atzean dagoen arrazoi nagusia Omango gobernuak 2008an mugetatik kanpo uzteko. 2008an, Turismo Ministerioak Majlis al Jinn haitzulo espektakulu gisa garatzeko plan bat eman zuen, euren lehen ikuskizunak 75.000 bisitari erakarri ondoren funtzionamenduaren lehen urtean (2007-8). 2014an, Stefan Glowacz eta Chris Sharma harkaitz-eskalatzaileak kobazuloan sartu ziren, eta kupularen barrualdean gainjarritako bide bat hartu zuten, munduko sabairik handiena zena. == Deskribapena == Selmako ordokia Jabal Bani Jabir antiklinalaren ipar-ekialdeko gorputz-adarrean dagoen sinklina bat da. Kobazuloa Eozeno Erdiko Hadhramaut taldeko arroka karbonato fosiletan sortu zen, Dammam formazioan. [3] [4] Selmako ordokian dauden bost leize-sarrera bertikaletako bat da, baina beheko irteerarik ez duen bakarra. Majlis al Jinn ganbera bakarra da, 310 metro neurtzen ditu eta 225 metro neurtzen ditu. Sabai domotikoa du, 120 metroko altuera eta hiru sarrera teilatuan. Teilatua erabat librea da eta 40 metro inguruko lodiera du kobazuloaren zatirik handienean. Leizearen zatirik sakonena 178 metro dago sarrera garaienaren tontorretik behera. Gelaren bolumena 4.000.000 metro kubikokoa da, eta zoruaren azalera 58.000 metro koadrokoa. o4r33op1tca9emjzwo6t079cychgxdq 9984660 9984659 2024-11-29T09:51:49Z SaierriMuinoaTumulo2024 166988 9984660 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb|2007ko urriaren 23a]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. Donek kobazuloaren aurkikuntzaren lehen kontakizun argitaratua baimendu zuen Majlis Al Jinn Cave, Omango Sultanerria, PAWRk 1985eko urrian emana. 1990eko irailean, urrian, Aramco World aldizkariaren bigarren alea argitaratu zen. Majlis al Jinn ipuin batean sartu zuten 2003ko apirilean, National Geographic Magazine aldizkariaren alean. == Sarbidea == [[Fitxategi:Ascending Majlis al Jinn.jpg|thumb|Haitzuloan, argi izpiaren goiko aldean, gizaki bat soka batetik jaisten.]] Duela gutxi arte ez zegoen kobara autoz iristeko modurik, eta, beraz, kobazuloko sarreratik ordu batzuk pasatzera joan behar izaten zuten leizezuloek beren ekipoa eramateko edo herrixka batetik astoak alokatzeko. Jatorrizko esploratzaileak, Don eta Cheryl, helikopteroz sartzen ziren. Kobazulora iristeko, lau gurpileko bidea behar da. Majlis al Jinnera sartzen diren kaiolek 200 metroko soka eta ekipo espezializatuak behar dituzte behera eta gora arriskurik gabe egiteko. Hainbat urtez turismo enpresak Majlis al Jinnera bidaia batzuk antolatzen aritu ziren, ekipamenduz eta prestakuntzaz hornitzen. Majlis al Jinn ezaguna egin zen BASE saltegi gisa, batez ere promozio berezietarako. Jakina da Felix Baumgartnerrek basera salto egin duela kobazuloan. Hala ere, kobazuloa BASE jauzirako kontrolik gabe erabiltzea eta kobazuloa inguratzen duen eremua degradatzea dira kobazuloaren atzean dagoen arrazoi nagusia Omango gobernuak 2008an mugetatik kanpo uzteko. 2008an, Turismo Ministerioak Majlis al Jinn haitzulo espektakulu gisa garatzeko plan bat eman zuen, euren lehen ikuskizunak 75.000 bisitari erakarri ondoren funtzionamenduaren lehen urtean (2007-8). 2014an, Stefan Glowacz eta Chris Sharma harkaitz-eskalatzaileak kobazuloan sartu ziren, eta kupularen barrualdean gainjarritako bide bat hartu zuten, munduko sabairik handiena zena. == Deskribapena == [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Walking on the cave floor.jpg|thumb]] Selmako ordokia Jabal Bani Jabir antiklinalaren ipar-ekialdeko gorputz-adarrean dagoen sinklina bat da. Kobazuloa Eozeno Erdiko Hadhramaut taldeko arroka karbonato fosiletan sortu zen, Dammam formazioan. [3] [4] Selmako ordokian dauden bost leize-sarrera bertikaletako bat da, baina beheko irteerarik ez duen bakarra. Majlis al Jinn ganbera bakarra da, 310 metro neurtzen ditu eta 225 metro neurtzen ditu. Sabai domotikoa du, 120 metroko altuera eta hiru sarrera teilatuan. Teilatua erabat librea da eta 40 metro inguruko lodiera du kobazuloaren zatirik handienean. Leizearen zatirik sakonena 178 metro dago sarrera garaienaren tontorretik behera. Gelaren bolumena 4.000.000 metro kubikokoa da, eta zoruaren azalera 58.000 metro koadrokoa. d8xz1j8zvqz2c54763irru2pvd479le 9984661 9984660 2024-11-29T09:53:07Z SaierriMuinoaTumulo2024 166988 9984661 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Descending into cave.jpg|thumb|2007ko urriaren 23a]] '''Majlis al Jinn haitzuloa''', izenak arabieraz "Espirituen Aretoa" esan nahi duena, munduko lurpeko ganbera natural handienetako bat da. [[Oman|Omango]] Selma mendiguneko urrutiko ordoki batean dago, eta bere tamaina handiagatik eta sarbide mugatuagatik da ezaguna. Bere sarrera kobazuloaren barrualdera daramaten hiru hustubide txikik osatzen dute, esploratzaile eta espeleologoek gehien erabiltzen duten "Khoshilat Maqandeli" hustubidea nabarmenduz. == Historia == Kobazuloa 1983an aurkitu zuen Don Davisonek, sistema karstikoen bila eskualdea esploratzen zuen espeleologo estatubatuarrak. Aurkikuntza aparteko ezaugarriengatik eta nahiko eskuraezinak izateagatik nabarmendu zen. Orduz geroztik, geologoek eta espeleologoek aztertu dute, haien prestakuntzan eta ekosisteman interesa baitute. Donek kobazuloaren aurkikuntzaren lehen kontakizun argitaratua baimendu zuen Majlis Al Jinn Cave, Omango Sultanerria, PAWRk 1985eko urrian emana. 1990eko irailean, urrian, Aramco World aldizkariaren bigarren alea argitaratu zen. Majlis al Jinn ipuin batean sartu zuten 2003ko apirilean, National Geographic Magazine aldizkariaren alean. == Sarbidea == [[Fitxategi:Ascending Majlis al Jinn.jpg|thumb|Haitzuloan, argi izpiaren goiko aldean, gizaki bat soka batetik jaisten.]] Duela gutxi arte ez zegoen kobara autoz iristeko modurik, eta, beraz, kobazuloko sarreratik ordu batzuk pasatzera joan behar izaten zuten leizezuloek beren ekipoa eramateko edo herrixka batetik astoak alokatzeko. Jatorrizko esploratzaileak, Don eta Cheryl, helikopteroz sartzen ziren. Kobazulora iristeko, lau gurpileko bidea behar da. Majlis al Jinnera sartzen diren kaiolek 200 metroko soka eta ekipo espezializatuak behar dituzte behera eta gora arriskurik gabe egiteko. Hainbat urtez turismo enpresak Majlis al Jinnera bidaia batzuk antolatzen aritu ziren, ekipamenduz eta prestakuntzaz hornitzen. [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Climbers peer into the cave.jpg|thumb|Haitzuloa kanpotik]] Majlis al Jinn ezaguna egin zen BASE saltegi gisa, batez ere promozio berezietarako. Jakina da Felix Baumgartnerrek basera salto egin duela kobazuloan. Hala ere, kobazuloa BASE jauzirako kontrolik gabe erabiltzea eta kobazuloa inguratzen duen eremua degradatzea dira kobazuloaren atzean dagoen arrazoi nagusia Omango gobernuak 2008an mugetatik kanpo uzteko. 2008an, Turismo Ministerioak Majlis al Jinn haitzulo espektakulu gisa garatzeko plan bat eman zuen, euren lehen ikuskizunak 75.000 bisitari erakarri ondoren funtzionamenduaren lehen urtean (2007-8). 2014an, Stefan Glowacz eta Chris Sharma harkaitz-eskalatzaileak kobazuloan sartu ziren, eta kupularen barrualdean gainjarritako bide bat hartu zuten, munduko sabairik handiena zena. == Deskribapena == [[Fitxategi:Majlis al Jinn - Walking on the cave floor.jpg|thumb]] Selmako ordokia Jabal Bani Jabir antiklinalaren ipar-ekialdeko gorputz-adarrean dagoen sinklina bat da. Kobazuloa Eozeno Erdiko Hadhramaut taldeko arroka karbonato fosiletan sortu zen, Dammam formazioan. [3] [4] Selmako ordokian dauden bost leize-sarrera bertikaletako bat da, baina beheko irteerarik ez duen bakarra. Majlis al Jinn ganbera bakarra da, 310 metro neurtzen ditu eta 225 metro neurtzen ditu. Sabai domotikoa du, 120 metroko altuera eta hiru sarrera teilatuan. Teilatua erabat librea da eta 40 metro inguruko lodiera du kobazuloaren zatirik handienean. Leizearen zatirik sakonena 178 metro dago sarrera garaienaren tontorretik behera. Gelaren bolumena 4.000.000 metro kubikokoa da, eta zoruaren azalera 58.000 metro koadrokoa. 2f1phe784wo6t1mvdm4wrkgduf39ys9 2 1208159 9984757 9968145 2024-11-29T10:54:15Z KarynaBil 167070 9984757 wikitext text/x-wiki '''Zelda galvanikoa''' edo '''zelda voltaikoa''' [[erredox erreakzio]] espontaneoetatik [[Energia elektriko|energia elektrikoa]] ateratzen duen pila [[Elektrokimika|elektrokimiko]] bat da. Erreakzio horiek zelda barnean gertatzen dira. Izena [[Luigi Galvani]] edo [[Alessandro Volta]] fisikariengandik dator. Orokorrean, gatz-zubi baten bitartez konektatuta dauden bi [[metal]] desberdinez edo mintz porodun batek banantzen dituen bi semipilez osatuta dago. Voltak pila voltaikoa asmatu zuen. Pila voltaikoa lehen [[Bateria elektriko|bateria elektrikoa]] izan zen. Bateria hitzaren erabilera arruntak eboluzionatu egin du; hasieran, bateria terminoa hainbat zelda galvaniko adierazteko erabiltzen zen, gaur egun ordea, pila galvaniko bakar bat adierazteko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Definition of BATTERY|hizkuntza=en|data=2024-09-23|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/battery|aldizkaria=www.merriam-webster.com|sartze-data=2024-11-06}}</ref> == Deskripzioa == Pila galvanikoak bi semipila ditu. Semipila horiek [[Anodo|anodoa]] eta [[Katodo|katodoa]] dira. Anodoan oxidazio erreakzioa gertatzen da eta bitartean, katodoan erredukzio erreakzioa. Semipila bakoitza metal-[[elektrodo|elektrodoz]] eta metal horren gatzaren [[Disoluzio|disoluzioaz]] osatuta dago. Semipilan metala bi [[Oxidazio-egoera|oxidazio-egoeratan]] dago eta bertan [[Erredox erreakzio|erredox erreakzioa]] gertatzen da: M ⁿ⁺ (espezie oxidatua) + n e^-  <chem> <-> </chem> M (espezie erreduzitua) Bi semipilak gatz-zubi edo mintz-porodun batek bereizten ditu eta biak erreakzio [[Elektrokimika|elektrokimiko]] globala emateko konbinatzen dira. Erreakzio elektrokimiko globala gertatzeko, mintz-porodunak elektroi-fluxua ahalbidetzen du. Oxidazio erreakzioan askatutako elektroiak anodo-elektrodotik katodo-elektrodora joaten dira, bertan erredukzio erreakzioa gertatzeko. Bi norabideetara transferitutako [[elektroi]] kopurua berdina izan behar da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=4.2 Celdas Galvánicas o celdas voltaicas {{!}} Química general|url=http://corinto.pucp.edu.pe/quimicageneral/contenido/42-celdas-galvanicas-o-celdas-voltaicas.html|aldizkaria=corinto.pucp.edu.pe|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Zelda galvanikoak [[energia elektriko|energia elektrikoa]] iturri gisa erabiltzen dira, bere izaerarengatik korronte elektrikoa sortzen dutelako. Korronte elektrikoa sortzeko, gatzaren disoluzioak metalezko [[katioi]] bat izan behar du, baita katioiaren karga orekatzeko [[anioi]] bat ere. [[Ioi]] horien mugimendua ezinbestekoa da zirkuitu elektrikoa osatzeko. Beste aldetik, pila galvanikoaren [[tentsioa]] neurtzeko [[voltmetro]] bat konektatzen da eta honek bi semipilen potentzialen batura erakusten du. Voltmetro honen erresistentzia handia denez, korronte-fluxua oso txikia da. [[Fitxategi:Zelda galvanikoa.jpg|thumb|242x242px|edian|Zelda galvanikoaren eskema]] Irudi honetan, anodoan [[zink]] metalezko xafla zink sulfatozko disoluzioan murgilduta dago, eta katodoan [[Kobre|kobrezko]] xafla kobre sulfatozko disoluzioan murgilduta ikus daiteke. Bertan gertatzen den erreakzio [[Elektrokimika|elektrokimikoa]] hau da: <chem>Zn + Cu^2+ -> Zn^2+ + Cu</chem> Erreakzio honetan Zink elementua oxidatzen den bitartean kobrea erreduzitu egiten da. == Pilaren tentsioa == Pila galvanico batek sortutako tentsioa erreakzio elektrokimikoan [[Gibbsen energia|Gibbsen energía]] aske estandarraren aldaketatik atera daiteke. Formula honetan ''F'' [[Faradayren konstantea]] da eta Ve transferitutako elektroi kopurua. <math>Ezelda=- \left ( \frac{\Delta_rG^\circ}{VeF} \right )</math> Hala ere, pila baten potentzial elektriko estandarra zehazteko, modu egokiagoa da potentzial estandarren taula erabiltzea. Hasteko, gelaxkan erreakzionatzen duten bi metalak identifikatu behar dira; ondoren, elektrodoaren potentzial estandarra (Eº) begiratzen da eta pilaren potentziala kalkulatzen da. Horretarako, erredukzio erreakzioaren potentzial estandarrari oxidazio erreakzioaren potentzial estandarra kendu behar zaio. Erreakzio globala: <chem>Zn + Cu^2+ -> Zn^2+ + Cu</chem> Elektrodoen potentzial estandarra: Cu²⁺ + 2 e^-  Cu: ''E''^o = + 0,34 V Zn²⁺ + 2 e^-  Zn: ''E''^o = - 0,76 V Pilaren potentzial estandarra: Eº = 0,34 V - (-0,76 V)= 1,10 V Gelaxkaren oreka konstantea (''[[Oreka kimiko|K]])'' honela adieraz daiteke: <math>K=exp\left ( \frac{nFE^\circ}{RT} \right )</math> Non: * ''F'' [[Faradayren konstantea]] da. * ''R'' [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]] da. * ''T'' [[Kelvin (unitatea)|kelvin]] tenperatura da. Daniell pilarentzat, K gutxi gorabehera 1,5×10³⁷ da. Beraz, orekan, elektroi gutxi batzuk baino ez dira transferitzen, elektrodoak kargatuta egon daitezen.<ref>{{Erreferentzia|izena=P. W.|abizena=Atkins|izenburua=Atkins' Physical chemistry|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=|abizena2=De Paula|izena2=|data=2006|atala=Equilibrium electrochemistry|edizioa=8|isbn=978-0-19-870072-2|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Erdigelaxken potentzial erreala Nernst ekuazioaren bitartez kalkulatzen da, solutuak egoera estandarrean egotea oso zaila baita: <math>E=E^\circ-\frac{RT}{nF}lnQ</math> ''Q'' erreakzioaren zatidura da. Erreakzioan ioien karga berdina izatekotan, ekuazioa sinplifikatu egiten da: <math>E=E^\circ+2,303\cdot\frac{RT}{nF}log[M^{n+}]</math> <math>M^{n+}</math> ioi metalikoak disoluzioan duen aktibitatea da. Praktikan aktibitatearen ordez, [[Kontzentrazio (kimika)|kontzentrazioa]] erabiltzen da . Metal-elektrodoa bere egoera estandarrean dago eta aktibitate unitarioa du. Gelaxka osoaren potentziala lortzeko, bi erdigelaxken potentzialen arteko desberdintasuna kalkulatu behar da; beraz, potentziala disolbatutako bi ioi metalikoen kontzentrazioaren araberakoa da. Kontzentrazioak berdinak izatekotan: <math>E=E^\circ</math> <math>2,303{R \over F}</math> ren balioa <math>1,9845x10^{-4}</math> V/K da eta tenperatura 25º C-koa denean: <math>E=E^\circ-\frac{0,05918V}{Ve}\log_{10}\{Mn^n+\}</math> Formula horiek erreakzio kimiko guztiak [[Oreka kimiko|orekan]] daudenean erabiltzen dira, baina zirkuituan korrontea igarotzen denean ezin dira oreka baldintzak lortu. Zeldaren tentsioa, oro har, hainbat mekanismoren bidez murrizten da, hala nola gainpotentzialen garapenaren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter W.|abizena=Atkins|izenburua=Atkins' physical chemistry|argitaletxea=Oxford University Press|abizena2=de Paula|izena2=|data=2006|atala=Working Galvanic cells|edizioa=8|isbn=978-0-19-870072-2|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Gainera, zeldak energia ekoizten duenean erreakzio kimikoak gertatzen direnez, [[Elektrolito|elektrolitoen]] kontzentrazioak aldatzen dira eta zeldaren tentsioa gutxitzen da. == Zelden notazioa == Irudian ageri den zelda galvanikoa honela deskribatzen da: ([[anodo]]) Zn_(s) | ZnSO_4(aq) || CuSO_4(aq) | Cu_(s) ([[katodo]]) Beste aukera bat izan daiteke: Zn_(s) | Zn²⁺_(aq) || Cu²⁺_(aq) | Cu_(s) Non: * (s)-ak [[Solido|solidoa]] adierazten du. * (aq)-ak ingurune edo disoluzio urtsu bat esan nahi du. * Barra bertikalak [[Interfase (kimika)|interfase]] bat adierazten du. * Bi barra bertikalak bertan gatz-zubia dagoela adierazten du.<ref>{{erreferentzia|izena=P|abizena=Atkins|urtea=1997|izenburua=Physical Chemistry|argitaletxea=W.H. Freeman and Company|hizkuntza=Ingelesez|edizioa=6|lekua=New York}}</ref> == Erreferentziak == <references /> frj6s4te6v2dix2six44o3c7yfxd3gj 2 1209527 9984040 9980781 2024-11-28T16:03:06Z Nasedam 166654 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984040 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Euklidear espazio|euklidear espazioan.]]]] Matematikan, biderketa eskalarra <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, dimentsio bereko bi bektore hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. Geometria euklidearrean, biderketa eskalarra oso erabilgarria da koordenatuekin lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko angeluarekin (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa bektorialarekin batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek tetraedroa ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] kuartenioiak sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen kuaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien arteko angelua <math> \theta </math> dena. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Bira <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Biderketa eskalarra beste espazio batzuetan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa eskalarra espazio euklideoan == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklideo tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\vec{a} \cdot \vec{b} = \| \vec{a} \| \| \vec{b} \| \cos(\theta)</math> <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>\| \vec{a} \| </math> eta <math>\| \vec{b} \|</math> dira. Hauek <math>\vec{a} </math> eta <math>\vec{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\vec{a}</math> eta <math>\vec{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan, hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\vec{A} \cdot \vec{B}=|\vec{A}| |\vec{B}| \cos \theta</math> :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\vec{A} \cdot \vec{B}} {|\vec{A}| \cdot |\vec{B}|}\right)</math> :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Erreferentziak == n4mlaii9zoq8uscd1k2t2fx5wpzbk3x 9984056 9984040 2024-11-28T16:15:08Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalar */ 9984056 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Biderketa eskalarra beste espazio batzuetan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa eskalarra espazio euklideoan == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklideo tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\vec{a} \cdot \vec{b} = \| \vec{a} \| \| \vec{b} \| \cos(\theta)</math> <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>\| \vec{a} \| </math> eta <math>\| \vec{b} \|</math> dira. Hauek <math>\vec{a} </math> eta <math>\vec{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\vec{a}</math> eta <math>\vec{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan, hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\vec{A} \cdot \vec{B}=|\vec{A}| |\vec{B}| \cos \theta</math> :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\vec{A} \cdot \vec{B}} {|\vec{A}| \cdot |\vec{B}|}\right)</math> :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Erreferentziak == jkpu8rlf96e36f1j26og21n6ffqx8xu 9984060 9984056 2024-11-28T16:17:50Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalar */ 9984060 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Erreferentziak == 6md6j3mlwyu9refic8bi0f4wxe3dfr2 9984071 9984060 2024-11-28T16:21:18Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalar */ 9984071 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} == Erreferentziak == mffix2tqwiwzaopkjjsbel5wrl54nb5 9984076 9984071 2024-11-28T16:22:45Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalar */ 9984076 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} == Erreferentziak == hy6cn8hgpmodyhxa0t9v08wa40p354t 9984080 9984076 2024-11-28T16:23:59Z JosuAC 166181 /* Biderketa hirukoitza */ 9984080 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} == Erreferentziak == qsqqt3iu8v7lb9wdzior1n543tv6pdv 9984083 9984080 2024-11-28T16:28:20Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalar */ 9984083 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitza]] == Erreferentziak == t4tzu8iwhbd8j0t046ogvk9q3rklh3s 9984084 9984083 2024-11-28T16:30:25Z JosuAC 166181 /* Ikus gainera */ 9984084 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, moduluaren, norabidearen eta noranzkoaren arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren moduluak dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten angelua den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak norabidearekin zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek norabide bera dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak elkarzutak dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == 7so1jhh9d2rvtq3g0j7znzo05y2pvt3 9984090 9984084 2024-11-28T16:36:37Z JosuAC 166181 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984090 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra '''negatiboa izan daiteke''' bi bektoreek '''kontrako noranzkoan''' seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean '''proiektatzen duen itzalean''' pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == eivb6teqjz5tsw7hgkvcc7dszxwdpbk 9984091 9984090 2024-11-28T16:37:23Z JosuAC 166181 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984091 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo propietateak betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == l5k8ji2behkhntmu30lrlybtkbkmx35 9984093 9984091 2024-11-28T16:37:57Z JosuAC 166181 /* Propietateak */ 9984093 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma bilineala, simetrikoa, ez-endakatua eta positiboki definitua den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == t8j111z1ao199fs45lk4pmcjudjlrj5 9984096 9984093 2024-11-28T16:41:03Z JosuAC 166181 /* Definizio orokorra */ 9984096 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''[[Forma bilineal|bilineala]]''', '''simetrikoa'', '''ez-endakatua''' eta '''[[Funtzio positiboki definitu|positiboki definitua]]''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == t0xr60n17qom003y5dbc8hthx4oxrw1 9984098 9984096 2024-11-28T16:41:36Z JosuAC 166181 /* Definizio orokorra */ 9984098 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> bilineala da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> simetrikoa da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> ez-endakatua da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> positiboki definitua da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == 6ar75in11e4ygnq0q24nym54ef8lvmp 9984099 9984098 2024-11-28T16:42:09Z JosuAC 166181 /* Definizio orokorra */ 9984099 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen luzeraren karratua honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == j7obrn1e1hhiozgqqjgv5jb9i4tvln9 9984100 9984099 2024-11-28T16:42:30Z JosuAC 166181 /* Definizioa koordenatuekin */ 9984100 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren Gram-en matrizea deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. Oinarria ortonormala izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == 5oaz9sii2vwplhhnc5gbz70v0fgfesr 9984106 9984100 2024-11-28T16:43:52Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalarra espazio euklidearrean */ 9984106 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == a89tc5s42d0latc10t6a6opszgl1lcv 9984107 9984106 2024-11-28T16:44:16Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalarra espazio euklidearrean */ 9984107 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == seszirzxaw1r8uyrr891jis3l0pz66e 9984110 9984107 2024-11-28T16:44:47Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalarra espazio euklidearrean */ 9984110 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == idou1nnkhen3y1y6kml5lyjvifhjrvf 9984120 9984110 2024-11-28T16:52:43Z JosuAC 166181 /* Biderketa hirukoitza */ 9984120 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> <ref>{{cite book|title=Mathematical Methods in Science and Engineering|author=J. Heading|publisher=American Elsevier Publishing Company, Inc|pages=262–263|year=1970}}</ref> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da, hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == s45fk3ps373cly3q52d6lmshx9he5wt 9984122 9984120 2024-11-28T16:53:15Z JosuAC 166181 /* Biderketa hirukoitza */ 9984122 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>{{cite book|title=Mathematical Methods in Science and Engineering|author=J. Heading|publisher=American Elsevier Publishing Company, Inc|pages=262–263|year=1970}}</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == 4zgt6riptegf04mtdxa3zxz4r14ckke 9984124 9984122 2024-11-28T16:54:22Z JosuAC 166181 /* Biderketa hirukoitza */ 9984124 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == cep7mjg27wts0lthorfheqnxd904nhn 9984134 9984124 2024-11-28T16:57:12Z JosuAC 166181 /* Kosinuaren Teorema */ 9984134 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, biderketa eskalar desberdinak definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == 3nvkhv3uq1wu4rgjjtf9e5xbpi6viwy 9984137 9984134 2024-11-28T16:58:00Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalarra beste espaziotan */ 9984137 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Erreferentziak == 4vdm91rgu1af0lux5j9w6yutrzrpyjw 9984165 9984137 2024-11-28T17:08:04Z JosuAC 166181 /* Biderketa eskalar */ 9984165 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == ddieo794na0msl4ep3fhzgk6xaimjee 9984167 9984165 2024-11-28T17:08:19Z JosuAC 166181 /* Bibliografia */ 9984167 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 2ig2sab1prn932w35awdggp9huldzcd 9984170 9984167 2024-11-28T17:09:06Z JosuAC 166181 /* Ikus gainera */ 9984170 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 9412mz5bdc7ydxzgqszknrfbfvopik6 9984173 9984170 2024-11-28T17:09:39Z Nasedam 166654 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984173 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. [[File:Proiekzioa 1.png|thumb|a bektorearen proiekzioa angelu handiarekin]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|a bektorearen proiekzioa angelu txikiarekin]] Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == e7cdqiykbpk3i6so0rt5dy3bfk2rj4x 9984176 9984173 2024-11-28T17:10:33Z Nasedam 166654 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984176 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. [[File:Proiekzioa 1.png|thumb|a bektorearen proiekzioa angelu handiarekin]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|a bektorearen proiekzioa angelu txikiarekin]] Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 16cpt5hmw2ci3ikm74ndkbx98mbqd3i 9984178 9984176 2024-11-28T17:11:04Z Nasedam 166654 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984178 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb|a bektorearen proiekzioa angelu handiarekin]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|a bektorearen proiekzioa angelu txikiarekin]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 0ainm41dp66gwbc5ro26wsbywfpk84m 9984182 9984178 2024-11-28T17:13:53Z JosuAC 166181 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984182 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta</math> handia bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta</math> txikia bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == ei58y73ql0hyec3a6vgs5hbjwqu6w24 9984185 9984182 2024-11-28T17:15:12Z JosuAC 166181 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984185 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 6vp2xtshq0crjqyazlv7we2mnsskbm7 9984187 9984185 2024-11-28T17:16:27Z Nasedam 166654 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984187 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||140px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == mly8m8703uxepbnsar3h4xw7c8i3srj 9984188 9984187 2024-11-28T17:16:46Z JosuAC 166181 /* Historia */ 9984188 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||130px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 7qa7c9y3fr6638y346297985e1x4aj8 9984189 9984188 2024-11-28T17:16:58Z JosuAC 166181 /* Historia */ 9984189 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||125px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 75dqbmmvpp0bsim95h651pt9s93cjga 9984190 9984189 2024-11-28T17:17:18Z JosuAC 166181 /* Historia */ 9984190 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||120px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 865zsh4bojikniubzmw7456nhj82sm2 9984191 9984190 2024-11-28T17:17:49Z JosuAC 166181 /* Historia */ 9984191 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||100px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 73xd7eulsro9p2imnfp0prw5lyqclhd 9984192 9984191 2024-11-28T17:17:59Z JosuAC 166181 /* Historia */ 9984192 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||130px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] * [[Forma bilineal]] * [[Biderketa hirukoitz]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == 7qa7c9y3fr6638y346297985e1x4aj8 9984198 9984192 2024-11-28T17:20:34Z JosuAC 166181 /* Ikus, gainera */ 9984198 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||130px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} == Erreferentziak == lbuudzt7get0ax6t5wbulleaekbuqjb 9984206 9984198 2024-11-28T17:24:39Z JosuAC 166181 /* Bibliografia */ 9984206 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||130px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} *{{Erreferentzia |egile= Tipler, Paul A. |izenburua= Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes) |urtea= 2000 |argitaletxea= Barcelona: Ed. Reverté |isbn= 84-291-4382-3|hizkuntza=es}} == Erreferentziak == 4wmnk47bnf2itua9soreugwfdl8ccgd 9984210 9984206 2024-11-28T17:28:40Z Nasedam 166654 /* Definizioa eta intuizioa */ 9984210 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||130px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Definizioa eta intuizioa == Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. ===Bektoreen luzera=== Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> ===Bi bektoreren arteko angelua=== Bektoreen arteko angelua ere kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Interpretazio geometrikoa == [[Espazio euklidear|Espazio euklidearretan]] erlazio handia dago biderkadura eskalarraren, bektoreen luzeren eta eratzen duten angeluaren artean <ref> A I Borisenko; I E Taparov (1968). Vector and tensor analysis with applications. Translated by Richard Silverman. Dover. p. 14.</ref>. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos \theta</math> Beraz, <math> \cos(90)=0</math> denez, bektoreak elkarzutak badira biderketa eskalarra 0 da. Formula horretatik, bektoreen arteko angelua kalkula dezakegu. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} *{{Erreferentzia |egile= Tipler, Paul A. |izenburua= Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes) |urtea= 2000 |argitaletxea= Barcelona: Ed. Reverté |isbn= 84-291-4382-3|hizkuntza=es}} == Erreferentziak == g1gzifo1ub0gt5qib1cgc5oaorr4a7d 9984213 9984210 2024-11-28T17:30:21Z Nasedam 166654 9984213 wikitext text/x-wiki = Biderketa eskalar = [[File:Scalar-product-dot-product.svg|thumb|300px|Biderketa eskalarra [[Espazio euklidear|espazio euklidear.]]]] Matematikan, '''biderketa eskalarra''' <ref> "Dot Product". [https://www.mathsisfun.com/algebra/vectors-dot-product.html www.mathsisfun.com]</ref> eragiketa aljebraiko bat da, [[Dimentsio|dimentsio]] bereko bi [[Bektore|bektore]] hartzen dituena eta zenbaki bat ematen duena. [[Geometria euklidear|Geometria euklidearrean]], biderketa eskalarra oso erabilgarria da [[Koordenatu geografikoen sistema|koordenatuekin]] lantzeko. Aljebraikoki, biderketa eskalarra batuketa bat da, biderkatzen diren bi bektoreetan indize bera duten elementuen arteko biderkaduraren batuketa, hain zuzen ere. <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots + a_nb_n</math> Geometrikoki bektoreen arteko [[Angelu|angeluarekin]] (<math>\theta</math>) erlazionatzen da: <math display = "block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=|\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> non <math>|\mathbf{a}| </math> eta <math>|\mathbf{b}| </math> bektoreen luzerak diren. == Historia == [[File:Torino-080408073-statua Luigi Lagrange.JPG|thumb||130px|Lagrangen estatua [[Turin|Turinen]]]] Biderketa eskalarra biderketa [[Biderketa bektorial|bektorialarekin]] batera garatu zen. XVIII.mendean, [[Joseph-Louis Lagrange| Joseph-Louis Lagrange]] matematikari italiarrak definitu zituen bi biderketa hauek [[Tetraedro|tetraedroa]] ikertzeko. Ondoren, 1843an, [[William Rowan Hamilton|William Rowan-ek]] [[Koaternioi |koartenioiak]] sortu zituenean, biderketa eskalarra ere azaldu zuen. 40 urte geroago, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Williard Gibbs-ek]] konturatu zen koaternioien teoria gogaikarria zela; izan ere, biderketa eskalarrak beste era batera egin behar ziren. Momentu honetan, Gibbsen lanari esker biderketa eskalarra baliabide estandar gisa onartu zen ikerketa geometrikoetan. ==Interpretazio geometrikoa== Bektoreak geometrikoki deskribatzen badira, '''moduluaren''', '''norabidearen''' eta '''noranzkoaren''' arabera, posible da biderketa eskalarra geometrikoki definitzea. <math>\R^2</math> edo <math>\R^3</math> espazioetan, bektoreak gezi gisa adieraz daitezke. Gezien luzera bektorearen modulua da, eta bektorearen norabidean eta noranzkoan apuntatzen dute. Bektoreak puntu beretik abiatuta irudikatzen badira, haien geziek angelu bat osatuko dute. Biderketa eskalarra bektoreen artean puntu bat jarriz adierazten dugu. <math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = |\mathbf{a}| |\mathbf{b}| \cos(\theta)</math> [[File:Proiekzioa 1.png|thumb| <math> \mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 90^{\circ}</math> bada]] [[File:Proiekzioa 2.png|thumb|<math>\mathbf{a}</math> bektorearen proiekzioa <math>\theta \approx 0^{\circ}</math> bada]] Formula honen elementuak aztertzen baditugu, lehenengo biak <math>|\mathbf{a}|</math> eta <math>| \mathbf{b}|</math> dira. Hauek <math>\mathbf{a} </math> eta <math>\mathbf{b}</math>-ren '''moduluak''' dira; beraz, biderketa eskalarrak bektoreak zein luzeak diren hartzen du kontuan. Azkeneko faktorea <math>\cos(\theta)</math> da, non <math>\theta</math> <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreek osatzen duten '''angelua''' den. Horrek adierazten digu biderketa eskalarrak '''norabidearekin''' zerikusia duela. Zehazki, <math>\theta = 0</math> denean bi bektoreek '''norabide bera''' dute. Orduan hartzen du biderketa eskalarrak baliorik handiena, <math>\cos(0)=1</math> baita. Oro har, bi bektoreen norabidea zenbat eta antzekoagoa izan, orduan eta handiagoa izango da haien arteko biderketa eskalarra. <math>\theta = \dfrac{\pi}{2} </math> denean, bi bektoreak '''elkarzutak''' dira. Kasu honetan biderketa eskalarra 0 izango da, <math>\cos\left( \dfrac{\pi}{2} \right) = 0</math> delako. Biderketa eskalarra negatiboa izan daiteke bi bektoreek kontrako noranzkoan seinalatzen badute, hau da, <math>\dfrac{\pi}{2} < \theta < \dfrac{3\pi}{2} </math> denean. Biderketa eskalarra ikusteko beste modu bat da bektore batek bestearen gainean proiektatzen duen itzalean pentsatzea. Angelua txikia denean, itzala jatorritik urrun dago eta biderketa eskalarra handia da. Angelua <math>90^{\circ}</math>tik gertu dagoenean, berriz, proiektatzen den itzala jatorriaren ondoan dago eta biderketa txikia da. ===Bektoreen luzera=== Aurreko formula erabiliz bektore baten luzera kalkula daiteke. :<math>\mathbf{a} \cdot \mathbf{a} = |\mathbf{a}| |\mathbf{a}| \cos(0) = |\mathbf{a}|^2 </math> ===Bi bektoreren arteko angelua=== Bektoreen arteko angelua ere kalkula daiteke. :<math>\theta = \arccos \left(\frac {\mathbf{a} \cdot \mathbf{b}} {|\mathbf{a}| |\mathbf{b}|}\right)</math> == Propietateak == Bira '''a''','''b''' eta '''c''' bektoreak espazio jakin batean eta izan bedi ''k'' eskalar bat, hau da, zenbaki bat. Orduan, hurrengo '''propietateak''' betetzen dira <ref> Nykamp, Duane. "The dot product". Math Insight. Retrieved September 6, 2020.</ref>: 1. Trukakortasuna: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a} \cdot \mathbf{b}=\mathbf{b} \cdot \mathbf{a} </math>||}} 2. Banakortasuna gehieketarekiko: {{Ekuazio|<math> \mathbf{a}\cdot(\mathbf{b}+\mathbf{c})=\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}+\mathbf{a}\cdot\mathbf{c} </math>||}} 3. Elkarkortasuna ''k'' eskalar baten biderketarekiko: {{Ekuazio|<math> k (\mathbf{a} \cdot \mathbf{b})= (k\mathbf{a}) \cdot \mathbf{b}=\mathbf{a}\cdot(k\mathbf{b}) </math>||}} == Definizio orokorra == Biderketa eskalarra [[Espazio bektorial|espazio bektorialetan]] defini daiteke. Izan bedi <math>E </math> <math>\mathbb{R}</math> gaineko bektore-espazioa. Orduan, <math> E </math> gaineko biderketa eskalarra <math> f: E \times E \rightarrow \mathbb{R} </math> aplikazio bat da non <math> f </math> forma '''bilineala''', '''simetrikoa''', '''ez-endakatua''' eta '''positiboki definitua''' den <ref>Txomin Ramirez, M. Asun García. Espazio Euklidearrak (2015). OCW Proiektua.[https://ocw.ehu.eus/pluginfile.php/46926/mod_page/content/1/Teoriaren_Laburpenak/5.Gaia/5.GAIA2.pdf]</ref>. Hau da, <math> f</math>-k hurrengo propietateak ditu: * <math> f </math> '''bilineala'' da: :<math> f(\alpha v_1 + \beta v_2,w) = \alpha f(v_1,w) + \beta f(v_2,w), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. :<math> f(v,\alpha w_1 + \beta w_2) = \alpha f(v,w_1) + \beta f(v,w_2), \quad \alpha, \beta \in K, \quad v_1,v_2,w \in E</math>. * <math> f </math> '''simetrikoa''' da: :<math> f(v,w) = f(w,v) \quad v,w \in E </math>. * <math> f </math> '''ez-endakatua''' da: :<math> f(v,w) = 0, \quad w \in E \Longrightarrow v = 0 </math>. * <math> f </math> '''positiboki definitua''' da: :<math> f(v,v) \geq 0, \quad v \in E </math>. === Definizioa koordenatuekin === Izan bitez <math>\mathbf{a}</math> = <math>(a_1,a_2,\ldots,a_n)</math> eta <math>\mathbf{b}</math> = <math>(b_1,b_2,\ldots,b_n)</math> <math> \R^n</math>-ko bi bektore. Orduan, haien arteko biderkadura eskalarra honela definitzen da: <math display="block">\mathbf{a}\cdot \mathbf{b} = \sum_{i=1}^n a_ib_i = a_1b_1 + a_2b_2 + \cdots a_nb_n.</math> Adibidez, espazio tridimentsionalean, {{nowrap|<math> [1,3,-5] </math>}} eta {{nowrap|<math> [4,-2,-1] </math>}} bektoreen biderketa eskalarra horrela kalkulatzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [4, -2, -1] &= (1 \times 4) + (3\times-2) + (-5\times-1) \\ &= 4 - 6 + 5 \\ &= 3 \end{align} </math> Halaber, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}} bektorearen '''luzeraren karratua''' honela lortzen da: <math display="block"> \begin{align} \ [1, 3, -5] \cdot [1, 3, -5] &= (1 \times 1) + (3\times 3) + (-5\times -5) \\ &= 1 + 9 + 25 \\ &= 35 \end{align} </math> Beraz, {{nowrap|<math>[1,3,-5]</math>}}-ren luzera <math> \sqrt{35} </math> da. ==== Matrizeekin ==== <math>\mathbf{a}</math> eta <math>\mathbf{b}</math> bektoreak beren koordenatuen zutabe-matrizeekin identifikatzen badira, biderketa eskalarra matrizial gisa ikus daiteke: <math display="block">\mathbf{a} \cdot \mathbf{b} = \mathbf{a}^{\mathrm{T}} \mathbf{b} = \begin{pmatrix}a_1 & a_2 & \cdots & a_n\end{pmatrix} \begin{pmatrix}b_1 \\ b_2 \\ \vdots \\ b_n\end{pmatrix} </math> non <math>\mathbf{a}^{\mathrm{T}}</math> <math>\mathbf{a}</math>-ren [[Matrize irauli|iraulia]] den. == Biderketa eskalarra espazio euklidearrean == === Adierazpen analitikoa === Izan bitez <math>\mathbf{U}=(U_1,U_2,U_3)^t</math> y <math>\mathbf{V}=(V_1,V_2,V_3)^t</math> bektoreak <math>\mathbb{R}^3</math> espazio euklidear tridimentsionalean. <math>\mathbf{U}</math> eta '''<math>\mathbf{V}</math>'''-ren arteko biderketa eskalarra forma matrizialean definitzen da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= U^t V = \begin{bmatrix} U_1 & U_2& U_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} V_1\\ V_2\\ V_3 \\\end{bmatrix} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + U_3 V_3 \, </math>||left}} Bi bektoreak <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2, e_3 \}</math> [[Oinarri (aljebra)|oinarri]] batean adierazten badira, orduan, bidekerta eskalarraren propietateak kontuan hartuta: {|align=left ||<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}</math>||<math> = </math>||<math> (u_1 \mathbf{e}_1 + u_2 \mathbf{e}_2 + u_3 \mathbf{e}_3) \cdot (v_1 \mathbf{e}_1 + v_2 \mathbf{e}_2 + v_3 \mathbf{e}_3) </math> |- | |valign=top|<math> = </math> |<math> \begin{matrix} u_1 v_1 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_1 + u_2 v_1 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_1 + u_3 v_1 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_1 \\ + u_1 v_2 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_2 + u_2 v_2 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_2 + u_3 v_2 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_2 \\ + u_1 v_3 \mathbf{e}_1 \cdot \mathbf{e}_3 + u_2 v_3 \mathbf{e}_2 \cdot \mathbf{e}_3 + u_3 v_3 \mathbf{e}_3 \cdot \mathbf{e}_3 \end{matrix}</math> |}{{clear|left}} Adierazpen luze hau era matrizialean laburbil daiteke: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V}= \begin{bmatrix} u_1 & u_2& u_3 \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} a_{11} & a_{12} & a_{13} \\ a_{21} & a_{22} & a_{23} \\ a_{31} & a_{32} & a_{33} \\\end{bmatrix} \begin{bmatrix} v_1\\ v_2\\ v_3 \\\end{bmatrix} = U_\mathcal{B}^t A V_\mathcal{B}, </math>||left}} non '''A'''-ri biderketaren '''Gram-en matrizea''' deritzon. Matrize honen sarrerak oinarriaren biderketa eskalarrak dira, hau da, <math>a_{ij} = e_i \cdot e_j</math>. [[Oinarri ortonormal|Oinarria ortonormala]] izanez gero, Gramen matrizea identitatea da. Adierazpen hauek ''n'' dimentsioko espazioetara orokortu ahal dira. '''U''' eta '''V''' <math>\mathbb{R}^n</math>-en bi bektore baldin badira, orduan: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_1 V_1 + U_2 V_2 + ... + U_n V_n \ . </math>||left}} Era berean, <math>\mathcal{B} = \{ e_1, e_2,..., e_n \}</math> oinarri batean bi bektoreen koordenatuekin lan daiteke, ondorioz, biderketa eskalarra honela idazten da: {{ekuazio|<math> \mathbf{U} \cdot \mathbf{V} = U_\mathcal{B}^t \ A \ V_\mathcal{B}, </math>||left}} non Gramem '''A''' matrizea ''n x n'' ordena duen. == Biderketa eskalarra beste espaziotan == Hurrengo zerrendan [[Espazio normatu|espazio normatuetan]] erabiltzen diren biderketa eskalar ohikoenak zerrendatzen dira. Espazioaren arabera, '''biderketa eskalar desberdinak''' definitzen dira, espazioetako elementuak desberdinak baitira. Biderketa eskalar hauek kanonikotzat hartzen dira. Hala ere, espazio bakoitzean biderketa eskalar bat baino gehiago defini daiteke. *<math>\mathbb{R}^n</math>-en arrunta da biderketa eskalar honekin lantzea: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 b_1 + a_2 b_2 + ... a_n b_n = \sum a_i \cdot b_i </math> *<math>\mathbb{C}^n</math>-en </span> biderketa eskalar ohikoena hau da: :<math>\mathbf{a}\cdot\mathbf{b}=(a_1, a_2, a_3, ..., a_n)\cdot(b_1,b_2,b_3, ..., b_n)=a_1 \overline{b_1} + a_2 \overline{b_2} + ... a_n \cdot \overline{b_n} = \sum a_i \cdot \overline{b_i}</math> non <math> \overline{b_i}</math>elementua <math> b_i </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * Matrize-espazioetan ere defini daitezke, adibidez, ''m'' x ''n'' dimentsiodun matrize errealetan biderketa eskalar hau definitzen da: :<math>\mathbf{A}\cdot\mathbf{B}=\operatorname{tr} (A^T \cdot B)</math> non <math>tr(A)</math> <math>A</math> matrizearen [[Aztarna (aljebra)|aztarna]] den eta <math>A^T A</math> matrizearen [[Matrize irauli|iraulia]]. * [a, b] tarteko [[Funtzio jarraitu|funtzio jarraituen]] espazio bektorialean: :<math>\mathbf{f}\cdot\mathbf{g} = \int_{a}^{b} f(x)\overline{g(x)}\mathrm{d} x</math> non <math> \overline{g(x)}</math> funtzioa <math> g(x) </math>-ren [[Konjugatu (matematika)|konjugatua]] den. * ''n'' edo gradu gutxiagoko polinomioen espazio bektorialean: Izan bedi <math>\textstyle [x_1,x_2,x_3,...,x_n,x_{n+1}] \subseteq \mathbb{R}</math>, non elementuak ordenatuta dauden, hau da, <math>\textstyle x_1<x_2<x_3<...<x_n<x_{n+1} \,</math>: <math>\mathbf{p}\cdot\mathbf{q} = p(x_1)q(x_1)+p(x_2)q(x_2)+...+p(x_n)q(x_n)+p(x_{n+1})q(x_{n+1}) = \sum p(x_i) \cdot q(x_i) </math> ==Biderketa hirukoitza== [[File: Parallelepiped volume.svg|thumb|Biderketa hirukoitza espazioan]] Biderketa eskalarrak bektoreen arteko [[Biderketa hirukoitz|biderketa hirukoitza]] definitzeko balio du, [[Biderketa bektorial|biderketa bektorialarekin]] batera. Eragiketa honi biderketa hirukoitza esaten zaio: <math display="block"> \mathbf{a} \cdot ( \mathbf{b} \times \mathbf{c} ) = \mathbf{b} \cdot ( \mathbf{c} \times \mathbf{a} )=\mathbf{c} \cdot ( \mathbf{a} \times \mathbf{b} ).</math> Honen balioa [[Determinante|determinante]] bat da <ref>J. Heading (1970). Mathematical Methods in Science and Engineering. American Elsevier Publishing Company, Inc. pp. 262–263.</ref> , hiru bektoreen koordenatuek osatzen duten matrizearen determinantea, alegia. Horrez gain, hiru bektoreek definitzen duten paralelepipedoaren bolumena da. Oso lagungarria da, batez ere Fisikan, kalkuluak errazteko. ==Kosinuaren Teorema== [[File:Dot product cosine rule.svg|160px|thumb|'''a''' eta '''b''' bektoreez eta '''<math> \theta </math>''' angeluaz definitutako triangelua.]] Izan bitez bi bektore <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math> eta <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, haien artean <math> \theta </math> angelua osatzen dutenak. Horrela <math>{\color{orange}\mathbf{c}} = {\color{red}\mathbf{a}} - {\color{blue}\mathbf{b}}</math> bektorearekin triangelu bat osatzen dute. Halaber, <math>{\color{red}A}</math>, <math>{\color{blue}B}</math> eta <math>{\color{orange}C}</math> balioak <math>{\color{red}\mathbf{a}}</math>, <math>{\color{blue}\mathbf{b}}</math>, eta <math>{\color{orange}\mathbf{c}}</math> bektoreen luzerak baldin badira, hurrenez hurren. Orduan, azken bektore honen luzera kalkulatu <ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas Little|abizena=Heath|izenburua=A history of Greek mathematics,|argitaletxea=The Clarendon Press|data=1921|url=https://www.worldcat.org/title/history-of-greek-mathematics/oclc/2014918|pmc=2014918}}</ref> <math display="block"> \begin{align} \mathbf{\color{orange}c} \cdot \mathbf{\color{orange}c} & = ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b}) \cdot ( \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{blue}b} ) \\ & = \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{red}a} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{red}a} + \mathbf{\color{blue}b} \cdot \mathbf{\color{blue}b} \\ & = {\color{red} A}^2 - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} - \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ & = {\color{red} A }^2 - 2 \mathbf{\color{red}a} \cdot \mathbf{\color{blue}b} + {\color{blue} B }^2 \\ {\color{orange} C }^2 & = {\color{red} A }^2 + {\color{blue} B }^2 - 2 {\color{red} A } {\color{blue} B} \cos \mathbf{\color{purple}\theta} \\ \end{align} </math> eta [[Kosinuaren teorema|kosinuaren teorema]] lortzen da. {{clear}} ==Ikus, gainera== * [[Biderketa bektorial]] * [[Espazio euklidear]] == Bibliografia == *{{Erreferentzia |egile= Resnick,Robert & Krane, Kenneth S. |izenburua = Physics |argitaletxea= John Wiley & Sons |urtea= 2001 |isbn= 0-471-32057-9 |hizkuntza=ingelesa}} *{{erreferentzia |egilea= Serway, Raymond A.|autor2 = Jewett, John W. |izenburua= Physics for Scientists and Engineers |argitaletxea= Brooks/Cole |urtea= 2004 |isbn= 0-534-40842-7 |hizkuntza=ingelesa}} *{{Erreferentzia |egile= Tipler, Paul A. |izenburua= Física para la ciencia y la tecnología (2 volúmenes) |urtea= 2000 |argitaletxea= Barcelona: Ed. Reverté |isbn= 84-291-4382-3|hizkuntza=es}} == Erreferentziak == e29msuurnhpj58rrfuntztweo281qq6 2 1209998 9983779 9972888 2024-11-28T13:17:26Z Iker Rabanal 167110 9983779 wikitext text/x-wiki = Datu bitarrak = '''Datu bitarrak''' bi egoera posible bakarrik har ditzaketen unitateak dira, tradizionalki 0 eta 1 gisa etiketatuak, [[Zenbaki-sistema bitar|zenbaki-sistema bitarraren]] eta [[Booleren aljebra|Booleren aljebraren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Codificación de la información. Sistemas de numeración.|hizkuntza=ca|url=https://elpuig.xeill.net/Members/vcarceler/c1/didactica/apuntes/ud1/na3|aldizkaria=Plone site|sartze-data=2024-11-18}}</ref> Datu bitarrak eremu tekniko eta zientifiko askotan sortzen dira, eta izen desberdinak ematen zaizkio: * [[Bit|"Bit"]] (digitu bitarra) [[Informatika|informatikan]], * [[Egiaren balioa|"Egiaren balioa"]] [[Logika matematiko|logika matematikoan]] eta lotutako eremuetan. * [[Aldagai bitarra|"Aldagai bitarra"]] estatistikan.<ref>{{erreferentzia|izenburua=http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf|url=http://webdelprofesor.ula.ve/economia/angelz/archivos/los_bits.pdf}}</ref> == Oinarri matematikoak eta konbinatorioak == Egoera bakar bat har dezakeen aldagai [[diskretu]] batek zero informazioa du, eta 2 zenbakia 1 zenbakiaren hurrengo [[Zenbaki natural|zenbaki naturala]] da. Horregatik, bita, bi balio posible baino ez dituen aldagaia, [[Informazio-unitate|informazio primarioko unitate]] [[Estandar (argipena)|estandarra]] da. N biteko bilduma batek 2ⁿ egoera izan dezake: kontsultatu [[Zenbaki bitar|zenbaki bitarra]] informazio gehiago eskuratzeko. Aldagai diskretuen bilduma baten egoera-kopurua aldagai kopuruaren mende dago [[esponentzial]]<nowiki/>ki, eta aldagai bakoitzaren egoera-kopuruaren potentzia-lege gisa baino ez. Hamar bitek hiru [[Zenbaki-sistema hamartar|digitu hamartar]]<nowiki/>rek baino egoera handiagoa dute (1024 eta 1000, hurrenez hurren). Arrazoi beragatik, 10k bit nahikoa dira 3k digitu hamartar behar dituen informazio bat (zenbaki bat edo beste edozein gauza) adierazteko; beraz, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10... egoera dituzten aldagai diskretuetan dagoen informazioa noizbait ordeztu daiteke bi, hiru edo lau aldiz bit gehiago esleituz. Beraz, beste edozein zenbaki txikiren erabilerak ez du abantailarik ematen. [[Fitxategi:Hypercubeorder binary.svg|alt=|thumb|[[Hasse diagrama]] bat: [[Booleren aljebra|algebra Bool]] bat [[Grafiko zuzena|grafiko zuzendu]] gisa irudikatzea ]] Gainera, aljebra boolearrak bitak biltzeko [[Matematika egitura|egitura matematiko]] egokia eskaintzen du, [[Aldagai proposizional|aldagai proposizionalen]] bilduma baten semantika batekin. Aljebra boolearreko eragiketei "[[bit-mailako eragiketak]]" esaten zaie informatikan. [[Funtzio boolear|Funtzio boolearrak]] ere ondo aztertzen dira teorian, eta erraz inplementatu daitezke, bai programa informatikoen bidez, bai [[Elektronika digital|elektronika digitaleko]] ate logikoen bidez. Horrek bitak erabiltzen laguntzen du datu desberdinak adierazteko, baita jatorrian bitarrak ez direnak ere. == Estatistiketan == [[Estatistika|Estatistiketan]], '''datu bitarrak''' aldagai bitarrek deskribatutako [[datu estatistiko mota]] bat dira, bi balio posible bakarrik har ditzaketenak. Datu bitarrek [[Bernoulliren saiakuntza|Bernoulliren saiakuntzen]] emaitzak adierazten dituzte, bi emaitza posible baino ez dituzten esperimentu estatistikoak, [[datu kategoriko]] mota bat da, eta normalean emaitza posibleen kopuru finko batekin esperimentuak irudikatzen ditu. Aldagai bitar bateko bi balioak, zenbakiz 0 eta 1 gisa kodetuta egon arren, proba bateko arrakasta-kopuruaren kontuarekin bat datoz: 1 (arrakasta) eta 0 (porrota). Oro har, eskala nominal batean daudela jotzen da, eta horrek esan nahi du kualitatiboki desberdinak diren eta zenbakiz alderatu ezin diren balioak adierazten dituztela. Ildo horretan, datu bitarrak datu kategorikoen antzekoak dira, baina ez dira zenbaketa-datuak edo beste zenbaki-datu mota batzuk. Askotan, datu bitarrak kontzeptualki kontrajarriak diren bi balioetako bat adierazteko erabiltzen dira, adibidez: * Esperimentu baten emaitza ("arrakasta" edo "porrota") * Bai/ez ("bai" edo "ez") galderaren erantzuna * Ezaugarriren bat izatea edo ez izatea ("presente dago" edo "ez dago") * Proposizio baten egia edo faltsukeria ("egiazkoa" edo "faltsua", "zuzena" edo "okerra")<ref>{{Erreferentzia|abizena=jecrespom|izenburua=Tipos de Datos|hizkuntza=es|data=2015-03-26|url=https://aprendiendoarduino.wordpress.com/2015/03/26/tipos-de-datos/|aldizkaria=Aprendiendo Arduino|sartze-data=2024-11-18}}</ref> Hala ere, bi balio posible baino ez dituztela suposatzen den datuetarako ere erabil daiteke, baita kontzeptualki kontrajarriak ez badira edo espazioan balio posible guztiak kontzeptualki ordezkatzen ez badituzte ere. Adibidez, datu bitarrak askotan erabiltzen dira Estatu Batuetako hauteskundeetan alderdien boto-emaileen hauteskundeak ordezkatzeko, hau da, [[Errepublikanoak (Frantzia)|errepublikanoak]] edo [[demokratak]]. Kasu honetan, ez dago bi [[alderdi politiko]] bakarrik egoteko berezko arrazoirik, eta, izatez, beste alderdi batzuk daude AEBetan. Baina hain txikiak dira, non, oro har, ez dira kontuan hartzen. Datu jarraituak (edo 2 kategoriatako datu kategorikoak) azterketa-helburuetarako aldagai bitar gisa modelatzeari [[dikotomizazioa]] ([[dikotomia]] bat sortzea) esaten zaio. [[Diskretizazio]] guztiak bezala, diskretizazio-errore bat dakar, baina errorea gorabehera zerbait baliotsua ikastea da helburua (dagokion helbururako hutsal gisa tratatuz, baina oro har hutsala denik ezin dela onartu gogoratuz). Aldagai bitarrak [[zorizko aldagaiak]] dira, eta [[Bernoulliren banaketa]] baten arabera banatzen dira. Aldagai bitarrak diren emaitza lehenetsien [[Erregresio-analisi|erregresio-analisia,]] [[Erregresio logistiko|erregresio logistikoaren]], [[Erregresio probit|erregresio probitaren]] edo [[hautapen-eredu diskretu]] mota erlazionatuaren bidez egiten da. == Informatikan == [[Fitxategi:Commons QR code.png|thumb|[[QR kode]] baten [[Irudi bitar|irudi bitarra]], pixel bakoitzeko bit 1 irudikatzen duena, 24 biteko [[Egiazko kolorea|kolore egiazkoaren]] irudi tipiko baten ordez.]] Ordenagailu modernoetan, datu bitarrak bitar moduan irudikatutako edozein daturi dagozkio, goragoko maila batean interpretatu edo beste modu batean bihurtu beharrean. Mailarik baxuenean, bitak gailu [[biegonkor]] batean biltegiratzen dira, [[flip-flop]] baten moduan. Datu bitar gehienek esanahi sinbolikoa badute ere, datu bitar guztiak ez dira zenbakizkoak. Datu bitar batzuk [[Ordenagailen jarraibideak|ordenagailuaren jarraibideei]] dagozkie, hala nola [[bilaketa-deskodetze-exekuzio zikloan|bilaketa deskodetze exekuzio zikloan]] zehar kontrol-unitateak deskodetutako [[Prozesadoreen erregistroak|prozesadorearen erregistroetako]] datuak. Ordenagailuek oso gutxitan aldatzen dituzte banakako bitak errendimendu-arrazoiengatik. Horren ordez, datuak bit kopuru finko bateko taldeetan lerrokatzen dira, normalean 1 [[byte]] (8 bit). Beraz, ordenagailuetako "datu bitarrak" byteen sekuentziak dira. Goragoko maila batean, [[32 bit|32 biteko]] sistemetarako [[hitz]] bateko taldetan (4 byte) sartzen dira datuak, eta [[64 bit|64 biteko]] sistemetarako, berriz, 2 hitzetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pablo|abizena=Espeso|izenburua=De los 32 a los 64 bits: ventajas y desafíos de la transición de una arquitectura|hizkuntza=es|data=2013-10-14|url=https://www.xataka.com/otros/de-los-32-a-los-64-bits-ventajas-y-desafios-de-la-transicion-de-una-arquitectura|aldizkaria=Xataka|sartze-data=2024-11-18}}</ref> [[Informatika]] aplikatuaren eta [[Informazio teknologia|informazioaren teknologien]] eremuetan, normalean datu bitarrez hitz egiten da, testuan oinarritutako datuekin alderatuta, testu gisa interpretatu ezin diren datu mota guztiei dagokienez. «Testua» eta «bitarra» bereiztea, batzuetan, fitxategi baten eduki semantikoari dagokio (adibidez, idatzizko dokumentu bat [[irudi digital]] baten aurrean). Hala ere, fitxategi bateko byte indibidualak testu gisa interpreta daitezkeen (ikus [[karaktereen kodifikazioa]]) edo interpretatu ezin diren aipatzen du. Azken esanahi hori lortu nahi denean, «formatu bitarra» eta «testu-formatua» termino espezifikoenak erabiltzen dira. Semantikoki testualak diren datuak formatu bitarrean adieraz daitezke (adibidez, konprimituta daudenean edo formatu-kode mota bat baino gehiago konbinatzen dituzten formatu jakin batzuetan, [[Microsoft Word|Microsoft Wordek]] erabiltzen duen [[DOC formatua|DOC]] formatuan adibidez); aldiz, irudi-datuak batzuetan testu-formatuan irudikatzen dira (adibidez, [[X Window sistema|X Window sisteman]] erabiltzen den [[X PixMap]] irudi-formatuan).<ref>{{Erreferentzia|abizena=cmastr|izenburua=Datos binarios y datos de valores grandes de SQL Server - ADO.NET|hizkuntza=es-es|data=2023-05-09|url=https://learn.microsoft.com/es-es/dotnet/framework/data/adonet/sql/sql-server-binary-and-large-value-data|aldizkaria=learn.microsoft.com|sartze-data=2024-11-18}}</ref> == Ikus halaber == * [[Bit-matrizea]] * [[Bernoulliren banaketa]] * [[Datu boolearren mota]] * [[Ordenagailuaren memoria]] * [[Datu kategoriko|Datu kategorikoa]] * [[Datu kualitatibo|Datu kualitatiboa]] == Erreferentziak == na6b7hmg6f8kg2t92u51kx06j5jyzuh 0 1210480 9983720 9949976 2024-11-28T12:21:07Z 195.76.192.178 9983720 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Albertus «Ab» Geldermans''' ([[Beverwijk]], [[1935]]eko [[martxoaren 17]]a) herbeheretar txirrindulari ohia da, profesionala 1959 eta 1966 artean. Zazpi aldiz hartu zuen parte [[Frantziako Tour]]rean, eta 1962ko ekitaldian bosgarren sailkatu zen, liderreko maillot horia bi etapatan jantzi eta gero. Garaipenen artean, aipatzekoak dira 1960ko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] klasikoa eta urte bereko [[Alemaniako Itzulia]]. Erretiratu ostean, kirol zuzendari aritu zen eta [[1968ko Frantziako Tourra|1968ko Tour]]rean Herbehereetako taldearen arduraduna izan zen, non, bere gidaritzapean, [[Jan Janssen]]<nowiki/>ek garaipena eskuratu zuen. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1959''' * 6. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n '''1960''' * [[Week-end ardennais]] * [[Alemaniako Itzulia]] eta etapa 1 * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] * [[Anberesko Hiru Egunak|Anberesko Hiru Egun]]eko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n '''1961''' * [[Menton-Genova-Erroma]] eta 2 etapa * [[Dunkerqueko Lau Egunak]] eta etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * [[Herbehereetako Itzulia|Herbehereetako Itzuli]]ko etapa 1 * 2. [[Parisien Sari Nagusia]]n * 5. [[1961eko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en * 6. [[Paris-Niza]]<nowiki/>n eta etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1962''' * [[Fitxategi:MaillotHolanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Fitxategi:MaillotHolanda.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Herbehereetako erlojupeko txirrindularitzako txapelketa]] * 2. [[Tour de l'Aude]]<nowiki/>n eta etapa 1 * 5. [[1962ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean * 10. [[1962ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n eta 2 etapa '''1963''' * [[Midi Libreren Sari Nagusia|Midi Libre]]ko etapa 1 * [[Manche-Océan]] * 3. [[Parisien Sari Nagusia]]n '''1964''' * [[Parisien sari Nagusia]] ([[Rudi Altig]] eta [[Arie den Hartog]]<nowiki/>ekin) '''1965''' * [[1965eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 '''1966''' * [[Paris-Niza]]<nowiki/>ko eta etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Lasterketa !1958 !1959 !1960 !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1964ko Italiako Giroa|37.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1960ko Frantziako Tourra|12.]] |align="center"|[[1961eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|'''[[1962ko Frantziako Tourra|5.]]''' |align="center"|[[1963ko Frantziako Tourra|24.]] |align="center"|[[1964ko Frantziako Tourra|38.]] |align="center"|[[1965eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|[[1966ko Frantziako Tourra|57.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|40.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|'''[[1962ko Espainiako Itzulia|10.]]''' |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|'''6.''' |align="center"|22. |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|29. |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1935eko||Geldermans, Albertus}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] 2bf5hlh7aap4h94ypxfrt1zc5f3ochw 2 1210999 9984605 9953360 2024-11-29T09:04:44Z Karabezu23 153333 9984605 wikitext text/x-wiki Koranaren gai nagusia [[monoteismo]]a da. Jainkoa bizidun, betiereko, orojakile eta ahalguztidun gisa irudikatzen da (ikus, adibidez, Korann 2:20, 2:29, 2:255). Jainkoaren ahalguztiduntasuna, batez ere, sortzeko duen ahalmenean agertzen da. Bera da guztiaren sortzailea, zeruarena eta lurrarena eta bien artean dagoenarena (ikus, adibidez, Koran 13:16, 2:253, 50:38, eta abar). Gizaki guztiak berdinak dira Jainkoarekiko erabateko menpekotasunean, eta haien ongizatea egitate hori aitortu eta horren arabera bizitzearen mende dago. Koranak argumentu kosmologikoak eta ausazkoak erabiltzen ditu zenbait bertsotan, Jainkoaren existentzia frogatzeko terminoak aipatu gabe. Beraz, unibertsoa sortua da eta sorburu bat behar du, eta existitzen den orok bere existentziaren kausa nahikoa izan behar du. Gainera, unibertsoaren diseinua kontenplazio-puntu gisa aipatzen da maiz: Ez duzu Jainkoaren sorkuntzan akatsik ikusten; begira berriro: akatsik ikusten al duzu? ssb4gsz67ou4m4rxa538hwx28y6l575 2 1211162 9983830 9954461 2024-11-28T13:41:09Z Idurre.larrucea 167769 9983830 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Idurre.larrucea}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Signal (software)}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Signal (software)}} <br /> <h1>IDURRE<h1> <h2>LARRUCEA<h2> <h3>PORRAS ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, [[IS-95]] izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: [[GSM]], [[D-AMPS]], [[PDC]], [[iDEN]] eta [[PHS]]. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: [[Oinarri estazio|oinarri estazioak]] mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren [[hedapen atzerapena]] orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, [[babes-tarte]] bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn [[zorizko atzipen kanala]] (inglesez: ''Random access channel (RACH)'') deitzen zaio. Mugikorrak [[Denbora-bitarte|denbora-bitartearen]] hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Gorazko eta beheranzko loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. 78pvq1dagvtlgprf7idsdtyt4kkhqnm 9983849 9983830 2024-11-28T13:50:06Z Idurre.larrucea 167769 9983849 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Idurre.larrucea}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Signal (software)}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Signal (software)}} <br /> <h1>IDURRE<h1> <h2>LARRUCEA<h2> <h3>PORRAS ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, [[IS-95]] izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: [[GSM]], [[D-AMPS]], [[PDC]], [[iDEN]] eta [[PHS]]. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: [[Oinarri estazio|oinarri estazioak]] mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren [[hedapen atzerapena]] orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, [[babes-tarte]] bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn [[zorizko atzipen kanala]] (inglesez: ''Random access channel (RACH)'') deitzen zaio. Mugikorrak [[Denbora-bitarte|denbora-bitartearen]] hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Gorazko eta beheranzko loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. === Erabilera hariztatutako sareetan === [[ITU|ITU-T]]<nowiki/>ren [[G.hn]] estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ "Mugarik Gabeko Transmisio Aukera" (ingelesez: ''Contention-Free Transmission Opportunities (CFTXOP)'') alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. [[FlexRay]] protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako [[Sare hariztatu|sare hariztatuak]] kontrolatzen ditu. tbt26u3vu1pjq4echvjzh4890nf3s92 9983860 9983849 2024-11-28T13:55:51Z Idurre.larrucea 167769 9983860 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Idurre.larrucea}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Signal (software)}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Signal (software)}} <br /> <h1>IDURRE<h1> <h2>LARRUCEA<h2> <h3>PORRAS ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, [[IS-95]] izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: [[GSM]], [[D-AMPS]], [[PDC]], [[iDEN]] eta [[PHS]]. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: [[Oinarri estazio|oinarri estazioak]] mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren [[hedapen atzerapena]] orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, [[babes-tarte]] bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn [[zorizko atzipen kanala]] (inglesez: ''Random access channel (RACH)'') deitzen zaio. Mugikorrak [[Denbora-bitarte|denbora-bitartearen]] hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Gorazko eta beheranzko loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. === Erabilera hariztatutako sareetan === [[ITU|ITU-T]]<nowiki/>ren [[G.hn]] estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ "Mugarik Gabeko Transmisio Aukera" (ingelesez: ''Contention-Free Transmission Opportunities (CFTXOP)'') alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. [[FlexRay]] protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako [[Sare hariztatu|sare hariztatuak]] kontrolatzen ditu. df ljfsdjkkfsdd`vf¡'fds Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da [[Frekuentzia bidezko sarbide anizkoitz|frekuentzia bidezko sarbide anizkoitza]] (ingelesez: ''frecuency division multiple access(FDMA)'') eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta Personal Handy-phone system (PHS) sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora-bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMAren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora-bitartean. Gainontzeko denboran mugikorrak sareko parametroak neurtu dezake, beste maiztasun batzuk erabiltzen dituzten transmisore hurbilak aurkitzeko. Honek maiztasun-tranferentzia fidagarriak ahalbidetzen ditu, CDMA ez bezala. CDMAk zelula-transferentzia ahulak erabiltzen ditu. Mugikorra 6 oinarri estazioekin komunikatzen da aldi berean, eta kalitate hoberena ematen duen oinarri estazioa aukeratzen da.   TDMAren desabantaila bat da interferentzia sortzen dutela denbora-bitartearen luzerarekin zuzenki erlazionatzen den maiztasunean. Hau antzeman daiteke TDMA erabiltzen duen telefono batean, irrati batetik hurbil dagoenean, burrunba bat entzuten baita. Beste desabantaila bat da babes-tarteak kanalaren banda zabalera mugatzen duela. tiw38phx70mum8m99s4sowdzz690heb 2 1211163 9983781 9981897 2024-11-28T13:18:15Z Pmartinez082 167765 /* Desabantailak */ 9983781 wikitext text/x-wiki {{Infotaula}}{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{pmartinez082}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Time-division multiple access}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Acceso múltiple por división de tiempo}}'''Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitza''' ('''TDMA''', [[Ingelesa|ingelesez]]: ''Time Division Muitiple Access'') [[multiplexazio]] teknologia da, baliabide elkarbanatutako sareetan erabiltzen dena. Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio mota bat da, zeinetan transmisore eta hartzaile bana izan beharrean, hainbat transmisore dauden. TDMAk hainbat erabiltzailek maiztasun kanal bera erabiltzea ahalbidetzen du, seinalea denbora bitarte (''time slot'') desberdinetan zatituz. Era horretan erabiltzaileek informazioa haien denbora tartean transmititzen dute, bata bestearen atzetik. Estazio desberdinak transmisio baliabide bera erabiltzeko gaitasuna eskaintzen du horrek, kanalaren kapazitatearen zati bat soilik erabiliz. '''TDMA dinamikoa''' trafikoaren eskarian oinarritutako denbora bitarteen erreserba dinamikoa egiten duen TDMAren aldaera da. TDMA 2G sistema zelularretan erabiltzen da, [[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|komunikazio mugikorretako sistema orokorretan]] (GSM), IS-136an, Personal Digital Cellularren (PDC), eta Digital Enhanced Cordless Telecommunicationsen (DECT) telefono mugikorrentzako estandarrean, besteak beste. TDMAren lehenengo erabilera satelite bidezko komunikazioetan izan zen, Western Unionen Westar 3 komunikazio satelitean, 1979an. Gaur egun haren erabilera satelite komunikazioetan, combat-net irrati sistemetan eta sare optiko pasiboen (PON) upstream trafikoan oso zabalduta dago. == Ezaugarriak == * Hainbat erabiltzailerekin kanal bakarreko maiztasun eramalea elkarbanatzen du. * Transmisio ez-kontinuoak ''handoff''a sinpleagoa egiten du. * Denbora bitarteak dinamikoki esleitu daitezke TDMA dinamikoaren bidez. * CDMA baino potentzia kontrol gutxiago zelula barneko interferentzia txikiagotzearen ondorioz. * CDMA baino sinkronizazio goiburu luzeagoa * Ekualizazio aurreratua beharrezkoa izan daiteke data transmisio altuetarako kanala "frequency selective" baldin bada eta sinboloen arteko interferentzia sortzen badu. * Cell breathinga (aldameneko zeluletatik baliabideak eskuratzea) CDMAn baino zailagoa da. * Maiztasun/denbora tarte alokatze konplexua == Erabilera == === Erabilera sistema mugikorretan === ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, IS-95 izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: GSM, D-AMPS, PDC, iDEN eta PHS. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: oinarri estazioak mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren hedapen atzerapena orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora bitarte osoa erabili transmititzeko, babes-tarte bat baitago denbora bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn zorizko atzipen kanala (RACH) deitzen zaio. Mugikorrak denbora bitartearen hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Uplink eta downlink loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. ==== 3G sistemak ==== 3G sistemetan TDMA, CDMA eta TDD UMTSn integratzea maila altuko ikuspuntua eskaintzen du espektro-efizientzia eta sarearen errendimendua hobetzeko. UTRA-FDDk (maiztasun bidezko zatiketa) erabiltzen du CDMA eta FDD, maiztasun banda ezberdinak erabiliz goranzko eta beheranzko loturentzako. Maiztasun banaketa honek interferentzia gutxitzen du eta etengabeko datu jarioa ahalbidetzen du bi noranzkoetan. Teknika hau aproposa da trafiko orekatua duten inguruneentzat. Beste alde batetik UTRA-TDDk (denbora bidezko zatiketa) CDMA erabiltzen du TDMArekin eta TDDrekin batera. Teknika honetan maiztasun banda berdina erabiltzen da goranzko eta beheranzko loturentzat, baina denbora tarte ezberdinetan. Denboraren banaketa hau oso erabilgarria da trafiko desorekatuta duten inguruneentzat. Hau da, goranzko eta beheranzko loturetan trukatzen den datu tasa oso ezberdina denean. Beharrezkoak diren denbora bitarteak dinamikoki esleituz, UTRA-TDDk era oso eraginkor batean kudeatu dezake trafiko eredu aldakorrak eta horrela sarearen gaitasuna handitu. UMTSn teknologia hauen guztien konbinazioa egoteak espektroaren kudeaketa malguago eta eraginkorrago bat ahalbidetzen du. Honi esker erabiltzaile mota ezberdinen eskaerak erantzun daitezke eta 3G sareen moldagarritasuna ingurune operatibo ezberdinetara hobetzen da. === Erabilera hariztatutako sareetan === ITU-Tren G.hn estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ ‘Contention-Free Transmission Opportunities’ (CFTXOP) alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. FlexRay protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako sare hariztatuak kontrolatzen ditu. == Beste sarbide-anizkoitza eskemekiko konparaketa == Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da FDMA eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta PHS sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMaren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora bitartean. == Abantailak eta desabantailak == Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzak denbora bitarteak erabiltzen ditu irrati frekuentziaren (RF) banda zabalera jakin bat denbora baterako alokatzeko, erabiltzaile askok sekuentzialki kanala elkarbanatu dezaten. Espektro efizientzia hobetzeaz gain, TDMAk komunikazioaren kalitatea eta sistemaren errendimendua areagotzen duten hainbat abantaila eskaintzen ditu. === Abantailak === # '''Espektro efizientzia altua''': TDMAk eskuragarri dagoen banda zabaleraren erabilpena maximizatzen du erabiltzaile ugari kanal bera inolako zapaltzerik gabe erabiltzea ahalbidetuz. # '''Intersinbolo interferentzia baxua''': Erabiltzaileei haien artean zapaltzen ez diren denbora bitarteen esleipenari esker TDMAk intersinbolo interferentziaren arriskua saihesten du. Interferentzia mota hau bata bestearen alboan dauden sinboloen seinaleak elkar zapaltzen dutenean gertatzen da, distortsioa eta komunikazioan erroreak sortuz. Denbora bitarteen arteko banaketa argiak sinbolo bakoitza beste batekin zapaldu gabe transmitituko dela bermatzen du, seinale fidagarria dela ziurtatuz. # '''Zaintza banden ezabatzea''': Elkarren ondoan dauden kanalen artean zapaltzerik ez dagoenez, zaintza banden erabilpena ez da beharrezkoa. Zaintza bandak erabili gabeko kanalak dira, informazioa transmititzen duten kanalen arteko interferentziak saihesteko erabiltzen direnak. Zaintza banden desagertzeak libre dagoen espektroaren erabilpen altuagoa dakar, erabiltzaile gehiagorako kapazitatea lortuz. # '''Alokatze tasa malgua''': TDMAk denbora bitarteen alokatze dinamikoa egiteko aukera eskaintzen du, sistema erabiltzaileen trafiko motara egokitzea ahalbidetzen duena. Malgutasun horrek baliabideen erabilpena optimizatzen du eta erabiltzailearen esperientzian eragin positiboa izan dezake. # '''Bateria kontsumo txikia''': FDMA (Frequency Division Multiple Access) ez bezala, transmisio kontinuoa behar duena, TDMA era ez kontinuoan funtzionatzen du. Igorle bakoitza amatatu daiteke transmititzen ez duen momentuan, bateriaren aurrezpena lortuz. Gailu mugikorrentzat bereziki garrantzitsua den abantaila da hau, bateriaren bizitza areagotu eta kargatzearen maiztasuna txikiagotzen baititu. # '''Inplementazio sinplifikatua''': TDMAren denboran oinarritutako arkitekturak erabiltzaileen arteko sinkronizazio metodoak sinplifikatzen ditu. Erabiltzaileak kanal bera erabiltzeko txandakatzen direnez, sistemak era errazean kudeatzen ditu denbora eta koordinatzea. CDMAk (Code Division Multiple Access), esaterako, metodo askoz konplexuagoak erabili behar ditu, haren seinaleek elkar zapaltzen baitute. # '''Eskalagarritasuna:''' TDMA sistemek eraginkorki eskalatu daitezke erabiltzaile kopuru handietara. Erabiltzaile berriak sisteman sartuko balira denbora bitarte gehigarriak sortuko lirateke sistemaren egituran aldaketa garrantzitsuak egin gabe, sarearen kapazitatearen zabaltzea erraztuz. # '''Zerbitzu kalitatearen (QoS) hobekuntza''': Erabiltzaileen sarbidea dinamikoki kudeatzeko gaitasunak zerbitzuaren kalitatea hobe dezake. Atzerapen txikiagoa eta throughput altuagoa lor dezake praktika honek, erabiltzaileei komunikazio eraginkorra bermatuz. === Desabantailak === # '''Zaintza bitarteak''': Bata bestearen alboan dauden denbora bitarteen arteko interferentzia saihestearren zaintza bitarteak gehitu behar dira. Bitarte horiek 30 - 50 μs-koak izaten dira, eta transmisioak elkar ez zapaltzeko erabiltzen diren bufferrak dira. Horien inplementazioa sistemaren throughputa txikitzen du, zaintza bitarte horiek transmititzean denbora galtzen baita. # '''Energia kontsumoa''': Nahiz eta igorleak transmititzen ez duenean bere burua amatatzeko gaitasuna izan, zaintza tarteen erabiltzeak bateria kontsumorako eragin negatiboa izan dezake. Erabiltzailea berriro konektatzearen sinkronizazio beharrak eta denbora tarteak kudeatzearekin lotutako gastu orokorrek energia gehiago kontsumitzea eragin dezakete, batez ere kanalera sartzeko erabiltzaile asko lehiatzen diren agertokietan. Hau kritikoa izan daiteke bateriadun gailu mugikorrentzat. # '''Sinkronizazio erronkak''': TDMAk erabiltzaileen arteko sinkronizazio zehatza behar du erabiltzaile bakoitza dagokion denbora bitartean transmititzen duela ziurtatzeko. Horrek sistemaren diseinua eta inplementazioan konplexutasuna eskatzen du, erabiltzaileak sartu eta ateratzen diren testuinguru dinamikoetan bereziki. Zenbat eta erabiltzaile gehiago sarean sartu, orduan eta zailagoa izango da sinkronizazioa mantentzea, komunikazio erroreak egoteko probabilitatea areagotuz. # '''Datu-tasa mugatua''': TDMA datu-tasa ertainak lortzen ditu beste sarbide anizkoitza teknikekin konparatuz (CDMA, esaterako). Muga hori denbora bitartearen iraupenak ezartzen du, tarte horretan datu kopuru jakin bat transmititu daitekeelako. Horren ondorioz, datu-tasa altuaren beharra duten erabiltzaileek abiadura baxuak izan ditzakete, errendimendu murriztua eta erabiltzailearen atsekabea lortuz. # '''Sistema malgutasun mugatua''': TDMAk malgutasun mugatua eskaintzen du erabiltzailearen alokatze eta datu transmisio tasari dagokionez. CDMA ez bezala, banda zabaleraren erabilera dinamikoagoa eskaintzen duenak, TDMAren egitura finkoak baliabideen azpierabiltzea suposatu dezake. # '''Eskalagarritasun murrizketak''': Nahiz eta TDMAk erabiltzaile berriak sisteman sartzeko erraztasuna izan, eskalagarritasun hori sinkronizazioaz eta denbora bitarteen iraupen finkoaz mugatuta dago. Erabiltzailearen eskakizunek gora egitekotan sistemak lehen zuen maila mantentzeko arazoak izango ditu. == Ikus, gainera == * [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == rp5myoqsu8uj7rspgpxs67e3nkds9ai 9983803 9983781 2024-11-28T13:29:07Z Pmartinez082 167765 /* Ikus, gainera */ 9983803 wikitext text/x-wiki {{Infotaula}}{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{pmartinez082}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Time-division multiple access}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Acceso múltiple por división de tiempo}}'''Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitza''' ('''TDMA''', [[Ingelesa|ingelesez]]: ''Time Division Muitiple Access'') [[multiplexazio]] teknologia da, [[Baliabide elkarbanatutako sare|baliabide elkarbanatutako sareetan]] erabiltzen dena. [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] mota bat da, zeinetan [[transmisore]] eta [[Hartzaile (telekomunikazioak)|hartzaile]] bana izan beharrean, hainbat transmisore dauden. TDMAk hainbat erabiltzailek [[maiztasun kanal]] bera erabiltzea ahalbidetzen du, seinalea [[denbora-bitarte]] (ingelesez: ''time slot'') desberdinetan zatituz<ref>{{Erreferentzia|izena=Guowang|abizena=Miao|izenburua=Fundamentals of Mobile Data Networks|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2016|edizioa=1st ed|isbn=978-1-107-14321-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era horretan, erabiltzaileek informazioa haien denbora tartean transmititzen dute, bata bestearen atzetik. Estazio desberdinak transmisio baliabide bera erabiltzeko gaitasuna eskaintzen du horrek, [[Kanalaren kapazitate|kanalaren kapazitatearen]] zati bat soilik erabiliz. '''TDMA dinamikoa''' trafikoaren eskarian oinarritutako denbora-bitarteen erreserba dinamikoa egiten duen TDMAren aldaera da. TDMA 2G sistema zelularretan erabiltzen da, [[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|komunikazio mugikorretako sistema orokorretan]] (GSM), [[IS-136|IS-136an]], [[Personal Digital Cellular|Personal Digital Cellular-en]] (PDC), eta [[Digital Enhanced Cordless Telecommunications|Digital Enhanced Cordless Telecommunications-en]] (DECT) [[Telefono mugikor|telefono mugikorrentzako]] estandarrean, besteak beste. TDMAren lehenengo erabilera [[Satelite bidezko komunikazio|satelite bidezko komunikazioetan]] izan zen, [[Western Union|Western Unionen]] [[Westar 3]] komunikazio satelitean, 1979an. Gaur egun haren erabilera satelite komunikazioetan, combat-net irrati sistemetan eta sare optiko pasiboen (PON) upstream trafikoan oso zabalduta dago. == Ezaugarriak == * Hainbat erabiltzailerekin kanal bakarreko maiztasun eramalea elkarbanatzen du. * Transmisio ez-kontinuoak ''handoff''a sinpleagoa egiten du. * denbora-bitarteak dinamikoki esleitu daitezke TDMA dinamikoaren bidez. * CDMA baino potentzia kontrol gutxiago zelula barneko interferentzia txikiagotzearen ondorioz. * CDMA baino sinkronizazio goiburu luzeagoa * Ekualizazio aurreratua beharrezkoa izan daiteke data transmisio altuetarako kanala "frequency selective" baldin bada eta sinboloen arteko interferentzia sortzen badu. * Cell breathinga (aldameneko zeluletatik baliabideak eskuratzea) CDMAn baino zailagoa da. * Maiztasun/denbora tarte alokatze konplexua == Erabilera == === Erabilera sistema mugikorretan === ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, IS-95 izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: GSM, D-AMPS, PDC, iDEN eta PHS. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: oinarri estazioak mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren hedapen atzerapena orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, babes-tarte bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn zorizko atzipen kanala (RACH) deitzen zaio. Mugikorrak denbora-bitartearen hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Uplink eta downlink loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. ==== 3G sistemak ==== 3G sistemetan TDMA, CDMA eta TDD UMTSn integratzea maila altuko ikuspuntua eskaintzen du espektro-efizientzia eta sarearen errendimendua hobetzeko. UTRA-FDDk (maiztasun bidezko zatiketa) erabiltzen du CDMA eta FDD, maiztasun banda ezberdinak erabiliz goranzko eta beheranzko loturentzako. Maiztasun banaketa honek interferentzia gutxitzen du eta etengabeko datu jarioa ahalbidetzen du bi noranzkoetan. Teknika hau aproposa da trafiko orekatua duten inguruneentzat. Beste alde batetik UTRA-TDDk (denbora bidezko zatiketa) CDMA erabiltzen du TDMArekin eta TDDrekin batera. Teknika honetan maiztasun banda berdina erabiltzen da goranzko eta beheranzko loturentzat, baina denbora tarte ezberdinetan. Denboraren banaketa hau oso erabilgarria da trafiko desorekatuta duten inguruneentzat. Hau da, goranzko eta beheranzko loturetan trukatzen den datu tasa oso ezberdina denean. Beharrezkoak diren denbora-bitarteak dinamikoki esleituz, UTRA-TDDk era oso eraginkor batean kudeatu dezake trafiko eredu aldakorrak eta horrela sarearen gaitasuna handitu. UMTSn teknologia hauen guztien konbinazioa egoteak espektroaren kudeaketa malguago eta eraginkorrago bat ahalbidetzen du. Honi esker erabiltzaile mota ezberdinen eskaerak erantzun daitezke eta 3G sareen moldagarritasuna ingurune operatibo ezberdinetara hobetzen da. === Erabilera hariztatutako sareetan === ITU-Tren G.hn estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ ‘Contention-Free Transmission Opportunities’ (CFTXOP) alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. FlexRay protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako sare hariztatuak kontrolatzen ditu. == Beste sarbide-anizkoitza eskemekiko konparaketa == Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da FDMA eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta PHS sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora-bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMaren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora-bitartean. == Abantailak eta desabantailak == Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzak denbora-bitarteak erabiltzen ditu irrati frekuentziaren (RF) banda zabalera jakin bat denbora baterako alokatzeko, erabiltzaile askok sekuentzialki kanala elkarbanatu dezaten. Espektro efizientzia hobetzeaz gain, TDMAk komunikazioaren kalitatea eta sistemaren errendimendua areagotzen duten hainbat abantaila eskaintzen ditu. === Abantailak === # '''Espektro efizientzia altua''': TDMAk eskuragarri dagoen banda zabaleraren erabilpena maximizatzen du erabiltzaile ugari kanal bera inolako zapaltzerik gabe erabiltzea ahalbidetuz. # '''Intersinbolo interferentzia baxua''': Erabiltzaileei haien artean zapaltzen ez diren denbora-bitarteen esleipenari esker TDMAk intersinbolo interferentziaren arriskua saihesten du. Interferentzia mota hau bata bestearen alboan dauden sinboloen seinaleak elkar zapaltzen dutenean gertatzen da, distortsioa eta komunikazioan erroreak sortuz. denbora-bitarteen arteko banaketa argiak sinbolo bakoitza beste batekin zapaldu gabe transmitituko dela bermatzen du, seinale fidagarria dela ziurtatuz. # '''Zaintza banden ezabatzea''': Elkarren ondoan dauden kanalen artean zapaltzerik ez dagoenez, zaintza banden erabilpena ez da beharrezkoa. Zaintza bandak erabili gabeko kanalak dira, informazioa transmititzen duten kanalen arteko interferentziak saihesteko erabiltzen direnak. Zaintza banden desagertzeak libre dagoen espektroaren erabilpen altuagoa dakar, erabiltzaile gehiagorako kapazitatea lortuz. # '''Alokatze tasa malgua''': TDMAk denbora-bitarteen alokatze dinamikoa egiteko aukera eskaintzen du, sistema erabiltzaileen trafiko motara egokitzea ahalbidetzen duena. Malgutasun horrek baliabideen erabilpena optimizatzen du eta erabiltzailearen esperientzian eragin positiboa izan dezake. # '''Bateria kontsumo txikia''': FDMA (Frequency Division Multiple Access) ez bezala, transmisio kontinuoa behar duena, TDMA era ez kontinuoan funtzionatzen du. transmisore bakoitza amatatu daiteke transmititzen ez duen momentuan, bateriaren aurrezpena lortuz. Gailu mugikorrentzat bereziki garrantzitsua den abantaila da hau, bateriaren bizitza areagotu eta kargatzearen maiztasuna txikiagotzen baititu. # '''Inplementazio sinplifikatua''': TDMAren denboran oinarritutako arkitekturak erabiltzaileen arteko sinkronizazio metodoak sinplifikatzen ditu. Erabiltzaileak kanal bera erabiltzeko txandakatzen direnez, sistemak era errazean kudeatzen ditu denbora eta koordinatzea. CDMAk (Code Division Multiple Access), esaterako, metodo askoz konplexuagoak erabili behar ditu, haren seinaleek elkar zapaltzen baitute. # '''Eskalagarritasuna:''' TDMA sistemek eraginkorki eskalatu daitezke erabiltzaile kopuru handietara. Erabiltzaile berriak sisteman sartuko balira denbora-bitarte gehigarriak sortuko lirateke sistemaren egituran aldaketa garrantzitsuak egin gabe, sarearen kapazitatearen zabaltzea erraztuz. # '''Zerbitzu kalitatearen (QoS) hobekuntza''': Erabiltzaileen sarbidea dinamikoki kudeatzeko gaitasunak zerbitzuaren kalitatea hobe dezake. Atzerapen txikiagoa eta throughput altuagoa lor dezake praktika honek, erabiltzaileei komunikazio eraginkorra bermatuz. === Desabantailak === # '''Zaintza bitarteak''': Bata bestearen alboan dauden denbora-bitarteen arteko interferentzia saihestearren zaintza bitarteak gehitu behar dira. Bitarte horiek 30 - 50 μs-koak izaten dira, eta transmisioak elkar ez zapaltzeko erabiltzen diren bufferrak dira. Horien inplementazioa sistemaren throughputa txikitzen du, zaintza bitarte horiek transmititzean denbora galtzen baita. # '''Energia kontsumoa''': Nahiz eta transmisoreak transmititzen ez duenean bere burua amatatzeko gaitasuna izan, zaintza tarteen erabiltzeak bateria kontsumorako eragin negatiboa izan dezake. Erabiltzailea berriro konektatzearen sinkronizazio beharrak eta denbora tarteak kudeatzearekin lotutako gastu orokorrek energia gehiago kontsumitzea eragin dezakete, batez ere kanalera sartzeko erabiltzaile asko lehiatzen diren agertokietan. Hau kritikoa izan daiteke bateriadun gailu mugikorrentzat. # '''Sinkronizazio erronkak''': TDMAk erabiltzaileen arteko sinkronizazio zehatza behar du erabiltzaile bakoitza dagokion denbora-bitartean transmititzen duela ziurtatzeko. Horrek sistemaren diseinua eta inplementazioan konplexutasuna eskatzen du, erabiltzaileak sartu eta ateratzen diren testuinguru dinamikoetan bereziki. Zenbat eta erabiltzaile gehiago sarean sartu, orduan eta zailagoa izango da sinkronizazioa mantentzea, komunikazio erroreak egoteko probabilitatea areagotuz. # '''Datu-tasa mugatua''': TDMA datu-tasa ertainak lortzen ditu beste sarbide anizkoitza teknikekin konparatuz (CDMA, esaterako). Muga hori denbora-bitartearen iraupenak ezartzen du, tarte horretan datu kopuru jakin bat transmititu daitekeelako. Horren ondorioz, datu-tasa altuaren beharra duten erabiltzaileek abiadura baxuak izan ditzakete, errendimendu murriztua eta erabiltzailearen atsekabea lortuz. # '''Sistema malgutasun mugatua''': TDMAk malgutasun mugatua eskaintzen du erabiltzailearen alokatze eta datu transmisio tasari dagokionez. CDMA ez bezala, banda zabaleraren erabilera dinamikoagoa eskaintzen duenak, TDMAren egitura finkoak baliabideen azpierabiltzea suposatu dezake. # '''Eskalagarritasun murrizketak''': Nahiz eta TDMAk erabiltzaile berriak sisteman sartzeko erraztasuna izan, eskalagarritasun hori sinkronizazioaz eta denbora-bitarteen iraupen finkoaz mugatuta dago. Erabiltzailearen eskakizunek gora egitekotan sistemak lehen zuen maila mantentzeko arazoak izango ditu. == Ikus, gainera == * [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] * [[Duplex (telekomunikazioa)]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == kpb6yy80xlyjw9ows1xc5nxdv0hzucv 9983807 9983803 2024-11-28T13:29:55Z Idurre.larrucea 167769 9983807 wikitext text/x-wiki {{Infotaula}}{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{pmartinez082}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Time-division multiple access}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Acceso múltiple por división de tiempo}}'''Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitza''' ('''TDMA''', [[Ingelesa|ingelesez]]: ''Time Division Muitiple Access'') [[multiplexazio]] teknologia da, [[Baliabide elkarbanatutako sare|baliabide elkarbanatutako sareetan]] erabiltzen dena. [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] mota bat da, zeinetan [[transmisore]] eta [[Hartzaile (telekomunikazioak)|hartzaile]] bana izan beharrean, hainbat transmisore dauden. TDMAk hainbat erabiltzailek [[maiztasun kanal]] bera erabiltzea ahalbidetzen du, seinalea [[denbora-bitarte]] (ingelesez: ''time slot'') desberdinetan zatituz<ref>{{Erreferentzia|izena=Guowang|abizena=Miao|izenburua=Fundamentals of Mobile Data Networks|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2016|edizioa=1st ed|isbn=978-1-107-14321-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era horretan, erabiltzaileek informazioa haien denbora tartean transmititzen dute, bata bestearen atzetik. Estazio desberdinak transmisio baliabide bera erabiltzeko gaitasuna eskaintzen du horrek, [[Kanalaren kapazitate|kanalaren kapazitatearen]] zati bat soilik erabiliz. '''TDMA dinamikoa''' trafikoaren eskarian oinarritutako denbora-bitarteen erreserba dinamikoa egiten duen TDMAren aldaera da. TDMA 2G sistema zelularretan erabiltzen da, [[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|komunikazio mugikorretako sistema orokorretan]] (GSM), [[IS-136|IS-136an]], [[Personal Digital Cellular|Personal Digital Cellular-en]] (PDC), eta [[Digital Enhanced Cordless Telecommunications|Digital Enhanced Cordless Telecommunications-en]] (DECT) [[Telefono mugikor|telefono mugikorrentzako]] estandarrean, besteak beste. TDMAren lehenengo erabilera [[Satelite bidezko komunikazio|satelite bidezko komunikazioetan]] izan zen, [[Western Union|Western Unionen]] [[Westar 3]] komunikazio satelitean, 1979an. Gaur egun haren erabilera satelite komunikazioetan, combat-net irrati sistemetan eta sare optiko pasiboen (PON) upstream trafikoan oso zabalduta dago. == Ezaugarriak == * Hainbat erabiltzailerekin kanal bakarreko maiztasun eramalea elkarbanatzen du. * Transmisio ez-kontinuoak ''handoff''a sinpleagoa egiten du. * denbora-bitarteak dinamikoki esleitu daitezke TDMA dinamikoaren bidez. * CDMA baino potentzia kontrol gutxiago zelula barneko interferentzia txikiagotzearen ondorioz. * CDMA baino sinkronizazio goiburu luzeagoa * Ekualizazio aurreratua beharrezkoa izan daiteke data transmisio altuetarako kanala "frequency selective" baldin bada eta sinboloen arteko interferentzia sortzen badu. * Cell breathinga (aldameneko zeluletatik baliabideak eskuratzea) CDMAn baino zailagoa da. * Maiztasun/denbora tarte alokatze konplexua == Erabilera == === Erabilera sistema mugikorretan === ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, IS-95 izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: GSM, D-AMPS, PDC, iDEN eta PHS. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: oinarri estazioak mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren hedapen atzerapena orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, babes-tarte bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn zorizko atzipen kanala (RACH) deitzen zaio. Mugikorrak denbora-bitartearen hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Uplink eta downlink loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. ==== 3G sistemak ==== 3G sistemetan TDMA, CDMA eta TDD UMTSn integratzea maila altuko ikuspuntua eskaintzen du espektro-efizientzia eta sarearen errendimendua hobetzeko. UTRA-FDDk (maiztasun bidezko zatiketa) erabiltzen du CDMA eta FDD, maiztasun banda ezberdinak erabiliz goranzko eta beheranzko loturentzako. Maiztasun banaketa honek interferentzia gutxitzen du eta etengabeko datu jarioa ahalbidetzen du bi noranzkoetan. Teknika hau aproposa da trafiko orekatua duten inguruneentzat. Beste alde batetik UTRA-TDDk (denbora bidezko zatiketa) CDMA erabiltzen du TDMArekin eta TDDrekin batera. Teknika honetan maiztasun banda berdina erabiltzen da goranzko eta beheranzko loturentzat, baina denbora tarte ezberdinetan. Denboraren banaketa hau oso erabilgarria da trafiko desorekatuta duten inguruneentzat. Hau da, goranzko eta beheranzko loturetan trukatzen den datu tasa oso ezberdina denean. Beharrezkoak diren denbora-bitarteak dinamikoki esleituz, UTRA-TDDk era oso eraginkor batean kudeatu dezake trafiko eredu aldakorrak eta horrela sarearen gaitasuna handitu. UMTSn teknologia hauen guztien konbinazioa egoteak espektroaren kudeaketa malguago eta eraginkorrago bat ahalbidetzen du. Honi esker erabiltzaile mota ezberdinen eskaerak erantzun daitezke eta 3G sareen moldagarritasuna ingurune operatibo ezberdinetara hobetzen da. === Erabilera hariztatutako sareetan === ITU-Tren G.hn estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ ‘Contention-Free Transmission Opportunities’ (CFTXOP) alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. FlexRay protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako sare hariztatuak kontrolatzen ditu. == Beste sarbide-anizkoitza eskemekiko konparaketa == Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da FDMA eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta PHS sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora-bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMAren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora-bitartean. Gainontzeko denboran mugikorrak sareko parametroak neurtu dezake, beste maiztasun batzuk erabiltzen dituzten transmisore hurbilak aurkitzeko. Honek maiztasun-tranferentzia fidagarriak ahalbidetzen ditu, CDMA ez bezala. CDMAk zelula-transferentzia ahulak erabiltzen ditu. Mugikorra 6 oinarri estazioekin komunikatzen da aldi berean, eta kalitate hoberena ematen duen oinarri estazioa aukeratzen da.   TDMAren desabantaila bat da interferentzia sortzen dutela denbora-bitartearen luzerarekin zuzenki erlazionatzen den maiztasunean. Hau antzeman daiteke TDMA erabiltzen duen telefono batean, irrati batetik hurbil dagoenean, burrunba bat entzuten baita. Beste desabantaila bat da babes-tarteak kanalaren banda zabalera mugatzen duela. == Abantailak eta desabantailak == Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzak denbora-bitarteak erabiltzen ditu irrati frekuentziaren (RF) banda zabalera jakin bat denbora baterako alokatzeko, erabiltzaile askok sekuentzialki kanala elkarbanatu dezaten. Espektro efizientzia hobetzeaz gain, TDMAk komunikazioaren kalitatea eta sistemaren errendimendua areagotzen duten hainbat abantaila eskaintzen ditu. === Abantailak === # '''Espektro efizientzia altua''': TDMAk eskuragarri dagoen banda zabaleraren erabilpena maximizatzen du erabiltzaile ugari kanal bera inolako zapaltzerik gabe erabiltzea ahalbidetuz. # '''Intersinbolo interferentzia baxua''': Erabiltzaileei haien artean zapaltzen ez diren denbora-bitarteen esleipenari esker TDMAk intersinbolo interferentziaren arriskua saihesten du. Interferentzia mota hau bata bestearen alboan dauden sinboloen seinaleak elkar zapaltzen dutenean gertatzen da, distortsioa eta komunikazioan erroreak sortuz. denbora-bitarteen arteko banaketa argiak sinbolo bakoitza beste batekin zapaldu gabe transmitituko dela bermatzen du, seinale fidagarria dela ziurtatuz. # '''Zaintza banden ezabatzea''': Elkarren ondoan dauden kanalen artean zapaltzerik ez dagoenez, zaintza banden erabilpena ez da beharrezkoa. Zaintza bandak erabili gabeko kanalak dira, informazioa transmititzen duten kanalen arteko interferentziak saihesteko erabiltzen direnak. Zaintza banden desagertzeak libre dagoen espektroaren erabilpen altuagoa dakar, erabiltzaile gehiagorako kapazitatea lortuz. # '''Alokatze tasa malgua''': TDMAk denbora-bitarteen alokatze dinamikoa egiteko aukera eskaintzen du, sistema erabiltzaileen trafiko motara egokitzea ahalbidetzen duena. Malgutasun horrek baliabideen erabilpena optimizatzen du eta erabiltzailearen esperientzian eragin positiboa izan dezake. # '''Bateria kontsumo txikia''': FDMA (Frequency Division Multiple Access) ez bezala, transmisio kontinuoa behar duena, TDMA era ez kontinuoan funtzionatzen du. transmisore bakoitza amatatu daiteke transmititzen ez duen momentuan, bateriaren aurrezpena lortuz. Gailu mugikorrentzat bereziki garrantzitsua den abantaila da hau, bateriaren bizitza areagotu eta kargatzearen maiztasuna txikiagotzen baititu. # '''Inplementazio sinplifikatua''': TDMAren denboran oinarritutako arkitekturak erabiltzaileen arteko sinkronizazio metodoak sinplifikatzen ditu. Erabiltzaileak kanal bera erabiltzeko txandakatzen direnez, sistemak era errazean kudeatzen ditu denbora eta koordinatzea. CDMAk (Code Division Multiple Access), esaterako, metodo askoz konplexuagoak erabili behar ditu, haren seinaleek elkar zapaltzen baitute. # '''Eskalagarritasuna:''' TDMA sistemek eraginkorki eskalatu daitezke erabiltzaile kopuru handietara. Erabiltzaile berriak sisteman sartuko balira denbora-bitarte gehigarriak sortuko lirateke sistemaren egituran aldaketa garrantzitsuak egin gabe, sarearen kapazitatearen zabaltzea erraztuz. # '''Zerbitzu kalitatearen (QoS) hobekuntza''': Erabiltzaileen sarbidea dinamikoki kudeatzeko gaitasunak zerbitzuaren kalitatea hobe dezake. Atzerapen txikiagoa eta throughput altuagoa lor dezake praktika honek, erabiltzaileei komunikazio eraginkorra bermatuz. === Desabantailak === # '''Zaintza bitarteak''': Bata bestearen alboan dauden denbora-bitarteen arteko interferentzia saihestearren zaintza bitarteak gehitu behar dira. Bitarte horiek 30 - 50 μs-koak izaten dira, eta transmisioak elkar ez zapaltzeko erabiltzen diren bufferrak dira. Horien inplementazioa sistemaren throughputa txikitzen du, zaintza bitarte horiek transmititzean denbora galtzen baita. # '''Energia kontsumoa''': Nahiz eta transmisoreak transmititzen ez duenean bere burua amatatzeko gaitasuna izan, zaintza tarteen erabiltzeak bateria kontsumorako eragin negatiboa izan dezake. Erabiltzailea berriro konektatzearen sinkronizazio beharrak eta denbora tarteak kudeatzearekin lotutako gastu orokorrek energia gehiago kontsumitzea eragin dezakete, batez ere kanalera sartzeko erabiltzaile asko lehiatzen diren agertokietan. Hau kritikoa izan daiteke bateriadun gailu mugikorrentzat. # '''Sinkronizazio erronkak''': TDMAk erabiltzaileen arteko sinkronizazio zehatza behar du erabiltzaile bakoitza dagokion denbora-bitartean transmititzen duela ziurtatzeko. Horrek sistemaren diseinua eta inplementazioan konplexutasuna eskatzen du, erabiltzaileak sartu eta ateratzen diren testuinguru dinamikoetan bereziki. Zenbat eta erabiltzaile gehiago sarean sartu, orduan eta zailagoa izango da sinkronizazioa mantentzea, komunikazio erroreak egoteko probabilitatea areagotuz. # '''Datu-tasa mugatua''': TDMA datu-tasa ertainak lortzen ditu beste sarbide anizkoitza teknikekin konparatuz (CDMA, esaterako). Muga hori denbora-bitartearen iraupenak ezartzen du, tarte horretan datu kopuru jakin bat transmititu daitekeelako. Horren ondorioz, datu-tasa altuaren beharra duten erabiltzaileek abiadura baxuak izan ditzakete, errendimendu murriztua eta erabiltzailearen atsekabea lortuz. # '''Sistema malgutasun mugatua''': TDMAk malgutasun mugatua eskaintzen du erabiltzailearen alokatze eta datu transmisio tasari dagokionez. CDMA ez bezala, banda zabaleraren erabilera dinamikoagoa eskaintzen duenak, TDMAren egitura finkoak baliabideen azpierabiltzea suposatu dezake. # '''Eskalagarritasun murrizketak''': Nahiz eta TDMAk erabiltzaile berriak sisteman sartzeko erraztasuna izan, eskalagarritasun hori sinkronizazioaz eta denbora-bitarteen iraupen finkoaz mugatuta dago. Erabiltzailearen eskakizunek gora egitekotan sistemak lehen zuen maila mantentzeko arazoak izango ditu. == Ikus, gainera == * [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] * [[Duplex (telekomunikazioa)]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == ck4ucs8ca2205dynpqu5rzc2bcyt984 9983851 9983807 2024-11-28T13:50:14Z Pmartinez082 167765 9983851 wikitext text/x-wiki {{Infotaula}}{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{pmartinez082}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Time-division multiple access}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Acceso múltiple por división de tiempo}}'''Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitza''' ('''TDMA''', [[Ingelesa|ingelesez]]: ''Time Division Muitiple Access'') [[multiplexazio]] teknologia da, [[Baliabide elkarbanatutako sare|baliabide elkarbanatutako sareetan]] erabiltzen dena. [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] mota bat da, zeinetan [[transmisore]] eta [[Hartzaile (telekomunikazioak)|hartzaile]] bana izan beharrean, hainbat transmisore dauden. TDMAk hainbat erabiltzailek [[maiztasun kanal]] bera erabiltzea ahalbidetzen du, seinalea [[denbora-bitarte]] (ingelesez: ''time slot'') desberdinetan zatituz<ref>{{Erreferentzia|izena=Guowang|abizena=Miao|izenburua=Fundamentals of Mobile Data Networks|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2016|edizioa=1st ed|isbn=978-1-107-14321-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era horretan, erabiltzaileek informazioa haien denbora tartean transmititzen dute, bata bestearen atzetik. Estazio desberdinak transmisio baliabide bera erabiltzeko gaitasuna eskaintzen du horrek, [[Kanalaren kapazitate|kanalaren kapazitatearen]] zati bat soilik erabiliz. '''TDMA dinamikoa''' trafikoaren eskarian oinarritutako denbora-bitarteen erreserba dinamikoa egiten duen TDMAren aldaera da. TDMA 2G sistema zelularretan erabiltzen da, [[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|komunikazio mugikorretako sistema orokorretan]] (ingelesez: ''GSM''), [[IS-136|IS-136an]], [[Personal Digital Cellular|Personal Digital Cellular-en]] (PDC), eta [[Digital Enhanced Cordless Telecommunications|Digital Enhanced Cordless Telecommunications-en]] (DECT) [[Telefono mugikor|telefono mugikorrentzako]] estandarrean, besteak beste. TDMAren lehenengo erabilera [[Satelite bidezko komunikazio|satelite bidezko komunikazioetan]] izan zen, [[Western Union|Western Unionen]] [[Westar 3]] komunikazio satelitean, 1979an. Gaur egun haren erabilera satelite komunikazioetan<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Maine|izenburua=Overview of IRIDIUM satellite network|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=483|abizena2=Devieux|abizena3=Swan|izena2=C.|izena3=P.|url=http://dx.doi.org/10.1109/wescon.1995.485428|aldizkaria=Proceedings of WESCON'95|doi=10.1109/wescon.1995.485428|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=MING|abizena=LOUIE|izenburua=Multiple access techniques and spectrum utilization of the Globalstar mobile satellite system|argitaletxea=American Institute of Aeronautics and Astronautics|abizena2=ROUFFET|abizena3=GILHOUSEN|izena2=DENIS|izena3=KLEIN|data=1992-03-22|url=http://dx.doi.org/10.2514/6.1992-1929|aldizkaria=14th International Communication Satellite Systems Conference and Exhibit|doi=10.2514/6.1992-1929|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=M.A.|abizena=Sturza|izenburua=The Teledesic satellite system|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=123–126|url=http://dx.doi.org/10.1109/ntc.1994.316677|aldizkaria=Proceedings of IEEE National Telesystems Conference - NTC '94|doi=10.1109/ntc.1994.316677|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, [[Combat-net irrati|combat-net irrati-sistemetan]] eta [[Sare optiko pasibo|sare optiko pasiboen]] (PON) [[upstream]] trafikoan oso zabalduta dago. == Ezaugarriak == * Hainbat erabiltzailerekin kanal bakarreko maiztasun eramalea elkarbanatzen du. * Transmisio ez-kontinuoak [[Handoff|''handoff''a]] sinpleagoa egiten du. * Denbora-bitarteak dinamikoki esleitu daitezke TDMA dinamikoaren bidez. * [[CDMA]] baino potentzia kontrol gutxiago zelula barneko [[interferentzia]] txikiagotzearen ondorioz. * CDMA baino [[sinkronizazio]] goiburu luzeagoa * [[Ekualizazio]] aurreratua beharrezkoa izan daiteke data transmisio altuetarako kanala "frequency selective" baldin bada eta [[sinboloen arteko interferentzia]] sortzen badu. * [[Cell breathing|Cell breathing-a]] (aldameneko zeluletatik baliabideak eskuratzea) CDMAn baino zailagoa da. * Maiztasun/denbora-bitarte alokatze konplexua == Erabilera == === Erabilera sistema mugikorretan === ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, [[IS-95]] izan ezik, TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: GSM, [[D-AMPS]], PDC, [[iDEN]] eta PHS. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: oinarri estazioak mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren hedapen atzerapena orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, babes-tarte bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn zorizko atzipen kanala (RACH) deitzen zaio. Mugikorrak denbora-bitartearen hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Uplink eta downlink loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. ==== 3G sistemak ==== 3G sistemetan TDMA, CDMA eta [[TDD]] [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|UMTS]]<nowiki/>n integratzea maila altuko ikuspuntua eskaintzen du [[espektro-efizientzia]] eta sarearen errendimendua hobetzeko. UTRA-FDDk (maiztasun-zatiketa bidezko duplex) erabiltzen du CDMA eta FDD, [[maiztasun-banda]] ezberdinak erabiliz goranzko eta beheranzko loturentzako. Maiztasun banaketa honek interferentzia gutxitzen du eta etengabeko datu jarioa ahalbidetzen du bi noranzkoetan. Teknika hau aproposa da trafiko orekatua duten inguruneentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Beste alde batetik UTRA-TDDk (denbora-zatiketa bidezko duplex) CDMA erabiltzen du TDMArekin eta TDDrekin batera. Teknika honetan maiztasun banda berdina erabiltzen da goranzko eta beheranzko loturentzat, baina denbora-bitarte ezberdinetan. Denboraren banaketa hau oso erabilgarria da trafiko desorekatuta duten inguruneentzat. Hau da, goranzko eta beheranzko loturetan trukatzen den datu tasa oso ezberdina denean. Beharrezkoak diren denbora-bitarteak dinamikoki esleituz, UTRA-TDDk era oso eraginkor batean kudeatu dezake trafiko eredu aldakorrak eta horrela sarearen gaitasuna handitu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xue Feng|abizena=Shi|izenburua=Study of two-tier vendor selection and coordination mechanism|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=V14–132-V14-136|data=2010|url=http://dx.doi.org/10.1109/iccasm.2010.5622375|aldizkaria=2010 International Conference on Computer Application and System Modeling (ICCASM 2010)|doi=10.1109/iccasm.2010.5622375|sartze-data=2024-11-28}}</ref> UMTSn teknologia hauen guztien konbinazioa egoteak espektroaren kudeaketa malguago eta eraginkorrago bat ahalbidetzen du. Honi esker erabiltzaile mota ezberdinen eskaerak erantzun daitezke eta 3G sareen moldagarritasuna ingurune operatibo ezberdinetara hobetzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Erabilera hariztatutako sareetan === ITU-Tren G.hn estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ ‘Contention-Free Transmission Opportunities’ (CFTXOP) alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. FlexRay protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako sare hariztatuak kontrolatzen ditu. == Beste sarbide-anizkoitza eskemekiko konparaketa == Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da FDMA eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta PHS sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora-bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMAren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora-bitartean. Gainontzeko denboran mugikorrak sareko parametroak neurtu dezake, beste maiztasun batzuk erabiltzen dituzten transmisore hurbilak aurkitzeko. Honek maiztasun-tranferentzia fidagarriak ahalbidetzen ditu, CDMA ez bezala. CDMAk zelula-transferentzia ahulak erabiltzen ditu. Mugikorra 6 oinarri estazioekin komunikatzen da aldi berean, eta kalitate hoberena ematen duen oinarri estazioa aukeratzen da.   TDMAren desabantaila bat da interferentzia sortzen dutela denbora-bitartearen luzerarekin zuzenki erlazionatzen den maiztasunean. Hau antzeman daiteke TDMA erabiltzen duen telefono batean, irrati batetik hurbil dagoenean, burrunba bat entzuten baita. Beste desabantaila bat da babes-tarteak kanalaren banda zabalera mugatzen duela. == Abantailak eta desabantailak == Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzak denbora-bitarteak erabiltzen ditu irrati frekuentziaren (RF) banda zabalera jakin bat denbora baterako alokatzeko, erabiltzaile askok sekuentzialki kanala elkarbanatu dezaten. Espektro efizientzia hobetzeaz gain, TDMAk komunikazioaren kalitatea eta sistemaren errendimendua areagotzen duten hainbat abantaila eskaintzen ditu. === Abantailak === # '''Espektro efizientzia altua''': TDMAk eskuragarri dagoen banda zabaleraren erabilpena maximizatzen du erabiltzaile ugari kanal bera inolako zapaltzerik gabe erabiltzea ahalbidetuz. # '''Intersinbolo interferentzia baxua''': Erabiltzaileei haien artean zapaltzen ez diren denbora-bitarteen esleipenari esker TDMAk intersinbolo interferentziaren arriskua saihesten du. Interferentzia mota hau bata bestearen alboan dauden sinboloen seinaleak elkar zapaltzen dutenean gertatzen da, distortsioa eta komunikazioan erroreak sortuz. denbora-bitarteen arteko banaketa argiak sinbolo bakoitza beste batekin zapaldu gabe transmitituko dela bermatzen du, seinale fidagarria dela ziurtatuz. # '''Zaintza banden ezabatzea''': Elkarren ondoan dauden kanalen artean zapaltzerik ez dagoenez, zaintza banden erabilpena ez da beharrezkoa. Zaintza bandak erabili gabeko kanalak dira, informazioa transmititzen duten kanalen arteko interferentziak saihesteko erabiltzen direnak. Zaintza banden desagertzeak libre dagoen espektroaren erabilpen altuagoa dakar, erabiltzaile gehiagorako kapazitatea lortuz. # '''Alokatze tasa malgua''': TDMAk denbora-bitarteen alokatze dinamikoa egiteko aukera eskaintzen du, sistema erabiltzaileen trafiko motara egokitzea ahalbidetzen duena. Malgutasun horrek baliabideen erabilpena optimizatzen du eta erabiltzailearen esperientzian eragin positiboa izan dezake. # '''Bateria kontsumo txikia''': FDMA (Frequency Division Multiple Access) ez bezala, transmisio kontinuoa behar duena, TDMA era ez kontinuoan funtzionatzen du. transmisore bakoitza amatatu daiteke transmititzen ez duen momentuan, bateriaren aurrezpena lortuz. Gailu mugikorrentzat bereziki garrantzitsua den abantaila da hau, bateriaren bizitza areagotu eta kargatzearen maiztasuna txikiagotzen baititu. # '''Inplementazio sinplifikatua''': TDMAren denboran oinarritutako arkitekturak erabiltzaileen arteko sinkronizazio metodoak sinplifikatzen ditu. Erabiltzaileak kanal bera erabiltzeko txandakatzen direnez, sistemak era errazean kudeatzen ditu denbora eta koordinatzea. CDMAk (Code Division Multiple Access), esaterako, metodo askoz konplexuagoak erabili behar ditu, haren seinaleek elkar zapaltzen baitute. # '''Eskalagarritasuna:''' TDMA sistemek eraginkorki eskalatu daitezke erabiltzaile kopuru handietara. Erabiltzaile berriak sisteman sartuko balira denbora-bitarte gehigarriak sortuko lirateke sistemaren egituran aldaketa garrantzitsuak egin gabe, sarearen kapazitatearen zabaltzea erraztuz. # '''Zerbitzu kalitatearen (QoS) hobekuntza''': Erabiltzaileen sarbidea dinamikoki kudeatzeko gaitasunak zerbitzuaren kalitatea hobe dezake. Atzerapen txikiagoa eta throughput altuagoa lor dezake praktika honek, erabiltzaileei komunikazio eraginkorra bermatuz. === Desabantailak === # '''Zaintza bitarteak''': Bata bestearen alboan dauden denbora-bitarteen arteko interferentzia saihestearren zaintza bitarteak gehitu behar dira. Bitarte horiek 30 - 50 μs-koak izaten dira, eta transmisioak elkar ez zapaltzeko erabiltzen diren bufferrak dira. Horien inplementazioa sistemaren throughputa txikitzen du, zaintza bitarte horiek transmititzean denbora galtzen baita. # '''Energia kontsumoa''': Nahiz eta transmisoreak transmititzen ez duenean bere burua amatatzeko gaitasuna izan, zaintza tarteen erabiltzeak bateria kontsumorako eragin negatiboa izan dezake. Erabiltzailea berriro konektatzearen sinkronizazio beharrak eta denbora tarteak kudeatzearekin lotutako gastu orokorrek energia gehiago kontsumitzea eragin dezakete, batez ere kanalera sartzeko erabiltzaile asko lehiatzen diren agertokietan. Hau kritikoa izan daiteke bateriadun gailu mugikorrentzat. # '''Sinkronizazio erronkak''': TDMAk erabiltzaileen arteko sinkronizazio zehatza behar du erabiltzaile bakoitza dagokion denbora-bitartean transmititzen duela ziurtatzeko. Horrek sistemaren diseinua eta inplementazioan konplexutasuna eskatzen du, erabiltzaileak sartu eta ateratzen diren testuinguru dinamikoetan bereziki. Zenbat eta erabiltzaile gehiago sarean sartu, orduan eta zailagoa izango da sinkronizazioa mantentzea, komunikazio erroreak egoteko probabilitatea areagotuz. # '''Datu-tasa mugatua''': TDMA datu-tasa ertainak lortzen ditu beste sarbide anizkoitza teknikekin konparatuz (CDMA, esaterako). Muga hori denbora-bitartearen iraupenak ezartzen du, tarte horretan datu kopuru jakin bat transmititu daitekeelako. Horren ondorioz, datu-tasa altuaren beharra duten erabiltzaileek abiadura baxuak izan ditzakete, errendimendu murriztua eta erabiltzailearen atsekabea lortuz. # '''Sistema malgutasun mugatua''': TDMAk malgutasun mugatua eskaintzen du erabiltzailearen alokatze eta datu transmisio tasari dagokionez. CDMA ez bezala, banda zabaleraren erabilera dinamikoagoa eskaintzen duenak, TDMAren egitura finkoak baliabideen azpierabiltzea suposatu dezake. # '''Eskalagarritasun murrizketak''': Nahiz eta TDMAk erabiltzaile berriak sisteman sartzeko erraztasuna izan, eskalagarritasun hori sinkronizazioaz eta denbora-bitarteen iraupen finkoaz mugatuta dago. Erabiltzailearen eskakizunek gora egitekotan sistemak lehen zuen maila mantentzeko arazoak izango ditu. == Ikus, gainera == * [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] * [[Duplex (telekomunikazioa)]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == l1u27p456k38zhwma2kexhr7w6ti743 9983854 9983851 2024-11-28T13:51:04Z Idurre.larrucea 167769 9983854 wikitext text/x-wiki {{Infotaula}}{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{pmartinez082}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Time-division multiple access}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Acceso múltiple por división de tiempo}}'''Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitza''' ('''TDMA''', [[Ingelesa|ingelesez]]: ''Time Division Muitiple Access'') [[multiplexazio]] teknologia da, [[Baliabide elkarbanatutako sare|baliabide elkarbanatutako sareetan]] erabiltzen dena. [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] mota bat da, zeinetan [[transmisore]] eta [[Hartzaile (telekomunikazioak)|hartzaile]] bana izan beharrean, hainbat transmisore dauden. TDMAk hainbat erabiltzailek [[maiztasun kanal]] bera erabiltzea ahalbidetzen du, seinalea [[denbora-bitarte]] (ingelesez: ''time slot'') desberdinetan zatituz<ref>{{Erreferentzia|izena=Guowang|abizena=Miao|izenburua=Fundamentals of Mobile Data Networks|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2016|edizioa=1st ed|isbn=978-1-107-14321-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era horretan, erabiltzaileek informazioa haien denbora tartean transmititzen dute, bata bestearen atzetik. Estazio desberdinak transmisio baliabide bera erabiltzeko gaitasuna eskaintzen du horrek, [[Kanalaren kapazitate|kanalaren kapazitatearen]] zati bat soilik erabiliz. '''TDMA dinamikoa''' trafikoaren eskarian oinarritutako denbora-bitarteen erreserba dinamikoa egiten duen TDMAren aldaera da. TDMA 2G sistema zelularretan erabiltzen da, [[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|komunikazio mugikorretako sistema orokorretan]] (ingelesez: ''GSM''), [[IS-136|IS-136an]], [[Personal Digital Cellular|Personal Digital Cellular-en]] (PDC), eta [[Digital Enhanced Cordless Telecommunications|Digital Enhanced Cordless Telecommunications-en]] (DECT) [[Telefono mugikor|telefono mugikorrentzako]] estandarrean, besteak beste. TDMAren lehenengo erabilera [[Satelite bidezko komunikazio|satelite bidezko komunikazioetan]] izan zen, [[Western Union|Western Unionen]] [[Westar 3]] komunikazio satelitean, 1979an. Gaur egun haren erabilera satelite komunikazioetan<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Maine|izenburua=Overview of IRIDIUM satellite network|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=483|abizena2=Devieux|abizena3=Swan|izena2=C.|izena3=P.|url=http://dx.doi.org/10.1109/wescon.1995.485428|aldizkaria=Proceedings of WESCON'95|doi=10.1109/wescon.1995.485428|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=MING|abizena=LOUIE|izenburua=Multiple access techniques and spectrum utilization of the Globalstar mobile satellite system|argitaletxea=American Institute of Aeronautics and Astronautics|abizena2=ROUFFET|abizena3=GILHOUSEN|izena2=DENIS|izena3=KLEIN|data=1992-03-22|url=http://dx.doi.org/10.2514/6.1992-1929|aldizkaria=14th International Communication Satellite Systems Conference and Exhibit|doi=10.2514/6.1992-1929|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=M.A.|abizena=Sturza|izenburua=The Teledesic satellite system|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=123–126|url=http://dx.doi.org/10.1109/ntc.1994.316677|aldizkaria=Proceedings of IEEE National Telesystems Conference - NTC '94|doi=10.1109/ntc.1994.316677|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, [[Combat-net irrati|combat-net irrati-sistemetan]] eta [[Sare optiko pasibo|sare optiko pasiboen]] (PON) [[upstream]] trafikoan oso zabalduta dago. == Ezaugarriak == * Hainbat erabiltzailerekin kanal bakarreko maiztasun eramalea elkarbanatzen du. * Transmisio ez-kontinuoak [[Handoff|''handoff''a]] sinpleagoa egiten du. * Denbora-bitarteak dinamikoki esleitu daitezke TDMA dinamikoaren bidez. * [[CDMA]] baino potentzia kontrol gutxiago zelula barneko [[interferentzia]] txikiagotzearen ondorioz. * CDMA baino [[sinkronizazio]] goiburu luzeagoa * [[Ekualizazio]] aurreratua beharrezkoa izan daiteke data transmisio altuetarako kanala "frequency selective" baldin bada eta [[sinboloen arteko interferentzia]] sortzen badu. * [[Cell breathing|Cell breathing-a]] (aldameneko zeluletatik baliabideak eskuratzea) CDMAn baino zailagoa da. * Maiztasun/denbora-bitarte alokatze konplexua == Erabilera == === Erabilera sistema mugikorretan === ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, [[IS-95]] izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: [[GSM]], [[D-AMPS]], [[PDC]], [[iDEN]] eta [[PHS]]. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: [[Oinarri estazio|oinarri estazioak]] mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren [[hedapen atzerapena]] orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, [[babes-tarte]] bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn [[zorizko atzipen kanala]] (inglesez: ''Random access channel (RACH)'') deitzen zaio. Mugikorrak [[Denbora-bitarte|denbora-bitartearen]] hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Gorazko eta beheranzko loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. ==== 3G sistemak ==== 3G sistemetan TDMA, CDMA eta [[TDD]] [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|UMTS]]<nowiki/>n integratzea maila altuko ikuspuntua eskaintzen du [[espektro-efizientzia]] eta sarearen errendimendua hobetzeko. UTRA-FDDk (maiztasun-zatiketa bidezko duplex) erabiltzen du CDMA eta FDD, [[maiztasun-banda]] ezberdinak erabiliz goranzko eta beheranzko loturentzako. Maiztasun banaketa honek interferentzia gutxitzen du eta etengabeko datu jarioa ahalbidetzen du bi noranzkoetan. Teknika hau aproposa da trafiko orekatua duten inguruneentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Beste alde batetik UTRA-TDDk (denbora-zatiketa bidezko duplex) CDMA erabiltzen du TDMArekin eta TDDrekin batera. Teknika honetan maiztasun banda berdina erabiltzen da goranzko eta beheranzko loturentzat, baina denbora-bitarte ezberdinetan. Denboraren banaketa hau oso erabilgarria da trafiko desorekatuta duten inguruneentzat. Hau da, goranzko eta beheranzko loturetan trukatzen den datu tasa oso ezberdina denean. Beharrezkoak diren denbora-bitarteak dinamikoki esleituz, UTRA-TDDk era oso eraginkor batean kudeatu dezake trafiko eredu aldakorrak eta horrela sarearen gaitasuna handitu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xue Feng|abizena=Shi|izenburua=Study of two-tier vendor selection and coordination mechanism|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=V14–132-V14-136|data=2010|url=http://dx.doi.org/10.1109/iccasm.2010.5622375|aldizkaria=2010 International Conference on Computer Application and System Modeling (ICCASM 2010)|doi=10.1109/iccasm.2010.5622375|sartze-data=2024-11-28}}</ref> UMTSn teknologia hauen guztien konbinazioa egoteak espektroaren kudeaketa malguago eta eraginkorrago bat ahalbidetzen du. Honi esker erabiltzaile mota ezberdinen eskaerak erantzun daitezke eta 3G sareen moldagarritasuna ingurune operatibo ezberdinetara hobetzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Erabilera hariztatutako sareetan === [[ITU|ITU-T]]<nowiki/>ren [[G.hn]] estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ "Mugarik Gabeko Transmisio Aukera" (ingelesez: ''Contention-Free Transmission Opportunities (CFTXOP)'') alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. [[FlexRay]] protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako [[Sare hariztatu|sare hariztatuak]] kontrolatzen ditu. == Beste sarbide-anizkoitza eskemekiko konparaketa == Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da FDMA eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta PHS sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora-bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMAren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora-bitartean. Gainontzeko denboran mugikorrak sareko parametroak neurtu dezake, beste maiztasun batzuk erabiltzen dituzten transmisore hurbilak aurkitzeko. Honek maiztasun-tranferentzia fidagarriak ahalbidetzen ditu, CDMA ez bezala. CDMAk zelula-transferentzia ahulak erabiltzen ditu. Mugikorra 6 oinarri estazioekin komunikatzen da aldi berean, eta kalitate hoberena ematen duen oinarri estazioa aukeratzen da.   TDMAren desabantaila bat da interferentzia sortzen dutela denbora-bitartearen luzerarekin zuzenki erlazionatzen den maiztasunean. Hau antzeman daiteke TDMA erabiltzen duen telefono batean, irrati batetik hurbil dagoenean, burrunba bat entzuten baita. Beste desabantaila bat da babes-tarteak kanalaren banda zabalera mugatzen duela. == Abantailak eta desabantailak == Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzak denbora-bitarteak erabiltzen ditu irrati frekuentziaren (RF) banda zabalera jakin bat denbora baterako alokatzeko, erabiltzaile askok sekuentzialki kanala elkarbanatu dezaten. Espektro efizientzia hobetzeaz gain, TDMAk komunikazioaren kalitatea eta sistemaren errendimendua areagotzen duten hainbat abantaila eskaintzen ditu. === Abantailak === # '''Espektro efizientzia altua''': TDMAk eskuragarri dagoen banda zabaleraren erabilpena maximizatzen du erabiltzaile ugari kanal bera inolako zapaltzerik gabe erabiltzea ahalbidetuz. # '''Intersinbolo interferentzia baxua''': Erabiltzaileei haien artean zapaltzen ez diren denbora-bitarteen esleipenari esker TDMAk intersinbolo interferentziaren arriskua saihesten du. Interferentzia mota hau bata bestearen alboan dauden sinboloen seinaleak elkar zapaltzen dutenean gertatzen da, distortsioa eta komunikazioan erroreak sortuz. denbora-bitarteen arteko banaketa argiak sinbolo bakoitza beste batekin zapaldu gabe transmitituko dela bermatzen du, seinale fidagarria dela ziurtatuz. # '''Zaintza banden ezabatzea''': Elkarren ondoan dauden kanalen artean zapaltzerik ez dagoenez, zaintza banden erabilpena ez da beharrezkoa. Zaintza bandak erabili gabeko kanalak dira, informazioa transmititzen duten kanalen arteko interferentziak saihesteko erabiltzen direnak. Zaintza banden desagertzeak libre dagoen espektroaren erabilpen altuagoa dakar, erabiltzaile gehiagorako kapazitatea lortuz. # '''Alokatze tasa malgua''': TDMAk denbora-bitarteen alokatze dinamikoa egiteko aukera eskaintzen du, sistema erabiltzaileen trafiko motara egokitzea ahalbidetzen duena. Malgutasun horrek baliabideen erabilpena optimizatzen du eta erabiltzailearen esperientzian eragin positiboa izan dezake. # '''Bateria kontsumo txikia''': FDMA (Frequency Division Multiple Access) ez bezala, transmisio kontinuoa behar duena, TDMA era ez kontinuoan funtzionatzen du. transmisore bakoitza amatatu daiteke transmititzen ez duen momentuan, bateriaren aurrezpena lortuz. Gailu mugikorrentzat bereziki garrantzitsua den abantaila da hau, bateriaren bizitza areagotu eta kargatzearen maiztasuna txikiagotzen baititu. # '''Inplementazio sinplifikatua''': TDMAren denboran oinarritutako arkitekturak erabiltzaileen arteko sinkronizazio metodoak sinplifikatzen ditu. Erabiltzaileak kanal bera erabiltzeko txandakatzen direnez, sistemak era errazean kudeatzen ditu denbora eta koordinatzea. CDMAk (Code Division Multiple Access), esaterako, metodo askoz konplexuagoak erabili behar ditu, haren seinaleek elkar zapaltzen baitute. # '''Eskalagarritasuna:''' TDMA sistemek eraginkorki eskalatu daitezke erabiltzaile kopuru handietara. Erabiltzaile berriak sisteman sartuko balira denbora-bitarte gehigarriak sortuko lirateke sistemaren egituran aldaketa garrantzitsuak egin gabe, sarearen kapazitatearen zabaltzea erraztuz. # '''Zerbitzu kalitatearen (QoS) hobekuntza''': Erabiltzaileen sarbidea dinamikoki kudeatzeko gaitasunak zerbitzuaren kalitatea hobe dezake. Atzerapen txikiagoa eta throughput altuagoa lor dezake praktika honek, erabiltzaileei komunikazio eraginkorra bermatuz. === Desabantailak === # '''Zaintza bitarteak''': Bata bestearen alboan dauden denbora-bitarteen arteko interferentzia saihestearren zaintza bitarteak gehitu behar dira. Bitarte horiek 30 - 50 μs-koak izaten dira, eta transmisioak elkar ez zapaltzeko erabiltzen diren bufferrak dira. Horien inplementazioa sistemaren throughputa txikitzen du, zaintza bitarte horiek transmititzean denbora galtzen baita. # '''Energia kontsumoa''': Nahiz eta transmisoreak transmititzen ez duenean bere burua amatatzeko gaitasuna izan, zaintza tarteen erabiltzeak bateria kontsumorako eragin negatiboa izan dezake. Erabiltzailea berriro konektatzearen sinkronizazio beharrak eta denbora tarteak kudeatzearekin lotutako gastu orokorrek energia gehiago kontsumitzea eragin dezakete, batez ere kanalera sartzeko erabiltzaile asko lehiatzen diren agertokietan. Hau kritikoa izan daiteke bateriadun gailu mugikorrentzat. # '''Sinkronizazio erronkak''': TDMAk erabiltzaileen arteko sinkronizazio zehatza behar du erabiltzaile bakoitza dagokion denbora-bitartean transmititzen duela ziurtatzeko. Horrek sistemaren diseinua eta inplementazioan konplexutasuna eskatzen du, erabiltzaileak sartu eta ateratzen diren testuinguru dinamikoetan bereziki. Zenbat eta erabiltzaile gehiago sarean sartu, orduan eta zailagoa izango da sinkronizazioa mantentzea, komunikazio erroreak egoteko probabilitatea areagotuz. # '''Datu-tasa mugatua''': TDMA datu-tasa ertainak lortzen ditu beste sarbide anizkoitza teknikekin konparatuz (CDMA, esaterako). Muga hori denbora-bitartearen iraupenak ezartzen du, tarte horretan datu kopuru jakin bat transmititu daitekeelako. Horren ondorioz, datu-tasa altuaren beharra duten erabiltzaileek abiadura baxuak izan ditzakete, errendimendu murriztua eta erabiltzailearen atsekabea lortuz. # '''Sistema malgutasun mugatua''': TDMAk malgutasun mugatua eskaintzen du erabiltzailearen alokatze eta datu transmisio tasari dagokionez. CDMA ez bezala, banda zabaleraren erabilera dinamikoagoa eskaintzen duenak, TDMAren egitura finkoak baliabideen azpierabiltzea suposatu dezake. # '''Eskalagarritasun murrizketak''': Nahiz eta TDMAk erabiltzaile berriak sisteman sartzeko erraztasuna izan, eskalagarritasun hori sinkronizazioaz eta denbora-bitarteen iraupen finkoaz mugatuta dago. Erabiltzailearen eskakizunek gora egitekotan sistemak lehen zuen maila mantentzeko arazoak izango ditu. == Ikus, gainera == * [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] * [[Duplex (telekomunikazioa)]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == bgymnnk1otvu7ear0mon61w8a8cxsw5 9983856 9983854 2024-11-28T13:53:45Z Pmartinez082 167765 /* Desabantailak */ 9983856 wikitext text/x-wiki {{Infotaula}}{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{pmartinez082}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Time-division multiple access}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Acceso múltiple por división de tiempo}}'''Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitza''' ('''TDMA''', [[Ingelesa|ingelesez]]: ''Time Division Muitiple Access'') [[multiplexazio]] teknologia da, [[Baliabide elkarbanatutako sare|baliabide elkarbanatutako sareetan]] erabiltzen dena. [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] mota bat da, zeinetan [[transmisore]] eta [[Hartzaile (telekomunikazioak)|hartzaile]] bana izan beharrean, hainbat transmisore dauden. TDMAk hainbat erabiltzailek [[maiztasun kanal]] bera erabiltzea ahalbidetzen du, seinalea [[denbora-bitarte]] (ingelesez: ''time slot'') desberdinetan zatituz<ref>{{Erreferentzia|izena=Guowang|abizena=Miao|izenburua=Fundamentals of Mobile Data Networks|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2016|edizioa=1st ed|isbn=978-1-107-14321-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era horretan, erabiltzaileek informazioa haien denbora tartean transmititzen dute, bata bestearen atzetik. Estazio desberdinak transmisio baliabide bera erabiltzeko gaitasuna eskaintzen du horrek, [[Kanalaren kapazitate|kanalaren kapazitatearen]] zati bat soilik erabiliz. '''TDMA dinamikoa''' trafikoaren eskarian oinarritutako denbora-bitarteen erreserba dinamikoa egiten duen TDMAren aldaera da. TDMA 2G sistema zelularretan erabiltzen da, [[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|komunikazio mugikorretako sistema orokorretan]] (ingelesez: ''GSM''), [[IS-136|IS-136an]], [[Personal Digital Cellular|Personal Digital Cellular-en]] (PDC), eta [[Digital Enhanced Cordless Telecommunications|Digital Enhanced Cordless Telecommunications-en]] (DECT) [[Telefono mugikor|telefono mugikorrentzako]] estandarrean, besteak beste. TDMAren lehenengo erabilera [[Satelite bidezko komunikazio|satelite bidezko komunikazioetan]] izan zen, [[Western Union|Western Unionen]] [[Westar 3]] komunikazio satelitean, 1979an. Gaur egun haren erabilera satelite komunikazioetan<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Maine|izenburua=Overview of IRIDIUM satellite network|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=483|abizena2=Devieux|abizena3=Swan|izena2=C.|izena3=P.|url=http://dx.doi.org/10.1109/wescon.1995.485428|aldizkaria=Proceedings of WESCON'95|doi=10.1109/wescon.1995.485428|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=MING|abizena=LOUIE|izenburua=Multiple access techniques and spectrum utilization of the Globalstar mobile satellite system|argitaletxea=American Institute of Aeronautics and Astronautics|abizena2=ROUFFET|abizena3=GILHOUSEN|izena2=DENIS|izena3=KLEIN|data=1992-03-22|url=http://dx.doi.org/10.2514/6.1992-1929|aldizkaria=14th International Communication Satellite Systems Conference and Exhibit|doi=10.2514/6.1992-1929|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=M.A.|abizena=Sturza|izenburua=The Teledesic satellite system|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=123–126|url=http://dx.doi.org/10.1109/ntc.1994.316677|aldizkaria=Proceedings of IEEE National Telesystems Conference - NTC '94|doi=10.1109/ntc.1994.316677|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, [[Combat-net irrati|combat-net irrati-sistemetan]] eta [[Sare optiko pasibo|sare optiko pasiboen]] (PON) [[upstream]] trafikoan oso zabalduta dago. == Ezaugarriak == * Hainbat erabiltzailerekin kanal bakarreko maiztasun eramalea elkarbanatzen du. * Transmisio ez-kontinuoak [[Handoff|''handoff''a]] sinpleagoa egiten du. * Denbora-bitarteak dinamikoki esleitu daitezke TDMA dinamikoaren bidez. * [[CDMA]] baino potentzia kontrol gutxiago zelula barneko [[interferentzia]] txikiagotzearen ondorioz. * CDMA baino [[sinkronizazio]] goiburu luzeagoa * [[Ekualizazio]] aurreratua beharrezkoa izan daiteke data transmisio altuetarako kanala "frequency selective" baldin bada eta [[sinboloen arteko interferentzia]] sortzen badu. * [[Cell breathing|Cell breathing-a]] (aldameneko zeluletatik baliabideak eskuratzea) CDMAn baino zailagoa da. * Maiztasun/denbora-bitarte alokatze konplexua == Erabilera == === Erabilera sistema mugikorretan === ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, [[IS-95]] izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: [[GSM]], [[D-AMPS]], [[PDC]], [[iDEN]] eta [[PHS]]. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: [[Oinarri estazio|oinarri estazioak]] mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren [[hedapen atzerapena]] orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, [[babes-tarte]] bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn [[zorizko atzipen kanala]] (inglesez: ''Random access channel (RACH)'') deitzen zaio. Mugikorrak [[Denbora-bitarte|denbora-bitartearen]] hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Gorazko eta beheranzko loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. ==== 3G sistemak ==== 3G sistemetan TDMA, CDMA eta [[TDD]] [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|UMTS]]<nowiki/>n integratzea maila altuko ikuspuntua eskaintzen du [[espektro-efizientzia]] eta sarearen errendimendua hobetzeko. UTRA-FDDk (maiztasun-zatiketa bidezko duplex) erabiltzen du CDMA eta FDD, [[maiztasun-banda]] ezberdinak erabiliz goranzko eta beheranzko loturentzako. Maiztasun banaketa honek interferentzia gutxitzen du eta etengabeko datu jarioa ahalbidetzen du bi noranzkoetan. Teknika hau aproposa da trafiko orekatua duten inguruneentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Beste alde batetik UTRA-TDDk (denbora-zatiketa bidezko duplex) CDMA erabiltzen du TDMArekin eta TDDrekin batera. Teknika honetan maiztasun banda berdina erabiltzen da goranzko eta beheranzko loturentzat, baina denbora-bitarte ezberdinetan. Denboraren banaketa hau oso erabilgarria da trafiko desorekatuta duten inguruneentzat. Hau da, goranzko eta beheranzko loturetan trukatzen den datu tasa oso ezberdina denean. Beharrezkoak diren denbora-bitarteak dinamikoki esleituz, UTRA-TDDk era oso eraginkor batean kudeatu dezake trafiko eredu aldakorrak eta horrela sarearen gaitasuna handitu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xue Feng|abizena=Shi|izenburua=Study of two-tier vendor selection and coordination mechanism|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=V14–132-V14-136|data=2010|url=http://dx.doi.org/10.1109/iccasm.2010.5622375|aldizkaria=2010 International Conference on Computer Application and System Modeling (ICCASM 2010)|doi=10.1109/iccasm.2010.5622375|sartze-data=2024-11-28}}</ref> UMTSn teknologia hauen guztien konbinazioa egoteak espektroaren kudeaketa malguago eta eraginkorrago bat ahalbidetzen du. Honi esker erabiltzaile mota ezberdinen eskaerak erantzun daitezke eta 3G sareen moldagarritasuna ingurune operatibo ezberdinetara hobetzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Erabilera hariztatutako sareetan === [[ITU|ITU-T]]<nowiki/>ren [[G.hn]] estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ "Mugarik Gabeko Transmisio Aukera" (ingelesez: ''Contention-Free Transmission Opportunities (CFTXOP)'') alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. [[FlexRay]] protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako [[Sare hariztatu|sare hariztatuak]] kontrolatzen ditu. == Beste sarbide-anizkoitza eskemekiko konparaketa == Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da FDMA eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta PHS sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora-bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMAren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora-bitartean. Gainontzeko denboran mugikorrak sareko parametroak neurtu dezake, beste maiztasun batzuk erabiltzen dituzten transmisore hurbilak aurkitzeko. Honek maiztasun-tranferentzia fidagarriak ahalbidetzen ditu, CDMA ez bezala. CDMAk zelula-transferentzia ahulak erabiltzen ditu. Mugikorra 6 oinarri estazioekin komunikatzen da aldi berean, eta kalitate hoberena ematen duen oinarri estazioa aukeratzen da.   TDMAren desabantaila bat da interferentzia sortzen dutela denbora-bitartearen luzerarekin zuzenki erlazionatzen den maiztasunean. Hau antzeman daiteke TDMA erabiltzen duen telefono batean, irrati batetik hurbil dagoenean, burrunba bat entzuten baita. Beste desabantaila bat da babes-tarteak kanalaren banda zabalera mugatzen duela. == Abantailak eta desabantailak == Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzak denbora-bitarteak erabiltzen ditu irrati frekuentziaren (RF) banda zabalera jakin bat denbora baterako alokatzeko, erabiltzaile askok sekuentzialki kanala elkarbanatu dezaten. Espektro efizientzia hobetzeaz gain, TDMAk komunikazioaren kalitatea eta sistemaren errendimendua areagotzen duten hainbat abantaila eskaintzen ditu. === Abantailak === # '''Espektro efizientzia altua''': TDMAk eskuragarri dagoen banda zabaleraren erabilpena maximizatzen du erabiltzaile ugari kanal bera inolako zapaltzerik gabe erabiltzea ahalbidetuz. # '''Intersinbolo interferentzia baxua''': Erabiltzaileei haien artean zapaltzen ez diren denbora-bitarteen esleipenari esker TDMAk intersinbolo interferentziaren arriskua saihesten du. Interferentzia mota hau bata bestearen alboan dauden sinboloen seinaleak elkar zapaltzen dutenean gertatzen da, distortsioa eta komunikazioan erroreak sortuz. denbora-bitarteen arteko banaketa argiak sinbolo bakoitza beste batekin zapaldu gabe transmitituko dela bermatzen du, seinale fidagarria dela ziurtatuz. # '''Zaintza banden ezabatzea''': Elkarren ondoan dauden kanalen artean zapaltzerik ez dagoenez, zaintza banden erabilpena ez da beharrezkoa. Zaintza bandak erabili gabeko kanalak dira, informazioa transmititzen duten kanalen arteko interferentziak saihesteko erabiltzen direnak. Zaintza banden desagertzeak libre dagoen espektroaren erabilpen altuagoa dakar, erabiltzaile gehiagorako kapazitatea lortuz. # '''Alokatze tasa malgua''': TDMAk denbora-bitarteen alokatze dinamikoa egiteko aukera eskaintzen du, sistema erabiltzaileen trafiko motara egokitzea ahalbidetzen duena. Malgutasun horrek baliabideen erabilpena optimizatzen du eta erabiltzailearen esperientzian eragin positiboa izan dezake. # '''Bateria kontsumo txikia''': FDMA (Frequency Division Multiple Access) ez bezala, transmisio kontinuoa behar duena, TDMA era ez kontinuoan funtzionatzen du. transmisore bakoitza amatatu daiteke transmititzen ez duen momentuan, bateriaren aurrezpena lortuz. Gailu mugikorrentzat bereziki garrantzitsua den abantaila da hau, bateriaren bizitza areagotu eta kargatzearen maiztasuna txikiagotzen baititu. # '''Inplementazio sinplifikatua''': TDMAren denboran oinarritutako arkitekturak erabiltzaileen arteko sinkronizazio metodoak sinplifikatzen ditu. Erabiltzaileak kanal bera erabiltzeko txandakatzen direnez, sistemak era errazean kudeatzen ditu denbora eta koordinatzea. CDMAk (Code Division Multiple Access), esaterako, metodo askoz konplexuagoak erabili behar ditu, haren seinaleek elkar zapaltzen baitute. # '''Eskalagarritasuna:''' TDMA sistemek eraginkorki eskalatu daitezke erabiltzaile kopuru handietara. Erabiltzaile berriak sisteman sartuko balira denbora-bitarte gehigarriak sortuko lirateke sistemaren egituran aldaketa garrantzitsuak egin gabe, sarearen kapazitatearen zabaltzea erraztuz. # '''Zerbitzu kalitatearen (QoS) hobekuntza''': Erabiltzaileen sarbidea dinamikoki kudeatzeko gaitasunak zerbitzuaren kalitatea hobe dezake. Atzerapen txikiagoa eta throughput altuagoa lor dezake praktika honek, erabiltzaileei komunikazio eraginkorra bermatuz. === Desabantailak === # '''Zaintza bitarteak''': Bata bestearen alboan dauden denbora-bitarteen arteko interferentzia saihestearren zaintza bitarteak gehitu behar dira. Bitarte horiek 30 - 50 μs-koak izaten dira, eta transmisioak elkar ez zapaltzeko erabiltzen diren bufferrak dira. Horien inplementazioa sistemaren throughputa txikitzen du, zaintza bitarte horiek transmititzean denbora galtzen baita.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kien|abizena=Nguyen|izenburua=Performance Evaluation of IEEE 802.11ad in Evolving Wi-Fi Networks|orrialdeak=1–11|hizkuntza=en|abizena2=Golam Kibria|abizena3=Ishizu|abizena4=Kojima|izena2=Mirza|izena3=Kentaro|izena4=Fumihide|data=2019-02-14|url=https://www.hindawi.com/journals/wcmc/2019/4089365/|aldizkaria=Wireless Communications and Mobile Computing|zenbakia=2019|issn=1530-8669|doi=10.1155/2019/4089365|sartze-data=2024-11-28}}</ref> # '''Energia kontsumoa''': Nahiz eta transmisoreak transmititzen ez duenean bere burua amatatzeko gaitasuna izan, zaintza tarteen erabiltzeak bateria kontsumorako eragin negatiboa izan dezake. Erabiltzailea berriro konektatzearen sinkronizazio beharrak eta denbora tarteak kudeatzearekin lotutako gastu orokorrek energia gehiago kontsumitzea eragin dezakete, batez ere kanalera sartzeko erabiltzaile asko lehiatzen diren agertokietan. Hau kritikoa izan daiteke bateriadun gailu mugikorrentzat. # '''Sinkronizazio erronkak''': TDMAk erabiltzaileen arteko sinkronizazio zehatza behar du erabiltzaile bakoitza dagokion denbora-bitartean transmititzen duela ziurtatzeko. Horrek sistemaren diseinua eta inplementazioan konplexutasuna eskatzen du, erabiltzaileak sartu eta ateratzen diren testuinguru dinamikoetan bereziki. Zenbat eta erabiltzaile gehiago sarean sartu, orduan eta zailagoa izango da sinkronizazioa mantentzea, komunikazio erroreak egoteko probabilitatea areagotuz. # '''Datu-tasa mugatua''': TDMA datu-tasa ertainak lortzen ditu beste sarbide anizkoitza teknikekin konparatuz (CDMA, esaterako). Muga hori denbora-bitartearen iraupenak ezartzen du, tarte horretan datu kopuru jakin bat transmititu daitekeelako. Horren ondorioz, datu-tasa altuaren beharra duten erabiltzaileek abiadura baxuak izan ditzakete, errendimendu murriztua eta erabiltzailearen atsekabea lortuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mischa|abizena=Schwartz|izenburua=Mobile Wireless Communications|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2004-12-16|url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/9780511811333/type/book|edizioa=1|isbn=978-0-521-84347-8|doi=10.1017/cbo9780511811333.007, isbn 978-0-521-84347-8, retrieved 2024-10-28|sartze-data=2024-11-28}}</ref> # '''Sistema malgutasun mugatua''': TDMAk malgutasun mugatua eskaintzen du erabiltzailearen alokatze eta datu transmisio tasari dagokionez. CDMA ez bezala, banda zabaleraren erabilera dinamikoagoa eskaintzen duenak, TDMAren egitura finkoak baliabideen azpierabiltzea suposatu dezake. # '''Eskalagarritasun murrizketak''': Nahiz eta TDMAk erabiltzaile berriak sisteman sartzeko erraztasuna izan, eskalagarritasun hori sinkronizazioaz eta denbora-bitarteen iraupen finkoaz mugatuta dago. Erabiltzailearen eskakizunek gora egitekotan sistemak lehen zuen maila mantentzeko arazoak izango ditu.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Le Gouable|izenburua=Performance of MC-CDMA systems in multipath indoor environments. Comparison with COFDM-TDMA system|argitaletxea=IEE|orrialdeak=81–85|hizkuntza=en|data=2000|url=https://digital-library.theiet.org/content/conferences/10.1049/cp_20000018|zenbakia=2000|isbn=978-0-85296-726-3|doi=10.1049/cp:20000018|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Ikus, gainera == * [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] * [[Duplex (telekomunikazioa)]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == <references /> 1qvhaara65b4wo7fqivtq020xcbycua 9984278 9983856 2024-11-28T18:14:07Z Pmartinez082 167765 9984278 wikitext text/x-wiki {{Infotaula}}{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{pmartinez082}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Time-division multiple access}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Acceso múltiple por división de tiempo}}'''Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitza''' ('''TDMA''', [[Ingelesa|ingelesez]]: ''Time Division Muitiple Access'') [[multiplexazio]] teknologia da, [[Baliabide elkarbanatutako sare|baliabide elkarbanatutako sareetan]] erabiltzen dena. [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] mota bat da, zeinetan [[transmisore]] eta [[Hartzaile (telekomunikazioak)|hartzaile]] bana izan beharrean, hainbat transmisore dauden. TDMAk hainbat erabiltzailek [[maiztasun kanal]] bera erabiltzea ahalbidetzen du, seinalea [[denbora-bitarte]] (ingelesez: ''time slot'') desberdinetan zatituz<ref>{{Erreferentzia|izena=Guowang|abizena=Miao|izenburua=Fundamentals of Mobile Data Networks|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2016|edizioa=1st ed|isbn=978-1-107-14321-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era horretan, erabiltzaileek informazioa haien denbora tartean transmititzen dute, bata bestearen atzetik. Estazio desberdinak transmisio baliabide bera erabiltzeko gaitasuna eskaintzen du horrek, [[Kanalaren kapazitate|kanalaren kapazitatearen]] zati bat soilik erabiliz. '''TDMA dinamikoa''' trafikoaren eskarian oinarritutako denbora-bitarteen erreserba dinamikoa egiten duen TDMAren aldaera da. TDMA 2G sistema zelularretan erabiltzen da, [[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|komunikazio mugikorretako sistema orokorretan]] (ingelesez: ''GSM''), [[IS-136|IS-136an]], [[Personal Digital Cellular|Personal Digital Cellular-en]] (PDC), eta [[Digital Enhanced Cordless Telecommunications|Digital Enhanced Cordless Telecommunications-en]] (DECT) [[Telefono mugikor|telefono mugikorrentzako]] estandarrean, besteak beste. TDMAren lehenengo erabilera [[Satelite bidezko komunikazio|satelite bidezko komunikazioetan]] izan zen, [[Western Union|Western Unionen]] [[Westar 3]] komunikazio satelitean, 1979an. Gaur egun haren erabilera satelite komunikazioetan<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Maine|izenburua=Overview of IRIDIUM satellite network|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=483|abizena2=Devieux|abizena3=Swan|izena2=C.|izena3=P.|url=http://dx.doi.org/10.1109/wescon.1995.485428|aldizkaria=Proceedings of WESCON'95|doi=10.1109/wescon.1995.485428|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=MING|abizena=LOUIE|izenburua=Multiple access techniques and spectrum utilization of the Globalstar mobile satellite system|argitaletxea=American Institute of Aeronautics and Astronautics|abizena2=ROUFFET|abizena3=GILHOUSEN|izena2=DENIS|izena3=KLEIN|data=1992-03-22|url=http://dx.doi.org/10.2514/6.1992-1929|aldizkaria=14th International Communication Satellite Systems Conference and Exhibit|doi=10.2514/6.1992-1929|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=M.A.|abizena=Sturza|izenburua=The Teledesic satellite system|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=123–126|url=http://dx.doi.org/10.1109/ntc.1994.316677|aldizkaria=Proceedings of IEEE National Telesystems Conference - NTC '94|doi=10.1109/ntc.1994.316677|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, [[Combat-net irrati|combat-net irrati-sistemetan]] eta [[Sare optiko pasibo|sare optiko pasiboen]] (PON) gorako trafikoan oso zabalduta dago. == Ezaugarriak == * Hainbat erabiltzailerekin kanal bakarreko maiztasun eramalea elkarbanatzen du. * Transmisio ez-kontinuoak [[Handoff|''handoff''a]] sinpleagoa egiten du. * Denbora-bitarteak dinamikoki esleitu daitezke TDMA dinamikoaren bidez. * [[CDMA]] baino potentzia kontrol gutxiago zelula barneko [[interferentzia]] txikiagotzearen ondorioz. * CDMA baino [[sinkronizazio]] goiburu luzeagoa * [[Ekualizazio]] aurreratua beharrezkoa izan daiteke data transmisio altuetarako kanala "frequency selective" baldin bada eta [[sinboloen arteko interferentzia]] sortzen badu. * [[Cell breathing|Cell breathing-a]] (aldameneko zeluletatik baliabideak eskuratzea) CDMAn baino zailagoa da. * Maiztasun/denbora-bitarte alokatze konplexua == Erabilera == === Erabilera sistema mugikorretan === ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, [[IS-95]] izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: [[GSM]], [[D-AMPS]], [[PDC]], [[iDEN]] eta [[PHS]]. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: [[Oinarri estazio|oinarri estazioak]] mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren [[hedapen atzerapena]] orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, [[babes-tarte]] bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn [[zorizko atzipen kanala]] (inglesez: ''Random access channel (RACH)'') deitzen zaio. Mugikorrak [[Denbora-bitarte|denbora-bitartearen]] hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Gorazko eta beheranzko loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. ==== 3G sistemak ==== 3G sistemetan TDMA, CDMA eta [[TDD]] [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|UMTS]]<nowiki/>n integratzea maila altuko ikuspuntua eskaintzen du [[espektro-efizientzia]] eta sarearen errendimendua hobetzeko. UTRA-FDDk (maiztasun-zatiketa bidezko duplex) erabiltzen du CDMA eta FDD, [[maiztasun-banda]] ezberdinak erabiliz goranzko eta beheranzko loturentzako. Maiztasun banaketa honek interferentzia gutxitzen du eta etengabeko datu jarioa ahalbidetzen du bi noranzkoetan. Teknika hau aproposa da trafiko orekatua duten inguruneentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Beste alde batetik UTRA-TDDk (denbora-zatiketa bidezko duplex) CDMA erabiltzen du TDMArekin eta TDDrekin batera. Teknika honetan maiztasun banda berdina erabiltzen da goranzko eta beheranzko loturentzat, baina denbora-bitarte ezberdinetan. Denboraren banaketa hau oso erabilgarria da trafiko desorekatuta duten inguruneentzat. Hau da, goranzko eta beheranzko loturetan trukatzen den datu tasa oso ezberdina denean. Beharrezkoak diren denbora-bitarteak dinamikoki esleituz, UTRA-TDDk era oso eraginkor batean kudeatu dezake trafiko eredu aldakorrak eta horrela sarearen gaitasuna handitu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xue Feng|abizena=Shi|izenburua=Study of two-tier vendor selection and coordination mechanism|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=V14–132-V14-136|data=2010|url=http://dx.doi.org/10.1109/iccasm.2010.5622375|aldizkaria=2010 International Conference on Computer Application and System Modeling (ICCASM 2010)|doi=10.1109/iccasm.2010.5622375|sartze-data=2024-11-28}}</ref> UMTSn teknologia hauen guztien konbinazioa egoteak espektroaren kudeaketa malguago eta eraginkorrago bat ahalbidetzen du. Honi esker erabiltzaile mota ezberdinen eskaerak erantzun daitezke eta 3G sareen moldagarritasuna ingurune operatibo ezberdinetara hobetzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Erabilera hariztatutako sareetan === [[ITU|ITU-T]]<nowiki/>ren [[G.hn]] estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ "Mugarik Gabeko Transmisio Aukera" (ingelesez: ''Contention-Free Transmission Opportunities (CFTXOP)'') alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. [[FlexRay]] protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako [[Sare hariztatu|sare hariztatuak]] kontrolatzen ditu. == Beste sarbide-anizkoitza eskemekiko konparaketa == Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da FDMA eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta PHS sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora-bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMAren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora-bitartean. Gainontzeko denboran mugikorrak sareko parametroak neurtu dezake, beste maiztasun batzuk erabiltzen dituzten transmisore hurbilak aurkitzeko. Honek maiztasun-tranferentzia fidagarriak ahalbidetzen ditu, CDMA ez bezala. CDMAk zelula-transferentzia ahulak erabiltzen ditu. Mugikorra 6 oinarri estazioekin komunikatzen da aldi berean, eta kalitate hoberena ematen duen oinarri estazioa aukeratzen da.   TDMAren desabantaila bat da interferentzia sortzen dutela denbora-bitartearen luzerarekin zuzenki erlazionatzen den maiztasunean. Hau antzeman daiteke TDMA erabiltzen duen telefono batean, irrati batetik hurbil dagoenean, burrunba bat entzuten baita. Beste desabantaila bat da babes-tarteak kanalaren banda zabalera mugatzen duela. == Abantailak eta desabantailak == Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzak denbora-bitarteak erabiltzen ditu irrati frekuentziaren (RF) banda zabalera jakin bat denbora baterako alokatzeko, erabiltzaile askok sekuentzialki kanala elkarbanatu dezaten. Espektro efizientzia hobetzeaz gain, TDMAk komunikazioaren kalitatea eta sistemaren errendimendua areagotzen duten hainbat abantaila eskaintzen ditu. === Abantailak === # '''Espektro efizientzia altua''': TDMAk eskuragarri dagoen banda zabaleraren erabilpena maximizatzen du erabiltzaile ugari kanal bera inolako zapaltzerik gabe erabiltzea ahalbidetuz. # '''Intersinbolo interferentzia baxua''': Erabiltzaileei haien artean zapaltzen ez diren denbora-bitarteen esleipenari esker TDMAk intersinbolo interferentziaren arriskua saihesten du. Interferentzia mota hau bata bestearen alboan dauden sinboloen seinaleak elkar zapaltzen dutenean gertatzen da, distortsioa eta komunikazioan erroreak sortuz. denbora-bitarteen arteko banaketa argiak sinbolo bakoitza beste batekin zapaldu gabe transmitituko dela bermatzen du, seinale fidagarria dela ziurtatuz. # '''Zaintza banden ezabatzea''': Elkarren ondoan dauden kanalen artean zapaltzerik ez dagoenez, zaintza banden erabilpena ez da beharrezkoa. Zaintza bandak erabili gabeko kanalak dira, informazioa transmititzen duten kanalen arteko interferentziak saihesteko erabiltzen direnak. Zaintza banden desagertzeak libre dagoen espektroaren erabilpen altuagoa dakar, erabiltzaile gehiagorako kapazitatea lortuz. # '''Alokatze tasa malgua''': TDMAk denbora-bitarteen alokatze dinamikoa egiteko aukera eskaintzen du, sistema erabiltzaileen trafiko motara egokitzea ahalbidetzen duena. Malgutasun horrek baliabideen erabilpena optimizatzen du eta erabiltzailearen esperientzian eragin positiboa izan dezake. # '''Bateria kontsumo txikia''': FDMA (Frequency Division Multiple Access) ez bezala, transmisio kontinuoa behar duena, TDMA era ez kontinuoan funtzionatzen du. transmisore bakoitza amatatu daiteke transmititzen ez duen momentuan, bateriaren aurrezpena lortuz. Gailu mugikorrentzat bereziki garrantzitsua den abantaila da hau, bateriaren bizitza areagotu eta kargatzearen maiztasuna txikiagotzen baititu. # '''Inplementazio sinplifikatua''': TDMAren denboran oinarritutako arkitekturak erabiltzaileen arteko sinkronizazio metodoak sinplifikatzen ditu. Erabiltzaileak kanal bera erabiltzeko txandakatzen direnez, sistemak era errazean kudeatzen ditu denbora eta koordinatzea. CDMAk (Kode bidezko bereizketako sarbide anizkoitza), esaterako, metodo askoz konplexuagoak erabili behar ditu, haren seinaleek elkar zapaltzen baitute. # '''Eskalagarritasuna:''' TDMA sistemek eraginkorki eskalatu daitezke erabiltzaile kopuru handietara. Erabiltzaile berriak sisteman sartuko balira denbora-bitarte gehigarriak sortuko lirateke sistemaren egituran aldaketa garrantzitsuak egin gabe, sarearen kapazitatearen zabaltzea erraztuz. # '''Zerbitzu kalitatearen (QoS) hobekuntza''': Erabiltzaileen sarbidea dinamikoki kudeatzeko gaitasunak zerbitzuaren kalitatea hobe dezake. Atzerapen txikiagoa eta throughput altuagoa lor dezake praktika honek, erabiltzaileei komunikazio eraginkorra bermatuz. === Desabantailak === # '''Zaintza bitarteak''': Bata bestearen alboan dauden denbora-bitarteen arteko interferentzia saihestearren zaintza bitarteak gehitu behar dira. Bitarte horiek 30 - 50 μs-koak izaten dira, eta transmisioak elkar ez zapaltzeko erabiltzen diren bufferrak dira. Horien inplementazioa sistemaren throughputa txikitzen du, zaintza bitarte horiek transmititzean denbora galtzen baita.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kien|abizena=Nguyen|izenburua=Performance Evaluation of IEEE 802.11ad in Evolving Wi-Fi Networks|orrialdeak=1–11|hizkuntza=en|abizena2=Golam Kibria|abizena3=Ishizu|abizena4=Kojima|izena2=Mirza|izena3=Kentaro|izena4=Fumihide|data=2019-02-14|url=https://www.hindawi.com/journals/wcmc/2019/4089365/|aldizkaria=Wireless Communications and Mobile Computing|zenbakia=2019|issn=1530-8669|doi=10.1155/2019/4089365|sartze-data=2024-11-28}}</ref> # '''Energia kontsumoa''': Nahiz eta transmisoreak transmititzen ez duenean bere burua amatatzeko gaitasuna izan, zaintza tarteen erabiltzeak bateria kontsumorako eragin negatiboa izan dezake. Erabiltzailea berriro konektatzearen sinkronizazio beharrak eta denbora tarteak kudeatzearekin lotutako gastu orokorrek energia gehiago kontsumitzea eragin dezakete, batez ere kanalera sartzeko erabiltzaile asko lehiatzen diren agertokietan. Hau kritikoa izan daiteke bateriadun gailu mugikorrentzat. # '''Sinkronizazio erronkak''': TDMAk erabiltzaileen arteko sinkronizazio zehatza behar du erabiltzaile bakoitza dagokion denbora-bitartean transmititzen duela ziurtatzeko. Horrek sistemaren diseinua eta inplementazioan konplexutasuna eskatzen du, erabiltzaileak sartu eta ateratzen diren testuinguru dinamikoetan bereziki. Zenbat eta erabiltzaile gehiago sarean sartu, orduan eta zailagoa izango da sinkronizazioa mantentzea, komunikazio erroreak egoteko probabilitatea areagotuz. # '''Datu-tasa mugatua''': TDMA datu-tasa ertainak lortzen ditu beste sarbide anizkoitza teknikekin konparatuz (CDMA, esaterako). Muga hori denbora-bitartearen iraupenak ezartzen du, tarte horretan datu kopuru jakin bat transmititu daitekeelako. Horren ondorioz, datu-tasa altuaren beharra duten erabiltzaileek abiadura baxuak izan ditzakete, errendimendu murriztua eta erabiltzailearen atsekabea lortuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mischa|abizena=Schwartz|izenburua=Mobile Wireless Communications|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2004-12-16|url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/9780511811333/type/book|edizioa=1|isbn=978-0-521-84347-8|doi=10.1017/cbo9780511811333.007, isbn 978-0-521-84347-8, retrieved 2024-10-28|sartze-data=2024-11-28}}</ref> # '''Sistema malgutasun mugatua''': TDMAk malgutasun mugatua eskaintzen du erabiltzailearen alokatze eta datu transmisio tasari dagokionez. CDMA ez bezala, banda zabaleraren erabilera dinamikoagoa eskaintzen duenak, TDMAren egitura finkoak baliabideen azpierabiltzea suposatu dezake. # '''Eskalagarritasun murrizketak''': Nahiz eta TDMAk erabiltzaile berriak sisteman sartzeko erraztasuna izan, eskalagarritasun hori sinkronizazioaz eta denbora-bitarteen iraupen finkoaz mugatuta dago. Erabiltzailearen eskakizunek gora egitekotan sistemak lehen zuen maila mantentzeko arazoak izango ditu.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Le Gouable|izenburua=Performance of MC-CDMA systems in multipath indoor environments. Comparison with COFDM-TDMA system|argitaletxea=IEE|orrialdeak=81–85|hizkuntza=en|data=2000|url=https://digital-library.theiet.org/content/conferences/10.1049/cp_20000018|zenbakia=2000|isbn=978-0-85296-726-3|doi=10.1049/cp:20000018|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Ikus, gainera == * [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] * [[Duplex (telekomunikazioa)]] == Erreferentziak == == Kanpo estekak == <references /> qslpqnqn38t132u8kzfsnz34dpnvzfx 9984461 9984278 2024-11-28T23:04:42Z Pmartinez082 167765 /* Beste sarbide-anizkoitza eskemekiko konparaketa */ 9984461 wikitext text/x-wiki {{Infotaula}}{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{pmartinez082}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Time-division multiple access}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Acceso múltiple por división de tiempo}}'''Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitza''' ('''TDMA''', [[Ingelesa|ingelesez]]: ''Time Division Muitiple Access'') [[multiplexazio]] teknologia da, [[Baliabide elkarbanatutako sare|baliabide elkarbanatutako sareetan]] erabiltzen dena. [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] mota bat da, zeinetan [[transmisore]] eta [[Hartzaile (telekomunikazioak)|hartzaile]] bana izan beharrean, hainbat transmisore dauden. TDMAk hainbat erabiltzailek [[maiztasun kanal]] bera erabiltzea ahalbidetzen du, seinalea [[denbora-bitarte]] (ingelesez: ''time slot'') desberdinetan zatituz<ref>{{Erreferentzia|izena=Guowang|abizena=Miao|izenburua=Fundamentals of Mobile Data Networks|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2016|edizioa=1st ed|isbn=978-1-107-14321-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era horretan, erabiltzaileek informazioa haien denbora tartean transmititzen dute, bata bestearen atzetik. Estazio desberdinak transmisio baliabide bera erabiltzeko gaitasuna eskaintzen du horrek, [[Kanalaren kapazitate|kanalaren kapazitatearen]] zati bat soilik erabiliz. '''TDMA dinamikoa''' trafikoaren eskarian oinarritutako denbora-bitarteen erreserba dinamikoa egiten duen TDMAren aldaera da. TDMA 2G sistema zelularretan erabiltzen da, [[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|komunikazio mugikorretako sistema orokorretan]] (ingelesez: ''GSM''), [[IS-136|IS-136an]], [[Personal Digital Cellular|Personal Digital Cellular-en]] (PDC), eta [[Digital Enhanced Cordless Telecommunications|Digital Enhanced Cordless Telecommunications-en]] (DECT) [[Telefono mugikor|telefono mugikorrentzako]] estandarrean, besteak beste. TDMAren lehenengo erabilera [[Satelite bidezko komunikazio|satelite bidezko komunikazioetan]] izan zen, [[Western Union|Western Unionen]] [[Westar 3]] komunikazio satelitean, 1979an. Gaur egun haren erabilera satelite komunikazioetan<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Maine|izenburua=Overview of IRIDIUM satellite network|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=483|abizena2=Devieux|abizena3=Swan|izena2=C.|izena3=P.|url=http://dx.doi.org/10.1109/wescon.1995.485428|aldizkaria=Proceedings of WESCON'95|doi=10.1109/wescon.1995.485428|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=MING|abizena=LOUIE|izenburua=Multiple access techniques and spectrum utilization of the Globalstar mobile satellite system|argitaletxea=American Institute of Aeronautics and Astronautics|abizena2=ROUFFET|abizena3=GILHOUSEN|izena2=DENIS|izena3=KLEIN|data=1992-03-22|url=http://dx.doi.org/10.2514/6.1992-1929|aldizkaria=14th International Communication Satellite Systems Conference and Exhibit|doi=10.2514/6.1992-1929|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=M.A.|abizena=Sturza|izenburua=The Teledesic satellite system|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=123–126|url=http://dx.doi.org/10.1109/ntc.1994.316677|aldizkaria=Proceedings of IEEE National Telesystems Conference - NTC '94|doi=10.1109/ntc.1994.316677|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, [[Combat-net irrati|combat-net irrati-sistemetan]] eta [[Sare optiko pasibo|sare optiko pasiboen]] (PON) gorako trafikoan oso zabalduta dago. == Ezaugarriak == * Hainbat erabiltzailerekin kanal bakarreko maiztasun eramalea elkarbanatzen du. * Transmisio ez-kontinuoak [[Handoff|''handoff''a]] sinpleagoa egiten du. * Denbora-bitarteak dinamikoki esleitu daitezke TDMA dinamikoaren bidez. * [[CDMA]] baino potentzia kontrol gutxiago zelula barneko [[interferentzia]] txikiagotzearen ondorioz. * CDMA baino [[sinkronizazio]] goiburu luzeagoa * [[Ekualizazio]] aurreratua beharrezkoa izan daiteke data transmisio altuetarako kanala "frequency selective" baldin bada eta [[sinboloen arteko interferentzia]] sortzen badu. * [[Cell breathing|Cell breathing-a]] (aldameneko zeluletatik baliabideak eskuratzea) CDMAn baino zailagoa da. * Maiztasun/denbora-bitarte alokatze konplexua == Erabilera == === Erabilera sistema mugikorretan === ==== 2G sistemak ==== 2G sistema zelular gehienek, [[IS-95]] izan ezik TDMA multiplexazio-teknika erabiltzen dute. Horren abidide dira hurrengoak: [[GSM]], [[D-AMPS]], [[PDC]], [[iDEN]] eta [[PHS]]. GSM sisteman telefono mugikorren sinkronizazioa denbora aurreratze komandoen bitartez lortzen da: [[Oinarri estazio|oinarri estazioak]] mugikorrari adierazten dio zenbateko aurrerapena izan behar duen. Honek argiaren abiaduraren [[hedapen atzerapena]] orekatzen du. Mugikorrak ezin du esleitutako denbora-bitarte osoa erabili transmititzeko, [[babes-tarte]] bat baitago denbora-bitarte bakoitzaren amaieran. Babes-tarte horretan sare mugikorrak transmisioa sinkronizatzeko beharrezkoa den aurrerapena egokitzen du, gero oinarri estazioak mugikorrei jakinaraziko diena. Mugikor baten hasierako sinkronizazioak atal gehiago behar ditu. Mugikor batek transmititu aurretik, ez dago aurrerapena jakiteko modurik. Beraz, denbora-bitarte oso bat erabili behar da sarera konektatzen ahalegintzen ari diren mugikorrentzat; horri GSMn [[zorizko atzipen kanala]] (inglesez: ''Random access channel (RACH)'') deitzen zaio. Mugikorrak [[Denbora-bitarte|denbora-bitartearen]] hasieran transmititzen du, sareak esleitu eta berehala. Terminala oinarri estaziotik gertu baldin badago, hedapen atzerapena txikia izango da eta konexioa hasieratuko da. Baina terminala eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km ingurukoa baldin bada, jasandako atzerapenaren ondorioz, mugikorraren mezua denbora-bitartearen amaieran jasoko du oinarri estazioak. Kasu honetan oinarri estazioak jakinaraziko dio mugikorrari ia denbora-bitarte oso bateko aurrerapenarekin transmititzeko, datuak dagokien denbora-bitartean hel daitezen. Amaitzeko, mugikorra eta oinarri estazioaren arteko distantzia 35 km baino gehiagokoa bada, GSM estaldura gunetik kanpo, transmisioa beste denbora-bitarte batean helduko da eta baztertuko da. Egoera hau da GSM zelula baten estaldura mugatzen duena, eta ez jasotako potentzia maila. Gorazko eta beheranzko loturen sinkronizazioa oinarri estazioan trukatuz, arazo hau gainditu daiteke. ==== 3G sistemak ==== 3G sistemetan TDMA, CDMA eta [[TDD]] [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|UMTS]]<nowiki/>n integratzea maila altuko ikuspuntua eskaintzen du [[espektro-efizientzia]] eta sarearen errendimendua hobetzeko. UTRA-FDDk (maiztasun-zatiketa bidezko duplex) erabiltzen du CDMA eta FDD, [[maiztasun-banda]] ezberdinak erabiliz goranzko eta beheranzko loturentzako. Maiztasun banaketa honek interferentzia gutxitzen du eta etengabeko datu jarioa ahalbidetzen du bi noranzkoetan. Teknika hau aproposa da trafiko orekatua duten inguruneentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Beste alde batetik UTRA-TDDk (denbora-zatiketa bidezko duplex) CDMA erabiltzen du TDMArekin eta TDDrekin batera. Teknika honetan maiztasun banda berdina erabiltzen da goranzko eta beheranzko loturentzat, baina denbora-bitarte ezberdinetan. Denboraren banaketa hau oso erabilgarria da trafiko desorekatuta duten inguruneentzat. Hau da, goranzko eta beheranzko loturetan trukatzen den datu tasa oso ezberdina denean. Beharrezkoak diren denbora-bitarteak dinamikoki esleituz, UTRA-TDDk era oso eraginkor batean kudeatu dezake trafiko eredu aldakorrak eta horrela sarearen gaitasuna handitu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xue Feng|abizena=Shi|izenburua=Study of two-tier vendor selection and coordination mechanism|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=V14–132-V14-136|data=2010|url=http://dx.doi.org/10.1109/iccasm.2010.5622375|aldizkaria=2010 International Conference on Computer Application and System Modeling (ICCASM 2010)|doi=10.1109/iccasm.2010.5622375|sartze-data=2024-11-28}}</ref> UMTSn teknologia hauen guztien konbinazioa egoteak espektroaren kudeaketa malguago eta eraginkorrago bat ahalbidetzen du. Honi esker erabiltzaile mota ezberdinen eskaerak erantzun daitezke eta 3G sareen moldagarritasuna ingurune operatibo ezberdinetara hobetzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=3G mobile systems|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdeak=45–89|hizkuntza=en|data=2002|url=http://link.springer.com/10.1007/0-306-47795-5_3|aldizkaria=Protocols for High-Efficiency Wireless Networks|isbn=978-1-4020-7326-7|doi=10.1007/0-306-47795-5_3. isbn 978-0-306-47795-9.|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Erabilera hariztatutako sareetan === [[ITU|ITU-T]]<nowiki/>ren [[G.hn]] estandarrak TDMA teknika erabiltzen du. Estandar honek etxe-kableen gaineko (elektrizitate kableak, telefono kableak edo kable ardazkideak) abiadura handiko sare lokalak kudeatzen ditu. G.hn-n gailu ‘nagusiak’ "Mugarik Gabeko Transmisio Aukera" (ingelesez: ''Contention-Free Transmission Opportunities (CFTXOP)'') alokatzen dizkie sareko beste ‘morroi’ gailuei. Gailu bakar batek erabili dezake CFTXOP denbora-bitarte bakoitzean, talkak saihestuz. [[FlexRay]] protokoloak ere TDMA teknika erabiltzen du. Protokolo honek kotxe modernoetan erabiltzen diren komunikazio kritikoentzako [[Sare hariztatu|sare hariztatuak]] kontrolatzen ditu. == Beste sarbide anizkoitz eskemekiko konparaketa == Irrati sistemetan TDMA erabiltzen da FDMA eta FDD teknikekin batera. Konbinazio honi FDMA/TDMA/FDD deritzo. Hau da GSM eta IS-136 sistemen kasua, besteak beste. Honen salbuespen dira DECT eta PHS sistema mikrozelularrak, UMTS-TDD sistema eta Txinako TD-SCDMA. Sistema hauek guztiek denbora bidezko zatiketa erabiltzen dute: denbora-bitarte ezberdinak alokatzen dira baina maiztasun berdinean lan egiten dute. TDMAren abantaila nagusi bat da mugikorraren irrati sistemak bakarrik entzun eta transmititu behar duela berari dagokion denbora-bitartean. Gainontzeko denboran mugikorrak sareko parametroak neurtu dezake, beste maiztasun batzuk erabiltzen dituzten transmisore hurbilak aurkitzeko. Honek maiztasun-tranferentzia fidagarriak ahalbidetzen ditu, CDMA ez bezala. CDMAk zelula-transferentzia ahulak erabiltzen ditu. Mugikorra 6 oinarri estazioekin komunikatzen da aldi berean, eta kalitate hoberena ematen duen oinarri estazioa aukeratzen da.   TDMAren desabantaila bat da interferentzia sortzen dutela denbora-bitartearen luzerarekin zuzenki erlazionatzen den maiztasunean. Hau antzeman daiteke TDMA erabiltzen duen telefono batean, irrati batetik hurbil dagoenean, burrunba bat entzuten baita. Beste desabantaila bat da babes-tarteak kanalaren banda zabalera mugatzen duela. == Abantailak eta desabantailak == Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzak denbora-bitarteak erabiltzen ditu irrati frekuentziaren (RF) banda zabalera jakin bat denbora baterako alokatzeko, erabiltzaile askok sekuentzialki kanala elkarbanatu dezaten. Espektro efizientzia hobetzeaz gain, TDMAk komunikazioaren kalitatea eta sistemaren errendimendua areagotzen duten hainbat abantaila eskaintzen ditu. === Abantailak === # '''Espektro efizientzia altua''': TDMAk eskuragarri dagoen banda zabaleraren erabilpena maximizatzen du erabiltzaile ugari kanal bera inolako zapaltzerik gabe erabiltzea ahalbidetuz. # '''Intersinbolo interferentzia baxua''': Erabiltzaileei haien artean zapaltzen ez diren denbora-bitarteen esleipenari esker TDMAk intersinbolo interferentziaren arriskua saihesten du. Interferentzia mota hau bata bestearen alboan dauden sinboloen seinaleak elkar zapaltzen dutenean gertatzen da, distortsioa eta komunikazioan erroreak sortuz. denbora-bitarteen arteko banaketa argiak sinbolo bakoitza beste batekin zapaldu gabe transmitituko dela bermatzen du, seinale fidagarria dela ziurtatuz. # '''Zaintza banden ezabatzea''': Elkarren ondoan dauden kanalen artean zapaltzerik ez dagoenez, zaintza banden erabilpena ez da beharrezkoa. Zaintza bandak erabili gabeko kanalak dira, informazioa transmititzen duten kanalen arteko interferentziak saihesteko erabiltzen direnak. Zaintza banden desagertzeak libre dagoen espektroaren erabilpen altuagoa dakar, erabiltzaile gehiagorako kapazitatea lortuz. # '''Alokatze tasa malgua''': TDMAk denbora-bitarteen alokatze dinamikoa egiteko aukera eskaintzen du, sistema erabiltzaileen trafiko motara egokitzea ahalbidetzen duena. Malgutasun horrek baliabideen erabilpena optimizatzen du eta erabiltzailearen esperientzian eragin positiboa izan dezake. # '''Bateria kontsumo txikia''': FDMA (Frequency Division Multiple Access) ez bezala, transmisio kontinuoa behar duena, TDMA era ez kontinuoan funtzionatzen du. transmisore bakoitza amatatu daiteke transmititzen ez duen momentuan, bateriaren aurrezpena lortuz. Gailu mugikorrentzat bereziki garrantzitsua den abantaila da hau, bateriaren bizitza areagotu eta kargatzearen maiztasuna txikiagotzen baititu. # '''Inplementazio sinplifikatua''': TDMAren denboran oinarritutako arkitekturak erabiltzaileen arteko sinkronizazio metodoak sinplifikatzen ditu. Erabiltzaileak kanal bera erabiltzeko txandakatzen direnez, sistemak era errazean kudeatzen ditu denbora eta koordinatzea. CDMAk (Kode bidezko bereizketako sarbide anizkoitza), esaterako, metodo askoz konplexuagoak erabili behar ditu, haren seinaleek elkar zapaltzen baitute. # '''Eskalagarritasuna:''' TDMA sistemek eraginkorki eskalatu daitezke erabiltzaile kopuru handietara. Erabiltzaile berriak sisteman sartuko balira denbora-bitarte gehigarriak sortuko lirateke sistemaren egituran aldaketa garrantzitsuak egin gabe, sarearen kapazitatearen zabaltzea erraztuz. # '''Zerbitzu kalitatearen (QoS) hobekuntza''': Erabiltzaileen sarbidea dinamikoki kudeatzeko gaitasunak zerbitzuaren kalitatea hobe dezake. Atzerapen txikiagoa eta throughput altuagoa lor dezake praktika honek, erabiltzaileei komunikazio eraginkorra bermatuz. === Desabantailak === # '''Zaintza bitarteak''': Bata bestearen alboan dauden denbora-bitarteen arteko interferentzia saihestearren zaintza bitarteak gehitu behar dira. Bitarte horiek 30 - 50 μs-koak izaten dira, eta transmisioak elkar ez zapaltzeko erabiltzen diren bufferrak dira. Horien inplementazioa sistemaren throughputa txikitzen du, zaintza bitarte horiek transmititzean denbora galtzen baita.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kien|abizena=Nguyen|izenburua=Performance Evaluation of IEEE 802.11ad in Evolving Wi-Fi Networks|orrialdeak=1–11|hizkuntza=en|abizena2=Golam Kibria|abizena3=Ishizu|abizena4=Kojima|izena2=Mirza|izena3=Kentaro|izena4=Fumihide|data=2019-02-14|url=https://www.hindawi.com/journals/wcmc/2019/4089365/|aldizkaria=Wireless Communications and Mobile Computing|zenbakia=2019|issn=1530-8669|doi=10.1155/2019/4089365|sartze-data=2024-11-28}}</ref> # '''Energia kontsumoa''': Nahiz eta transmisoreak transmititzen ez duenean bere burua amatatzeko gaitasuna izan, zaintza tarteen erabiltzeak bateria kontsumorako eragin negatiboa izan dezake. Erabiltzailea berriro konektatzearen sinkronizazio beharrak eta denbora tarteak kudeatzearekin lotutako gastu orokorrek energia gehiago kontsumitzea eragin dezakete, batez ere kanalera sartzeko erabiltzaile asko lehiatzen diren agertokietan. Hau kritikoa izan daiteke bateriadun gailu mugikorrentzat. # '''Sinkronizazio erronkak''': TDMAk erabiltzaileen arteko sinkronizazio zehatza behar du erabiltzaile bakoitza dagokion denbora-bitartean transmititzen duela ziurtatzeko. Horrek sistemaren diseinua eta inplementazioan konplexutasuna eskatzen du, erabiltzaileak sartu eta ateratzen diren testuinguru dinamikoetan bereziki. Zenbat eta erabiltzaile gehiago sarean sartu, orduan eta zailagoa izango da sinkronizazioa mantentzea, komunikazio erroreak egoteko probabilitatea areagotuz. # '''Datu-tasa mugatua''': TDMA datu-tasa ertainak lortzen ditu beste sarbide anizkoitza teknikekin konparatuz (CDMA, esaterako). Muga hori denbora-bitartearen iraupenak ezartzen du, tarte horretan datu kopuru jakin bat transmititu daitekeelako. Horren ondorioz, datu-tasa altuaren beharra duten erabiltzaileek abiadura baxuak izan ditzakete, errendimendu murriztua eta erabiltzailearen atsekabea lortuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mischa|abizena=Schwartz|izenburua=Mobile Wireless Communications|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2004-12-16|url=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/9780511811333/type/book|edizioa=1|isbn=978-0-521-84347-8|doi=10.1017/cbo9780511811333.007, isbn 978-0-521-84347-8, retrieved 2024-10-28|sartze-data=2024-11-28}}</ref> # '''Sistema malgutasun mugatua''': TDMAk malgutasun mugatua eskaintzen du erabiltzailearen alokatze eta datu transmisio tasari dagokionez. CDMA ez bezala, banda zabaleraren erabilera dinamikoagoa eskaintzen duenak, TDMAren egitura finkoak baliabideen azpierabiltzea suposatu dezake. # '''Eskalagarritasun murrizketak''': Nahiz eta TDMAk erabiltzaile berriak sisteman sartzeko erraztasuna izan, eskalagarritasun hori sinkronizazioaz eta denbora-bitarteen iraupen finkoaz mugatuta dago. Erabiltzailearen eskakizunek gora egitekotan sistemak lehen zuen maila mantentzeko arazoak izango ditu.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Le Gouable|izenburua=Performance of MC-CDMA systems in multipath indoor environments. Comparison with COFDM-TDMA system|argitaletxea=IEE|orrialdeak=81–85|hizkuntza=en|data=2000|url=https://digital-library.theiet.org/content/conferences/10.1049/cp_20000018|zenbakia=2000|isbn=978-0-85296-726-3|doi=10.1049/cp:20000018|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Ikus, gainera == * [[Denbora-zatiketa bidezko multiplexazio]] * [[Duplex (telekomunikazioa)]] == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == jz62qy4678nh113tx2a6leczc6esehr 2 1211165 9983759 9981935 2024-11-28T13:08:17Z Obravomar 6 167767 9983759 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Obravomar 6}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|TEMA}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|THEME}} --> Arianeren oharra: Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. [[Fitxategi:Cloud Seeding.svg|thumb|241x241px|Hodei-ereitea lurreko sorgailuen, hegazkinen edo suzirien bidez eragin daiteke (azken hau ez da argazkian agertzen)]] '''Hodei-ereitea''' [[klimaren manipulazio]] mota bat da. Metodo honen bidez, [[Aire|airean]] substantziak sakabanatzen dira [[Hodei|hodeietako]] [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] mota edo kantitatea aldatzeko nahiarekin. Sakabanatzen diren substantzia hauek hodeien kondentsazioen nukleo edo izotz nukleo bezala erabiltzen dira; hauek hodeien mikrofisiken barneko prozesuak aldatzen dituzte. Normalean beti erabiltzen da prezipitazioa handitzeko (euria edo elurra), baina txingorra eta lainoa kentzeko ere izaten dira erabiliak aeroportuetan. == Nola funzionatzen du hodei-ereitea? == [[Fitxategi:Ground Based Silver Iodide Generator.jpg|thumb|Zilar iodurozko sorgailua]] Hodei-ereitean gehien erabiltzen diren substantziak [[Zilar ioduro|zilar ioduroa]] eta [[Izotz lehor|izotz lehorra]] dira (izoztutako [[Karbono dioxido|karbono dioxidoa]]). Gas egoeran dagoen propanoaren hedapena ere erabili da eta zilar ioduroak baino tenperatura beroetara sortu dezake izotz kristalak. Material [[Higroskopikotasun|higroskopikoen]] erabileraren, adibidez gatza, ospea handitzen doa ikerkuntza batzuen emaitzak etorkizun oparokoak dira. Hodei ereiteak hodeiak ur azpihoztuta edukitzea eskatzen du; hau da, ura likido egoera mantentzea zero gradutik baino beherako tenperaturan. Zilarrezko ioduroa bezalako substantzia bat sartzeak, zeinak izotzaren antzeko egitura kristalinoa duen, izozketa eragiten du izotz-kristalen nukleazioaren bidez. Izotz lehorrak edo [[Propano|propanoak]] hedatzean, hainbeste hozten dute airea, ezen izotz-kristalak zuzenki nukleatzen dira [[Lurrun|lurrun-fasetik]]. Hori dela eta, zilar ioduroarekin ereitean ez bezala, nukleazio honek ez du tantarik edo partikularik behar, zeren eta ereitearen substantziatik gertu gainsaturazio nahiko handia gertatzen baita. Hala ere, berez dauden ur tantak beharrezkoak dira izotz-kristalak partikula handiak bihurtzeko, eta azken horiek prezipitazioak sortzeko. Latitude ertainetan, orekaren [[Lurrun-presio|lurrun-presioa]] txikiagoa da izotzaren gainean uraren gainean baino. Izotz-partikulak hodei gainhoztuetan sortzen direnean, likido tanten eraginez hazi ahal dira. Behar bezalako hazkundea badago, partikulak astunagoak bihurtzen dira eta elur bezala erortzen dira (bat eginez gero, euri moduan). Bestela, ez dute prezipitaziorik sortzen. Prozesu horri "ereite estatikoa" esaten zaio. Urtaro bero edo tropikaletako hodei konbektiboen ereiteak ([[Kumuluninbo|''cumulonimbus'']]) izozteak askatzen duen [[Bero sor|bero sorra]] aprobetxatzean datza. Ereite "dinamikoaren" estrategia honen arabera bero sor gehigarriak flotabilitatea eman, aire-korronteak indartu, konbergentzia-maila baxuagoa bermatu, eta azkenik, ondo aukeratutako hodeien hazkunde azkarra eragiten du. Produktu kimikoak aireontzi (2. grafiko) edo lurreko sakabanatze gailuen (sorgailuak, 1. irudia) bidez sakabanatu daitezke. Aireontzi baten bidez askatzeko, zilar ioduroko bengala bat pizten da eta aireontziak hodeia zeharkatzen duenean sakabanatzen da. Lursoruko sakabanatze gailuen bidez askatzean partikula txikiak airearen noranzkoan eta gorantz sakabanatzen dira, goranzko aire korronteen bitartez. == Eraginkortasuna == 1903ko, 1915eko, 1919ko, 1944ko eta 1947ko klima aldaketaren saiakuntzetan oinarrituta Australiako Meteorologia Federazioak euria sortzeko aukera baztertu zuen. 1950eko hamarkadan [[CSIRO]]<nowiki/>ren Erradiofisika Dibisioa hodeien fisika ikertzen hasi zen eta 1957. urterako prozesu horiek hobetu ulertzea espero zuten. 1960ko hamarkadan euria egiteko ametsa desagertu zen [[Play Snowy Mountains]] korporazioa sortu ondoren berpizteko, “helmugaren gainetik” ur kantitate bat lortzeko helburuarekin. Honek energia kantitate handiago bat sortuko du, erakunde publikoen onurarako, haien jabe nagusiak zirenak. Erronka garrantzitsu bat hodei-ereitea gertatu izan ez balitz egon behar litzatekeen prezipitazio kantitatea kalkulatzea da. Orokorrean, akordio bat dago non, neguan, mendietan egindako hodei-ereiteek elurteak eragingo dituztela, erakunde profesionalek jakinarazi dutena.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Weather modification association|url=http://www.weathermodification.org/}}</ref> [[Munduko Meteorologia Erakundea|Munduko Meteorologia Erakundeak]] adierazi du kasu askotan hodei-ereiteak emaitza positiboak eragiten dituela, baina faktore askoren menpe dagoela, adibidez hodeien espezifikotasuna, haizearen abiadura eta norabidea, etab. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] gobernuak, bere Atmosferaren Ikerketarako Zentro Nazionalaren bitartez, ereindako eta erein gabeko hodeiak aztertu ditu elkarren arteko diferentziak ulertzeko, eta ereitearen ikerkuntza beste herrialdeetara eraman du. == Ingurunean eta osasunean duen eragina == Urdin 2 sailkapen batekin (NFPA 704), [[Zilar ioduro|zilarrezko ioduroak]] aldi baterako ezintasunak eragin ahal ditu gizaki eta ugaztunetan bat bateko edo jarraipeneko esposizio baten ondorioz, baina ez kalte kronikorik. Hala ere, ingurunean eta osasunean inpaktu baztergarria izan duten hainbat ikasketa daude.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bureau of Reclamation|abizena=|urtea=1977|izenburua=Bureau of Reclamation, 1977: Project Skywater, A program of Research in Precipitation Management. Se ha señalado toxicidad en peces (Aquatic Toxicology Volume 49, Issues 1-2, May 2000, Pages 111-129). Final Environmental Statement (INT FES 77-39).|data=1977-12-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/5255282|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Harris, Edward R., 1981: Sierra Cooperative Pilot Project - Environmental Assessment and Finding of No Significant Impact. U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation, Denver, CO, 208 pp.|data=1997-09-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/541840|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Wallace E.|abizena=Howell|izenburua=Environmental Impacts of Precipitation Management: Results and Inferences from Project Skywater|orrialdeak=488–501|data=1977-06|url=http://dx.doi.org/10.1175/1520-0477(1977)058<0488:eiopmr>2.0.co;2|aldizkaria=Bulletin of the American Meteorological Society|alea=6|zenbakia=58|issn=0003-0007|doi=10.1175/1520-0477(1977)058<0488:eiopmr>2.0.co;2|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hainbat ikasketen arabera, zilarrezko konposatuen toxikotasuna maila baxukoa da. Gizakiarentzat, zilarrezko ioduroak toxikoa izaten hasten da milioiko 50 zatietatik aurrera. Aldi berean, hodei-ereiteak millioiko 0,1 zatiko nahasketak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=«Los 5 mitos y verdades del bombardeo de nubes aplicado en los cielos de la región». El Día. 19 de junio de 2012. Consultado el 11 de febrero de 2021.|argitaletxea=|orrialdeak=|data=|url=|aldizkaria=|sartze-data=}}</ref> Emaitza hauek hodei-ereiteak eragiten duen zilar kantitate txikiaren ondorioa da, leku askotan industrien isuriak baino 100 handiz txikiagoak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Steinhoff, Harold W., and Jack D. Ives, Eds.,|abizena=|urtea=1976|izenburua=Ecological Impacts of Snowpack Augmentation in the San Juan Mountains, Colorado. Final Report to the Bureau of Reclamation, 489 pp.|orrialdeak=185|abizena2=Bovis|izena2=Michael J.|data=1978-05|url=http://dx.doi.org/10.2307/1550752|aldizkaria=Arctic and Alpine Research|alea=2|zenbakia=10|issn=0004-0851|doi=10.2307/1550752|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Lurzoruaren, landareriaren eta gainazaleko xukatzearen pilaketa ez da nahikoa giroari buruz neurtzeko. [[Kosciuszko par|Kosciuszkoko parke nazionalaren]] gainean dagoen hodei-ereitea problematikoa da hainbat aldaketa azkar egon zirelako ingurumen-legerian. Ingurumenaren alde dauden pertsonak kezkatuta daude zilar elementala hartzen den tokiak oso sentikorrak direlako eta erebinude pigmeari eragiten diolako (beste espezieen artean), orainaldiko laku glaziarretako alga-loraldiei ere bai, lehen gertatzen ez baitziren. Ikerketazko 50 urte eta ''Snowy Mountains Authority-''ren analisi baten ondorioz, hodei-ereitearen lagapena gertatu zen 1950. hamarkadan. Lehenago, Australian hodei-ereiteari uko egin zioten babestutako espezieei buruzko kezkengatik. Zilarrezko ioduroa, eta ez zilar elementala, hodei-ereitearen materiala denez, Klima Aldaketa Elkarteko adituen ikerketak zalantzan jartzen dituzte zilarraren ingurumen-ondorio negatiboen aldarrikapenak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artxibatutako kopia. Archivado desde el original el 1 de abril de 2010. Consultado el 11 de septiembre de 2009.|url=https://web.archive.org/web/20100401011120/http://www.weathermodification.org/AGI_toxicity.pdf|doi=|sartze-data=}}</ref> == Historia == [[Fitxategi:Cessna 210 Hagelflieger Detail.jpg|thumb|[[Cessna 210]], hodei-ereiterako tresneriarekin.]] [[Vincent Schaefer|Vincent Schaeferrek]] (1906-1933), 1946ko uztailean, hodei-ereitearen printzipioa aurkitu zuen kasualitateko gertakizun batzuei esker. Hark eta [[Irving Langmuir|Irving Langmuir Nobel sarituarekin]] izandako ideietan oinarrituz, Schaefer, Langmuirren ikerketa kidea, gainhoztutako hodeiekin probatzeko era bat sortu zuen, belus beltzez forratutako izozte gailu bat erabiliz. Orduan, uztaileko egun bero eta heze batean proba batzuk egin nahi izan zituen [[Schenectady (New York)|Schenectady]]<nowiki/>ko General Electric Ikerkuntza Laborategian, [[New York (estatua)|New Yorkeko estatuan]]. Atsekabetuta sentitzen zen bere hozteko ekipamendua ez zelako airetik hodei bat sortzeko behar bezain hotza. Tenperatura jaisteko [[izotz lehor]] zati bat gehitzean eta ganberan arnasa hartzean, lurrun urdinxka bat antzeman ostean izotz kristal txikien eztanda bat, hauek argi-izpiak isladatzen zituzten eta ganberako zeharkako sekzio bat argitzen zuten. Momentu horretan konturatu zen ur gainhoztua izotz kristal bihurtzeko modu bat aurkitu zuela. Esperimentua eraz berregin zen eta tenperatura gradientea ikertu ahal izan zuen, ur likidoaren limitea -40 °C-tan ezarriz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Artxibatutako kopia .Archivado desde el original el 6 de marzo de 2008. Consultado el 6 de marzo de 2008.|url=https://web.archive.org/web/20080306070626/http://www.nmt.edu/about/history/storms/chap3.htm}}</ref> Hilabete berdinean, Schaeferren lagunak, atmosferaren ikertzaile nabarmena Bernard Vonnegut (Kurt Vonnegut nobelagilearen anaia) oso hotz dauden hodeiak ereiteko beste metodo baten aurkikuntza esleitzen dio bere buruari. Vonnegutek ikerkuntza idazmahaian egin zuen, oinarrizko kimikako liburu batean kontsultatu eta, ondoren, ioduro eta zilarrarekin probak eginez zilar ioduroa lortzeko. Dr. Vonneguten ondoan, Henry Chessin irakasleak, kristalografoa, [[Science]] <ref>{{erreferentzia|izena=B. Vonnegut 1 y Henry Chessin 2.|urtea=26 noviembre de 1971|izenburua=Vol. 174.. No. 4012, pp. 945 a 946 DOI: 10.1126/science .174.4012.945. Nucleación de hielo por coprecipitado de yoduro de plata y bromuro de plata, B. Vonnegut 1 y Henry Chessin 2.|argitaletxea=Science.|DOI=}}</ref>aldizkariko argitalpen baten egilekidea, patente bat jaso zuen 1975ean. <ref>{{erreferentzia|izena=Bernard Vonnegut, Henry Chessin, y Richard E. Passarelli, Jr.|urtea=15 de abril de 1975.|izenburua=“Congelación nucleante”, , # 3877642,}}</ref>1946an hodei-ereitean erabili ziren bi metodoak, New Yorkeko estatuko General Electric Erakundean lan egiten zuen bitartean. Schaeferrek hodeiaren bero-edukia aldatu zuen, Vonnegutek formakuntzaren egitura kristalinoa aldatu zuen. Zelaietako hodei naturalak aldatzeko lehenengo saiakera hodei-ereitea erabiliz, [[New York|New Yorkeko]] iparraldeko hegaldi batean hasi zen 1946ko azaroaren 13an. Schaefer gai izan zen elurteak eragiteko [[Massachusetts|Massachusettsen]] mendebaldeko [[Greylock mendia|Greylock mendiaren]] inguruetan, hegazkin batetik izotz lehorreko sei libra hodeiaren gainean bota ondoren. Izotz lehorrak eta zilar ioduroak hodei gainhoztutako kimika eta fisika aldatzeko eragile eraginkorrak dira, hortaz baliagarriak dira neguan mendietako elurteak handitzeko eta, egoera zehatzetan, tximistak eta txingorra saihesteko. Nahiz eta teknika berria ez izan, hodei beroen euria hobetzeko ereite higroskopikoak berpizkundea jasaten dabil,  [[Hegoafrika]], [[Mexiko]] eta beste tokietako ikerkuntzen zantzu positibo batzuetan oinarrituta. Orokorrean erabilitako material higroskopiko komunena gatza da. Ereite higroskopikoak tanten tamainaren espektroa itsasaldekoa (tanta handiagoak) eta kontinental gutxiagoa izatea proposatu da, koaleszentzia erabiliz euria estimulatuz. 1967ko martxotik 1972ko abuztura arte, Estatu Batuetako miliziak hodeiak erein zituzten [[Ipar Vietnam|Ipar Vietnameko]] montzoien denboraldia handitzeko, zehazki [[Ho Chi Minh Hiria|Hồ Chí Minh]] hirian. Operazio horrek 30 eta 45 egunetan handitu zuen montzoien denboraldia gutxi gorabehera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=El 54.º Escuadrón de Reconocimiento del tiempo llevando a cabo la operación de “hacer el barro, no la guerra”. «Copia archivada». Archivado desde el original el 23 de febrero de 2007. Consultado el 25 de julio de 2009.|url=https://web.archive.org/web/20070223114213/http://www.willthomas.net/Chemtrails/Articles/Weather_Warfare.htm}}</ref> 1969an, [[Woodstock|Woodstock jaialdian]], pertsona batzuk Estatu Batuetako miliziaren hodei-ereitearen testigu izan zirela baieztatu zuten. Hori festa osoan iraun zuen euriaren eragina izan zela esan zuten. 1960ko hamarkadan bi agentzia federalek klima aldaketaren proiektuen alde zeuden: 1964. urtetik 1988. Urtera arte hodei-ereiteen zenbait proiektu babestu zituen [[Skywater Proiektua]]<nowiki/>k, eta [[Ozeano eta Atmosferaren Administrazio Nazionala|NOAA]]<nowiki/>koa, 1979. urtetik 1993. urtera Atmosfera Aldatzeko Programak egindakoak. Babestutako proiektuak estatu batzuetan eta bi herrialdeetan (Tailandia eta Marruekos) gauzatu ziren, neguan zein udan. Azken bi hamarkadetan ikerkuntzarako finantzaketa Estatu Batuetan txikitu egin da. [[Austria]]<nowiki/>r ikerketa batek<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hagelabwehr en Baja Austria Archivado el 27 de marzo de 2009 en Wayback Machine., Zentralanstalt Meteorologie und für Geodynamik.|url=https://web.archive.org/web/20090327034151/http://www.hagelabwehr.com/links/studie.pdf|atal-url=https://es.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine}}</ref> zilar ioduroa erabili zuen txingorra saihesteko 1981. urtetik 2000. urtera. Han oraindik erabiltzen da aktiboki teknika.<ref>{{erreferentzia|izenburua=KSV-Herzlich Willkommen.|url=https://www.hagelabwehr.com/-www.hagelabwehr.com}}</ref> == Erabilera gaur egun == Munduko hodei-ereite sistema handiena [[Txinako Herri Errepublika|Txinako Herri Errepublikan]] dago, bere eskualde askotan euri gehiago egiten ari duen, baita bere hiriburuan ([[Pekin|Pekinen]]) ere. <u>Hau euria nahi den zerurantz jaurtitutako eta zilar-ioduroa duen suziri baten ondorioa da.</u> Gainera, inguruko eskualdeek elkarri egozten diote errua hodei-ereitearen bidez "euria lapurtzeagatik". Gaur egun, 24 herri inguru ari dira klima aldatzen. Airea kutsaduratik garbitzeko, [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Joko Olinpikoen]] aurretik, Txinak hodei-ereitea erabili zuen Pekinen. 2009ko otsailean, Txinak Pekin gainean iodurua jaurti zuen elurteak eragiteko lau hilabeteko lehortearen ondoren. Pekineko elurte horiek (oso arraroa da hor elurra egitea) 3 egun inguru gertatu ziren eta Txinako 12 errepide nagusiak ixtea eragin zuten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=/ 7899086.stm China deja de nieve para poner fin a la sequía.|itzulpena-izenburua=Archivado|url=https://www.bbc.co.uk/news/world/asia_pacific|aldizkaria=el 8 de julio de 2010 en Wayback Machine. BBC, 19 de febrero de 2009.|artikulu-url=https://web.archive.org/web/20100708052032/http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/}}</ref> 2009ko urriaren amaieran, Pekinek adierazi zuen 1987tik ez zuela elurterik izan, hortaz hodeiak ereiteagatik gertatu zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nature gets a helping hand as snow blankets Beijing.|url=https://www.theguardian.com/world/2009/nov/02/china-snow-beijing}}</ref> [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], hodei-ereiteak hurrengo arrazoiengatik erabiltzen da: [[Lehorte]] lekuetan prezipitazioak handitzeko, [[Ekaitz|ekaitzetan]] sortzen diren [[Txingor|txingorren]] tamaina murrizteko eta bai aeroportuetan, bai haren ingurunean dagoen [[laino]] kantitatea murrizteko. Batzuetan, eski-zentro nagusiek hodei-ereiteak erabiltzen dituzte elurteak eragiteko. Mendebaldeko hamaika estatuk eta Kanadako probintzia batek (Alberta) eguraldia aldatzeko programak martxan dituzte. Enpresa konkretu batzuk hodei-ereitean oinarritutako klima aldatzeko zerbitzuak eskaintzen dituzte. 1996ko bataila-eremuan USAFek bere erabilera proposatu zuen, nahiz eta Estatu Batuek 1978an tratatu bat sinatu zuen, non helburu etsaiko klima aldaketak debekatzen zituen. Australian, 1960ko hamarkadan CSIROk egindako ekintzak arrakasta izan zuten [[Tasmania|Tasmanian]]. Erdiko ordokiko ereiteak prezipitazioen handipen bat lortu zuen, hauek normalean %30a lostzen dute udazkenean. Tasmanian egindako saiakuntzak hain ondo atera ziren, ezen, gaur egun, estatuko eremu menditsuetan periodikoki egiten diren. Errusiako pilotu militarrek hodeiak erein zituzten [[Bielorrusia|Bielorrusian]] [[Txernobylgo hondamendia|Txernobilko hondamendiaren]] ondoren hodeien partikula erradioaktiboak ezabatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«'How we made the Chernobyl rain' - Telegraph».|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1549366/How-we-made-the-Chernobyl-rain.html}}</ref> [[Hego-ekialdeko Asia|Asiako hego-ekialdean]], aire zabalean erretzeak kutsadura eragiten du ingurunean. Hodei-ereitea erabili da prezipitazioen bidez airearen kalitatea hobetzeko. [[Mosku|Moskun]], Errusiako Aire Indarrak zementuzko poltsekin hodeiak ereiten saiatu zen 2008ko ekainaren 17an. Horietako poltsa bat ez zen haustu eta etxe baten gainean jauzi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Sometimes it rains cement {{!}} Reuters».|url=https://www.reuters.com/article/oddlyEnoughNews/idUSHAR75844520080617/?feedType=RSS&feedName=oddlyEnoughNews}}</ref> 2009ko urrian, Moskuko alkateak "elur gabeko abendua" hitzeman zion hiriari, Errusiako Aire Armadak neguan Moskuko hodeiak ereiteko egindako ahaleginen berri eman ondoren.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Moscow Testing Cloud Seeding; Promises Winter Without Snow». Texto « Meteorology News » ignorado (ayuda)|url=https://www.meteorologynews.com/lander}}</ref> [[Argentina|Argentinako]] bi probintzietan zilar iodurozko hodei-ereitea erabiltzen da txingorra ez erortzeko. Errusiar jatorriko radar meteorologikoak erabiltzen dituzte biek. [[Mendoza probintzia|Mendozako probintzian]], 2005. urtetik, probintzia-estatuak bere gain hartzen du txingor aurkako borroka. Sistemaren efektibitatea zehazteko hainbat ikerketa egin dira, eta horien arabera ondorioztatu da txingorra %25 murriztu dela. Hala ere, emaitza zehatzak edukitzeko ikerketak egiten jarraitu behar da. [[Txile|Txilen]], konkretuki [[Cachapoal ibaia|''Cachapoal'' Ibaian]], [[O'Higgins eskualdea|O'Higgins Eskualdean]], hodei-ereite programa egiten da 2000. urtetik. Txilezko Gobernuak egindako hainbat ikerketak ondorioztatu dute %10 eta %21 tarteko handipena. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Informe programa estimulación de precipitaciones Chile 2013 - Comisión Nacional de Riego|url=https://mettech.cl/wp-content/uploads/2018/05/10-Biblioteca-METTECH-informe-programa-estimulacion-de-precipitaciones-Chile-2013-min.pdf}}</ref>Valparaisoko Eskualdean hodei-ereite proiektuak ere egin dira, emaitza positiboekin. [[Venezuela|Venezuelan]], 2010. urtean, lehorte larriak gertatu ziren herrialdean zehar ''[[El Niño]]'' fenomenoaren ondorioz, honek gatazka asko eragin zituen; hala nola, baso-suteak eta hainbat kalte natural. Aurreko ondorioak ekiditeko, gobernuak hodei-ereitea ezarri zuen herrialdean. 1993. urtearen amaierako eta 2022. urtearen hasierako lehorteen ondorioz, ''[[Nuevo León]]'' estatuan, [[Mexiko|Mexikon]], ekainatik hasi zen hodei-ereitea erabiltzen zilar iodurozko 100 litrorekin, euri falta gutxitzeko asmoz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=de 2022, 10 de Junio. «Bombardeo de nubes en Nuevo León: así ayudarán a combatir la sequía». infobae. Consultado el 21 de junio de 2022.|url=https://www.infobae.com/america/mexico/2022/06/10/bombardeo-de-nubes-en-nuevo-leon-asi-ayudaran-a-combatir-la-sequia/}}</ref> == Erreferentziak == <references /> [[Kategoria:Klimaren manipulazioa]] [[Kategoria:Geoingenieritza]] [[Kategoria:Hodeiak]] kv18l629gohern14acgforetc3x6quo 9983853 9983759 2024-11-28T13:50:39Z Obravomar 6 167767 9983853 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Obravomar 6}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|TEMA}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|THEME}} [[Fitxategi:Cloud Seeding.svg|thumb|241x241px|Hodei-ereitea lurreko sorgailuen, hegazkinen edo suzirien bidez eragin daiteke (azken hau ez da argazkian agertzen)]] '''Hodei-ereitea''' [[klimaren manipulazio]] mota bat da. Metodo honen bidez, [[Aire|airean]] substantziak sakabanatzen dira [[Hodei|hodeietako]] [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] mota edo kantitatea aldatzeko nahiarekin. Sakabanatzen diren substantzia hauek hodeien kondentsazioen nukleo edo izotz nukleo bezala erabiltzen dira; hauek hodeien mikrofisiken barneko prozesuak aldatzen dituzte. Normalean beti erabiltzen da prezipitazioa handitzeko (euria edo elurra), baina txingorra eta lainoa kentzeko ere izaten dira erabiliak aeroportuetan. == Nola funzionatzen du hodei-ereitea? == [[Fitxategi:Ground Based Silver Iodide Generator.jpg|thumb|Zilar iodurozko sorgailua]] Hodei-ereitean gehien erabiltzen diren substantziak [[Zilar ioduro|zilar ioduroa]] eta [[Izotz lehor|izotz lehorra]] dira (izoztutako [[Karbono dioxido|karbono dioxidoa]]). Gas egoeran dagoen propanoaren hedapena ere erabili da eta zilar ioduroak baino tenperatura beroetara sortu dezake izotz kristalak. Material [[Higroskopikotasun|higroskopikoen]] erabileraren, adibidez gatza, ospea handitzen doa ikerkuntza batzuen emaitzak etorkizun oparokoak dira. Hodei ereiteak hodeiak ur azpihoztuta edukitzea eskatzen du; hau da, ura likido egoera mantentzea zero gradutik baino beherako tenperaturan. Zilarrezko ioduroa bezalako substantzia bat sartzeak, zeinak izotzaren antzeko egitura kristalinoa duen, izozketa eragiten du izotz-kristalen nukleazioaren bidez. Izotz lehorrak edo [[Propano|propanoak]] hedatzean, hainbeste hozten dute airea, ezen izotz-kristalak zuzenki nukleatzen dira [[Lurrun|lurrun-fasetik]]. Hori dela eta, zilar ioduroarekin ereitean ez bezala, nukleazio honek ez du tantarik edo partikularik behar, zeren eta ereitearen substantziatik gertu gainsaturazio nahiko handia gertatzen baita. Hala ere, berez dauden ur tantak beharrezkoak dira izotz-kristalak partikula handiak bihurtzeko, eta azken horiek prezipitazioak sortzeko. Latitude ertainetan, orekaren [[Lurrun-presio|lurrun-presioa]] txikiagoa da izotzaren gainean uraren gainean baino. Izotz-partikulak hodei gainhoztuetan sortzen direnean, likido tanten eraginez hazi ahal dira. Behar bezalako hazkundea badago, partikulak astunagoak bihurtzen dira eta elur bezala erortzen dira (bat eginez gero, euri moduan). Bestela, ez dute prezipitaziorik sortzen. Prozesu horri "ereite estatikoa" esaten zaio. Urtaro bero edo tropikaletako hodei konbektiboen ereiteak ([[Kumuluninbo|''cumulonimbus'']]) izozteak askatzen duen [[Bero sor|bero sorra]] aprobetxatzean datza. Ereite "dinamikoaren" estrategia honen arabera bero sor gehigarriak flotabilitatea eman, aire-korronteak indartu, konbergentzia-maila baxuagoa bermatu, eta azkenik, ondo aukeratutako hodeien hazkunde azkarra eragiten du. Produktu kimikoak aireontzi (2. grafiko) edo lurreko sakabanatze gailuen (sorgailuak, 1. irudia) bidez sakabanatu daitezke. Aireontzi baten bidez askatzeko, zilar ioduroko bengala bat pizten da eta aireontziak hodeia zeharkatzen duenean sakabanatzen da. Lursoruko sakabanatze gailuen bidez askatzean partikula txikiak airearen noranzkoan eta gorantz sakabanatzen dira, goranzko aire korronteen bitartez. == Eraginkortasuna == 1903ko, 1915eko, 1919ko, 1944ko eta 1947ko klima aldaketaren saiakuntzetan oinarrituta Australiako Meteorologia Federazioak euria sortzeko aukera baztertu zuen. 1950eko hamarkadan [[CSIRO]]<nowiki/>ren Erradiofisika Dibisioa hodeien fisika ikertzen hasi zen eta 1957. urterako prozesu horiek hobetu ulertzea espero zuten. 1960ko hamarkadan euria egiteko ametsa desagertu zen [[Play Snowy Mountains]] korporazioa sortu ondoren berpizteko, “helmugaren gainetik” ur kantitate bat lortzeko helburuarekin. Honek energia kantitate handiago bat sortuko du, erakunde publikoen onurarako, haien jabe nagusiak zirenak. Erronka garrantzitsu bat hodei-ereitea gertatu izan ez balitz egon behar litzatekeen prezipitazio kantitatea kalkulatzea da. Orokorrean, akordio bat dago non, neguan, mendietan egindako hodei-ereiteek elurteak eragingo dituztela, erakunde profesionalek jakinarazi dutena.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Weather modification association|url=http://www.weathermodification.org/}}</ref> [[Munduko Meteorologia Erakundea|Munduko Meteorologia Erakundeak]] adierazi du kasu askotan hodei-ereiteak emaitza positiboak eragiten dituela, baina faktore askoren menpe dagoela, adibidez hodeien espezifikotasuna, haizearen abiadura eta norabidea, etab. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] gobernuak, bere Atmosferaren Ikerketarako Zentro Nazionalaren bitartez, ereindako eta erein gabeko hodeiak aztertu ditu elkarren arteko diferentziak ulertzeko, eta ereitearen ikerkuntza beste herrialdeetara eraman du. == Ingurunean eta osasunean duen eragina == Urdin 2 sailkapen batekin (NFPA 704), [[Zilar ioduro|zilarrezko ioduroak]] aldi baterako ezintasunak eragin ahal ditu gizaki eta ugaztunetan bat bateko edo jarraipeneko esposizio baten ondorioz, baina ez kalte kronikorik. Hala ere, ingurunean eta osasunean inpaktu baztergarria izan duten hainbat ikasketa daude.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bureau of Reclamation|abizena=|urtea=1977|izenburua=Bureau of Reclamation, 1977: Project Skywater, A program of Research in Precipitation Management. Se ha señalado toxicidad en peces (Aquatic Toxicology Volume 49, Issues 1-2, May 2000, Pages 111-129). Final Environmental Statement (INT FES 77-39).|data=1977-12-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/5255282|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Harris, Edward R., 1981: Sierra Cooperative Pilot Project - Environmental Assessment and Finding of No Significant Impact. U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation, Denver, CO, 208 pp.|data=1997-09-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/541840|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Wallace E.|abizena=Howell|izenburua=Environmental Impacts of Precipitation Management: Results and Inferences from Project Skywater|orrialdeak=488–501|data=1977-06|url=http://dx.doi.org/10.1175/1520-0477(1977)058<0488:eiopmr>2.0.co;2|aldizkaria=Bulletin of the American Meteorological Society|alea=6|zenbakia=58|issn=0003-0007|doi=10.1175/1520-0477(1977)058<0488:eiopmr>2.0.co;2|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hainbat ikasketen arabera, zilarrezko konposatuen toxikotasuna maila baxukoa da. Gizakiarentzat, zilarrezko ioduroak toxikoa izaten hasten da milioiko 50 zatietatik aurrera. Aldi berean, hodei-ereiteak millioiko 0,1 zatiko nahasketak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=«Los 5 mitos y verdades del bombardeo de nubes aplicado en los cielos de la región». El Día. 19 de junio de 2012. Consultado el 11 de febrero de 2021.|argitaletxea=|orrialdeak=|data=|url=|aldizkaria=|sartze-data=}}</ref> Emaitza hauek hodei-ereiteak eragiten duen zilar kantitate txikiaren ondorioa da, leku askotan industrien isuriak baino 100 handiz txikiagoak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Steinhoff, Harold W., and Jack D. Ives, Eds.,|abizena=|urtea=1976|izenburua=Ecological Impacts of Snowpack Augmentation in the San Juan Mountains, Colorado. Final Report to the Bureau of Reclamation, 489 pp.|orrialdeak=185|abizena2=Bovis|izena2=Michael J.|data=1978-05|url=http://dx.doi.org/10.2307/1550752|aldizkaria=Arctic and Alpine Research|alea=2|zenbakia=10|issn=0004-0851|doi=10.2307/1550752|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Lurzoruaren, landareriaren eta gainazaleko xukatzearen pilaketa ez da nahikoa giroari buruz neurtzeko. [[Kosciuszko par|Kosciuszkoko parke nazionalaren]] gainean dagoen hodei-ereitea problematikoa da hainbat aldaketa azkar egon zirelako ingurumen-legerian. Ingurumenaren alde dauden pertsonak kezkatuta daude zilar elementala hartzen den tokiak oso sentikorrak direlako eta erebinude pigmeari eragiten diolako (beste espezieen artean), orainaldiko laku glaziarretako alga-loraldiei ere bai, lehen gertatzen ez baitziren. Ikerketazko 50 urte eta ''Snowy Mountains Authority-''ren analisi baten ondorioz, hodei-ereitearen lagapena gertatu zen 1950. hamarkadan. Lehenago, Australian hodei-ereiteari uko egin zioten babestutako espezieei buruzko kezkengatik. Zilarrezko ioduroa, eta ez zilar elementala, hodei-ereitearen materiala denez, Klima Aldaketa Elkarteko adituen ikerketak zalantzan jartzen dituzte zilarraren ingurumen-ondorio negatiboen aldarrikapenak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artxibatutako kopia. Archivado desde el original el 1 de abril de 2010. Consultado el 11 de septiembre de 2009.|url=https://web.archive.org/web/20100401011120/http://www.weathermodification.org/AGI_toxicity.pdf|doi=|sartze-data=}}</ref> == Historia == [[Fitxategi:Cessna 210 Hagelflieger Detail.jpg|thumb|[[Cessna 210]], hodei-ereiterako tresneriarekin.]] [[Vincent Schaefer|Vincent Schaeferrek]] (1906-1933), 1946ko uztailean, hodei-ereitearen printzipioa aurkitu zuen kasualitateko gertakizun batzuei esker. Hark eta [[Irving Langmuir|Irving Langmuir Nobel sarituarekin]] izandako ideietan oinarrituz, Schaefer, Langmuirren ikerketa kidea, gainhoztutako hodeiekin probatzeko era bat sortu zuen, belus beltzez forratutako izozte gailu bat erabiliz. Orduan, uztaileko egun bero eta heze batean proba batzuk egin nahi izan zituen [[Schenectady (New York)|Schenectady]]<nowiki/>ko General Electric Ikerkuntza Laborategian, [[New York (estatua)|New Yorkeko estatuan]]. Atsekabetuta sentitzen zen bere hozteko ekipamendua ez zelako airetik hodei bat sortzeko behar bezain hotza. Tenperatura jaisteko [[izotz lehor]] zati bat gehitzean eta ganberan arnasa hartzean, lurrun urdinxka bat antzeman ostean izotz kristal txikien eztanda bat, hauek argi-izpiak isladatzen zituzten eta ganberako zeharkako sekzio bat argitzen zuten. Momentu horretan konturatu zen ur gainhoztua izotz kristal bihurtzeko modu bat aurkitu zuela. Esperimentua eraz berregin zen eta tenperatura gradientea ikertu ahal izan zuen, ur likidoaren limitea -40 °C-tan ezarriz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Artxibatutako kopia .Archivado desde el original el 6 de marzo de 2008. Consultado el 6 de marzo de 2008.|url=https://web.archive.org/web/20080306070626/http://www.nmt.edu/about/history/storms/chap3.htm}}</ref> Hilabete berdinean, Schaeferren lagunak, atmosferaren ikertzaile nabarmena Bernard Vonnegut (Kurt Vonnegut nobelagilearen anaia) oso hotz dauden hodeiak ereiteko beste metodo baten aurkikuntza esleitzen dio bere buruari. Vonnegutek ikerkuntza idazmahaian egin zuen, oinarrizko kimikako liburu batean kontsultatu eta, ondoren, ioduro eta zilarrarekin probak eginez zilar ioduroa lortzeko. Dr. Vonneguten ondoan, Henry Chessin irakasleak, kristalografoa, [[Science]] <ref>{{erreferentzia|izena=B. Vonnegut 1 y Henry Chessin 2.|urtea=26 noviembre de 1971|izenburua=Vol. 174.. No. 4012, pp. 945 a 946 DOI: 10.1126/science .174.4012.945. Nucleación de hielo por coprecipitado de yoduro de plata y bromuro de plata, B. Vonnegut 1 y Henry Chessin 2.|argitaletxea=Science.|DOI=}}</ref>aldizkariko argitalpen baten egilekidea, patente bat jaso zuen 1975ean. <ref>{{erreferentzia|izena=Bernard Vonnegut, Henry Chessin, y Richard E. Passarelli, Jr.|urtea=15 de abril de 1975.|izenburua=“Congelación nucleante”, , # 3877642,}}</ref>1946an hodei-ereitean erabili ziren bi metodoak, New Yorkeko estatuko General Electric Erakundean lan egiten zuen bitartean. Schaeferrek hodeiaren bero-edukia aldatu zuen, Vonnegutek formakuntzaren egitura kristalinoa aldatu zuen. Zelaietako hodei naturalak aldatzeko lehenengo saiakera hodei-ereitea erabiliz, [[New York|New Yorkeko]] iparraldeko hegaldi batean hasi zen 1946ko azaroaren 13an. Schaefer gai izan zen elurteak eragiteko [[Massachusetts|Massachusettsen]] mendebaldeko [[Greylock mendia|Greylock mendiaren]] inguruetan, hegazkin batetik izotz lehorreko sei libra hodeiaren gainean bota ondoren. Izotz lehorrak eta zilar ioduroak hodei gainhoztutako kimika eta fisika aldatzeko eragile eraginkorrak dira, hortaz baliagarriak dira neguan mendietako elurteak handitzeko eta, egoera zehatzetan, tximistak eta txingorra saihesteko. Nahiz eta teknika berria ez izan, hodei beroen euria hobetzeko ereite higroskopikoak berpizkundea jasaten dabil,  [[Hegoafrika]], [[Mexiko]] eta beste tokietako ikerkuntzen zantzu positibo batzuetan oinarrituta. Orokorrean erabilitako material higroskopiko komunena gatza da. Ereite higroskopikoak tanten tamainaren espektroa itsasaldekoa (tanta handiagoak) eta kontinental gutxiagoa izatea proposatu da, koaleszentzia erabiliz euria estimulatuz. 1967ko martxotik 1972ko abuztura arte, Estatu Batuetako miliziak hodeiak erein zituzten [[Ipar Vietnam|Ipar Vietnameko]] montzoien denboraldia handitzeko, zehazki [[Ho Chi Minh Hiria|Hồ Chí Minh]] hirian. Operazio horrek 30 eta 45 egunetan handitu zuen montzoien denboraldia gutxi gorabehera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=El 54.º Escuadrón de Reconocimiento del tiempo llevando a cabo la operación de “hacer el barro, no la guerra”. «Copia archivada». Archivado desde el original el 23 de febrero de 2007. Consultado el 25 de julio de 2009.|url=https://web.archive.org/web/20070223114213/http://www.willthomas.net/Chemtrails/Articles/Weather_Warfare.htm}}</ref> 1969an, [[Woodstock|Woodstock jaialdian]], pertsona batzuk Estatu Batuetako miliziaren hodei-ereitearen testigu izan zirela baieztatu zuten. Hori festa osoan iraun zuen euriaren eragina izan zela esan zuten. 1960ko hamarkadan bi agentzia federalek klima aldaketaren proiektuen alde zeuden: 1964. urtetik 1988. Urtera arte hodei-ereiteen zenbait proiektu babestu zituen [[Skywater Proiektua]]<nowiki/>k, eta [[Ozeano eta Atmosferaren Administrazio Nazionala|NOAA]]<nowiki/>koa, 1979. urtetik 1993. urtera Atmosfera Aldatzeko Programak egindakoak. Babestutako proiektuak estatu batzuetan eta bi herrialdeetan (Tailandia eta Marruekos) gauzatu ziren, neguan zein udan. Azken bi hamarkadetan ikerkuntzarako finantzaketa Estatu Batuetan txikitu egin da. [[Austria]]<nowiki/>r ikerketa batek<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hagelabwehr en Baja Austria Archivado el 27 de marzo de 2009 en Wayback Machine., Zentralanstalt Meteorologie und für Geodynamik.|url=https://web.archive.org/web/20090327034151/http://www.hagelabwehr.com/links/studie.pdf|atal-url=https://es.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine}}</ref> zilar ioduroa erabili zuen txingorra saihesteko 1981. urtetik 2000. urtera. Han oraindik erabiltzen da aktiboki teknika.<ref>{{erreferentzia|izenburua=KSV-Herzlich Willkommen.|url=https://www.hagelabwehr.com/-www.hagelabwehr.com}}</ref> == Erabilera gaur egun == Munduko hodei-ereite sistema handiena [[Txinako Herri Errepublika|Txinako Herri Errepublikan]] dago, bere eskualde askotan euri gehiago egiten ari duen, baita bere hiriburuan ([[Pekin|Pekinen]]) ere. <u>Hau euria nahi den zerurantz jaurtitutako eta zilar-ioduroa duen suziri baten ondorioa da.</u> Gainera, inguruko eskualdeek elkarri egozten diote errua hodei-ereitearen bidez "euria lapurtzeagatik". Gaur egun, 24 herri inguru ari dira klima aldatzen. Airea kutsaduratik garbitzeko, [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Joko Olinpikoen]] aurretik, Txinak hodei-ereitea erabili zuen Pekinen. 2009ko otsailean, Txinak Pekin gainean iodurua jaurti zuen elurteak eragiteko lau hilabeteko lehortearen ondoren. Pekineko elurte horiek (oso arraroa da hor elurra egitea) 3 egun inguru gertatu ziren eta Txinako 12 errepide nagusiak ixtea eragin zuten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=/ 7899086.stm China deja de nieve para poner fin a la sequía.|itzulpena-izenburua=Archivado|url=https://www.bbc.co.uk/news/world/asia_pacific|aldizkaria=el 8 de julio de 2010 en Wayback Machine. BBC, 19 de febrero de 2009.|artikulu-url=https://web.archive.org/web/20100708052032/http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/}}</ref> 2009ko urriaren amaieran, Pekinek adierazi zuen 1987tik ez zuela elurterik izan, hortaz hodeiak ereiteagatik gertatu zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nature gets a helping hand as snow blankets Beijing.|url=https://www.theguardian.com/world/2009/nov/02/china-snow-beijing}}</ref> [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], hodei-ereiteak hurrengo arrazoiengatik erabiltzen da: [[Lehorte]] lekuetan prezipitazioak handitzeko, [[Ekaitz|ekaitzetan]] sortzen diren [[Txingor|txingorren]] tamaina murrizteko eta bai aeroportuetan, bai haren ingurunean dagoen [[laino]] kantitatea murrizteko. Batzuetan, eski-zentro nagusiek hodei-ereiteak erabiltzen dituzte elurteak eragiteko. Mendebaldeko hamaika estatuk eta Kanadako probintzia batek (Alberta) eguraldia aldatzeko programak martxan dituzte. Enpresa konkretu batzuk hodei-ereitean oinarritutako klima aldatzeko zerbitzuak eskaintzen dituzte. 1996ko bataila-eremuan USAFek bere erabilera proposatu zuen, nahiz eta Estatu Batuek 1978an tratatu bat sinatu zuen, non helburu etsaiko klima aldaketak debekatzen zituen. Australian, 1960ko hamarkadan CSIROk egindako ekintzak arrakasta izan zuten [[Tasmania|Tasmanian]]. Erdiko ordokiko ereiteak prezipitazioen handipen bat lortu zuen, hauek normalean %30a lostzen dute udazkenean. Tasmanian egindako saiakuntzak hain ondo atera ziren, ezen, gaur egun, estatuko eremu menditsuetan periodikoki egiten diren. Errusiako pilotu militarrek hodeiak erein zituzten [[Bielorrusia|Bielorrusian]] [[Txernobylgo hondamendia|Txernobilko hondamendiaren]] ondoren hodeien partikula erradioaktiboak ezabatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«'How we made the Chernobyl rain' - Telegraph».|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1549366/How-we-made-the-Chernobyl-rain.html}}</ref> [[Hego-ekialdeko Asia|Asiako hego-ekialdean]], aire zabalean erretzeak kutsadura eragiten du ingurunean. Hodei-ereitea erabili da prezipitazioen bidez airearen kalitatea hobetzeko. [[Mosku|Moskun]], Errusiako Aire Indarrak zementuzko poltsekin hodeiak ereiten saiatu zen 2008ko ekainaren 17an. Horietako poltsa bat ez zen haustu eta etxe baten gainean jauzi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Sometimes it rains cement {{!}} Reuters».|url=https://www.reuters.com/article/oddlyEnoughNews/idUSHAR75844520080617/?feedType=RSS&feedName=oddlyEnoughNews}}</ref> 2009ko urrian, Moskuko alkateak "elur gabeko abendua" hitzeman zion hiriari, Errusiako Aire Armadak neguan Moskuko hodeiak ereiteko egindako ahaleginen berri eman ondoren.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Moscow Testing Cloud Seeding; Promises Winter Without Snow». Texto « Meteorology News » ignorado (ayuda)|url=https://www.meteorologynews.com/lander}}</ref> [[Argentina|Argentinako]] bi probintzietan zilar iodurozko hodei-ereitea erabiltzen da txingorra ez erortzeko. Errusiar jatorriko radar meteorologikoak erabiltzen dituzte biek. [[Mendoza probintzia|Mendozako probintzian]], 2005. urtetik, probintzia-estatuak bere gain hartzen du txingor aurkako borroka. Sistemaren efektibitatea zehazteko hainbat ikerketa egin dira, eta horien arabera ondorioztatu da txingorra %25 murriztu dela. Hala ere, emaitza zehatzak edukitzeko ikerketak egiten jarraitu behar da. [[Txile|Txilen]], konkretuki [[Cachapoal ibaia|''Cachapoal'' Ibaian]], [[O'Higgins eskualdea|O'Higgins Eskualdean]], hodei-ereite programa egiten da 2000. urtetik. Txilezko Gobernuak egindako hainbat ikerketak ondorioztatu dute %10 eta %21 tarteko handipena. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Informe programa estimulación de precipitaciones Chile 2013 - Comisión Nacional de Riego|url=https://mettech.cl/wp-content/uploads/2018/05/10-Biblioteca-METTECH-informe-programa-estimulacion-de-precipitaciones-Chile-2013-min.pdf}}</ref>Valparaisoko Eskualdean hodei-ereite proiektuak ere egin dira, emaitza positiboekin. [[Venezuela|Venezuelan]], 2010. urtean, lehorte larriak gertatu ziren herrialdean zehar ''[[El Niño]]'' fenomenoaren ondorioz, honek gatazka asko eragin zituen; hala nola, baso-suteak eta hainbat kalte natural. Aurreko ondorioak ekiditeko, gobernuak hodei-ereitea ezarri zuen herrialdean. 1993. urtearen amaierako eta 2022. urtearen hasierako lehorteen ondorioz, ''[[Nuevo León]]'' estatuan, [[Mexiko|Mexikon]], ekainatik hasi zen hodei-ereitea erabiltzen zilar iodurozko 100 litrorekin, euri falta gutxitzeko asmoz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=de 2022, 10 de Junio. «Bombardeo de nubes en Nuevo León: así ayudarán a combatir la sequía». infobae. Consultado el 21 de junio de 2022.|url=https://www.infobae.com/america/mexico/2022/06/10/bombardeo-de-nubes-en-nuevo-leon-asi-ayudaran-a-combatir-la-sequia/}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Klima]] * [[Eguraldi|Eguraldia]] * [[Ingeniaritza kimiko]] * [[Plubiometria]] == Kanpo estekak == [https://www.euskalmet.euskadi.eus/s07-5853x/eu/meteorologia/home.apl?e=8 Euskalmeten webgunea] [https://zientzia.eus/artikuluak/antzinako-lehorte-baten-frogak-afrikan/ Antzinako lehorte baten frogak] [https://www.berria.eus/euskal-herria/klima-manipulatzeko-erak_1026073_102.html Klima manipulatzeko erak] [[Kategoria:Klimaren manipulazioa]] [[Kategoria:Geoingenieritza]] [[Kategoria:Hodeiak]] 05ncj17d2prkwtz1tou7jlatx7ituxg 9983855 9983853 2024-11-28T13:51:43Z Obravomar 6 167767 9983855 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Obravomar 6}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|TEMA}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|THEME}} [[Fitxategi:Cloud Seeding.svg|thumb|241x241px|Hodei-ereitea lurreko sorgailuen, hegazkinen edo suzirien bidez eragin daiteke (azken hau ez da argazkian agertzen)]] '''Hodei-ereitea''' [[klimaren manipulazio]] mota bat da. Metodo honen bidez, [[Aire|airean]] substantziak sakabanatzen dira [[Hodei|hodeietako]] [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] mota edo kantitatea aldatzeko nahiarekin. Sakabanatzen diren substantzia hauek hodeien kondentsazioen nukleo edo izotz nukleo bezala erabiltzen dira; hauek hodeien mikrofisiken barneko prozesuak aldatzen dituzte. Normalean beti erabiltzen da prezipitazioa handitzeko (euria edo elurra), baina txingorra eta lainoa kentzeko ere izaten dira erabiliak aeroportuetan. == Nola funzionatzen du hodei-ereitea? == [[Fitxategi:Ground Based Silver Iodide Generator.jpg|thumb|Zilar iodurozko sorgailua]] Hodei-ereitean gehien erabiltzen diren substantziak [[Zilar ioduro|zilar ioduroa]] eta [[Izotz lehor|izotz lehorra]] dira (izoztutako [[Karbono dioxido|karbono dioxidoa]]). Gas egoeran dagoen propanoaren hedapena ere erabili da eta zilar ioduroak baino tenperatura beroetara sortu dezake izotz kristalak. Material [[Higroskopikotasun|higroskopikoen]] erabileraren, adibidez gatza, ospea handitzen doa ikerkuntza batzuen emaitzak etorkizun oparokoak dira. Hodei ereiteak hodeiak ur azpihoztuta edukitzea eskatzen du; hau da, ura likido egoera mantentzea zero gradutik baino beherako tenperaturan. Zilarrezko ioduroa bezalako substantzia bat sartzeak, zeinak izotzaren antzeko egitura kristalinoa duen, izozketa eragiten du izotz-kristalen nukleazioaren bidez. Izotz lehorrak edo [[Propano|propanoak]] hedatzean, hainbeste hozten dute airea, ezen izotz-kristalak zuzenki nukleatzen dira [[Lurrun|lurrun-fasetik]]. Hori dela eta, zilar ioduroarekin ereitean ez bezala, nukleazio honek ez du tantarik edo partikularik behar, zeren eta ereitearen substantziatik gertu gainsaturazio nahiko handia gertatzen baita. Hala ere, berez dauden ur tantak beharrezkoak dira izotz-kristalak partikula handiak bihurtzeko, eta azken horiek prezipitazioak sortzeko. Latitude ertainetan, orekaren [[Lurrun-presio|lurrun-presioa]] txikiagoa da izotzaren gainean uraren gainean baino. Izotz-partikulak hodei gainhoztuetan sortzen direnean, likido tanten eraginez hazi ahal dira. Behar bezalako hazkundea badago, partikulak astunagoak bihurtzen dira eta elur bezala erortzen dira (bat eginez gero, euri moduan). Bestela, ez dute prezipitaziorik sortzen. Prozesu horri "ereite estatikoa" esaten zaio. Urtaro bero edo tropikaletako hodei konbektiboen ereiteak ([[Kumuluninbo|''cumulonimbus'']]) izozteak askatzen duen [[Bero sor|bero sorra]] aprobetxatzean datza. Ereite "dinamikoaren" estrategia honen arabera bero sor gehigarriak flotabilitatea eman, aire-korronteak indartu, konbergentzia-maila baxuagoa bermatu, eta azkenik, ondo aukeratutako hodeien hazkunde azkarra eragiten du. Produktu kimikoak aireontzi (2. grafiko) edo lurreko sakabanatze gailuen (sorgailuak, 1. irudia) bidez sakabanatu daitezke. Aireontzi baten bidez askatzeko, zilar ioduroko bengala bat pizten da eta aireontziak hodeia zeharkatzen duenean sakabanatzen da. Lursoruko sakabanatze gailuen bidez askatzean partikula txikiak airearen noranzkoan eta gorantz sakabanatzen dira, goranzko aire korronteen bitartez. == Eraginkortasuna == 1903ko, 1915eko, 1919ko, 1944ko eta 1947ko klima aldaketaren saiakuntzetan oinarrituta Australiako Meteorologia Federazioak euria sortzeko aukera baztertu zuen. 1950eko hamarkadan [[CSIRO]]<nowiki/>ren Erradiofisika Dibisioa hodeien fisika ikertzen hasi zen eta 1957. urterako prozesu horiek hobetu ulertzea espero zuten. 1960ko hamarkadan euria egiteko ametsa desagertu zen [[Play Snowy Mountains]] korporazioa sortu ondoren berpizteko, “helmugaren gainetik” ur kantitate bat lortzeko helburuarekin. Honek energia kantitate handiago bat sortuko du, erakunde publikoen onurarako, haien jabe nagusiak zirenak. Erronka garrantzitsu bat hodei-ereitea gertatu izan ez balitz egon behar litzatekeen prezipitazio kantitatea kalkulatzea da. Orokorrean, akordio bat dago non, neguan, mendietan egindako hodei-ereiteek elurteak eragingo dituztela, erakunde profesionalek jakinarazi dutena.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Weather modification association|url=http://www.weathermodification.org/}}</ref> [[Munduko Meteorologia Erakundea|Munduko Meteorologia Erakundeak]] adierazi du kasu askotan hodei-ereiteak emaitza positiboak eragiten dituela, baina faktore askoren menpe dagoela, adibidez hodeien espezifikotasuna, haizearen abiadura eta norabidea, etab. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] gobernuak, bere Atmosferaren Ikerketarako Zentro Nazionalaren bitartez, ereindako eta erein gabeko hodeiak aztertu ditu elkarren arteko diferentziak ulertzeko, eta ereitearen ikerkuntza beste herrialdeetara eraman du. == Ingurunean eta osasunean duen eragina == Urdin 2 sailkapen batekin (NFPA 704), [[Zilar ioduro|zilarrezko ioduroak]] aldi baterako ezintasunak eragin ahal ditu gizaki eta ugaztunetan bat bateko edo jarraipeneko esposizio baten ondorioz, baina ez kalte kronikorik. Hala ere, ingurunean eta osasunean inpaktu baztergarria izan duten hainbat ikasketa daude.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bureau of Reclamation|abizena=|urtea=1977|izenburua=Bureau of Reclamation, 1977: Project Skywater, A program of Research in Precipitation Management. Se ha señalado toxicidad en peces (Aquatic Toxicology Volume 49, Issues 1-2, May 2000, Pages 111-129). Final Environmental Statement (INT FES 77-39).|data=1977-12-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/5255282|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Harris, Edward R., 1981: Sierra Cooperative Pilot Project - Environmental Assessment and Finding of No Significant Impact. U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation, Denver, CO, 208 pp.|data=1997-09-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/541840|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Wallace E.|abizena=Howell|izenburua=Environmental Impacts of Precipitation Management: Results and Inferences from Project Skywater|orrialdeak=488–501|data=1977-06|url=http://dx.doi.org/10.1175/1520-0477(1977)058<0488:eiopmr>2.0.co;2|aldizkaria=Bulletin of the American Meteorological Society|alea=6|zenbakia=58|issn=0003-0007|doi=10.1175/1520-0477(1977)058<0488:eiopmr>2.0.co;2|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hainbat ikasketen arabera, zilarrezko konposatuen toxikotasuna maila baxukoa da. Gizakiarentzat, zilarrezko ioduroak toxikoa izaten hasten da milioiko 50 zatietatik aurrera. Aldi berean, hodei-ereiteak millioiko 0,1 zatiko nahasketak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=«Los 5 mitos y verdades del bombardeo de nubes aplicado en los cielos de la región». El Día. 19 de junio de 2012. Consultado el 11 de febrero de 2021.|argitaletxea=|orrialdeak=|data=|url=|aldizkaria=|sartze-data=}}</ref> Emaitza hauek hodei-ereiteak eragiten duen zilar kantitate txikiaren ondorioa da, leku askotan industrien isuriak baino 100 handiz txikiagoak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Steinhoff, Harold W., and Jack D. Ives, Eds.,|abizena=|urtea=1976|izenburua=Ecological Impacts of Snowpack Augmentation in the San Juan Mountains, Colorado. Final Report to the Bureau of Reclamation, 489 pp.|orrialdeak=185|abizena2=Bovis|izena2=Michael J.|data=1978-05|url=http://dx.doi.org/10.2307/1550752|aldizkaria=Arctic and Alpine Research|alea=2|zenbakia=10|issn=0004-0851|doi=10.2307/1550752|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Lurzoruaren, landareriaren eta gainazaleko xukatzearen pilaketa ez da nahikoa giroari buruz neurtzeko. [[Kosciuszko par|Kosciuszkoko parke nazionalaren]] gainean dagoen hodei-ereitea problematikoa da hainbat aldaketa azkar egon zirelako ingurumen-legerian. Ingurumenaren alde dauden pertsonak kezkatuta daude zilar elementala hartzen den tokiak oso sentikorrak direlako eta erebinude pigmeari eragiten diolako (beste espezieen artean), orainaldiko laku glaziarretako alga-loraldiei ere bai, lehen gertatzen ez baitziren. Ikerketazko 50 urte eta ''Snowy Mountains Authority-''ren analisi baten ondorioz, hodei-ereitearen lagapena gertatu zen 1950. hamarkadan. Lehenago, Australian hodei-ereiteari uko egin zioten babestutako espezieei buruzko kezkengatik. Zilarrezko ioduroa, eta ez zilar elementala, hodei-ereitearen materiala denez, Klima Aldaketa Elkarteko adituen ikerketak zalantzan jartzen dituzte zilarraren ingurumen-ondorio negatiboen aldarrikapenak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artxibatutako kopia. Archivado desde el original el 1 de abril de 2010. Consultado el 11 de septiembre de 2009.|url=https://web.archive.org/web/20100401011120/http://www.weathermodification.org/AGI_toxicity.pdf|doi=|sartze-data=}}</ref> == Historia == [[Fitxategi:Cessna 210 Hagelflieger Detail.jpg|thumb|[[Cessna 210]], hodei-ereiterako tresneriarekin.]] [[Vincent Schaefer|Vincent Schaeferrek]] (1906-1933), 1946ko uztailean, hodei-ereitearen printzipioa aurkitu zuen kasualitateko gertakizun batzuei esker. Hark eta [[Irving Langmuir|Irving Langmuir Nobel sarituarekin]] izandako ideietan oinarrituz, Schaefer, Langmuirren ikerketa kidea, gainhoztutako hodeiekin probatzeko era bat sortu zuen, belus beltzez forratutako izozte gailu bat erabiliz. Orduan, uztaileko egun bero eta heze batean proba batzuk egin nahi izan zituen [[Schenectady (New York)|Schenectady]]<nowiki/>ko General Electric Ikerkuntza Laborategian, [[New York (estatua)|New Yorkeko estatuan]]. Atsekabetuta sentitzen zen bere hozteko ekipamendua ez zelako airetik hodei bat sortzeko behar bezain hotza. Tenperatura jaisteko [[izotz lehor]] zati bat gehitzean eta ganberan arnasa hartzean, lurrun urdinxka bat antzeman ostean izotz kristal txikien eztanda bat, hauek argi-izpiak isladatzen zituzten eta ganberako zeharkako sekzio bat argitzen zuten. Momentu horretan konturatu zen ur gainhoztua izotz kristal bihurtzeko modu bat aurkitu zuela. Esperimentua eraz berregin zen eta tenperatura gradientea ikertu ahal izan zuen, ur likidoaren limitea -40 °C-tan ezarriz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Artxibatutako kopia .Archivado desde el original el 6 de marzo de 2008. Consultado el 6 de marzo de 2008.|url=https://web.archive.org/web/20080306070626/http://www.nmt.edu/about/history/storms/chap3.htm}}</ref> Hilabete berdinean, Schaeferren lagunak, atmosferaren ikertzaile nabarmena Bernard Vonnegut (Kurt Vonnegut nobelagilearen anaia) oso hotz dauden hodeiak ereiteko beste metodo baten aurkikuntza esleitzen dio bere buruari. Vonnegutek ikerkuntza idazmahaian egin zuen, oinarrizko kimikako liburu batean kontsultatu eta, ondoren, ioduro eta zilarrarekin probak eginez zilar ioduroa lortzeko. Dr. Vonneguten ondoan, Henry Chessin irakasleak, kristalografoa, [[Science]] <ref>{{erreferentzia|izena=B. Vonnegut 1 y Henry Chessin 2.|urtea=26 noviembre de 1971|izenburua=Vol. 174.. No. 4012, pp. 945 a 946 DOI: 10.1126/science .174.4012.945. Nucleación de hielo por coprecipitado de yoduro de plata y bromuro de plata, B. Vonnegut 1 y Henry Chessin 2.|argitaletxea=Science.|DOI=}}</ref>aldizkariko argitalpen baten egilekidea, patente bat jaso zuen 1975ean. <ref>{{erreferentzia|izena=Bernard Vonnegut, Henry Chessin, y Richard E. Passarelli, Jr.|urtea=15 de abril de 1975.|izenburua=“Congelación nucleante”, , # 3877642,}}</ref>1946an hodei-ereitean erabili ziren bi metodoak, New Yorkeko estatuko General Electric Erakundean lan egiten zuen bitartean. Schaeferrek hodeiaren bero-edukia aldatu zuen, Vonnegutek formakuntzaren egitura kristalinoa aldatu zuen. Zelaietako hodei naturalak aldatzeko lehenengo saiakera hodei-ereitea erabiliz, [[New York|New Yorkeko]] iparraldeko hegaldi batean hasi zen 1946ko azaroaren 13an. Schaefer gai izan zen elurteak eragiteko [[Massachusetts|Massachusettsen]] mendebaldeko [[Greylock mendia|Greylock mendiaren]] inguruetan, hegazkin batetik izotz lehorreko sei libra hodeiaren gainean bota ondoren. Izotz lehorrak eta zilar ioduroak hodei gainhoztutako kimika eta fisika aldatzeko eragile eraginkorrak dira, hortaz baliagarriak dira neguan mendietako elurteak handitzeko eta, egoera zehatzetan, tximistak eta txingorra saihesteko. Nahiz eta teknika berria ez izan, hodei beroen euria hobetzeko ereite higroskopikoak berpizkundea jasaten dabil,  [[Hegoafrika]], [[Mexiko]] eta beste tokietako ikerkuntzen zantzu positibo batzuetan oinarrituta. Orokorrean erabilitako material higroskopiko komunena gatza da. Ereite higroskopikoak tanten tamainaren espektroa itsasaldekoa (tanta handiagoak) eta kontinental gutxiagoa izatea proposatu da, koaleszentzia erabiliz euria estimulatuz. 1967ko martxotik 1972ko abuztura arte, Estatu Batuetako miliziak hodeiak erein zituzten [[Ipar Vietnam|Ipar Vietnameko]] montzoien denboraldia handitzeko, zehazki [[Ho Chi Minh Hiria|Hồ Chí Minh]] hirian. Operazio horrek 30 eta 45 egunetan handitu zuen montzoien denboraldia gutxi gorabehera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=El 54.º Escuadrón de Reconocimiento del tiempo llevando a cabo la operación de “hacer el barro, no la guerra”. «Copia archivada». Archivado desde el original el 23 de febrero de 2007. Consultado el 25 de julio de 2009.|url=https://web.archive.org/web/20070223114213/http://www.willthomas.net/Chemtrails/Articles/Weather_Warfare.htm}}</ref> 1969an, [[Woodstock|Woodstock jaialdian]], pertsona batzuk Estatu Batuetako miliziaren hodei-ereitearen testigu izan zirela baieztatu zuten. Hori festa osoan iraun zuen euriaren eragina izan zela esan zuten. 1960ko hamarkadan bi agentzia federalek klima aldaketaren proiektuen alde zeuden: 1964. urtetik 1988. Urtera arte hodei-ereiteen zenbait proiektu babestu zituen [[Skywater Proiektua]]<nowiki/>k, eta [[Ozeano eta Atmosferaren Administrazio Nazionala|NOAA]]<nowiki/>koa, 1979. urtetik 1993. urtera Atmosfera Aldatzeko Programak egindakoak. Babestutako proiektuak estatu batzuetan eta bi herrialdeetan (Tailandia eta Marruekos) gauzatu ziren, neguan zein udan. Azken bi hamarkadetan ikerkuntzarako finantzaketa Estatu Batuetan txikitu egin da. [[Austria]]<nowiki/>r ikerketa batek<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hagelabwehr en Baja Austria Archivado el 27 de marzo de 2009 en Wayback Machine., Zentralanstalt Meteorologie und für Geodynamik.|url=https://web.archive.org/web/20090327034151/http://www.hagelabwehr.com/links/studie.pdf|atal-url=https://es.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine}}</ref> zilar ioduroa erabili zuen txingorra saihesteko 1981. urtetik 2000. urtera. Han oraindik erabiltzen da aktiboki teknika.<ref>{{erreferentzia|izenburua=KSV-Herzlich Willkommen.|url=https://www.hagelabwehr.com/-www.hagelabwehr.com}}</ref> == Erabilera gaur egun == Munduko hodei-ereite sistema handiena [[Txinako Herri Errepublika|Txinako Herri Errepublikan]] dago, bere eskualde askotan euri gehiago egiten ari duen, baita bere hiriburuan ([[Pekin|Pekinen]]) ere. Hau euria nahi den zerurantz jaurtitutako eta zilar-ioduroa duen suziri baten ondorioa da. Gainera, inguruko eskualdeek elkarri egozten diote errua hodei-ereitearen bidez "euria lapurtzeagatik". Gaur egun, 24 herri inguru ari dira klima aldatzen. Airea kutsaduratik garbitzeko, [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Joko Olinpikoen]] aurretik, Txinak hodei-ereitea erabili zuen Pekinen. 2009ko otsailean, Txinak Pekin gainean iodurua jaurti zuen elurteak eragiteko lau hilabeteko lehortearen ondoren. Pekineko elurte horiek (oso arraroa da hor elurra egitea) 3 egun inguru gertatu ziren eta Txinako 12 errepide nagusiak ixtea eragin zuten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=/ 7899086.stm China deja de nieve para poner fin a la sequía.|itzulpena-izenburua=Archivado|url=https://www.bbc.co.uk/news/world/asia_pacific|aldizkaria=el 8 de julio de 2010 en Wayback Machine. BBC, 19 de febrero de 2009.|artikulu-url=https://web.archive.org/web/20100708052032/http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/}}</ref> 2009ko urriaren amaieran, Pekinek adierazi zuen 1987tik ez zuela elurterik izan, hortaz hodeiak ereiteagatik gertatu zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nature gets a helping hand as snow blankets Beijing.|url=https://www.theguardian.com/world/2009/nov/02/china-snow-beijing}}</ref> [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], hodei-ereiteak hurrengo arrazoiengatik erabiltzen da: [[Lehorte]] lekuetan prezipitazioak handitzeko, [[Ekaitz|ekaitzetan]] sortzen diren [[Txingor|txingorren]] tamaina murrizteko eta bai aeroportuetan, bai haren ingurunean dagoen [[laino]] kantitatea murrizteko. Batzuetan, eski-zentro nagusiek hodei-ereiteak erabiltzen dituzte elurteak eragiteko. Mendebaldeko hamaika estatuk eta Kanadako probintzia batek (Alberta) eguraldia aldatzeko programak martxan dituzte. Enpresa konkretu batzuk hodei-ereitean oinarritutako klima aldatzeko zerbitzuak eskaintzen dituzte. 1996ko bataila-eremuan USAFek bere erabilera proposatu zuen, nahiz eta Estatu Batuek 1978an tratatu bat sinatu zuen, non helburu etsaiko klima aldaketak debekatzen zituen. Australian, 1960ko hamarkadan CSIROk egindako ekintzak arrakasta izan zuten [[Tasmania|Tasmanian]]. Erdiko ordokiko ereiteak prezipitazioen handipen bat lortu zuen, hauek normalean %30a lostzen dute udazkenean. Tasmanian egindako saiakuntzak hain ondo atera ziren, ezen, gaur egun, estatuko eremu menditsuetan periodikoki egiten diren. Errusiako pilotu militarrek hodeiak erein zituzten [[Bielorrusia|Bielorrusian]] [[Txernobylgo hondamendia|Txernobilko hondamendiaren]] ondoren hodeien partikula erradioaktiboak ezabatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«'How we made the Chernobyl rain' - Telegraph».|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1549366/How-we-made-the-Chernobyl-rain.html}}</ref> [[Hego-ekialdeko Asia|Asiako hego-ekialdean]], aire zabalean erretzeak kutsadura eragiten du ingurunean. Hodei-ereitea erabili da prezipitazioen bidez airearen kalitatea hobetzeko. [[Mosku|Moskun]], Errusiako Aire Indarrak zementuzko poltsekin hodeiak ereiten saiatu zen 2008ko ekainaren 17an. Horietako poltsa bat ez zen haustu eta etxe baten gainean jauzi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Sometimes it rains cement {{!}} Reuters».|url=https://www.reuters.com/article/oddlyEnoughNews/idUSHAR75844520080617/?feedType=RSS&feedName=oddlyEnoughNews}}</ref> 2009ko urrian, Moskuko alkateak "elur gabeko abendua" hitzeman zion hiriari, Errusiako Aire Armadak neguan Moskuko hodeiak ereiteko egindako ahaleginen berri eman ondoren.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Moscow Testing Cloud Seeding; Promises Winter Without Snow». Texto « Meteorology News » ignorado (ayuda)|url=https://www.meteorologynews.com/lander}}</ref> [[Argentina|Argentinako]] bi probintzietan zilar iodurozko hodei-ereitea erabiltzen da txingorra ez erortzeko. Errusiar jatorriko radar meteorologikoak erabiltzen dituzte biek. [[Mendoza probintzia|Mendozako probintzian]], 2005. urtetik, probintzia-estatuak bere gain hartzen du txingor aurkako borroka. Sistemaren efektibitatea zehazteko hainbat ikerketa egin dira, eta horien arabera ondorioztatu da txingorra %25 murriztu dela. Hala ere, emaitza zehatzak edukitzeko ikerketak egiten jarraitu behar da. [[Txile|Txilen]], konkretuki [[Cachapoal ibaia|''Cachapoal'' Ibaian]], [[O'Higgins eskualdea|O'Higgins Eskualdean]], hodei-ereite programa egiten da 2000. urtetik. Txilezko Gobernuak egindako hainbat ikerketak ondorioztatu dute %10 eta %21 tarteko handipena. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Informe programa estimulación de precipitaciones Chile 2013 - Comisión Nacional de Riego|url=https://mettech.cl/wp-content/uploads/2018/05/10-Biblioteca-METTECH-informe-programa-estimulacion-de-precipitaciones-Chile-2013-min.pdf}}</ref>Valparaisoko Eskualdean hodei-ereite proiektuak ere egin dira, emaitza positiboekin. [[Venezuela|Venezuelan]], 2010. urtean, lehorte larriak gertatu ziren herrialdean zehar ''[[El Niño]]'' fenomenoaren ondorioz, honek gatazka asko eragin zituen; hala nola, baso-suteak eta hainbat kalte natural. Aurreko ondorioak ekiditeko, gobernuak hodei-ereitea ezarri zuen herrialdean. 1993. urtearen amaierako eta 2022. urtearen hasierako lehorteen ondorioz, ''[[Nuevo León]]'' estatuan, [[Mexiko|Mexikon]], ekainatik hasi zen hodei-ereitea erabiltzen zilar iodurozko 100 litrorekin, euri falta gutxitzeko asmoz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=de 2022, 10 de Junio. «Bombardeo de nubes en Nuevo León: así ayudarán a combatir la sequía». infobae. Consultado el 21 de junio de 2022.|url=https://www.infobae.com/america/mexico/2022/06/10/bombardeo-de-nubes-en-nuevo-leon-asi-ayudaran-a-combatir-la-sequia/}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Klima]] * [[Eguraldi|Eguraldia]] * [[Ingeniaritza kimiko]] * [[Plubiometria]] == Kanpo estekak == [https://www.euskalmet.euskadi.eus/s07-5853x/eu/meteorologia/home.apl?e=8 Euskalmeten webgunea] [https://zientzia.eus/artikuluak/antzinako-lehorte-baten-frogak-afrikan/ Antzinako lehorte baten frogak] [https://www.berria.eus/euskal-herria/klima-manipulatzeko-erak_1026073_102.html Klima manipulatzeko erak] [[Kategoria:Klimaren manipulazioa]] [[Kategoria:Geoingenieritza]] [[Kategoria:Hodeiak]] 4v0zbsgm5c13wuuldy0y40rkn3yyfj9 9984632 9983855 2024-11-29T09:27:11Z 87.220.195.128 /* Nola funzionatzen du hodei-ereitea? */ 9984632 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Obravomar 6}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|TEMA}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|THEME}} [[Fitxategi:Cloud Seeding.svg|thumb|241x241px|Hodei-ereitea lurreko sorgailuen, hegazkinen edo suzirien bidez eragin daiteke (azken hau ez da argazkian agertzen)]] '''Hodei-ereitea''' [[klimaren manipulazio]] mota bat da. Metodo honen bidez, [[Aire|airean]] substantziak sakabanatzen dira [[Hodei|hodeietako]] [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazio]] mota edo kantitatea aldatzeko nahiarekin. Sakabanatzen diren substantzia hauek hodeien kondentsazioen nukleo edo izotz nukleo bezala erabiltzen dira; hauek hodeien mikrofisiken barneko prozesuak aldatzen dituzte. Normalean beti erabiltzen da prezipitazioa handitzeko (euria edo elurra), baina txingorra eta lainoa kentzeko ere izaten dira erabiliak aeroportuetan. == Nola funzionatzen du hodei-ereitea? == [[Fitxategi:Ground Based Silver Iodide Generator.jpg|thumb|Zilar iodurozko sorgailua]] Hodei-ereitean gehien erabiltzen diren substantziak [[Zilar ioduro|zilar ioduroa]] eta [[Izotz lehor|izotz lehorra]] dira (izoztutako [[Karbono dioxido|karbono dioxidoa]]). Gas egoeran dagoen propanoaren hedapena ere erabili da eta zilar ioduroak baino tenperatura beroetara sortu dezake izotz kristalak. Material [[Higroskopikotasun|higroskopikoen]] (gatza, adibidez) erabileraren ospea handitzen doa, ikerkuntza batzuen emaitzak etorkizun oparokoak baitira. Hodei ereiteak hodeiak ur azpihoztuta edukitzea eskatzen du; hau da, ura likido egoera mantentzea zero gradutik baino beherako tenperaturan. Zilarrezko ioduroa bezalako substantzia bat sartzeak, zeinak izotzaren antzeko egitura kristalinoa duen, izozketa eragiten du izotz-kristalen nukleazioaren bidez. Izotz lehorrak edo [[Propano|propanoak]] hedatzean, hainbeste hozten dute airea, ezen izotz-kristalak zuzenki nukleatzen dira [[Lurrun|lurrun-fasetik]]. Hori dela eta, zilar ioduroaren ereitean ez bezala, nukleazio honek ez du tantarik edo partikularik behar, zeren eta ereitearen substantziatik gertu gainsaturazio nahiko handia gertatzen baita. Hala ere, berez dauden ur tantak beharrezkoak dira izotz-kristalak partikula handiak bihurtzeko, eta azken horiek prezipitazioak sortzeko. Latitude ertainetan, orekaren [[Lurrun-presio|lurrun-presioa]] txikiagoa da izotzaren gainean uraren gainean baino. Izotz-partikulak hodei gainhoztuetan sortzen direnean, likido tanten eraginez hazi ahal dira. Behar bezalako hazkundea badago, partikulak astunagoak bihurtzen dira eta elur bezala erortzen dira (bat eginez gero, euri moduan). Bestela, ez dute prezipitaziorik sortzen. Prozesu horri "ereite estatikoa" deritzo. Urtaro bero edo tropikaletako hodei konbektiboen ereiteak ([[Kumuluninbo|''cumulonimbus'']]) izozteak askatzen duen [[Bero sor|bero sorra]] aprobetxatzean datza. Ereite "dinamikoaren" estrategia honen arabera bero sor gehigarriak flotabilitatea eman, aire-korronteak indartu, konbergentzia-maila baxuagoa bermatu, eta azkenik, ondo aukeratutako hodeien hazkunde azkarra eragiten du. Produktu kimikoak aireontzi (2. irudia) edo lurreko sakabanatze gailuen (sorgailuak, 1. irudia) bidez sakabanatu daitezke. Aireontzi baten bidez askatzeko, zilar ioduroko bengala bat pizten da eta aireontziak hodeia zeharkatzen duenean sakabanatzen da. Lursoruko sakabanatze gailuen bidez askatzean partikula txikiak airearen noranzkoan eta gorantz sakabanatzen dira, goranzko aire korronteen bitartez. == Eraginkortasuna == 1903ko, 1915eko, 1919ko, 1944ko eta 1947ko klima aldaketaren saiakuntzetan oinarrituta Australiako Meteorologia Federazioak euria sortzeko aukera baztertu zuen. 1950eko hamarkadan [[CSIRO]]<nowiki/>ren Erradiofisika Dibisioa hodeien fisika ikertzen hasi zen eta 1957. urterako prozesu horiek hobetu ulertzea espero zuten. 1960ko hamarkadan euria egiteko ametsa desagertu zen [[Play Snowy Mountains|''Play Snowy Mountains'']] korporazioa sortu ondoren berpizteko, “helmugaren gainetik” ur kantitate bat lortzeko helburuarekin. Honek energia kantitate handiago bat sortuko du, erakunde publikoen onurarako, haien jabe nagusiak zirenak. Erronka garrantzitsu bat hodei-ereitea gertatu izan ez balitz egon behar litzatekeen prezipitazio kantitatea kalkulatzea da. Orokorrean, akordio bat dago non, neguan, mendietan egindako hodei-ereiteek elurteak eragingo dituztela, erakunde profesionalek jakinarazi dutena.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Weather modification association|url=http://www.weathermodification.org/}}</ref> [[Munduko Meteorologia Erakundea|Munduko Meteorologia Erakundeak]] adierazi du kasu askotan hodei-ereiteak emaitza positiboak eragiten dituela, baina faktore askoren menpe dagoela, adibidez hodeien espezifikotasuna, haizearen abiadura eta norabidea, etab. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] gobernuak, bere Atmosferaren Ikerketarako Zentro Nazionalaren bitartez, ereindako eta erein gabeko hodeiak aztertu ditu elkarren arteko diferentziak ulertzeko, eta ereitearen ikerkuntza beste herrialdeetara eraman du. == Ingurunean eta osasunean duen eragina == Urdin 2 sailkapen batekin (NFPA 704), [[Zilar ioduro|zilarrezko ioduroak]] aldi baterako ezintasunak eragin ahal ditu gizaki eta ugaztunetan bat bateko edo jarraipeneko esposizio baten ondorioz, baina ez kalte kronikorik. Hala ere, ingurunean eta osasunean inpaktu baztergarria izan duten hainbat ikasketa daude.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bureau of Reclamation|abizena=|urtea=1977|izenburua=Bureau of Reclamation, 1977: Project Skywater, A program of Research in Precipitation Management. Se ha señalado toxicidad en peces (Aquatic Toxicology Volume 49, Issues 1-2, May 2000, Pages 111-129). Final Environmental Statement (INT FES 77-39).|data=1977-12-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/5255282|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Harris, Edward R., 1981: Sierra Cooperative Pilot Project - Environmental Assessment and Finding of No Significant Impact. U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation, Denver, CO, 208 pp.|data=1997-09-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/541840|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Wallace E.|abizena=Howell|izenburua=Environmental Impacts of Precipitation Management: Results and Inferences from Project Skywater|orrialdeak=488–501|data=1977-06|url=http://dx.doi.org/10.1175/1520-0477(1977)058<0488:eiopmr>2.0.co;2|aldizkaria=Bulletin of the American Meteorological Society|alea=6|zenbakia=58|issn=0003-0007|doi=10.1175/1520-0477(1977)058<0488:eiopmr>2.0.co;2|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Hainbat ikasketen arabera, zilarrezko konposatuen toxikotasuna maila baxukoa da. Gizakiarentzat, zilarrezko ioduroak toxikoa izaten hasten da 50 milioi parteetatik aurrera. Aldi berean, hodei-ereiteak 0,1 millioi parteko nahasketak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=«Los 5 mitos y verdades del bombardeo de nubes aplicado en los cielos de la región». El Día. 19 de junio de 2012. Consultado el 11 de febrero de 2021.|argitaletxea=|orrialdeak=|data=|url=|aldizkaria=|sartze-data=}}</ref> Emaitza hauek hodei-ereiteak eragiten duen zilar kantitate txikiaren ondorio da, leku askotan industrien isuriak baino 100 handiz txikiagoak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Steinhoff, Harold W., and Jack D. Ives, Eds.,|abizena=|urtea=1976|izenburua=Ecological Impacts of Snowpack Augmentation in the San Juan Mountains, Colorado. Final Report to the Bureau of Reclamation, 489 pp.|orrialdeak=185|abizena2=Bovis|izena2=Michael J.|data=1978-05|url=http://dx.doi.org/10.2307/1550752|aldizkaria=Arctic and Alpine Research|alea=2|zenbakia=10|issn=0004-0851|doi=10.2307/1550752|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Lurzoruaren, landareriaren eta gainazaleko xukatzearen pilaketa ez da nahikoa giroari buruz neurtzeko. [[Kosciuszko par|Kosciuszkoko parke nazionalaren]] gainean dagoen hodei-ereitea problematikoa da hainbat aldaketa azkar egon zirelako ingurumen-legerian. Ingurumenaren alde dauden pertsonak kezkatuta daude zilar elementala hartzen den tokiak oso sentikorrak direlako eta erebinude pigmeari eragiten diolako (beste espezieen artean), orainaldiko laku glaziarretako alga-loraldiei ere bai, lehen gertatzen ez zena. Ikerketazko 50 urte eta ''Snowy Mountains Authority-''ren analisi baten ondorioz, hodei-ereitearen lagapena gertatu zen 1950. hamarkadan. Lehenago, Australian hodei-ereiteari uko egin zioten babestutako espezieei buruzko kezkengatik. Zilarrezko ioduroa, eta ez zilar elementala, hodei-ereitearen materiala denez, Klima Aldaketa Elkarteko adituen ikerketak zalantzan jartzen dituzte zilarraren ingurumen-ondorio negatiboen aldarrikapenak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artxibatutako kopia. Archivado desde el original el 1 de abril de 2010. Consultado el 11 de septiembre de 2009.|url=https://web.archive.org/web/20100401011120/http://www.weathermodification.org/AGI_toxicity.pdf|doi=|sartze-data=}}</ref> == Historia == [[Fitxategi:Cessna 210 Hagelflieger Detail.jpg|thumb|[[Cessna 210]], hodei-ereiterako tresneriarekin.]] [[Vincent Schaefer|Vincent Schaeferrek]] (1906-1933), 1946ko uztailean, hodei-ereitearen printzipioa aurkitu zuen kasualitateko gertakizun batzuei esker. Hark eta [[Irving Langmuir|Irving Langmuir Nobel sarituarekin]] izandako ideietan oinarrituz, Schaefer, Langmuirren ikerketa kidea, gainhoztutako hodeiekin probatzeko era bat sortu zuen, belus beltzez forratutako izozte gailu bat erabiliz. Orduan, uztaileko egun bero eta heze batean proba batzuk egin nahi izan zituen [[Schenectady (New York)|Schenectady]]<nowiki/>ko General Electric Ikerkuntza Laborategian, [[New York (estatua)|New Yorkeko estatuan]]. Atsekabetuta sentitzen zen bere hozteko ekipamendua ez zelako airetik hodei bat sortzeko behar bezain hotza. Tenperatura jaisteko [[izotz lehor]] zati bat gehitzean eta ganberan arnasa hartzean, lurrun urdinxka bat antzeman ostean izotz kristal txikien eztanda bat egon zen, hauek argi-izpiak isladatzen zituzten eta ganberako zeharkako sekzio bat argitzen zuten. Momentu horretan konturatu zen ur gainhoztua izotz kristal bihurtzeko modu bat aurkitu zuela. Esperimentua erraz berregin zen eta tenperatura gradientea ikertu ahal izan zuen, ur likidoaren limitea -40 °C-tan ezarriz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Artxibatutako kopia .Archivado desde el original el 6 de marzo de 2008. Consultado el 6 de marzo de 2008.|url=https://web.archive.org/web/20080306070626/http://www.nmt.edu/about/history/storms/chap3.htm}}</ref> Hilabete berdinean, Schaeferren lagunak, atmosferaren ikertzaile nabarmena Bernard Vonnegut (Kurt Vonnegut nobelagilearen anaia) oso hotz dauden hodeiak ereiteko beste metodo baten aurkikuntza esleitzen dio bere buruari. Vonnegutek ikerkuntza idazmahaian egin zuen, oinarrizko kimikako liburu batean kontsultatu eta, ondoren, ioduro eta zilarrarekin probak eginez zilar ioduroa lortzeko. Dr. Vonneguten ondoan, Henry Chessin irakasleak, kristalografoa, [[Science]] <ref>{{erreferentzia|izena=B. Vonnegut 1 y Henry Chessin 2.|urtea=26 noviembre de 1971|izenburua=Vol. 174.. No. 4012, pp. 945 a 946 DOI: 10.1126/science .174.4012.945. Nucleación de hielo por coprecipitado de yoduro de plata y bromuro de plata, B. Vonnegut 1 y Henry Chessin 2.|argitaletxea=Science.|DOI=}}</ref>aldizkariko argitalpen baten egilekidea, patente bat jaso zuen 1975ean. <ref>{{erreferentzia|izena=Bernard Vonnegut, Henry Chessin, y Richard E. Passarelli, Jr.|urtea=15 de abril de 1975.|izenburua=“Congelación nucleante”, , # 3877642,}}</ref>1946an hodei-ereitean erabili ziren bi metodoak, New Yorkeko estatuko General Electric Erakundean lan egiten zuen bitartean. Schaeferrek hodeiaren bero-edukia aldatu zuen, Vonnegutek formakuntzaren egitura kristalinoa aldatu zuen. Zelaietako hodei naturalak aldatzeko lehenengo saiakera hodei-ereitea erabiliz, [[New York|New Yorkeko]] iparraldeko hegaldi batean hasi zen 1946ko azaroaren 13an. Schaefer gai izan zen elurteak eragiteko [[Massachusetts|Massachusettsen]] mendebaldeko [[Greylock mendia|Greylock mendiaren]] inguruetan, hegazkin batetik izotz lehorreko sei libra hodeiaren gainean bota ondoren. Izotz lehorrak eta zilar ioduroak hodei gainhoztutako kimika eta fisika aldatzeko eragile eraginkorrak dira, hortaz baliagarriak dira neguan mendietako elurteak handitzeko eta, egoera zehatzetan, tximistak eta txingorra saihesteko. Nahiz eta teknika berria ez izan, hodei beroen euria hobetzeko ereite higroskopikoak berpizkundea jasaten dabil,  [[Hegoafrika]], [[Mexiko]] eta beste tokietako ikerkuntzen zantzu positibo batzuetan oinarrituta. Orokorrean erabilitako material higroskopiko komunena gatza da. Ereite higroskopikoak tanten tamainaren espektroa itsasaldekoa (tanta handiagoak) eta kontinental (tanta txikiagoak) izatea proposatu da, koaleszentzia erabiliz euria estimulatuz. 1967ko martxotik 1972ko abuztura arte, Estatu Batuetako miliziak hodeiak erein zituzten [[Ipar Vietnam|Ipar Vietnameko]] montzoien denboraldia handitzeko, zehazki [[Ho Chi Minh Hiria|Hồ Chí Minh]] hirian. Operazio horrek 30 eta 45 egunetan handitu zuen montzoien denboraldia gutxi gorabehera.<ref>{{erreferentzia|izenburua=El 54.º Escuadrón de Reconocimiento del tiempo llevando a cabo la operación de “hacer el barro, no la guerra”. «Copia archivada». Archivado desde el original el 23 de febrero de 2007. Consultado el 25 de julio de 2009.|url=https://web.archive.org/web/20070223114213/http://www.willthomas.net/Chemtrails/Articles/Weather_Warfare.htm}}</ref> 1969an, [[Woodstock|Woodstock jaialdian]], pertsona batzuk Estatu Batuetako miliziaren hodei-ereitearen testigu izan zirela baieztatu zuten. Hori festa osoan iraun zuen euriaren eragina izan zela esan zuten. 1960ko hamarkadan bi agentzia federalek klima aldaketaren proiektuen alde zeuden: 1964. urtetik 1988. urtera arte hodei-ereiteen zenbait proiektu babestu zituen [[Skywater Proiektua]]<nowiki/>k, eta [[Ozeano eta Atmosferaren Administrazio Nazionala|NOAA]]<nowiki/>koa, 1979. urtetik 1993. urtera Atmosfera Aldatzeko Programak egindakoak. Babestutako proiektuak estatu batzuetan eta bi herrialdeetan (Tailandia eta Marruekos) gauzatu ziren, neguan zein udan. Azken bi hamarkadetan ikerkuntzarako finantzaketa Estatu Batuetan txikitu egin da. [[Austria|Austriar]] ikerketa batek<ref>{{erreferentzia|izenburua=Hagelabwehr en Baja Austria Archivado el 27 de marzo de 2009 en Wayback Machine., Zentralanstalt Meteorologie und für Geodynamik.|url=https://web.archive.org/web/20090327034151/http://www.hagelabwehr.com/links/studie.pdf|atal-url=https://es.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine}}</ref> zilar ioduroa erabili zuen txingorra saihesteko 1981. urtetik 2000. urtera. Han oraindik erabiltzen da aktiboki teknika.<ref>{{erreferentzia|izenburua=KSV-Herzlich Willkommen.|url=https://www.hagelabwehr.com/-www.hagelabwehr.com}}</ref> == Erabilera gaur egun == Munduko hodei-ereite sistema handiena [[Txinako Herri Errepublika|Txinako Herri Errepublikan]] dago, bere eskualde askotan euri gehiago egiten ari duen, baita bere hiriburuan ([[Pekin|Pekinen]]) ere. Hau euria nahi den zerurantz jaurtitutako eta zilar-ioduroa duen suziri baten ondorio da. Gainera, inguruko eskualdeek elkarri egozten diote errua hodei-ereitearen bidez "euria lapurtzeagatik". Gaur egun, 24 herri inguru ari dira klima aldatzen. Airea kutsaduratik garbitzeko, [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Joko Olinpikoen]] aurretik, Txinak hodei-ereitea erabili zuen Pekinen. 2009ko otsailean, Txinak Pekin gainean iodurua jaurti zuen elurteak eragiteko lau hilabeteko lehortearen ondoren. Pekineko elurte horiek (oso arraroa da hor elurra egitea) 3 egun inguru iraun zuten eta Txinako 12 errepide nagusiak ixtea eragin zuten.<ref>{{erreferentzia|izenburua=/ 7899086.stm China deja de nieve para poner fin a la sequía.|itzulpena-izenburua=Archivado|url=https://www.bbc.co.uk/news/world/asia_pacific|aldizkaria=el 8 de julio de 2010 en Wayback Machine. BBC, 19 de febrero de 2009.|artikulu-url=https://web.archive.org/web/20100708052032/http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/}}</ref> 2009ko urriaren amaieran, Pekinek adierazi zuen 1987tik ez zuela elurterik izan, hortaz hori hodeiak ereiteagatik gertatu zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Nature gets a helping hand as snow blankets Beijing.|url=https://www.theguardian.com/world/2009/nov/02/china-snow-beijing}}</ref> [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], hodei-ereiteak hurrengo arrazoiengatik erabiltzen da: [[Lehorte]] lekuetan prezipitazioak handitzeko, [[Ekaitz|ekaitzetan]] sortzen diren [[Txingor|txingorren]] tamaina murrizteko eta bai aeroportuetan, bai haren ingurunean dagoen [[laino]] kantitatea murrizteko. Batzuetan, eski-zentro nagusiek hodei-ereiteak erabiltzen dituzte elurteak eragiteko. Mendebaldeko hamaika estatuk eta Kanadako probintzia batek (Alberta) eguraldia aldatzeko programak martxan dituzte. Enpresa konkretu batzuk hodei-ereitean oinarritutako klima aldatzeko zerbitzuak eskaintzen dituzte. 1996ko bataila-eremuan USAFek bere erabilera proposatu zuen, nahiz eta Estatu Batuek 1978an tratatu bat sinatu zuen, non helburu etsaiko klima aldaketak debekatzen zituen. Australian, 1960ko hamarkadan CSIROk egindako ekintzak arrakasta izan zuten [[Tasmania|Tasmanian]]. Erdiko ordokiko ereiteak prezipitazioen handipen bat lortu zuen, hauek normalean %30a lortzen dute udazkenean. Tasmanian egindako saiakuntzak hain ondo atera ziren, ezen, gaur egun, estatuko eremu menditsuetan periodikoki egiten diren. Errusiako pilotu militarrek hodeiak erein zituzten [[Bielorrusia|Bielorrusian]] [[Txernobylgo hondamendia|Txernobilko hondamendiaren]] ondoren hodeien partikula erradioaktiboak ezabatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«'How we made the Chernobyl rain' - Telegraph».|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1549366/How-we-made-the-Chernobyl-rain.html}}</ref> [[Hego-ekialdeko Asia|Asiako hego-ekialdean]], aire zabalean erretzeak kutsadura eragiten du ingurunean. Hodei-ereitea erabili da prezipitazioen bidez airearen kalitatea hobetzeko. [[Mosku|Moskun]], Errusiako Aire Indarrak zementuzko poltsekin hodeiak ereiten saiatu zen 2008ko ekainaren 17an. Horietako poltsa bat ez zen haustu eta etxe baten gainean jauzi zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Sometimes it rains cement {{!}} Reuters».|url=https://www.reuters.com/article/oddlyEnoughNews/idUSHAR75844520080617/?feedType=RSS&feedName=oddlyEnoughNews}}</ref> 2009ko urrian, Moskuko alkateak "elur gabeko abendua" hitzeman zion hiriari, Errusiako Aire Armadak neguan Moskuko hodeiak ereiteko egindako ahaleginen berri eman ondoren.<ref>{{erreferentzia|izenburua=«Moscow Testing Cloud Seeding; Promises Winter Without Snow». Texto « Meteorology News » ignorado (ayuda)|url=https://www.meteorologynews.com/lander}}</ref> [[Argentina|Argentinako]] bi probintzietan zilar iodurozko hodei-ereitea erabiltzen da txingorra ez erortzeko. Errusiar jatorriko radar meteorologikoak erabiltzen dituzte biek. [[Mendoza probintzia|Mendozako probintzian]], 2005. urtetik, probintzia-estatuak bere gain hartzen du txingor aurkako borroka. Sistemaren efektibitatea zehazteko hainbat ikerketa egin dira, eta horien arabera ondorioztatu da txingorra %25 murriztu dela. Hala ere, emaitza zehatzak edukitzeko ikerketak egiten jarraitu behar da. [[Txile|Txilen]], konkretuki [[Cachapoal ibaia|''Cachapoal'' Ibaian]], [[O'Higgins eskualdea|O'Higgins Eskualdean]], hodei-ereite programa egiten da 2000. urtetik. Txilezko Gobernuak egindako hainbat ikerketak ondorioztatu dute %10 eta %21 tarteko handipena. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Informe programa estimulación de precipitaciones Chile 2013 - Comisión Nacional de Riego|url=https://mettech.cl/wp-content/uploads/2018/05/10-Biblioteca-METTECH-informe-programa-estimulacion-de-precipitaciones-Chile-2013-min.pdf}}</ref>Valparaisoko Eskualdean hodei-ereite proiektuak ere egin dira, emaitza positiboekin. [[Venezuela|Venezuelan]], 2010. urtean, lehorte larriak gertatu ziren herrialdean zehar ''[[El Niño]]'' fenomenoaren ondorioz, honek gatazka asko eragin zituen; hala nola, baso-suteak eta hainbat kalte natural. Aurreko ondorioak ekiditeko, gobernuak hodei-ereitea ezarri zuen herrialdean. 1993. urtearen amaierako eta 2022. urtearen hasierako lehorteen ondorioz, ''[[Nuevo León]]'' estatuan, [[Mexiko|Mexikon]], ekainatik hasi zen hodei-ereitea erabiltzen zilar iodurozko 100 litrorekin, euri falta gutxitzeko asmoz.<ref>{{erreferentzia|izenburua=de 2022, 10 de Junio. «Bombardeo de nubes en Nuevo León: así ayudarán a combatir la sequía». infobae. Consultado el 21 de junio de 2022.|url=https://www.infobae.com/america/mexico/2022/06/10/bombardeo-de-nubes-en-nuevo-leon-asi-ayudaran-a-combatir-la-sequia/}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Klima]] * [[Eguraldi|Eguraldia]] * [[Ingeniaritza kimiko]] * [[Plubiometria]] == Kanpo estekak == [https://www.euskalmet.euskadi.eus/s07-5853x/eu/meteorologia/home.apl?e=8 Euskalmeten webgunea] [https://zientzia.eus/artikuluak/antzinako-lehorte-baten-frogak-afrikan/ Antzinako lehorte baten frogak] [https://www.berria.eus/euskal-herria/klima-manipulatzeko-erak_1026073_102.html Klima manipulatzeko erak] [[Kategoria:Klimaren manipulazioa]] [[Kategoria:Geoingenieritza]] [[Kategoria:Hodeiak]] ou92visvatefvonpyp9ujrm7y1lfdcp 2 1211166 9983764 9983580 2024-11-28T13:08:59Z Chirapozu 167961 9983764 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Asierde}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Ingeniería de producción}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Manufacturing engineering}} = Ekoizpen ingeniaritza = '''Ekoizpen Ingeniaritza''' ingeniaritzako adar bat da non manufaktura-prozesuekin, produktuen lanketarekin eta merkantzia industrialekin lan egiten den. Faktore garrantzitsu guztiak integratzea bilatzen du, gizarterako beharrezkoak diren produktuetako intsumo ekonomikoen aldaketei lotutako arazo konplexuei konponbide optimoak emateko. == Kontzeptua == Ekoizpen Ingeniaritza, etorkizuneko gradu bezala katalogatu da nazioartean. Gradu berritzailea da, diziplina anitzekoa: zientzia, teknologia, ekonomia eta administrazioa egokitzen dituena, [[ondasunak eta zerbitzuak]] ekoizteko sistemak optimizatuz. Ekoizpen- edo administrazio-prozesuak hobetzen ditu alor global bat menderatuz. Horrela, prozesu horiek garatzen laguntzen du, eta erakunde horiek Kolaboratzailearen, Ingurumenaren eta baliabideen ongizatea zaintzera bultzatzen ditu. Lan-ingurunea hobetzen dute, non produktuen eta zerbitzuen kalitatea nabarmentzen den; ekoizpen-sistemak aztertzen dituzte etapa guztietan, hasierako sorkuntza eta plangintzatik hasita eta sisten horren diseinuraino eta eragiketaraino. Ekoizpen ingeniaria diseinu bat produktu bihurtzeko figura nagusia da, eragiketen integratzaile gisa jardun behar du, erakunde bateko langileak, informazioa eta teknologia koordinatuz. [[Energia|Energiaren]] erabilera, ingurumen- eta giza-babesa, [[Fabrikazio-prozesuak|fabrikazio-prozesuen]] kudeaketa eta kontrola kontuan hartuz diseinatzen ditu sistemak; horrez gain, prozesu optimizatuak dituzten produktuak egitea ere hartzen ditu kontuan. === Helburuak === Ekoizpen Ingeniaritzaren helburu nagusia, ahalik eta eraginkortasun handiena lortzea da dituen baliabideekin (eskulana, materialak, teknologia eta kapitala), azken produktuaren edo zerbitzuaren kalitatea arriskuan jarri gabe. Horretarako hurrengo helburu hauek bete behar ditu: * Ekoizpen-prozesuak optimizatzea: Ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko modu eraginkorrena bilatzea, ekoizpen-denborak eta horri lotutako kostuak minimizatuz. * Kalitatea hobetzea: Produktu eta zerbitzuek ezarritako kalitate-estandarrak betetzen dituztela ziurtatzea, bezeroen beharrak betez. * [[Produktibitate|Produktibitatea]] maximizatzea: baliabide berdinak edo gutxiago izanda, ekoiztutako ondasun edo zerbitzuen kopurua handitzea, sistemaren eraginkortasun orokorra hobetuz. * Ekoizpen-kostuak murriztea: Prozesuetako eraginkortasun ezak identifikatzea eta ezabatzea, baliabideen erabilera optimizatuz eta hondakinak minimizatuz. * Laneko segurtasuna bermatzea: Langile guztiak babesten duten eta arriskuak minimizatzen dituzten ekoizpen-sistemak diseinatzea. * [[Jasangarritasun|Jasangarritasuna]] sustatzea: [[Ingurumen-inpaktuaren adierazpen|Ingurumen-inpaktua]] txikiagotzen duten eta baliabideen erabilera arduratsua sustatzen duten prozesuak ezartzea. === Funtzioak === Ekoizpen ingeniaria diziplina anitzeko profesional integrala da. Industria-ekoizpen osoa [[Kalkulu (matematikaren adarra)|kalkulua]], fisika eta kontrol estadistikoaren menpe dago, beste ingeniaritzako adar batzuen artean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Ingeniería de Producción|hizkuntza=es|url=https://www.unimet.edu.ve/facultad_ingenieria/ingenieria-de-produccion/|aldizkaria=Universidad Metropolitana|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Matematika]]: Ekoizpenerako eredu matematikoak garatu egiten ditu. Eredu matematikoak atal hauek guztiak izan ahal ditu: kalkulu integralak, diferentzialak, ekuazio diferentzialak, prozesuak garatzeko logika matematikoa, matematikaren adar guztiak hartzen ditu. [[Fisika]]: Lehengaien eta produktuen egoera ezagutu, materialak eta inguru giroarekin gertatzen diren aldaketak ezagutu, laborategian materialen egoerak aztertzeko, saiakuntzak egin eta produktu hobeak lortzeko eta nahi diren baldintzak lortzeko. [[Estatistika]]: Ekoizpen adierazleak eta laginketa estatistikoak garatzen ditu, estatistikaren adar guztiak ezagutzen ditu. [[Ingurumen ingeniaritza|Ekoizpenaren eta ingurumenaren jardueraren kudeaketa]]: Ekoizpen-adierazleen neurketa eta hobekuntza; enpresen profil teknologiko lehiakorraren analisia eta garapenerako arlo estrategikoen determinazioa; ekoizpenaren informazioa; proiektu industrialen muntaia eta aurkezpena.   Kudeaketa teknologikoa, berrikuntza, transferentzia, eta negoziazio prozesua menperatu: Industria prozesu espezifikoen analisia, ebaluazioa eta hobekuntza teknologikoa. [[Diseinu-prozesua ingeniaritzan|Produktuaren eta prozesuaren diseinua]]: Simulazio eta moldaketa tresnak erabiliz ereduen, produktuen eta prozesu industrialen diseinua egin. Teknologia berriei buruzko paradigmak aplikatzea produktuaren, prozesuaren eta prozesuen kontrolaren diseinuarekin lotutako alderdiei. [[Automatizazio|Automatizazioa]]: Arrazionalizazio, [[mekanizazio]] eta automatizazio beharrak baloratu, ekoizpenaren informatizazioa egin eta [[Automatizazio industrial|automatizazio prozesuen]] formulazioan, muntaian eta jarraipenean euskarria izan. [[Kalitatearen kudeaketa|Kalitate-kontrola (SGC)]]: gaur eguneko lege eta ziurtapen arauak ezagutu, kalitate sistemak hobetuz. [[Ingurumen ingeniaritza|Ingurumena (SGA):]] legezko araudia eta ingurumen ziurtagiria ezagutu, bere helburua produktuak eta zerbitsuak ekoiztea da baliabideak minimizatuz eta ingurumenari kalterik egin gabe. Industria segurtasuna eta osasun okupazionala (SISO): Profesional honek gaitasuna du langile, makineria, ingurumen eta erakundearen instalazioen arriskuak saihesteko, zuzentzeko eta txikiagotzeko, langileen ongizate baldintzak hobetzeko maila mentalean fisikoan eta haiek lan egiten duten inguruetan. Ezagutza eremua: Logistika lehengaietatik produktua amaituta egon arte, biltegiratzea eta garraioa, ekoizpenerako programazio sistemak. == Historia == Ekoizpen [[Ingeniaritza|ingeniaritzaren]] historia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manufacturing Engineering - History|url=https://www.liquisearch.com/manufacturing_engineering/history|aldizkaria=www.liquisearch.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> XIX. mendearen erdialdean [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetan]] eta XVIII. mendean [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]] hasi zela esan dezakegu. Nahiz eta [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]], [[Antzinako Erroma|Antzinako Erroman]] eta [[Ekialde Ertaina|Ekialde ertainean]] bazeudela lantegi handiak. [[Veneziako armategia]] munduko lantegia lehenengoetarikoa izan zen. 1104an sortu zen [[Veneziako Errepublika|Veneziako errepublikan]], [[Industria Iraultza|industria-iraultza]] baino ehunkada urte lehenago. Veneziako armategiak ia itsasontzi bat ekoizten zuen egunero eta 16.000 pertsonek lan egiten zuten han. Historialarien ustez, lehen fabrika modernoa [[Matthew Boulton|Matthew Boultonen]] [[Soho Manufactory]] izan zen, 1761ean Birminghamen. Beste bi aukerak izan ahal dira Derbyko [[John Lombe|John Lomberen]] zetazko lantegia (1721) eta Richard Arkwrighten [[Cromford Mill]] (1771). Cromford Mill bere ekipoa egokitzeko eta materiala fabrikazio prozesu ezberdinetara eramateko eraiki zen. Historialari batek, [[Jack Weatherford|Jack Weatherfordek]], lehen lantegia Potosin, Bolivian, zegoela zioen. Potosiko fabrikak gertu zegoen zilar ugaria aprobetxatu egiten zuen eta sartutako zilarrezko xerrak prozesatuz txanponak sortzen zituzten. XIX. mendeko kolonia britaniarrek fabrikak eraiki zituzten, non erakin sinple bat erabiltzen zuten langileek eskulanak egiteko, batez ere [[Ehungintza|ehungintzako lanak]] egiteko. Hori eraginkorragoa izan zen materialak administratzeko eta banatzeko langileei aurreko fabrikazio metodoak baino, [[Eskulangintza|artisau-industriak]] edo ekoizpen-sistema bezala. Kotoi fabrikek [[lurrun-makina]] eta ehundegi-mekanikoa bezalako asmakizunak erabili zituzten XIX. mendeko fabrika industrialetan aitzindari izateko, non doitasunezko makina-erremintek eta pieza ordezkagarriek eraginkortasun handiagoa eta galera gutxiago zituzten. Esperientzia hau ekoizpen ingeniaritzaren ikasketen oinarria izan zen. 1820 eta 1850 urteen artean, mekanizatu gabeko fabrikak artisau lantegi tradizionalak ordezkatu zituzten, fabrikazio erakunde nagusi bezala. [[Henry Ford|Henry Fordek]] fabrikaren kontzeptua goitik behera aldatu zuen eta horrela ekoizpen ingeniaritza sortu zuen XX. mendearen hasieran ekoizpen masiboaren berrikuntzarekin. Errodadura-arrapala batzuen ondoan langile espezializatuek (Forden lantegietan) automobil bezalako produktu bat eraiki zuten. Kontzeptu horrek ekoizpen-kostuak izugarri murriztu zituen ia ondasun guztietan eta kontsumismoaren aroa ekarri zuen. === Garapen modernoak === Fabrikazio modernoko ingeniaritza-ikasketek barneratzen dituzte produktu baten osagaiak ekoizteko eta integratzeko behar diren bitarteko prozesu guztiak. [[Automatizazio|Automatizazioa]] ekoizpen-prozesu desberdinetan erabiltzen da, adibidez mekanizazioan eta soldaduran. Fabrikazio automatizatua fabrikan dauden salgaiak ekoizteko automatizazioaren aplikazioari dagokio. Fabrikazio automatizatuak ekoizpen-prozesurako dituen abantaila nagusiak automatizazioa modu eraginkorrean ezarriz gauzatzen dira, eta honako hauek barne hartzen dituzte: kontsiztentzia eta kalitate handiagoa, fabrikaziorako epeak murriztea, ekoizpena sinplifikatzea, manipulazioa txikiagoa izatea, lan-fluxua hobetzea eta langileen morala hobetzea. [[Robotika]] [[mekatronika]] eta [[Automatizazio industrial|automatizazioaren]] aplikazioa da robotak sortzeko, eta horiek fabrikazioan erabili ohi dira arriskutsuak, desatseginak edo errepikakorrak diren zereginak egiteko. [[Robot]] horiek edozein forma eta tamainatakoak izan daitezke, baina denak aurrez programatuta daude eta elkarreraginean daude fisikoki munduarekin. Robot bat sortzeko, ingeniari batek erabili ohi ditu zinematika (robotaren mugimendu-eremua zehazteko) eta mekanika (robotaren barruko tentsioak zehazteko). Gaur egun robotak asko erabiltzen dira ekoizpen ingeniaritzan. Robotei esker, enpresek dirua aurrezten dute negozioetan, gizakientzat diren zeregin arriskutsuegiak edo zehatzegiak egiten dituzte eta ekonomikoki errentagarria da, eta kalitate hobea bermatzen dute. Enpresa askok roboten muntaketa lerroak erabiltzen dituzte, eta lantegi batzuk hain daude robotizatuta, non beraiek bakarrik kudeatu ahal dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == [[Ingeniaritza]] [[Ingeniaritza industrial]] [[Ingeniaritza zibil]] [[Ingeniaritza mekaniko]] [[Ingeniaritza elektriko]] [[Kudeaketa ingeniaritza]] [[Produkzio-sistema]] == Kanpo estekak == https://interpro.wisc.edu/the-history-and-evolution-of-manufacturing/ [https://www.thehenryford.org/collections-and-research/digital-collections/expert-sets/7139/#:~:text=Henry%20Ford%20combined%20interchangeable%20parts,adopt%20Ford's%20innovative%20production%20methods. https://www.thehenryford.org/collections-and-research/digital-collections/expert-sets/7139/#:~:text=Henry%20Ford%20combined%20interchangeable%20parts,adopt%20Ford's%20innovative%20production%20methods.] https://education.nationalgeographic.org/resource/industrialization-labor-and-life/ https://inventionland.com/blog/manufacturing-past-present/ https://www.soloingenieria.org/ingenieria-de-produccion/ [[Kategoria:Ingeniaritza]] 3otp5c792n8zjw8xgp751ttze5yb3jc 9983776 9983764 2024-11-28T13:15:12Z Chirapozu 167961 9983776 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Asierde}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Ingeniería de producción}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Manufacturing engineering}} = Ekoizpen ingeniaritza = '''Ekoizpen Ingeniaritza''' ingeniaritzako adar bat da non manufaktura-prozesuekin, produktuen lanketarekin eta merkantzia industrialekin lan egiten den. Faktore garrantzitsu guztiak integratzea bilatzen du, gizarterako beharrezkoak diren produktuetako intsumo ekonomikoen aldaketei lotutako arazo konplexuei konponbide optimoak emateko. == Kontzeptua == Ekoizpen Ingeniaritza, etorkizuneko gradu bezala katalogatu da nazioartean. Gradu berritzailea da, diziplina anitzekoa: zientzia, teknologia, ekonomia eta administrazioa egokitzen dituena, [[ondasunak eta zerbitzuak]] ekoizteko sistemak optimizatuz. Ekoizpen- edo administrazio-prozesuak hobetzen ditu alor global bat menderatuz. Horrela, prozesu horiek garatzen laguntzen du, eta erakunde horiek Kolaboratzailearen, Ingurumenaren eta baliabideen ongizatea zaintzera bultzatzen ditu. Lan-ingurunea hobetzen dute, non produktuen eta zerbitzuen kalitatea nabarmentzen den; ekoizpen-sistemak aztertzen dituzte etapa guztietan, hasierako sorkuntza eta plangintzatik hasita eta sisten horren diseinuraino eta eragiketaraino. Ekoizpen ingeniaria diseinu bat produktu bihurtzeko figura nagusia da, eragiketen integratzaile gisa jardun behar du, erakunde bateko langileak, informazioa eta teknologia koordinatuz. [[Energia|Energiaren]] erabilera, ingurumen- eta giza-babesa, [[Fabrikazio-prozesuak|fabrikazio-prozesuen]] kudeaketa eta kontrola kontuan hartuz diseinatzen ditu sistemak; horrez gain, prozesu optimizatuak dituzten produktuak egitea ere hartzen ditu kontuan. === Helburuak === Ekoizpen Ingeniaritzaren helburu nagusia, ahalik eta eraginkortasun handiena lortzea da dituen baliabideekin (eskulana, materialak, teknologia eta kapitala), azken produktuaren edo zerbitzuaren kalitatea arriskuan jarri gabe. Horretarako hurrengo helburu hauek bete behar ditu: * Ekoizpen-prozesuak optimizatzea: Ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko modu eraginkorrena bilatzea, ekoizpen-denborak eta horri lotutako kostuak minimizatuz. * Kalitatea hobetzea: Produktu eta zerbitzuek ezarritako kalitate-estandarrak betetzen dituztela ziurtatzea, bezeroen beharrak betez. * [[Produktibitate|Produktibitatea]] maximizatzea: baliabide berdinak edo gutxiago izanda, ekoiztutako ondasun edo zerbitzuen kopurua handitzea, sistemaren eraginkortasun orokorra hobetuz. * Ekoizpen-kostuak murriztea: Prozesuetako eraginkortasun ezak identifikatzea eta ezabatzea, baliabideen erabilera optimizatuz eta hondakinak minimizatuz. * Laneko segurtasuna bermatzea: Langile guztiak babesten duten eta arriskuak minimizatzen dituzten ekoizpen-sistemak diseinatzea. * [[Jasangarritasun|Jasangarritasuna]] sustatzea: [[Ingurumen-inpaktuaren adierazpen|Ingurumen-inpaktua]] txikiagotzen duten eta baliabideen erabilera arduratsua sustatzen duten prozesuak ezartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ingeniería de Producción: Guía Completa|hizkuntza=es|url=https://www.soloingenieria.org/ingenieria-de-produccion/|aldizkaria=Solo ingeniería|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Funtzioak === Ekoizpen ingeniaria diziplina anitzeko profesional integrala da. Industria-ekoizpen osoa [[Kalkulu (matematikaren adarra)|kalkulua]], fisika eta kontrol estadistikoaren menpe dago, beste ingeniaritzako adar batzuen artean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Ingeniería de Producción|hizkuntza=es|url=https://www.unimet.edu.ve/facultad_ingenieria/ingenieria-de-produccion/|aldizkaria=Universidad Metropolitana|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Matematika]]: Ekoizpenerako eredu matematikoak garatu egiten ditu. Eredu matematikoak atal hauek guztiak izan ahal ditu: kalkulu integralak, diferentzialak, ekuazio diferentzialak, prozesuak garatzeko logika matematikoa, matematikaren adar guztiak hartzen ditu. [[Fisika]]: Lehengaien eta produktuen egoera ezagutu, materialak eta inguru giroarekin gertatzen diren aldaketak ezagutu, laborategian materialen egoerak aztertzeko, saiakuntzak egin eta produktu hobeak lortzeko eta nahi diren baldintzak lortzeko. [[Estatistika]]: Ekoizpen adierazleak eta laginketa estatistikoak garatzen ditu, estatistikaren adar guztiak ezagutzen ditu. [[Ingurumen ingeniaritza|Ekoizpenaren eta ingurumenaren jardueraren kudeaketa]]: Ekoizpen-adierazleen neurketa eta hobekuntza; enpresen profil teknologiko lehiakorraren analisia eta garapenerako arlo estrategikoen determinazioa; ekoizpenaren informazioa; proiektu industrialen muntaia eta aurkezpena.   Kudeaketa teknologikoa, berrikuntza, transferentzia, eta negoziazio prozesua menperatu: Industria prozesu espezifikoen analisia, ebaluazioa eta hobekuntza teknologikoa. [[Diseinu-prozesua ingeniaritzan|Produktuaren eta prozesuaren diseinua]]: Simulazio eta moldaketa tresnak erabiliz ereduen, produktuen eta prozesu industrialen diseinua egin. Teknologia berriei buruzko paradigmak aplikatzea produktuaren, prozesuaren eta prozesuen kontrolaren diseinuarekin lotutako alderdiei. [[Automatizazio|Automatizazioa]]: Arrazionalizazio, [[mekanizazio]] eta automatizazio beharrak baloratu, ekoizpenaren informatizazioa egin eta [[Automatizazio industrial|automatizazio prozesuen]] formulazioan, muntaian eta jarraipenean euskarria izan. [[Kalitatearen kudeaketa|Kalitate-kontrola (SGC)]]: gaur eguneko lege eta ziurtapen arauak ezagutu, kalitate sistemak hobetuz. [[Ingurumen ingeniaritza|Ingurumena (SGA):]] legezko araudia eta ingurumen ziurtagiria ezagutu, bere helburua produktuak eta zerbitsuak ekoiztea da baliabideak minimizatuz eta ingurumenari kalterik egin gabe. Industria segurtasuna eta osasun okupazionala (SISO): Profesional honek gaitasuna du langile, makineria, ingurumen eta erakundearen instalazioen arriskuak saihesteko, zuzentzeko eta txikiagotzeko, langileen ongizate baldintzak hobetzeko maila mentalean fisikoan eta haiek lan egiten duten inguruetan. Ezagutza eremua: Logistika lehengaietatik produktua amaituta egon arte, biltegiratzea eta garraioa, ekoizpenerako programazio sistemak. == Historia == Ekoizpen [[Ingeniaritza|ingeniaritzaren]] historia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manufacturing Engineering - History|url=https://www.liquisearch.com/manufacturing_engineering/history|aldizkaria=www.liquisearch.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> XIX. mendearen erdialdean [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetan]] eta XVIII. mendean [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]] hasi zela esan dezakegu. Nahiz eta [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]], [[Antzinako Erroma|Antzinako Erroman]] eta [[Ekialde Ertaina|Ekialde ertainean]] bazeudela lantegi handiak. [[Veneziako armategia]] munduko lantegia lehenengoetarikoa izan zen. 1104an sortu zen [[Veneziako Errepublika|Veneziako errepublikan]], [[Industria Iraultza|industria-iraultza]] baino ehunkada urte lehenago. Veneziako armategiak ia itsasontzi bat ekoizten zuen egunero eta 16.000 pertsonek lan egiten zuten han. Historialarien ustez, lehen fabrika modernoa [[Matthew Boulton|Matthew Boultonen]] [[Soho Manufactory]] izan zen, 1761ean Birminghamen. Beste bi aukerak izan ahal dira Derbyko [[John Lombe|John Lomberen]] zetazko lantegia (1721) eta Richard Arkwrighten [[Cromford Mill]] (1771). Cromford Mill bere ekipoa egokitzeko eta materiala fabrikazio prozesu ezberdinetara eramateko eraiki zen. Historialari batek, [[Jack Weatherford|Jack Weatherfordek]], lehen lantegia Potosin, Bolivian, zegoela zioen. Potosiko fabrikak gertu zegoen zilar ugaria aprobetxatu egiten zuen eta sartutako zilarrezko xerrak prozesatuz txanponak sortzen zituzten. XIX. mendeko kolonia britaniarrek fabrikak eraiki zituzten, non erakin sinple bat erabiltzen zuten langileek eskulanak egiteko, batez ere [[Ehungintza|ehungintzako lanak]] egiteko. Hori eraginkorragoa izan zen materialak administratzeko eta banatzeko langileei aurreko fabrikazio metodoak baino, [[Eskulangintza|artisau-industriak]] edo ekoizpen-sistema bezala. Kotoi fabrikek [[lurrun-makina]] eta ehundegi-mekanikoa bezalako asmakizunak erabili zituzten XIX. mendeko fabrika industrialetan aitzindari izateko, non doitasunezko makina-erremintek eta pieza ordezkagarriek eraginkortasun handiagoa eta galera gutxiago zituzten. Esperientzia hau ekoizpen ingeniaritzaren ikasketen oinarria izan zen. 1820 eta 1850 urteen artean, mekanizatu gabeko fabrikak artisau lantegi tradizionalak ordezkatu zituzten, fabrikazio erakunde nagusi bezala. [[Henry Ford|Henry Fordek]] fabrikaren kontzeptua goitik behera aldatu zuen eta horrela ekoizpen ingeniaritza sortu zuen XX. mendearen hasieran ekoizpen masiboaren berrikuntzarekin. Errodadura-arrapala batzuen ondoan langile espezializatuek (Forden lantegietan) automobil bezalako produktu bat eraiki zuten. Kontzeptu horrek ekoizpen-kostuak izugarri murriztu zituen ia ondasun guztietan eta kontsumismoaren aroa ekarri zuen. === Garapen modernoak === Fabrikazio modernoko ingeniaritza-ikasketek barneratzen dituzte produktu baten osagaiak ekoizteko eta integratzeko behar diren bitarteko prozesu guztiak. [[Automatizazio|Automatizazioa]] ekoizpen-prozesu desberdinetan erabiltzen da, adibidez mekanizazioan eta soldaduran. Fabrikazio automatizatua fabrikan dauden salgaiak ekoizteko automatizazioaren aplikazioari dagokio. Fabrikazio automatizatuak ekoizpen-prozesurako dituen abantaila nagusiak automatizazioa modu eraginkorrean ezarriz gauzatzen dira, eta honako hauek barne hartzen dituzte: kontsiztentzia eta kalitate handiagoa, fabrikaziorako epeak murriztea, ekoizpena sinplifikatzea, manipulazioa txikiagoa izatea, lan-fluxua hobetzea eta langileen morala hobetzea. [[Robotika]] [[mekatronika]] eta [[Automatizazio industrial|automatizazioaren]] aplikazioa da robotak sortzeko, eta horiek fabrikazioan erabili ohi dira arriskutsuak, desatseginak edo errepikakorrak diren zereginak egiteko. [[Robot]] horiek edozein forma eta tamainatakoak izan daitezke, baina denak aurrez programatuta daude eta elkarreraginean daude fisikoki munduarekin. Robot bat sortzeko, ingeniari batek erabili ohi ditu zinematika (robotaren mugimendu-eremua zehazteko) eta mekanika (robotaren barruko tentsioak zehazteko). Gaur egun robotak asko erabiltzen dira ekoizpen ingeniaritzan. Robotei esker, enpresek dirua aurrezten dute negozioetan, gizakientzat diren zeregin arriskutsuegiak edo zehatzegiak egiten dituzte eta ekonomikoki errentagarria da, eta kalitate hobea bermatzen dute. Enpresa askok roboten muntaketa lerroak erabiltzen dituzte, eta lantegi batzuk hain daude robotizatuta, non beraiek bakarrik kudeatu ahal dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == [[Ingeniaritza]] [[Ingeniaritza industrial]] [[Ingeniaritza zibil]] [[Ingeniaritza mekaniko]] [[Ingeniaritza elektriko]] [[Kudeaketa ingeniaritza]] [[Produkzio-sistema]] == Kanpo estekak == https://interpro.wisc.edu/the-history-and-evolution-of-manufacturing/ [https://www.thehenryford.org/collections-and-research/digital-collections/expert-sets/7139/#:~:text=Henry%20Ford%20combined%20interchangeable%20parts,adopt%20Ford's%20innovative%20production%20methods. https://www.thehenryford.org/collections-and-research/digital-collections/expert-sets/7139/#:~:text=Henry%20Ford%20combined%20interchangeable%20parts,adopt%20Ford's%20innovative%20production%20methods.] https://education.nationalgeographic.org/resource/industrialization-labor-and-life/ https://inventionland.com/blog/manufacturing-past-present/ https://www.soloingenieria.org/ingenieria-de-produccion/ [[Kategoria:Ingeniaritza]] rs92x9pc9vt3ymzs8bshjtuze4lfvkz 9983815 9983776 2024-11-28T13:32:25Z Chirapozu 167961 9983815 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Asierde}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Ingeniería de producción}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Manufacturing engineering}} = Ekoizpen ingeniaritza = '''Ekoizpen Ingeniaritza''' ingeniaritzako adar bat da non [[:es:Manufactura|manufaktura-prozesuekin]], produktuen lanketarekin eta merkantzia industrialekin lan egiten den. Faktore garrantzitsu guztiak integratzea bilatzen du, gizarterako beharrezkoak diren produktuetako intsumo ekonomikoen aldaketei lotutako arazo konplexuei konponbide optimoak emateko. [[Fitxategi:B-24 bomber at Willow Run.jpg|thumb|194x194px|[[:en:Willow_Run|Willow Run]]-eko [[Ford Motor Company]] fabrikak ekoizpen ingeniaritzaren printzipioak erabili zituen [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]] [[:en:Consolidated_B-24_Liberator|B-24 Liberator]] aireontzi militarren [[:en:Mass_production|masa ekoizpenaren]] errekorra lortzeko.]] == Kontzeptua == Ekoizpen Ingeniaritza, etorkizuneko gradu bezala katalogatu da nazioartean. Gradu berritzailea da, diziplina anitzekoa: zientzia, teknologia, ekonomia eta administrazioa egokitzen dituena, [[ondasunak eta zerbitzuak]] ekoizteko sistemak optimizatuz. Ekoizpen- edo administrazio-prozesuak hobetzen ditu alor global bat menderatuz. Horrela, prozesu horiek garatzen laguntzen du, eta erakunde horiek Kolaboratzailearen, Ingurumenaren eta baliabideen ongizatea zaintzera bultzatzen ditu. Lan-ingurunea hobetzen dute, non produktuen eta zerbitzuen kalitatea nabarmentzen den; ekoizpen-sistemak aztertzen dituzte etapa guztietan, hasierako sorkuntza eta plangintzatik hasita eta sisten horren diseinuraino eta eragiketaraino. Ekoizpen ingeniaria diseinu bat produktu bihurtzeko figura nagusia da, eragiketen integratzaile gisa jardun behar du, erakunde bateko langileak, informazioa eta teknologia koordinatuz. [[Energia|Energiaren]] erabilera, ingurumen- eta giza-babesa, [[Fabrikazio-prozesuak|fabrikazio-prozesuen]] kudeaketa eta kontrola kontuan hartuz diseinatzen ditu sistemak; horrez gain, prozesu optimizatuak dituzten produktuak egitea ere hartzen ditu kontuan. === Helburuak === Ekoizpen Ingeniaritzaren helburu nagusia, ahalik eta eraginkortasun handiena lortzea da dituen baliabideekin (eskulana, materialak, teknologia eta kapitala), azken produktuaren edo zerbitzuaren kalitatea arriskuan jarri gabe. Horretarako hurrengo helburu hauek bete behar ditu: * Ekoizpen-prozesuak optimizatzea: Ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko modu eraginkorrena bilatzea, ekoizpen-denborak eta horri lotutako kostuak minimizatuz. * Kalitatea hobetzea: Produktu eta zerbitzuek ezarritako kalitate-estandarrak betetzen dituztela ziurtatzea, bezeroen beharrak betez. * [[Produktibitate|Produktibitatea]] maximizatzea: baliabide berdinak edo gutxiago izanda, ekoiztutako ondasun edo zerbitzuen kopurua handitzea, sistemaren eraginkortasun orokorra hobetuz. * Ekoizpen-kostuak murriztea: Prozesuetako eraginkortasun ezak identifikatzea eta ezabatzea, baliabideen erabilera optimizatuz eta hondakinak minimizatuz. * Laneko segurtasuna bermatzea: Langile guztiak babesten duten eta arriskuak minimizatzen dituzten ekoizpen-sistemak diseinatzea. * [[Jasangarritasun|Jasangarritasuna]] sustatzea: [[Ingurumen-inpaktuaren adierazpen|Ingurumen-inpaktua]] txikiagotzen duten eta baliabideen erabilera arduratsua sustatzen duten prozesuak ezartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ingeniería de Producción: Guía Completa|hizkuntza=es|url=https://www.soloingenieria.org/ingenieria-de-produccion/|aldizkaria=Solo ingeniería|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Funtzioak === Ekoizpen ingeniaria diziplina anitzeko profesional integrala da. Industria-ekoizpen osoa [[Kalkulu (matematikaren adarra)|kalkulua]], fisika eta kontrol estadistikoaren menpe dago, beste ingeniaritzako adar batzuen artean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Ingeniería de Producción|hizkuntza=es|url=https://www.unimet.edu.ve/facultad_ingenieria/ingenieria-de-produccion/|aldizkaria=Universidad Metropolitana|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Matematika]]: Ekoizpenerako eredu matematikoak garatu egiten ditu. Eredu matematikoak atal hauek guztiak izan ahal ditu: kalkulu integralak, diferentzialak, ekuazio diferentzialak, prozesuak garatzeko logika matematikoa, matematikaren adar guztiak hartzen ditu. [[Fisika]]: Lehengaien eta produktuen egoera ezagutu, materialak eta inguru giroarekin gertatzen diren aldaketak ezagutu, laborategian materialen egoerak aztertzeko, saiakuntzak egin eta produktu hobeak lortzeko eta nahi diren baldintzak lortzeko. [[Estatistika]]: Ekoizpen adierazleak eta laginketa estatistikoak garatzen ditu, estatistikaren adar guztiak ezagutzen ditu. [[Ingurumen ingeniaritza|Ekoizpenaren eta ingurumenaren jardueraren kudeaketa]]: Ekoizpen-adierazleen neurketa eta hobekuntza; enpresen profil teknologiko lehiakorraren analisia eta garapenerako arlo estrategikoen determinazioa; ekoizpenaren informazioa; proiektu industrialen muntaia eta aurkezpena.   Kudeaketa teknologikoa, berrikuntza, transferentzia, eta negoziazio prozesua menperatu: Industria prozesu espezifikoen analisia, ebaluazioa eta hobekuntza teknologikoa. [[Diseinu-prozesua ingeniaritzan|Produktuaren eta prozesuaren diseinua]]: Simulazio eta moldaketa tresnak erabiliz ereduen, produktuen eta prozesu industrialen diseinua egin. Teknologia berriei buruzko paradigmak aplikatzea produktuaren, prozesuaren eta prozesuen kontrolaren diseinuarekin lotutako alderdiei. [[Automatizazio|Automatizazioa]]: Arrazionalizazio, [[mekanizazio]] eta automatizazio beharrak baloratu, ekoizpenaren informatizazioa egin eta [[Automatizazio industrial|automatizazio prozesuen]] formulazioan, muntaian eta jarraipenean euskarria izan. [[Kalitatearen kudeaketa|Kalitate-kontrola (SGC)]]: gaur eguneko lege eta ziurtapen arauak ezagutu, kalitate sistemak hobetuz. [[Ingurumen ingeniaritza|Ingurumena (SGA):]] legezko araudia eta ingurumen ziurtagiria ezagutu, bere helburua produktuak eta zerbitsuak ekoiztea da baliabideak minimizatuz eta ingurumenari kalterik egin gabe. Industria segurtasuna eta osasun okupazionala (SISO): Profesional honek gaitasuna du langile, makineria, ingurumen eta erakundearen instalazioen arriskuak saihesteko, zuzentzeko eta txikiagotzeko, langileen ongizate baldintzak hobetzeko maila mentalean fisikoan eta haiek lan egiten duten inguruetan. Ezagutza eremua: Logistika lehengaietatik produktua amaituta egon arte, biltegiratzea eta garraioa, ekoizpenerako programazio sistemak. == Historia == Ekoizpen [[Ingeniaritza|ingeniaritzaren]] historia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manufacturing Engineering - History|url=https://www.liquisearch.com/manufacturing_engineering/history|aldizkaria=www.liquisearch.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> XIX. mendearen erdialdean [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetan]] eta XVIII. mendean [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]] hasi zela esan dezakegu. Nahiz eta [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]], [[Antzinako Erroma|Antzinako Erroman]] eta [[Ekialde Ertaina|Ekialde ertainean]] bazeudela lantegi handiak. [[Veneziako armategia]] munduko lantegia lehenengoetarikoa izan zen. 1104an sortu zen [[Veneziako Errepublika|Veneziako errepublikan]], [[Industria Iraultza|industria-iraultza]] baino ehunkada urte lehenago. Veneziako armategiak ia itsasontzi bat ekoizten zuen egunero eta 16.000 pertsonek lan egiten zuten han. Historialarien ustez, lehen fabrika modernoa [[Matthew Boulton|Matthew Boultonen]] [[Soho Manufactory]] izan zen, 1761ean Birminghamen. Beste bi aukerak izan ahal dira Derbyko [[John Lombe|John Lomberen]] zetazko lantegia (1721) eta Richard Arkwrighten [[Cromford Mill]] (1771). Cromford Mill bere ekipoa egokitzeko eta materiala fabrikazio prozesu ezberdinetara eramateko eraiki zen. Historialari batek, [[Jack Weatherford|Jack Weatherfordek]], lehen lantegia Potosin, Bolivian, zegoela zioen. Potosiko fabrikak gertu zegoen zilar ugaria aprobetxatu egiten zuen eta sartutako zilarrezko xerrak prozesatuz txanponak sortzen zituzten. XIX. mendeko kolonia britaniarrek fabrikak eraiki zituzten, non erakin sinple bat erabiltzen zuten langileek eskulanak egiteko, batez ere [[Ehungintza|ehungintzako lanak]] egiteko. Hori eraginkorragoa izan zen materialak administratzeko eta banatzeko langileei aurreko fabrikazio metodoak baino, [[Eskulangintza|artisau-industriak]] edo ekoizpen-sistema bezala. Kotoi fabrikek [[lurrun-makina]] eta ehundegi-mekanikoa bezalako asmakizunak erabili zituzten XIX. mendeko fabrika industrialetan aitzindari izateko, non doitasunezko makina-erremintek eta pieza ordezkagarriek eraginkortasun handiagoa eta galera gutxiago zituzten. Esperientzia hau ekoizpen ingeniaritzaren ikasketen oinarria izan zen. 1820 eta 1850 urteen artean, mekanizatu gabeko fabrikak artisau lantegi tradizionalak ordezkatu zituzten, fabrikazio erakunde nagusi bezala. [[Henry Ford|Henry Fordek]] fabrikaren kontzeptua goitik behera aldatu zuen eta horrela ekoizpen ingeniaritza sortu zuen XX. mendearen hasieran ekoizpen masiboaren berrikuntzarekin. Errodadura-arrapala batzuen ondoan langile espezializatuek (Forden lantegietan) automobil bezalako produktu bat eraiki zuten. Kontzeptu horrek ekoizpen-kostuak izugarri murriztu zituen ia ondasun guztietan eta kontsumismoaren aroa ekarri zuen. === Garapen modernoak === Fabrikazio modernoko ingeniaritza-ikasketek barneratzen dituzte produktu baten osagaiak ekoizteko eta integratzeko behar diren bitarteko prozesu guztiak. [[Automatizazio|Automatizazioa]] ekoizpen-prozesu desberdinetan erabiltzen da, adibidez mekanizazioan eta soldaduran. Fabrikazio automatizatua fabrikan dauden salgaiak ekoizteko automatizazioaren aplikazioari dagokio. Fabrikazio automatizatuak ekoizpen-prozesurako dituen abantaila nagusiak automatizazioa modu eraginkorrean ezarriz gauzatzen dira, eta honako hauek barne hartzen dituzte: kontsiztentzia eta kalitate handiagoa, fabrikaziorako epeak murriztea, ekoizpena sinplifikatzea, manipulazioa txikiagoa izatea, lan-fluxua hobetzea eta langileen morala hobetzea. [[Fitxategi:Industrial robots-transparent.gif|thumb|[[Robot industrial|Robot industrialak.]]]] [[Robotika]] [[mekatronika]] eta [[Automatizazio industrial|automatizazioaren]] aplikazioa da robotak sortzeko, eta horiek fabrikazioan erabili ohi dira arriskutsuak, desatseginak edo errepikakorrak diren zereginak egiteko. [[Robot]] horiek edozein forma eta tamainatakoak izan daitezke, baina denak aurrez programatuta daude eta elkarreraginean daude fisikoki munduarekin. Robot bat sortzeko, ingeniari batek erabili ohi ditu zinematika (robotaren mugimendu-eremua zehazteko) eta mekanika (robotaren barruko tentsioak zehazteko). Gaur egun robotak asko erabiltzen dira ekoizpen ingeniaritzan. Robotei esker, enpresek dirua aurrezten dute negozioetan, gizakientzat diren zeregin arriskutsuegiak edo zehatzegiak egiten dituzte eta ekonomikoki errentagarria da, eta kalitate hobea bermatzen dute. Enpresa askok roboten muntaketa lerroak erabiltzen dituzte, eta lantegi batzuk hain daude robotizatuta, non beraiek bakarrik kudeatu ahal dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == [[Ingeniaritza]] [[Ingeniaritza industrial]] [[Ingeniaritza zibil]] [[Ingeniaritza mekaniko]] [[Ingeniaritza elektriko]] [[Kudeaketa ingeniaritza]] [[Produkzio-sistema]] == Kanpo estekak == https://interpro.wisc.edu/the-history-and-evolution-of-manufacturing/ [https://www.thehenryford.org/collections-and-research/digital-collections/expert-sets/7139/#:~:text=Henry%20Ford%20combined%20interchangeable%20parts,adopt%20Ford's%20innovative%20production%20methods. https://www.thehenryford.org/collections-and-research/digital-collections/expert-sets/7139/#:~:text=Henry%20Ford%20combined%20interchangeable%20parts,adopt%20Ford's%20innovative%20production%20methods.] https://education.nationalgeographic.org/resource/industrialization-labor-and-life/ https://inventionland.com/blog/manufacturing-past-present/ https://www.soloingenieria.org/ingenieria-de-produccion/ https://es.wikipedia.org/wiki/Manufactura [[Kategoria:Ingeniaritza]] 86z9k5p98exyfdjt925bqwdhgi8yxfh 9983823 9983815 2024-11-28T13:36:31Z Chirapozu 167961 9983823 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Asierde}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Ingeniería de producción}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Manufacturing engineering}} = Ekoizpen ingeniaritza = '''Ekoizpen Ingeniaritza''' ingeniaritzako adar bat da non [[:es:Manufactura|manufaktura-prozesuekin]], produktuen lanketarekin eta merkantzia industrialekin lan egiten den. Faktore garrantzitsu guztiak integratzea bilatzen du, gizarterako beharrezkoak diren produktuetako intsumo ekonomikoen aldaketei lotutako arazo konplexuei konponbide optimoak emateko. [[Fitxategi:B-24 bomber at Willow Run.jpg|thumb|194x194px|[[:en:Willow_Run|Willow Run]]-eko [[Ford Motor Company]] fabrikak ekoizpen ingeniaritzaren printzipioak erabili zituen [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]] [[:en:Consolidated_B-24_Liberator|B-24 Liberator]] aireontzi militarren [[:en:Mass_production|masa ekoizpenaren]] errekorra lortzeko.]] == Kontzeptua == Ekoizpen Ingeniaritza, etorkizuneko gradu bezala katalogatu da nazioartean. Gradu berritzailea da, diziplina anitzekoa: zientzia, teknologia, ekonomia eta administrazioa egokitzen dituena, [[ondasunak eta zerbitzuak]] ekoizteko sistemak optimizatuz. Ekoizpen- edo administrazio-prozesuak hobetzen ditu alor global bat menderatuz. Horrela, prozesu horiek garatzen laguntzen du, eta erakunde horiek Kolaboratzailearen, Ingurumenaren eta baliabideen ongizatea zaintzera bultzatzen ditu. Lan-ingurunea hobetzen dute, non produktuen eta zerbitzuen kalitatea nabarmentzen den; ekoizpen-sistemak aztertzen dituzte etapa guztietan, hasierako sorkuntza eta plangintzatik hasita eta sistema horren diseinuraino eta eragiketaraino. Ekoizpen ingeniaria diseinu bat produktu bihurtzeko figura nagusia da, eragiketen integratzaile gisa jardun behar du, erakunde bateko langileak, informazioa eta teknologia koordinatuz. [[Energia|Energiaren]] erabilera, ingurumen- eta giza-babesa, [[Fabrikazio-prozesuak|fabrikazio-prozesuen]] kudeaketa eta kontrola kontuan hartuz diseinatzen ditu sistemak; horrez gain, prozesu optimizatuak dituzten produktuak egitea ere hartzen ditu kontuan. === Helburuak === Ekoizpen Ingeniaritzaren helburu nagusia, ahalik eta eraginkortasun handiena lortzea da dituen baliabideekin (eskulana, materialak, teknologia eta kapitala), azken produktuaren edo zerbitzuaren kalitatea arriskuan jarri gabe. Horretarako hurrengo helburu hauek bete behar ditu: * Ekoizpen-prozesuak optimizatzea: Ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko modu eraginkorrena bilatzea, ekoizpen-denborak eta horri lotutako kostuak minimizatuz. * Kalitatea hobetzea: Produktu eta zerbitzuek ezarritako kalitate-estandarrak betetzen dituztela ziurtatzea, bezeroen beharrak betez. * [[Produktibitate|Produktibitatea]] maximizatzea: baliabide berdinak edo gutxiago izanda, ekoiztutako ondasun edo zerbitzuen kopurua handitzea, sistemaren eraginkortasun orokorra hobetuz. * Ekoizpen-kostuak murriztea: Prozesuetako eraginkortasun ezak identifikatzea eta ezabatzea, baliabideen erabilera optimizatuz eta hondakinak minimizatuz. * Laneko segurtasuna bermatzea: Langile guztiak babesten duten eta arriskuak minimizatzen dituzten ekoizpen-sistemak diseinatzea. * [[Jasangarritasun|Jasangarritasuna]] sustatzea: [[Ingurumen-inpaktuaren adierazpen|Ingurumen-inpaktua]] txikiagotzen duten eta baliabideen erabilera arduratsua sustatzen duten prozesuak ezartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ingeniería de Producción: Guía Completa|hizkuntza=es|url=https://www.soloingenieria.org/ingenieria-de-produccion/|aldizkaria=Solo ingeniería|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Funtzioak === Ekoizpen ingeniaria diziplina anitzeko profesional integrala da. Industria-ekoizpen osoa [[Kalkulu (matematikaren adarra)|kalkulua]], fisika eta kontrol estadistikoaren menpe dago, beste ingeniaritzako adar batzuen artean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Ingeniería de Producción|hizkuntza=es|url=https://www.unimet.edu.ve/facultad_ingenieria/ingenieria-de-produccion/|aldizkaria=Universidad Metropolitana|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Matematika]]: Ekoizpenerako eredu matematikoak garatu egiten ditu. Eredu matematikoak atal hauek guztiak izan ahal ditu: kalkulu integralak, diferentzialak, ekuazio diferentzialak, prozesuak garatzeko logika matematikoa, matematikaren adar guztiak hartzen ditu. [[Fisika]]: Lehengaien eta produktuen egoera ezagutu, materialak eta inguru giroarekin gertatzen diren aldaketak ezagutu, laborategian materialen egoerak aztertzeko, saiakuntzak egin eta produktu hobeak lortzeko eta nahi diren baldintzak lortzeko. [[Estatistika]]: Ekoizpen adierazleak eta laginketa estatistikoak garatzen ditu, estatistikaren adar guztiak ezagutzen ditu. [[Ingurumen ingeniaritza|Ekoizpenaren eta ingurumenaren jardueraren kudeaketa]]: Ekoizpen-adierazleen neurketa eta hobekuntza; enpresen profil teknologiko lehiakorraren analisia eta garapenerako arlo estrategikoen determinazioa; ekoizpenaren informazioa; proiektu industrialen muntaia eta aurkezpena.   Kudeaketa teknologikoa, berrikuntza, transferentzia, eta negoziazio prozesua menperatu: Industria prozesu espezifikoen analisia, ebaluazioa eta hobekuntza teknologikoa. [[Diseinu-prozesua ingeniaritzan|Produktuaren eta prozesuaren diseinua]]: Simulazio eta moldaketa tresnak erabiliz ereduen, produktuen eta prozesu industrialen diseinua egin. Teknologia berriei buruzko paradigmak aplikatzea produktuaren, prozesuaren eta prozesuen kontrolaren diseinuarekin lotutako alderdiei. [[Automatizazio|Automatizazioa]]: Arrazionalizazio, [[mekanizazio]] eta automatizazio beharrak baloratu, ekoizpenaren informatizazioa egin eta [[Automatizazio industrial|automatizazio prozesuen]] formulazioan, muntaian eta jarraipenean euskarria izan. [[Kalitatearen kudeaketa|Kalitate-kontrola (SGC)]]: gaur eguneko lege eta ziurtapen arauak ezagutu, kalitate sistemak hobetuz. [[Ingurumen ingeniaritza|Ingurumena (SGA):]] legezko araudia eta ingurumen ziurtagiria ezagutu, bere helburua produktuak eta zerbitsuak ekoiztea da baliabideak minimizatuz eta ingurumenari kalterik egin gabe. Industria segurtasuna eta osasun okupazionala (SISO): Profesional honek gaitasuna du langile, makineria, ingurumen eta erakundearen instalazioen arriskuak saihesteko, zuzentzeko eta txikiagotzeko, langileen ongizate baldintzak hobetzeko maila mentalean fisikoan eta haiek lan egiten duten inguruetan. Ezagutza eremua: Logistika lehengaietatik produktua amaituta egon arte, biltegiratzea eta garraioa, ekoizpenerako programazio sistemak. == Historia == Ekoizpen [[Ingeniaritza|ingeniaritzaren]] historia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Manufacturing Engineering - History|url=https://www.liquisearch.com/manufacturing_engineering/history|aldizkaria=www.liquisearch.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> XIX. mendearen erdialdean [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBetan]] eta XVIII. mendean [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]] hasi zela esan dezakegu. Nahiz eta [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]], [[Antzinako Erroma|Antzinako Erroman]] eta [[Ekialde Ertaina|Ekialde ertainean]] bazeudela lantegi handiak. [[Veneziako armategia]] munduko lantegia lehenengoetarikoa izan zen. 1104an sortu zen [[Veneziako Errepublika|Veneziako errepublikan]], [[Industria Iraultza|industria-iraultza]] baino ehunkada urte lehenago. Veneziako armategiak ia itsasontzi bat ekoizten zuen egunero eta 16.000 pertsonek lan egiten zuten han. Historialarien ustez, lehen fabrika modernoa [[Matthew Boulton|Matthew Boultonen]] [[Soho Manufactory]] izan zen, 1761ean Birminghamen. Beste bi aukerak izan ahal dira Derbyko [[John Lombe|John Lomberen]] zetazko lantegia (1721) eta Richard Arkwrighten [[Cromford Mill]] (1771). Cromford Mill bere ekipoa egokitzeko eta materiala fabrikazio prozesu ezberdinetara eramateko eraiki zen. Historialari batek, [[Jack Weatherford|Jack Weatherfordek]], lehen lantegia Potosin, Bolivian, zegoela zioen. Potosiko fabrikak gertu zegoen zilar ugaria aprobetxatu egiten zuen eta sartutako zilarrezko xerrak prozesatuz txanponak sortzen zituzten. XIX. mendeko kolonia britaniarrek fabrikak eraiki zituzten, non erakin sinple bat erabiltzen zuten langileek eskulanak egiteko, batez ere [[Ehungintza|ehungintzako lanak]] egiteko. Hori eraginkorragoa izan zen materialak administratzeko eta banatzeko langileei aurreko fabrikazio metodoak baino, [[Eskulangintza|artisau-industriak]] edo ekoizpen-sistema bezala. Kotoi fabrikek [[lurrun-makina]] eta ehundegi-mekanikoa bezalako asmakizunak erabili zituzten XIX. mendeko fabrika industrialetan aitzindari izateko, non doitasunezko makina-erremintek eta pieza ordezkagarriek eraginkortasun handiagoa eta galera gutxiago zituzten. Esperientzia hau ekoizpen ingeniaritzaren ikasketen oinarria izan zen. 1820 eta 1850 urteen artean, mekanizatu gabeko fabrikak artisau lantegi tradizionalak ordezkatu zituzten, fabrikazio erakunde nagusi bezala. [[Henry Ford|Henry Fordek]] fabrikaren kontzeptua goitik behera aldatu zuen eta horrela ekoizpen ingeniaritza sortu zuen XX. mendearen hasieran ekoizpen masiboaren berrikuntzarekin. Errodadura-arrapala batzuen ondoan langile espezializatuek (Forden lantegietan) automobil bezalako produktu bat eraiki zuten. Kontzeptu horrek ekoizpen-kostuak izugarri murriztu zituen ia ondasun guztietan eta kontsumismoaren aroa ekarri zuen. === Garapen modernoak === Fabrikazio modernoko ingeniaritza-ikasketek barneratzen dituzte produktu baten osagaiak ekoizteko eta integratzeko behar diren bitarteko prozesu guztiak. [[Automatizazio|Automatizazioa]] ekoizpen-prozesu desberdinetan erabiltzen da, adibidez mekanizazioan eta soldaduran. Fabrikazio automatizatua fabrikan dauden salgaiak ekoizteko automatizazioaren aplikazioari dagokio. Fabrikazio automatizatuak ekoizpen-prozesurako dituen abantaila nagusiak automatizazioa modu eraginkorrean ezarriz gauzatzen dira, eta honako hauek barne hartzen dituzte: kontsiztentzia eta kalitate handiagoa, fabrikaziorako epeak murriztea, ekoizpena sinplifikatzea, manipulazioa txikiagoa izatea, lan-fluxua hobetzea eta langileen morala hobetzea. [[Fitxategi:Industrial robots-transparent.gif|thumb|[[Robot industrial|Robot industrialak.]]]] [[Robotika]] [[mekatronika]] eta [[Automatizazio industrial|automatizazioaren]] aplikazioa da robotak sortzeko, eta horiek fabrikazioan erabili ohi dira arriskutsuak, desatseginak edo errepikakorrak diren zereginak egiteko. [[Robot]] horiek edozein forma eta tamainatakoak izan daitezke, baina denak aurrez programatuta daude eta elkarreraginean daude fisikoki munduarekin. Robot bat sortzeko, ingeniari batek erabili ohi ditu zinematika (robotaren mugimendu-eremua zehazteko) eta mekanika (robotaren barruko tentsioak zehazteko). Gaur egun robotak asko erabiltzen dira ekoizpen ingeniaritzan. Robotei esker, enpresek dirua aurrezten dute negozioetan, gizakientzat diren zeregin arriskutsuegiak edo zehatzegiak egiten dituzte eta ekonomikoki errentagarria da, eta kalitate hobea bermatzen dute. Enpresa askok roboten muntaketa lerroak erabiltzen dituzte, eta lantegi batzuk hain daude robotizatuta, non beraiek bakarrik kudeatu ahal dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == [[Ingeniaritza]] [[Ingeniaritza industrial]] [[Ingeniaritza zibil]] [[Ingeniaritza mekaniko]] [[Ingeniaritza elektriko]] [[Kudeaketa ingeniaritza]] [[Produkzio-sistema]] == Kanpo estekak == https://interpro.wisc.edu/the-history-and-evolution-of-manufacturing/ [https://www.thehenryford.org/collections-and-research/digital-collections/expert-sets/7139/#:~:text=Henry%20Ford%20combined%20interchangeable%20parts,adopt%20Ford's%20innovative%20production%20methods. https://www.thehenryford.org/collections-and-research/digital-collections/expert-sets/7139/#:~:text=Henry%20Ford%20combined%20interchangeable%20parts,adopt%20Ford's%20innovative%20production%20methods.] https://education.nationalgeographic.org/resource/industrialization-labor-and-life/ https://inventionland.com/blog/manufacturing-past-present/ https://www.soloingenieria.org/ingenieria-de-produccion/ https://es.wikipedia.org/wiki/Manufactura [[Kategoria:Ingeniaritza]] 3ua1b5ipy89ikvbchxxqdo9oolkoeqg 2 1211168 9983865 9971889 2024-11-28T13:56:52Z Unai Garcia Portillo 167771 9983865 wikitext text/x-wiki '''Barne zirkuitu integratua,''' ingelesez: '''Two Wire Interface (I²C)''' deitua, Phillips Semiconductors empresak (gaur egun NXP Semiconductors) 1982. urtean garatutako datu-serieko bus bat da. Zirkuitu baten zati ezberdinen arteko komunikaziorako erabiltzen da nagusiki, adibidez, [[mikrokontrolagailu]] eta [[Periferiko (ordenagailua)|periferikoen]] arteko komunikazioa sortzeko. == Historia == == Bus sistema == === Definizio elektrikoa === === Pultsu eta autobusaren egoera === === Bideraketa === === Transferentzia protokoloa === == Erabilera == == Egonkortasuna == == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Aitor Salutregi}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|agua}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|water}} <br /> 11q6aseil76ncj449k294mtgxgq57r5 9984443 9983865 2024-11-28T21:59:41Z Aitor Salutregi 167770 9984443 wikitext text/x-wiki '''Barne zirkuitu integratua,''' ingelesez: '''Two Wire Interface (I²C)''' deitua, Phillips Semiconductors empresak (gaur egun NXP Semiconductors) 1982. urtean garatutako datu-serieko bus bat da. Zirkuitu baten zati ezberdinen arteko komunikaziorako erabiltzen da nagusiki, adibidez, [[mikrokontrolagailu]] eta [[Periferiko (ordenagailua)|periferikoen]] arteko komunikazioa sortzeko. == Historia == == Bus sistema == === Definizio elektrikoa === === Pultsu eta autobusaren egoera === === Bideraketa === === Transferentzia protokoloa === == Erabilera == I²C protokoloa oso estimatua da bere sinpletasun eta efizientziagatik, mikrokontrolagailu bakarra izanik hau gai baita gailu ezberdinez beteriko sare bat kudeatzeko soilik bi pin erabiliz; SDA (datu lerroa) eta SCL (erloju lerroa). Azken ezaugarri honek, nabarmenki txikitzen ditu diseinu eta produkzio kostuak zirkuitu integratuan behar diren pin kopuruak murriztuz. Fisikoki tamaina txikitzean eta konektibitaterako behar dituen konexio kopurua murriztean, konexioen arteko hutsegite arriskua ere murriztu egiten da. I²C-a gaur egungo beste bus batzuk baino motelagoa den arren, oso erabilgarria da abiadura handien beharra ez dugun aplikazioetarako. Bere erabilera oso zabaldurik dago, batik-bat; sentsore, denbora errealeko erloju, analogiko-digitaletako bihurgailuetan, EEPROM memorietan eta multiplexadoreetan. Beste abantailetako bat bere '''hot-plugging-aren''' onarpen ahalmenean datza, ondorioz erabiltzen ari garen bitartean bus ezberdinak gehitu zein kentzeko ahalmena izango baitugu. Gainera I²C-a beste estandar batzuen oinarria da, hala nola, '''ACCESS.bus''', '''VESA (DDC,''' Display Data Channel) edo '''SMBus'''-arentzat. DDCan ekipoaren eta monitorearen arteko komunikazioa bermatzeko eta SMBusean plaka nagusiaren osagai ezberdinak komunikatzeko. Bestalde, I²C-a maisu ugariko moduan ere konfigura daiteke; ondorioz sare berean hainbat maisu izanik, sarearen konplexutasun maila handiagotzeko gai izango gara. == Egonkortasuna == Protokolo eraginkorra den arren, interferentzien aurrean ahuldura nabarmenak ditu. Horregaitik bere erabilera ingurune kontrolatuetara mugatzen da. ///////Arrazoi nagusienak zarata elektromagnetikoak, diafoniak eta konexio fisikoetan egon daitezkeen arazoetan oinarritzen dira. en aurrean bereziki duen sentsibilitatean oinarritzen da. Ondorio hauengaitik ez da protokolo erabilgarria izango distantzi handietarako zein maiztasun handiko inguruneetarako./////////// Hala ere, ahuldura horiek gutxitzeko moduak ere badaude. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Aitor Salutregi}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|agua}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|water}} <br /> 5lyhvnwjtukhy7lgpggxfkcbo9xwvnz 9984604 9984443 2024-11-29T09:02:29Z Unai Garcia Portillo 167771 9984604 wikitext text/x-wiki '''Barne zirkuitu integratua,''' ingelesez: '''Two Wire Interface (I²C)''' deitua, Phillips Semiconductors enpresak (gaur egun NXP Semiconductors) 1982. urtean garatutako datu-serieko [[Bus (informatika)|bus]] bat da. Zirkuitu baten zati ezberdinen arteko komunikaziorako erabiltzen da nagusiki, adibidez, [[mikrokontrolagailu]] eta [[Periferiko (ordenagailua)|periferikoen]] arteko komunikazioa sortzeko. I²Ck bus berdinera hainbat gailu konektatzeko abantaila dauka. Baita ere, serieko beste [[Protokolo (argipena)|protokolo]] batekin konparatzen badugu, [[TTL|transistore-transistore teknologiarekin]] (TTL), adibidez, [[komunikazio trama]] bakoitzean bit gehiago barneratzeko aukera dago. Hori dela eta, mezu egonkorragoak eta zehatzagoak bidaltzen dira. I²C portu batetik bidalitako mezuek, informazio-bytea ez ezik, sentsorearen eta erregistroaren helbideratze-sistemak ere baditu. Beraz, komunikazio batean hartzaileak jasotako informazioaren [[ACK|baieztapen-mezua]] (ingelesez, ACK) bidaltzen du. Orduan, I²Ck komunikazio batean parte hartzen duten elementuek desberdintzen ditu. == Historia == == Bus sistema == I²C [[maisu-morroi]] bus bezala diseinatuta dago. Datu-transferentzia maisuak hasten du beti, eta morroiak erantzuten du. [[Nodo]] multimaisu baten bitartez maisu anitz egon daitezke. Hori dela eta, maisuen arteko komunikazioa gauzatu daiteke, non maisu batek morroi bezala jokatzen duen. Busaren sarbide kontrola zehaztapenek arautzen dute, eta horrela maisuek txandakatzen dira. [[Fitxategi:I2C.svg|thumb|Adibide eskematiko bat, [[pull-up erresistentziak]] (Rp) dituen maisu batekin (mikrokontrolagailu bat) eta hiru nodo morroiekin ([[Seinale analogikotik digitalerako bihurgailua|ADC]] bat, [[Seinale digitaletik analogikorako bihurgailua|DAC]] bat eta beste mikrokontrolagailu bat).]] === Definizio elektrikoa === === Pultsu eta autobusaren egoera === === Bideraketa === === Transferentzia protokoloa === == Erabilera == I²C protokoloa oso estimatua da bere sinpletasun eta efizientziagatik, mikrokontrolagailu bakarra izanik hau gai baita gailu ezberdinez beteriko sare bat kudeatzeko soilik bi pin erabiliz; SDA (datu lerroa) eta SCL (erloju lerroa). Azken ezaugarri honek, nabarmenki txikitzen ditu diseinu eta produkzio kostuak zirkuitu integratuan behar diren pin kopuruak murriztuz. Fisikoki tamaina txikitzean eta konektibitaterako behar dituen konexio kopurua murriztean, konexioen arteko hutsegite arriskua ere murriztu egiten da. I²C-a gaur egungo beste bus batzuk baino motelagoa den arren, oso erabilgarria da abiadura handien beharra ez dugun aplikazioetarako. Bere erabilera oso zabaldurik dago, batik-bat; sentsore, denbora errealeko erloju, analogiko-digitaletako bihurgailuetan, EEPROM memorietan eta multiplexadoreetan. Beste abantailetako bat bere '''hot-plugging-aren''' onarpen ahalmenean datza, ondorioz erabiltzen ari garen bitartean bus ezberdinak gehitu zein kentzeko ahalmena izango baitugu. Gainera I²C-a beste estandar batzuen oinarria da, hala nola, '''ACCESS.bus''', '''VESA (DDC,''' Display Data Channel) edo '''SMBus'''-arentzat. DDCan ekipoaren eta monitorearen arteko komunikazioa bermatzeko eta SMBusean plaka nagusiaren osagai ezberdinak komunikatzeko. Bestalde, I²C-a maisu ugariko moduan ere konfigura daiteke; ondorioz sare berean hainbat maisu izanik, sarearen konplexutasun maila handiagotzeko gai izango gara. == Egonkortasuna == Protokolo eraginkorra den arren, interferentzien aurrean ahuldura nabarmenak ditu. Horregaitik bere erabilera ingurune kontrolatuetara mugatzen da. ///////Arrazoi nagusienak zarata elektromagnetikoak, diafoniak eta konexio fisikoetan egon daitezkeen arazoetan oinarritzen dira. en aurrean bereziki duen sentsibilitatean oinarritzen da. Ondorio hauengaitik ez da protokolo erabilgarria izango distantzi handietarako zein maiztasun handiko inguruneetarako./////////// Hala ere, ahuldura horiek gutxitzeko moduak ere badaude. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Aitor Salutregi}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|agua}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|water}} <br /> ait4zyw8jmbav2429jh09rglqd6w5a2 2 1211169 9983780 9981956 2024-11-28T13:17:39Z IgorMikel 167772 9983780 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == [[Fitxategi:NIGU Strain tower.JPG|thumb|[[Energia elektriko|Energia elektrikoa]] honelako lineetatik transmititzen da, baita [[goi-tentsioko]] [[lurpeko lineetatik]] ere.]] '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == [[Fitxategi:Greater Cape Town 12.02.2007 16-41-31.2007 16-41-33.JPG|thumb|[[Athlone zentral elektrikoa]] [[Lurmutur Hiria|(Lurmutur Hiria]]), hegoafrikan.]] Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko '''transmisio-lineetarako''' sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat '''interkonektatua''' eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == oue9u2rccrippir92o7qeyduzzjvkkm 9983784 9983780 2024-11-28T13:20:06Z IgorMikel 167772 9983784 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == Tentsio altuko lineen argazkia 1xmdnq1xuhg1q9wiby13nc6llh60nm9 9983790 9983784 2024-11-28T13:24:30Z IgorMikel 167772 9983790 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == [[Fitxategi:NIGU Strain tower.JPG|thumb|[[Energia elektriko|Energia elektrikoa]] [[Energia elektrikoa garraiatzeko aireko linea|aireko lineetatik]] transmititzen da, baita [[goi-tentsioko]] [[lurpeko lineetatik]] ere.]] '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == Tentsio altuko lineen argazkia s66vvl230lj5tmqoh2xc0198er1bje2 9983791 9983790 2024-11-28T13:24:43Z IgorMikel 167772 9983791 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == Tentsio altuko lineen argazkia [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] mwaxmgoqpp72a9vj4x8q9p3gj2mgbkv 9983799 9983791 2024-11-28T13:28:06Z IgorMikel 167772 9983799 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == * [https://unsplash.com/es/s/fotos/l%C3%ADnea-el%C3%A9ctrica-a%C3%A9rea Tentsio altuko lineen argazkia] * [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] g2urnjia3z5prjmk3miniqkjcqts8f1 9983802 9983799 2024-11-28T13:28:58Z IgorMikel 167772 9983802 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, [[Energia elektrikoaren sorkuntza|energiaren sorkuntza]], transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da kontsumitzen dena eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == Tentsio altuko lineen argazkia [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] tdns54yw2s2h3k5pb8ayjive50gbkq0 9983813 9983802 2024-11-28T13:31:40Z IgorMikel 167772 9983813 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == * [https://unsplash.com/es/s/fotos/l%C3%ADnea-el%C3%A9ctrica-a%C3%A9rea Goi-tentsioko aireko lineak argazkiak] * [https://www.shutterstock.com/es/search/cables-subterraneos Goi-tentsioko Lurpeko lineen argazkiak] * [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] o4v6d5rt6cc3hdx4lxj5vqmre3j4s4u 9983816 9983813 2024-11-28T13:33:31Z IgorMikel 167772 9983816 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == [[Fitxategi:NIGU Strain tower.JPG|thumb]] '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == * [https://unsplash.com/es/s/fotos/l%C3%ADnea-el%C3%A9ctrica-a%C3%A9rea Goi-tentsioko aireko lineak argazkiak] * [https://www.shutterstock.com/es/search/cables-subterraneos Goi-tentsioko Lurpeko lineen argazkiak] * [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] 4a25xu4fqopzwx9s644skjen8kvzacx 9983819 9983816 2024-11-28T13:34:52Z IgorMikel 167772 9983819 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == [[Fitxategi:NIGU Strain tower.JPG|thumb]] '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran korronte alternoko sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == [[Fitxategi:Greater Cape Town 12.02.2007 16-41-31.2007 16-41-33.JPG|thumb]] Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, [[Korronte alterno|korronte alternoa]] hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == * [https://unsplash.com/es/s/fotos/l%C3%ADnea-el%C3%A9ctrica-a%C3%A9rea Goi-tentsioko aireko lineak argazkiak] * [https://www.shutterstock.com/es/search/cables-subterraneos Goi-tentsioko Lurpeko lineen argazkiak] * [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] 1tu2sxcvp7ie16lmvwbmh4llk7erd99 9983825 9983819 2024-11-28T13:37:04Z IgorMikel 167772 9983825 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == [[Fitxategi:NIGU Strain tower.JPG|thumb]] '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, energiaren sorkuntza, transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, energia da merkantzia eta ez potentzia. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran [[Korronte alterno|korronte alternoko]] sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == [[Fitxategi:Greater Cape Town 12.02.2007 16-41-31.2007 16-41-33.JPG|thumb]] Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, korronte alternoa hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == * [https://unsplash.com/es/s/fotos/l%C3%ADnea-el%C3%A9ctrica-a%C3%A9rea Goi-tentsioko aireko lineak argazkiak] * [https://www.shutterstock.com/es/search/cables-subterraneos Goi-tentsioko Lurpeko lineen argazkiak] * [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] 2r1o62snohrfyapiwa9f6a456byutif 9983827 9983825 2024-11-28T13:39:12Z IgorMikel 167772 9983827 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == [[Fitxategi:NIGU Strain tower.JPG|thumb]] '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, [[Energia elektrikoaren sorkuntza|energiaren sorkuntza]], transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, [[energia]] da merkantzia eta ez [[Potentzia elektriko|potentzia]]. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran [[Korronte alterno|korronte alternoko]] sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura bipolarreko transistorea (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, MOSFET (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == [[Fitxategi:Greater Cape Town 12.02.2007 16-41-31.2007 16-41-33.JPG|thumb]] Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, korronte alternoa hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == * [https://unsplash.com/es/s/fotos/l%C3%ADnea-el%C3%A9ctrica-a%C3%A9rea Goi-tentsioko aireko lineak argazkiak] * [https://www.shutterstock.com/es/search/cables-subterraneos Goi-tentsioko Lurpeko lineen argazkiak] * [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] dc8a3062vzhxzizkkevdg31ek7h9vm4 9983832 9983827 2024-11-28T13:41:25Z IgorMikel 167772 9983832 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == [[Fitxategi:NIGU Strain tower.JPG|thumb]] '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, [[Energia elektrikoaren sorkuntza|energiaren sorkuntza]], transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, [[energia]] da merkantzia eta ez [[Potentzia elektriko|potentzia]]. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran [[Korronte alterno|korronte alternoko]] sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, George Westinghouse, Mikhail Dolivo-Dobrovolsky, Galileo Ferraris, Sebastian Ziani de Ferranti, Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm Siemens, William Stanley Jr, Nikola Tesla eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, potentzia-elektronika daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura [[Transistore bipolar|bipolarreko transistorea]] (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, [[MOSFET]] (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == [[Fitxategi:Greater Cape Town 12.02.2007 16-41-31.2007 16-41-33.JPG|thumb]] Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, korronte alternoa hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == * [https://unsplash.com/es/s/fotos/l%C3%ADnea-el%C3%A9ctrica-a%C3%A9rea Goi-tentsioko aireko lineak argazkiak] * [https://www.shutterstock.com/es/search/cables-subterraneos Goi-tentsioko Lurpeko lineen argazkiak] * [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] 9hsyq2judfk06asjpucbn32cz9umnrk 9983845 9983832 2024-11-28T13:48:26Z IgorMikel 167772 9983845 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{IgorMikel}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Industria de la energía eléctrica}} Arianeren oharra: kontuz ortografia akatsekin. Amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. == Energia elektrikoaren industria == [[Fitxategi:NIGU Strain tower.JPG|thumb]] '''Energia elektrikoaren industriak''' dira, [[Energia elektrikoaren sorkuntza|energiaren sorkuntza]], transmisioa, banaketa eta industria zein publiko orokorarrekiko salmenta prozezuak. Egia esan, [[energia]] da merkantzia eta ez [[Potentzia elektriko|potentzia]]. Kontsumitzaileek kilowatt-orduko ordaintzen dute eta unitate hau potentzia eta denboraren arteko biderkaduraren emaitza da, energia unitate bat izanik. Elektrizitatearen merkataritza 1882. urtean hasi zen, argiteria elektrikorako elektrizitatea sortu zenean. 1880 eta 1890. hamarkadetan, bai ekonomia aldetik eta bai segurtasun aldetik zegoen kezkak, industriaren erregulaziora eraman zuten. Lehen, berrikuntza garestia zen, biztanle gehien zituzten eremuetara mugatuta, haren kostu handia zela eta. Gaur egun, energia elektriko fidagarria eta ekonomikoa funtsezko alderdia bihurtu da ekonomia garatuetako elementu guztien funtzionamendu normalerako, hortaz, energiaren erabilera mundu osora zabaldu da, batez ere herrialde garatuetara. 20. mendearen erdialdean. XX. mendearen erdialdean, elektrizitatea "monopolio naturaltzat" jotzen zen, eta soilik merkatuan erakunde-kopuru mugatu batek parte hartzen bazuen eraginkorra zen; zenbait eremutan, bertikalki integratutako enpresek etapa guztiak hornitzen zituzten, energia sorkuntzatik hasi eta salmentara arte, eta errentagarritasun-tasa eta kostuen egitura, gobernuak bakarrik ikuskatzen zituen. 1990eko hamarkadatik, eskualde askok energia elektrikoaren sorrera eta banaketa zatikatu dute. Merkatu hauek manipula daitezkeenez, horrek prezioetan eta kontsumitzaileentzako fidagarritasunean eragin kaltegarria izango du, baina energia elektrikoaren ekoizpen lehiakorrak azken finean, hobekuntza aipagarriak ekarri ditu eraginkortasunean. Hala ere, transmisioa eta banaketa arazo larriagoak dira, inbertsioaren etekinak ez baitirelako hain erraz aurkitzen. == Historia == [[Alessandro Volta|Alessandro Voltak]] [[Pila voltaiko|pila voltaikoa]] 1800. urtean garatu zuenetik, elektrizitatea pila elektrolitiko batean gertatzen diren erreakzio kimikoen ondoriozko baliabidea da. Garai hartan garestia zen, eta hala izaten jarraitzen du. 1831n, [[Michael Faraday|Michael Faradayk]] mugimendu birakariaren bidez elektrizitatea sortzen zuen makina bat asmatu zuen, baina teknologiak ia 50 urte behar izan zituen komertzialki bideragarria zen fase bat lortzeko. 1878an, Estatu Batuetan, [[Thomas Alva Edison|Thomas Edisonek]] argiaren eta gas berokuntzaren ordezko sistema bideragarri bat garatu eta saldu zuen, korronte zuzeneko energia erabiltzen zuena. 1881eko abenduan, [[Robert Hammondek]], proba modura, argi elektriko berriaren demostrazio bat egin zuen Erresuma Batuko Brighton hirian, Sussexen. Instalazio horren ondorengo arrakastari esker, Hammondek, enpresa horri oinarri komertzial eta legal bat ematea lortu zuen, hainbat denda-jabek argi elektriko berria erabili nahi zutelako. Horrela jaio zen Hammond Electricity Supply Co. 1882. urtearen hasieran, Edisonek munduko lehen lurrun-zentral elektrikoa inauguratu zuen Holborneko zubibidean, Londresen, non City Corporationekin hiru hilabeterako akordio bat sinatu baitzuen argiteria publikoa hornitzeko. Denborarekin, bertako hainbat toki argi elektrikoaz hornitzen joan zen, hornidura-metodoa [[Korronte zuzen|korronte zuzena (CC)]] zelarik. Godalmingeko proiektua eta 1882ko Holborneko biaduktuarena, urte batzuk eta gero itxi ziren bitartean, Brightonekoak aurrera jarraitu zuen eta 1887an egunean 24 orduz hornitzera heldu zen. Beranduago, 1882ko irailean, Edisonek Pearl Streeteko zentral elektrikoa inauguratu zuen New Yorken, korronte zuzenarekin funtzionatzen jarraitzen zuena. Hori dela eta, energia banaketarako Edisonek ez zeukanez tentsioa bihurtzeko baliabiderik, energia sorkuntza kontsumitzailen instalazioetan edo haietatik hurbil egiten zen. Azken finean, edozein sistema elektrikorako aukeratu beharreko tentsioa konpromiso bat da. Transmititutako potentzia kantitate jakin baterako, tentsioaren igoerak korrontea murrizten du eta, beraz, kablearen beharrezko lodiera ere. Zoritxarrez, kontaktu zuzena izateko arriskua eta isolamenduaren lodiera ere areagotu egiten dira. Gainera, karga mota batzuk zailak edo ezinezkoak ziren tentsio altuagoekin funtzionarazteko.Edisonen sistemaren ondorio orokorra, zentral elektrikoak kontsumitzaileengandik milia batera baino gutxiagora egon behar zutela zen. Sistemak hirien erdialdean funtziona zezakeen, baina ez zen errentagarria aldirietan<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Oxner|izenburua=Fet Technology and Application|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|data=1988-12-22|url=https://books.google.es/books?id=0AE-0e-sAnsC&pg=PA18&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-8247-8050-0|sartze-data=2024-11-26}}</ref>. 1880ko hamarkadaren erdialdean eta amaieran [[Korronte alterno|korronte alternoko]] sistemak sartu ziren Europan eta Estatu Batuetan. Korronte alternoarekin, zentral elektrikoetan kokatutako transformadoreek, sorkuntzako energiaren tentsioa igotzen zuten, horrela energia garraiatu eta hiriguneko azpiestazioen bidez tentsioa berriro murriztu eta kargak hornitzeko. Korronte alternoak abantailak ekarri zituen, hala nola, tentsioa handitzeak korrontea murrizten zuen transmisio eta banaketa lineetan, eta, beraz, eroaleen tamaina eta banaketa galerak murrizten ziren. Horrek distantzia luzeetako energia-banaketa merketu zuen. Sorgailuak (zentral hidroelektrikoak, esaterako) kargetatik urrun kokatu zitezkeen. Korronte alternoa eta korronte zuzena aldi batean lehian egon ziren, korronteen gerra deituriko aldia izanik. Korronte zuzeneko sistema alternoa baino seguroagoa zela uste zuten, baina arrazoi hori ez zen korronte alternoaren abantaila tekniko eta ekonomiko izugarriak gainditzeko bezain handia, eta azkenean korronte alternoaren erabilera nagusitu egin zen. Gaur egun erabiltzen den korronte alternoaren elikadura-sistema azkar garatu zen, [[George Westinghouse]], [[Mikhail Dolivo-Dobrovolsky,]] [[Galileo Ferraris]], [[Sebastian Ziani|Sebastian Ziani de Ferranti]], [[Lucien Gaulard]], [[John Dixon Gibbs]], [[Carl Wilhelm Siemens]], [[William Stanley Jevons|William Stanley Jr]], [[Nikola Tesla]] eta beste industrialari batzuei esker. Beste alde batetik, [[potentzia-elektronika]] daukagu. Honek energiaren kontrola zein energiaren bihurketa biltzen ditu. 1902an merkurio-arkuaren artezgailuaren garapenarekin hasi zen. Gailu hau korronte alternoa korronte zuzen bihurtzeko sortu zen, eta 1920.urtetik aurrera, ikerketak aurrera jarraitu zuen sareak kontrolatutako tiratroiak eta merkurio-arkuko balbulak energia-transmisioari aplikatzeko. Elektrodoen graduazioak energia goi-tentsioko korronte zuzenean (HVDC) transmititzeko aukera eman zuen. 1933an seleniozko artezgailuak asmatu ziren. [[Transistore|Transistoreen]] teknologia 1947an agertu zen, kontaktu puntuko transistorea asmatu zenean. Transistore horren ondoren, lotura [[Transistore bipolar|bipolarreko transistorea]] (BJT) sortu zen 1948an. 1950eko hamarkadan, potentzia handiko diodo erdieroaleak hutsezko hodiak ordezkatzen hasi ziren. 1956an, siliziozko artezgailu kontrolatua (SCR) sartu zen merkatuan potentzia-elektronikaren aplikazio sorta handitu zuelarik. 1959an potentzia-elektronikan aurrerakuntza handia eman zen, [[MOSFET]] (eremu-efektuko metal oxidozko transistore erdieroalea) transistorea asmatu zenean. MOSFET-aren sorkuntza honek, potentzia elektronikako diseinatzaileei transistore bipolarrekin posiblea es zen errendimendu zein dentsitate maila desberdinak lortzea ahalbidetu zien. 1969an Hitachik lehen potentzia bertikaleko MOSFETa aurkeztu zuen, beranduago VMOS ( V erako zirrikitudun MOSFETa) bezala ezagutu zena. Hortik aurrera MOSFETa munduko potentzia gailu ohikoena bilakatu da bere ezaugarri guztiengatik. Azken finean, ate akzionamendua potentzia baxuan egitea ahalbidetzen du, konmutazio-abiadura handia dauka, paralelizazio gaitasun aurreratua, banda zabalera zabala, akzionamendu erraza, sendotasuna, polarizazio sinplea, eta erreparaziorako zein aplikaziorako erraztasuna. HVDC distantzia handietan elektrizitate kantitate handia transmititzeko edota hurbileko sistema elektriko asinkronoak konektatzeko zenbat eta gehiago erabiltzen den arren, sorkuntzaren parte handiena, transmizioa, distribuzioa, eta salmenta, korronte alternoan egiten da. == Antolakuntza == [[Fitxategi:Greater Cape Town 12.02.2007 16-41-31.2007 16-41-33.JPG|thumb]] Energia elektrikoaren industria lau prozesutan banatzen da. Elektrizitatearen sorkuntza, adibidez, [[zentral elektriko]] batean, energia elektrikoaren transmisioa, elektrizitatearen banaketa eta elektrizitatearen salmenta. Herrialde askotan, konpainia elektrikoak azpiegitura osoaren jabe dira, energia sorkuntzatik hasi eta transmisio zein banaketa azpiegituretaraino. Horregatik, energia elektrikoa monopolio naturaltzat hartzen da. Orokorrean sektore hauek oso kontrolatuta daude, prezioak adibidez, gobernuak kudeatzen ditu eta askotan gobernua izaten da azpiegituren jabe ere. Hala ere, azkenaldiko modernizazioak, industria honen azken bi prozesuetako joera aldatu du. Merkatuaren erreformak eta merkatuaren egoerak erabakitzen dute konpainia elektrikoaren jarrera prozesu hauetako batzuetan, infraestruktura osoaren jabe izan gabe. Izan daiteke ere herritarrek aukeratzea azpiegituraren babestutako osagairen bat. Hornidura elektrikoa arautu gabe dagoen herrialdeetan, elektrizitatearen erabiltzaileek [[Energia berriztagarri|energia berriztagarriak]] erabil ditzakete nahiz eta sistema garestiagoa izan daitekeen. == Sorrera == Energia sorkuntzarako dauden modu desberdinek, alderdi positiboak zein negatiboak dituzte. Azken finean teknologiak erabakitzen du zein den metodo egokiena, baina merkatu ekonomia batean, kostu baxuena duen metodoa da aukeratzen dena gainerakoen aurrean. Oraindik ez dago argi elektrizitatearen eskariari aurre egiteko zein den metodo egokiena. Energia berriztagarriak ekonomiari dagokionez bideragarrienak bihurtzen ari diren zantzuak daude. Gainera, kasu honetan, sorkuntza iturrien konbinazio egokiak elektrizitatearen prezioa igotzeko arriskua murriztu dezake. == Energia transmisioa == Energia elektrikoaren transmisioa, sorkuntza guneetatik, hau da, zentral elektrikoetatik, azpiestazio elektrikoetara egiten den elektrizitatearen mugimendua da. Mugimendu hau ahalbidetzen duten lineak, transmisio-sare moduan ezagutzen dira. Goi tentsioko azpiestazio eta kontsumitzaileen arteko elektrizitate mugimendua aldiz, energia elelektrikoaren banaketa moduan ezagutzen da. Transmizio eta banaketa sareen arteko konbinazioa, "sare elektriko" moduan ezagutzen da Ipar Amerikan edo besterik gabe, "sarea". Erresuma Batuan, Indian, Malaysian eta Zeelanda Berrian, "National Grid" esaten zaio sareari. Ipar Amerikan interkonexio moduan ezagutzen den eremu zabaleko sare sinkrono batek, korronte alternoa hornitzen duten sorgailu asko zuzenean konektatzen ditu , kontsumitzaileen erabilerarako frekuentzia bera izanik. Adibidez, lau interkonexio nagusi daude Ipar Amerikan (Mendebaldeko Interkonexioa, Ekialdeko Interkonexioa, Quebeceko Interkonexioa eta Texasko Fidagarritasun Elektrikoko Kontseiluaren sarea (ERCOT)). Europan, kontinentearen zatirik handiena sare handi batek konektatzen du. Historikoki, transmisio zein banaketa-lineak enpresa beraren jabetzakoak izan dira, baina 90eko hamarkadatik aurrera, herrialde askok liberalizatu egin dute elektrizitate-merkatuaren erregulazioa, eta, beraz, bereizi egin dira elektrizitate transmisioaren negozioa eta banaketarena. == Energia-Banaketa == Energia elektrikoaren banaketa energia elektrikoaren horniduraren azken etapa da; elektrizitatea garraiatzen du transmisio-sistematik kontsumitzaile indibidualetara. Banaketa-azpiestazioak transmisio-sistemara konektatzen dira , eta erdi-tentsioko transmisio-tentsioa murrizten dute, 2 kV eta 35 kV artekoa, transformadoreen bidez. Banaketa primarioko lineek erdi-tentsioko energia hori bezeroaren instalazioetatik gertu dauden banaketa-transformadoreetara garraiatzen dute. Banaketa-transformadoreek berriro jaisten dute tentsioa argiteriak, industria-ekipoek edo etxetresna elektrikoek erabiltzen duten erabilera-tentsioraino. Askotan, transformadore batetik hornitzen zaie hainbat bezerori, bigarren mailako banaketa-lineen bidez. Bezero komertzialak eta bizitegi-bezeroak bigarren mailako banaketa-lineetara konektatzen dira, zerbitzu-zorrotenen bidez. Energia kantitate askoz handiagoa eskatzen duten bezeroak zuzenean konekta daitezke lehen mailako banaketa-mailara edo azpitransmisio-mailara. == Salmenta == Elektrizitatearen txikizkako salmenta elektrizitatearen azken salmenta da, sortzen denetik azken kontsumitzailearenganaino. Herrialde edo eskualde bateko sektore elektrikoaren antolaketa aldatu egiten da herrialdearen sistema ekonomikoaren arabera. Toki batzuetan, energia elektrikoaren sorkuntza, transmisio eta banaketa guztia gobernuak kontrolatutako erakunde baten esku dago. Beste eskualde batzuek zerbitzu publiko pribatuetako enpresak edo inbertitzaileen jabetzakoak, hirien edo udalerrien jabetzakoak, beren bezeroen jabetzakoak diren enpresa kooperatiboak edo konbinazioak dituzte. Sorkuntza, transmisioa eta banaketa enpresa bakar batek eskain ditzake, edo erakunde desberdinek eman ditzakete sistemaren zati horietako bakoitza. Mundu guztiak ez du sare elektrikorako sarbiderik. 840 milioi pertsona inguruk (gehienak Afrikan) ez zuten 2017an sarbiderik, 2010ean 1.200 milioi ziren bitartean. == Merkatuaren erreforma == Enpresa elektrikoaren eredu enpresariala aldatu egin da urteetan zehar, eta berebiziko garrantzia izan du sektore elektrikoaren konfigurazioan, gaur egungo bihurtu arte: sorkuntzatik, garraio eta banaketatik hasi eta tokiko txikizkako salmentaraino. 1990ean Ingalaterran eta Galesen elektrizitate-horniduraren sektorea erreformatu zenetik nabarmen gertatu da hori. === Estatu Batuetan === 1996 eta 1999 artean, [[Energia Arautzeko Batzorde Federalak]] (FERC) hainbat erabaki hartu zituen AEBetako handizkako merkatua operadore berriei irekitzeko, lehia sustatzeak kontsumitzaileei urtean 4.000 eta 5.000 milioi dolar artean aurreztuko zielakoan eta sektorean berrikuntza teknikoa sustatuko zuelakoan. Merkatuan parte hartzen duten guztiei estatu arteko transmisio-lineetarako sarbide irekia emateko neurriak hartu ziren. * 888. aginduak, bertikalki integratutako enpresa elektrikoei agindu zien energia transmititzeko, sortzeko eta merkaturatzeko jarduerak funtzionalki bereizteko, automerkataritza saihesteko. * 889. aginduak, sistema bat ezarri zuen parte-hartzaile guztiei transmisio-ahalmenari eta prezio erabilgarriei buruzko informazio egokia emateko. * FERCek sare elektrikoa kudeatzeko sistema independenteen operadoreak (ISO) izendatzeko kontzeptua ere babestu zuen, eta funtzio hori bertikalki integratutako enpresa elektrikoen erantzukizuna izan ohi zen. Sistema independenteen operadorearen kontzeptua aldatu egin zen, eta eskualdeko garraio-erakundeena (RTO) bihurtu zen. FERCen asmoa zen estatu arteko transmisio elektrikoko lineen jabe ziren enpresa estatubatuar guztiek instalazio horiek RTO baten kontrolpean jartzea. 1999. urtean argitaratutako 2000. aginduan (Eskualdatze Erakundeak), FERCek RTO batek izan behar zituen gutxieneko gaitasunak zehaztu zituen. Erabaki horiek sare erabat interkonektatua eta merkatu elektriko nazional integratua sortu nahi zuten, eta AEBetako industria elektrikoa berregituratu zuten. Prozesu horrek bi ezbehar izan zituen laster: Kaliforniako krisi energetikoa 2000. urtean eta Enronen eskandalua eta porrota. Industriaren berregituraketak aurrera egin bazuen ere, gertakari horiek argi utzi zuten merkatu lehiakorrak manipulatu egin zitezkeela eta, beraz, behar bezala diseinatu eta gainbegiratu behar zirela. Gainera, 2003ko ipar-ekialdeko itzalaldiak agerian utzi zuen arreta bikoitza jarri behar zela prezio lehiakorrak finkatzeko eta fidagarritasun-arau zorrotzak ezartzeko. === Beste herrialde batzuetan === Herrialde batzuetan elektrizitatearen handizkako merkatuek funtzionatzen dute, eta horietan sortzaileek eta txikizkariek akzioek eta dibisek bezala merkaturatzen dute elektrizitatea. Desarautzeak aurrera egin ahala, zerbitzu publikoetako enpresak beren aktiboak saltzera bultzatzen dira; izan ere, energiaren merkatuak gas-merkatuaren ildoari jarraitzen dio gerokoen merkatuen erabileran, eskurako merkatuetan eta bestelako finantza-akordioetan. Globalizazioa ere gertatzen ari da, atzerrian erosketak eginez. Erosketa horietako bat National Grid britainiarrak, munduko konpainia elektriko pribatu handienak, Ingalaterra Berriko hainbat enpresa elektriko erosi zituenean gertatu zen, 3.200 milioi dolarren truke. 1995 eta 1997 artean, Ingalaterra eta Galesko eskualdeko 12 konpainia elektrikoetatik (REC) zazpi enpresa energetiko estatubatuarrek erosi zituzten. Estatu mailan, elektrizitatearen eta gasaren tokiko enpresek beren eragiketak bateratu dituzte elkarrekin afiliatzearen abantailak ikusita, batez ere baterako neurketaren kostuak murriztuta. Aurrerapen teknologikoak handizkako merkatu elektriko lehiakorretan gertatuko dira, hala nola jada erabiltzen ari diren adibideetan: hegaldi espazialetan erabiltzen diren erregai-pilak; erreakzio-hegazkinetan erabiltzen diren gas aeroderibatuen turbinak; eguzki-ingeniaritza eta sistema fotovoltaikoak; itsasoko parke eolikoak; eta mundu digitalak komunikazioan egiten dituen aurrerapenak, bereziki gainbegiratzean eta bulegoan laguntzen duen mikroprozesamenduarekin. Etorkizunean elektrizitate-eskaria handitzea aurreikusten da. Informazioaren iraultza, neurri handi batean, energia elektrikoaren mende dago. Beste hazkunde-eremu batzuk teknologia elektriko berriak, espazioaren egokitzapena, industria-prozesuak eta garraioa (ibilgailu hibridoak, lokomotorrak, etab.) dira. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == * [[Elektrizitate]] * [[Zentral elektriko]] * [[Korronte zuzen]] * [[korronte alterno]] == Kanpo estekak == * [https://unsplash.com/es/s/fotos/l%C3%ADnea-el%C3%A9ctrica-a%C3%A9rea Goi-tentsioko aireko lineak argazkiak] * [https://www.shutterstock.com/es/search/cables-subterraneos Goi-tentsioko Lurpeko lineen argazkiak] * [https://www.euskadi.eus/plan-programa-proiektua/euskadiko-energia-estrategia-2030/web01-s2ekono/eu/ Euskadiko Energia Estrategia 2030] * [https://www.omie.es/es/mercado-de-electricidad Energia elektrikoaren salmenta] 6c8lw9d1urks9g62jwtv4u1kdqfklxw 2 1211173 9983765 9980633 2024-11-28T13:09:07Z Irati Zuazo 167773 9983765 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}Zuntz iluna terminoaren bitartez zuntz optikoko edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, simplex, duplex edota zuntz gehiagorekin.[[Fitxategi:Fiber-Optic Manhole Installation.jpg|thumb|157x157px]]Zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990 hamarkadaren amaieran eta 2000 hamarkadaren hasieran. Gehiegizko erabilera horri zuntz iluna deitu zitzaion. Dot-com bubble gertaerak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria murriztu zuen. Erabili egiten ez ziren kableak, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zen. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko obra zibilean datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “coopetition” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Sareak == # Zertarako erabiltzen da zuntz iluna ## Zergatia ## Sare pribatuak # Erabilitako topologiak # Zuntz ilunak erabilitako teknologiak (protokoloak, multiplexazioa, sareak...) ## Segurtasuna eta errendimendua # Non dago zuntz iluna erabilgarri ## Zergatik == Bariazioak == # Zuntz ilunari dagozkion bariazio 2: ## Zuntz ilun kudeatua ## Zuntz ilun birtuala == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] o1jvpewm4h6q0zdy1n517o7ms7qcbev 9983846 9983765 2024-11-28T13:48:39Z Irati Zuazo 167773 9983846 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}Zuntz iluna terminoaren bitartez zuntz optikoko edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, simplex, duplex edota zuntz gehiagorekin.[[Fitxategi:Fiber-Optic Manhole Installation.jpg|thumb|157x157px]]Zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990 hamarkadaren amaieran eta 2000 hamarkadaren hasieran. Gehiegizko erabilera horri zuntz iluna deitu zitzaion. Dot-com bubble gertaerak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria murriztu zuen. Erabili egiten ez ziren kableak, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zen. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “coopetition” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == # Zuntz ilunari dagozkion bariazio 2: ## Zuntz ilun kudeatua ## Zuntz ilun birtuala == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] 2uf3674ogr146s6ljkwg5ziuioum79h 9983863 9983846 2024-11-28T13:56:19Z Irati Zuazo 167773 9983863 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}Zuntz iluna terminoaren bitartez zuntz optikoko edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, simplex, duplex edota zuntz gehiagorekin.[[Fitxategi:Fiber-Optic Manhole Installation.jpg|thumb|157x157px]]Zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990 hamarkadaren amaieran eta 2000 hamarkadaren hasieran. Gehiegizko erabilera horri zuntz iluna deitu zitzaion. Dot-com bubble gertaerak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria murriztu zuen. Erabili egiten ez ziren kableak, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zen. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “coopetition” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] 8p1bkiakp9qnqy506xcwo7zflob3lxj 9984017 9983863 2024-11-28T15:29:52Z Irati Zuazo 167773 9984017 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}Zuntz iluna edo argitu gabeko zuntza terminoen bitartez zuntz optikoko edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, simplex, duplex edota zuntz gehiagorekin.[[Fitxategi:Fiber-Optic Manhole Installation.jpg|thumb|219x219px]]Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako pun-com talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “coopetition” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] dmfk58368psefvobb7lw4d4du3hisgt 9984020 9984017 2024-11-28T15:31:03Z Irati Zuazo 167773 9984020 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}Zuntz iluna edo argitu gabeko zuntza terminoen bitartez zuntz optikoko edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, simplex, duplex edota zuntz gehiagorekin.[[Fitxategi:Fiber-Optic Manhole Installation.jpg|thumb|219x219px]]Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako Puntocomen burbilaren talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “coopetition” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] lzpmjcgpprhlrfsnfruz2904p0rvh8y 9984021 9984020 2024-11-28T15:31:18Z Irati Zuazo 167773 9984021 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}Zuntz iluna edo argitu gabeko zuntza terminoen bitartez zuntz optikoko edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, simplex, duplex edota zuntz gehiagorekin.[[Fitxategi:Fiber-Optic Manhole Installation.jpg|thumb|219x219px]]Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako puntocomen burbilaren talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “coopetition” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] ru9myhy7rg0cs9d4bd4ayv0iy1s010v 9984025 9984021 2024-11-28T15:46:14Z Irati Zuazo 167773 9984025 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}'''Zuntz iluna''' edo '''argitu gabeko zuntza''' terminoen bitartez [[Zuntz optiko|zuntz optikoko]] edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, [[Simplex (argipena)|simplex]], [[Duplex (telekomunikazioa)|duplex]] edota zuntz gehiagorekin. Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako puntocomen burbilaren talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. [[Fitxategi:Fiber-Optic Manhole Installation.jpg|thumb|219x219px]]Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. Gainera, zuntzezko kableek zuntz kopuru desberdinak eta ugari izan ditzakete: 4, 8, 16, 32, 64, 128, 144, 256, 288, 360, 432, 720, 864, 1728, 3456... Eta merkataritza eta estandarizazio kontuak direla eta, ezinezkoa da, adibidez, 58 zuntzeko kableak lortzea, kasu horretan 64ko (edo gehiagoko) kable bat erabili behar da. Beraz, gaindimentsionamenduaren ondorioz, zuntz gehienak ez dira erabiltzen. Erabiltzen ez direnei zuntz iluna esaten zaie. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. Hau da, erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “lehiaketa” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Gaur egun, ikerketa- eta garapen-zentroek, industria-enpresek, banku handiek edo gobernu-erakundeek zuntz iluna erabiltzen dute, besteak beste, egoitzak, datuak prozesatzeko zentroak eta babes-zentroak elkarrekin konektatzeko. Irrati- eta telebista-emisoreek ere zuntz iluna erabil dezakete beren estudioak eta transmisoreak elkarrekin konektatzeko, transmisioen konfidentzialtasuna mantentzeko. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] av9prcc10nc00suyok4qhepsvkltl4w 9984029 9984025 2024-11-28T15:57:05Z Irati Zuazo 167773 9984029 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}'''Zuntz iluna''' edo '''argitu gabeko zuntza''' terminoen bitartez [[Zuntz optiko|zuntz optikoko]] edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, [[Simplex (argipena)|simplex]], [[Duplex (telekomunikazioa)|duplex]] edota zuntz gehiagorekin. [[Fitxategi:Stealth Fiber Crew - Fiber Installation on Madison Avenue in NYC.jpg|thumb|Stealth Communications-eko zuntz-ekipoa 432 eroaleko zuntz iluneko kable bat instalatzen, New Yorkeko Midtown Manhattan kalearen azpian.]] Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako puntocomen burbilaren talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. [[Fitxategi:Optical fiber cable-07ASD.jpg|thumb|Zuntz optikoko kablea]] Gainera, zuntzezko kableek zuntz kopuru desberdinak eta ugari izan ditzakete: 4, 8, 16, 32, 64, 128, 144, 256, 288, 360, 432, 720, 864, 1728, 3456... Eta merkataritza eta estandarizazio kontuak direla eta, ezinezkoa da, adibidez, 58 zuntzeko kableak lortzea, kasu horretan 64ko (edo gehiagoko) kable bat erabili behar da. Beraz, gaindimentsionamenduaren ondorioz, zuntz gehienak ez dira erabiltzen. Erabiltzen ez direnei zuntz iluna esaten zaie. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. Hau da, erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “lehiaketa” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Gaur egun, ikerketa- eta garapen-zentroek, industria-enpresek, banku handiek edo gobernu-erakundeek zuntz iluna erabiltzen dute, besteak beste, egoitzak, datuak prozesatzeko zentroak eta babes-zentroak elkarrekin konektatzeko. Irrati- eta telebista-emisoreek ere zuntz iluna erabil dezakete beren estudioak eta transmisoreak elkarrekin konektatzeko, transmisioen konfidentzialtasuna mantentzeko. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] 8nlgyfpb7ccqhvvd62tjh7psqggic8o 9984034 9984029 2024-11-28T15:59:28Z Irati Zuazo 167773 9984034 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} <br /> {{Itzulia|en|hizkuntza=gaztelaniazko|Fibra oscura}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}'''Zuntz iluna''' edo '''argitu gabeko zuntza''' terminoen bitartez [[Zuntz optiko|zuntz optikoko]] edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, [[Simplex (argipena)|simplex]], [[Duplex (telekomunikazioa)|duplex]] edota zuntz gehiagorekin. [[Fitxategi:Stealth Fiber Crew - Fiber Installation on Madison Avenue in NYC.jpg|thumb|Stealth Communications-eko zuntz-ekipoa 432 eroaleko zuntz iluneko kable bat instalatzen, New Yorkeko Midtown Manhattan kalearen azpian.]] Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako puntocomen burbilaren talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. [[Fitxategi:Optical fiber cable-07ASD.jpg|thumb|Zuntz optikoko kablea]] Gainera, zuntzezko kableek zuntz kopuru desberdinak eta ugari izan ditzakete: 4, 8, 16, 32, 64, 128, 144, 256, 288, 360, 432, 720, 864, 1728, 3456... Eta merkataritza eta estandarizazio kontuak direla eta, ezinezkoa da, adibidez, 58 zuntzeko kableak lortzea, kasu horretan 64ko (edo gehiagoko) kable bat erabili behar da. Beraz, gaindimentsionamenduaren ondorioz, zuntz gehienak ez dira erabiltzen. Erabiltzen ez direnei zuntz iluna esaten zaie. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. Hau da, erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “lehiaketa” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Gaur egun, ikerketa- eta garapen-zentroek, industria-enpresek, banku handiek edo gobernu-erakundeek zuntz iluna erabiltzen dute, besteak beste, egoitzak, datuak prozesatzeko zentroak eta babes-zentroak elkarrekin konektatzeko. Irrati- eta telebista-emisoreek ere zuntz iluna erabil dezakete beren estudioak eta transmisoreak elkarrekin konektatzeko, transmisioen konfidentzialtasuna mantentzeko. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] jxay2vxds8hysdmj7oasqyo85g4e904 9984035 9984034 2024-11-28T15:59:47Z Irati Zuazo 167773 9984035 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Itzulia|en|hizkuntza=gaztelaniazko|Fibra oscura}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}}'''Zuntz iluna''' edo '''argitu gabeko zuntza''' terminoen bitartez [[Zuntz optiko|zuntz optikoko]] edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, [[Simplex (argipena)|simplex]], [[Duplex (telekomunikazioa)|duplex]] edota zuntz gehiagorekin. [[Fitxategi:Stealth Fiber Crew - Fiber Installation on Madison Avenue in NYC.jpg|thumb|Stealth Communications-eko zuntz-ekipoa 432 eroaleko zuntz iluneko kable bat instalatzen, New Yorkeko Midtown Manhattan kalearen azpian.]] Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako puntocomen burbilaren talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. [[Fitxategi:Optical fiber cable-07ASD.jpg|thumb|Zuntz optikoko kablea]] Gainera, zuntzezko kableek zuntz kopuru desberdinak eta ugari izan ditzakete: 4, 8, 16, 32, 64, 128, 144, 256, 288, 360, 432, 720, 864, 1728, 3456... Eta merkataritza eta estandarizazio kontuak direla eta, ezinezkoa da, adibidez, 58 zuntzeko kableak lortzea, kasu horretan 64ko (edo gehiagoko) kable bat erabili behar da. Beraz, gaindimentsionamenduaren ondorioz, zuntz gehienak ez dira erabiltzen. Erabiltzen ez direnei zuntz iluna esaten zaie. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. Hau da, erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “lehiaketa” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Gaur egun, ikerketa- eta garapen-zentroek, industria-enpresek, banku handiek edo gobernu-erakundeek zuntz iluna erabiltzen dute, besteak beste, egoitzak, datuak prozesatzeko zentroak eta babes-zentroak elkarrekin konektatzeko. Irrati- eta telebista-emisoreek ere zuntz iluna erabil dezakete beren estudioak eta transmisoreak elkarrekin konektatzeko, transmisioen konfidentzialtasuna mantentzeko. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] 0gyqv0iksu4v5w5i69txfei0mm6ur8q 9984036 9984035 2024-11-28T16:00:12Z Irati Zuazo 167773 9984036 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Itzulia|en|hizkuntza=gaztelaniazko|Fibra oscura}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}} <br /> '''Zuntz iluna''' edo '''argitu gabeko zuntza''' terminoen bitartez [[Zuntz optiko|zuntz optikoko]] edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, [[Simplex (argipena)|simplex]], [[Duplex (telekomunikazioa)|duplex]] edota zuntz gehiagorekin. [[Fitxategi:Stealth Fiber Crew - Fiber Installation on Madison Avenue in NYC.jpg|thumb|Stealth Communications-eko zuntz-ekipoa 432 eroaleko zuntz iluneko kable bat instalatzen, New Yorkeko Midtown Manhattan kalearen azpian.]] Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako puntocomen burbilaren talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. [[Fitxategi:Optical fiber cable-07ASD.jpg|thumb|Zuntz optikoko kablea]] Gainera, zuntzezko kableek zuntz kopuru desberdinak eta ugari izan ditzakete: 4, 8, 16, 32, 64, 128, 144, 256, 288, 360, 432, 720, 864, 1728, 3456... Eta merkataritza eta estandarizazio kontuak direla eta, ezinezkoa da, adibidez, 58 zuntzeko kableak lortzea, kasu horretan 64ko (edo gehiagoko) kable bat erabili behar da. Beraz, gaindimentsionamenduaren ondorioz, zuntz gehienak ez dira erabiltzen. Erabiltzen ez direnei zuntz iluna esaten zaie. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. Hau da, erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “lehiaketa” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Gaur egun, ikerketa- eta garapen-zentroek, industria-enpresek, banku handiek edo gobernu-erakundeek zuntz iluna erabiltzen dute, besteak beste, egoitzak, datuak prozesatzeko zentroak eta babes-zentroak elkarrekin konektatzeko. Irrati- eta telebista-emisoreek ere zuntz iluna erabil dezakete beren estudioak eta transmisoreak elkarrekin konektatzeko, transmisioen konfidentzialtasuna mantentzeko. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] nwzceaybbulh61d73agmyos3q6xbpgb 9984037 9984036 2024-11-28T16:00:44Z Irati Zuazo 167773 9984037 wikitext text/x-wiki = Zuntz Ilun = {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Irati Zuazo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Dark fibre}} {{Itzulia|en|hizkuntza=gaztelaniazko|Fibra oscura}} {{Lanean|Nerea Martin eta Irati Zuazo}} <br /> '''Zuntz iluna''' edo '''argitu gabeko zuntza''' terminoen bitartez [[Zuntz optiko|zuntz optikoko]] edo sare iluneko zirkuituak identifikatzen dira. Edozein entitatek (obra zibilak erabilita edo erabili gabe) lagatzeko edo saltzeko ematen dizkie bezeroei, [[Simplex (argipena)|simplex]], [[Duplex (telekomunikazioa)|duplex]] edota zuntz gehiagorekin. [[Fitxategi:Stealth Fiber Crew - Fiber Installation on Madison Avenue in NYC.jpg|thumb|Stealth Communications-eko zuntz-ekipoa 432 eroaleko zuntz iluneko kable bat instalatzen, New Yorkeko Midtown Manhattan kalearen azpian.]] Zuntz ilunak, jatorrian, telekomunikazio-azpiegituraren sare-ahalmen potentzialari egiten zion erreferentzia. Hala ere, zuntz optikoko kable gehigarriak instalatzearen kostu marjinalak nahiko baxuak direnez, hodi bat jarri ondoren, zuntz gehiegi instalatu zen AEBtan 1990eko hamarkadaren amaieran eta 2000ko hamarkadaren hasieran. Gehiegizko ahalmen horri zuntz iluna deitu zitzaion gero, 2000ko hamarkadaren hasierako puntocomen burbilaren talkaren ondorioz, zeinak abiadura handiko datu-transmisioaren eskaria labur-labur murriztu baitzuen. Erabili gabeko zuntz optikoko kable horiek, geroago, zuntz argiztatuko kableetan (hau da, distantzia luzeko komunikazio tradizionaletan erabiltzen diren kableetan) lekurik ez zuten zerbitzu pribatu esklusiboen merkatu berri bat sortu zuten. == Motibazioa == Kableak instalatzearen kostuaren zati handiena beharrezko ingeniaritza zibileko obran datza. Horren barruan sartzen dira plangintza eta trazadura, baimenak lortzea, kableetarako hodiak eta kanalak sortzea eta, azkenik, instalatzea eta konektatzea. Lan hori izaten da zuntz-sareak garatzeko kostuaren zatirik handiena. Adibidez, Amsterdam hiri osoan zuntz sare bat instalatzean, kostuen %80 inguru eskulanari zegozkion, eta %10 bakarrik zuntzari. Beraz, zentzuzkoa da gaur egungo eskarirako behar dena baino zuntz gehiago planifikatzea eta instalatzea, etorkizunean handitzeak aurreikusteko eta, kableren batek huts eginez gero, sarearen erredundantzia bermatzeko. Zuntz optikoko kableen jabe askok, hala nola tren-konpainiek eta konpainia elektrikoek, askotan, zuntz gehigarriak instalatzen dituzte, beste operadore batzuei alokatzeko asmoz. [[Fitxategi:Optical fiber cable-07ASD.jpg|thumb|Zuntz optikoko kablea]] Gainera, zuntzezko kableek zuntz kopuru desberdinak eta ugari izan ditzakete: 4, 8, 16, 32, 64, 128, 144, 256, 288, 360, 432, 720, 864, 1728, 3456... Eta merkataritza eta estandarizazio kontuak direla eta, ezinezkoa da, adibidez, 58 zuntzeko kableak lortzea, kasu horretan 64ko (edo gehiagoko) kable bat erabili behar da. Beraz, gaindimentsionamenduaren ondorioz, zuntz gehienak ez dira erabiltzen. Erabiltzen ez direnei zuntz iluna esaten zaie. Puntocomen burbuila (Dot-com bubble ingelesez) aldiaren bitartean, telefono-konpania askok zuntz optikoko sareak eraiki zituzten, bakoitza telekomunikazioen merkatua bereganatzeko negozio-planarekin, sare bat eskainiz, lehendik eta aurreikusita dagoen zerbitzatutako eskualde osorako trafiko guztia bere gain hartzeko adinako gaitasuna duena. Gertaera horren oinarria telekomunikazio-trafikoak, batez ere datuen trafikoak, etorkizunean esponentzialki hazten jarraituko zuela izan zen. Uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren agertzeak zuntz-eskaria murriztu zuen, multiplexazio hura zuntz bakar baten ahalmena 100 aldiz handiagoa izatea ahalbidetzen baitzuen. Gerry Butters Bell Laborategietako Lucent Technologieseko Sare Optikoen Taldeko zuzendari ohiaren arabera, garai hartan zuntz optiko batek eraman zitzakeen datuen kopurua bikoiztu egiten zen bederatzi hilean behin. Datuak zuntz bidez garraiatzeko ahalmenaren garapenari esker zuntz gehiagoren beharra murriztu zuen. Ondorioz, datu-komunikazioen handizkako salmentak behera egin zuten eta eta horretan ziharduten enpresa asko porrot egin zuten, adibidez Global Crossing and Worldcom Amerikako Estatu Batuetan. Hala ere, merkatuko sektore baten zoritxarra beste baten zori ona bihurtu zen, eta gehiegizko gaitasun horrek telekomunikazioen sektore berri bat sortu zuen. Hau da, erabili barik gelditzen ziren kable horiek, beranduago, zerbitzu pribatu berezien merkatu berri bat sortu zuten. == Merkatua == Urte askotan zehar, garraiolari titularrek ez zieten azken erabiltzaileei zuntz ilunik saldu, uste zutelako horrek eragingo zuela beste zerbitzuen salmentak behera joatea. Estatu Batuetako garraiolari titularrak behartuta zeuden tokiko garraiolari lehiakorrei zuntz iluna saltzera sareko elementu desagregatu (UNE) gisa, baina presio arrakastatsua egin dute lehendik zegoen zuntzerako xedapen horiek murrizteko eta erabat ezabatzeko instalazioetaraino zuntza zabaltzeko jarritako zuntz berriarentzat (FTTP). Oso ohikoak dira zuntz trukeak garraiolari lehiakorren artean. Modu honetan, lehiakideak presentzia nagusitzen den guneetan sareen irismena handitzen da eta, alderantziz presentzia murriztua denean. Praktika hau “lehiaketa” bezala ezagutzen da. Hori gertatzen zen heinean, beste enpresa batzuk zuntz iluneko hornitzaile gisa espezializatu ziren. 1990 hamarkadaren amaieran, 2001. urtean konkretuki, zuntz iluna eskuragarriagoa bilakatu zen, telekomunikazioen boom-aren eraginez. Zuntz ilunaren merkatua indartu egin zen kapital inbertsioaren itzulerarekin, merkatu honetako hornitzaileak sendotu ziren ere. Gaur egun, ikerketa- eta garapen-zentroek, industria-enpresek, banku handiek edo gobernu-erakundeek zuntz iluna erabiltzen dute, besteak beste, egoitzak, datuak prozesatzeko zentroak eta babes-zentroak elkarrekin konektatzeko. Irrati- eta telebista-emisoreek ere zuntz iluna erabil dezakete beren estudioak eta transmisoreak elkarrekin konektatzeko, transmisioen konfidentzialtasuna mantentzeko. == Sareak == Zuntz iluna zuntz optiko sare pribatu bat sortzeko erabil daiteke, operadore batek zuzenean kudeatuzen duena, alokatutako edo beste hornitzaile bati erositako zuntz ilunaren bidez. Hori ez dator bat lehendik dagoen sare batean alokatutako banda-zabalera edo linea alokatua erostearekin. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Internetera sartzeko edo Interneteko azpiegituretarako erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak sare pribatuetarako edo Interneterako sarbide-sare edo Interneteko azpiegitura-sare bezala erabil daitezke. Zuntz iluneko sareak puntutik punturako loturakoa izan daitezke, edo izar-, eraztun autogeneragarria edo sarea gurutzatu topologiak erabili dezakete. Loturaren bi muturrak erakunde berak kontrolatzen dituenez, zuntz iluneko sareek protokolo optiko berrienekin funtziona dezakete uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazioaren bidez, behar den tokian ahalmena gehitzeko eta teknologien arteko eguneratze-bide bat eskaintzeko. Zuntz iluneko metropoli-eremuko sare askok Gigabit Ethernet ekipo merkeak erabiltzen dituzte uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arinaren gainean, SONET sistema garestien ordez. Erakunde horiek kalitate-prezio erlazio oso handia eskaintzen diete errendimendu handia behar duten sareko erabiltzaileei, hala nola Googleri, sare-ahalmen ilunak baitituzte bideo- eta bilaketa-datuetarako, edo beren sarea kudeatu nahi baitute segurtasun-arrazoiengatik edo beste merkataritza-arrazoi batzuengatik. Hala ere, zuntz iluneko sareak populazio-dentsitate handiko eremuetan bakarrik egon ohi dira erabilgarri, dagoeneko zuntza hedatu den tokietan, kokapen berrietan zuntza instalatzeko ingeniaritza zibileko kostuak gehiegizkoak izaten baitira. Hori dela eta, zuntz iluneko sareak datu-zentroen eta zuntz-azpiegitura duten beste leku batzuen artean zabaltzen dira. == Bariazioak == Zuntz ilun kudeatua, zuntz ilunera uhin-luzeraren zatiketa bidez multiplexatutako sarbide mota bat da, non zuntz-hornitzaileak, zuntza kudetzeko asmoarekin, zuntzera seinale pilotu bat igortzen duen, uhin-luzera jakin bat duen transpondedore sintonizatu bat erabiliz. Zuntz ilun birtuala, uhin-luzeren multiplexazioa erabiltzen du; horri esker, zerbitzu-hornitzaile batek banakako uhin-luzerak eskaintzen ditu. Zuntz bereko beste uhin-luzera batzuk beste bezero batzuei alokatzen zaizkie edo beste helburu batzuetarako erabiltzen dira. Horretarako, uhin-luzeraren zatiketa bidezko multiplexazio arina (CWDM) erabili ohi da; izan ere, uhin-banden arteko tartea 20 nm baino txikiagoa denez, sistema horiek askoz ere eragin txikiagoa dute interferentzien aurrean. == Erreferentziak == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Komunikazio optikoa]] [[Kategoria:Zuntz optikoa]] [[Kategoria:Telekomunikazio Ingeniaritza]] [[Kategoria:Fisika]] j1i0l1lztf2bgjaevy1hesvy738dayd 2 1211186 9983705 9983356 2024-11-28T12:01:41Z CrashLogger 132708 9983705 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Conformado de tráfico}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: Sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, trafikoaren moldaketa aplikatzeko interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, hauen banda zabalera era zorrotzean mugatzeko joeraren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref>. Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, aplikazioan-oinarritutako trafikoaren moldaketa saihesteko helburuarekin. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa, paketeen ibilbidetako aurreko jauziaren eta hurrengo jauziaren arabera egiten da, adibidez, [[ISP]] ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen (erabilera-tasa) batean funtzionatzen duenean, latentzia (hazi) daiteke. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke, latentzia kontrolatzen. Trafikoaren moldaketa tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren (bolumena),(bandwidth throttling) deritzona, trafikoa bidaltzen den gehieneko tasa (rate limiting), edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, (generic cell rate algorithm). Trafikoaren moldaketa sareen (edge)ean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko, baina trafikoaren iturrian, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean, esate baterako, edo sareko beste elementu batean aplikatu daiteke ere bai. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoen Internet trafikoaren kudeaketarako jarduera arruntenetarikoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa erabiltzen dute peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dituzte, banda zabalera aurrezteko asmoz. Lan onargarrietarako erabili daitezkeen tresna berdinak zerbitzu zehatzagoetan ere erabili ahal dira, webguneen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako zerbitzu-maila akordioetan onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori eman dadin, [[Lotura geruza|lotura]] baten erabilera maila haren gaitasun osoa denean paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] eman daitezke bereziki. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko erabilera-kontratua bete dadin. Trafikoaren (neurketa) hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[isuri balde]] edo [[token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak, hurrenez hurren. Ondoren, (neurtutako) paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferetan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, erabilera-kontratuan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik kontratua betetzen badu. Bestela, trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. Baliteke transmisioa inoiz ez gauzatzea, paketeen galeraren kasuan. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketaren inplementazio guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi buztana utzi deritzo. Beste inplementazio [[Sofistikazio|sofistikatuagoak]] mota ezberdineko deuseztatze algoritmoak, [[ausazko antzemate arina]], esate baterako. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honakoa izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, kaltetzen ez du trafiko mota hau, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, baita sare-baliabideak sobera daudenean. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa. === Mugatutako iturriak === (Norbera-mugatutako) trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke. Sarean dagoen trafiko guztia garrantzi maila berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handia lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan.) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko sare garestiak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasoko dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dadin bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatzeko probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu izan ziren, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] rpkr6cc0fp7erlkx0g6ketf4yo7cqs4 9983722 9983705 2024-11-28T12:24:55Z CrashLogger 132708 9983722 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Conformado de tráfico}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: Sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, trafikoaren moldaketa aplikatzeko interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, hauen banda zabalera era zorrotzean mugatzeko joeraren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref>. Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, aplikazioan-oinarritutako trafikoaren moldaketa saihesteko helburuarekin. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa, paketeen ibilbidetako aurreko jauziaren eta hurrengo jauziaren arabera egiten da, adibidez, [[ISP]] ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen (erabilera-tasa) batean funtzionatzen duenean, latentzia (hazi) daiteke. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke, latentzia kontrolatzen. Trafikoaren moldaketa tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren (bolumena),(bandwidth throttling) deritzona, trafikoa bidaltzen den gehieneko tasa (rate limiting), edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, (generic cell rate algorithm). Trafikoaren moldaketa sareen (edge)ean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko, baina trafikoaren iturrian, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean, esate baterako, edo sareko beste elementu batean aplikatu daiteke ere bai. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoen Internet trafikoaren kudeaketarako jarduera arruntenetarikoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa erabiltzen dute peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dituzte, banda zabalera aurrezteko asmoz. Lan onargarrietarako erabili daitezkeen tresna berdinak zerbitzu zehatzagoetan ere erabili ahal dira, webguneen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako zerbitzu-maila akordioetan onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori eman dadin, [[Lotura geruza|lotura]] baten erabilera maila haren gaitasun osoa denean paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] eman daitezke bereziki. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko erabilera-kontratua bete dadin. Trafikoaren (neurketa) hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[isuri balde]] edo [[token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak hurrenez hurren. Ondoren, (neurtutako) paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferetan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, erabilera-kontratuan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik kontratua betetzen badu. Bestela, trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. Baliteke transmisioa inoiz ez gauzatzea, paketeen galeraren kasuan. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketaren inplementazio guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi buztana utzi deritzo. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoak, [[ausazko antzemate arina]], esate baterako. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honakoa izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, kaltetzen ez du trafiko mota hau, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, baita sare-baliabideak sobera daudenean. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa. === Mugatutako iturriak === (Norbera-mugatutako) trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handia lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan.) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko sare garestiak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasoko dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dadin bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatzeko probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu izan ziren, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] h5qgu7h5iqtfky26feimiqdo31bc6p8 9983761 9983722 2024-11-28T13:08:34Z CrashLogger 132708 9983761 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: Sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, trafikoaren moldaketa aplikatzeko interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, hauen banda zabalera era zorrotzean mugatzeko joeraren ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref>. Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, aplikazioan-oinarritutako trafikoaren moldaketa saihesteko helburuarekin. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa, paketeen ibilbidetako aurreko jauziaren eta hurrengo jauziaren arabera egiten da, adibidez, [[ISP]] ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen (erabilera-tasa) batean funtzionatzen duenean, latentzia (hazi) daiteke. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke, latentzia kontrolatzen. Trafikoaren moldaketa tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren (bolumena),(bandwidth throttling) deritzona, trafikoa bidaltzen den gehieneko tasa (rate limiting), edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, (generic cell rate algorithm). Trafikoaren moldaketa sareen (edge)ean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko, baina trafikoaren iturrian, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean, esate baterako, edo sareko beste elementu batean aplikatu daiteke ere bai. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoen Internet trafikoaren kudeaketarako jarduera arruntenetarikoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa erabiltzen dute peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dituzte, banda zabalera aurrezteko asmoz. Lan onargarrietarako erabili daitezkeen tresna berdinak zerbitzu zehatzagoetan ere erabili ahal dira, webguneen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako zerbitzu-maila akordioetan onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori eman dadin, [[Lotura geruza|lotura]] baten erabilera maila haren gaitasun osoa denean paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] eman daitezke bereziki. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko erabilera-kontratua bete dadin. Trafikoaren (neurketa) hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[isuri balde]] edo [[token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak hurrenez hurren. Ondoren, (neurtutako) paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferetan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, erabilera-kontratuan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik kontratua betetzen badu. Bestela, trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. Baliteke transmisioa inoiz ez gauzatzea, paketeen galeraren kasuan. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketaren inplementazio guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi buztana utzi deritzo. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoak, [[ausazko antzemate arina]], esate baterako. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honakoa izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, kaltetzen ez du trafiko mota hau, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, baita sare-baliabideak sobera daudenean. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa. === Mugatutako iturriak === (Norbera-mugatutako) trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handia lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan.) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko sare garestiak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasoko dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dadin bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatzeko probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu izan ziren, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] lyhj62f9vjc1f4e3743syg5t01fs4xy 9983777 9983761 2024-11-28T13:15:35Z CrashLogger 132708 9983777 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko, [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, [[ISP]] batzuek banda zabalera era zorrotzean izandako mugatzeko joeraren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref> Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, haien trafikoaren itxura guztiz aldatzeko asmoz, trafikoaren moldaketa saihesteko. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa paketeen ibilbideko aurreko zein hurrengo jauziaren arabera egin daiteke, adibidez, ISP ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen (erabilera-tasa) batean funtzionatzen duenean, latentzia (hazi) daiteke. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke, latentzia kontrolatzen. Trafikoaren moldaketa tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren (bolumena),(bandwidth throttling) deritzona, trafikoa bidaltzen den gehieneko tasa (rate limiting), edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, (generic cell rate algorithm). Trafikoaren moldaketa sareen (edge)ean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko, baina trafikoaren iturrian, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean, esate baterako, edo sareko beste elementu batean aplikatu daiteke ere bai. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoen Internet trafikoaren kudeaketarako jarduera arruntenetarikoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa erabiltzen dute peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dituzte, banda zabalera aurrezteko asmoz. Lan onargarrietarako erabili daitezkeen tresna berdinak zerbitzu zehatzagoetan ere erabili ahal dira, webguneen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako zerbitzu-maila akordioetan onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori eman dadin, [[Lotura geruza|lotura]] baten erabilera maila haren gaitasun osoa denean paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] eman daitezke bereziki. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko erabilera-kontratua bete dadin. Trafikoaren (neurketa) hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[isuri balde]] edo [[token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak hurrenez hurren. Ondoren, (neurtutako) paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferetan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, erabilera-kontratuan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik kontratua betetzen badu. Bestela, trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. Baliteke transmisioa inoiz ez gauzatzea, paketeen galeraren kasuan. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketaren inplementazio guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi buztana utzi deritzo. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoak, [[ausazko antzemate arina]], esate baterako. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honakoa izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, kaltetzen ez du trafiko mota hau, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, baita sare-baliabideak sobera daudenean. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa. === Mugatutako iturriak === (Norbera-mugatutako) trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handia lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan.) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko sare garestiak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasoko dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dadin bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatzeko probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu izan ziren, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] kgjf6e7o2aaoi1392qb30zwcx6hd31w 9983820 9983777 2024-11-28T13:35:19Z CrashLogger 132708 9983820 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko, [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, [[ISP]] batzuek banda zabalera era zorrotzean izandako mugatzeko joeraren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref> Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, haien trafikoaren itxura guztiz aldatzeko asmoz, trafikoaren moldaketa saihesteko. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa paketeen ibilbideko aurreko zein hurrengo jauziaren arabera egin daiteke, adibidez, ISP ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen erabilera mailan funtzionatzen duenean, bere baitan doan trafikoaren latentzia igoaraziko du. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke. Trafikoaren moldaketak tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren jarioa murrizteko, "bandwidth throttling" deritzona, trafikoa bidaltzeko gehienezko tasa ezarriz, "rate limiting" izenekoa, edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, "generic cell rate algorithm" algoritmoan oinarrituta. Trafikoaren moldaketa sareen ertzean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko. Baina trafikoaren iturrian, adibidez, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean aplikatu daiteke, baita sareko beste elementuetan ere. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoen Internet trafikoaren kudeaketarako jarduera arruntenetarikoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa erabiltzen dute peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dituzte, banda zabalera aurrezteko asmoz. Lan onargarrietarako erabili daitezkeen tresna berdinak zerbitzu zehatzagoetan ere erabili ahal dira, webguneen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako zerbitzu-maila akordioetan onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori eman dadin, [[Lotura geruza|lotura]] baten erabilera maila haren gaitasun osoa denean paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] eman daitezke bereziki. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko erabilera-kontratua bete dadin. Trafikoaren (neurketa) hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[isuri balde]] edo [[token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak hurrenez hurren. Ondoren, (neurtutako) paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferetan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, erabilera-kontratuan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik kontratua betetzen badu. Bestela, trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. Baliteke transmisioa inoiz ez gauzatzea, paketeen galeraren kasuan. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketaren inplementazio guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi buztana utzi deritzo. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoak, [[ausazko antzemate arina]], esate baterako. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honakoa izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, kaltetzen ez du trafiko mota hau, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, baita sare-baliabideak sobera daudenean. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa. === Mugatutako iturriak === (Norbera-mugatutako) trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handia lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan.) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko sare garestiak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasoko dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dadin bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatzeko probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu izan ziren, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] bwv2zy1p1894dleftyv2oqf6xjl6mxc 9983839 9983820 2024-11-28T13:45:33Z CrashLogger 132708 9983839 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko, [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, [[ISP]] batzuek banda zabalera era zorrotzean izandako mugatzeko joeraren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref> Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, haien trafikoaren itxura guztiz aldatzeko asmoz, trafikoaren moldaketa saihesteko. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa paketeen ibilbideko aurreko zein hurrengo jauziaren arabera egin daiteke, adibidez, ISP ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen erabilera mailan funtzionatzen duenean, bere baitan doan trafikoaren latentzia igoaraziko du. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke. Trafikoaren moldaketak tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren jarioa murrizteko, "bandwidth throttling" deritzona, trafikoa bidaltzeko gehienezko tasa ezarriz, "rate limiting" izenekoa, edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, "generic cell rate algorithm" algoritmoan oinarrituta. Trafikoaren moldaketa sareen ertzean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko. Baina trafikoaren iturrian, adibidez, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean aplikatu daiteke, baita sareko beste elementuetan ere. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoek Internet trafikoa kudeatzeko erabiltzen duten teknikarik zabalduena da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dute, banda zabalera aurrezteko asmoz. Erabilera onargarri eta onuragarrietarako erabili daitekeen tresna den arren, era zehatzetan ere erabili daiteke, webgune konkretuen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako [[Zerbitzu mailako akordio|zerbitzu mailako akordioetan]] onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori gertatu dadin, [[Lotura geruza|lotura]] bat kongestioa jasaten duenean, muturretako nodoek paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] dira ohikoak. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko erabilera-kontratua bete dadin. Trafikoaren (neurketa) hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[isuri balde]] edo [[token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak hurrenez hurren. Ondoren, (neurtutako) paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferetan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, erabilera-kontratuan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik kontratua betetzen badu. Bestela, trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. Baliteke transmisioa inoiz ez gauzatzea, paketeen galeraren kasuan. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketaren inplementazio guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi buztana utzi deritzo. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoak, [[ausazko antzemate arina]], esate baterako. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honakoa izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, kaltetzen ez du trafiko mota hau, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, baita sare-baliabideak sobera daudenean. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa. === Mugatutako iturriak === (Norbera-mugatutako) trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handia lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan.) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko sare garestiak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasoko dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dadin bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatzeko probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu izan ziren, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] br4ge468577kgp5m1vhfo68mafciegx 9983866 9983839 2024-11-28T13:57:06Z CrashLogger 132708 9983866 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko, [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, [[ISP]] batzuek banda zabalera era zorrotzean izandako mugatzeko joeraren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref> Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, haien trafikoaren itxura guztiz aldatzeko asmoz, trafikoaren moldaketa saihesteko. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa paketeen ibilbideko aurreko zein hurrengo jauziaren arabera egin daiteke, adibidez, ISP ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen erabilera mailan funtzionatzen duenean, bere baitan doan trafikoaren latentzia igoaraziko du. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke. Trafikoaren moldaketak tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren jarioa murrizteko, "bandwidth throttling" deritzona, trafikoa bidaltzeko gehienezko tasa ezarriz, "rate limiting" izenekoa, edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, "generic cell rate algorithm" algoritmoan oinarrituta. Trafikoaren moldaketa sareen ertzean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko. Baina trafikoaren iturrian, adibidez, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean aplikatu daiteke, baita sareko beste elementuetan ere. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoek Internet trafikoa kudeatzeko erabiltzen duten teknikarik zabalduena da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dute, banda zabalera aurrezteko asmoz. Erabilera onargarri eta onuragarrietarako erabili daitekeen tresna den arren, era zehatzetan ere erabili daiteke, webgune konkretuen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako [[Zerbitzu mailako akordio|zerbitzu mailako akordioetan]] onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori gertatu dadin, [[Lotura geruza|lotura]] bat kongestioa jasaten duenean, muturretako nodoek paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] dira ohikoak. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko mota zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko zerbitzu mailako akordioa bete dadin. Trafikoaren neurketa hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[Leaky bucket (Algoritmoa)|leaky bucket]] edo [[Token bucket (Algoritmoa)|token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak, hurrenez hurren. Ondoren, neurtutako paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferretan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako trafiko klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, zerbitzu mailako akordioan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa hurrengo hiru era ezberdinetan gauzatu daiteke: * '''Berehalako transmisioa:''' Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik akordioa betetzen badu. * '''Transmisio atzeratua:''' Trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. * '''Trafikoaren deuseztatzea''': Transmisioa ez da inoiz gauzatzen, akordioa betetzea ezinezkoa delako, trafikoaren galera eragiten. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketaren inplementazio guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi buztana utzi deritzo. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoak, [[ausazko antzemate arina]], esate baterako. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honakoa izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, kaltetzen ez du trafiko mota hau, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, baita sare-baliabideak sobera daudenean. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa. === Mugatutako iturriak === (Norbera-mugatutako) trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handia lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan.) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko sare garestiak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasoko dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dadin bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatzeko probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu izan ziren, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] k3kk5prdwgtj5zwj6kalt5v708p0hy5 9984052 9983866 2024-11-28T16:10:36Z Gaizka Gonzalez 167785 Mugatutako iturriak amaituta 9984052 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko, [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, [[ISP]] batzuek banda zabalera era zorrotzean izandako mugatzeko joeraren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref> Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, haien trafikoaren itxura guztiz aldatzeko asmoz, trafikoaren moldaketa saihesteko. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa paketeen ibilbideko aurreko zein hurrengo jauziaren arabera egin daiteke, adibidez, ISP ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen erabilera mailan funtzionatzen duenean, bere baitan doan trafikoaren latentzia igoaraziko du. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke. Trafikoaren moldaketak tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren jarioa murrizteko, "bandwidth throttling" deritzona, trafikoa bidaltzeko gehienezko tasa ezarriz, "rate limiting" izenekoa, edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, "generic cell rate algorithm" algoritmoan oinarrituta. Trafikoaren moldaketa sareen ertzean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko. Baina trafikoaren iturrian, adibidez, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean aplikatu daiteke, baita sareko beste elementuetan ere. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoek Internet trafikoa kudeatzeko erabiltzen duten teknikarik zabalduena da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dute, banda zabalera aurrezteko asmoz. Erabilera onargarri eta onuragarrietarako erabili daitekeen tresna den arren, era zehatzetan ere erabili daiteke, webgune konkretuen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako [[Zerbitzu mailako akordio|zerbitzu mailako akordioetan]] onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori gertatu dadin, [[Lotura geruza|lotura]] bat kongestioa jasaten duenean, muturretako nodoek paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] dira ohikoak. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko mota zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko zerbitzu mailako akordioa bete dadin. Trafikoaren neurketa hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[Leaky bucket (Algoritmoa)|leaky bucket]] edo [[Token bucket (Algoritmoa)|token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak, hurrenez hurren. Ondoren, neurtutako paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferretan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako trafiko klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, zerbitzu mailako akordioan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa hurrengo hiru era ezberdinetan gauzatu daiteke: * '''Berehalako transmisioa:''' Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik akordioa betetzen badu. * '''Transmisio atzeratua:''' Trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. * '''Trafikoaren deuseztatzea''': Transmisioa ez da inoiz gauzatzen, akordioa betetzea ezinezkoa delako, trafikoaren galera eragiten. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketa inplementazen duten nodo guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Kudeaketa metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi "tail drop" deritzo, ailegatzen diren azken paketeak deuseztatzen direlako. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoen arabera, adibidez, "random early detection" algoritmoa, kudeatzen dute bufferraren gainezkatzea. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honako hau izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, ez du trafiko mota hau kaltetzen, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, sare-baliabideak sobera egon arren. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa da. === Mugatutako iturriak === Mugatutako trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2009-02-27|izenburua=Congestion Control for Multimedia Streaming with Self-Limiting Sources|egilea1=Josh Helzer|egilea2=Lisong Xu|url=https://web.archive.org/web/20090227044851/http://csr.bu.edu/icnp2005/Posters/Helzer.pdf}}</ref> Iturri hauek nolabaiteko moldaketa aplikatzen diete sortutako trafikoari. Kongestioaren kontrola ere trafikoaren moldaketan eragin dezake, adibidez, [[TCP]]<nowiki/>ren leiho mekanismoak sortzen duen transmisio muga. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handia lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan.) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko sare garestiak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasoko dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dadin bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatzeko probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu izan ziren, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] dpzunl6mz4sufb8uzvy9qqqrh9id6pa 9984072 9984052 2024-11-28T16:21:28Z Gaizka Gonzalez 167785 Zuzenketa txikiak 9984072 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko, [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, [[ISP]] batzuek banda zabalera era zorrotzean izandako mugatzeko joeraren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref> Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, haien trafikoaren itxura guztiz aldatzeko asmoz, trafikoaren moldaketa saihesteko. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa paketeen ibilbideko aurreko zein hurrengo jauziaren arabera egin daiteke, adibidez, ISP ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen erabilera mailan funtzionatzen duenean, bere baitan doan trafikoaren latentzia igoaraziko du. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke. Trafikoaren moldaketak tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren jarioa murrizteko, "bandwidth throttling" deritzona, trafikoa bidaltzeko gehienezko tasa ezarriz, "rate limiting" izenekoa, edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, "generic cell rate algorithm" algoritmoan oinarrituta. Trafikoaren moldaketa sareen ertzean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko. Baina trafikoaren iturrian, adibidez, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean aplikatu daiteke, baita sareko beste elementuetan ere. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoek Internet trafikoa kudeatzeko erabiltzen duten teknikarik zabalduena da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dute, banda zabalera aurrezteko asmoz. Erabilera onargarri eta onuragarrietarako erabili daitekeen tresna den arren, era zehatzetan ere erabili daiteke, webgune konkretuen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako [[Zerbitzu mailako akordio|zerbitzu mailako akordioetan]] onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori gertatu dadin, [[Lotura geruza|lotura]] bat kongestioa jasaten duenean, muturretako nodoek paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] dira ohikoak. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko mota zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko zerbitzu mailako akordioa bete dadin. Trafikoaren neurketa hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[Leaky bucket (Algoritmoa)|leaky bucket]] edo [[Token bucket (Algoritmoa)|token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak, hurrenez hurren. Ondoren, neurtutako paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferretan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako trafiko klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, zerbitzu mailako akordioan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa hurrengo hiru era ezberdinetan gauzatu daiteke: * '''Berehalako transmisioa:''' Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik akordioa betetzen badu. * '''Transmisio atzeratua:''' Trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. * '''Trafikoaren deuseztatzea''': Transmisioa ez da inoiz gauzatzen, akordioa betetzea ezinezkoa delako, trafikoaren galera eragiten. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketa inplementazen duten nodo guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Kudeaketa metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi "tail drop" deritzo, ailegatzen diren azken paketeak deuseztatzen direlako. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoen arabera, adibidez, "random early detection" algoritmoa, kudeatzen dute bufferraren gainezkatzea. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo protokoloa. Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honako hau izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, ez du trafiko mota hau kaltetzen, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, sare-baliabideak sobera egon arren. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa da. === Mugatutako iturriak === Mugatutako trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2009-02-27|izenburua=Congestion Control for Multimedia Streaming with Self-Limiting Sources|egilea1=Josh Helzer|egilea2=Lisong Xu|url=https://web.archive.org/web/20090227044851/http://csr.bu.edu/icnp2005/Posters/Helzer.pdf}}</ref> Iturri hauek nolabaiteko moldaketa aplikatzen diete sortutako trafikoari. Kongestioaren kontrola ere trafikoaren moldaketan eragin dezake, adibidez, [[TCP]]<nowiki/>ren leiho mekanismoak sortzen duen transmisio muga. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handiena lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko eta kostu altuko sareak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasotzen dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko trafikoaren moldaketa erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dezan bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatu izanaren probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu dira, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] 1xby2tywxdq5zagr4filgcv29vxbjcp 9984101 9984072 2024-11-28T16:43:00Z Gaizka Gonzalez 167785 Erreferentzia pare bat gehituta 9984101 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko, [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, [[ISP]] batzuek banda zabalera era zorrotzean izandako mugatzeko joeraren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref> Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, haien trafikoaren itxura guztiz aldatzeko asmoz, trafikoaren moldaketa saihesteko. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa paketeen ibilbideko aurreko zein hurrengo jauziaren arabera egin daiteke, adibidez, ISP ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen erabilera mailan funtzionatzen duenean, bere baitan doan trafikoaren latentzia igoaraziko du. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke. Trafikoaren moldaketak tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren jarioa murrizteko, "bandwidth throttling" deritzona, trafikoa bidaltzeko gehienezko tasa ezarriz, "rate limiting" izenekoa, edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, "generic cell rate algorithm" algoritmoan oinarrituta. Trafikoaren moldaketa sareen ertzean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko. Baina trafikoaren iturrian, adibidez, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean aplikatu daiteke, baita sareko beste elementuetan ere. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoek Internet trafikoa kudeatzeko erabiltzen duten teknikarik zabalduena da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dute, banda zabalera aurrezteko asmoz. Erabilera onargarri eta onuragarrietarako erabili daitekeen tresna den arren, era zehatzetan ere erabili daiteke, webgune konkretuen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako [[Zerbitzu mailako akordio|zerbitzu mailako akordioetan]] onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori gertatu dadin, [[Lotura geruza|lotura]] bat kongestioa jasaten duenean, muturretako nodoek paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] dira ohikoak. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko mota zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko zerbitzu mailako akordioa bete dadin. Trafikoaren neurketa hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[Leaky bucket (Algoritmoa)|leaky bucket]] edo [[Token bucket (Algoritmoa)|token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak, hurrenez hurren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrew S.|abizena=Tanenbaum|izenburua=Computer networks|argitaletxea=Prentice Hall|orrialdea=|orrialdeak=407-411|data=2011|edizioa=5th ed|isbn=978-0-13-212695-3|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Ondoren, neurtutako paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferretan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako trafiko klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, zerbitzu mailako akordioan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa hurrengo hiru era ezberdinetan gauzatu daiteke: * '''Berehalako transmisioa:''' Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik akordioa betetzen badu. * '''Transmisio atzeratua:''' Trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. * '''Trafikoaren deuseztatzea''': Transmisioa ez da inoiz gauzatzen, akordioa betetzea ezinezkoa delako, trafikoaren galera eragiten. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketa inplementazen duten nodo guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Kudeaketa metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi "tail drop" deritzo, ailegatzen diren azken paketeak deuseztatzen direlako. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoen arabera, adibidez, "random early detection" algoritmoa, kudeatzen dute bufferraren gainezkatzea. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo [[Sare-protokolo|protokoloa]].<ref>{{Erreferentzia|izena=David L.|abizena=Black|izenburua=An Architecture for Differentiated Services|abizena2=Wang|abizena3=Carlson|abizena4=Weiss|abizena5=Davies|abizena6=Blake|izena2=Zheng|izena3=Mark A.|izena4=Walter|izena5=Elwyn B.|izena6=Steven L.|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.1|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honako hau izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, ez du trafiko mota hau kaltetzen, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, sare-baliabideak sobera egon arren. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa da. === Mugatutako iturriak === Mugatutako trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2009-02-27|izenburua=Congestion Control for Multimedia Streaming with Self-Limiting Sources|egilea1=Josh Helzer|egilea2=Lisong Xu|url=https://web.archive.org/web/20090227044851/http://csr.bu.edu/icnp2005/Posters/Helzer.pdf}}</ref> Iturri hauek nolabaiteko moldaketa aplikatzen diete sortutako trafikoari. Kongestioaren kontrola ere trafikoaren moldaketan eragin dezake, adibidez, [[TCP]]<nowiki/>ren leiho mekanismoak sortzen duen transmisio muga. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handiena lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko eta kostu altuko sareak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasotzen dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko trafikoaren moldaketa erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dezan bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatu izanaren probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu dira, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] 6oark2jayd223j4z9r6mlxfm7vv4c8p 9984147 9984101 2024-11-28T17:01:51Z CrashLogger 132708 9984147 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Lankide eztabaida:CrashLogger|CrashLogger]] artikuluaren eztabaida orrian.}} <!-- WIKIPEDIAN ARGITARATZEAN OHAR HAUEK EZTABAIDA ORRIAN JARRI! --> {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Traffic shaping}} '''Trafikoaren moldaketa''' teknika bat da eta [[Sare informatiko|sare informatikoen]] [[Banda zabalera|banda-zabaleraren]] kudeaketarako erabiltzen da. Trafikoaren moldaketak [[datagrama|datagramak]] atzeratzen ditu, edo horietako multzo bat, kudeatzen duen sarearen trafikoa onuragarria den trafiko profil batekin konkordantzian jartzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=RFC 2475 An Architecture for Differentiated Services|orrialdea=17|hizkuntza=en|idazleak=David L. Black, Zheng Wang, Mark A. Carlson, Walter Weiss, Elwyn B. Davies, Steven L. Blake|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.3.3|sartze-data=2024-11-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|urtea=2004|izenburua=I.371 : Traffic control and congestion control in B-ISDN|hizkuntza1=en|hizkuntza2=es|hizkuntza3=fr|url=https://www.itu.int/rec/T-REC-I.371-200403-I/|aldizkaria=www.itu.int|zenbakia=I.371|atala=7.2.7 Traffic shaping|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. Trafikoaren moldaketa beste trafiko mota batzuk atzeratuz edo motelduz erabili ohi da honako helburu hauekin: sare baten errendimendu maila mantentzeko edo optimizatzeko, [[Latentzia (teknologia)|latentzia]] hobetzeko edo trafiko mota batentzako banda-zabalera hobetzeko. <!-- Ingelesezko orrian "Traffic Policing"-rekin konparatzen du laburki. "Traffic Policing" trafikoaren moldaketaren erabilera egiten duen praktika da, eta beraz, konparaketa ez deritzogu beharrezkoa oraingoz, ez behintzat sarrerako lehen paragrafoan.--> Trafikoaren moldaketarako metodorik zabalduena [[Aplikazio informatiko|aplikazioan]]-oinarritutakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=ACM|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=http://dx.doi.org/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-14}}</ref> Honelako sistemetan, aplikazio-mailako trafikoaren aztarnak aztertu eta iragazi egiten dira, interesezko aplikazioen trafikoaren bila. Aplikazio-mailako trafikoaren moldaketaren erabilera polemikoen artean nabaria da [[P2P|peer-to-peer]] fitxategi-partekatze sistemen aurka egindakoa, [[ISP]] batzuek banda zabalera era zorrotzean izandako mugatzeko joeraren ondorioz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marcel|abizena=Dischinger|izenburua=Detecting bittorrent blocking|argitaletxea=Association for Computing Machinery|orrialdeak=3–8|hizkuntza=en|abizena2=Mislove|abizena3=Haeberlen|abizena4=Gummadi|izena2=Alan|izena3=Andreas|izena4=Krishna P.|data=2008-10-20|url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/1452520.1452523|aldizkaria=Proceedings of the 8th ACM SIGCOMM conference on Internet measurement|isbn=978-1-60558-334-1|doi=10.1145/1452520.1452523|sartze-data=2024-11-26|serie=IMC '08}}</ref> Aplikazio askok [[Zifratze|zifratzea]] erabiltzen dute haien aztarna ezkutatzeko, haien trafikoaren itxura guztiz aldatzeko asmoz, trafikoaren moldaketa saihesteko. Beste trafikoaren moldaketa mota bat ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa da. Ibilbidean-oinarritutako trafikoaren moldaketa paketeen ibilbideko aurreko zein hurrengo jauziaren arabera egin daiteke, adibidez, ISP ezberdin batetik datorren trafikoa motelduz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ying|abizena=Zhang|izenburua=Ascertaining the Reality of Network Neutrality Violation in Backbone ISPs|hizkuntza=en-US|abizena2=Mao|abizena3=Zhang|izena2=Z. Morley|izena3=Ming|data=2008-01-01|url=https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/ascertaining-the-reality-of-network-neutrality-violation-in-backbone-isps/?from=https://research.microsoft.com/apps/pubs/default.aspx?id=136790&type=exact|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Funtzionaltasuna == Lotura bat kongestioa sortzen duen erabilera mailan funtzionatzen duenean, bere baitan doan trafikoaren latentzia igoaraziko du. Trafikoaren moldaketa gertakari hori saihesteko erabili daiteke. Trafikoaren moldaketak tresnak eskaintzen ditu trafikoa hainbat parametroren arabera kontrolatzeko, haien artean, periodo zehatz batean lotura batetik bidaltzen den trafikoaren jarioa murrizteko, "bandwidth throttling" deritzona, trafikoa bidaltzeko gehienezko tasa ezarriz, "rate limiting" izenekoa, edo beste irizpide konplexuagoen arabera, adibidez, "generic cell rate algorithm" algoritmoan oinarrituta. Trafikoaren moldaketa sareen ertzean aplikatu ohi da sarean barruratzen den trafikoa kontrolatzeko. Baina trafikoaren iturrian, adibidez, ordenagailu edo [[sare-txartel]]<ref>{{Erreferentzia|izena=I.|abizena=Pratt|izenburua=Arsenic: a user-accessible gigabit Ethernet interface|argitaletxea=IEEE|orrialdeak=67–76|hizkuntza=en|abizena2=Fraser|izena2=K.|url=http://dx.doi.org/10.1109/infcom.2001.916688|aldizkaria=Proceedings IEEE INFOCOM 2001. Conference on Computer Communications. Twentieth Annual Joint Conference of the IEEE Computer and Communications Society (Cat. No.01CH37213)|zenbakia=1|doi=10.1109/infcom.2001.916688|sartze-data=2024-11-26}}</ref> batean aplikatu daiteke, baita sareko beste elementuetan ere. == Erabilera == Trafikoaren moldaketa trafiko-iturrietan aplikatzen da kasu batzuetan, gailu hauek transmititzen duten trafikoa sare baten jabeek sinatutako erabilera-kontratuan jasotako baldintzen aurka joan ez dadin. Trafiko informatikoaren ingeniaritzan trafikoaren moldaketaren erabilera oso zabala da, eta ISP domestikoek Internet trafikoa kudeatzeko erabiltzen duten teknikarik zabalduena da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC)|abizena=Government of Canada|izenburua=Review of the Internet traffic management practices of Internet service providers|hizkuntza=en|data=2009-10-21|url=https://crtc.gc.ca/eng/archive/2009/2009-657.htm|aldizkaria=crtc.gc.ca|sartze-data=2024-11-26}}</ref> ISP batzuek trafikoaren moldaketa peer-to-peer zerbitzuak blokeatzeko eta murrizteko erabili dute, banda zabalera aurrezteko asmoz. Erabilera onargarri eta onuragarrietarako erabili daitekeen tresna den arren, era zehatzetan ere erabili daiteke, webgune konkretuen [[zentsura]] eta blokeoa aurrera eramateko, besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to Bypass Internet Censorship|hizkuntza=en|url=https://archive.flossmanuals.net/bypassing-censorship/|aldizkaria=archive.flossmanuals.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Women’s rights website blocked in Spain​|hizkuntza=en-GB|url=https://digitalfreedomfund.org/womens-rights-website-blocked-in-spain/|aldizkaria=Digital Freedom Fund|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Datu zentro|Datu zentroek]] trafikoaren moldaketa erabiltzen dute, haien bezeroekin ezarritako [[Zerbitzu mailako akordio|zerbitzu mailako akordioetan]] onartutako baldintzak jarraitzeko, bezero guztiek sare fisiko bakarra partekatzen dutelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mohammad|abizena=Noormohammadpour|izenburua=Datacenter Traffic Control: Understanding Techniques and Tradeoffs|orrialdeak=1492–1525|hizkuntza=en|abizena2=Raghavendra|izena2=Cauligi S.|data=22/2018|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8207422/|aldizkaria=IEEE Communications Surveys & Tutorials|alea=2|zenbakia=20|issn=1553-877X|doi=10.1109/COMST.2017.2782753|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Internet Protokolo|IP]] sare bateko nodoek nahi gabeko trafikoaren moldaketa egin dezakete. Hori gertatu dadin, [[Lotura geruza|lotura]] bat kongestioa jasaten duenean, muturretako nodoek paketeak biltegiratu behar dituzte. Honelako kasuak banda-zabalera txikiko loturetan, [[WAN]] sareetan eta [[Satelite bidezko komunikazio|satelite-bidezko sarbide sareetan]] dira ohikoak. == Inplementazioa == Trafiko moldatzaile batek trafiko mota zehatz baten paketeak atzeratzen ditu, beharrezko zerbitzu mailako akordioa bete dadin. Trafikoaren neurketa hainbat eratan inplementatu daiteke, adibidez, [[Leaky bucket (Algoritmoa)|leaky bucket]] edo [[Token bucket (Algoritmoa)|token bucket]] algoritmoekin, [[ATM]] sareetan eta IP sareetan erabiltzen direnak, hurrenez hurren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrew S.|abizena=Tanenbaum|izenburua=Computer networks|argitaletxea=Prentice Hall|orrialdea=|orrialdeak=407-411|data=2011|edizioa=5th ed|isbn=978-0-13-212695-3|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Ondoren, neurtutako paketeak edo zelulak [[FIFO buffer|FIFO bufferretan]] biltegiratzen dira, buffer bana izanda moldatutako trafiko klase bakoitzeko. Biltegiratutako trafikoa transmititu egiten da, zerbitzu mailako akordioan ezarritako baldintzak betetzen direnean. Transmisioa hurrengo hiru era ezberdinetan gauzatu daiteke: * '''Berehalako transmisioa:''' Transmisioa berehala gauzatu daiteke, heltzen den trafikoa jadanik akordioa betetzen badu. * '''Transmisio atzeratua:''' Trafikoak itxaronaldi bat izango du baldintzak bete arte. * '''Trafikoaren deuseztatzea''': Transmisioa ez da inoiz gauzatzen, akordioa betetzea ezinezkoa delako, trafikoaren galera eragiten. === Gainezkatze baldintza === Trafiko moldaketa inplementazen duten nodo guztiek buffer mugatu bat dute, eta bufferra betetzen den kasua kudeatu behar dute. Kudeaketa metodo sinple eta arrunt bat jasotako trafikoa deuseztatzea da, bufferra beteta dagoen bitartean. Estrategia honi "tail drop" deritzo, ailegatzen diren azken paketeak deuseztatzen direlako. Beste inplementazio sofistikatuagoak mota ezberdineko deuseztatze algoritmoen arabera, adibidez, "random early detection" algoritmoa, kudeatzen dute bufferraren gainezkatzea. === Trafikoaren sailkapena === Trafiko moldaketa eredu sinpleak trafiko mota guztiak berdin moldatzen dituzte. Sofistikazio handiagoko moldatzaileak aldez aurretiko [[trafiko klasifikazio]] bat gauzatzen dute. Trafikoaren klasifikazioa trafikoa kategorizatu egiten du bere ezaugarrien arabera, adibidez, erabilitako portu zenbakia edo [[Sare-protokolo|protokoloa]].<ref>{{Erreferentzia|izena=David L.|abizena=Black|izenburua=An Architecture for Differentiated Services|abizena2=Wang|abizena3=Carlson|abizena4=Weiss|abizena5=Davies|abizena6=Blake|izena2=Zheng|izena3=Mark A.|izena4=Walter|izena5=Elwyn B.|izena6=Steven L.|data=1998-12|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc2475#section-2.3.1|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Trafiko klase ezberdinei trafiko moldaketa ezberdina aplikatu ahal zaie, desiratu efektua lortzeko. Sailkapen orokorra honako hau izan daiteke: # Trafiko sentikorra: [[Latentzia (teknologia)|Atzerapen]] eta [[Jitter|atzerapen aldaketen]] erruz kaltetutako trafiko motak. Adibidez: [[VoIP]] edo [[Bideokonferentzia|bideo-deiak]]. Mota honetako trafikoa lehentasun handiko trafiko moduan markatu ohi da. # [[Best-Effort]]: Trafikoaren gehiengoa mota honetakoa da, atzerapenean arazoak egotea, muga batzuen barne, ez du trafiko mota hau kaltetzen, baina ezin da trafiko hau deuseztatu. Adibidez, [[Posta elektroniko|E-posta]], [[Testu-mezu|testu-mezuak]] eta [[Streaming|multimedia streaming]] trafikoa. # Trafiko baztergarria: Trafiko mota hau guztiz baztertuko da, sare-baliabideak sobera egon arren. [[Spam]] motatako trafikoa edota sareko ekipamenduaren aurka [[Gerra informatiko|eraso]] egin dezakeen trafikoa da. === Mugatutako iturriak === Mugatutako trafiko iturrien emaria inoiz ez du goiko muga bat gainditzen, adibidez, haien kodetze-tasa baino azkarrago transmititu ezin duten multimedia iturriak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2009-02-27|izenburua=Congestion Control for Multimedia Streaming with Self-Limiting Sources|egilea1=Josh Helzer|egilea2=Lisong Xu|url=https://web.archive.org/web/20090227044851/http://csr.bu.edu/icnp2005/Posters/Helzer.pdf}}</ref> Iturri hauek nolabaiteko moldaketa aplikatzen diete sortutako trafikoari. Kongestioaren kontrola ere trafikoaren moldaketan eragin dezake, adibidez, [[TCP]]<nowiki/>ren leiho mekanismoak sortzen duen transmisio muga. === Banda-zabaleraren kudeaketarekin erlazioa === Trafiko moldaketa sare baten edo sare baten lotura zehatz batzuen banda zabaleraren erabilera optimoa lortzeko erabili daiteke. Banda zabalera baliabide mugatu eta garestia da, medio fisiko guztietan. Gaitasun handiagoak kontratatzea edo banda zabalago bat erabiltzeko baimena ordaintzearen ordez, (transmisio-medioaren arabera) jada erabilgarri dagoen banda zabaleraren kudeaketa egitea eraginkorragoa izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Suresh K.|abizena=Nair|izenburua=A traffic shaping model for optimizing network operations|orrialdeak=1358–1380|hizkuntza=en|abizena2=Novak|izena2=David C.|data=2007-08|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0377221706003523|aldizkaria=European Journal of Operational Research|alea=3|zenbakia=180|doi=10.1016/j.ejor.2006.04.036|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Sarean dagoen trafiko guztia [[QoS#QoS-ren lehentasun mailak|lehentasun maila]] berekoa ez denean, trafikoaren moldaketa teknika aproposa da etekinik handiena lortzeko. Trafiko guztiak garrantzi maila berdina badu (Adibidez: [[telebista]], [[irrati-difusio]], [[VoIP|VoIP dei]] eta [[Telefono|telefono deien]] kasuan) ordea, ezinezkoa da zerbitzuaren kalitatea mantendu trafiko moldaketa erabiliz. == Zerbitzu-hornitzaileak eta trafiko kudeaketa == Trafikoaren moldaketa bereziki interesgarria da Internet zerbitzu-hornitzaileentzat ([[ISP]]). Haien trafiko maila altuko eta kostu altuko sareak dira haien ondasunik garrantzitsuenak, eta beraz, haien arretaren gehiengoa jasotzen dutenak. Hornitzaileek haien sarearen erabilera optimizatzeko trafikoaren moldaketa erabiltzen dute batzuetan, garrantzi ezberdineko erabiltzaile eta aplikazioen arabera trafikoa iragaziz, edo trafiko mota batzuen aurka eginez.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Is Comcast's BitTorrent filtering violating the law?|hizkuntza=en|url=https://www.cnet.com/news/privacy/is-comcasts-bittorrent-filtering-violating-the-law/|aldizkaria=CNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Stephanie|abizena=Condon|izenburua=Google-backed tool detects Net filtering, blocking|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/google-backed-tool-detects-net-filtering-blocking/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Enpresak == Urruneko bulegoak dituzten enpresa gehienak [[Hedadura zabaleko sare|hedadura zabaleko sareen]] bidez konektatuta daude. Behar dituzten aplikazio eta sistemak bulego zentralean edo datu zentro bateko [[host]] ekipoetan daude, eta orokorrean leku berean dauden [[Datu-base|datu-baseetako]] informazioa kudeatzen dute. Aplikazio hauek gero eta banda zabalera gehiago erabiltzen dutenez, eta zirkuitu pribatuak eratzeko prezioak garestiak izanda, partekatzen dituzten baliabideak hobeto kudeatzea aukeratzen dute enpresek, negoziorako trafikoak lehentasuna izan dezan bestelako trafiko moten gainetik: trafikoaren moldaketa, beraz, erabilera kasu honetarako tresnarik egokiena da. Trafikoaren moldaketaren ordezkoen artean aplikazioen optimizazioa, [[WAN Optimizazio|WAN Optimizazioa]] eta trafikoaren [[Datu-konpresio|konpresioa]] dira teknikarik erabilienak, baina trafikoaren moldaketarekin konparatuz zeharo ezberdinak dira: * Trafikoaren moldaketan banda zabaleraren kudeaketa egiten da: bidean dauden trafiko jarioak murrizten dira behar ahala. * Aplikazioen optimizazioaren bidez trafikoaren kantitatea murriztu egiten da, mezu goiburuak txikiagotuz adibidez. Sare baliabideen beharra txikituz muturretan bertan. * WAN Optimizazioa eta konpresioa erabiltzean, informazioaren tamaina txikitzeko teknikak aplikatzen dira: bidali nahi den informazioa konprimatuz edo, fitxategi baten eguneraketa egiterakoan, aldaketak dituzten atalak soilik bidaliz. == Trafikoaren moldaketaren detekzioa == Trafikoaren moldaketa detektatzeko erarik sinpleena gure sarerako sarbidearen abiaduraren inguruan hausnartzean datza. Aplikazio batek edo host zehatz batekin ezarritako trafikoa beste trafiko guztiekin konparatuz geldoagoa izatekotan, trafikoaren moldaketa gertatu izanaren probabilitate altua dago. Bereziki nabaria da [[BitTorrent]] bezalako protokoloak erabiltzean.<ref name=":0" /> Trafikoaren moldaketaren efektuak detektatzeko eta neurtzeko tresnak garatu dira, eta hauen iturburu-kodea era irekian argitaratu dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glasnost - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/glasnost/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Shaperprobe - M-Lab|hizkuntza=en|url=https://www.measurementlab.net/tests/shaperprobe/|aldizkaria=www.measurementlab.net|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[QoS|Zerbitzu-kalitatea]] * [[Sare-neutraltasun]] *[[Transmisio teknika]] *[[TCP]] *[[Banda zabala]] *[[Sarerako sarbide-protokolo]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazio teoria]] [[Kategoria:Sare informatikoak]] 6ju0h6w8i5hvav8to7tu66arikyurxv 2 1211187 9983754 9983307 2024-11-28T13:05:46Z Unai.Izaguirre 167786 9983754 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ;A klasea:GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ;B klasea:GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ;C klasea:GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, GPRS multislot mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable" |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |- |CS-1 | | | | |- |CS-2 | | | | |- |CS-3 | | | | |- |CS-4 | | | | |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko klasea === ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] jvmeokftlp4z9hvx4o0bm514m3ed4hp 9983755 9983754 2024-11-28T13:06:58Z Unai.Izaguirre 167786 9983755 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, GPRS multislot mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable" |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |- |CS-1 | | | | |- |CS-2 | | | | |- |CS-3 | | | | |- |CS-4 | | | | |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko klasea === ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] dyk8cjd1larsbb8izeh4156qsz6mcto 9983763 9983755 2024-11-28T13:08:49Z Unai.Izaguirre 167786 9983763 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, GPRS multislot mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable" |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |- |CS-1 | | | | |- |CS-2 | | | | |- |CS-3 | | | | |- |CS-4 | | | | |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko klasea === ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] 4hox2utp7qvngwjy78fyrszs117pbpp 9983769 9983763 2024-11-28T13:09:36Z Unai.Izaguirre 167786 9983769 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, GPRS multislot mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable" |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |- |CS-1 | | | | |- |CS-2 | | | | |- |CS-3 | | | | |- |CS-4 | | | | |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko klasea === ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] joj1f1c3ea52m4xdtnate8fevs8yhb1 9983833 9983769 2024-11-28T13:43:11Z Imanol Loizaga 167766 9983833 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, tarte anitzeko (multislot) GPRS mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable sortable" |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |- |CS-1 |9.20 |8.00 |GMSK |1/2 |- |CS-2 |13.55 |12.00 |GMSK |≈2/3 |- |CS-3 |15.75 |14.40 |GMSK |≈3/4 |- |CS-4 |21.55 |20.00 |GMSK |1 |} Kodifikazio-eskema CS-4 ez da hain sendoa, baina bai azkarragoa da eta oinarrizko estaziotik (BTS) gertu dago; kodetze-eskema sendoagoa (CS-1), berriz, estazio mugikorra (MS) BTS batetik urrunago dagoenean erabiltzen da. CS-4arekin, denbora-tarte bakoitzeko 20.0 kbit/s-ko erabiltzaile-abiadura lor daiteke. Hala ere, eskema hori erabiliz, estaldura zelularra normalaren % 25ekoa da. CS-1 kodetze eskemak denbora-tarte bakoitzeko 8.0 kbit/s-ko erabiltzaile abiadura soilik lor dezake, baina estaldura arruntaren % 98 du. Sareko ekipo berrienek automatikoki egokitu dezakete transferentzia-abiadura, mugikorraren kokapenaren arabera. GPRSaz gain, badira beste bi GSM teknologia datu-zerbitzuak eskaintzen dituztenak: [[zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (CSD) eta [[abiadura handiko zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (HSCSD). GPRSren izaera partekatuak ez bezala, zirkuitu dedikatu bat ezartzen dute (normalean, minutuko fakturatzen da). Zenbait aplikaziok, bideo-deiek adibidez, HSCSD nahiago dute, batez ere azken puntuen artean datu-fluxu jarraitua dagoenean. Taula honetan, GPRSaren eta zirkuitu-kommutazioa duten datu-zerbitzuen konfigurazio posible batzuk laburbiltzen dira. {| class="wikitable" |+ !Teknologia !Beheranzko abiadura (DL) (kbit/s) !Goranzko abiadura (UL) (kbit/s) !TDMAk alokatutako denbora-tarteak (DL+UL) |- |CSD |9.6 |9.6 |1+1 |- |HSCSD |28.8 |14.4 |2+1 |- |HSCSD |43.2 |14.4 |3+1 |- |GPRS |85.6 |21.4 (8 eta 10 klaseek eta CS-4) |4+1 |- |GPRS |64.2 |42.8 (10 klaseak eta CS-4) |3+2 |- |EGPRS (EDGE) |236.6 |59.2 (8 eta10 klaseek eta MCS-9) |4+1 |- |EGPRS (EDGE) |177.6 |118.4 (10 klaseak eta MCS-9) |3+2 |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko (multislot) klasea === Tarte anitzeko klaseak goranzko (Uplink) eta beheranzko (Downlink) noranzkoen loturetan eskuragarri dagoen datu-transferentziaren abiadura zehazten du. 1 eta 45 arteko balio bat da, sareak erabiltzen duena irrati-kanalak esleitzeko goranzko eta beheranzko lotura-norabidean. 31tik gorako balioak dituzten erreten anitzeko klaseei erranaldi anitzeko klase altuak deitzen zaie. ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] tg8lt5x8nuhqmzlsckzlgk964d4shfa 9983835 9983833 2024-11-28T13:43:59Z Imanol Loizaga 167766 9983835 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, tarte anitzeko (multislot) GPRS mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable sortable" |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |- |CS-1 |9.20 |8.00 |GMSK |1/2 |- |CS-2 |13.55 |12.00 |GMSK |≈2/3 |- |CS-3 |15.75 |14.40 |GMSK |≈3/4 |- |CS-4 |21.55 |20.00 |GMSK |1 |} Kodifikazio-eskema CS-4 ez da hain sendoa, baina bai azkarragoa da eta oinarrizko estaziotik (BTS) gertu dago; kodetze-eskema sendoagoa (CS-1), berriz, estazio mugikorra (MS) BTS batetik urrunago dagoenean erabiltzen da. CS-4arekin, denbora-tarte bakoitzeko 20.0 kbit/s-ko erabiltzaile-abiadura lor daiteke. Hala ere, eskema hori erabiliz, estaldura zelularra normalaren % 25ekoa da. CS-1 kodetze eskemak denbora-tarte bakoitzeko 8.0 kbit/s-ko erabiltzaile abiadura soilik lor dezake, baina estaldura arruntaren % 98 du. Sareko ekipo berrienek automatikoki egokitu dezakete transferentzia-abiadura, mugikorraren kokapenaren arabera. GPRSaz gain, badira beste bi GSM teknologia datu-zerbitzuak eskaintzen dituztenak: [[zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (CSD) eta [[abiadura handiko zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (HSCSD). GPRSren izaera partekatuak ez bezala, zirkuitu dedikatu bat ezartzen dute (normalean, minutuko fakturatzen da). Zenbait aplikaziok, bideo-deiek adibidez, HSCSD nahiago dute, batez ere azken puntuen artean datu-fluxu jarraitua dagoenean. Taula honetan, GPRSaren eta zirkuitu-kommutazioa duten datu-zerbitzuen konfigurazio posible batzuk laburbiltzen dira. {| class="wikitable" align=center |+ !Teknologia !Beheranzko abiadura (DL) (kbit/s) !Goranzko abiadura (UL) (kbit/s) !TDMAk alokatutako denbora-tarteak (DL+UL) |- |CSD |9.6 |9.6 |1+1 |- |HSCSD |28.8 |14.4 |2+1 |- |HSCSD |43.2 |14.4 |3+1 |- |GPRS |85.6 |21.4 (8 eta 10 klaseek eta CS-4) |4+1 |- |GPRS |64.2 |42.8 (10 klaseak eta CS-4) |3+2 |- |EGPRS (EDGE) |236.6 |59.2 (8 eta10 klaseek eta MCS-9) |4+1 |- |EGPRS (EDGE) |177.6 |118.4 (10 klaseak eta MCS-9) |3+2 |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko (multislot) klasea === Tarte anitzeko klaseak goranzko (Uplink) eta beheranzko (Downlink) noranzkoen loturetan eskuragarri dagoen datu-transferentziaren abiadura zehazten du. 1 eta 45 arteko balio bat da, sareak erabiltzen duena irrati-kanalak esleitzeko goranzko eta beheranzko lotura-norabidean. 31tik gorako balioak dituzten erreten anitzeko klaseei erranaldi anitzeko klase altuak deitzen zaie. ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] 08d585oumjd72jvyzecrk7t0faebztf 9983838 9983835 2024-11-28T13:45:01Z Imanol Loizaga 167766 9983838 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, tarte anitzeko (multislot) GPRS mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable sortable" |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |- |CS-1 |9.20 |8.00 |GMSK |1/2 |- |CS-2 |13.55 |12.00 |GMSK |≈2/3 |- |CS-3 |15.75 |14.40 |GMSK |≈3/4 |- |CS-4 |21.55 |20.00 |GMSK |1 |} Kodifikazio-eskema CS-4 ez da hain sendoa, baina bai azkarragoa da eta oinarrizko estaziotik (BTS) gertu dago; kodetze-eskema sendoagoa (CS-1), berriz, estazio mugikorra (MS) BTS batetik urrunago dagoenean erabiltzen da. CS-4arekin, denbora-tarte bakoitzeko 20.0 kbit/s-ko erabiltzaile-abiadura lor daiteke. Hala ere, eskema hori erabiliz, estaldura zelularra normalaren % 25ekoa da. CS-1 kodetze eskemak denbora-tarte bakoitzeko 8.0 kbit/s-ko erabiltzaile abiadura soilik lor dezake, baina estaldura arruntaren % 98 du. Sareko ekipo berrienek automatikoki egokitu dezakete transferentzia-abiadura, mugikorraren kokapenaren arabera. GPRSaz gain, badira beste bi GSM teknologia datu-zerbitzuak eskaintzen dituztenak: [[zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (CSD) eta [[abiadura handiko zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (HSCSD). GPRSren izaera partekatuak ez bezala, zirkuitu dedikatu bat ezartzen dute (normalean, minutuko fakturatzen da). Zenbait aplikaziok, bideo-deiek adibidez, HSCSD nahiago dute, batez ere azken puntuen artean datu-fluxu jarraitua dagoenean. Taula honetan, GPRSaren eta zirkuitu-kommutazioa duten datu-zerbitzuen konfigurazio posible batzuk laburbiltzen dira. {| class="wikitable" align=center |+ !Teknologia !Beheranzko abiadura (DL) (kbit/s) !Goranzko abiadura (UL) (kbit/s) !TDMAk alokatutako denbora-tarteak (DL+UL) |- align="center" |CSD |9.6 |9.6 |1+1 |-align="center" |HSCSD |28.8 |14.4 |2+1 |-align="center" |HSCSD |43.2 |14.4 |3+1 |-align="center" |GPRS |85.6 |21.4 (8 eta 10 klaseek eta CS-4) |4+1 |-align="center" |GPRS |64.2 |42.8 (10 klaseak eta CS-4) |3+2 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |236.6 |59.2 (8 eta10 klaseek eta MCS-9) |4+1 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |177.6 |118.4 (10 klaseak eta MCS-9) |3+2 |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko (multislot) klasea === Tarte anitzeko klaseak goranzko (Uplink) eta beheranzko (Downlink) noranzkoen loturetan eskuragarri dagoen datu-transferentziaren abiadura zehazten du. 1 eta 45 arteko balio bat da, sareak erabiltzen duena irrati-kanalak esleitzeko goranzko eta beheranzko lotura-norabidean. 31tik gorako balioak dituzten erreten anitzeko klaseei erranaldi anitzeko klase altuak deitzen zaie. ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] tr1m2bvtoa00b4th7209asav3845lhx 9983840 9983838 2024-11-28T13:45:38Z Imanol Loizaga 167766 9983840 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, tarte anitzeko (multislot) GPRS mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable sortable" align=center |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |-align="center" |CS-1 |9.20 |8.00 |GMSK |1/2 |-align="center" |CS-2 |13.55 |12.00 |GMSK |≈2/3 |-align="center" |CS-3 |15.75 |14.40 |GMSK |≈3/4 |-align="center" |CS-4 |21.55 |20.00 |GMSK |1 |} Kodifikazio-eskema CS-4 ez da hain sendoa, baina bai azkarragoa da eta oinarrizko estaziotik (BTS) gertu dago; kodetze-eskema sendoagoa (CS-1), berriz, estazio mugikorra (MS) BTS batetik urrunago dagoenean erabiltzen da. CS-4arekin, denbora-tarte bakoitzeko 20.0 kbit/s-ko erabiltzaile-abiadura lor daiteke. Hala ere, eskema hori erabiliz, estaldura zelularra normalaren % 25ekoa da. CS-1 kodetze eskemak denbora-tarte bakoitzeko 8.0 kbit/s-ko erabiltzaile abiadura soilik lor dezake, baina estaldura arruntaren % 98 du. Sareko ekipo berrienek automatikoki egokitu dezakete transferentzia-abiadura, mugikorraren kokapenaren arabera. GPRSaz gain, badira beste bi GSM teknologia datu-zerbitzuak eskaintzen dituztenak: [[zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (CSD) eta [[abiadura handiko zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (HSCSD). GPRSren izaera partekatuak ez bezala, zirkuitu dedikatu bat ezartzen dute (normalean, minutuko fakturatzen da). Zenbait aplikaziok, bideo-deiek adibidez, HSCSD nahiago dute, batez ere azken puntuen artean datu-fluxu jarraitua dagoenean. Taula honetan, GPRSaren eta zirkuitu-kommutazioa duten datu-zerbitzuen konfigurazio posible batzuk laburbiltzen dira. {| class="wikitable" align=center |+ !Teknologia !Beheranzko abiadura (DL) (kbit/s) !Goranzko abiadura (UL) (kbit/s) !TDMAk alokatutako denbora-tarteak (DL+UL) |- align="center" |CSD |9.6 |9.6 |1+1 |-align="center" |HSCSD |28.8 |14.4 |2+1 |-align="center" |HSCSD |43.2 |14.4 |3+1 |-align="center" |GPRS |85.6 |21.4 (8 eta 10 klaseek eta CS-4) |4+1 |-align="center" |GPRS |64.2 |42.8 (10 klaseak eta CS-4) |3+2 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |236.6 |59.2 (8 eta10 klaseek eta MCS-9) |4+1 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |177.6 |118.4 (10 klaseak eta MCS-9) |3+2 |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko (multislot) klasea === Tarte anitzeko klaseak goranzko (Uplink) eta beheranzko (Downlink) noranzkoen loturetan eskuragarri dagoen datu-transferentziaren abiadura zehazten du. 1 eta 45 arteko balio bat da, sareak erabiltzen duena irrati-kanalak esleitzeko goranzko eta beheranzko lotura-norabidean. 31tik gorako balioak dituzten erreten anitzeko klaseei erranaldi anitzeko klase altuak deitzen zaie. ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] pjwxo4b8eakqmb5ua4t7kbh2yzzuz13 9983868 9983840 2024-11-28T13:57:44Z Imanol Loizaga 167766 9983868 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, tarte anitzeko (multislot) GPRS mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable sortable" align=center |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |-align="center" |CS-1 |9.20 |8.00 |GMSK |1/2 |-align="center" |CS-2 |13.55 |12.00 |GMSK |≈2/3 |-align="center" |CS-3 |15.75 |14.40 |GMSK |≈3/4 |-align="center" |CS-4 |21.55 |20.00 |GMSK |1 |} Kodifikazio-eskema CS-4 ez da hain sendoa, baina bai azkarragoa da eta oinarrizko estaziotik (BTS) gertu dago; kodetze-eskema sendoagoa (CS-1), berriz, estazio mugikorra (MS) BTS batetik urrunago dagoenean erabiltzen da. CS-4arekin, denbora-tarte bakoitzeko 20.0 kbit/s-ko erabiltzaile-abiadura lor daiteke. Hala ere, eskema hori erabiliz, estaldura zelularra normalaren % 25ekoa da. CS-1 kodetze eskemak denbora-tarte bakoitzeko 8.0 kbit/s-ko erabiltzaile abiadura soilik lor dezake, baina estaldura arruntaren % 98 du. Sareko ekipo berrienek automatikoki egokitu dezakete transferentzia-abiadura, mugikorraren kokapenaren arabera. GPRSaz gain, badira beste bi GSM teknologia datu-zerbitzuak eskaintzen dituztenak: [[zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (CSD) eta [[abiadura handiko zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (HSCSD). GPRSren izaera partekatuak ez bezala, zirkuitu dedikatu bat ezartzen dute (normalean, minutuko fakturatzen da). Zenbait aplikaziok, bideo-deiek adibidez, HSCSD nahiago dute, batez ere azken puntuen artean datu-fluxu jarraitua dagoenean. Taula honetan, GPRSaren eta zirkuitu-kommutazioa duten datu-zerbitzuen konfigurazio posible batzuk laburbiltzen dira. {| class="wikitable" align=center |+ !Teknologia !Beheranzko abiadura (DL) (kbit/s) !Goranzko abiadura (UL) (kbit/s) !TDMAk alokatutako denbora-tarteak (DL+UL) |- align="center" |CSD |9.6 |9.6 |1+1 |-align="center" |HSCSD |28.8 |14.4 |2+1 |-align="center" |HSCSD |43.2 |14.4 |3+1 |-align="center" |GPRS |85.6 |21.4 (8 eta 10 klaseek eta CS-4) |4+1 |-align="center" |GPRS |64.2 |42.8 (10 klaseak eta CS-4) |3+2 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |236.6 |59.2 (8 eta10 klaseek eta MCS-9) |4+1 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |177.6 |118.4 (10 klaseak eta MCS-9) |3+2 |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko (multislot) klasea === Tarte anitzeko klaseak goranzko (Uplink) eta beheranzko (Downlink) noranzkoen loturetan eskuragarri dagoen datu-transferentziaren abiadura zehazten du. 1 eta 45 arteko balio bat da, sareak erabiltzen duena irrati-kanalak esleitzeko goranzko eta beheranzko loturen noranzkoetan. 31tik gorako balioak dituzten tarte anitzeko klaseei tarte anitzeko klase altuak deitzen zaie. Multislot esleipen bat, adibidez, 5+2 bezala adierazten da. Lehenengo zenbakia estazio mugikorrak erabiltzeko esleitutako beheranzko loturaren denbora-tarteen kopurua da, eta bigarrena, berriz, goranzko loturaren denbora-tarteen kopurua. GPRS/EGPRS mugikor askotan, 10 klaseko balioa erabiltzen da. Balio horrek gehienez 4 denbora-tarte erabiltzen ditu beheranzko loturan eta 2 denbora-tarte goranzko loturan. Hala ere, aldi berean gehienez 5 denbora-tarte erabil daitezke, bai goranzko loturan, bai beheranzkoan. Orduan, sarea automatikoki konfiguratuko da 3+2 edo 4+1 eragiketarako, datu-transferentziaren izaeraren arabera. Mugikor aurreratu batzuek, normalean UMTS ere onartzen dutenak, 32 klaseko GPRS/EDGE tarte anitzeko klasea ere onartzen dute. 3GPP TS 45.002 (12. bertsioa), B.1 Taularen arabera,<ref>{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2706|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> **************mota honetako estazio mugikorrek 5 denbora-tarte jasaten dituzte beheranzko loturan eta 3 denbora-tarte beheranzko loturan. goranzko loturan, gehienez ere aldi berean erabilitako 6 ordu-tarterekin ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== {| class="wikitable" |+ !Tarte anitzeko klasea !Beheranzko loturaren denbora-tarteak !Goranzko loturaren denbora-tarteak !Aktibo dauden denbora-tarteak |- |1 |1 |1 |2 |- | | | | |- | | | | |} == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoare arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] j0sa6esco1t2hrjd876udy903mrr6l1 9983869 9983868 2024-11-28T13:57:58Z Unai.Izaguirre 167786 Enhanced GPRS 9983869 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko core sareak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, tarte anitzeko (multislot) GPRS mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable sortable" align=center |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |-align="center" |CS-1 |9.20 |8.00 |GMSK |1/2 |-align="center" |CS-2 |13.55 |12.00 |GMSK |≈2/3 |-align="center" |CS-3 |15.75 |14.40 |GMSK |≈3/4 |-align="center" |CS-4 |21.55 |20.00 |GMSK |1 |} Kodifikazio-eskema CS-4 ez da hain sendoa, baina bai azkarragoa da eta oinarrizko estaziotik (BTS) gertu dago; kodetze-eskema sendoagoa (CS-1), berriz, estazio mugikorra (MS) BTS batetik urrunago dagoenean erabiltzen da. CS-4arekin, denbora-tarte bakoitzeko 20.0 kbit/s-ko erabiltzaile-abiadura lor daiteke. Hala ere, eskema hori erabiliz, estaldura zelularra normalaren % 25ekoa da. CS-1 kodetze eskemak denbora-tarte bakoitzeko 8.0 kbit/s-ko erabiltzaile abiadura soilik lor dezake, baina estaldura arruntaren % 98 du. Sareko ekipo berrienek automatikoki egokitu dezakete transferentzia-abiadura, mugikorraren kokapenaren arabera. GPRSaz gain, badira beste bi GSM teknologia datu-zerbitzuak eskaintzen dituztenak: [[zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (CSD) eta [[abiadura handiko zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (HSCSD). GPRSren izaera partekatuak ez bezala, zirkuitu dedikatu bat ezartzen dute (normalean, minutuko fakturatzen da). Zenbait aplikaziok, bideo-deiek adibidez, HSCSD nahiago dute, batez ere azken puntuen artean datu-fluxu jarraitua dagoenean. Taula honetan, GPRSaren eta zirkuitu-kommutazioa duten datu-zerbitzuen konfigurazio posible batzuk laburbiltzen dira. {| class="wikitable" align=center |+ !Teknologia !Beheranzko abiadura (DL) (kbit/s) !Goranzko abiadura (UL) (kbit/s) !TDMAk alokatutako denbora-tarteak (DL+UL) |- align="center" |CSD |9.6 |9.6 |1+1 |-align="center" |HSCSD |28.8 |14.4 |2+1 |-align="center" |HSCSD |43.2 |14.4 |3+1 |-align="center" |GPRS |85.6 |21.4 (8 eta 10 klaseek eta CS-4) |4+1 |-align="center" |GPRS |64.2 |42.8 (10 klaseak eta CS-4) |3+2 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |236.6 |59.2 (8 eta10 klaseek eta MCS-9) |4+1 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |177.6 |118.4 (10 klaseak eta MCS-9) |3+2 |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko (multislot) klasea === Tarte anitzeko klaseak goranzko (Uplink) eta beheranzko (Downlink) noranzkoen loturetan eskuragarri dagoen datu-transferentziaren abiadura zehazten du. 1 eta 45 arteko balio bat da, sareak erabiltzen duena irrati-kanalak esleitzeko goranzko eta beheranzko loturen noranzkoetan. 31tik gorako balioak dituzten tarte anitzeko klaseei tarte anitzeko klase altuak deitzen zaie. Multislot esleipen bat, adibidez, 5+2 bezala adierazten da. Lehenengo zenbakia estazio mugikorrak erabiltzeko esleitutako beheranzko loturaren denbora-tarteen kopurua da, eta bigarrena, berriz, goranzko loturaren denbora-tarteen kopurua. GPRS/EGPRS mugikor askotan, 10 klaseko balioa erabiltzen da. Balio horrek gehienez 4 denbora-tarte erabiltzen ditu beheranzko loturan eta 2 denbora-tarte goranzko loturan. Hala ere, aldi berean gehienez 5 denbora-tarte erabil daitezke, bai goranzko loturan, bai beheranzkoan. Orduan, sarea automatikoki konfiguratuko da 3+2 edo 4+1 eragiketarako, datu-transferentziaren izaeraren arabera. Mugikor aurreratu batzuek, normalean UMTS ere onartzen dutenak, 32 klaseko GPRS/EDGE tarte anitzeko klasea ere onartzen dute. 3GPP TS 45.002 (12. bertsioa), B.1 Taularen arabera,<ref>{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2706|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> **************mota honetako estazio mugikorrek 5 denbora-tarte jasaten dituzte beheranzko loturan eta 3 denbora-tarte beheranzko loturan. goranzko loturan, gehienez ere aldi berean erabilitako 6 ordu-tarterekin ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== {| class="wikitable" |+ !Tarte anitzeko klasea !Beheranzko loturaren denbora-tarteak !Goranzko loturaren denbora-tarteak !Aktibo dauden denbora-tarteak |- |1 |1 |1 |2 |- | | | | |- | | | | |} == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoaren arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == [[Fitxategi:EDGE symbol Android.png|thumb|Android motako telefono adimendunen jakinarazpen barran erakusten zen EDGE sinboloa]] [[Enhanced Data rates for GSM Evolution]] (EDGE) da 2G telefono mugikor digitalentzako teknologia da datuen transmisioak egiteko. Ingelesez, beste izen batzuengatik ezagutzen da: 2.75G, Enhanced GPRS (EGPRS), IMT Single Carrier (IMT-SC) eta Enhanced Data. GPRSren azpimultzo bat da GSM sarean eta hau hobetzen du 3G teknologiaren abiadurak eskainiz. Gainera, onartua izan zen [[ITU-2000|ITU-2000-ren]] estandarrean. EDGE erabiltzen hasi zen 2003an – hasieran Estatu Batuetan Cingular konpainiagatik zabaldua, gaur egungo [[AT&T]]. Datuen kodetze eta transmititze metodo aurreratuen erabilerarekin, EDGE bit abiadura altuagoak lortzen ditu radio kanal bakoitzeko. Honek, GPRS/GSM arruntaren ahalmen eta errendimendua hirukoiztea ahalbidetzen du (jatorriz, abiadura maximoa 384 kbit/s-koa).<ref>{{erreferentzia|izenburua=EDGE: Enhanced Data Rates for GSM Evolution|hizkuntza=ingelesa|url=https://tacs.eu/Analyses/Wireless%20Networks/edge1.pdf}}</ref> EDGE pakete kommutazioaren edozein aplikazioarentzako erabili daiteke, adibidez, Interneterako konexioak. EDGE baita [[3GPP|3GPP-gatik]] estandarizatua dago ere GSM familiaren atal moduan. Honen aldaera bat, Compact-EDGE deritzona, garatua izan zen [[Digital AMPS]] sarearen espektroaren zati batean lan egiteko. EDGE ITUren 3G definizioaren zati da. == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] of89nnb8k7d5y1cza1b55auqm2t6zti 9984301 9983869 2024-11-28T18:57:46Z Unai.Izaguirre 167786 9984301 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko sare nagusiak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, tarte anitzeko (multislot) GPRS mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable sortable" align=center |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |-align="center" |CS-1 |9.20 |8.00 |GMSK |1/2 |-align="center" |CS-2 |13.55 |12.00 |GMSK |≈2/3 |-align="center" |CS-3 |15.75 |14.40 |GMSK |≈3/4 |-align="center" |CS-4 |21.55 |20.00 |GMSK |1 |} Kodifikazio-eskema CS-4 ez da hain sendoa, baina bai azkarragoa da eta oinarrizko estaziotik (BTS) gertu dago; kodetze-eskema sendoagoa (CS-1), berriz, estazio mugikorra (MS) BTS batetik urrunago dagoenean erabiltzen da. CS-4arekin, denbora-tarte bakoitzeko 20.0 kbit/s-ko erabiltzaile-abiadura lor daiteke. Hala ere, eskema hori erabiliz, estaldura zelularra normalaren % 25ekoa da. CS-1 kodetze eskemak denbora-tarte bakoitzeko 8.0 kbit/s-ko erabiltzaile abiadura soilik lor dezake, baina estaldura arruntaren % 98 du. Sareko ekipo berrienek automatikoki egokitu dezakete transferentzia-abiadura, mugikorraren kokapenaren arabera. GPRSaz gain, badira beste bi GSM teknologia datu-zerbitzuak eskaintzen dituztenak: [[zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (CSD) eta [[abiadura handiko zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (HSCSD). GPRSren izaera partekatuak ez bezala, zirkuitu dedikatu bat ezartzen dute (normalean, minutuko fakturatzen da). Zenbait aplikaziok, bideo-deiek adibidez, HSCSD nahiago dute, batez ere azken puntuen artean datu-fluxu jarraitua dagoenean. Taula honetan, GPRSaren eta zirkuitu-kommutazioa duten datu-zerbitzuen konfigurazio posible batzuk laburbiltzen dira. {| class="wikitable" align=center |+ !Teknologia !Beheranzko abiadura (DL) (kbit/s) !Goranzko abiadura (UL) (kbit/s) !TDMAk alokatutako denbora-tarteak (DL+UL) |- align="center" |CSD |9.6 |9.6 |1+1 |-align="center" |HSCSD |28.8 |14.4 |2+1 |-align="center" |HSCSD |43.2 |14.4 |3+1 |-align="center" |GPRS |85.6 |21.4 (8 eta 10 klaseek eta CS-4) |4+1 |-align="center" |GPRS |64.2 |42.8 (10 klaseak eta CS-4) |3+2 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |236.6 |59.2 (8 eta10 klaseek eta MCS-9) |4+1 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |177.6 |118.4 (10 klaseak eta MCS-9) |3+2 |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko (multislot) klasea === Tarte anitzeko klaseak goranzko (Uplink) eta beheranzko (Downlink) noranzkoen loturetan eskuragarri dagoen datu-transferentziaren abiadura zehazten du. 1 eta 45 arteko balio bat da, sareak erabiltzen duena irrati-kanalak esleitzeko goranzko eta beheranzko loturen noranzkoetan. 31tik gorako balioak dituzten tarte anitzeko klaseei tarte anitzeko klase altuak deitzen zaie. Multislot esleipen bat, adibidez, 5+2 bezala adierazten da. Lehenengo zenbakia estazio mugikorrak erabiltzeko esleitutako beheranzko loturaren denbora-tarteen kopurua da, eta bigarrena, berriz, goranzko loturaren denbora-tarteen kopurua. GPRS/EGPRS mugikor askotan, 10 klaseko balioa erabiltzen da. Balio horrek gehienez 4 denbora-tarte erabiltzen ditu beheranzko loturan eta 2 denbora-tarte goranzko loturan. Hala ere, aldi berean gehienez 5 denbora-tarte erabil daitezke, bai goranzko loturan, bai beheranzkoan. Orduan, sarea automatikoki konfiguratuko da 3+2 edo 4+1 eragiketarako, datu-transferentziaren izaeraren arabera. Mugikor aurreratu batzuek, normalean UMTS ere onartzen dutenak, 32 klaseko GPRS/EDGE tarte anitzeko klasea ere onartzen dute. 3GPP TS 45.002 (12. bertsioa), B.1 Taularen arabera,<ref>{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2706|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> **************mota honetako estazio mugikorrek 5 denbora-tarte jasaten dituzte beheranzko loturan eta 3 denbora-tarte beheranzko loturan. goranzko loturan, gehienez ere aldi berean erabilitako 6 ordu-tarterekin ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== {| class="wikitable" |+ !Tarte anitzeko klasea !Beheranzko loturaren denbora-tarteak !Goranzko loturaren denbora-tarteak !Aktibo dauden denbora-tarteak |- |1 |1 |1 |2 |- | | | | |- | | | | |} == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoaren arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == [[Fitxategi:EDGE symbol Android.png|thumb|Android motako telefono adimendunen jakinarazpen barran erakusten zen EDGE sinboloa]] [[Enhanced Data rates for GSM Evolution]] (EDGE) da 2G telefono mugikor digitalentzako teknologia da datuen transmisioak egiteko. Ingelesez, beste izen batzuengatik ezagutzen da: 2.75G, Enhanced GPRS (EGPRS), IMT Single Carrier (IMT-SC) eta Enhanced Data. GPRSren azpimultzo bat da GSM sarean eta hau hobetzen du 3G teknologiaren abiadurak eskainiz. Gainera, onartua izan zen [[ITU-2000|ITU-2000-ren]] estandarrean. EDGE erabiltzen hasi zen 2003an – hasieran Estatu Batuetan Cingular konpainiagatik zabaldua, gaur egungo [[AT&T]]. Datuen kodetze eta transmititze metodo aurreratuen erabilerarekin, EDGE bit abiadura altuagoak lortzen ditu radio kanal bakoitzeko. Honek, GPRS/GSM arruntaren ahalmen eta errendimendua hirukoiztea ahalbidetzen du (jatorriz, abiadura maximoa 384 kbit/s-koa).<ref>{{erreferentzia|izenburua=EDGE: Enhanced Data Rates for GSM Evolution|hizkuntza=ingelesa|url=https://tacs.eu/Analyses/Wireless%20Networks/edge1.pdf}}</ref> EDGE pakete kommutazioaren edozein aplikazioarentzako erabili daiteke, adibidez, Interneterako konexioak. EDGE baita [[3GPP|3GPP-gatik]] estandarizatua dago ere GSM familiaren atal moduan. Honen aldaera bat, Compact-EDGE deritzona, garatua izan zen [[Digital AMPS]] sarearen espektroaren zati batean lan egiteko. EDGE ITUren 3G definizioaren zati da. == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] dgl506zl5qtucjo7rqfela5u7s12wtf 9984382 9984301 2024-11-28T20:29:04Z Unai.Izaguirre 167786 9984382 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Unai.Izaguirre}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Servicio general de paquetes vía radio}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|General Packet Radio Service}} '''Irrati bidezko pakete-zerbitzu orokorra''', [[Ingeles|ingelesez]]: '''General Packet Radio Service (GPRS)''' edo baita '''2.5G''' ere deitua, [[Datu mugikora|datu mugikorren]] estandarra da, [[2G|2G sare zelularretan]] ([[Komunikazio mugikorretako sistema orokor|GSM]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Is General Packet Radio Service (GPRS) 2G, 3G or 4G? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/is-general-packet-radio-service-gprs-in-gsm-2g-3g-or-4g/|sartze-data=2024-11-22}}</ref> erabilia. GPRS duten sareak eta gailu mugikorrak 2001.urtearen inguruan hasi ziren zabaltzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Teknologia hau erabiltzen hasi zirenean, lehen aldiz akatsik gabeko mugikorren transmisioa eskaini zen, [[Fardelen konmutazioa|pakete-kommutazioa]] erabiliz "always on" konexio baterako ("dial-up" beharra ezabatuz).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industry's mobile hopes|hizkuntza=en-GB|data=2001-03-23|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1237079.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Horregatik, GPRSk [[Interneterako sarbidea|Interneterako sarbide]] hobea eskaintzen zuen [[World Wide Web|webarentzat]], [[Posta elektroniko|posta elektronikoarentzat]], [[Wireless Application Protocol|WAP]] zerbitzuentzat eta [[Multimedia Mezularitza Zerbitzua|Multimedia Mezularitza Zerbitzuarentzat]] (MMS).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Q&A: GPRS phones|hizkuntza=en-GB|data=2001-05-18|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1338172.stm|sartze-data=2024-11-22}}</ref> GPRSk 56 eta 114 kbit/s tarteko datu-abiadura teorikoak ematen ditu,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Featured content page about: general packet radio service|data=2010-01-28|url=https://web.archive.org/web/20100128100744/http://about.qkport.com/g/general_packet_radio_service|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-25}}</ref> aurreko GSMa ([[Zirkuituen kommutazio|zirkuitu-kommutazioa]]) baino abiadura azkarragoak. Gainera, GSM sisteman erabiltzen ez den bezala, [[Denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitz|denbora-zatiketa bidezko sarbide anizkoitzeko]] (TDMA) kanalak erabiltzen ditu eraginkortasunerako. GPRS [[esfortsu-hobereneko zerbitzua|esfortzu-hobereneko zerbitzua]] da, latentzia eta transferentzia-abiadura aldagaiak erabiliz, aldi berean zerbitzua partekatzen duten beste erabiltzaile batzuen kopuruaren mende daudenak, zirkuitu-kommutazioan ez bezala, konexioak irauten duen bitartean [[QoS|zerbitzuaren kalitate]] jakin bat (QoS) bermatzen baita. Zirkuitu-kommutazio datuekin ez bezala, GPRS transferitutako datu bolumen osoaren arabera saldu zen, linean erabilitako denboraren ordez,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Bristol - Digital Future - WAP gets a rocket|url=https://www.bbc.co.uk/bristol/content/digitalfuture/2002/02/06/gprs.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2024-11-26}}</ref> orain estandarra dena. GPRSren ordez [[EDGE]] (2.75G) jarri zen, eta horrek errendimendu hobea eman zuen. [[Telekomunikazio Estandarren Europako Institutuak]] (ETSI) ezarri zuen GPRS, aurreko [[CDPD]] eta [[i-mode]] pakete-kommutazio teknologia zelularren erantzun bezala, eta GSM Release 97n eta bertsio berriagoetan integratuta dago. Orain, [[Hirugarren Belaunaldiko Elkartearen Proiektuak]] (3GPP) mantentzen du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to the World of Standards!|hizkuntza=en-gb|url=https://www.etsi.org/index.php|aldizkaria=ETSI|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=3GPP – The Mobile Broadband Standard|hizkuntza=en-us|url=https://www.3gpp.org/|aldizkaria=3GPP|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ikuspegi tekniko orokorra == GPRSko sare nagusiak [[2G]], [[3G]] eta [[Telekomunikazio Mugikorren Sistema Unibertsala|WCDMA]] [[Telefonia mugikor|mugikor sareei]] ahalbidetzen die [[Internet Protokolo|IP paketeak]] transmititzea kanpoko sareetara, adibidez, [[Internet|Internetera]]. GPRS sistema GSM [[NNS|sare kommutazio azpisistemaren]] zati integratua da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GPRS Working, Advantages, Applications|hizkuntza=en-US|url=https://www.spiceworks.com/tech/networking/articles/what-is-gprs/|aldizkaria=Spiceworks Inc|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=GSM vs GPRS: Difference and Comparison|hizkuntza=en-US|data=2021-09-17|url=https://askanydifference.com/difference-between-gsm-and-gprs-with-table/|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=4G vs GPRS: What is the difference between 4G LTE and GPRS? – Commsbrief|hizkuntza=en-US|url=https://commsbrief.com/4g-vs-gprs-what-is-the-difference-between-4g-lte-and-gprs/|sartze-data=2024-11-26}}</ref> === Eskainitako zerbitzuak === GPRSk GSMren zirkuitu-kommutazioaren gaitasunak hedatzen ditu hurrengo zerbitzuak eskaintzea posible eginez: * SMS mezularitza eta difusioa * Interneterako eskuragarritasun iraunkorra (ingelesez, "always on") * Multimedia mezularitza zerbitzua * Komunikazio zelularraren gaineko "push-to-talk" (PoC) * Berehalako mezularitza eta presentzia *Internet aplikazioak gailu adimenduentzako haririk gabeko protokoloarekin (ingelesez, Wireless Application Protocol ([[Wireless Application Protocol|WAP]])) *Puntutik punturako (P2P) zerbitzua: sarearteko bideraketa Internetekin (IP) *Puntutik puntu anitzetarako (P2M) zerbitzua: puntutik puntu anitzetarako multidifusioa eta puntutik puntu anitzetarako talde deiak. GPRS gaineko SMSak erabiliz gero, SMSren transmisio abiadura 30 SMS mezu minutukoa lortu daiteke. Hau GSM gaineko SMSak lortzen duena baino askoz azkarragoa da, azken honekin bakarrik 6tik 10rako SMS mezu minutukoa lortu daiteke. === Maiztasunak === GPRSren estandarra GSMen gaitasunen hedapena denez, zerbitzua GSMren 2G eta 3G [[Telefono mugikor|komunikazio zelularren]] maiztasunetan lan egiten du.<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Ofcom UK Frequency Allocation (UKFAT) Page|hizkuntza=ingelesa|url=https://static.ofcom.org.uk/static/spectrum/fat.html|aldizkaria=static.ofcom.org.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref>GPRS gailuak maiztasun bat edo gehiago erabili ditzakete irratiak eskaintzen duen maiztasun banda baten barruan (850, 900, 1800, 1900 MHz). Gailu, kokapena eta erabileraren arabera, erregulazioak ezarri daitezke maiztasun banda jakin batzuk mugatuz edo baimenduz.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Mobile Spectrum Assignments by Country — CellMapper Wiki|hizkuntza=ingelesa|url=https://docs.cellmapper.net/mw/Mobile_Spectrum_Assignments_by_Country|aldizkaria=docs.cellmapper.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> GSM-850 eta GSM-1900 Estatu Batuetan, Kanadan eta Amerikako beste hainbat herrialdeetan erabiltzen dira. GSM-900 eta GSM-1800, berriz, erabiltzen dira: Europan, Ekialde Hurbilean, Afrikan eta Asiaren herrialde gehienetan. Hego Amerikan hurrengo bandak erabiltzen dira: Costa Rica (GSM-1800), Brasil (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1800), Guatemala (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900), El Salvador (GSM-850, GSM-900 eta GSM-1900)...<ref name=":2" /> === Onartutako protokoloak === GPRSk hurrengo protokoloak onartzen ditu: * [[Internet Protokolo|Internet protokolo]] (IP): berez barne zeramaten [[Nabigatzaile mugikor|nabigatzaile mugikorrek]] [[IPv4]] [[IPv6]] garatu baino lehen erabiltzen zuten. * [[Point-to-Point Protocol|Puntutik punturako protokolo]] (PPP): normalean ez dago eutsita [[Telefono mugikorren operadore|telefono mugikorren operadoreengatik]]. Bakarrik telefono mugikorra ordenagailu batera konektatutako [[modem]] baten moduan erabiltzen denean PPP erabili daiteke IP mugikorrera tunelatzeko.Honek IP helbideak era dinamiko batean gailu mugikorrera esleitzea ahalbidetzen du ([[DHCP]] erabili beharrean, [[IPCP]] erabiliz). * [[X.25]]: mota honetako konexioak kontaktu gabeko ordainketa terminaletan erabili ohi dira, estandarretik kendu izan den arren. X.25 oraindik PPP edo IP gainetik erabili daiteke, baina hau egiteko [[bideratzaile]] bat behar da enkapsulazioa egiteko edo terminalean softwarea instalatua izatea [[TCP/IP eredu|TCP/IP]] erabiltzen bada, telefono bakoitza [[IP helbide]] bat bat edo gehiago esleituta izan ditzake. GPRSk IP paketeak gorde eta birbidaliko ditu telefonora baita [[Handover|handoverra]] gertatzen ari denean ere. TCPk galdutako paketeak berreskuratuko ditu, adibidez, irrati zarata eragindako geldiuneetan galdutakoak. === Gailu motak === GPRSk jasan dezaketen gailuak hiru klaseetan taldekatzen dira: ==== A klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara (ahotsa, SMS) konektatu daiteke aldi berean. ==== B klasea ==== :GPRS eta GSM zerbitzuetara konektatu daiteke, baina bakarra erabiliz aldiune bakoitzean. GSM zerbitzua erabiltzen den bitartean (ahots deia edo SMS), GPRS zerbitzua eteten da eta automatikoki berpizten da GSM zerbitzua amaitzen denean.GPRS gailu gehienak klase honetakoak dira. ==== C klasea ==== :GPRS edo GSM zerbitzuetara konektatuta egongo dira eta batetik bestera aldatzeko eskuz egin beharko da. A klaseko gailuek bi zerbitzuak, GPRS eta GSM, aldi berean erabili ahal ditzaketenez, bi irrati beharko ditu. Hau saihesteko, mugikorrek transferentzia modu bikoitza (ingelesez, Dual Transfer Mode ([[DTM]])) inplementatu dezakete. DTMa erabiltzen duten gailuek GSM eta GPRS paketeak maneiatu ditzake sare koordinazioarekin ziurtatzeko bi motako paketeak ez direla aldi berean transmititzen. Gailu hauek A pseudoklasea edo , kasu batzuetan, A klase bakuna deritze. Sare batzuk DTM onartzen dute 2007tik. [[Fitxategi:Huawei E220 (Three).jpg|thumb|Huawei E220 3G/GPRS Modema]] USB 3G/GPRS modemak terminal moduko interfaze bat daukate [[USB]] gainekoa V.42bis eta RFC 1144 data formatuekin. Modelo batzuek kanpo [[antena]] batentzako konektorea daukate. Ordenagailuentzako modem txartelak edo kanpoko USB modemak erabilgarri daude, [[USB memoria]] edo [[Sagu (ordenagailua)|sagu]] baten tamaina eta formaren antzekoak. === Helbideratzea === GPRS konexio bat ezartzen da sarbide puntuaren izenari (APN) erreferentzia eginez. APNak zerbitzuak definitzen ditu, hala nola, [[Wireless Application Protocol|Wireless Aplication Protocol]] (WAP) sarbidea, [[SMS|Mezu Laburren Zerbitzua]] (SMS), [[multimedia mezularitza zerbitzua]] (MMS) eta Interneterako komunikazio zerbitzuak, adibidez, [[Posta elektroniko|posta elektronikoa]] eta [[World Wide Web]] sarbidea. GPRS eta haririk gabeko modem baten artean konexio bat ezartzeko erabiltzaileak APN bat zehaztu behar du. Honez gain, hautaz, izen eta pasahitza bat zehaztu ditzake, eta kasu berezietan IP helbide bat, sare operadoreagatik eskainia. === GPRS modem eta moduluak === GSM edo GPRS moduluak modemen antzeko gailuak dira, baina ezberdintasun batekin: modemak kanpo ekipamendu bat da eta moduluak ekipamendu elektriko edo elektroniko batean integratu daiteke. Txertatuta dagoen hardware zati bat da. GSM mugikorra, berriz, erabateko sistema txertatu bat da. Prozesadoreak txertatuta dauzka erabiltzailea eta sare mugikorrarekin lotzen duen interfaze erabilgarri bat eskaintzeko. == Kodetze eskemak eta abiadurak == GPRSn lor daitezkeen goranzko eta beheranzko abiadurak faktore hauen menpe daude: * Operadoreak esleitutako [[Base estazio|BTS]] TDMA denbora-tarteen kopurua * Erabilitako kanalaren kodetzea. * Gailu mugikorraren gehienezko ahalmena, tarte anitzeko (multislot) GPRS mota gisa adierazia === Sarbide anitzeko eskemak === GPRSn eta GSMn erabiltzen diren [[Sarbide anitzeko metodo|sarbide anitzeko metodoak]] [[Maiztasun-zatiketa bidezko duplex|maiztasun-zatiketa bidezko duplexean]] (FDD) eta TDMAn oinarritzen dira. Sesio batean, erabiltzaile bati maiztasun-kanal pare bat esleitzen zaizkio, goranzko eta beheranzko loturetarako. Hori denboraren eremuko [[Multiplexazio estatistiko|multiplexazio estatistikoarekin]] konbinatzen da, horri esker hainbat erabiltzailek frekuentzia-kanal bera partekatzen baitute. Paketeek luzera konstantea dute, GSM denbora-tarte bati dagokiona. Beheranzko loturak [[Ilara-teoria|iritsiera-ordenaren]] (FIFO) araberako paketeen programazioa erabiltzen du; goranzko loturak, berriz, [[ALOHA erreserba|ALOHA erreserbaren]] (R-ALOHA) eskema oso antzekoa erabiltzen du. Horrek esan nahi du [[ALOHA artekatua]] (S-ALOHA) erreserba-kontsultetarako erabiltzen dela euste-fase batean, eta, gero, datuak TDMA dinamikoa erabiliz transferitzen direla, iritsiera-ordenarekin. === Kanalen kodetzea === GPRSn kanalak kodetzeko prozesuak bi urrats ditu: lehenik, kode zikliko bat erabiltzen da paritate-bitak gehitzeko (blokeak egiaztatzeko sekuentzia gisa ere ezagutzen dira), eta, ondoren, [[kode konboluzional]] bat duen kodetzea, ziur aski zulatua.<ref name=":3">{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2705|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> CS-1etik CS-4ra bitarteko kodetze-eskemek zehazten dute kode ziklikoak sortutako paritate-biten kopurua eta kode konboluzionalaren zulaketa-tasa.<ref name=":3" /> CS-1etik CS-3ra bitarteko kodetze-eskemetan, kode konboluzionalak 1/2ko tasa du, hau da, sarrerako bit bakoitza bi kodifikatutako bit bihurtzen da. CS-2 eta CS-3 kodetze-eskemetan, kode konboluzionalaren irteera [[zulatu]] (paritate-bitak galdu) egiten da nahi den kode-abiadura lortzeko.<ref name=":3" /> CS-4 kodetze-eskeman, ez da aplikatzen kodetze konboluzionalik.<ref name=":3" /> Taula honek aukerak laburbiltzen ditu. {| class="wikitable sortable" align=center |+ !GPRS Kodetze eskema !Bit abiadura, RLC/MAC goiburuak barne (kbit/s/slot) !Bit abiadura, RLC/MAC goibururik gabe (kbit/s/slot) ![[Modulazio|Modulazioa]] !Code-rate |-align="center" |CS-1 |9.20 |8.00 |GMSK |1/2 |-align="center" |CS-2 |13.55 |12.00 |GMSK |≈2/3 |-align="center" |CS-3 |15.75 |14.40 |GMSK |≈3/4 |-align="center" |CS-4 |21.55 |20.00 |GMSK |1 |} Kodifikazio-eskema CS-4 ez da hain sendoa, baina bai azkarragoa da eta oinarrizko estaziotik (BTS) gertu dago; kodetze-eskema sendoagoa (CS-1), berriz, estazio mugikorra (MS) BTS batetik urrunago dagoenean erabiltzen da. CS-4arekin, denbora-tarte bakoitzeko 20.0 kbit/s-ko erabiltzaile-abiadura lor daiteke. Hala ere, eskema hori erabiliz, estaldura zelularra normalaren % 25ekoa da. CS-1 kodetze eskemak denbora-tarte bakoitzeko 8.0 kbit/s-ko erabiltzaile abiadura soilik lor dezake, baina estaldura arruntaren % 98 du. Sareko ekipo berrienek automatikoki egokitu dezakete transferentzia-abiadura, mugikorraren kokapenaren arabera. GPRSaz gain, badira beste bi GSM teknologia datu-zerbitzuak eskaintzen dituztenak: [[zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (CSD) eta [[abiadura handiko zirkuituen bidez kommutatutako datuak]] (HSCSD). GPRSren izaera partekatuak ez bezala, zirkuitu dedikatu bat ezartzen dute (normalean, minutuko fakturatzen da). Zenbait aplikaziok, bideo-deiek adibidez, HSCSD nahiago dute, batez ere azken puntuen artean datu-fluxu jarraitua dagoenean. Taula honetan, GPRSaren eta zirkuitu-kommutazioa duten datu-zerbitzuen konfigurazio posible batzuk laburbiltzen dira. {| class="wikitable" align=center |+ !Teknologia !Beheranzko abiadura (DL) (kbit/s) !Goranzko abiadura (UL) (kbit/s) !TDMAk alokatutako denbora-tarteak (DL+UL) |- align="center" |CSD |9.6 |9.6 |1+1 |-align="center" |HSCSD |28.8 |14.4 |2+1 |-align="center" |HSCSD |43.2 |14.4 |3+1 |-align="center" |GPRS |85.6 |21.4 (8 eta 10 klaseek eta CS-4) |4+1 |-align="center" |GPRS |64.2 |42.8 (10 klaseak eta CS-4) |3+2 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |236.6 |59.2 (8 eta10 klaseek eta MCS-9) |4+1 |-align="center" |EGPRS (EDGE) |177.6 |118.4 (10 klaseak eta MCS-9) |3+2 |} === Paketeen kommutazioa === === Tarte anitzeko (multislot) klasea === Tarte anitzeko klaseak goranzko (Uplink) eta beheranzko (Downlink) noranzkoen loturetan eskuragarri dagoen datu-transferentziaren abiadura zehazten du. 1 eta 45 arteko balio bat da, sareak erabiltzen duena irrati-kanalak esleitzeko goranzko eta beheranzko loturen noranzkoetan. 31tik gorako balioak dituzten tarte anitzeko klaseei tarte anitzeko klase altuak deitzen zaie. Multislot esleipen bat, adibidez, 5+2 bezala adierazten da. Lehenengo zenbakia estazio mugikorrak erabiltzeko esleitutako beheranzko loturaren denbora-tarteen kopurua da, eta bigarrena, berriz, goranzko loturaren denbora-tarteen kopurua. GPRS/EGPRS mugikor askotan, 10 klaseko balioa erabiltzen da. Balio horrek gehienez 4 denbora-tarte erabiltzen ditu beheranzko loturan eta 2 denbora-tarte goranzko loturan. Hala ere, aldi berean gehienez 5 denbora-tarte erabil daitezke, bai goranzko loturan, bai beheranzkoan. Orduan, sarea automatikoki konfiguratuko da 3+2 edo 4+1 eragiketarako, datu-transferentziaren izaeraren arabera. Mugikor aurreratu batzuek, normalean UMTS ere onartzen dutenak, 32 klaseko GPRS/EDGE tarte anitzeko klasea ere onartzen dute. 3GPP TS 45.002 (12. bertsioa), B.1 Taularen arabera,<ref>{{Erreferentzia|url=https://portal.3gpp.org/desktopmodules/Specifications/SpecificationDetails.aspx?specificationId=2706|aldizkaria=portal.3gpp.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> **************mota honetako estazio mugikorrek 5 denbora-tarte jasaten dituzte beheranzko loturan eta 3 denbora-tarte beheranzko loturan. goranzko loturan, gehienez ere aldi berean erabilitako 6 ordu-tarterekin ==== Atributuak ==== ==== GPRS/EGPRS-en tarte anitzeko klaseak ==== {| class="wikitable" |+ !Tarte anitzeko klasea !Beheranzko loturaren denbora-tarteak !Goranzko loturaren denbora-tarteak !Aktibo dauden denbora-tarteak |- |1 |1 |1 |2 |- | | | | |- | | | | |} == Erabilgarritasuna == Erabilitako telefonoaren arabera, 2003an GPRSk lortzen zuen abiadura maximoa [[modem]] bat hariztatutako telefono sare analogiko batean lortzen zuenaren antzekoa zen: 32-40 kbit/s inguru. [[Latentzia (teknologia)|Latentzia]] oso altua zen. RRT bat (ingelesez, round-trip time), hau da, mezu bat bidali eta bere erantzuna lortzeko beharrezko denbora, normalean 600-700 ms artekoa zen, kasu batzuetan 1 s-era ailegatuz. GPRS ahotsa baino lehentasun baxuagoa izan ohi du eta, honengatik, konexioaren kalitatea asko aldatu daiteke. Latentzia/RTT hobekuntzak dituzten gailuak erabilgarri daude, adibidez, UL hedatuaren TBF modua aplikatzen dutenak. Gainera, operadore batzuk sarearen ezaugarrien hobekuntzak eskaintzen dituzte. Gehikuntza hauei esker, RTTa murrizten da eta aplikazio mailako transmisio abiadurak handiagotu. == Historia == GSM ahotsa transmititzeko diseinatua izan zen eta ez datuentzako. Ez zuen Internetera eskuragarritasuna ematen eta ahalmen mugatua zuen 9600 baud/s-koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tik-111|hizkuntza=ingelesa|url=https://www.dcs.gla.ac.uk/~lewis/teaching/Tik-111.htm|aldizkaria=www.dcs.gla.ac.uk|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Circuit Switch Data|Circuit Switch Data-ren]] (CSD) beste muga bat kostu altuak ziren. GPRS 2000an ireki zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Haynes, John|abizena=D|izenburua=Internet Management Issues: A Global Perspective: A Global Perspective|argitaletxea=Idea Group Inc (IGI)|hizkuntza=en|data=2001-07-01|url=https://books.google.es/books?id=1UW7Y6zj17wC&dq=gprs+2000&pg=PA32&redir_esc=y#v=onepage&q=gprs%202000&f=false|isbn=978-1-59140-015-8|sartze-data=2024-11-27}}</ref> pakete-kommutazio zerbitzu baten moduan [[GSM]] kanal-kommutazio irrati sare mugikorrean txertatua. GPRSk Interenet-ren irismena hedatu zuen munduan zehar terminal mugikorrak konektatuz. CELLPAC<ref>{{erreferentzia|izenburua=CELLPAC: A Packet Radio Protocol Applied to the Cellular GSM Mobile Radio Network|orrialdeak=408-413|ISBN=0-87942-582-2|hizkuntza=ingelesa|egileak=Walke, Bernhard H.; Mende, Wolf; Hatziliadis, Georgios|data=1991ko maiatzaren 19-22|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/1991WaMeHacellpac.pdf|aldizkaria=Proceedings of 41st IEEE Vehicular Technology Conference. St. Louis, Missouri, USA: IEEE|ISSN=1090-3038|doi=10.1109/VETEC.1991.140520}}</ref> protokoloaren garapena 1991 eta 1993 urteen artean 1993an ETSIren GPRSren estandarraren idazkeraren hasiera puntua izan zen. Konkretuki, CELLPAC Voice & Data bertsioak aurkeztutako funtzioak 1993ko ETSI lantegiaren kontribuzioan<ref>{{erreferentzia|izenburua=A General Packet Radio Service proposed for GSM|orrialdeak=1-20|hizkuntza=ingelesa|egilea=Decker, Peter; Walke, Bernhard H.|data=1993-10-13|url=https://www.comnets.rwth-aachen.de/downloads/publications/DeWaETSIHelsinki93.pdf|aldizkaria=ETSI SMG Workshop "GSM in a Future Competitive Environment". Helsinki, Finland.}}</ref> aurreikusten zuen geroago ezagutuko zena GPRS jatorriaren moduan. Lantegi kontribuzio honi erreferentzia egiten da 22 GPRSrekin erlazionatutako Estatu Batuetako patenteetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Anne-Wil|abizena=Harzing -|izenburua=Publish or Perish|hizkuntza=en|data=2016-02-06|url=https://harzing.com/resources/publish-or-perish|aldizkaria=Harzing.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> GPRS/GSM ondorengoko sistemek, hala nola, W-CDMA ([[UMTS]]) eta [[LTE]] oinarritzen dira mugikorrentzako Interneten eskuragarritasuna ematen duten GPRSren funtzioetan, CELLPACek sartuak. == Enhanced GPRS == [[Fitxategi:EDGE symbol Android.png|thumb|Android motako telefono adimendunen jakinarazpen barran erakusten zen EDGE sinboloa]] [[Enhanced Data rates for GSM Evolution]] (EDGE) da 2G telefono mugikor digitalentzako teknologia da datuen transmisioak egiteko. Ingelesez, beste izen batzuengatik ezagutzen da: 2.75G, Enhanced GPRS (EGPRS), IMT Single Carrier (IMT-SC) eta Enhanced Data. GPRSren azpimultzo bat da GSM sarean eta hau hobetzen du 3G teknologiaren abiadurak eskainiz. Gainera, onartua izan zen [[ITU-2000|ITU-2000-ren]] estandarrean. EDGE erabiltzen hasi zen 2003an – hasieran Estatu Batuetan Cingular konpainiagatik zabaldua, gaur egungo [[AT&T]]. Datuen kodetze eta transmititze metodo aurreratuen erabilerarekin, EDGE bit abiadura altuagoak lortzen ditu radio kanal bakoitzeko. Honek, GPRS/GSM arruntaren ahalmen eta errendimendua hirukoiztea ahalbidetzen du (jatorriz, abiadura maximoa 384 kbit/s-koa).<ref>{{erreferentzia|izenburua=EDGE: Enhanced Data Rates for GSM Evolution|hizkuntza=ingelesa|url=https://tacs.eu/Analyses/Wireless%20Networks/edge1.pdf}}</ref> EDGE pakete kommutazioaren edozein aplikazioarentzako erabili daiteke, adibidez, Interneterako konexioak. EDGE baita [[3GPP|3GPP-gatik]] estandarizatua dago ere GSM familiaren atal moduan. Honen aldaera bat, Compact-EDGE deritzona, garatua izan zen [[Digital AMPS]] sarearen espektroaren zati batean lan egiteko. EDGE ITUren 3G definizioaren parte da.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Cellular and Mobile Broadband Access for the 21st Century|egilea=International Mobile Telecommunications (IMT)|url=https://web.archive.org/web/20090306095648/http://www.itu.int/ITU-D/imt-2000/DocumentsIMT2000/IMT-2000.pdf}}</ref> EDGE garatua (ingelesez, Evolved EDGE) jarraitzen du 3GPP-ren estandarraren zazpigarren argitalpenean latentzia murriztuak eta errendimendu bikoitza eskainiz, adibidez, High Speed Packet Access ([[High Speed Packet Access|HSPA]]) teknologiarekin batera lan egiteko. Bit abiadura maximoak 1 Mbit/s eta ohikoenak 400 kbit/s-koak lortzen ziren. == Erreferentziak == <references /> == Ikusi, gainera == * [[GPRSko sare nagusi]] * [[2G]] * [[3G]] * [[UMTS]] * [[GSM]] * [[WAP]] * [[EDGE]] == Kanpo estekak == [[Kategoria:Telekomunikazioak]] [[Kategoria:Telefonia mugikorra]] oi5jhgb2y99fvcjx2dei5axkacpdecp 2 1211188 9983864 9980698 2024-11-28T13:56:21Z ZaloaS 167784 9983864 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Zaloa Sagarduy}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Biofiltros}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Biofilter}} Biofiltroa material geldo eta porotsuzko zatikiak (eskuarki harri edo plastikozko puskak) dauzkan ontzi batez osatutako iragazkia da. Erabilera ohikoen artean hondakin-urak prozesatzea, kimiko kaltegarriak harrapatzea edo azaleko jariatze-uraren lohia, eta aireko kutsatzaileen oxidazio mikrobiotikoa daude. Bioiragazketa industriala konposatu organiko lurrunkorrak, usainak eta hidrokarburoak ezabatzeko oxidazio biologikoa erabiltzeko prozesu gisa sailka daiteke. == Poluzio atmosferikoaren kontrola == Biofiltroa airea iragazteko erabiltzen denean, bioiragazkiek mikroorganismoak erabiltzen dituzte [[airearen kutsadura]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Joseph S.|abizena=Devinny|izenburua=Biofiltration for air pollution control|argitaletxea=Lewis Publishers|abizena2=Deshusses|abizena3=Webster|izena2=Marc A.|izena3=Todd S.|data=1999|isbn=978-1-56670-289-8|sartze-data=}}</ref> ezabatzeko. Airea ohe trinkotu baten zehar doa eta kutsatzailea biofilm fin batera transferitzen da enbalatzeko materialaren gainazalean. Mikroorganismoak, bakterioak eta onddoak barne, inmobilizatuta daude biofilmean, eta kutsatzailea degradatzen dute. Iragazki-biologikoak eta bioscrubberrak biofilm baten eta bakterio-ekintzaren araberakoak dira ur birzikulatzaileetan. Teknologia honen aplikaziorik handienak, konposatu kirasdunen eta konposatu organiko lurrunkorren tratamenduak dira. Izan ere, hauek dira industrian teknologia hau erabiltzen dutenak: Elikagai eta animalia-produktuak, hondakin-urak tratatzeko instalazioetatik datozen ihes-gasak, farmazia-produktuak, zurezko produktuen fabrikazioa, pinturak eta estalduren aplikazioa, erretxinen fabrikazioa eta aplikazioa, etab. Tratatutako konposatuak, orokorrean, konposatu organiko lurrunkor mistoak eta sufrearen hainbat konposatu, hidrogeno sulfuroa adibidez, izaten dira. Aire-fluxu oso handiak trata daitezke, nahiz eta azalera handia behar den. Bioiragazki handi batek (5663369.3184 L/min) futbol-zelai batek adina lur edo gehiago har dezake. Azken hau izan da teknologiaren eragozpen handienetako bat. Bioiragazkien funtzionameduari dagokionez, hauen funtzionamendua optimizatzeko erronka nagusiena sistema osoan hezetasun egokia mantentzea da. Orokorrean, airea hezetu egiten da ohe trinkotuan sartu aurretik uretze-sistema, hezetze-ganbera, biogarbitzaile edo iragazki biologikoen bidez. Ondo mantenduta, hainbat urte iraun dezake, m'''antentze bide organikoak''' zohikatz, azal edo egur ezpal motako materialak. Baina osagai sintetikoak biltzeko diseinatutako materiale konbinatuek askoz gehiago iraungo dute, 10 urte inguru arte. Asko erabiltzen den arren, komunitate zientifikoak oraindik ez daki bioiragazkiaren azpian zer fenomeno fisiko dagoen. Izan ere, bioiragazkietan parte hartzen duten mikroorganismoei buruzko informazioa aztertzen dihardute<ref>{{Erreferentzia|izena=Blanca|abizena=Cruz‐García|izenburua=Biofiltration of high concentrations of methanol vapors: removal performance, carbon balance and microbial and fly populations|orrialdeak=1925–1936|hizkuntza=en|abizena2=Geronimo‐Meza|abizena3=Martínez‐Lievana|abizena4=Arriaga|abizena5=Huante‐González|abizena6=Aizpuru|izena2=Andrea Selene|izena3=Concepción|izena4=Sonia|izena5=Yolanda|izena6=Aitor|data=2019-06|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/jctb.5974|aldizkaria=Journal of Chemical Technology & Biotechnology|alea=6|zenbakia=94|issn=0268-2575|doi=10.1002/jctb.5974|sartze-data=}}</ref>. Bioiragazki/biooxidazio-sistema bat, eraikitzeko eta funtzionatzen gailu sinplea da. Kutsatzailea biodegradagarria izanez gero eta aire-fluxua tenperatura bideragarrian badago, irtenbide errentagarria eskaintzen du denbora-tarte mugatu batean (bizileku-denbora luzatzeak, tamaina eta kapital kostuak handitzea dakartza). Ez dago bigarren mailako kutsadurarik (CO2 eta NOx tankerakorik), ezta degradazio-produkturik biomasa gehiagarritik eratorrita. Ureztatze-urak, oxigeno biokimikoaren kantitate handia behar du, hori dela eta baliteke tratamendua behar izatea deuseztatu aurretik, nahiz eta sistema askok ber ezati bat birziklatzen duten kostuak murrizteko. Gaur egun, teknologia hau, bioiragazkiena, Montanan, Plum Creek Company-ren egur zuntz plantan erabiltzen ari dira<ref>{{Erreferentzia|abizena=&NA;|izenburua=Bedoradrine a breath of fresh air for asthmatics|orrialdeak=10|data=2008-09|url=http://dx.doi.org/10.2165/00128413-200816560-00019|aldizkaria=Inpharma Weekly|alea=1656|zenbakia=&NA;|issn=1173-8324|doi=10.2165/00128413-200816560-00019|sartze-data=}}</ref>. Bioiragazkiek fabrikazio prozesuak isuritako kutsadura murrizten dute. Enpresa honek dituen bioiragazki berrienak eta handienak 9,5 milioi dolarreko kostua izan dute. Nahiz eta teknologia berri hau garestia izan, epe luzeera gas naturalez elikatutako erraustegiek baino ''gutxiago kostatuko du.'' == Uraren tratamendua == 1893an Ingalaterran hondakin-urak tratatzeko erabili zen lehen aldiz iragazki biologikoen metodoa. XX. mendeko amaiera aldera, Europan, lurrazaleko urak tratatu eta kontsumitzeko ur bilakatzeko erabilera eman zitzaion. Gaur egun ur ordezkapen beharra murrizteko eta uraren kalitate on bat bermatzeko erabiltzen da hondakin-uren tratamenduan, akuikulturan edo ur grisen birziklapen prozesuetan. === Bioiragazketa-prozesua === Bioiragazkia mikroorganismoak, [[biogeruza]] sortzeko helburuarekin, atxikitu, metatu eta hazteko ohantze ingurunea da;  honengatik deritzo film prozesu finkoa. Biogeruza edo biofilm hau hainbat organismo ezberdinek osatzen dute: mikroorganismoek (bakteria, onddo, legamia… ), makroorganismoek (protozoo, har, intsektu-larbak ...) eta Zelulaz kanpoko Substantzia Polimerikoek (EPS: Flemming eta Wingender, 2010). Itxura likatsu eta lokaztua izan ohi du. Jariakina betegarri-ohe batetik igaro eta esekitako konposatuak (kutsatzaileak) gainazaleko biofilmera transferitzen dira; honetan dauden mikroorganismoak arduratuko dira kutsatzaileak biodegradatzeaz. Tratatu beharreko uraren elikatzea modu jarraituan edo etenean egin daiteke; gorako jario edo beherako jarioarekin. Aukeraturiko elikatze estrategiaren arabera (perkolatua edo murgildua) bi edo hiru fase izan ditzake bioiragazkiak: fase solidoa, likidoa eta gaseosoa. Filtrazio prozesu hauek aerobioak izan ohi dira, honek esan nahi du mikroorganismoek beraien prozesu metabolikoak aurrera eramateko oxigenoaren presentzia behar izango dutela. Oxigeno hornidura jariakin korrontearen norabide berean edo kontrakorrontean egin daiteke; aire fluxua naturalki eman dakioke (bioiragazki trifasikoak) edo haizegailuek sortutako aire artifizial edo behartu bidez. Mikroorganismoen aktibitatea funtsezko eragilea da prozesuaren errendimendua baldintzatzen baitu. Eragin handia ere izaten duten faktoreen artean uraren konposizioa, elikadura estrategia, betegarri mota, biofilmaren adina eta bioiragazkiaren karga hidraulikoa dira aipagarrienak. Mikroorganismoen atxikipen prozesuan lau pauso desberdindu ditzakegu: garraioa, garraioa, hasiera bateko atxikidura, atxikimendu irmoa eta kolonizazioa [Van Loosdrecht et al., 1990]. Garraioari dagokionean ere lau urrats desberdindu daitezke: difusioa, konbekzioa, sedimentazioa eta mugikortasun aktiboa. Osotasuneko iragazketa prozesuaren kontsideratuko da mikroorganismoak atxikitu, substratua kontsumitu, biomasaren handipen bat eragin eta azkenik biogeruzatik biomasa lokabetzea burutzen denean. === Abantailak === Bioiragazle hauek azaleko egitura sinplea duten arren, beraien barne hidrodinamika eta atxikiturik dituzten mikroorganismoen biologia eta ekologia konplexuak eta aldakorrak dira. Honek prozesuari sendotasuna ematen dio; hau da, prozesuak badu gaitasuna dagokion errendimenduari eusteko edo hasierako mailetara itzultzeok erabilera biziko, kolpe toxikodun, betegarrien atzerakako garbiketazko, eta bestelako mugako ezaugarrien periodo baten ondoren. Gainera, biogeruzaren estrukturak mikroorganismoak ingurumen-baldintza zailetatik babesten ditu. Bestalde, biogeruza honetan atxikiturik geldituriko mikroorganismoei esker, hazkuntza-tasa espezifiko baxuak dituzten mikroorganismoen garatzea ahalbidetzen du. Beste iragazketa prozesu batzuekin aldaratuz emaitzan eragin txikiagoa izaten dute; sortzen duten biomasa espezializatuagoa kontsideratzen da (garrantzitsuak izan daitezkeen organismoen kontzentrazio altuagoak aurkezten dituelako), azken finean ez baitago biomasa-itzulerarik prozesuan zehar. Lohi-aktibatuekin konparatuz gero, merkeagoa da bioiragazketa erabiltzea. == Ur-edangarria == Ur-edangarriari dagokionez, uraren tratamendu biologikoa egiteko uraren gainazalean mikroorganismo naturalak jartzen dira, uraren kalitatea hobetzeko. Baldintza optimoenetan, uhertasun baxua eta oxigeno kantitate altuetan, mikroorganismo hauek uretako materiala deskonposatzen dute, horrela uraren kalitatea hobetuz. Hondar-iragazki edo karbono-iragazkiak erabiltzen dira mikroorganismo hauek haz daitezen. Haritik, aipatutako hondar- eta karbono-iragazkiak sakonki aztertuz honela funtzionatzen dute: bakterioak edo hareazko ohean dauden zizareak bezalako mikroorganismoek zikinkeria horiek apurtzen laguntzen dute.Prozesu honetan gertatzen diren prozesu fisiko eta kimikoak baheketa, sedimentazioa, adsortzioa, hedapena eta malutaketa dira. Prozesu biologikoen artean, ordea, heriotza naturala, sarraskia, gainbehera metabolikoa, harrapaketa eta beste asko daude. Teknika bioteknologikoak erabil daitezke edateko uraren bioiragazketa hobetzeko, uretako komunitate mikrobianoak aztertuz. Teknika horien artean, qPCR, ATP asignazioa, metagenomika eta fluxu-zitometria daude. == Hondakin-urak == Bioiragazketa iturri ezberdinetako hondakin-urak tratatzeko erabiltzen da, hauek konposizio eta kontzentrazio organiko ezberdinak dituztela. Prozesuari aplikazio asko eman zaizkio; hauek garatu eta merkaturatu dira, eta ondorengo hondakinak tratatzeko eskuragarri dagoen proiektuak sortu dira: animalien hondakinak, zabortegietako lixibatuak, esne-hondakinak eta etxeko hondakin-urak besterik beste. Prozesu hau moldakorra izateak, emari txikietara (< 1 m3/egun), zein handietara (> 240 000 m3/egun)[ egokitzea ahalbidetzen du; honela, in situ diren hondakin urak edo udalerri batek guztiak sortutako abarrak tratatzea posible eginez. Hondakin-uren tratamendu anaerobikoko instalazioetan, biogasa biogarbigailu baten bidez elikatzen da eta aireztatzeko depositu bateko lohi aktibatuen likidoarekin arazten da. Hondakin-urei dagozkien tratamenduen artean perkolazio bidezko iragazketa (TFs) [Chaudhary, 2003] da ohikoena. Hauek materia organikoa ezabatzeko, tratamendu aerobioa gauzatzen duten ohantze itsatsi bateko mikroorganismoak erabiltzen ditu. Lehen mailako hondakin-uren tratamenduaren bitartez oxigeno biokimiko kontzentrazioa, sorburu kimikoa duen oxigenoa eskaria eta suspentsioan dauden solido kopurua kontrolatu daitezke. oxigeno-eskari kimikoaren eta solido esekiaren mailak kontrolatzeko erabiltzen da. Aldiz, hirugarren mailako tratamendu-prozesuetan, bioiragazketa karbono organikoaren maila ezagutzeko ere erabiltzen da [Carlson, 1998]. == Erreferentziak == <references /> fnuqxkjgynyqexfp09mae6x0hxkeh94 2 1211190 9983748 9981953 2024-11-28T12:53:03Z Paulaila 167783 /* Ur-edangarria */ 9983748 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Paula Landa}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Biofilter}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Biofiltros}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoak diren atalak falta dira. Itzulpena dioten oharrak proba orriaren hasieran jarri behar dira, testu nagusiaren aurretik Biofiltroa material geldo eta porotsuzko zatikiak (eskuarki harri edo plastikozko puskak) dauzkan ontzi batez osatutako iragazkia da. Erabilera ohikoen artean hondakin-urak prozesatzea, kimiko kaltegarriak harrapatzea edo azaleko jariatze-uraren lohia, eta aireko kutsatzaileen oxidazio mikrobiotikoa daude. Bioiragazketa industriala konposatu organiko lurrunkorrak, usainak eta hidrokarburoak ezabatzeko oxidazio biologikoa erabiltzeko prozesu gisa sailka daiteke. == Poluzio atmosferikoaren kontrola == Biofiltroa airea iragazteko erabiltzen denean, bioiragazkiek mikroorganismoak erabiltzen dituzte airearen kutsadura ezabatzeko. Airea ohe trinkotu baten zehar doa eta kutsatzailea biofilm fin batera transferitzen da enbalatzeko materialaren gainazalean. Mikroorganismoak, bakterioak eta onddoak barne, inmobilizatuta daude biofilmean, eta kutsatzailea degradatzen dute. Iragazki-biologikoak eta bioscrubberrak biofilm baten eta bakterio-ekintzaren araberakoak dira ur birzikulatzaileetan. Teknologia honen aplikaziorik handienak, konposatu kirasdunen eta konposatu organiko lurrunkorren tratamenduak dira. Izan ere, hauek dira industrian teknologia hau erabiltzen dutenak: Elikagai eta animalia-produktuak, hondakin-urak tratatzeko instalazioetatik datozen ihes-gasak, farmazia-produktuak, zurezko produktuen fabrikazioa, pinturak eta estalduren aplikazioa, erretxinen fabrikazioa eta aplikazioa, etab. Tratatutako konposatuak, orokorrean, konposatu organiko lurrunkor mistoak eta sufrearen hainbat konposatu, hidrogeno sulfuroa adibidez, izaten dira. Aire-fluxu oso handiak trata daitezke, nahiz eta azalera handia behar den. Bioiragazki handi batek (5663369.3184 L/min) futbol-zelai batek adina lur edo gehiago har dezake. Azken hau izan da teknologiaren eragozpen handienetako bat. Bioiragazkien funtzionameduari dagokionez, hauen funtzionamendua optimizatzeko erronka nagusiena sistema osoan hezetasun egokia mantentzea da. Orokorrean, airea hezetu egiten da ohe trinkotuan sartu aurretik uretze-sistema, hezetze-ganbera, biogarbitzaile edo iragazki biologikoen bidez. Ondo mantenduta, hainbat urte iraun dezake, m'''antentze bide organikoak''' zohikatz, azal edo egur ezpal motako materialak. Baina osagai sintetikoak biltzeko diseinatutako materiale konbinatuek askoz gehiago iraungo dute, 10 urte inguru arte. Asko erabiltzen den arren, komunitate zientifikoak oraindik ez daki bioiragazkiaren azpian zer fenomeno fisiko dagoen. Izan ere, bioiragazkietan parte hartzen duten mikroorganismoei buruzko informazioa aztertzen dihardute. Bioiragazki/biooxidazio-sistema bat, eraikitzeko eta funtzionatzen gailu sinplea da. Kutsatzailea biodegradagarria izanez gero eta aire-fluxua tenperatura bideragarrian badago, irtenbide errentagarria eskaintzen du denbora-tarte mugatu batean (bizileku-denbora luzatzeak, tamaina eta kapital kostuak handitzea dakartza). Ez dago bigarren mailako kutsadurarik (CO2 eta NOx tankerakorik), ezta degradazio-produkturik biomasa gehiagarritik eratorrita. Ureztatze-urak, oxigeno biokimikoaren kantitate handia behar du, hori dela eta baliteke tratamendua behar izatea deuseztatu aurretik, nahiz eta sistema askok ber ezati bat birziklatzen duten kostuak murrizteko. Gaur egun, teknologia hau, bioiragazkiena, Montanan, Plum Creek Company-ren egur zuntz plantan erabiltzen ari dira. Bioiragazkiek fabrikazio.prozesuak isuritako kutsadura murrizten dute. Enpresa honek dituen bioiragazki berrienak eta handienak 9,5 milioi dolarreko kostua izan dute. Nahiz eta teknologia berri hau garestia izan, epe luzeera gas naturalez elikatutako erraustegiek baino ''gutxiago kostatuko du.'' == Uraren tratamendua == == Ur-edangarria == Ur-edangarriari dagokionez, uraren tratamendu biologikoa egiteko uraren gainazalean mikroorganismo naturalak jartzen dira, uraren kalitatea hobetzeko. Baldintza optimoenetan, uhertasun baxua eta oxigeno kantitate altuetan, mikroorganismo hauek uretako materiala deskonposatzen dute, horrela uraren kalitatea hobetuz. Hondar-iragazki edo karbono-iragazkiak erabiltzen dira mikroorganismo hauek haz daitezen. Haritik, aipatutako hondar- eta karbono-iragazkiak sakonki aztertuz honela funtzionatzen dute: bakterioak edo hareazko ohean dauden zizareak bezalako mikroorganismoek zikinkeria horiek apurtzen laguntzen dute.Prozesu honetan gertatzen diren prozesu fisiko eta kimikoak baheketa, sedimentazioa, adsortzioa, hedapena eta malutaketa dira. Prozesu biologikoen artean, ordea, heriotza naturala, sarraskia, gainbehera metabolikoa, harrapaketa eta beste asko daude. Teknika bioteknologikoak erabil daitezke edateko uraren bioiragazketa hobetzeko, uretako komunitate mikrobianoak aztertuz. Teknika horien artean, qPCR, ATP asignazioa, metagenomika eta fluxu-zitometria daude. == Hondakin-urak == 1.Erabilera anitzen artean aukeretako bat. 2.1Tokiko ur zikinak eta udalerrietako ur emari handietara egokitu. 2.2Hobi septikoaren ondoren bioiragazkia. 3.Biogarbigailua (iragazki-iragazkinak) 4.Konposatuen maila kontrolerako duten erabilera rvju1d9n6r7naj1e8tb1oa7z115h9h2 2 1211192 9983783 9974754 2024-11-28T13:20:01Z Habiib20 167778 9983783 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{habiib20}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|JPEG}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|JPEG}} {{Erreferentziak|t=20180621142211}} {{Fitxategi formatuko fitxa |izena = JPEG |ikonoa = |argazkia = [[Fitxategi:Phalaenopsis JPEG.png|240px]] |oin-oharra = JPEG formatuan pixkanaka konprimatutako lore baten argazkia. |luzapena = .jpeg</tt>, <tt>.jpg</tt>, <tt>.jpe</tt><br /><tt>.jfif</tt>, <tt>.jfi</tt>, <tt>.jif</tt> (edukiontziak) |MIME = image/jpeg |type_code = JPEG |uniform_type = public.jpeg |zenbaki_magikoa = ff d8 |garatzailea = ''Joint Photographic Experts Group'' |generoa = [[Formatu grafikoak|Grafikoak]] [[Galera bidezko konpresio algoritmoa|galera bidezko konpresioarekin]] |edukiontzi_erabiltzaileak = |edukia_erabiltzaileak = |hedatua = |zabaldua = |estandarra = }} [[Fitxategi:Phalaenopsis JPEG.png|thumb|250px|Lore bat JPEG formatuan, eskuinerantz konpresio handiagoa duena]] '''JPEG''' (Joint Photographic Experts Group)<ref>{{erreferentzia|izenburua="JPEG" definizioa|url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/jpeg}}</ref> da [[Galeradun konpresio|galeradun]] konpresio-algoritmo eta irudi digitalak konprimatzeko ohiko metodo bat. JPEG [[Teknologia|teknologiak]] balio du 24 biteko kolore-sakonean edo gris-eskalan irudiak konprimatzeko. {{lan infotaula|Historia eta garapena}} == Historia eta garapena == JPEG estandarra 1992an sortu zuen Joint Photographic Experts Group-ek, eta ordutik aurrera munduko irudi-kompresio estandarrik erabiliena izan da. Bere sorreratik aurrera, JPEG [[Formatu (argipena)|formatuak]] irudi digitalen eta argazki digitalen zabalkundea bultzatu du, bereziki [[internet]] eta sare sozialetan. == Fitxategi luzapena eta estandarrak == JPEG fitxategiek normalean '''.jpg''' edo '''.jpeg''' luzapena izaten dute. Batzuek '''.JPG''' erabiltzen dute, [[sistema]] eragile batzuek luzapenak 3 karakterera mugatzen dituztelako. Hala ere, luzapen hau ez da beti zuzena. JPEG/Exif formatuak gehienbat kamera digitaletan erabiltzen dira, eta JPEG/JFIF formatua da [[internet]] bidezko [[Argazki|argazkiak]] gordetzeko eta transmititzeko [[Formatu (argipena)|formatu]] arruntena. == Konpresioa eta kalitatea == JPEG [[Konpresio (fisika)|konpresio]]-maila erregulagarria da, eta horrek aukera ematen du konpresio-mailaren eta irudiaren kalitatearen arteko trukea definitzeko. Ohiko JPEG konpresioak 10:1 konpresio-ratioa lortzen du kalitatean galera txikiarekin. [[Kalitate]] altuagoa mantendu nahi bada, konpresio txikiagoa aukeratu daiteke; bestela, [[Konpresio (fisika)|konpresio]] altuagoarekin kalitate [[galera]] handitu egiten da, baina fitxategiaren tamaina txikiagoa izango da. === Kodifikazioak eragindako zarata === == Kodifikazioa == === Kolore-espazio eraldatzea === === Azpilaginketa === === Kosinuaren transformazio diskretua === [[Fitxategi:Dctjpeg.png|thumb|292px|....]] Irudian agertzen den osagai bakoitza 8x8 [[Pixel|pixeleko]] bloque txikitan banatzen dira, non ia independienteki prozesatzen diren, honek <s>kalkulatze-denbora nabarmen</s> gutxitzen du. :<math> \begin{bmatrix} 52 & 55 & 61 & 66 & 70 & 61 & 64 & 73 \\ 63 & 59 & 55 & 90 & 109 & 85 & 69 & 72 \\ 62 & 59 & 68 & 113 & 144 & 104 & 66 & 73 \\ 63 & 58 & 71 & 122 & 154 & 106 & 70 & 69 \\ 67 & 61 & 68 & 104 & 126 & 88 & 68 & 70 \\ 79 & 65 & 60 & 70 & 77 & 68 & 58 & 75 \\ 85 & 71 & 64 & 59 & 55 & 61 & 65 & 83 \\ 87 & 79 & 69 & 68 & 65 & 76 & 78 & 94 \end{bmatrix} </math> :<math> \begin{bmatrix} -76 & -73 & -67 & -62 & -58 & -67 & -64 & -55 \\ -65 & -69 & -73 & -38 & -19 & -43 & -59 & -56 \\ -66 & -69 & -60 & -15 & 16 & -24 & -62 & -55 \\ -65 & -70 & -57 & -6 & 26 & -22 & -58 & -59 \\ -61 & -67 & -60 & -24 & -2 & -40 & -60 & -58 \\ -49 & -63 & -68 & -58 & -51 & -60 & -70 & -53 \\ -43 & -57 & -64 & -69 & -73 & -67 & -63 & -45 \\ -41 & -49 & -59 & -60 & -63 & -52 & -50 & -34 \end{bmatrix} </math> :<math> \begin{bmatrix} -415 & -30 & -61 & 27 & 56 & -20 & -2 & 0 \\ 4 & -22 & -61 & 10 & 13 & -7 & -9 & 5 \\ -47 & 7 & 77 & -25 & -29 & 10 & 5 & -6 \\ -49 & 12 & 34 & -15 & -10 & 6 & 2 & 2 \\ 12 & -7 & -13 & -4 & -2 & 2 & -3 & 3 \\ -8 & 3 & 2 & -6 & -2 & 1 & 4 & 2 \\ -1 & 0 & 0 & -2 & -1 & -3 & 4 & -1 \\ 0 & 0 & -1 & -4 & -1 & 0 & 1 & 2 \end{bmatrix} </math> === Kodifikazio entropikoa === == Kuantifikazioa digitala == * '''Abantailak''': JPEG [[Konpresio (argipena)|konpresioak]] diskoan leku gutxiago hartzen du, eta [[kalitate]] galera txikiarekin irudi handiak gordetzea ahalbidetzen du. * '''Desabantailak''': JPEG [[konpresioa]] galeraduna da, eta fitxategia berriz gordetzean kalitate galera handitu egiten da. JPEG konpresioak estatiko irudietan bakarrik funtzionatzen du, baina bideoentzako antzeko estandar bat existitzen da, '''MPEG''' izenekoa. == Dekodifikazioa == == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} * [https://www.w3.org/Graphics/JPEG/itu-t81.pdf T.81 – TONO ETENGABEKO IRUDI ESTABILEN KONPRESIO DIGITALA ETA KODEA – ESKAKIZUNAK ETA ORIENTABIDEAK] * [https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/jpeg "JPEG" definizioa] * [https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=19920024689 Bideo-konpresioaren ondorioak bizi-zientzien esperimentuak kontrolatzeko irudien onargarritasunean] * [http://www.jpeg.org/jpeg/index.html Argazkilaritza adituen talde bateratua, JPEG orri nagusia] * ''[https://books.google.com/books?id=AepB_PZ_WMkC&dq=JPEG+%22did+not+specify+a+file+format%22&pg=PA291 JPEG irudi finko datuen konpresioaren estandarra]'' * [https://www.adobe.com/creativecloud/file-types/image/raster/jpeg-file.html JPEG fitxategiei buruz jakin behar duzun guztia | Adobe] == Ikus, gainera == * [[Bitmap]] * [[Grafiko bektorial]]a * [[GIF]] * [[TIFF]] == Kanpo estekak == * [https://jpeg.org/jpeg/ Webgune ofiziala] * [https://www.w3.org/Graphics/JPEG/itu-t81.pdf JPEG Araua (JPEG ISO/IEC 10918-1 ITU-T Gomendioa T.81] * [https://opensource.apple.com/source/WebCore/WebCore-1C25/platform/image-decoders/jpeg/ JPEG deskodetzailea iturburu irekiko kodea, copyright (C) 1995–1997, Thomas G. Lane] * [https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/11137/111370K/JPEG-XL-next-generation-image-compression-architecture-and-coding-tools/10.1117/12.2529237.full?SSO=1 JPEG XL hurrengo belaunaldiko irudien konpresioaren arkitektura eta kodeketa tresnak] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Irudientzako fitxategi formatuak]] [[Kategoria:Informatikako akronimoak]] {{Reflist}} pn3lwuwnltmeqok6ieyot2euc0f9hku 9983859 9983783 2024-11-28T13:54:39Z Habiib20 167778 9983859 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{habiib20}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|JPEG}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|JPEG}} {{Erreferentziak|t=20180621142211}} {{Fitxategi formatuko fitxa |izena = JPEG |ikonoa = |argazkia = [[Fitxategi:Phalaenopsis JPEG.png|240px]] |oin-oharra = JPEG formatuan pixkanaka konprimatutako lore baten argazkia. |luzapena = .jpeg</tt>, <tt>.jpg</tt>, <tt>.jpe</tt><br /><tt>.jfif</tt>, <tt>.jfi</tt>, <tt>.jif</tt> (edukiontziak) |MIME = image/jpeg |type_code = JPEG |uniform_type = public.jpeg |zenbaki_magikoa = ff d8 |garatzailea = ''Joint Photographic Experts Group'' |generoa = [[Formatu grafikoak|Grafikoak]] [[Galera bidezko konpresio algoritmoa|galera bidezko konpresioarekin]] |edukiontzi_erabiltzaileak = |edukia_erabiltzaileak = |hedatua = |zabaldua = |estandarra = }} [[Fitxategi:Phalaenopsis JPEG.png|thumb|250px|Lore bat JPEG formatuan, eskuinerantz konpresio handiagoa duena]] '''JPEG''' (Joint Photographic Experts Group)<ref>{{erreferentzia|izenburua="JPEG" definizioa|url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/jpeg}}</ref> da [[Galeradun konpresio|galeradun]] konpresio-algoritmo eta irudi digitalak konprimatzeko ohiko metodo bat. JPEG [[Teknologia|teknologiak]] balio du 24 biteko kolore-sakonean edo gris-eskalan irudiak konprimatzeko. {{lan infotaula|Historia eta garapena}} == Historia eta garapena == JPEG estandarra 1992an sortu zuen Joint Photographic Experts Group-ek, eta ordutik aurrera munduko irudi-kompresio estandarrik erabiliena izan da. Bere sorreratik aurrera, JPEG [[Formatu (argipena)|formatuak]] irudi digitalen eta argazki digitalen zabalkundea bultzatu du, bereziki [[internet]] eta sare sozialetan. == Fitxategi luzapena eta estandarrak == JPEG fitxategiek normalean '''.jpg''' edo '''.jpeg''' luzapena izaten dute. Batzuek '''.JPG''' erabiltzen dute, [[sistema]] eragile batzuek luzapenak 3 karakterera mugatzen dituztelako. Hala ere, luzapen hau ez da beti zuzena. JPEG/Exif formatuak gehienbat kamera digitaletan erabiltzen dira, eta JPEG/JFIF formatua da [[internet]] bidezko [[Argazki|argazkiak]] gordetzeko eta transmititzeko [[Formatu (argipena)|formatu]] arruntena. == Konpresioa eta kalitatea == JPEG [[Konpresio (fisika)|konpresio]]-maila erregulagarria da, eta horrek aukera ematen du konpresio-mailaren eta irudiaren kalitatearen arteko trukea definitzeko. Ohiko JPEG konpresioak 10:1 konpresio-ratioa lortzen du kalitatean galera txikiarekin. [[Kalitate]] altuagoa mantendu nahi bada, konpresio txikiagoa aukeratu daiteke; bestela, [[Konpresio (fisika)|konpresio]] altuagoarekin kalitate [[galera]] handitu egiten da, baina fitxategiaren tamaina txikiagoa izango da. === Kodifikazioak eragindako zarata === == Kodifikazioa == === Kolore-espazio eraldatzea === === Azpilaginketa === === Kosinuaren transformazio diskretua === [[Fitxategi:Dctjpeg.png|thumb|292px|....]] Irudian agertzen den osagai bakoitza 8x8 [[Pixel|pixeleko]] bloque txikitan banatzen dira, non ia independienteki prozesatzen diren, honek <s>kalkulatze-denbora nabarmen</s> gutxitzen du. :<math> \begin{bmatrix} 52 & 55 & 61 & 66 & 70 & 61 & 64 & 73 \\ 63 & 59 & 55 & 90 & 109 & 85 & 69 & 72 \\ 62 & 59 & 68 & 113 & 144 & 104 & 66 & 73 \\ 63 & 58 & 71 & 122 & 154 & 106 & 70 & 69 \\ 67 & 61 & 68 & 104 & 126 & 88 & 68 & 70 \\ 79 & 65 & 60 & 70 & 77 & 68 & 58 & 75 \\ 85 & 71 & 64 & 59 & 55 & 61 & 65 & 83 \\ 87 & 79 & 69 & 68 & 65 & 76 & 78 & 94 \end{bmatrix} </math> :<math> \begin{bmatrix} -76 & -73 & -67 & -62 & -58 & -67 & -64 & -55 \\ -65 & -69 & -73 & -38 & -19 & -43 & -59 & -56 \\ -66 & -69 & -60 & -15 & 16 & -24 & -62 & -55 \\ -65 & -70 & -57 & -6 & 26 & -22 & -58 & -59 \\ -61 & -67 & -60 & -24 & -2 & -40 & -60 & -58 \\ -49 & -63 & -68 & -58 & -51 & -60 & -70 & -53 \\ -43 & -57 & -64 & -69 & -73 & -67 & -63 & -45 \\ -41 & -49 & -59 & -60 & -63 & -52 & -50 & -34 \end{bmatrix} </math> :<math> \begin{bmatrix} -415 & -30 & -61 & 27 & 56 & -20 & -2 & 0 \\ 4 & -22 & -61 & 10 & 13 & -7 & -9 & 5 \\ -47 & 7 & 77 & -25 & -29 & 10 & 5 & -6 \\ -49 & 12 & 34 & -15 & -10 & 6 & 2 & 2 \\ 12 & -7 & -13 & -4 & -2 & 2 & -3 & 3 \\ -8 & 3 & 2 & -6 & -2 & 1 & 4 & 2 \\ -1 & 0 & 0 & -2 & -1 & -3 & 4 & -1 \\ 0 & 0 & -1 & -4 & -1 & 0 & 1 & 2 \end{bmatrix} </math> === Kodifikazio entropikoa === == Kuantifikazioa digitala == * '''Abantailak''': JPEG [[Konpresio (argipena)|konpresioak]] diskoan leku gutxiago hartzen du, eta [[kalitate]] galera txikiarekin irudi handiak gordetzea ahalbidetzen du. * '''Desabantailak''': JPEG [[konpresioa]] galeraduna da, eta fitxategia berriz gordetzean kalitate galera handitu egiten da. JPEG konpresioak estatiko irudietan bakarrik funtzionatzen du, baina bideoentzako antzeko estandar bat existitzen da, '''MPEG''' izenekoa. == Dekodifikazioa == <u><s>Dekodifikazio (ENLACE)</s></u> prozesua da orain arte egingakoaren antzekoa, alderantzizkoa izanik. Gainera, kasu honetan, informazioa galduz gero, amaierako balioak ez dira hasierako balio berak izango. Matrizetik informazioa hartu, dekodifikatu, eta balio bakoitza bere tokian jartzen da. Gero balio bakoitza lehen erabilitako <s>kuantifikazio matrizeko (ENLACE)</s> balio bakoitzarekin <s>biderkatzen (EHULKUA - mirar)</s> da, elementu gehienak zero direnez, bakarrik goi ezkerreko <s>izkinan (TERMINO - esquina)</s> dauden balioak <s>berreskuratzen (TERMINO - recuperar)</s> dira. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} * [https://www.w3.org/Graphics/JPEG/itu-t81.pdf T.81 – TONO ETENGABEKO IRUDI ESTABILEN KONPRESIO DIGITALA ETA KODEA – ESKAKIZUNAK ETA ORIENTABIDEAK] * [https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/jpeg "JPEG" definizioa] * [https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=19920024689 Bideo-konpresioaren ondorioak bizi-zientzien esperimentuak kontrolatzeko irudien onargarritasunean] * [http://www.jpeg.org/jpeg/index.html Argazkilaritza adituen talde bateratua, JPEG orri nagusia] * ''[https://books.google.com/books?id=AepB_PZ_WMkC&dq=JPEG+%22did+not+specify+a+file+format%22&pg=PA291 JPEG irudi finko datuen konpresioaren estandarra]'' * [https://www.adobe.com/creativecloud/file-types/image/raster/jpeg-file.html JPEG fitxategiei buruz jakin behar duzun guztia | Adobe] == Ikus, gainera == * [[Bitmap]] * [[Grafiko bektorial]]a * [[GIF]] * [[TIFF]] == Kanpo estekak == * [https://jpeg.org/jpeg/ Webgune ofiziala] * [https://www.w3.org/Graphics/JPEG/itu-t81.pdf JPEG Araua (JPEG ISO/IEC 10918-1 ITU-T Gomendioa T.81] * [https://opensource.apple.com/source/WebCore/WebCore-1C25/platform/image-decoders/jpeg/ JPEG deskodetzailea iturburu irekiko kodea, copyright (C) 1995–1997, Thomas G. Lane] * [https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/11137/111370K/JPEG-XL-next-generation-image-compression-architecture-and-coding-tools/10.1117/12.2529237.full?SSO=1 JPEG XL hurrengo belaunaldiko irudien konpresioaren arkitektura eta kodeketa tresnak] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Irudientzako fitxategi formatuak]] [[Kategoria:Informatikako akronimoak]] {{Reflist}} r1s1ztmrn6thjuw6f2v4nhkrc6vxxyo 2 1211194 9983804 9983508 2024-11-28T13:29:13Z Iraideleunda 167781 9983804 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Junesomocueto}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sensor}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Sensor}} [[Fitxategi:Zer dira sentsoreak?.webm|thumb|Zer dira sentsoreak? Zer eskatu behar diegu etorkizuneko sentsoreei?]] '''Sentsorea''' funtsezko elementua da [[automatizazio]] modernoan, ingurunearen eta [[sistema elektronikoen]] arteko elkarrekintza ahalbidetzen baitu eta kontrolerako eta erabakiak hartzeko funtsezko datuak ematen baititu. Haren funtzio nagusia, transduktore bidez, [[magnitude fisiko]] edota [[magnitude kimiko|kimikoa,]] [[magnitude elektriko]] bihurtzea da. Magnitude horien artean daude tenperatura, presioa, distantzia, hezetasuna eta pH-a; ondoriozko aldagai elektrikoak, berriz, erresistentziak, tentsioak edo korronteak izan daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jorge|abizena=Peña-Consuegra|izenburua=Manufacturing and Measuring Techniques for Graphene-Silicone-Based Strain Sensors|orrialdeak=631–645|hizkuntza=en|abizena2=Pagnola|abizena3=Useche|abizena4=Madhukar|abizena5=Saccone|abizena6=Marrugo|izena2=Marcelo R.|izena3=Jairo|izena4=Pagidi|izena5=Fabio D.|izena6=Andrés G.|data=2023-03-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/s11837-022-05550-3|aldizkaria=JOM|alea=3|zenbakia=75|issn=1543-1851|doi=10.1007/s11837-022-05550-3|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Neurtzeko eta bihurtzeko dituen gaitasunen ondorioz, sentsoreak funtsezkoak dira aplikazio askotan, adibidez, fabrikazio aurreratuetan, gailu medikoetan, kontsumo-teknologietan... Sentsore baten eta [[transduktore]] baten arteko diferentzia nagusia da sentsoreak zuzenean elkarreragiten duela detektatzen duen magnitudearekin, eta interakzio hori seinale interpretagarri bihurtzen duela beste gailu batek. Adibidez, merkurio-[[termometro]] batek merkurioak tenperatura-aldaketen arabera hedatzeko edo uzkurtzeko duen propietatea aprobetxatzen du. Funtsean, sentsore batek energia mota bat beste batera bihurtzen du, eta horrek askotariko aplikazioetan erabiltzeko aukera ematen du. Sentsoreak hainbat sektoretan erabiltzen dira; hala nola, automobilgintzan, robotikan, abiazioan, medikuntzan eta manufakturan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sensores Perú {{!}} SISCODE|data=2018-07-01|url=https://web.archive.org/web/20180701142234/http://siscode.com/sensores-y-accesorios-banner/sensores/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Gailu horien artean daude sentsore analogikoak, [[Potentziometro|potentziometroak]] eta [[Erresistentzia elektriko|erresistentziak]], bai eta ezaugarri espezifikoak neurtzeko diseinatutako sentsore aurreratuak ere; hots, [[Errefrakzio-indize|errefrakzio-indizea]], fluidoen [[Biskositate|biskositatea]] edo pH-maila. == Sentsoreen ezaugarri teknikoak == Sentsore bat neurtu edo kontrolatu nahi den magnitudea beste transduktore batean eraldatzen duen transduktore mota bat da. Adierazle zuzenekoak izan daitezke (adibidez, merkurio-termometro bat) edo adierazle bati konektatuta egon daitezke (ziurrenik bihurgailu [[Seinale analogiko|analogiko]] batetik [[Seinale digital|digitalera]], ordenagailu batetik eta bistaratzaile batetik) detektatutako balioak gizaki batek irakurri ahal izateko. Normalean, sentsore horien irteera-seinalea ez da egokia zuzenean irakurtzeko, batzuetan ezta prozesatzeko ere. Horregatik, egokitze-zirkuitu bat erabiltzen da, adibidez, [[Wheatstone zubia|Wheatstone zubi]] bat, [[Anplifikadore elektroniko|anplifikadoreak]] eta [[Iragazki elektroniko|iragazki elektronikoak]], seinalea gainerako zirkuituetarako maila egokietara egokitzen dutenak. === Parametro estatikoak === Parametro estatikoak sentsorearen egoera iraunkorrean zehazten dira: * Neurketa-eremua: sentsorea baldintza egokietan erabil daitekeen balio-tartea da. * [[Bereizmena]]: sentsorearengan eragina duen sarrerako seinalearen aldakuntza minimoa da. * Doitasuna: neurketan espero den gehieneko errorea da. * [[Errepikakor]]<nowiki/>ra izateko gaitasuna: hainbat alditan parametro berdina neurtzean, lortutako balio handienaren eta txikiaren aldea da. * [[Linealtasuna]] edo [[korrelazio]] lineala. * [[Sentikortasun|Sentikortasuna]]: irteera-seinalearen eta neurtutako propietatearen arteko erlazioa da. * [[Zarata]]: sentsorearengan eragina duten ausazko perturbazioa da. * Alborapena: neurketa-eremuan neurketarengan eragina duen errore konstantea da. * [[Histeresi]]<nowiki/>[[Histeresi|a]]: sistemaren egoera posiblea bakarra ez bada, alegia, zenbait egoera egonkor eta ezberdinetan egon badaiteke, histeresi fenomenoa gertatzen da. * [[Offset]] edo zeroaren errorea: sentsorearen seinalearen irteeraren balioa sarreran seinalerik ezartzen ez zaionean gertatzen da. * Banda hila: neurtutako aldagaiaren aldakuntzak irteerarengan eraginik ez duen tarteari deritzo. * Zeroaren gorapena: neurtutako magnitudearen zeroaren eta neurketa-tartearen azpiko mugaren arteko aldea da. * [[Deriba]]: denbora-tarte jakin batean, aldagai baten aldakuntza kanpo-faktoreak direla medio (tenperatura, hezetasuna eta abar) gertatzen da. * [[Fidagarritasun (ingeniaritza)|Fidagarritasuna]]: denbora-tarte luze batean, sentsoreak ezarritako errore-mugen artean funtzionatzeko duen probabilitatea da. === Parametro dinamikoak === Parametro dinamikoak sentsorearen egoera iragankorrean zehazten dira: * Erantzuteko arintasuna: sentsoreak atzerapenik gabe neurtzeko duen ahalmena da. * [[Maiztasun]]-erantzuna: sarreran seinale [[sinusoide|sinusoidal]] bat ezartzean, sentikortasunaren eta [[maiztasun]]aren arteko erlazioa da. * Egonkortasuna eta deriba: irteera seinalearen aldakuntza kanpo-faktoreak aldatzen direnean gertatzen dira. === Bereizmena eta doitasuna === Sentsore baten bereizmena irteera-magnitudean ikusten den sarrera-magnitudearen aldaketa txikiena da. Aldiz, doitasuna neurketan espero den errore handiena da. Bereizmenak doitasunak baino balio txikiagoa izan dezake. Adibidez, distantzia bat neurtzean bereizmena 0,01 mm-koa bada, baina doitasuna 1 mm-koa bada, orduan aldaketak hauteman daitezke neurtutako distantzian (0,01 mm-koa) baina ezin da ziurtatu 1 mm-tik beherako neurketa-errorerik dagoenik. Kasu gehienetan, gehiegizko bereizmen horrek alferrikako gehikuntza dakar sistemaren kostuan. Hala ere, sistema hauetan, neurketako erroreak [[Banaketa normal|banaketa normala]] edo antzekoa jarraitzen badu, errepikakortasuna doitasuna baino balio txikiagokoa izan daiteke. Alabaina, doitasunak ezin du bereizmenak baino balio txikiagoa izan, ezin baita ziurtatu neurriko errorea irteera-magnitudean ikus daitekeen sarrera-magnitudearen aldaketa minimoa baino txikiagoa denik. === Sentikortasuna === Sentsore baten sentikortasunak adierazten du zenbat aldatzen den haren irteera neurtzen ari den magnitudea aldatzen denean. Adibidez, termometro batek Celsius gradu bakoitzeko 1 cm-eko merkurio desplazamendua erakusten badu, haren sentikortasuna 1 cm/° C-ekoa izango litzateke. Zenbait kasutan, sentsoreek neurtzen ari direna alda dezakete; hots, termometro batek likido bero baten tenperatura jaisten duenean. Sentsorearen tamaina txikitzeak inpaktu hori minimizatzen lagun dezake, baita beste onura batzuk ematen ere. <ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jihong|abizena=Yan|izenburua=Machinery Prognostics and Prognosis Oriented Maintenance Management|argitaletxea=John Wiley & Sons|hizkuntza=en|data=2015-02-02|url=https://books.google.es/books?id=LbzlBQAAQBAJ&pg=PA107&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-1-118-63872-9|sartze-data=2024-11-26}}</ref> == Aurrerapen teknologikoak == Sentsoreen tamaina murrizteak, batez ere MEMS ([[Sistema mikroelektromekaniko|sistema mikroelektromekanikoak]]) teknologiaren bidez, aurrerapen esanguratsuak lortu ditu neurketen abiaduran eta sentikortasunean. Orokorrean, mikrosentsoreek, ikuspegi [[Maila makroskopiko|makroskopikoekin]] alderatuz, erantzun-denbora azkarragoak eta sentikorragoak eskaintzen dituzte.<ref name=":0" /> Era berean, erabili eta botatzeko sentsoreak, neurketa puntualetarako edo iraupen laburreko neurketetarako sortuak, oso ezagunak egin dira kostu txikiari, erabiltzeko sinpletasunari eta fidagarritasunari esker; birkalibraziorik eta kutsaduraz arduratu beharrik gabe. <ref>{{Erreferentzia|izena=Can|abizena=Dincer|izenburua=Disposable Sensors in Diagnostics, Food, and Environmental Monitoring|orrialdeak=e1806739|abizena2=Bruch|abizena3=Costa-Rama|abizena4=Fernández-Abedul|abizena5=Merkoçi|abizena6=Manz|abizena7=Urban|abizena8=Güder|izena2=Richard|izena3=Estefanía|izena4=Maria Teresa|izena5=Arben|izena6=Andreas|izena7=Gerald Anton|izena8=Firat|data=2019-07|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31094032/|aldizkaria=Advanced Materials (Deerfield Beach, Fla.)|alea=30|zenbakia=31|issn=1521-4095|pmid=31094032|doi=10.1002/adma.201806739|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Ordenagailuetarako konexioa === Ordenagailuetara konektatutako sentsoreek abantaila ugari dituzte; hala nola, irakurketak denbora errealean egiteko, datuak datu-baseetan gordetzeko eta analisi konplexuak egiteko gaitasuna. Konexio horiek monitorizatzeko, kontrolatzeko eta automatizatzeko aukerak handitzen dituzte hainbat eremutan. == Neurketa-erroreen sailkapena == Sentsore on bat sentikorra da propietate neurtuarekiko, ez da sentikorra bere aplikazioan aurki daitekeen beste edozein propietaterekiko eta ez du eragin behar neurtutako propietatean. Sentsore gehienek [[transferentzia-funtzio]] [[Lineal|lineala]] dute. Sentsore baten seinale analogiko bat ekipo digital batean prozesatu edo erabili ahal izateko, seinale digital bihurtu behar da, bihurgailu analogiko-digital bat erabiliz. === Sentsorearen desbideratzeak === Sentsoreek ezin dutenez transferentzia-funtzio ideal bat erreplikatu, sentsorearen zehaztasuna mugatzen duten hainbat desbideratze mota gerta daitezke: * Tarte mugatua: seinaleak maximoa edo minimoa lortzen du neurtutako propietateak mugak gainditzen dituenean. * Sentikortasun- eta offset-erroreak: transferentzia-funtzioaren [[Malda (geometria)|maldari]] eta elkarguneari eragiten diote. * [[Sistema ez lineal|Ez-linealtasuna]]: neurtutako propietatearen eta irteeraren arteko erlazio idealaren desbideratzea da. * Errore [[Dinamika|dinamikoak]]: neurketan izandako aldaketa azkar edo geldoek eragindakoak dira. * Irteera-seinalea poliki-poliki aldatzen bada, neurtutako propietatea edozein dela ere, deriba gisa definitzen da. Hilabete edo urteetako epe luzeko deribazioa sentsorearen aldaketa fisikoek eragiten dute. * Zarata eta histeresia: ausazko desbideratzeak eta sarrera-historialaren mendekoak dira. * [[Kuantifikazio digital|Kuantifikazio digitaleko]] eta [[Aliasing|''aliasing''eko]] errorea: sentsore digitaletan, bereizmen mugatuak eta laginketa eskasak eragindakoak dira. Erroreak sistematikoak (zuzengarriak) edo ausazkoak (seinaleak prozesatuz murritz daitezkeenak) izan daitezke. == Sentsore motak == Ondorengo taulan sentsore elektroniko motak eta adibide batzuk ageri dira. {| class="wikitable" |+ | rowspan="3" |Posizio lineala eta angeluarra |[[Potentziometro]] |Analogikoa |- |''Encoder'' |Digitala |- |[[Hall efektuko sentsore|Hall sentsorea]] |Digitala |- | rowspan="4" |[[Desplazamendu (fisika)|Desplazamendua]] eta [[Deformazio|deformazioa]] |Luzapen-galga |Analogikoa |- |Magnetozorrotzak |A/D |- |Magnetorresistiboak |Analogikoa |- |[[Aldaketa linealeko transformadore diferentzial|LVDT]] |Analogikoa |- | rowspan="6" |Abiadura lineala eta angeluarra |Dinamo takometrikoa |Analogikoa |- |''Encoder'' |Digitala |- |Detektagailu induktiboa |Digitala |- |Serbo-inklinometroak |A/D |- |RVDT |Analogikoa |- |[[Giroskopio|Giroskopioak]] | |- | rowspan="2" |[[Azelerazio|Azelerazioa]] |Azelerometroak |Analogikoa |- |Serbo-azelerometroak | |- | rowspan="4" |Indarra eta momentua (deformazioa) |Luzapen-galga |Analogikoa |- |[[Indar|Indar-]]<nowiki/>sentsorea |Analogikoa |- |[[Momentu magnetiko|Momentu]]-sentsorea |Analogikoa |- |Osagai anitzekoa |Analogikoa |- | rowspan="3" |[[Presio atmosferiko|Presioa]] |Mintzak |Analogikoa |- |[[Piezoelektrizitate|Piezoelektrikoak]] |Analogikoa |- |[[Manometro]] digitalak |Digitala |- | rowspan="2" |[[Emaria]] |[[Turbina]] |Analogikoa |- |[[Magnetismo|Magnetikoa]] |Analogikoa |- | rowspan="5" |[[Tenperatura-sentsore|Tenperatura-sentsoreak]] |[[Termopare|Termoparea]] |Analogikoa |- |RTD |Analogikoa |- |[[Termistore]] NTC |Analogikoa |- |Termistore PTC |Analogikoa |- |[[Bimetal|Bimetala]] - [[Termostato|Termostatoa]] |I/O |- | rowspan="3" |Presentzia-sentsoreak |Induktiboak |I/O |- |Kapazitiboak |I/O |- |Optikoak |I/O eta analogikoa |- | rowspan="2" |Ukimen-sentsoreak |Kontaktuen matrizea |I/O |- |Azal artifiziala |Analogikoa |- | rowspan="2" |[[Ikusmen artifizial|Ikusmen artifiziala]] |[[Bideo-kamera|Bideo-kamerak]] |Prozesamendu digitala |- |CCD edo CMOS kamerak |Prozesamendu digitala |- | rowspan="4" |Hurbiltasun-sentsoreak |Amaiera-korridorearen sentsorea |Analogikoa |- |Sentsore kapazitiboak |Analogikoa |- |[[Sentsore induktibo|Sentsore induktiboak]] |Analogikoa |- |Fotoelektriko-sentsorea |Analogikoa |- |Soinu-presioaren sentsorea (akustikoa) |[[Mikrofono|Mikrofonoa]] |Analogikoa |- |[[Azidotasun]]-sentsoreak |ISFET |Analogikoa |- | rowspan="4" |Argi-sentsoreak |[[Fotodiodo|Fotodiodoa]] |Analogikoa |- |[[Fotorresistentzia]] |Analogikoa |- |[[Fototrantsistore|Fototrantsistorea]] |Analogikoa |- |Fotoelektriko-gelaxka |Analogikoa |- |Mugimendua atzemateko sentsoreak |Inertziazko sentsoreak | |} Magnitude batzuk beste batzuk neurtuz eta kalkulatuz kalkula daitezke; adibidez, mugikor baten abiadura azelerazioaren [[Zenbakizko integrazio|zenbakizko integraziotik]] abiatuta lor daiteke. Objektu baten masa, berriz, haren gainean egiten den [[Grabitazio|grabitate-indarraren]] bidez ezagutu daiteke, masa ezaguna duen beste objektu batekin alderatuta. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == * M. Kretschmar and S. Welsby (2005), Capacitive and Inductive Displacement Sensors, in Sensor Technology Handbook, J. Wilson editor, Newnes: Burlington, MA. * C. A. Grimes, E. C. Dickey, and M. V. Pishko (2006), Encyclopedia of Sensors (10-Volume Set), American Scientific Publishers. {{ISBN|1-58883-056-X}} * Blaauw, F.J., Schenk, H.M., Jeronimus, B.F., van der Krieke, L., de Jonge, P., Aiello, M., Emerencia, A.C. (2016). [https://dx.doi.org/10.1016/j.jbi.2016.08.001 Let’s get Physiqual – An intuitive and generic method to combine sensor technology with ecological momentary assessments]. Journal of Biomedical Informatics, vol. 63, page 141–149. == Ikus, gainera == * [[Termistore]] * [[Mikroelektronika]] == Kanpo estekak == * {{eu}} [http://www.scribd.com/doc/916729/3Sentsoreak Sentsoreei buruzko apunteak] * {{eu}} [http://www.ehu.es/acwruvac/DTE/Sensor11.pdf Sentsoreen inguruko apunteak (EHU)] * [https://web.archive.org/web/20070812183033/http://www.globu.net/pp/PP/ne555.htm Sensor de temperatura usando el puerto paralelo.] * [http://robots-argentina.com.ar/Sensores_general.htm Sensores – Conceptos generales.] Sentsore mota askori buruzko artikulu zehatza. * [http://www.sensing.es/index.htm Tipo de sensores.] Elementuei eta erabilerei buruzko kontzeptuak. * [https://web.archive.org/web/20120106004120/http://www.flowmeet.com/documentos-pulicos/tecnologia-en-h2s.html Sensores H2S.] Konparazioa: sentsore elektrokimikoak eta egoera solidoa. * [http://isa.uniovi.es/docencia/AutomEdificios/transparencias/sensores.pdf Sensores para domótica e inmótica.] * [http://www.domodesk.com/detector-de-inundacion-domobug Sensor de inundación.] * [http://www.tav.net/index.htm Sensores piezoeléctricos en la música.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Sentsoreak]] [[Kategoria:Osagai elektronikoak]] [[Kategoria:Automatizazioa]] 579d2j99vbn8ylytw61hbkkumiq8b8s 2 1211346 9983884 9969201 2024-11-28T14:11:37Z 158.227.0.240 /* Eremu elektromagnetikoa */ 9983884 wikitext text/x-wiki = Eremu elektromagnetikoa = '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref>[[Fitxategi:Onde electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da. ]]Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea. ]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen. Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga puntual bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Karga batek sortutako eremuan beste karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === [[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak edo eta eremu elektriko aldakorrak eta, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoz sortuta badago ere, eremu magnetikoan ez ditugu karga magnetikoak, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez barnebiltzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math> ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math> ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math> ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math> == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM Waves 5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segunduko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatean neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazioa-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia zein uhin-luzera erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiak espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian hainbat adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> 5vy8xgf92ciyrkop8m9fix4tc7gutww 9983889 9983884 2024-11-28T14:14:51Z Ainhoa.fp 166779 9983889 wikitext text/x-wiki = Eremu elektromagnetikoa = '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref>[[Fitxategi:Onde electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da. ]]Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea. ]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen. Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga puntual bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Karga batek sortutako eremuan beste karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === [[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak edo eta eremu elektriko aldakorrak eta, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoz sortuta badago ere, eremu magnetikoan ez ditugu karga magnetikoak, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez barnebiltzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math> ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math> ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math> ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math> == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM Waves 5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian hainbat adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> bsb5nlni3up7a36x7cysnvw4ra91fif 9983900 9983889 2024-11-28T14:25:59Z 158.227.0.249 9983900 wikitext text/x-wiki = Eremu elektromagnetikoa = '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref>[[Fitxategi:Onde electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da. ]]Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea. ]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen. Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak edo eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez barnebiltzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math> ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math> ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math> ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math> == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM Waves 5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian hainbat adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> gqrwiltoelus4tq48dmukcjbq6bd9e8 9983934 9983900 2024-11-28T14:36:09Z Aneau 161540 9983934 wikitext text/x-wiki = Eremu elektromagnetikoa = '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref>[[Fitxategi:Onde electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da. ]]Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea. ]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen. Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math> non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math> non B eremu magnetikoa den ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math> non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math> non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/fe2fd9b8decb38a3cd158e7b6c0c6e2d987fefcc iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM Waves 5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> 1c82kimbzhqifzo21xklafl2ve23w26 9983935 9983934 2024-11-28T14:37:02Z Aneau 161540 9983935 wikitext text/x-wiki = Eremu elektromagnetikoa = '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref>[[Fitxategi:Onde electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da. ]]Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea. ]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen. Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math> non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math> non B eremu magnetikoa den ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math> non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math> non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, μ₀ iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM Waves 5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> cnqv2wb0s5g5e5px6zaruankx7t7a51 9983947 9983935 2024-11-28T14:40:02Z 158.227.0.240 9983947 wikitext text/x-wiki <references /> = Eremu elektromagnetikoa = '''Eremu elektromagnetikoa''' da karga elektriko higikorren abiadura-aldaketak eragindako espazioaren propietatea. Pausagunean dagoen karga batek [[eremu elektriko]] bat sortzen du bere inguruko espazioan.  Aldiz, karga higikorrek, hots, [[Korronte elektriko|korronte elektrikoek]], [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoa]] sortzen dute. Bada, eremu elektromagnetikoa eremu magnetikoaren eta elektrikoaren arteko konbinazio baten bidez sortzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campos electromagnéticos|hizkuntza=es|data=2017-01-17|url=https://www.comunidad.madrid/servicios/salud/campos-electromagneticos#panel-9233|aldizkaria=Comunidad de Madrid|sartze-data=2024-11-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektromagnetiko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref>[[Fitxategi:Onde electromagnetique.svg|thumb|[[Erradiazio elektromagnetikoa]] [[Elkarzut|perpendikularrak]] diren eremu elektrikoaren eta magnetikoaren konbinazioa da. ]]Eremu elektromagnetikoa bi [[Bektore-eremua|eremu bektorialez]] osatuta dago, hau da, eremu horiek definitzen dituzten bi bektoreek espazioko puntu bakoitzean eta une batean balio jakin bat dute. Pausaguneko kargek eta korronteek eremu magnetikoarekin duten elkarrekintza [[James Clerk Maxwell|Maxwellen]] ekuazioen eta [[Hendrik Lorentz|Lorentzen]] indarraren legearen bitartez deskribatzen da. Hainbat tokitan topatzen da eremu elektromagnetikoa; horietako zenbait naturan bertan aurkitzen dira: Eguzkiaren erradiazioa edota Lurraren beraren eremu magnetikoa, adibidez.   === Historia === [[Fitxategi:James-Clerk-Maxwell-1831-1879.jpg|thumb|[[James Clerk Maxwell]] zientzialaria, eremu elektromagnetikoa deskribatzen duten ekuazioen egilea. ]] Antzinatik dator elektrizitatearen eraginaren behaketa, bereziki atmosferako tximistena. Hala ere, antzinako ikerlariek ez zuten [[Elektrizitate|elektrizitateari]] buruzko informazio nahikoa. XVII. eta XVIII. mendeen artean zenbait zientzialarik eremu elektrikoa eta magnetikoa aztertu zituzten, bakoitza bere aldetik, eta egindako esperimentuekin ondorio zehatz batzuk lortu zituzten.   Aurrerapen garrantzitsua [[Hans Christian Ørsted]] zientzialari danimarkarrak lortu zuen XIX. mendean: eremu magnetiko eta elektrikoa erlazionatuta zeudela ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jenny|abizena=Oviedo de Valeria|izenburua=chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http://www.revista-educacion-matematica.org.mx/descargas/vol6/vol6-2/vol6-2-5.pdf|orrialdeak=73–86|data=1994-08-02|url=http://dx.doi.org/10.24844/em0602.06|aldizkaria=Educación matemática|alea=2|zenbakia=6|issn=2448-8089|doi=10.24844/em0602.06|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Haren aurkikuntza baliatuz, XIX. mendearen bukaeran, beste zientzialari batek, James Clerk Maxwellek, eremu elektrikoa eta magnetikoa batera deskribatzen zituzten ekuazioak argitaratu zituen. Oso ezagunak diren Maxwellen ekuazioek agerian utzi zuten eremu elektrikoa eta magnetikoa eremu elektromagnetiko bakarraren manifestazio zirela.   Hala ere, Maxwellek fenomeno elektrikoa eta magnetikoa erlazionatzen zituzten ekuazioak argitaratu aurretik, beste hainbat zientzialari gai honen inguruan lanean egonak ziren. Gainera, Maxwellen ekuazio ospetsu hauek nolabait, besteak beste, [[André-Marie Ampère]] eta [[Michael Faraday]] zientzialarien lanaren laburpen edo ondorioa izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia del electromagnetismo|hizkuntza=es|data=2024-11-11|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_electromagnetismo|sartze-data=2024-11-13|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> == Eremu elektromagnetikoaren jatorria == Eremu elektromagnetikoa da kargen mugimenduaren ondorioz sortzen den fenomenoa. Hori ulertzeko bai eremu elektrikoaren, bai magnetikoaren jatorriak ulertu behar dira. === Eremu elektrikoa === [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] karga puntual batek espazioko eremu batean sortzen duen perturbazioa da. Lehenengo karga horrek eragiten duen espazio horretan probazko beste karga unitarioa bat kokatuko bagenu, bigarren karga honek jasango lukeen indarra adierazten du, hain zuzen, eremu elektrikoak. Matematikoki eremu elektrikoa bektore gisa idazten dugu: <math>\vec{E}</math> . <ref>{{Erreferentzia|izenburua=ZT Hiztegi Berria|url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eremu%20elektriko|aldizkaria=zthiztegia.elhuyar.eus|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoaren adierazpena azpian ageri dena da, eta ikus daiteke distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionala dela. <math>{\displaystyle \vec {E} ={\frac {1}{4\pi \epsilon _{0}}}{\frac {q}{r^{2}}}{\hat {\vec {r} }}} </math> Eremua elektrikoan karga bat kokatuko bagenu, azken honek indar bat jasango luke. Hurrengo formulan ikus dezakegu indarraren eta eremu elektrikoaren arteko erlazioa.   <math>\vec{F}=q\cdot \vec{E}</math> Hala ere, karga elektrikoak ez dira eremu elektrikoen sortzaile bakarrak. Eremu magnetiko aldakorrek ere sorrarazten dituzte eremu elektrikoak. === Eremu magnetikoa === Eremu magnetikoa, eremu elektrikoarekin batera, eremu elektromagnetikoaren osagaietako bat da.[[Eremu magnetiko|Eremu magnetikoaren]] iturri izan daitezke imanak, korronte elektrikoak eta eremu elektriko aldakorrak. Eremu magnetikoa dagoen espazioan garatzen dira soilik indar magnetikoak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Campo Magnético - Concepto, origen, tipos y características|hizkuntza=es-ES|url=https://concepto.de/campo-magnetico/|aldizkaria=https://concepto.de/|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Eremu elektrikoa karga elektrikoak sortua bada ere, eremu magnetikoan ez dugu karga magnetikorik, poloak baizik. [[Indar-lerro|Eremu-lerroak]] polo batetik ateratzen dira (polo positibotik edo Ipar polotik) eta bestean sartzen dira (polo negatiboan edo Hego poloan). Karga higikor batek sortutako eremuaren adierazpenean kargaren abiaduraren zuzenki proportzionala izateaz gain, distantziarekiko alderantziz proportzionala da. <math>{\displaystyle \vec {B} ={\frac {\mu _{0}}{4\pi }}{\frac {(q\vec {v} )\times {\hat {\vec {u} }}_{r}}{r^{2}}}}</math> Karga higikorrek edo korronte elektrikoek sortzen duten eremuak beste karga edo korronte batengan eragin dezake. Honako hau da indar magnetikoaren ekuazioa karga higikorraren zein korronte elektrikoaren kasuetarako: <math>\vec{F}=q\cdot\vec{v}\times\vec{B}=I\vec{L}\times\vec{B}</math> Azkenik, partikula baten gainean eragiten duen indar elektromagnetikoa, indar elektriko eta magnetikoaren baturaren berdina dugu. <math>\vec{F} = q \vec{E} + q (\vec{v} \times \vec{B})</math> == Maxwellen ekuazioak == [[Maxwellen ekuazioak|Maxwellen ekuazioen]] bidez, barne hartzen dira eremu magnetiko, eremu elektriko, karga elektriko eta korronte elektrikoaren arteko elkarrekintza guztiak, hau da, ekuazio horien bidez fenomeno elektromagnetiko guztiak deskriba daitezke.  Elektromagnetismoaren oinarria dira eta elektromagnetismo osoa bertatik ondoriozta daiteke.<ref>{{erreferentzia|urtea=1999|izenburua=Ecuaciones de Maxwell|hizkuntza=gaztelania|url=https://web.archive.org/web/20080123085456/http://cabierta.uchile.cl/libros/c-utreras/node130.html}}</ref> [[James Clerk Maxwell]] fisikariak aurkeztu zituen ekuazio horiek, baina hura aurretiaz garaturik zeuden hainbat lege esperimentaletan oinarritu zen horretarako: [[Coulomben legea|Coulomben]], [[Ampèreren legea|Ampèreren]], Øersteden eta [[Faradayren legea|Faradayren]] legeetan, besteak beste. Ondorengoak dira Maxwellen ekuazioak: ====== Gaussen legea: ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{E} = \frac{\rho}{\varepsilon_0}</math>, non E eremu elektrikoa, ρ karga dentsitate bolumetrikoa eta ε₀ permitibitate elektrikoa diren. ====== Gaussen legea magnetismorako (monopolo magnetikoaren existentzia eza) ====== <math>\nabla \cdot \mathbf{B} = 0</math>, non B eremu magnetikoa den. ====== Faradayren indukzio legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{E} = -\frac {\partial \mathbf{B}}{\partial t}</math>, non E eremu magnetikoa eta B eremu elektrikoa diren. ====== Ampére-Maxwell legea ====== <math>\nabla \times \mathbf{B} = \mu_0 \mathbf{J} + \mu_0\varepsilon_0 \frac{\partial \mathbf{E}}{\partial t}</math>, non B eremu magnetikoa, J korronte-dentsitatea, ε₀ permitibitate elektrikoa hutsean, μ₀ iragazkortasun magnetikoa eta E eremu elektrikoa diren. == Eremu elektromagnetikoaren propietateak == Eremu elektromagnetikoa uhinetan hedatzen da eta uhin horiek hurrengo funtsezko propietateak dituzte: * '''Hedapen-abiadura:''' Eremu elektromagnetikoa hutsean zabaltzen bada, [[argiaren abiadura]]<nowiki/>rekin hedatzen da, c abiadurarekin, alegia.  Abiadura hori hutseko permitibitatearen eta hutseko eremu magnetikoaren iragazkortasunaren menpe dago: <math>c=\frac{1}{\sqrt{\mu_0\epsilon_0}}</math>. Hutsean beharrean beste edozein ingurunetan hedatzen bada, uhinaren abiadura hurrengo eran emanda dago: <math>v=\frac{1}{\sqrt{\mu\epsilon}}</math> * Uhin elektromagnetikoek '''zeharkako''' izaera dute, hau da, eremu elektrikoa eta magnetikoa elkarren [[Elkarzut|perpendikular]]<nowiki/>rak dira eta, aldi berean, uhinaren hedapen norabidearekiko ere perpendikularrak dira. Adibidez, <math>\vec{E}</math> eremu elektrikoa <math>\hat{X}</math> ardatzean hedatzen bada eta <math>\vec{B} </math> eremu magnetikoa <math>\hat{Y}</math> ardatzean, uhina <math>\hat{Z}</math> ardatzean hedatuko da, <math>\hat{k}=\hat{i}\times\hat{j}</math> hain zuzen ere. Hau da, eremu bektorialen biderketa bektorialaren bidez lortzen dugu uhin elektromagnetikoaren hedapen-norabidea, <math>\vec{k}</math> . * Eremu elektrikoa eta magnetikoa '''fase berean''' daude, hots, bi eremuen balio maximo eta minimoak puntu berean gertatzen dira. Hori dela eta, eremu elektrikoa eta magnetikoa uhin elektromagnetiko harmoniko lau batez deskribatzen dira, hurrengo irudian ikus dezakegun bezala: [[Fitxategi:EM Waves 5.svg|erdian|thumb|245x245px|Eremu elektromagnetikoaren hedapena.]] * Uhin elektromagnetiko baten '''[[Maiztasun|maiztasuna]]''' uhinak segundoko osatzen dituen zikloen kopurua da. [[Hertz]] (Hz) unitatetan neurtzen da. Maiztasuna uhinen energiari lotuta dago: zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da lotutako [[Fotoi|fotoiaren]] energia. Frekuentziaren adierazpena hurrengoa da: <math>f=\frac{v}{\lambda}</math> <math>f=\frac{1}{T}</math> * '''[[Uhin-luzera]]''' bi gailur jarraituen arteko distantzia da eta propagazio-abiadurarekin lotuta dago adierazpen honen bidez: <math>\lambda=\frac{v}{f}</math><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas: Definición, Tipos y Propiedades {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> Aurretik aipatutako bi terminoak,  frekuentzia eta uhin-luzera, erlazionatuta daude. Beraz, bietako batean oinarritu gaitezke uhin elektromagnetikoen sailkapena egiteko. Zazpi uhin elektromagnetiko mota bereiz ditzakegu: [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]], [[Mikrouhin|mikrouhinak]], [[Infragorri|infragorriak]], [[Argi ikusgarri|argi ikusgarria]], [[Ultramore|ultramorea]], [[X izpi|X izpiak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]]. Horiek guztiek espektro elektromagnetikoa osatzen dute. [[Fitxategi:Spectre.svg|thumb|[[Espektro elektromagnetiko|Espektro elektromagnetikoa]]]] * Uhin elektromagnetikoen beste propietateetako bat hurrengoa da: nahiz eta uhin elastikoak (soinu-uhinak, soketako uhinak…)  ingurune bat behar duen transmititzeko, uhin elektromagnetikoek ez dute zertan material euskarririk behar, hots, hutsean heda daitezke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ondas electromagnéticas: Apuntes bachillerato {{!}} StudySmarter|hizkuntza=es|url=https://www.studysmarter.es/resumenes/fisica/ondas/ondas-electromagneticas/|aldizkaria=StudySmarter ES|sartze-data=2024-11-13}}</ref> * Eremu elektromagnetikoak [[Gainezartze printzipioa|gainezarmen]] printzipioa betetzen du, hau da, espazioko puntu batean eremu elektromagnetiko bat baino gehiago badaude, puntu horretako eremu totala haien batura bektoriala izango da. Hori funtsezkoa da uhin elektromagnetikoen interferentzia ulertzeko. Izan ere, interferentzia honek eraikitzailea edo suntsitzailea izan daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Properties of Electromagnetic Field - Categorization and Applications|hizkuntza=en-US|data=2023-11-14|url=https://www.geeksforgeeks.org/properties-of-electromagnetic-field/|aldizkaria=GeeksforGeeks|sartze-data=2024-11-13}}</ref> == Aplikazioak eguneroko bizitzan == XIX. mendean [[Elektrizitate|elektrizitatearen]] zein elektromagnetismoaren arloan jazo ziren aurkikuntzen ondorioz, aurrerapauso handiak eman ziren eguneroko bizitzako zenbait aplikaziotan eta [[Teknologia|teknologiaren]] garapenean<ref>{{erreferentzia|urtea=2023|izenburua=Aplicaciones del electromagnetismo|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.diagnosticomilenioqro.com/aplicaciones-del-electromagnetismo|aldizkaria=Diagnóstico Milenio}}</ref>. Halaber, gaur egun ere oso presente dago elektromagnetismoa gure bizitzetan. Arestian aipatu modura, gaur egun ere, eremu elektromagnetikoaren aplikazioa oso zabala zein garrantzitsua da teknologian, eta hainbat arlotan erabiltzen da. Jarraian zenbait adibide: === Komunikazioa === [[Komunikazio|Komunikaziorako]] erabiltzen ditugun hainbat tresnaren funtzionamendurako erabiltzen da eremu elektromagnetikoa; esaterako, [[Telefonia mugikor|sakelako telefonoan]]. Telefono mugikorrak elkarren artean komunikatzeko transmisore baten bidez baliatzen dira, hots, [[Transmisore|transmisorea]] da bitartekaria. Telefono mugikorraren eta transmisorearen arteko harremana, ordea, uhin elektromagnetikoen bidezkoa da. Bestetik, berriz, sakelako telefonoa estaldurarik gabe egongo da ez badu uhin elektromagnetikorik jasotzen inguruko transmisoreetatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Pedro Javier|abizena=Galache Ríos|urtea=2013|izenburua=Campos Electromagnéticos I. Telefonía móvil y Salud Pública|orrialdeak=6-13|hizkuntza=gaztelania|url=https://www.madrid.org/bvirtual/BVCM017442.pdf}}</ref> === Automobilgintza === [[Automobil|Automobilak]] zenbat eta arinagoak izan, orduan eta erregai gutxiago kontsumituko dute <ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Irati|abizena=Kortabitarte Egiguren|urtea=2007ko urria|izenburua=Eremu elektromagnetikoak automobilgintzan|argitaletxea=Elhuyar Zientziaren Komunikazioa|hizkuntza=eu|url=https://zientzia.eus/media/pdf/036_18.pdf|aldizkaria=Elhuyar|zenbakia=235}}</ref>. Horregatik, automobilgintzan, besteak beste, automobilen pisua murriztuko duten materialak eta prozesuak  garatzen dihardute. Bide horretan, eremu elektromagnetikoaren aplikazio bat erabiltzen da: metalen deformazio elektromagnetikoa. Teknika horretan eremu elektromagnetikoa erabiltzen da metalei forma emateko. Prozesu horren oinarrizko osagaiak hauek dira: kondentsadore-bankua, [[bobina]] elektromagnetikoa eta txapa metalikoa. === Etxeko gailu elektrikoak === Ondorengo tresnek eremu elektromagnetikoaren bidez funtzionatzen dute: [[Mikrouhin labe|mikrouhin labeak]], telebistak, hozkailuak, etab. Mikrouhin labeak, adibidez, uhin elektromagnetikoak igortzen ditu eta hauek elikagaien osagai diren ur-molekulak dardararazten dituzte; horrela, elikagaiak azkartasunez berotzen dira.    == Ikus gainera == * [[Eremu elektriko|Eremu elektrikoa]] * [[Eremu magnetikoa]] * [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] == Erreferentziak == <references /> sw36jq8blykv21l6wgydgt4bywew89t 2 1211348 9983882 9973966 2024-11-28T14:08:14Z LanderLema 166531 9983882 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Protonshower.jpg|thumb|258x258px|[[Kanpo-espazio|Kanpo-espaziotik]] datorren 1 TeV-eko (10¹² eV) partikula batek eta haren ondoriozko erradiazio kosmikoak [[Chicago|Chicagon]] duen inpaktuaren simulazioa.]] '''Izpi kosmikoak''', '''erradiazio kosmiko''' terminoz ere izendatuak, [[Kanpo-espazio|kanpoko espaziotik]] datozen [[Partikula subatomiko|partikula subatomikoak]] dira; haien energia oso handia da, abiadura handia baitute. Izpi kosmikoak aurkitu ziren [[Lurraren atmosfera|Lurreko atmosferaren]] [[Eroankortasun elektriko|eroankortasun elektrikoa]] energia handiko [[Erradiazio|erradiazioek]] eragindako [[Ionizazio|ionizazioen]] ondorio dela egiaztatu zenean. 1912. urtean, [[Victor Franz Hess]] fisikari austriarrak frogatu zuen ionizazio atmosferikoa [[Altitude|altitudearekiko]] proportzionalki handitzen dela. Hau dela eta, ondorioztatu zuen erradiazioak kanpoko espaziotik etorri behar zuela. Erradiazio-intentsitatea altitudearen araberakoa dela jakiteak adierazten du erradiazioa osatzen duten partikulak elektrikoki kargatuta daudela eta [[Lurraren eremu magnetikoa|Lurraren eremu magnetikoak]] desbideratzen dituela. [[Fitxategi:Robert Andrews Millikan 1926.jpg|thumb|218x218px|[[Robert Andrews Millikan|Robert A. Millikan]] (1926).]] [[Ernest Rutherford]]-ek eta bere laguntzaileek, Hessen esperientzien aurretik, [[Espektroskopio|espektroskopioak]] behatutako ionizazioa Lurreko erradioaktibitatearen ondorio zela suposatu zuten, 1910ean [[Eiffel dorrea|Eiffel dorrearen]] oinarrian eta gailurrean egindako neurketek, antza, hala iragartzen baitzuten. [[Robert Andrews Millikan]]-ek “izpi kosmikoak” terminoa asmatu zuen bere neurketen ondoren, eta ondorioztatu zuen, hain zuzen ere, oso jatorri urrunekoak zirela, baita [[Eguzki-sistema|eguzki-sistematik]] kanpokoak ere. == Historia == [[Henri Becquerel|Henry Becquerel]]-ek 1896an erradioaktibitatea aurkitu ondoren, uste zen, oro har, atmosferako elektrizitatea edo airearen [[Ionizazio|ionizazioa]], Lurreko elementu erradiaktiboen erradiazioak edo haiek eratzen dituzten gas erradioaktibo edo radon-aren [[Isotopo erradioaktibo|isotopoek]] sortzen zutela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Marjorie Caroline|abizena=Malley|izenburua=Radioactivity: a history of a mysterious science|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdeak=78-79|data=2011|url=https://www.worldcat.org/title/668403377|isbn=978-0-19-976641-3|pmc=668403377|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1900ko hamarkadan konturatu ziren, Lurretik urrundu ahala, airearen ionizazio-tasak handitu egiten zirela. Hala ere, ionizazio hori aireak berak gorantz garraiatzen zuela deritzoten jakintsuek.<ref>{{Erreferentzia|izena=John David|abizena=North|izenburua=Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology|argitaletxea=University of Chicago press|orrialdea=686|data=2008|isbn=978-0-226-59441-5|sartze-data=2024-11-10}}</ref> === Aurkikuntza === [[Fitxategi:Pacini measurement.jpg|ezkerrera|thumb|221x221px|Pacini neurketa bat egiten 1910ean]] 1909an, Theodor Wulf-ek elektrometroa sortu zuen, hermetikoki itxitako edukiontzi batean ioi produkzioa neurtzeko gai den gailua, eta [[Eiffel dorrea|Eiffel dorrearen]] puntan oinarrian baino erradiazio gehiago zegoela erakusteko erabili zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physikalische Zeitschrift.|orrialdeak=811-813|ISBN=|data=[1899-1945]|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=njp.32101054770845&view=1up&seq=349&skin=2021|issn=2366-9373|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Edonola, ''Physikalische Zeitschrift'' egunkarian argitaratu zuen txostenak ez zuen arrakasta handirik izan. 1911an, [[Domenico Pacini]] fisikariak ionizazio-tasen aldibereko aldaketak neurtu ahal izan zituen hiru altueratan: laku baten gainazalean, itsasoaren gainazalean eta hiru metroko sakoneran. Erradioaktibitateak ur azpian zuen gutxitzea behatuta, Pacinik ionizazioaren zati bat behintzat Lurraren erradioaktibitatearen ondorioa ez den beste iturri batek sortua izan behar zela ondorioztatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Pacini|izenburua=La radiazione penetrante alla superficie ed in seno alle acque|orrialdeak=93–100|hizkuntza=it|data=1912-12-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF02957440|aldizkaria=Il Nuovo Cimento (1911-1923)|alea=1|zenbakia=3|issn=1827-6121|doi=10.1007/BF02957440|sartze-data=2024-11-10}}</ref> [[Fitxategi:HessKol.jpg|thumb|Ionizazioaren handitzea altitudearen arabera, Hessek 1912an (ezkerrean) eta Kolhörsterrek (eskuinean) neurtuta.]] 1911. eta 1912. urteetan, [[Victor Franz Hess|Victor Hess]]-ek doitasun handiko hiru elektrometro<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1936|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1936/ceremony-speech/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 5300 metroko altitudera igo zituen globo aerostatiko batean, neurketak egiteko.<ref name=":0" /> Lortu zituen balioek adierazi zuten ionizazio-tasa itsaso-mailan neurtutakoa baino lau aldiz handiagoa zela. Gainera, erabateko [[Eguzki eklipse|eguzki-eklipse]] batean egin zuen neurketa-tanda baten bitartez eta ikusita neurtutako balioak ia berberak zirela, Eguzkia erradiazioaren iturri nagusia ez zela ondorioztatu zuen.<ref name=":0" /> Azkenik, zera esan zuen: “Behaketen emaitzak azaltzeko, gure atmosferaren kanpotik oso potentzia handiko erradiazioa etortzen dela suposatu behar dugu”.<ref>{{Erreferentzia|izena=VIKTOR F.|abizena=HESS|izenburua=Observations of the Penetrating Radiation on Seven Balloon Flights|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=1084-1091|data=1972|url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-08-016724-4.50013-6|aldizkaria=Cosmic Rays|isbn=978-0-08-016724-4|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hess-ek lortutako emaitzak [[Werner Kolhörster]] fisikariak berretsi zituen bi urte beranduago, 9 kilometroko altueran egindako neurketa batzuekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physikalische Zeitschrift.|orrialdeak=1153–1156|data=[1899-1945]|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015021268936&view=1up&seq=1285&skin=2021|liburukia=14|issn=2366-9373|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Deutsche Physikalische Gesellschaft (1963- )|izenburua=Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft.|orrialdeak=719–721|abizena2=Deutsche Physikalische Gesellschaft (1899-1945)|data=1899|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924056112083&view=1up&seq=741&skin=2021|liburukia=16|issn=0420-0195|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1936. urtean, Hess-ek [[Fisikako Nobel Saria]] irabazi zuen aurkikuntza honengatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nobel Prize in Physics 1936|hizkuntza=en-US|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1936/summary/|aldizkaria=NobelPrize.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> === Identifikazioa === 1920ko eta 1930ko hamarkadetan zehar, ionizazio-tasak neurtzeko teknikak izugarri garatu ziren, globo aerostatikoak dagoeneko atmosferako goreneko geruzetara iristeko gai baitziren eta baita ur azpian sakonera handietara murgiltzeko ere. Aurrera pauso hauen ondorioz, hainbat esperimentu eta neurketa egin ziren urte haietan zehar.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno Benedetto|abizena=Rossi|izenburua=Cosmic rays|argitaletxea=New York : McGraw-Hill|data=1964|url=https://archive.org/details/cosmicrays0000ross|sartze-data=2024-11-10}}</ref> 1920ko hamarkadan, [[Robert Andrews Millikan|Robert Millikan]] fisikariak ''izpi kosmiko'' terminoa asmatu zuen, ionizazioaren neurketak egin ondoren. Bere ustez, emaitza horiek frogatzen zuten izpi kosmiko primarioak [[Gamma izpi|gamma izpiak]], hau da, [[fotoi]] energetikoak zirela. Proposatu zuen teorian esaten zuen izpi horiek izarrarteko espazioan  sortuak direla, hidrogeno atomoek elementu pisutsuagoak sortzeko egiten dituzten fusioen ondorioz eta, bestetik, elektroi sekundarioak atmosferan eratzen direla gamma izpien Compton efektuarengatik. Halaber, 1927an, [[Jacob Clay]]-ek demostratu zuen izpi kosmikoen intentsitatea handitu egiten dela tropikoetatik latitude ertainetara.<ref>{{erreferentzia|izena=Jacob|abizena=Clay|urtea=1927|izenburua=Penetrating Radiation|orrialdeak=1115–1127|url=http://www.dwc.knaw.nl/DL/publications/PU00011919.pdf}}</ref> Beraz, eremu geomagnetikoak izpi kosmikoak desbideratzen dituela ikusi zuen eta, ondorioz, izpi kosmiko primarioek karga dutela demostratu zuen (Millikan-ek esaten zuen izpi primario horiek fotoiak zirela, baina haiek ez dute kargarik). Gainera, 1929an, [[Walther Bothe|Bothe]] eta Kolhöster-ek 4,1 cm-ko urre zati bat zeharkatzen zuten izpi kosmikoko partikula kargatuak aurkitu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Bothe|izenburua=Das Wesen der Höhenstrahlung|orrialdeak=751–777|abizena2=Kolhörster|izena2=W.|data=1929-11-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1929ZPhy...56..751B|aldizkaria=Zeitschrift fur Physik|liburukia=56|zenbakia=56|doi=10.1007/BF01340137|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Jakina, ez zen posible hain energetikoak ziren partikulak Millikan-ek proposatutako fusio prozesuan sortuak izatea. 1930. urtean, Bruno Rossi-k iragarri zuen intentsitate ezberdintasun nabari bat egongo zela ekialdetik eta mendebaldetik iritsitako izpi kosmikoen artean, partikula primarioen kargaren arabera, “east-west effect” deritzona.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|izenburua=On the Magnetic Deflection of Cosmic Rays|orrialdeak=606–606|data=1930-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1930PhRv...36..606R|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=36|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.36.606|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hipotesi horren ondoren egin ziren hiru esperimentu independentek,<ref>{{Erreferentzia|izena=Thomas H.|abizena=Johnson|izenburua=The Azimuthal Asymmetry of the Cosmic Radiation|orrialdeak=834–835|data=1933-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1933PhRv...43..834J|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=43|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.43.834|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Luis|abizena=Alvarez|izenburua=A Positively Charged Component of Cosmic Rays|orrialdeak=835–836|abizena2=Compton|izena2=Arthur H.|data=1933-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1933PhRv...43..835A|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=43|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.43.835|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|izenburua=Directional Measurements on the Cosmic Rays Near the Geomagnetic Equator|orrialdeak=212–214|data=1934-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1934PhRv...45..212R|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=45|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.45.212|sartze-data=2024-11-10}}</ref> mendebaldetik etorritako izpien intentsitatea handiagoa zela frogatu zuten eta, eremu geomagnetikoari erreparatuta, izpi primario gehienek karga positiboa zutela ondorioztatu zuten. Beranduago frogatu zen partikula horiek gehien bat protoiak zirela eta atmosferan sortutako izpi sekundarioak elektroiak, fotoiak eta [[Muoi|muoiak]] zirela zati handi batean. 1948an, atmosferaren goreneko geruzara emultsio nuklearrak eraman ondoren, ikusi zuten izpi primarioen % 10 helioaren nukleoak (alfa partikulak) direla eta % 1 elementu pisutsuagoen (burdina eta karbonoa, besteak beste) nukleoak direla.<ref>{{Erreferentzia|izena=Phyllis|abizena=Freier|izenburua=Evidence for Heavy Nuclei in the Primary Cosmic Radiation|orrialdeak=213–217|abizena2=Lofgren|abizena3=Ney|abizena4=Oppenheimer|abizena5=Bradt|abizena6=Peters|izena2=E. J.|izena3=E. P.|izena4=F.|izena5=H. L.|izena6=B.|data=1948-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74..213F|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.213|sartze-data=2024-11-10}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=H. L.|abizena=Bradt|izenburua=Investigation of the Primary Cosmic Radiation with Nuclear Photographic Emulsions|orrialdeak=1828–1837|abizena2=Peters|izena2=B.|data=1948-12-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74.1828B|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.1828|sartze-data=2024-11-10}}</ref> “East-west effect” deritzona neurtzeko saiakera batean, Rossi-k bata bestearengandik oso urrun zeuden bi [[Geiger kontagailu|Geiger kontagailutan]] ia aldibereko deskargak neurtu zituen hainbat aldiz, ausaz gertatuko liratekeenak baino askoz gehiago.<ref>{{erreferentzia|izena=Bruno|abizena=Rossi|urtea=1934|izenburua=Misure sulla distribuzione angolare di intensita della radiazione penetrante all'Asmara|argitaletxea=Ricerca Scientifica|orrialdeak=579–589|liburukia=5}}</ref> 1937an, Pierre Auger-ek fenomeno berbera detektatu zuen eta arreta handiz aztertu zuen. Energia handiko izpi kosmiko primarioen eta atmosferan dauden nukleoen artean nolabaiteko interakzioa dagoela ondorioztatu zuen,eta baita honek interakzio sekundarioen segida luze bat eragiten duela gero. Interakzio-kate hauek partikula-jauzi atmosferikoa produzitzen dute, alegia, elektroien eta protoien erorketa Lurraren gainazaleraino.<ref>{{Erreferentzia|izena=P.|abizena=Auger|izenburua=Extensive Cosmic-Ray Showers|orrialdeak=288–291|abizena2=Ehrenfest|abizena3=Maze|abizena4=Daudin|abizena5=Fréon|izena2=P.|izena3=R.|izena4=J.|izena5=R. A.|data=1939-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1939RvMP...11..288A|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|zenbakia=11|issn=0034-6861|doi=10.1103/RevModPhys.11.288|sartze-data=2024-11-10}}</ref> == Iturriak == Izpi kosmikoen iturriei buruzko lehen espekulazioek [[Walter Baade|Baade]] eta [[Fritz Zwicky|Zwickyren]] 1934ko proposamena ekarri zuten, izpi kosmikoak supernobetan sortzen zirela iradokitzen zuena.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Baade|izenburua=Cosmic Rays from Super-novae|orrialdeak=259–263|abizena2=Zwicky|izena2=F.|data=1934-05-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1934PNAS...20..259B|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Science|zenbakia=20|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.20.5.259|sartze-data=2024-10-31}}</ref> 1948an, [[Horace W. Babcock|Horace W. Babcockek]] izar magnetiko aldakorrak izpi kosmikoen iturri izan zitezkeela proposatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Horace W.|abizena=Babcock|izenburua=Magnetic Variable Stars as Sources of Cosmic Rays|orrialdeak=489–489|data=1948-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1948PhRv...74..489B|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=74|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.74.489|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Ondoren, Sekidok eta beste batzuek (1951) [[Karramarroaren nebulosa]] identifikatu zuten izpi kosmikoen iturri gisa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Y.|abizena=Sekido|izenburua=The Crab Nebula as an Observed Point Source of Cosmic Rays|orrialdeak=658–659|abizena2=Masuda|abizena3=Yoshida|abizena4=Wada|izena2=T.|izena3=S.|izena4=M.|data=1951-08-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1951PhRv...83..658S|aldizkaria=Physical Review|zenbakia=83|issn=1536-6065|doi=10.1103/PhysRev.83.658.2|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Ordutik, izpi kosmikoen iturri potentzial ugari agertzen hasi ziren, hala nola [[Supernoba|supernobak]], nukleo galaktiko aktiboak, [[Quasar|quasarrak]] eta [[Gamma izpien eztanda|gamma izpien eztandak]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science|url=https://imagine.gsfc.nasa.gov/science/index.html|aldizkaria=imagine.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-10-31}}</ref> [[Fitxategi:Aviation radiation environment.png|ezkerrera|thumb|Izpi kosmiko galaktiko eta Eguzkitiko partikula energetikoen grafikoa.]] Ondorengo esperimentuek izpi kosmikoen iturriak ziurtasun handiagoz identifikatzen lagundu dute. 2009an, Argentinako Pierre Auger Behatokiko zientzialariek Izpi Kosmikoen Nazioarteko Konferentzian aurkeztutako artikulu batek [[Centaurus A]] [[Irrati-galaxia|irrati-galaxiatik]] oso gertu dagoen zeruko leku batetik zetozen energia oso handiko izpi kosmikoak erakutsi zituen, nahiz eta egileek berariaz baieztatu Centaurus A izpi kosmikoen iturri gisa berresteko ikerketa gehiago beharko zirela.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=D.|abizena=Gorbunov|izenburua=On the correlation of the highest-energy cosmic rays with nearby extragalactic objects reported by the Pierre Auger Collaboration|orrialdeak=6–9|abizena2=Tinyakov|abizena3=Tkachev|abizena4=Troitsky|izena2=P.|izena3=I.|izena4=S.|data=2008-07|url=http://dx.doi.org/10.1134/s0021364008090014|aldizkaria=JETP Letters|alea=9|zenbakia=87|issn=0021-3640|doi=10.1134/s0021364008090014|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Hala ere, ez zen inolako korrelaziorik aurkitu gamma izpien eztandaren eta izpi kosmikoen artean, eta, horregatik, egileek goi-muga hauek ezarri zituzten: 3,4 × 10^-6× [[erg]] × cm^-2 gamma izpien eztandetatik eratorritako 1 GeV - 1 TeV-eko izpi kosmikoen fluxuan.<ref name=":1" /> 2009an, [[Supernoba|supernobak]] izpi kosmikoen iturri gisa zehaztu zituztela esan zuten, [[Very Large Telescope|Very Large Telescopeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Clara Moskowitz|abizena=published|izenburua=Source of Cosmic Rays Pinned Down|hizkuntza=en|data=2009-06-25|url=https://www.space.com/6890-source-cosmic-rays-pinned.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2024-11-07}}</ref> datuak erabiltzen zituen talde batek egindako aurkikuntza zela eta. Analisi horri, ordea, kontra egin zioten 2011n, [[PAMELA detektagailua|PAMELA]]-ren datuekin: «Hidrogeno eta helio nukleoen forma espektralak desberdinak dira, eta ezin dira ondo deskribatu potentzien lege bakar baten bidez», eta horrek izpi kosmikoak sortzeko prozesu konplexuagoa iradokitzen du.<ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Adriani|izenburua=PAMELA Measurements of Cosmic-Ray Proton and Helium Spectra|orrialdeak=69-72|abizena2=Barbarino|abizena3=Bazilevskaya|abizena4=Bellotti|abizena5=Boezio|abizena6=Bogomolov|abizena7=Bonechi|abizena8=Bongi|abizena9=Bonvicini|izena2=G. C.|izena3=G. A.|izena4=R.|izena5=M.|izena6=E. A.|izena7=L.|izena8=M.|izena9=V.|data=2011-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011Sci...332...69A|aldizkaria=Science|zenbakia=332|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1199172|sartze-data=2024-11-07}}</ref> 2013ko otsailean, ordea, Fermiren datuak aztertzen zituen ikerketa batek erakutsi zuen, pioi neutroen desintegrazioaren behaketa baten bidez, supernobak, hain zuzen, izpi kosmikoen iturri zirela, eta leherketa bakoitzak, gutxi gorabehera, 3 × 10⁴² eta 3 × 10⁴³ [[Joule (unitatea)|J]] izpi kosmiko sortzen zituela.<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Ackermann|izenburua=Detection of the Characteristic Pion-Decay Signature in Supernova Remnants|orrialdeak=807–811|abizena2=Ajello|abizena3=Allafort|abizena4=Baldini|abizena5=Ballet|abizena6=Barbiellini|abizena7=Baring|abizena8=Bastieri|abizena9=Bechtol|izena2=M.|izena3=A.|izena4=L.|izena5=J.|izena6=G.|izena7=M. G.|izena8=D.|izena9=K.|data=2013-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2013Sci...339..807A|aldizkaria=Science|zenbakia=339|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1231160|sartze-data=2024-11-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Science: Evidence Shows That Cosmic Rays Come From Exploding Stars {{!}} American Association for the Advancement of Science (AAAS)|hizkuntza=en|url=https://www.aaas.org/news/science-evidence-shows-cosmic-rays-come-exploding-stars|aldizkaria=www.aaas.org|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Hala ere, supernobek ez dituzte izpi kosmiko guztiak sortzen, eta sortzen dituzten izpi kosmikoen proportzioa ikerketa sakonago bat egin gabe erantzun ezin daitekeen kontua da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alok|abizena=Jha|izenburua=Cosmic ray mystery solved|hizkuntza=en-GB|abizena2=Boston|data=2013-02-14|url=https://www.theguardian.com/science/2013/feb/14/cosmic-ray-mystery-solved|aldizkaria=The Guardian|issn=0261-3077|sartze-data=2024-11-07}}</ref> Supernobetako prozesu erreala eta atomoak azeleratzen dituzten nukleo galaktiko aktiboak azaltzeko, fisikariek talka-frontearen azelerazioa erabiltzen dute onargarritasun-argudio gisa. 2017an, Pierre Auger Kolaborazioak [[anisotropia]] ahul baten behaketa argitaratu zuen energia handieneko izpi kosmikoen heltze norabideetan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=The Pierre Auger Collaboration|izenburua=Observation of a Large-scale Anisotropy in the Arrival Directions of Cosmic Rays above $8 \times 10^{18}$ eV|orrialdeak=1266–1270|abizena2=Aab|abizena3=Abreu|abizena4=Aglietta|abizena5=Samarai|abizena6=Albuquerque|abizena7=Allekotte|abizena8=Almela|abizena9=Castillo|izena2=A.|izena3=P.|izena4=M.|izena5=I. Al|izena6=I. F. M.|izena7=I.|izena8=A.|izena9=J. Alvarez|data=2017-09-22|url=https://arxiv.org/abs/1709.07321|aldizkaria=Science|alea=6357|zenbakia=357|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.aan4338|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Zentro Galaktikoa eskualde defizitarioan dagoenez, anisotropia hori izpi kosmikoek energia altuenetara duten jatorri estragalaktikoaren frogatzat har daiteke. Horrek esan nahi du trantsizio-energia bat egon behar dela iturri galaktikoetatik estragalaktikoetara, eta izpi kosmikoen iturri mota desberdinak egon daitezkeela energia-maila desberdinei laguntzeko. == Izpi motak == [[Fitxategi:AirShower.svg|thumb|263x263px|Partikula kosmiko primarioak atmosfera molekula batekin talka egiten du, partikula-jauzi atmosferiko bat sortuz.]] Izpi kosmikoak bi motatakoak izan daitezke: izpi primarioak eta izpi sekundarioak Izpi kosmikoak '''izpi kosmiko primario''' gisa sortzen dira, jatorriz hainbat prozesu astrofisikotan sortutakoak. Izpi kosmiko primarioak nagusiki protoiez eta alfa partikulez (% 99) osatzen dira, nukleo astunagoen kopuru txiki batekin (%≈1) eta positroi eta antiprotoien proportzio oso txikiarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cosmic Rays - Introduction|data=2012-10-28|url=https://web.archive.org/web/20121028154200/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l1/cosmic_rays.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> '''Izpi kosmiko sekundarioek''', hots, atmosferarekin talka egitean izpi kosmiko primarioen desintegrazioaren ondorioz sortutakoek, fotoiak, [[Hadroi|hadroiak]] eta [[Leptoi|leptoiak]] (hala nola [[Elektroi|elektroiak]], positroiak, muoiak eta [[Pioi|pioiak]]) barne hartzen dituzte. === Izpi primarioak === Izpi kosmiko primarioak [[Eguzki-sistema|eguzki-sistemaren]] kanpotik datoz gehienbat, eta, batzuetan, baita [[Esne Bidea|Esne Bidearen]] kanpokotik ere. Lurreko atmosferarekin elkarrekintzen dutenean, izpi sekundario bihurtzen dira. Helio- eta hidrogeno-nukleoen masa-proportzioa (% 28) unibertsoan aurki daitekeen ugaritasun-proportzioaren (% 24) antzekoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cosmic Rays - Richard Mewaldt|data=2009-08-30|url=https://web.archive.org/web/20090830191145/http://www.srl.caltech.edu/personnel/dick/cos_encyc.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Geratzen den frakzioa beste nukleo astunagoek osatzen dute: nagusiki, [[Litio|litioa]], [[Berilio|berilioa]] eta [[Boro|boroa]]. Nukleo hauek izpi kosmikoetan ugariago agertzen dira (≈% 1) eguzki-atmosferan baino, non 10^-3 baino ez diren [[Helio|helioa]] bezain ugariak (kopuruz). Helioa baino astunagoak diren nukleo kargatuz osatutako izpi kosmikoei HZE (Ingelesez “''high''”, H; “''atomic number''”, Z; eta “''energy''”, E) ioi deritze. HZE ioien karga handia eta izaera astuna dela eta, espazioan dagoen astronauta baten erradiazio dosian ekarpen esanguratsua egiten dute, hauek nahiko urriak izan arren. Ugaritasun-alde hori izpi kosmiko sekundarioak eratzeko moduaren emaitza da. Karbonoaren eta oxigenoaren nukleoek izarrarteko materiarekin talka egiten dute litioa, berilioa eta boroa sortzeko, izpi kosmikoen espalazioaren adibide bat. Espalazioa da, halaber, burdinazko eta nikelezko nukleoek izarrarteko materiarekin talka egitean sortzen diren izpi kosmikoetan [[eskandio]]-, [[titanio]]-, [[banadio]]- eta [[manganeso]]-ioi ugari egotearen arrazoia.<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Koch|izenburua=The relative abundances of the elements scandium to manganese in relativistic cosmic rays and the possible radioactive decay of manganese 54|orrialdeak=L9–L11|abizena2=Engelmann|abizena3=Goret|abizena4=Juliusson|abizena5=Petrou|abizena6=Rio|abizena7=Soutoul|abizena8=Byrnak|abizena9=Lund|izena2=J. J.|izena3=P.|izena4=E.|izena5=N.|izena6=Y.|izena7=A.|izena8=B.|izena9=N.|data=1981-10-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1981A&A...102L...9K|aldizkaria=Astronomy and Astrophysics|zenbakia=102|issn=0004-6361|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Energia handietan konposizioa aldatu egiten da, eta nukleo astunenek ugaritasun handiagoa dute energia-maila batzuetan. Egungo esperimentuen helburua da energia handiko konposizioaren neurketa zehatzagoak egitea. === Izpi sekundarioak === Izpi kosmikoak [[Lurreko atmosfera|Lurreko atmosferan]] sartzen direnean, [[Atomo|atomoekin]] eta [[Molekula|molekulekin]] talka egiten dute, batez ere oxigenoarekin eta nitrogenoarekin. Elkarrekintzak partikula arinagoen partikula-jauzi atmosferikoa eragiten du, ''erradiazio sekundarioko partikula-jauzi atmosferiko'' deiturikoa, [[X izpi|X izpiak]], protoiak, alfa partikulak, pioiak, muoiak, elektroiak, neutrinoak eta [[Neutroi|neutroiak]] barne hartzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Morison|izenburua=Introduction to astronomy and cosmology|argitaletxea=Wiley|orrialdea=198|data=2008|isbn=978-0-470-03334-0|sartze-data=2024-10-31}}</ref> Talkaren ondorioz sortutako partikula sekundario guztiek ibilbideak egiten dituzte partikula primarioaren jatorrizko ibilbidearen gradu baten barruan. Talka horietan sortzen diren ohiko partikulak neutroi eta [[mesoi]] kargatuak dira, hala nola pioi positiboak edo negatiboak eta kaoiak. Horietako batzuk, gero, [[Muoi|muoietan]] eta [[Neutrino|neutrinoetan]] desegiten dira, eta horiek Lurraren gainazalera iristeko gai dira. Energia handiko muoi batzuk sakonera txikiko meategietan sartzen dira, eta neutrino gehienek Lurra zeharkatzen dute elkarrekintza gehiagorik gabe. Beste batzuk [[Fotoi|fotoietan]] desintegratzen dira, eta, ondoren, partikula-jauzi atmosferiko elektromagnetikoak sortzen dituzte. Horregatik, fotoiekin batera, [[Elektroi|elektroiak]] eta [[Positroi|positroiak]] dira nagusi partikula-jauzi atmosferikoetan. Partikula horiek eta muoiak erraz detekta daitezke partikula-detektagailu mota askoren bidez, hala nola, [[Laino ganbera|laino-ganberak]], burbuila-ganberak, ur-[[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov]] detektagailuak edo izarniadura-detektagailuak. Aldi berean zenbait detektagailutan partikula-jauzi atmosferiko sekundario bat behatzeak adierazten du partikula guztiak gertaera horretatik datozela. [[Fitxategi:Moon_egret.jpg|thumb|[[Ilargia]], [[Compton Gamma Izpien Behategia|Compton Gamma Izpien Behategitik]] ikusia, 20 MeV-tik gorako energiko gamma izpiekin. Gainazaleko izpi kosmikoen bonbardaketak eragiten ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=CGRO SSC >> EGRET Detection of Gamma Rays from the Moon|url=https://heasarc.gsfc.nasa.gov/docs/cgro/epo/news/gammoon.html|aldizkaria=heasarc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2024-10-31}}</ref>]] Eguzki-sistemako beste gorputz planetarioen aurka talka egiten duten izpi kosmikoak zeharka detektatzen dira, [[Gamma izpi|gamma izpien]] teleskopioen bidez energia handiko gamma izpien igorpenak behatuz. [[Desintegrazio erradioaktibo|Desintegrazio erradioaktiboko]] prozesuetatik bereizten dira beren energia altuenengatik, 10 MeV inguru. == Detekzio metodoak == [[Fitxategi:MAGIC_telescope_(Major_Atmospheric_Gamma-ray_Imaging_Cherenkov)_(17032924612).jpg|thumb|500x500px|MGIC teleskopioa]] Bi eratako detekzio metodo nagusi daude. Lehenengoa espazioko edo altuera handietako izpi kosmiko primarioen zuzeneko detekzioa da; [[Globo aerostatiko|globo aerostatikoak]] erabiliz egiten da. Bigarrena izpi sekundarioen zeharkako detekzioa da, adibidez, energia altuko partikula-jauzi atmosferiko bitarteko detekzioa. Aipagarria da esatea zuzeneko detekzioan izpi kosmikoak zuzenean neurtzen direla, eta zeharkako detekzioarekin izpi primarioen aztarnak neurtzen direla. Energia altuko [[Partikula subatomiko|partikula subatomikoen]] neurketak lurrean oinarritutako detekzio tresnen bitartez egiten dira gaur egun. Orokorrean, zuzeneko detekzioa zeharkako detekzioa baino zehatzagoa da. Hala ere, izpi kosmikoen fluxua energiarekin txikitzen denez, 1PeV baino energetikoagoak diren partikulen detekzioa zailtzen da. Bi detekzio metodoak, bai zuzeneko detekzioa bai zeharkakoa, teknika anitzen bitartez egin daitezke. === Zuzeneko detekzioa === Zuzeneko detekzioa egin daiteke NEE-n ([[Nazioarteko Espazio Estazioa]]) dauden mota guztietako partikula detektagailuekin, sateliteekin edo altuera handiko globoekin. Hala ere, pisuarekin eta tamainarekin lotutako mugek erabilgarriak diren detektagailuen motak murrizten dute. Zuzeneko detekzioaren metodoaren adibide bat Robert Fleischerrek, P. Buford Pricek eta Robert M. Walkerrek sortutako aztarna nuklearretan oinarritutako detekzioa da, altuera handiko globoentzat.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Formation of Particle Tracks|argitaletxea=University of California Press|orrialdeak=3–49|data=2024-03-29|url=http://dx.doi.org/10.2307/jj.13167934.5|aldizkaria=Nuclear Tracks in Solids|isbn=978-0-520-32023-9|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Adibidez, Metodo honetan, plastiko gardenezko xaflak (0,25 [[Milimetro|mm]]-ko lodierako Lexan polikarbonatoa, adibidez) bata bestearen gainean agerian jartzen dira, espazioko izpi kosmikoen eraginpean. Karga nuklearrak lotura kimikoen haustura edo [[Ionizazio|ionizazioa]] eragiten du plastikoan. Plastikozko pilaren azalean ionizazioa txikiagoa da, izpi kosmikoen abiadura handia delako. Gainera, pilaren gainazalean gertatzen den balaztatzearen ondorioz, izpi kosmikoen abiadura txikituz doa, eta ionizazioa ibilbidearekin handituz doa. Ondoren, lortzen diren plastikozko xaflak grabatu egiten dira, edo motel disolbatzen dira [[sodio hidroxido]] kaustikoko disoluzio epel batean. Ezaguna da gainazalaren “galeraren” abiadura. Ionizaturiko bidean zehar, sodio hidroxido kaustikoak plastikoa azkarrago disolbatzen du. Azkenik, plastikoa disolbatzerakoan, kono formako hutsunea utziko du, zehaztasun-handiko mikroskopioekin neurtuko dena. Teknika honek kurba bakar bat sortzen du [[Nukleoi|nukleo atomikoko]], 1etik 92ra bitartekoa. Horrela, plastikozko pila zeharkatzen duen izpi kosmikoaren [[Karga elektriko|karga]] eta energia identifikatzeko aukera ematen digu. Zenbat eta ionizazio handiagoa izan ibilbidean zehar, orduan eta handiagoa izango da karga. Izpi kosmikoak detektetzeaz gain, teknika hau [[Fisio nuklear|fisio nuklearretik]] sortutako nukleoak detektatzeko ere erabiltzen da. === Zeharkako detekzioa === Gaur egun, lurreko hainbat metodo daude izpi kosmikoak detektatzeko, bi kategoria nagusitan bana daitezkeenak: # partikula sekundarioak, neurtzea partikula-detektagailuen bidez, partikula-jauzi atmosferiko zabaletan (extensive air showers, EAS). # EAS-ak atmosferan sortutako [[Erradiazio elektromagnetikoa|erradiazio elektromagnetikoaren]] detekzioa. Detektagailuak zeharkatzen dituzten EAS multzoen partikulak detektatzen dira. EAS multzoek zeruko eremu zabal bat beha dezakete, eta denboraren % 90 baino gehiago aktibo egon daitezke. Hala ere, Txerenkov teleskopioak baino gaitasun gutxiago dute izpi kosmikoen hondoko efektuak bereizteko. Abangoardiako EAS multzo gehienek plastikozko izarniatzaileak erabiltzen dituzte. Halaber, partikulak detektatzeko ingurunea lortzeko, ur likidoa edo izotza erabiltzen da. Ingurune horietatik [[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov erradiazioa]] sortzen duten partikulak pasa daitezke eta, horrela, detektatu egiten dira. <ref>{{erreferentzia|urtea=2012ko uztailaren 12a|izenburua=What are cosmic rays?|url=https://web.archive.org/web/20120712052716/http://www.nscl.msu.edu/files/PAN%20cosmic%20ray%20articles.pdf}}</ref> Beraz, hainbat EAS multzo ur/izotz Txerenkov detektagailuak erabiltzen dira plastikozko izarnitzaileen alternatiba gisa. Zenbait detektagailu konbinatuz, EAS multzo batzuk aztertuz, [[Muoi|muoiak]] partikula sekundario arinagoetaz bereizi daitezke ([[Fotoi|fotoiak]], [[Elektroi|elektroiak]], [[Positroi|positroiak]]). Partikula sekundarioen eta muoien arteko frakzioa izpi kosmiko primarioen masa-konposizioa kalkulatzeko modu tradizional bat da. Izpi sekundarioak detektatzeko modu historiko batean (oraindik ere demostrazioetarako erabiltzen dena), alegia, [[Laino ganbera|laino-ganbera]] baten bidezkoa da,<ref>{{erreferentzia|izenburua=Cloud Chambers and Cosmic Rays: A Lesson Plan and Laboratory Activity for the High School Science Classroom|argitaletxea=Cornell University Laboratory for Elementary-Particle Physics|url=https://web.archive.org/web/20130606193736/http://www.chess.cornell.edu/Outreach/document/cloudchamber.pdf}}</ref> [[Pioi|pioiak]] desintegratzerakoan, muoi sekundarioak detektatu daitezke. Laino-ganberak, bereziki, eskuragarri dauden materialekin egin daitezke, DBH-ko laborategi batean ere eraiki daitezke. Bostgarren detekzio metodo bat dago, burbuila-ganberak erabiltzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=W. T.|abizena=Chu|izenburua=Evidence of a Quark in a High-Energy Cosmic-Ray Bubble-Chamber Picture|orrialdeak=917–923|abizena2=Kim|abizena3=Beam|abizena4=Kwak|izena2=Young S.|izena3=W. J.|izena4=Nowhan|data=1970-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1970PhRvL..24..917C|aldizkaria=Physical Review Letters|zenbakia=24|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.24.917|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Bigarren kategoriako lehen detekzio-metodoak Txerenkov teleskopioa du izena. Energia baxuko izpi kosmikoak (<200 GeV) detektatzeko diseinatuta dago, [[Txerenkoven erradiazio|Txerenkov erradiazioa]] aztertuz. Gure kasuan, [[Gamma izpi|gamma izpiak]] neurtzeko erabiltzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physics Division {{!}} The Milagro Gamma-Ray Observatory {{!}} Los Alamos National Laboratory|data=2013-03-05|url=https://web.archive.org/web/20130305045916/http://www.lanl.gov/milagro/detecting.shtml|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Nahiz eta teleskopio horiek oso onak diren hondoko erradiazioa eta izpi kosmikoek sortutako erradiazioa bereizteko, gau ilunetan bakarrik funtziona dezakete, Ilargiak distirarik egiten ez duenean. Bestalde, ikus-eremu oso txikiak dituzte, eta denbora guxti daude aktibo. Bigarren metodo batek atmosferan zehar higitzen diren partikulek atmosferako [[nitrogeno]] partikulen kitzikapenak eragindako nitrogeno-fluoreszentziaren argia detektatzen du. Metodo hau zehatzena da energia handieneko izpi kosmikoetarako, batez ere partikula-detektagailuen EAS multzoekin konbinatzen denean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Antoine|abizena=Letessier-Selvon|izenburua=Ultrahigh energy cosmic rays|orrialdeak=907–942|abizena2=Stanev|izena2=Todor|data=2011-07-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2011RvMP...83..907L|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|zenbakia=83|issn=0034-6861|doi=10.1103/RevModPhys.83.907|sartze-data=2024-11-10}}</ref> Aurreko metodoa bezala, gau ilunetan soilik erabiltzen da. Beste metodo batek partikula-jauzien [[Irrati-uhin|irrati-uhinak]] detektatzen ditu. Teknika honek partikula detektagailuen antzeko jarduera altuko zikloak ditu. Metodo honen zehaztasuna handitu da azken urteetan eta aurreko bi metodoetarako alternatiba bihurtu daiteke, gutxienez energia altuetan. == Erreferentziak == <references /> r70bo9niwzksngk3dkgyrcgo0vpgtf9 2 1211690 9984592 9981950 2024-11-29T08:41:19Z Janiregalbarriatu 167913 9984592 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ariane Ensunza}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Geoingeniería}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Climate engineering}} == Sarrera == '''Ingeniaritza klimatikoa''' edo geoingeniaritza da planetako ingurumenaren eskala handiko nahitako eraldaketa, [[klima aldaketa]] antropogenikoari aurre egiteko erabiltzen dena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Geoengineering the climate: science, governance and uncertainty|data=2009|editore-abizena=Royal Society of London|isbn=978-0-85403-773-5|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Union of Concerned Scientists Applauds Passage of California's AB 398 and AB 617|url=http://dx.doi.org/10.1163/9789004322714_cclc_2017-0094-012|aldizkaria=Climate Change and Law Collection|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Termino hau bai [[Karbono dioxido|karbono dioxidoaren]] ezabaketa, bai [[Eguzki-erradiazio|eguzki-erradiazioaren]] kudeaketa batzen dituen termino orokor moduan erabili da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Climate Change 2022 - Mitigation of Climate Change|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2023-07-21|url=http://dx.doi.org/10.1017/9781009157926|editore-abizena=Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)|isbn=978-1-009-15792-6|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Hala ere, bi prozesuak ezaugarri oso desberdinak dituzte, eta gaur egun bereiz tratatzen dira<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Climate Change 2021: The Physical Science Basis|hizkuntza=en|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/|aldizkaria=www.ipcc.ch|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.   Karbono dioxidoa ezabatzeko teknikak [[Atmosfera|atmosferako]] karbono dioxidoaren arazketan datza, klima aldaketaren mitigazioan laguntzen duena. Beste alde batetik, [[eguzki-erradiazioaren kudeaketa]] eguzki izpiak islatzean datza, espaziora bueltan bidaliz lurra hozteko asmoz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reflecting Sunlight: Recommendations for Solar Geoengineering Research and Research Governance|argitaletxea=National Academies Press|data=2021-05-28|url=https://nap.nationalacademies.org/catalog/25762/reflecting-sunlight-recommendations-for-solar-geoengineering-research-and-research-governance|isbn=978-0-309-67605-2|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Ingeniaritza klimatiko mota batzuk oso eztabaidagarriak dira, haien eraginkortasunari, albo-ondorioei eta ustekabeko ondorioei buruzko zalantza handiak daudelako<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Geoengineering: the Gamble|url=https://gwagner.com/books/geoengineering-the-gamble/|aldizkaria=Gernot Wagner {{!}} Economist and Author|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Eskala handiko esku-hartzeek sistema naturalak nahigabe aldatzeko arrisku handiagoa dute, eta horrek dilema bat planteatzen du: aldaketa horiek konpentsatzen duten kalte klimatikoa baino kaltegarriagoak izan litezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Sonja|abizena=Butzengeiger|izenburua=Climate Policy|data=2018-12-07|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315065816|doi=10.4324/9781315065816|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.   [[Zientzialari Kezkatuen Batasunak]] (ingelesez, Union of Concerned Scientists) ohartarazi du eguzki-erradiazioaren aldaketa aitzakia bihur daitekeela erregai fosilen emisioen murrizketa moteltzeko eta karbono gutxiko ekonomia baterantz aurrera egiteko, teknologiak ez baitie aurre egiten klima-aldaketaren oinarriei<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is Solar Geoengineering? {{!}} Union of Concerned Scientists|hizkuntza=en|url=https://www.ucsusa.org/resources/what-solar-geoengineering|aldizkaria=www.ucsusa.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. ====   ==== == Terminologia == Lehen esan bezala, ingeniaritza klimatikoa karbono dioxidoa ezabatzeko eta eguzki-erradiazioa kudeatzeko erabili ohi da, planeta mailan aplikatzen denean<ref name=":0" />. Dena den, bi metodoek ezaugarri [[Geofisika|geofisiko]] oso desberdinak dituztenez, [[Klima-aldaketari buruzko Gobernuarteko Adituen Taldea|Klima Aldaketari buruzko Gobernu Arteko Taldeak]] (Intergovernmental Panel on Climate Change , IPCC) ez ditu termino horiek erabiltzen<ref name=":0" /><ref name=":1" />. Erabaki hori 2018an jakinarazi zen, eta horren adibide dugu "Berotze Globalari buruzko 1,5 ° C-ko Txosten Berezia"<ref>{{Erreferentzia|abizena=Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)|izenburua=Global Warming of 1.5°C: IPCC Special Report on Impacts of Global Warming of 1.5°C above Pre-industrial Levels in Context of Strengthening Response to Climate Change, Sustainable Development, and Efforts to Eradicate Poverty|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2022|url=https://www.cambridge.org/core/books/global-warming-of-15c/D7455D42B4C820E706A03A169B1893FA|isbn=978-1-009-15795-7|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. [[Gernot Wagner]] ekonomialari klimatikoaren arabera: «Geoingeniaritza terminoa, neurri handi batean, herri-diskurtsoan maiz erabiltzearen emaitza da, eta esanahi asko galtzeko bezain lauso eta aglutinatzailea»<ref name=":2" />. Honako hauek daude klima-ingeniaritza terminoan sartzen diren teknologia espezifikoen artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel P.|abizena=Carlisle|izenburua=The public remain uninformed and wary of climate engineering|orrialdeak=303–322|abizena2=Feetham|abizena3=Wright|abizena4=Teagle|izena2=Pamela M.|izena3=Malcolm J.|izena4=Damon A. H.|data=2020-04-12|url=http://dx.doi.org/10.1007/s10584-020-02706-5|aldizkaria=Climatic Change|alea=2|zenbakia=160|issn=0165-0009|doi=10.1007/s10584-020-02706-5|sartze-data=2024-11-27}}</ref>: === Karbono dioxidoaren ezabapena === * [[Bioikatza]] (Biochar): Karbono askoko hondakina da, pirolisiaren bidez sortzen dena<ref>{{Erreferentzia|izena=Dominic|abizena=Woolf|izenburua=Sustainable biochar to mitigate global climate change|abizena2=Amonette|abizena3=Street-Perrott|abizena4=Lehmann|abizena5=Joseph|izena2=James E.|izena3=F. Alayne|izena4=Johannes|izena5=Stephen|data=2010-08-10|url=http://dx.doi.org/10.1038/ncomms1053|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=1|issn=2041-1723|doi=10.1038/ncomms1053|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. * [[Karbonoa harrapatu eta biltegiratzen duen bioenergia]] (BECCS): Biomasatik bioenergia atera eta karbonoa harrapatu eta biltegiratzeko prozesua, horrela atmosferatik ateratzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Obersteiner|izenburua=Managing Climate Risk|orrialdeak=786–787|abizena2=Azar|abizena3=Kauppi|abizena4=Möllersten|abizena5=Moreira|abizena6=Nilsson|abizena7=Read|abizena8=Riahi|abizena9=Schlamadinger|izena2=Ch.|izena3=P.|izena4=K.|izena5=J.|izena6=S.|izena7=P.|izena8=K.|izena9=B.|data=2001-10-26|url=http://dx.doi.org/10.1126/science.294.5543.786b|aldizkaria=Science|alea=5543|zenbakia=294|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.294.5543.786b|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. * [[Zuzeneko aire harrapaketa eta karbono biltegiratzea]]: Karbono dioxidoa airetik zuzenean atzemateko prozesua (esaterako, zementu-fabrika edo biomasa-zentral bat bezalako iturri puntualetatik) eta CO2 korronte kontzentratua sortzeko prozesua, karbono neutroa duten erregaiak eta haize-gasak erabili edo ekoizteko. * [[Higadura ondua]]: [[Higadura]] naturala azkartu nahi duen prozesua, lurrean [[Silikato (mineral)|silikatoa]] duen arroka fin bat; adibidez,  [[Basalto|basaltoa]], arroken, uraren eta airearen arteko erreakzio kimikoak bizkortzen dituen gainazaletan hedatuz. Era berean, karbono dioxidoa (CO2) ezabatzen du,  [[karbonato]] solidoko mineraletan edo ozeanoko alkalinotasunean etengabe biltegiratuz<ref>{{Erreferentzia|izena=thomas|abizena=harrisson|izenburua=Guest post: How ‘enhanced weathering’ could slow climate change and boost crop yields|hizkuntza=en|data=2018-02-19|url=https://www.carbonbrief.org/guest-post-how-enhanced-weathering-could-slow-climate-change-and-boost-crop-yields/|aldizkaria=Carbon Brief|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Azken horrek [[ozeanoaren azidotzea]] ere moteltzen du. === Eguzki-erradiazioaren kudeaketa   === * [[Itsas hodei argiztapena]]: [[Hodei|Hodeiak]] distiratsuago bihurtuko lituzkeen teknika proposatua da. Espaziotik datorren eguzki argiaren zati txiki bat islatzen du, [[berotze global]] antropogenikoa arinduz. [16] * [[Espazioko ispiluak]] (Mirrors in space, MIS): [[Lurra|Lurrari]] eragiten dion eguzki-erradiazioaren kantitatea aldatzeko diseinatuta dauden [[Satelite artifizial|sateliteak]] dira. Ideia sortu zenetik −1923, 1929, 1957 eta 1978an ([[Hermann Oberth]]) eta 1980ko hamarkadan− espazioko ispiluak eguzkiaren argia desbideratzeko teorizatu dira, batez ere berotze globalari aurre egiteko. [17][][18][19][20][21][22] * [[Aerosol estratosferikoa injektatzea]] (SAI): [[Estratosfera|estratosferan]] [[Aerosol|aerosolak]] sartzeko proposatutako metodoa, [[Sumendi-erupzio|sumendien erupzioetatik]] berez sortzen den moteltze globalaren eta [[Albedo|albedoaren]] gehikuntzaren bidez hozte-efektua sortzeko. [23] Hurrengo metodoak ez dira ingeniaritza klimatikoaren baitan sartzen, IPCCren 2022ko azken ebaluazio-txostenaren arabera, baina gai horri buruzko beste argitalpen batzuek termino honen barruan sartzen dituzte: [24] * [[Eguneko hozte erradioaktibo pasiboa]]: teknologia honek Lurraren eguzki-islapena eta leiho atmosferikoan [[emisio termikoa]]  areagotu egiten ditu. [25][26][27] * Lurrazaleko albedoa eraldatzea: azaleko objektuak aldatuz Lurreko albedoa handitzeko prozesua. Adibidez, kolore argiko landareak landatu, eguzkiaren argia espaziora itzultzen laguntzeko. [28] * [[Glaziar|Glaziarrak]] egonkortzea: itsas mailaren igoera moteltzea edo eragoztea helburu duten proposamenak, itsasoarekin amaitzen duten glaziar nabarmenen kolapsoak eragindakoak, hala nola [[Groenlandiako Jakobshavn glaziarra]] edo [[Thwaites]] eta [[Antartikako Pine Island glaziarrak]]. Baliteke glaziar batzuk zuzenean indartzea, [29] baina askoz eraginkorragoa izango da [30][31][32] etengabe berotzen ari den ozeanoko ur-jarioa urrutitik blokeatzea eta glaziarraren inguruko ur freskoarekin denbora gehiagoz nahasteko aukera ematea. * [[Ozeanoko geoingeniaritza]]: karbono dioxidoa bahitzeko duen gaitasunean eragiteko, ozeanoari karea edo burdina bezalako materiala gehitzea. [33] == Teknologiak == === Karbono dioxidoaren ezabaketa === Karbono dioxidoaren ezabaketa (gazteleraz, '''Extracción de dioxido de carbono''') prozesu bat da, non karbono dioxidoa (CO2) atmosferatik kanporatzen den nahita egindako giza jardueren bidez. Karbono dioxidoa modu iraunkorrean metatuko da metaketa geologiko, lurtar edo ozeanikoetan[36]: Prozesu honi karbono dioxidoaren ezabaketa edo berotegi-efektuko gasen arazketa deitzen zaio.   KDE teknologia gero eta gehiago erabiltzen da politika klimatikoan, aldaketa klimatikoa mitigatzeko estrategien elementu gisa[37][38]. Etorkizunean, KDE teknologiak teknikoki ezabatzen zailak diren emisioak indargabetu ahal izango ditu, hala nola nekazaritza eta industrialeko zenbait emisio[40].   KDEk sistema lurtarretan zein sistema urtarretan aplikatzen diren metodoak barne hartzen ditu. Lurreko metodoen artean '''basotzea''', basoberritzea, lurzoruetan karbonoa gordetzen duten nekazaritza-jarduerak (karbonoaren nekazaritza) eta karbonoa atzitu eta biltegiratzen duen bioenergia (BECCS) aurkitzen dira[40][41]. Ozeanoak eta beste ur-masa batzuk erabiltzen dituzten KDE metodoak ere badaude. '''Ozeanoen ongarritzea''', ozeanoen '''alkalinotasuna''' hobetzeko teknikak [42] eta '''hezeguneak''' berreskuratzeko teknikak esate baterako.   '''Karbonoaren harrapaketa eta biltegiratzea''' (KHB) ez dira DKE teknologiatzat hartzen, KHBk ez baitu atmosferan dagoen karbono dioxido kantitatea murrizten. ===   === == Kanpo estekak == cd3bzzummufh6yzvyb4cd10bqgg3wat 9984666 9984592 2024-11-29T09:56:12Z Janiregalbarriatu 167913 9984666 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ariane Ensunza}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}{{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Geoingeniería}}{{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Climate engineering}} == Sarrera == '''Ingeniaritza klimatikoa''' edo geoingeniaritza da planetako ingurumenaren eskala handiko nahitako eraldaketa, [[klima aldaketa]] antropogenikoari aurre egiteko erabiltzen dena <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Geoengineering the climate: science, governance and uncertainty|data=2009|editore-abizena=Royal Society of London|isbn=978-0-85403-773-5|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Union of Concerned Scientists Applauds Passage of California's AB 398 and AB 617|url=http://dx.doi.org/10.1163/9789004322714_cclc_2017-0094-012|aldizkaria=Climate Change and Law Collection|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Termino hau bai [[Karbono dioxido|karbono dioxidoaren]] ezabaketa, bai [[Eguzki-erradiazio|eguzki-erradiazioaren]] kudeaketa batzen dituen termino orokor moduan erabili da<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Climate Change 2022 - Mitigation of Climate Change|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2023-07-21|url=http://dx.doi.org/10.1017/9781009157926|editore-abizena=Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)|isbn=978-1-009-15792-6|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Hala ere, bi prozesuak ezaugarri oso desberdinak dituzte, eta gaur egun bereiz tratatzen dira<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Climate Change 2021: The Physical Science Basis|hizkuntza=en|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/|aldizkaria=www.ipcc.ch|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.   Karbono dioxidoa ezabatzeko teknikak [[Atmosfera|atmosferako]] karbono dioxidoaren arazketan datza, klima aldaketaren mitigazioan laguntzen duena. Beste alde batetik, [[eguzki-erradiazioaren kudeaketa]] eguzki izpiak islatzean datza, espaziora bueltan bidaliz lurra hozteko asmoz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Reflecting Sunlight: Recommendations for Solar Geoengineering Research and Research Governance|argitaletxea=National Academies Press|data=2021-05-28|url=https://nap.nationalacademies.org/catalog/25762/reflecting-sunlight-recommendations-for-solar-geoengineering-research-and-research-governance|isbn=978-0-309-67605-2|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Ingeniaritza klimatiko mota batzuk oso eztabaidagarriak dira, haien eraginkortasunari, albo-ondorioei eta ustekabeko ondorioei buruzko zalantza handiak daudelako<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Geoengineering: the Gamble|url=https://gwagner.com/books/geoengineering-the-gamble/|aldizkaria=Gernot Wagner {{!}} Economist and Author|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Eskala handiko esku-hartzeek sistema naturalak nahigabe aldatzeko arrisku handiagoa dute, eta horrek dilema bat planteatzen du: aldaketa horiek konpentsatzen duten kalte klimatikoa baino kaltegarriagoak izan litezke<ref>{{Erreferentzia|izena=Sonja|abizena=Butzengeiger|izenburua=Climate Policy|data=2018-12-07|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315065816|doi=10.4324/9781315065816|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.   [[Zientzialari Kezkatuen Batasunak]] (ingelesez, Union of Concerned Scientists) ohartarazi du eguzki-erradiazioaren aldaketa aitzakia bihur daitekeela erregai fosilen emisioen murrizketa moteltzeko eta karbono gutxiko ekonomia baterantz aurrera egiteko, teknologiak ez baitie aurre egiten klima-aldaketaren oinarriei<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What is Solar Geoengineering? {{!}} Union of Concerned Scientists|hizkuntza=en|url=https://www.ucsusa.org/resources/what-solar-geoengineering|aldizkaria=www.ucsusa.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. == Terminologia == Lehen esan bezala, ingeniaritza klimatikoa karbono dioxidoa ezabatzeko eta eguzki-erradiazioa kudeatzeko erabili ohi da, planeta mailan aplikatzen denean<ref name=":0" />. Dena den, bi metodoek ezaugarri [[Geofisika|geofisiko]] oso desberdinak dituztenez, [[Klima-aldaketari buruzko Gobernuarteko Adituen Taldea|Klima Aldaketari buruzko Gobernu Arteko Taldeak]] (Intergovernmental Panel on Climate Change , IPCC) ez ditu termino horiek erabiltzen<ref name=":0" /><ref name=":1" />. Erabaki hori 2018an jakinarazi zen, eta horren adibide dugu "Berotze Globalari buruzko 1,5 ° C-ko Txosten Berezia"<ref>{{Erreferentzia|abizena=Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)|izenburua=Global Warming of 1.5°C: IPCC Special Report on Impacts of Global Warming of 1.5°C above Pre-industrial Levels in Context of Strengthening Response to Climate Change, Sustainable Development, and Efforts to Eradicate Poverty|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2022|url=https://www.cambridge.org/core/books/global-warming-of-15c/D7455D42B4C820E706A03A169B1893FA|isbn=978-1-009-15795-7|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. [[Gernot Wagner]] ekonomialari klimatikoaren arabera: «Geoingeniaritza terminoa, neurri handi batean, herri-diskurtsoan maiz erabiltzearen emaitza da, eta esanahi asko galtzeko bezain lauso eta aglutinatzailea»<ref name=":2" />. Honako hauek daude klima-ingeniaritza terminoan sartzen diren teknologia espezifikoen artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel P.|abizena=Carlisle|izenburua=The public remain uninformed and wary of climate engineering|orrialdeak=303–322|abizena2=Feetham|abizena3=Wright|abizena4=Teagle|izena2=Pamela M.|izena3=Malcolm J.|izena4=Damon A. H.|data=2020-04-12|url=http://dx.doi.org/10.1007/s10584-020-02706-5|aldizkaria=Climatic Change|alea=2|zenbakia=160|issn=0165-0009|doi=10.1007/s10584-020-02706-5|sartze-data=2024-11-27}}</ref>: === Karbono dioxidoaren ezabapena === * [[Bioikatza]] (Biochar): Karbono askoko hondakina da, pirolisiaren bidez sortzen dena<ref>{{Erreferentzia|izena=Dominic|abizena=Woolf|izenburua=Sustainable biochar to mitigate global climate change|abizena2=Amonette|abizena3=Street-Perrott|abizena4=Lehmann|abizena5=Joseph|izena2=James E.|izena3=F. Alayne|izena4=Johannes|izena5=Stephen|data=2010-08-10|url=http://dx.doi.org/10.1038/ncomms1053|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=1|issn=2041-1723|doi=10.1038/ncomms1053|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. * [[Karbonoa harrapatu eta biltegiratzen duen bioenergia]] (BECCS): Biomasatik bioenergia atera eta karbonoa harrapatu eta biltegiratzeko prozesua, horrela atmosferatik ateratzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Obersteiner|izenburua=Managing Climate Risk|orrialdeak=786–787|abizena2=Azar|abizena3=Kauppi|abizena4=Möllersten|abizena5=Moreira|abizena6=Nilsson|abizena7=Read|abizena8=Riahi|abizena9=Schlamadinger|izena2=Ch.|izena3=P.|izena4=K.|izena5=J.|izena6=S.|izena7=P.|izena8=K.|izena9=B.|data=2001-10-26|url=http://dx.doi.org/10.1126/science.294.5543.786b|aldizkaria=Science|alea=5543|zenbakia=294|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.294.5543.786b|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. * [[Zuzeneko aire harrapaketa eta karbono biltegiratzea]]: Karbono dioxidoa airetik zuzenean atzemateko prozesua (esaterako, zementu-fabrika edo biomasa-zentral bat bezalako iturri puntualetatik) eta CO2 korronte kontzentratua sortzeko prozesua, karbono neutroa duten erregaiak eta haize-gasak erabili edo ekoizteko. * [[Higadura ondua]]: [[Higadura]] naturala azkartu nahi duen prozesua, lurrean [[Silikato (mineral)|silikatoa]] duen arroka fin bat; adibidez,  [[Basalto|basaltoa]], arroken, uraren eta airearen arteko erreakzio kimikoak bizkortzen dituen gainazaletan hedatuz. Era berean, karbono dioxidoa (CO2) ezabatzen du,  [[karbonato]] solidoko mineraletan edo ozeanoko alkalinotasunean etengabe biltegiratuz<ref>{{Erreferentzia|izena=thomas|abizena=harrisson|izenburua=Guest post: How ‘enhanced weathering’ could slow climate change and boost crop yields|hizkuntza=en|data=2018-02-19|url=https://www.carbonbrief.org/guest-post-how-enhanced-weathering-could-slow-climate-change-and-boost-crop-yields/|aldizkaria=Carbon Brief|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Azken horrek [[ozeanoaren azidotzea]] ere moteltzen du. === Eguzki-erradiazioaren kudeaketa   === * [[Itsas hodei argiztapena]]: [[Hodei|Hodeiak]] distiratsuago bihurtuko lituzkeen teknika proposatua da. Espaziotik datorren eguzki argiaren zati txiki bat islatzen du, [[berotze global]] antropogenikoa arinduz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Climate Intervention: Reflecting Sunlight to Cool Earth|argitaletxea=National Academies Press|data=2015-06-23|url=https://nap.nationalacademies.org/catalog/18988/climate-intervention-reflecting-sunlight-to-cool-earth|isbn=978-0-309-31482-4|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Espazioko ispiluak]] (Mirrors in space, MIS): [[Lurra|Lurrari]] eragiten dion eguzki-erradiazioaren kantitatea aldatzeko diseinatuta dauden [[Satelite artifizial|sateliteak]] dira. Ideia sortu zenetik −1923, 1929, 1957 eta 1978an ([[Hermann Oberth]]) eta 1980ko hamarkadan− espazioko ispiluak eguzkiaren argia desbideratzeko teorizatu dira, batez ere berotze globalari aurre egiteko. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wege zur Raumschiffahrt|hizkuntza=en|data=2024-06-11|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Wege_zur_Raumschiffahrt|sartze-data=2024-11-29|encyclopedia=Wikipedia}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=H.|abizena=Oberth|izenburua=Ways to spaceflight|data=1972-01-01|url=https://archive.org/details/nasa_techdoc_19720008133|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eugen|abizena=Reichl|izenburua=Weltraum-Allerlei|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|orrialdeak=293–303|data=2022|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-662-65325-8_11|aldizkaria=Astrophysik aktuell|isbn=978-3-662-65324-1|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hermann Oberth and Early German Rocketry|argitaletxea=UNP - Nebraska|orrialdeak=53–69|url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctt1dfnvfh.10|aldizkaria=To a Distant Day|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Rachel|abizena=Kaufmanpublished|izenburua=Could Space Mirrors Stop Global Warming?|hizkuntza=en|data=2012-08-08|url=https://www.livescience.com/22202-space-mirrors-global-warming.html|aldizkaria=livescience.com|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Rachel|abizena=Kaufmanpublished|izenburua=Could Space Mirrors Stop Global Warming?|hizkuntza=en|data=2012-08-08|url=https://www.livescience.com/22202-space-mirrors-global-warming.html|aldizkaria=livescience.com|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Aerosol estratosferikoa injektatzea]] (SAI): [[Estratosfera|estratosferan]] [[Aerosol|aerosolak]] sartzeko proposatutako metodoa, [[Sumendi-erupzio|sumendien erupzioetatik]] berez sortzen den moteltze globalaren eta [[Albedo|albedoaren]] gehikuntzaren bidez hozte-efektua sortzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul J.|abizena=Crutzen|izenburua=Albedo Enhancement by Stratospheric Sulfur Injections: A Contribution to Resolve a Policy Dilemma?|orrialdeak=211–220|hizkuntza=en|data=2006-08-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10584-006-9101-y|aldizkaria=Climatic Change|alea=3|zenbakia=77|issn=1573-1480|doi=10.1007/s10584-006-9101-y|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Hurrengo metodoak ez dira ingeniaritza klimatikoaren baitan sartzen, IPCCren 2022ko azken ebaluazio-txostenaren arabera, baina gai horri buruzko beste argitalpen batzuek termino honen barruan sartzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Chapter 2 : Land–Climate interactions — Special Report on Climate Change and Land|url=https://www.ipcc.ch/srccl/chapter/chapter-2/|sartze-data=2024-11-29}}</ref>: * [[Eguneko hozte erradioaktibo pasiboa]]: teknologia honek Lurraren eguzki-islapena eta leiho atmosferikoan [[emisio termikoa]]  areagotu egiten ditu. <ref>{{Erreferentzia|izena=Ron|abizena=Zevenhoven|izenburua=Radiative cooling through the atmospheric window: A third, less intrusive geoengineering approach|orrialdeak=27–33|abizena2=Fält|izena2=Martin|data=2018-06-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0360544218304936|aldizkaria=Energy|zenbakia=152|issn=0360-5442|doi=10.1016/j.energy.2018.03.084|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Tong|abizena=Wang|izenburua=A structural polymer for highly efficient all-day passive radiative cooling|abizena2=Wu|abizena3=Shi|abizena4=Hu|abizena5=Chen|abizena6=Wu|izena2=Yi|izena3=Lan|izena4=Xinhua|izena5=Min|izena6=Limin|data=2021-01-14|url=http://dx.doi.org/10.1038/s41467-020-20646-7|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=12|issn=2041-1723|doi=10.1038/s41467-020-20646-7|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Meijie|abizena=Chen|izenburua=Passive daytime radiative cooling: Fundamentals, material designs, and applications|abizena2=Pang|abizena3=Chen|abizena4=Yan|abizena5=Yang|izena2=Dan|izena3=Xingyu|izena4=Hongjie|izena5=Yuan|data=2021-10-30|url=http://dx.doi.org/10.1002/eom2.12153|aldizkaria=EcoMat|alea=1|zenbakia=4|issn=2567-3173|doi=10.1002/eom2.12153|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * Lurrazaleko albedoa eraldatzea: azaleko objektuak aldatuz Lurreko albedoa handitzeko prozesua. Adibidez, kolore argiko landareak landatu, eguzkiaren argia espaziora itzultzen laguntzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Zhuosen|abizena=Wang|izenburua=Monitoring land surface albedo and vegetation dynamics using high spatial and temporal resolution synthetic time series from Landsat and the MODIS BRDF/NBAR/albedo product|orrialdeak=104–117|abizena2=Schaaf|abizena3=Sun|abizena4=Kim|abizena5=Erb|abizena6=Gao|abizena7=Román|abizena8=Yang|abizena9=Petroy|izena2=Crystal B.|izena3=Qingsong|izena4=JiHyun|izena5=Angela M.|izena6=Feng|izena7=Miguel O.|izena8=Yun|izena9=Shelley|data=2017-07|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.jag.2017.03.008|aldizkaria=International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation|zenbakia=59|issn=1569-8432|doi=10.1016/j.jag.2017.03.008|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. * [[Glaziar|Glaziarrak]] egonkortzea: i[[Itsas mailaren igoera|tsas mailaren igoera]] moteltzea edo eragoztea helburu duten proposamenak, itsasoarekin amaitzen duten glaziar nabarmenen kolapsoak eragindakoak, hala nola [[Groenlandiako Jakobshavn glaziarra]] edo [[Thwaites]] eta [[Antartikako Pine Island glaziarrak]]. Baliteke glaziar batzuk zuzenean indartzea,<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael J.|abizena=Wolovick|izenburua=Supplementary material to &amp;quot;Stopping the Flood: Could We Use Targeted Geoengineering to Mitigate Sea Level Rise?&amp;quot;|abizena2=Moore|izena2=John C.|data=2018-05-16|url=http://dx.doi.org/10.5194/tc-2018-95-supplement|aldizkaria=dx.doi.org|sartze-data=2024-11-29}}</ref> baina askoz eraginkorragoa izango da<ref>{{Erreferentzia|izena=Bowie|abizena=Keefer|izenburua=Feasibility of ice sheet conservation using seabed anchored curtains|abizena2=Wolovick|abizena3=Moore|izena2=Michael|izena3=John C|data=2023-03-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/pnasnexus/pgad053|aldizkaria=PNAS Nexus|alea=3|zenbakia=2|issn=2752-6542|doi=10.1093/pnasnexus/pgad053|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Wolovick|izenburua=The potential for stabilizing Amundsen Sea glaciers via underwater curtains|abizena2=Moore|abizena3=Keefer|izena2=John|izena3=Bowie|data=2023-03-27|url=http://dx.doi.org/10.1093/pnasnexus/pgad103|aldizkaria=PNAS Nexus|alea=4|zenbakia=2|issn=2752-6542|doi=10.1093/pnasnexus/pgad103|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Doomsday may be delayed at Antarctica’s most vulnerable glacier|data=2024-09-19|url=http://dx.doi.org/10.1126/science.zqlwp26|aldizkaria=AAAS Articles DO Group|sartze-data=2024-11-29}}</ref> etengabe berotzen ari den ozeanoko ur-jarioa urrutitik blokeatzea eta glaziarraren inguruko ur freskoarekin denbora gehiagoz nahasteko aukera ematea. * [[Ozeanoko geoingeniaritza]]: karbono dioxidoa bahitzeko duen gaitasunean eragiteko, ozeanoari karea edo burdina bezalako materiala gehitzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Voosen|izenburua=Ocean geoengineering scheme aces field test|orrialdeak=1266–1267|data=2022-12-23|url=http://dx.doi.org/10.1126/science.adg3935|aldizkaria=Science|alea=6626|zenbakia=378|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.adg3935|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. == Teknologiak == === Karbono dioxidoaren ezabaketa (KDE) === [[Karbono dioxidoaren ezabaketa]] (gazteleraz, Extracción de dioxido de carbono) prozesu bat da, non karbono dioxidoa (CO2) atmosferatik kanporatzen den nahita egindako giza jardueren bidez. Karbono dioxidoa modu iraunkorrean metatuko da metaketa geologiko, lurtar edo ozeanikoetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Annex VII: Glossary|orrialdeak=2215–2256|data=2023-07-06|url=http://dx.doi.org/10.1017/9781009157896.022|aldizkaria=Climate Change 2021 – The Physical Science Basis|doi=10.1017/9781009157896.022|sartze-data=2024-11-29}}</ref>: Prozesu honi karbono dioxidoaren ezabaketa edo berotegi-efektuko gasen arazketa deitzen zaio.   KDE teknologia gero eta gehiago erabiltzen da [[politika klimatikoan]], aldaketa klimatikoa mitigatzeko estrategien elementu gisa<ref>{{Erreferentzia|izena=Felix|abizena=Schenuit|izenburua=Carbon Dioxide Removal Policy in the Making: Assessing Developments in 9 OECD Cases|abizena2=Colvin|abizena3=Fridahl|abizena4=McMullin|abizena5=Reisinger|abizena6=Sanchez|abizena7=Smith|abizena8=Torvanger|abizena9=Wreford|izena2=Rebecca|izena3=Mathias|izena4=Barry|izena5=Andy|izena6=Daniel L.|izena7=Stephen M.|izena8=Asbjørn|izena9=Anita|data=2021-03-04|url=http://dx.doi.org/10.3389/fclim.2021.638805|aldizkaria=Frontiers in Climate|zenbakia=3|issn=2624-9553|doi=10.3389/fclim.2021.638805|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Oliver|abizena=Geden|izenburua=An actionable climate target|orrialdeak=340–342|data=2016-04-04|url=http://dx.doi.org/10.1038/ngeo2699|aldizkaria=Nature Geoscience|alea=5|zenbakia=9|issn=1752-0894|doi=10.1038/ngeo2699|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. Etorkizunean, KDE teknologiak teknikoki ezabatzen zailak diren emisioak indargabetu ahal izango ditu, hala nola nekazaritza eta industrialeko zenbait emisio<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Technical Summary|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=51–148|data=2023-08-17|url=http://dx.doi.org/10.1017/9781009157926.002|aldizkaria=Climate Change 2022 - Mitigation of Climate Change|isbn=978-1-009-15792-6|sartze-data=2024-11-29}}</ref>.   KDEk sistema lurtarretan zein sistema urtarretan aplikatzen diren metodoak barne hartzen ditu. Lurreko metodoen artean [[Basotze|basotzea]], basoberritzea, lurzoruetan karbonoa gordetzen duten [[Nekazaritza|nekazaritza-jarduerak]] (karbonoaren nekazaritza) eta [[karbonoa atzitu eta biltegiratzen duen bioenergia]] (BECCS) aurkitzen dira<ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Adrienne|abizena=Sewel|izenburua=Carbon mineralization|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=191–214|abizena2=Knops|abizena3=Rackley|izena2=Pol|izena3=Steve|data=2023|url=http://dx.doi.org/10.1016/b978-0-12-819663-2.00010-1|aldizkaria=Negative Emissions Technologies for Climate Change Mitigation|isbn=978-0-12-819663-2|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. Ozeanoak eta beste ur-masa batzuk erabiltzen dituzten KDE metodoak ere badaude. [[Ozeanoen ongarritzea]], ozeanoen alkalinotasuna hobetzeko teknikak<ref>{{Erreferentzia|izena=Katie|abizena=Lebling|izenburua=Towards Responsible and Informed Ocean-Based Carbon Dioxide Removal: Research and Governance Priorities|abizena2=Northrop|abizena3=McCormick|abizena4=Bridgwater|izena2=Eliza|izena3=Colin|izena4=Elizabeth|data=2022-11|url=http://dx.doi.org/10.46830/wrirpt.21.00090|aldizkaria=World Resources Institute|doi=10.46830/wrirpt.21.00090|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta [[Hezegune|hezeguneak]] berreskuratzeko teknikak esate baterako.   [[Karbonoaren harrapaketa eta biltegiratzea]] (KHB) ez dira DKE teknologiatzat hartzen, KHBk ez baitu atmosferan dagoen karbono dioxido kantitatea murrizten. === Eguzki-erradiazioaren kudeaketa (EEK) === [[Eguzki-erradiazioaren kudeaketa]], eguzki-geoingeniaritza izenez ere ezaguna (gazteleraz, Geoingenieria solar), berotze globala mugatzeko hartzen diren ekintza multzoari deritzo. Teknologia hauek atmosferak espaziora itzultzean islatzen duen eguzki-argiaren (eguzki-erradiazioa) kopurua handitzean edo irteten den bero-erradiazioaren harrapaketa murriztean datza. Hainbat teknologia desberdinen artean, [[aerosol estratosferikoen injekzioa]] eta [[itsas hodeien argitzea]] dira ikertuenak.   Nazioarteko ebaluazio zientifiko baimendu ugarik, eredu klimatikoen eta antzeko eredu naturalen frogetan oinarrituak, frogatu dute, oro har, EEK forma batzuek [[berotze globala]] eta aldaketa klimatikoaren eragin kaltegarri asko murriztu ditzaketela<ref>{{Erreferentzia|abizena=Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)|izenburua=Climate Change 2021 – The Physical Science Basis|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2023-06-29|url=http://dx.doi.org/10.1017/9781009157896|isbn=978-1-009-15789-6|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=One Atmosphere: An Independent Expert Review on Solar Radiation Modification Research and Deployment|argitaletxea=United Nations|data=2023-03-24|url=http://dx.doi.org/10.18356/9789280740059|isbn=978-92-807-4005-9|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ileana|abizena=Citaristi|izenburua=World Meteorological Organization—WMO|argitaletxea=Routledge|orrialdeak=399–404|data=2022-07-11|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781003292548-81|aldizkaria=The Europa Directory of International Organizations 2022|isbn=978-1-003-29254-8|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. Zehazki, badirudi [[Aerosol|aerosol estratosferikoen]] injekzio kontrolatua ingurumen-inpaktu gehienak murrizteko gai dela. Batez ere klima-aldaketaren eragina murrizteko, eta ondorioz, honek [[ekonomia]] eta [[Ekosistema|ekosisteman]] duen inpaktua.   === Eguneko hozte erradiazio pasiboa (EHEP) === Eguzki-erreflektantzia eta Lurraren [[emisibitate termikoa]] handitzea, eguneko hozte erradiazio pasiboaren bidez, ingeniaritza klimatikoaren alternatiba edo «hirugarren ikuspegi» gisa proposatu izan da<ref>{{Erreferentzia|izena=Tong|abizena=Wang|izenburua=A structural polymer for highly efficient all-day passive radiative cooling|abizena2=Wu|abizena3=Shi|abizena4=Hu|abizena5=Chen|abizena6=Wu|izena2=Yi|izena3=Lan|izena4=Xinhua|izena5=Min|izena6=Limin|data=2021-01-14|url=http://dx.doi.org/10.1038/s41467-020-20646-7|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=12|issn=2041-1723|doi=10.1038/s41467-020-20646-7|sartze-data=2024-11-29}}</ref>, aerosol estratosferikoen injekzioa baino «ez hain intrusiboa» eta aurresangarriagoa edo itzulgarriagoa dena<ref>{{Erreferentzia|izena=Jeremy N.|abizena=Munday|izenburua=Tackling Climate Change through Radiative Cooling|orrialdeak=2057–2060|data=2019-09|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.joule.2019.07.010|aldizkaria=Joule|alea=9|zenbakia=3|issn=2542-4351|doi=10.1016/j.joule.2019.07.010|sartze-data=2024-11-29}}</ref>.   EHEP tenperaturak jaitsi ditzake energia-kontsumorik eta [[Kutsadura|kutsadurarik]] gabe, eta beroa kanpo-espaziora irradiatu. Horregatik, berotze globalaren irtenbide gisa proposatu da<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Meijie|abizena=Chen|izenburua=Passive daytime radiative cooling: Fundamentals, material designs, and applications|abizena2=Pang|abizena3=Chen|abizena4=Yan|abizena5=Yang|izena2=Dan|izena3=Xingyu|izena4=Hongjie|izena5=Yuan|data=2021-10-30|url=http://dx.doi.org/10.1002/eom2.12153|aldizkaria=EcoMat|alea=1|zenbakia=4|issn=2567-3173|doi=10.1002/eom2.12153|sartze-data=2024-11-29}}</ref>.   Eguneko hozte erradiazio pasiboa gainazal ez-energizatuak, [[Isolatzaile termiko|isolatzaileak]] edo termikoki igorgarriak deiren materialak erabiltzea da, eraikin baten edo beste objektu baten [[tenperatura]] murrizteko<ref>{{Erreferentzia|izena=Jianheng|abizena=Chen|izenburua=A new study on passive radiative sky cooling resource maps of China|orrialdeak=114132|abizena2=Lu|abizena3=Gong|izena2=Lin|izena3=Quan|data=2021-06|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.enconman.2021.114132|aldizkaria=Energy Conversion and Management|zenbakia=237|issn=0196-8904|doi=10.1016/j.enconman.2021.114132|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. [[Berotegi-efektuko gas|Berotegi efektuko gasek]] eragindako tenperaturaren igoera murrizteko metodo gisa proposatu da<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Jay Prakash|abizena=Bijarniya|izenburua=Review on passive daytime radiative cooling: Fundamentals, recent researches, challenges and opportunities|orrialdeak=110263|abizena2=Sarkar|abizena3=Maiti|izena2=Jahar|izena3=Pralay|data=2020-11|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.rser.2020.110263|aldizkaria=Renewable and Sustainable Energy Reviews|zenbakia=133|issn=1364-0321|doi=10.1016/j.rser.2020.110263|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Youssef|abizena=Benmoussa|izenburua=Simulation of an energy-efficient cool roof with cellulose-based daytime radiative cooling material|orrialdeak=3632–3637|abizena2=Ezziani|abizena3=Djire|abizena4=Amine|abizena5=Khaldoun|abizena6=Limami|izena2=Maria|izena3=All-Fousseni|izena4=Zaynab|izena5=Asmae|izena6=Houssame|data=2023|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.matpr.2022.08.411|aldizkaria=Materials Today: Proceedings|zenbakia=72|issn=2214-7853|doi=10.1016/j.matpr.2022.08.411|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. Beste hainbat onuren artean [[Hiriko bero-uhartea|hiriko bero uhartearen]] efektua murrizten,<ref>{{Erreferentzia|izena=Ansar|abizena=Khan|izenburua=Optically Modulated Passive Broadband Daytime Radiative Cooling Materials Can Cool Cities in Summer and Heat Cities in Winter|orrialdeak=1110|abizena2=Carlosena|abizena3=Feng|abizena4=Khorat|abizena5=Khatun|abizena6=Doan|abizena7=Santamouris|izena2=Laura|izena3=Jie|izena4=Samiran|izena5=Rupali|izena6=Quang-Van|izena7=Mattheos|data=2022-01-19|url=http://dx.doi.org/10.3390/su14031110|aldizkaria=Sustainability|alea=3|zenbakia=14|issn=2071-1050|doi=10.3390/su14031110|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jyothis|abizena=Anand|izenburua=The relative role of solar reflectance and thermal emittance for passive daytime radiative cooling technologies applied to rooftops|orrialdeak=102612|abizena2=Sailor|abizena3=Baniassadi|izena2=David J.|izena3=Amir|data=2021-02|url=http://dx.doi.org/10.1016/j.scs.2020.102612|aldizkaria=Sustainable Cities and Society|zenbakia=65|issn=2210-6707|doi=10.1016/j.scs.2020.102612|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta [[Giza gorputz|giza gorputzaren]] tenperatura murrizten laguntzen du<ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Jun|abizena=Liang|izenburua=Radiative cooling for passive thermal management towards sustainable carbon neutrality|abizena2=Wu|abizena3=Guo|abizena4=Li|abizena5=Zhou|abizena6=Liang|abizena7=Qiu|abizena8=Tao|izena2=Jiawei|izena3=Jun|izena4=Huagen|izena5=Xianjun|izena6=Sheng|izena7=Cheng-Wei|izena8=Guangming|data=2022-09-30|url=http://dx.doi.org/10.1093/nsr/nwac208|aldizkaria=National Science Review|alea=1|zenbakia=10|issn=2095-5138|doi=10.1093/nsr/nwac208|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Xiaobo|abizena=Yin|izenburua=Terrestrial radiative cooling: Using the cold universe as a renewable and sustainable energy source|orrialdeak=786–791|abizena2=Yang|abizena3=Tan|abizena4=Fan|izena2=Ronggui|izena3=Gang|izena4=Shanhui|data=2020-11-13|url=http://dx.doi.org/10.1126/science.abb0971|aldizkaria=Science|alea=6518|zenbakia=370|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.abb0971|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. == Kanpo estekak == 3e0kkj5xer1bon1ljimob9jjy4gmes3 2 1211940 9983707 9983702 2024-11-28T12:02:58Z Perni07 167974 9983707 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian AT&T-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== * ==== Sare Informazio taldea ==== * ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== * ==== NTT Research, Inc. ==== * 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Datu ekonomikoak == * 2021eko datu nagusiak: ** Diru-sarrerak: ¥11.94 trilioi ** Irabazi operatiboa: ¥1.67 trilioi ** Aktibo totalak: ¥22.96 trilioi ** Langile kopurua: 303.350 == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == g8fb9c03zt0vgddz7kmj1g0eiji005e 9983708 9983707 2024-11-28T12:03:34Z Perni07 167974 9983708 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian AT&T-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *g ==== Sare Informazio taldea ==== *g ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *g ==== NTT Research, Inc. ==== *g 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Datu ekonomikoak == * 2021eko datu nagusiak: ** Diru-sarrerak: ¥11.94 trilioi ** Irabazi operatiboa: ¥1.67 trilioi ** Aktibo totalak: ¥22.96 trilioi ** Langile kopurua: 303.350 == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == 0aa9wh0iaqkhfzjkdosqps1401a48nd 9983782 9983708 2024-11-28T13:18:54Z Perni07 167974 9983782 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian AT&T-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *gNetwork Innovation Laboratories (Yokoska) * Microsystem Integration Laboratories (Atsugi) * Photonics Laboratories (Atsugi) * Communication Science Laboratories (Keihanna and Atsugi) * Basic Research Laboratories (Atsugi) ==== NTT Research, Inc ==== ** Physics & Informatics (PHI) Laboratory ** Cryptography and Information Security (CIS) Laboratory ** Medical and Health Informatics (MEI) Laboratory 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == g0m77bgnoqb8xwuu9qwvy3xx68dnz2w 9983818 9983782 2024-11-28T13:34:18Z 158.227.55.170 9983818 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian [[AT&T]]-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *gNetwork Innovation Laboratories (Yokoska) * Microsystem Integration Laboratories (Atsugi) * Photonics Laboratories (Atsugi) * Communication Science Laboratories (Keihanna and Atsugi) * Basic Research Laboratories (Atsugi) ==== NTT Research, Inc ==== ** Physics & Informatics (PHI) Laboratory ** Cryptography and Information Security (CIS) Laboratory ** Medical and Health Informatics (MEI) Laboratory 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == sx35mud275sdig56g3mpaoypx1v5l9i 9983822 9983818 2024-11-28T13:36:19Z Perni07 167974 9983822 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian [[AT&T]]-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *sare berrikuntza laborategiak (Yokoska) * mikrosistema integrazio laborategiak (Atsugi) * Photonics laborategiak (Atsugi) * komunikazio zientzia laborategiak (Keihanna and Atsugi) * oinarrizko ikerkuntza laborategiak (Atsugi) ==== NTT Research, Inc (East Palo Alto, California) ==== * fisika eta informatika laborategia *kriptografia eta informazio segurtasun laborategia *medikuntza eta osasun laborategi informatikoa 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == q0o46ioc94aw08re3xzurcsaljo4h4p 9983861 9983822 2024-11-28T13:55:58Z 158.227.55.170 9983861 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, [[Koreako japoniar okupazioa]]ren garaian [[AT&T]]-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako [[azken milia]]ko azpiegitura gehiena ([[Banda zabala|banda zabal]]eko [[Zuntz optikoa x-ra|zuntz-konexioak]] barne) kontrolatzen duenez, kontrol [[Oligopolio|oligopolistikoa]] du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan ([[NTT East]], [[NTT West]] eta [[NTT Communications]]) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak ([[zuntz ilunak]]) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago [[NTT Lege]]aren mende. 2010eko uztailean, NTTk eta [[Hegoafrika]]ko [[Dimension Data Holdings]] IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi [[yen]] (2.700 milioi dolar) balio duten [[bonu berdeak]] jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da ([[energia berriztagarriak]], energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *sare berrikuntza laborategiak (Yokoska) * mikrosistema integrazio laborategiak (Atsugi) * Photonics laborategiak (Atsugi) * komunikazio zientzia laborategiak (Keihanna and Atsugi) * oinarrizko ikerkuntza laborategiak (Atsugi) ==== NTT Research, Inc (East Palo Alto, California) ==== * fisika eta informatika laborategia *kriptografia eta informazio segurtasun laborategia *medikuntza eta osasun laborategi informatikoa 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == lphtd7rx2z1zoshwwpfzl3hqdvs6ibe 9983925 9983861 2024-11-28T14:34:01Z 158.227.56.182 9983925 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | [[Public company|Publikoa]] |- ! Industria | [[Telekomunikazio|Telekomunikazioak]] |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | [[Japoniako Gobernua]] |- ! Egoitza | [[Ōtemachi]], [[Chiyoda]], [[Tokio]], [[Japonia]] |- ! Pertsonal gakoa | [[Jun Sawada]] (presidentea) [[Akira Shimada]] (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | [[Yen|¥]]11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | [[Finantza Ministerioa]] (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | [[NTT Group]] |- ! Filialak | * [[NTT Docomo]] * [[NTT Communications]] * [[NTT Comware]] * [[Nippon Telegraph and Telephone East Corporation]] * [[Nippon Telegraph and Telephone West Corporation]] * [[NTT Data]] * [[NTT Urban Solutions]] * [[NTT Anode Energy]] |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, [[Koreako japoniar okupazioa]]ren garaian [[AT&T]]-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako [[azken milia]]ko azpiegitura gehiena ([[Banda zabala|banda zabal]]eko [[Zuntz optikoa x-ra|zuntz-konexioak]] barne) kontrolatzen duenez, kontrol [[Oligopolio|oligopolistikoa]] du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan ([[NTT East]], [[NTT West]] eta [[NTT Communications]]) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak ([[zuntz ilunak]]) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago [[NTT Lege]]aren mende. 2010eko uztailean, NTTk eta [[Hegoafrika]]ko [[Dimension Data Holdings]] IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi [[yen]] (2.700 milioi dolar) balio duten [[bonu berdeak]] jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da ([[energia berriztagarriak]], energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: [[NTT DATA]] [[Tokioko burtsa|Tokioko Burtsaren]] Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: [[NTT DOCOMO]] Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: [[NTT Urban Development Corporation]] Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development [[Ondasun higiezin|higiezinen sektorean]] aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, [[NTT Ltd]]-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * [[NTT Communications]] * [[NTT MSC]] * [[Verio Inc]] * [[NTT America]] * [[NTT Europe]] * [[HKNet]] * [[Plala Networks]] === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * [[Dimension Data]] (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * [[NTT Comware]] * [[NTT Software]] * [[NTT AT]] * [[NTT IT]] === Informazio segurtasuna === * [[NTT Security]] (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *sare berrikuntza laborategiak (Yokoska) * mikrosistema integrazio laborategiak (Atsugi) * Photonics laborategiak (Atsugi) * komunikazio zientzia laborategiak (Keihanna and Atsugi) * oinarrizko ikerkuntza laborategiak (Atsugi) ==== NTT Research, Inc (East Palo Alto, California) ==== * fisika eta informatika laborategia *kriptografia eta informazio segurtasun laborategia *medikuntza eta osasun laborategi informatikoa 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == eb8elu5u264183i5nzwmlhq72g8o2ud 0 1212177 9983768 9960192 2024-11-28T13:09:22Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9983768 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Zoraida''' (gazteleraz Isabel de Solis; ?, [[XV. mendea]] – [[Sevilla]], ?) [[Esklabotza|esklabo]] kristaua izan zen, [[Granadako Gerra|Granadako Gerraren]] ostean izena aldatu zuena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ISABEL DE SOLÍS; LA CAUTIVA CRISTIANA QUE REINÓ EN GRANADA|data=viernes, 15 de abril de 2016|url=https://istopiahistoria.blogspot.com/2016/04/isabel-de-solis-la-cautiva-cristiana.html|aldizkaria=ISABEL DE SOLÍS; LA CAUTIVA CRISTIANA QUE REINÓ EN GRANADA ~ ISTOPIA HISTORIA|sartze-data=2024-11-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La cristiana reina mora, Isabel de Solís (Siglo XV)|data=2012-09-14|url=https://www.mujeresenlahistoria.com/2012/09/la-cristiana-reina-mora-isabel-de-solis.html|sartze-data=2024-11-06}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Isabel De Solís: La Historia Real De La Esposa Del Emir De Granada {{!}} Basado En Hechos Reales|hizkuntza=es-AR|data=2017-08-01|url=https://basadoenhechosreales.com.ar/isabel-de-solis-historia-real/|aldizkaria=basadoenhechosreales.com.ar|sartze-data=2024-11-06}}</ref> 1474an Granadako [[Muley Hacen]] [[Nazariak|Nazariar Erresumako]] emirraren ezkontidea bihurtu zen.<ref>{{Cite web|izena=Mabel|abizena=Villagra|izenburua=Más Isabel - Isabel de Solís, una vida llena de enigmas|data=18 de octubre de 2013|url=http://www.rtve.es/television/20131018/mas-isabel-conversion-isabel-solis/768741.shtml|lana=[[Radio Televisión Española]]|accessdate=23 de noviembre de 2015}}</ref> [[Alhambra|Alhambrako]] Torre de la Cautiva (Gatibu Dorrea) delakoak izen hori du bere oroimenean.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Area25 IT-|abizena=www.area25.es|izenburua=Torre de la Cautiva - Torres y Alhambra alta|url=https://www.alhambradegranada.org/es/info/torresyalhambraalta/torredelacautiva.asp|lana=Alhambra de Granada|accessdate=30 de abril de 2020}}</ref> == Bizitza == XV. mendearen bigarren erdian bizi izan zen. Dontzeila bat zen. Sancho Jimenez de Solísen alaba zen, [[Jaén|Jaen]] probintziako [[Bedmar y Garcíez|Bedmarreko]] eta Higuera de Martoseko alkaidearen eta Martoseko komendadorearen alaba. [[Granadako Erresuma|Granadako]] [[Kristautasun|kristauen]] eta [[Islam|musulmanen]] arteko borroketako batean, 1471ko irailaren 29an harrapatu zuten [[Nazariak|nazaríek]] —aita hil zuten—, eta [[Alhambra|Alhambrara]] eraman zuten. === Granadako emirraren ezkontidea === Kondairak dio oso emakume ederra zela, eta [[Granada (Espainia)|Granadako]] [[Muley Hacen|Muley Hacén]] emirra (1464-1482, 1483-1485) guztiz maitemindu zela berarekin. Isabel ere Granadako sultanarekin maitemindu zen, hainbeste, ezen, denborak aurrera egin ahala, [[Granada (Espainia)|Granadako]] [[Maitale|maitaleak]] izenez edeituak izan ziren.<ref>{{Cite web|izena=Paloma|abizena=G. Quirós|izenburua=Más Isabel - ¿Cómo se pudo enamorar Isabel de Solís de Muley Hacén?|data=14 de octubre de 2013|url=http://www.rtve.es/television/20131014/mas-isabel-como-se-pudo-enamorar-isabel-solis-muley-hacen/764340.shtml|lana=[[Radio Televisión Española]]|accessdate=19 de septiembre de 2017}}</ref> [[Islam|Erlijio islamiarra]] hartu eta Zoraida (Lucero del alba) izena hartu ostean, emirrarekin ezkondu zen 1474-1475 inguruan. Emirrak bere emazte kuttun bihurtu zuen, eta jabetzez gain, gortean postu pribilegiatua eman zion. Doralcotola izenez ezaguna izan zen egoitza pertsonala bilatu zuen, [[Albayzín|Albayzíneko]] Alcazaba Cadima delakoan kokatua, non 1483an Lucenako guduan bizi izan zen, non [[Boabdil Gaztea|Boabdil]] atxilotua izan zen eta [[Aixa]] Alhambra utzi zuen, Zoraidak ordezkatu zuelarik.<ref name=":0"/> Baina bere beste emaztea, [[Aixa]], [[Boabdil Gaztea|Boabdil Gaztearen]] ama, Isabel de Solisekin borrokan ari zen [[Muley Hacen]] zela eta ez zela. Harreman horrek [[Abentzerraje|abentzerrajeen]] nahigabea eta Aixa sultanaren jelosia eragin zituen. Sultanak gortean hainbat [[Konspirazio|azpijoko]] eta barne-liskar piztu zituen, eta, horren ondorioz, emirrak abdikatu eta bere Zagal izeneko anaia jarri zuen ondorengo. Gero, [[errege-erregina Katolikoak]] [[Granadako Gerra|Granadako]] erresuma hartu zuten 1492an.<ref name=":0"/> Sair eta Nair izeneko bi seme izan zituen emirraren ondoan, eta hauek errege printze tratua jaso zuten, gortean mantendu ziren eta erregeak ondasun propioak eman zizkien, hala nola, Arenalesko kortijoa eta Dar Aldeflako etxaldea.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Soraya {{!}} Real Academia de la Historia|url=http://dbe.rah.es/biografias/6636/soraya|lana=dbe.rah.es|accessdate=30 de abril de 2020}}</ref> 1485ean Muley Hacén hil ostean, Zoraidak bere koinatuaren (Zagal) babesa hartu zuen, eta honek ezkontzeko proposamena egin zion, baina Zoraidak uko egin zion. Bera eta umeak Alhambran mantendu ziren 1489ko abenduan Zagalen kapitulaziora arte. Hala ere, koinatua [[Oran|Oranera]] joan zen (Tremecengo erreinua), eta bera Granadan geratu zen. 1492an errege-erregina Katolikoek Granada hartu zutenean, bere maila ia hutsala izan zen.<ref name=":0"/> === Kristautasunerako itzulera === Granadako noble batzuek Zoraidaren semeei errebeldia eskatzen zietenez, errege Katolikoek 1490eko martxoan [[Sevilla|Sevillara]] eramatea erabaki zuten, Granadatik urrun mantenduz eta [[Gaztela|Gaztelako]] Gortearekin batera. 1492ko apirilaren 30ean, [[Guadixko eskualdea|Guadixeko]] apezpikuak bere semeak eta zerbitzari batzuk bataiatu zituen [[Santa Fe (Granada)|Santa Fe-n]], Fernando Katolikoaren babespean, eta Said eta Nair izenak Fernando eta Juan izenekin ordezkatu zituen, hurrenez hurren. Geroago, Fernando [[Mencia de la Vega|Mencia de la Vegarekin]] ezkondu zen, ondorengorik gabe, eta Juan [[Beatriz de Sandoval|Beatriz de Sandovalekin]] eta ondorengoak izan zituen. Orduan Zoraidak fede [[Erromatar Eliza Katolikoa|katolikora]] itzultzea erabaki zuen eta Isabel izena hartu zuen, testu batzuetan Isabel de Granada izenez aipatua izan zelarik. [[Kordoba|Kordoban]] eta [[Sevilla|Sevillan]] bizi izan zen.<ref name=":0"/> Gaztelako Koroa arduratu zen hura mantentzeaz. 1504an [[Elisabet I.a Gaztelakoa|Elisabet I.a Gaztelakoa (Isabel Katolikoa)]] hil zenean, Isabel de Solísek 150.000 marabedi jasotzen zituen urtean, eta kopuru hori murriztuz joan zen denborarekin. Haren semeek milioi erdi marabedi izan zituzten urtean.<ref name=":0"/> == Eragina == Kristau eder horren historiak aro ezberdinetako idazleak inspiratu ditu ondorengo mendeetan, hala nola, [[Washington Irving]] eta bere ''Crónica de la Conquista de Granada'' (Granadako konkistaren kronika); <ref name=":0"/> [[Francisco Martínez de la Rosa|Martínez de la Rosa]], 1837an ''Doña Isabel de Solís, reina de Granada'' (Isabel de Solís andrea, Granadako erregina) eleberri historikoa idatzi zuen; Laurence Vidalek 2000. urtean Isabel de Solísen bizitza gogoratzen duen ''The Lovers of Granada'' (Granadako maitaleak) argitaratu zuen, eta berriki Brígida Gallego-Coin idazle granadarraren ''Isabel de Solís, Soraya'' (2010). 2013an [[La 1]] katean emandako ''Isabel'' telesailaren bigarren denboraldian, [[Nani Jiménez|Nani Jiménezek]] antzeztu zuen Zoraida edo Isabel de Solís pertsonaia.<ref>{{Cite web|abizena=lab.rtve.es|izenburua=Personaje Zoraida en la serie Isabel, interpretado por Nani Jimenez|url=http://lab.rtve.es/serie-isabel/personajes/personaje/zoraida|lana=Mapa de personajes de la tercera temporada de la serie Isabel - Lab RTVE.es|accessdate=30 de abril de 2020}}</ref> == Aintzatespenak == * [[Alhambra|Alhambrako]] Torre de la Cautiva (Gatibu Dorrea) izena du.<ref name=":1" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20160729014052/http://www.homar.org/genealog/iv_europa_i/ibe18a.htm ''Errege-erreginak Genealogías, Granada''] * 'Isabel Isabel de Solís, Soraya', Brígida Gallego-Coín, Almed argitaletxea, ISBN 978-84-15063-01-8 {{Bizialdia|?|?|Solis, Isabel de}} [[Kategoria:Sevillan hildakoak]] [[Kategoria:Granadako Erresuma]] [[Kategoria:Esklaboak]] [[Kategoria:Musulmanak]] [[Kategoria:Kristauak]] 8552w4ajgxwondmfbexa4z0e1yu04kb 2 1212209 9984281 9981715 2024-11-28T18:18:42Z Wikimaribarre 88969 9984281 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elena Fernandez Iturrioz''' ([[Donostia]], [[Gipuzkoa]], [[1959|1959ko]] [[Abuztuaren 13|abuztuaren 13a]] - [[Berriatua]], [[Bizkaia]], [[2014|2014ko]] [[Abenduaren 1|abenduaren 1a]]) [[igerilari]] eta igeriketako entrenatzaile eta monitore izan zen. Kimikan lizentziatu bazen ere, igeriketako entrenatzaile titulua atera eta igeriketa izan zuen bizibide. == Bizitza == Elena Fernandez Iturrioz 11 urterekin hasi zen igerian, medikuak aginduta, hankan herrena zuelako. Hainbat Igeri Itsas lasterketa irabazi zituen: Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldia 1973an<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sailkapena {{!}} Travesía a nado Getaria Zarautz|hizkuntza=eu-ES|data=2020-02-17|url=https://travesiagetariazarautz.com/sailkapena/|sartze-data=2024-11-27}}</ref>eta Kontxa Badiako Igerialdia, esate baterako. [[Gipuzkoa|Gipuzkoako]] igerilaririk onena izendatu zuten hiru urtez jarraian (1976an,1977an eta 1978an), eta Gipuzkoako kirolaririk onena 1977an. Euskadiko txapelduna izan zen 1978an, tximeleta estiloan eta estilo librean, hain zuzen ere. [[Espainia|Espainiako]] hainbat txapelketatan ere parte hartu zuen garai hartan. Getaria-Zarautz itsas-zeharkaldian urte askotan hartu zuen parte, hainbat kategoriatan (baita beterano kategorian ere). 1984an etorri zen Ondarroara lanera Zaldupe udal kiroldegira urtebeterako. Igeriketa monitore aritzeko hartu bazuten ere, hurrengo urtera arte ez zen hasi lanean, kiroldegia artean bukatu gabe zegoelako. Ondoren, lanpostu finkoa lortu zuen Ondarroan, eta 1986an Ondarru Igeri Eskola sortu zuen; urte horretan bertan antolatu zuen Ondarroako lehen igeri itsas-lasterketa. 1987an, juridikoki eratu zen Ondarru Igeri Taldea (Espainiako federazioak hainbat eragozpen jarri zituen arren, bere estatutuak euskaraz egin zituen Euskal Herriko lehenengo taldea izan zen, [[Andres Urrutia|Andres Urrutia Badiola]] notarioaren eskutik).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=1987-1997|hizkuntza=eu|url=https://www.ondarruit.eus/1987-1997/|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=r01etpd158aa64558419b9ec5ed77644af02263cda|abizena=r01epd0122e4ed314423e0db04c97a47b5baa317f|izenburua=ONDARRU IGERI TALDEA|hizkuntza=eu|data=2020-06-29|url=https://www.euskadi.eus/entitatea/ondarru-igeri-taldea/web01-a2kirola/eu/|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Ondarroan ikasi zuen euskaraz eta Ondarroan osatu familia: senarra Josu Arrizabalaga Badiola ondarrutarra izan zuen, eta bi seme-alaba izan zituzten, Ainhoa eta Kepa. Lanean jardun zuen urteetan (1985etik 2002ra) makina bat ume ondarrutarri erakutsi zion igerian. Içaizan ere, 2002. urtean, [[Alboko Esklerosi Amiotrofikoa]] (AEA) diagnostikatu zioten, eta lana utzi behar izan zuen. 2010ean, Berriatuan bizitzen jarri zen. Ondarroako udalak 2011. urteko kirol sarietan Elena Fernandezi egin zion aipamen berezia igeri taldea sortu eta igeriketari herrian emandako bultzadagatik.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Udalaren aipamen berezia|url=https://www.ondarroa.eus/es-ES/Noticias/Documents/2011ko_Kirol_Sariak.pdf}}</ref> 2014ko abenduaren 1ean hil zen AEA gaixotasunaren ondorioz. Ondarrutarrek merezitako agur-omenaldi xumea egin zioten abenduaren 2an Zaldupe kiroldegian: [[Loren Arkotxa|Loren Arkotxa Meabebasterretxea]]<nowiki/>k gidatuta, Elena Fernandez Iturriozen bizitzako pasarteak gogoratu zituzten, honen gustuko musika entzunez, eta Jose Mari Lejardi Kareaga ''Gabixola'' bertsolari markina-xemeindarrak bertsoak abestu zizkion.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Elena Fernandez Iturrioz Ondarru Igeri Taldeko sortzailea zendu da, eta omenaldia jasoko du|hizkuntza=eu|data=2014-12-01|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2014/12/01/elena-fernandez-iturrioz-ondarru-igeri-taldeko-sortzailea-zendu-da-eta-omenaldia-jasoko-du/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Garuna eta bizkarrezur-muina zientziak aztertzeko eman zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Esquelas y Necrologicas {{!}} ONDARROA {{!}} Elena Fernández Iturrioz {{!}} diariovasco.com|url=https://canales.diariovasco.com/esquelas/diario/2014-12-02/elena-fern-ndez-iturrioz-14557005.htm|aldizkaria=canales.diariovasco.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Elena Fernandez Iturrioz Memoriala == Elena Fernandez Iturrioz 2014ko abenduan hil eta hurrengo Ondarroako Igeri Itsas-lasterketan (2015eko XXX. edizioan) momentu hunkigarri ugari bizi izan ziren Ondarroako Arrigorri hondartzan. Bozgorailuetatik une oro gogoratu zuten igeri taldearen sortzailea eta bultzatzailea. Hainbat urtez bere ikasle izan zirenak, esate baterako, batera helmugaratu ziren, eta kiroldegiko bere lankideek ere parte hartu zuten proban. Sariak banatzen, Ainhoa eta Kepa seme-alabak aritu ziren, eta, bukaeran, senideek merezitako omenaldi xumea jaso zuten erabat hunkituta eta txalo artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Maialen Saezek eta Alex Ojangurenek irabazi dute Ondarroako itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2015-07-20|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2015/07/20/maialen-saezek-eta-alex-ojangurenek-irabazi-dute-ondarroako-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Handik aurrera Ondarroako Igeri lasterketari Elena Fernandez Iturrioz Memoriala deitu zitzaion, eta Ondarru Igeri Taldeko igerilari diren eta izandakoen artean banatzen da Elena Fernandez Iturrioz saria.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kazetaria(e)ko|abizena=Hitza|izenburua=Iñaki Salaberriak eta Nerea Santosek irabazi dute Ondarroako 34. itsas lasterketa|hizkuntza=eu|data=2019-07-15|url=https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/2019/07/15/inaki-salaberriak-eta-nerea-santosek-irabazi-dute-ondarroako-34-itsas-lasterketa/|aldizkaria=Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1959ko|2014ko|Fernandez Iturrioz, Elena}} [[Kategoria:Donostiarrak]] [[Kategoria:Ondarroarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko igerilariak]] [[Kategoria:Emakume igerilariak]] 2zo1oaxpjhubt65uwhg01wizocodemt 2 1212381 9983775 9974681 2024-11-28T13:12:18Z Chirapozu 167961 9983775 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Chirapozu}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Ingeniería de producción}} <br />'''Ekoizpen Ingeniaritza''' ingeniaritzako adar bat da non manufaktura-prozesuekin, produktuen lanketarekin eta merkantzia industrialekin lan egiten den. Faktore garrantzitsu guztiak integratzea bilatzen du, gizarterako beharrezkoak diren produktuetako intsumo ekonomikoen aldaketei lotutako arazo konplexuei konponbide optimoak emateko. == Kontzeptua == Ekoizpen Ingeniaritza, etorkizuneko gradu bezala katalogatu da nazioartean. Gradu berritzailea da, diziplina anitzekoa: zientzia, teknologia, ekonomia eta administrazioa egokitzen dituena, [[ondasunak eta zerbitzuak]] ekoizteko sistemak optimizatuz. Ekoizpen- edo administrazio-prozesuak hobetzen ditu alor global bat menderatuz. Horrela, prozesu horiek garatzen laguntzen du, eta erakunde horiek Kolaboratzailearen, Ingurumenaren eta baliabideen ongizatea zaintzera bultzatzen ditu. Lan-ingurunea hobetzen dute, non produktuen eta zerbitzuen kalitatea nabarmentzen den; ekoizpen-sistemak aztertzen dituzte etapa guztietan, hasierako sorkuntza eta plangintzatik hasita eta sisten horren diseinuraino eta eragiketaraino. Ekoizpen ingeniaria diseinu bat produktu bihurtzeko figura nagusia da, eragiketen integratzaile gisa jardun behar du, erakunde bateko langileak, informazioa eta teknologia koordinatuz. [[Energia|Energiaren]] erabilera, ingurumen- eta giza-babesa, [[Fabrikazio-prozesuak|fabrikazio-prozesuen]] kudeaketa eta kontrola kontuan hartuz diseinatzen ditu sistemak; horrez gain, prozesu optimizatuak dituzten produktuak egitea ere hartzen ditu kontuan. === Helburuak === Ekoizpen Ingeniaritzaren helburu nagusia, ahalik eta eraginkortasun handiena lortzea da dituen baliabideekin (eskulana, materialak, teknologia eta kapitala), azken produktuaren edo zerbitzuaren kalitatea arriskuan jarri gabe. Horretarako hurrengo helburu hauek bete behar ditu: * Ekoizpen-prozesuak optimizatzea: Ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko modu eraginkorrena bilatzea, ekoizpen-denborak eta horri lotutako kostuak minimizatuz. * Kalitatea hobetzea: Produktu eta zerbitzuek ezarritako kalitate-estandarrak betetzen dituztela ziurtatzea, bezeroen beharrak betez. * [[Produktibitate|Produktibitatea]] maximizatzea: baliabide berdinak edo gutxiago izanda, ekoiztutako ondasun edo zerbitzuen kopurua handitzea, sistemaren eraginkortasun orokorra hobetuz. * Ekoizpen-kostuak murriztea: Prozesuetako eraginkortasun ezak identifikatzea eta ezabatzea, baliabideen erabilera optimizatuz eta hondakinak minimizatuz. * Laneko segurtasuna bermatzea: Langile guztiak babesten duten eta arriskuak minimizatzen dituzten ekoizpen-sistemak diseinatzea. * [[Jasangarritasun|Jasangarritasuna]] sustatzea: [[Ingurumen-inpaktuaren adierazpen|Ingurumen-inpaktua]] txikiagotzen duten eta baliabideen erabilera arduratsua sustatzen duten prozesuak ezartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ingeniería de Producción: Guía Completa|hizkuntza=es|url=https://www.soloingenieria.org/ingenieria-de-produccion/|aldizkaria=Solo ingeniería|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Funtzioak === == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == 7wfutaw4l6739sxrgasmnwhm1lhw17g 2 1213789 9984670 9969478 2024-11-29T09:58:45Z Arnotegi2024 168310 9984670 wikitext text/x-wiki INPRENTA La imprenta es una máquina que aplica presión sobre una superficie con tinta, colocada en un material como papel o tela, para transferir la tinta. Este invento mejoró muchísimo los métodos de impresión anteriores, donde había que frotar o cepillar el papel o tela varias veces para pasar la tinta. La imprenta, que se usaba sobre todo para textos, fue inventada por Johannes Gutenberg en 1440 y cambió el mundo. Su invención y expansión global fue uno de los eventos más importantes del segundo milenio.Un ejemplo de una prensa de Gutenberg recreada se puede ver en el Museo Internacional de la Impresión en Carson, California. En 1440, en Alemania, Johannes Gutenberg inventó la imprenta de tipos móviles, que revolucionó la impresión. Con su máquina, basada en prensas de tornillo, se podían imprimir hasta 3,600 páginas al día, mucho más que las pocas que se lograban a mano. Además, creó un molde manual para fabricar tipos móviles de metal rápidamente, lo que redujo los costos de impresión de libros y documentos. En pocas décadas, la imprenta se expandió a más de 200 ciudades europeas. Para 1500, ya se habían producido más de 20 millones de libros, y en el siglo XVI esa cantidad aumentó a entre 150 y 200 millones. En el siglo XVII, las imprentas llegaron a América, impulsadas por la demanda de Biblias y otros textos religiosos. La imprenta permitió que la información y las ideas circularan libremente, lo que impulsó movimientos como la Reforma, desafió a las autoridades y aumentó la alfabetización. Esto también fortaleció a la clase media y ayudó al desarrollo de lenguas locales, dejando atrás el uso generalizado del latín. En el siglo XIX, las prensas de Gutenberg fueron reemplazadas por máquinas a vapor, permitiendo la impresión a gran escala. [[Kategoria:Lankide ikasleak]] dkfcubgk07a34i0fpa7fc02ukqaxss2 2 1213869 9984785 9979375 2024-11-29T11:34:53Z Xurrk 168361 9984785 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ander Gonzalo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Código espagueti}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Spaghetti code}} <br /> [[Fitxategi:spaghetti.jpg|thumbnail|Espageti kodea nahasia eta korapilatua dirudi, [[Espageti|espageti]] plater batean bezela, hari bakar baten ibilbidea bere osotasunean jarraitzea oso zaila delarik.]] '''Espageti kodea''' informatikan erabiltzen den termino [[Peioratibo|gutxiesgarri]] bat da, [[kontrol-egitura]] konplexu eta ulertezinak dituzten [[Programa informatiko|programak]] deskribatzeko. Bere izena [[iturburu kode]] mota honek [[Espageti|espageti]] plater baten antza duelako esan ohi da, hau da, hari korapilatsu eta nahasi multzo bat. Tradizionalki, [[programazio]] estilo hau oinarrizko eta zaharkitutako hizkuntzekin lotu izan da, fluxua oso oinarrizko kontrol-sententzia bidez kontrolatzen baitzen, hala nola, [[GOTO|goto]] eta lerro-zenbakiak erabiliz. [[Programazio-lengoaia]] berrietan espageti kodea - egitura eskasarekin garatzen den kodea - hainbat faktoreren ondorioz izan daiteke, hala nola, [[programazio-estilo]]aren arau falta eta gaitasun edo esperientzia nahikorik ez duten [[programatzaile|programatzaileen]] ondorioz.<ref name=":1>{{Erreferentzia|izena=Markus|abizena=Pizka|izenburua=Straightening spaghetti-code with refactoring?|aldizkaria=Software Engineering Research and Practice|data=2004|orrialdeak=846–852|url=https://web.archive.org/web/20180305202716/http://itestra.com/wp-content/uploads/2017/08/04_itestra_straightening_spaghetti_code_with_refactoring.pdf|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Espageti kode honen presentziak sistema baten ulergarritasuna nabarmen murriztu dezake.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena1=M.|abizena1=Abbes|abizena2=Khomh|izena2=F.|abizena3=Gueheneuc|izena3=Y. G.|abizena4=Antoniol|izena4=G.|aldizkaria=2011 15th European Conference on Software Maintenance and Reengineering |izenburua=An Empirical Study of the Impact of Two Antipatterns, Blob and Spaghetti Code, on Program Comprehension |data=2011|orrialdeak=181–190|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5741260}}</ref> == Programazio-lengoaien bilakaera == 60ko hamarkadan, programa baten fluxua zehazteko modu bakarra kateatutako IF sententzia eta Boolear aldagaien bidezkoa zen. Geroago, funtzioak idazteko aukera sortu zen, orokorretik zehatzetarakoa. Gaur egun, [[objektuetara bideratutako programazioa|objektuetara bideratutako programazioarekin]], modularitatea, abstrakzioa, kapsulatzea, desakoplamendua, herentzia eta antzeko kontzeptuak daude. Gaur egungo tresna eta kontzeptu guztiekin, kode mota hori idaztea ekiditeko baliabide nahikoa dago. == Berregituraketa == Ez da onargarria espageti kodea idaztea hastapenetan ere, horrek programa ulertzea zailtzen baitu. Funtzio edo programa bat garatzeko prozesuan zehar kodearen konplexutasuna hazten ari dela eta kodea espageti bihurtzen ari dela ikusten bada, une egokia da dagoeneko osatutako zatia berrikusteko, hau da, [[berregituraketa]] egiteko. Garapenaren zehar garbitasun periodikoa egiteak konplexutasuna kontrolpean mantentzea ahalbidetzen du eta programatzailearen produktibitatea eta programaren ulermena nabarmen handitzen ditu. == Espageti kodetik egituratutako programaziora == Kazetaritzaren oinarizko arauekin konparazioa egin daiteke albiste bat idazteko moduari dagokionez. Arauek diote albistearen izenburuak informazio garrantzitsuena azaldu behar duela, ondoren lehen paragrafoan xehetasunak eman eta gero ataletan banatuz garatu behar dela. Era berean, programaren main atalean funtziorik orokorrenak agertu behar dira, eta bakoitzak funtzio espezifikoagoak deitu behar ditu ondoren. "Berregituratu - metodoa erauzi" funtzioarekin, automatikoki lor daiteke espageti kodeko if adarren bakoitza funtzio batean bihurtzea, ulergarritasuna nabarmen hobetuz. == Egituratutako programaziotik objektuetara bideratutako programaziora == Behin funtzioak argi eta garbi ikusgarri daudenean, posible da ohartzea zeintzuk osatzen duten erantzukizun komun bat eta ez dauden gainerako kodearekin nahasita. Hori dela eta, funtzio horiek objektu desberdinetan banatu daitezke, eta objektu horiek jada izango dituzte metodoak eta propietateak (pribatuak izan daitezkeenak, eta, beraz, kodearen gainontzeko zatietatik ikusiezinak). Espageti kodeak objektuetara bideraturako programazio-estiloan idazten den ereduaren aurkako eredu bat ere deskriba dezake, adibidez, metodoak luzeegia eta nahasia dituzten klaseak sortuz edo polimorfismoa bezalako objektuei dagozkien kontzeptuak alde batera utziz.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena1=Moha|izena1=N.|abizena2=Gueheneuc|izena2=Y. G.|abizena3=Duchien|izena3=L.|abizena4|izena4=A. F. Le|izenburua=DECOR: A Method for the Specification and Detection of Code and Design Smells|aldizkaria=IEEE Transactions on Software Engineering|data=2010|orrialdeak=20–36|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5196681}}</ref> == Historia == Ez dago argi noiz iritsi zen espageti kode esaldia ohiko erabilerara; hala ere, 1977an hainbat erreferentzia agertu ziren Guy Steeleren ''Macaroni is Better Than Spaghetti'', besteak beste.<ref name":4">Guy Lewis Steele. 1977. Macaroni is better than spaghetti. In Proceedings of the 1977 symposium on Artificial intelligence and programming languages. Association for Computing Machinery, New York, NY, USA, 60–66. DOI:https://doi.org/10.1145/800228.806933</ref> 1978ko ''A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS and PL/CT'' liburuan, Richard Conway-k "espageti plateren egitura logiko garbi bera duten" programak deskribatu zituen esaldi batean.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS, and PL/CT|abizena=Conway|izena=Richard|aldizkaria=Winthrop Publishers|data=1978|isbn=978-0-87626-712-7}}</ref>David Griesekin batera idatzi zuen ''An Introduction to Programming'' liburuan errepikatu zuen 1979an.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=An Introduction to Programming|abizena1=Conway|izena1=Richard|abizena2=Gries|izena2=David|aldizkaria=Little, Brown|data=1979}}</ref>1988ko ''A spiral model of software development and enhancement'' paperean, terminoa kode eta konponketa ereduaren praktika zaharra deskribatzeko erabiltzen da, plangintzarik ez zuena eta azkenean ur-jauziaren eredua garatzera eraman zuena.<ref name=":7">{{Erreferentzia|aldizkaria=IEEE Computer|izenburua=A spiral model of software development and enhancement|abizena=Boehm|izena=Barry W.|data=1988|arrialdeak=61–72|doi=10.1109/2.59|s2cid=1781829}}</ref>1979ko ''Structured programming for the COBOL programmer'' liburuan, Paul Noll egileak spaghetti code eta arratoi habiak esaldiak sinonimo gisa erabiltzen ditu gaizki egituratutako iturburu kodeak deskribatzeko.<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Structured programming for the COBOL programmer: design, documentation, coding, testing|abizena=Noll|izena=Paul|aldizkaria=M. Murach & Associates|data=1977}}</ref> Richard Hamming-ek bere hitzaldietan deskribatu zuen terminoaren etimologia kode bitarretako programazio goiztiarraren testuinguruan <ref name=":9">{{Erreferentzia|abizena1=Hamming |izena1=Richard |iznburua=The Art of Doing Science and Engineering |data=1996 |aldizkaria=Taylor & Francis |isbn=9056995006}}</ref>: Errore bat konpontzerakoan instrukzio batzuk gehitu behar bazenitu, aurreko instrukzioa hartu eta hutsik zegoen espazioren batera salto bat gehitzen zenuen. Espazio horretan, aurretik idatzitakoa berriro idazten zenuen, beharrezko instrukzioak gehitzen zenituen, eta azkenik, programaren atal nagusira itzultzeko beste salto bat gehitzen zenuen. Ondorioz, programak saltoz beteriko egitura hartzen zuen, kontrola toki ezohikoetara eramanez, eta programaren egiturak espageti lata baten itxura hartzen zuen. Baina zergatik ez gehitu instrukzio berriak zuzenean programaren fluxuan? Horrek esan nahiko luke programa osoa berrikusi eta mugitutako edozein instrukziori egiten zaizkion erreferentzia guztiak egokitu beharko zenituzkeela! Hau guztia saihesteko edozein trikimailu erabiliko zen, hori bai ezetz! == Erlazionatuta == === Ravioli kodea === Ravioli kodeak, ondo egituratu dauden eta bereizita erraz ulergarriak diren klaseez osatuta egon arren, osotasunean ulertzea oso konplexua den kodeari egiten dio erreferentzia. Ravioli kodea kode zati txiki gehiegitan berregituratzean oinarritzen da, horrek zati horiek jarraitzea zaila edo ia ezinezkoa bihurtuz. Kasu hau objektuetara bideratutako programazioan ere gertatzen da, kodearen jatorria ez dagoelarik soilik funtzioen edo prozeduren artean barreiatuta, baita klase eta paketeen artean ere, kodearen trazabilitatea nabarmen zailduz. === Lasagna kodea === Kode mota honek geruzak hain konplexu eta elkarren mendeko bihurtzen ditu, non geruza batean egindako aldaketa batek beste batzuetan aldaketak egitea ezinbestekoa egiten duen. === Pizza kodea === Pizza kodeak arkitektura oso laua duen kodeari egiten dio erreferentzia. === Hotdog kodea === Hotdog kodea hain konplexua izatera iritsi daiteke, errore txiki batek programaren funtzionamendu osoa eten dezakeelarik. == Erreferentziak == {{Reflist}} == Ikus, gainera == * [[Programazio-lengoaien arteko konparazioa]] == Kanpo estekak == * [http://portal.acm.org/citation.cfm?id=362929.362947 Go To Statement Considered Harmful]. The classic repudiation of spaghetti code by [[Edsger Dijkstra]] * [https://web.archive.org/web/20180716171336/http://www.fortran.com/fortran/come_from.html ''We don't know where to GOTO if we don't know where we've COME FROM'' by R. Lawrence Clark from DATAMATION, December, 1973] * [http://yost.com/computers/java/java-spaghetti/ Refactoring Java spaghetti code into Java bento code] separating out a bowl full of code from one class into seven classes * [https://archive.today/20130201082958/http://www.remotesynthesis.com/post.cfm/Objects-and-Frameworks--Taking-a-Step-Back Objects and Frameworks – Taking a Step Back] by Brian Rinaldi * [https://web.archive.org/web/20230121050907/https://blog.docsity.com/en/study-tips/programming-2/programming-pasta-spaghetti-lasagna-ravioli-macaroni-code/ Programming Pasta - Spaghetti, Lasagna, Ravioli and Macaroni Code] * [https://www.techopedia.com/definition/24994/pasta-theory Pasta Theory of Programming] [[Kategoria:Informatikako terminologia]] [[Kategoria:Kontzeptu gutxiesgarriak]] l9thezitond0a6f5cm9x9xm3ktygai6 9984788 9984785 2024-11-29T11:35:59Z Xurrk 168361 9984788 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ander Gonzalo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Código espagueti}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Spaghetti code}} <br /> [[Fitxategi:spaghetti.jpg|thumbnail|Espageti kodea nahasia eta korapilatua dirudi, [[Espageti|espageti]] plater batean bezela, hari bakar baten ibilbidea bere osotasunean jarraitzea oso zaila delarik.]] '''Espageti kodea''' informatikan erabiltzen den termino [[Peioratibo|gutxiesgarri]] bat da, [[kontrol-egitura]] konplexu eta ulertezinak dituzten [[Programa informatiko|programak]] deskribatzeko. Bere izena [[iturburu kode]] mota honek [[Espageti|espageti]] plater baten antza duelako esan ohi da, hau da, hari korapilatsu eta nahasi multzo bat. Tradizionalki, [[programazio]] estilo hau oinarrizko eta zaharkitutako hizkuntzekin lotu izan da, fluxua oso oinarrizko kontrol-sententzia bidez kontrolatzen baitzen, hala nola, [[GOTO|goto]] eta lerro-zenbakiak erabiliz. [[Programazio-lengoaia]] berrietan espageti kodea - egitura eskasarekin garatzen den kodea - hainbat faktoreren ondorioz izan daiteke, hala nola, [[programazio-estilo]]aren arau falta eta gaitasun edo esperientzia nahikorik ez duten [[programatzaile|programatzaileen]] ondorioz.<ref name=":1>{{Erreferentzia|izena=Markus|abizena=Pizka|izenburua=Straightening spaghetti-code with refactoring?|aldizkaria=Software Engineering Research and Practice|data=2004|orrialdeak=846–852|url=https://web.archive.org/web/20180305202716/http://itestra.com/wp-content/uploads/2017/08/04_itestra_straightening_spaghetti_code_with_refactoring.pdf|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Espageti kode honen presentziak sistema baten ulergarritasuna nabarmen murriztu dezake.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena1=M.|abizena1=Abbes|abizena2=Khomh|izena2=F.|abizena3=Gueheneuc|izena3=Y. G.|abizena4=Antoniol|izena4=G.|aldizkaria=2011 15th European Conference on Software Maintenance and Reengineering |izenburua=An Empirical Study of the Impact of Two Antipatterns, Blob and Spaghetti Code, on Program Comprehension |data=2011|orrialdeak=181–190|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5741260}}</ref> == Programazio-lengoaien bilakaera == 60ko hamarkadan, programa baten fluxua zehazteko modu bakarra kateatutako IF sententzia eta Boolear aldagaien bidezkoa zen. Geroago, funtzioak idazteko aukera sortu zen, orokorretik zehatzetarakoa. Gaur egun, [[objektuetara bideratutako programazioa|objektuetara bideratutako programazioarekin]], modularitatea, abstrakzioa, kapsulatzea, desakoplamendua, herentzia eta antzeko kontzeptuak daude. Gaur egungo tresna eta kontzeptu guztiekin, kode mota hori idaztea ekiditeko baliabide nahikoa dago. == Berregituraketa == Ez da onargarria espageti kodea idaztea hastapenetan ere, horrek programa ulertzea zailtzen baitu. Funtzio edo programa bat garatzeko prozesuan zehar kodearen konplexutasuna hazten ari dela eta kodea espageti bihurtzen ari dela ikusten bada, une egokia da dagoeneko osatutako zatia berrikusteko, hau da, [[berregituraketa]] egiteko. Garapenaren zehar garbitasun periodikoa egiteak konplexutasuna kontrolpean mantentzea ahalbidetzen du eta programatzailearen produktibitatea eta programaren ulermena nabarmen handitzen ditu. == Espageti kodetik egituratutako programaziora == Kazetaritzaren oinarizko arauekin konparazioa egin daiteke albiste bat idazteko moduari dagokionez. Arauek diote albistearen izenburuak informazio garrantzitsuena azaldu behar duela, ondoren lehen paragrafoan xehetasunak eman eta gero ataletan banatuz garatu behar dela. Era berean, programaren main atalean funtziorik orokorrenak agertu behar dira, eta bakoitzak funtzio espezifikoagoak deitu behar ditu ondoren. "Berregituratu - metodoa erauzi" funtzioarekin, automatikoki lor daiteke espageti kodeko if adarren bakoitza funtzio batean bihurtzea, ulergarritasuna nabarmen hobetuz. == Egituratutako programaziotik objektuetara bideratutako programaziora == Behin funtzioak argi eta garbi ikusgarri daudenean, posible da ohartzea zeintzuk osatzen duten erantzukizun komun bat eta ez dauden gainerako kodearekin nahasita. Hori dela eta, funtzio horiek objektu desberdinetan banatu daitezke, eta objektu horiek jada izango dituzte metodoak eta propietateak (pribatuak izan daitezkeenak, eta, beraz, kodearen gainontzeko zatietatik ikusiezinak). Espageti kodeak objektuetara bideraturako programazio-estiloan idazten den ereduaren aurkako eredu bat ere deskriba dezake, adibidez, metodoak luzeegia eta nahasia dituzten klaseak sortuz edo polimorfismoa bezalako objektuei dagozkien kontzeptuak alde batera utziz.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena1=Moha|izena1=N.|abizena2=Gueheneuc|izena2=Y. G.|abizena3=Duchien|izena3=L.|abizena4|izena4=A. F. Le|izenburua=DECOR: A Method for the Specification and Detection of Code and Design Smells|aldizkaria=IEEE Transactions on Software Engineering|data=2010|orrialdeak=20–36|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5196681}}</ref> == Historia == Ez dago argi noiz iritsi zen espageti kode esaldia ohiko erabilerara; hala ere, 1977an hainbat erreferentzia agertu ziren Guy Steeleren ''Macaroni is Better Than Spaghetti'', besteak beste.<ref name":4">Guy Lewis Steele. 1977. Macaroni is better than spaghetti. In Proceedings of the 1977 symposium on Artificial intelligence and programming languages. Association for Computing Machinery, New York, NY, USA, 60–66. DOI:https://doi.org/10.1145/800228.806933</ref> 1978ko ''A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS and PL/CT'' liburuan, Richard Conway-k "espageti plateren egitura logiko garbi bera duten" programak deskribatu zituen esaldi batean.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS, and PL/CT|abizena=Conway|izena=Richard|aldizkaria=Winthrop Publishers|data=1978|isbn=978-0-87626-712-7}}</ref>David Griesekin batera idatzi zuen ''An Introduction to Programming'' liburuan errepikatu zuen 1979an.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=An Introduction to Programming|abizena1=Conway|izena1=Richard|abizena2=Gries|izena2=David|aldizkaria=Little, Brown|data=1979}}</ref>1988ko ''A spiral model of software development and enhancement'' paperean, terminoa kode eta konponketa ereduaren praktika zaharra deskribatzeko erabiltzen da, plangintzarik ez zuena eta azkenean ur-jauziaren eredua garatzera eraman zuena.<ref name=":7">{{Erreferentzia|aldizkaria=IEEE Computer|izenburua=A spiral model of software development and enhancement|abizena=Boehm|izena=Barry W.|data=1988|arrialdeak=61–72|doi=10.1109/2.59|s2cid=1781829}}</ref>1979ko ''Structured programming for the COBOL programmer'' liburuan, Paul Noll egileak spaghetti code eta arratoi habiak esaldiak sinonimo gisa erabiltzen ditu gaizki egituratutako iturburu kodeak deskribatzeko.<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Structured programming for the COBOL programmer: design, documentation, coding, testing|abizena=Noll|izena=Paul|aldizkaria=M. Murach & Associates|data=1977}}</ref> Richard Hamming-ek bere hitzaldietan deskribatu zuen terminoaren etimologia kode bitarretako programazio goiztiarraren testuinguruan: <ref name=":9">{{Erreferentzia|abizena1=Hamming |izena1=Richard |iznburua=The Art of Doing Science and Engineering |data=1996 |aldizkaria=Taylor & Francis |isbn=9056995006}}</ref> Errore bat konpontzerakoan instrukzio batzuk gehitu behar bazenitu, aurreko instrukzioa hartu eta hutsik zegoen espazioren batera salto bat gehitzen zenuen. Espazio horretan, aurretik idatzitakoa berriro idazten zenuen, beharrezko instrukzioak gehitzen zenituen, eta azkenik, programaren atal nagusira itzultzeko beste salto bat gehitzen zenuen. Ondorioz, programak saltoz beteriko egitura hartzen zuen, kontrola toki ezohikoetara eramanez, eta programaren egiturak espageti lata baten itxura hartzen zuen. Baina zergatik ez gehitu instrukzio berriak zuzenean programaren fluxuan? Horrek esan nahiko luke programa osoa berrikusi eta mugitutako edozein instrukziori egiten zaizkion erreferentzia guztiak egokitu beharko zenituzkeela! Hau guztia saihesteko edozein trikimailu erabiliko zen, hori bai ezetz! == Erlazionatuta == === Ravioli kodea === Ravioli kodeak, ondo egituratu dauden eta bereizita erraz ulergarriak diren klaseez osatuta egon arren, osotasunean ulertzea oso konplexua den kodeari egiten dio erreferentzia. Ravioli kodea kode zati txiki gehiegitan berregituratzean oinarritzen da, horrek zati horiek jarraitzea zaila edo ia ezinezkoa bihurtuz. Kasu hau objektuetara bideratutako programazioan ere gertatzen da, kodearen jatorria ez dagoelarik soilik funtzioen edo prozeduren artean barreiatuta, baita klase eta paketeen artean ere, kodearen trazabilitatea nabarmen zailduz. === Lasagna kodea === Kode mota honek geruzak hain konplexu eta elkarren mendeko bihurtzen ditu, non geruza batean egindako aldaketa batek beste batzuetan aldaketak egitea ezinbestekoa egiten duen. === Pizza kodea === Pizza kodeak arkitektura oso laua duen kodeari egiten dio erreferentzia. === Hotdog kodea === Hotdog kodea hain konplexua izatera iritsi daiteke, errore txiki batek programaren funtzionamendu osoa eten dezakeelarik. == Erreferentziak == {{Reflist}} == Ikus, gainera == * [[Programazio-lengoaien arteko konparazioa]] == Kanpo estekak == * [http://portal.acm.org/citation.cfm?id=362929.362947 Go To Statement Considered Harmful]. The classic repudiation of spaghetti code by [[Edsger Dijkstra]] * [https://web.archive.org/web/20180716171336/http://www.fortran.com/fortran/come_from.html ''We don't know where to GOTO if we don't know where we've COME FROM'' by R. Lawrence Clark from DATAMATION, December, 1973] * [http://yost.com/computers/java/java-spaghetti/ Refactoring Java spaghetti code into Java bento code] separating out a bowl full of code from one class into seven classes * [https://archive.today/20130201082958/http://www.remotesynthesis.com/post.cfm/Objects-and-Frameworks--Taking-a-Step-Back Objects and Frameworks – Taking a Step Back] by Brian Rinaldi * [https://web.archive.org/web/20230121050907/https://blog.docsity.com/en/study-tips/programming-2/programming-pasta-spaghetti-lasagna-ravioli-macaroni-code/ Programming Pasta - Spaghetti, Lasagna, Ravioli and Macaroni Code] * [https://www.techopedia.com/definition/24994/pasta-theory Pasta Theory of Programming] [[Kategoria:Informatikako terminologia]] [[Kategoria:Kontzeptu gutxiesgarriak]] r2b869y3z0uucazk5aj98x3e57ybpk7 9984818 9984788 2024-11-29T11:50:59Z Xurrk 168361 9984818 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ander Gonzalo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Código espagueti}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Spaghetti code}} <br /> [[Fitxategi:spaghetti.jpg|thumbnail|Espageti kodea nahasia eta korapilatua dirudi, [[Espageti|espageti]] plater bat bezela, horren ondorioz hari bakar baten ibilbidea bere osotasunean jarraitzea oso zaila da.]] '''Espageti kodea''' informatikan erabiltzen den termino [[Peioratibo|gutxiesgarri]] bat da, [[kontrol-egitura]] konplexu eta ulertezinak dituzten [[Programa informatiko|programak]] deskribatzeko. Bere izena [[iturburu kode]] mota honek [[Espageti|espageti]] plater baten antza duelako esan ohi da, hau da, hari korapilatsu eta nahasi multzo bat. Tradizionalki, [[programazio]] estilo hau oinarrizko eta zaharkitutako hizkuntzekin lotu izan da, fluxua oso oinarrizko kontrol-sententzia bidez kontrolatzen baitzen, hala nola, [[GOTO|goto]] eta lerro-zenbakiak erabiliz. [[Programazio-lengoaia]] berrietan espageti kodea - egitura eskasarekin garatzen den kodea - hainbat faktoreren ondorioz izan daiteke, hala nola, [[programazio-estilo]]aren arau falta eta gaitasun edo esperientzia nahikorik ez duten [[programatzaile|programatzaileen]] ondorioz.<ref name=":1>{{Erreferentzia|izena=Markus|abizena=Pizka|izenburua=Straightening spaghetti-code with refactoring?|aldizkaria=Software Engineering Research and Practice|data=2004|orrialdeak=846–852|url=https://web.archive.org/web/20180305202716/http://itestra.com/wp-content/uploads/2017/08/04_itestra_straightening_spaghetti_code_with_refactoring.pdf|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Espageti kode honen presentziak sistema baten ulergarritasuna nabarmen murriztu dezake.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena1=M.|abizena1=Abbes|abizena2=Khomh|izena2=F.|abizena3=Gueheneuc|izena3=Y. G.|abizena4=Antoniol|izena4=G.|aldizkaria=2011 15th European Conference on Software Maintenance and Reengineering |izenburua=An Empirical Study of the Impact of Two Antipatterns, Blob and Spaghetti Code, on Program Comprehension |data=2011|orrialdeak=181–190|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5741260}}</ref> == Programazio-lengoaien bilakaera == 60ko hamarkadan, programa baten fluxua zehazteko modu bakarra kateatutako IF sententzia eta Boolear aldagaien bidezkoa zen. Geroago, funtzioak idazteko aukera sortu zen, orokorretik zehatzetarakoa. Gaur egun, [[objektuetara bideratutako programazioa|objektuetara bideratutako programazioarekin]], modularitatea, abstrakzioa, kapsulatzea, desakoplamendua, herentzia eta antzeko kontzeptuak daude. Gaur egungo tresna eta kontzeptu guztiekin, kode mota hori idaztea ekiditeko baliabide nahikoa dago. == Berregituraketa == Ez da onargarria espageti kodea idaztea hastapenetan ere, horrek programa ulertzea zailtzen baitu. Funtzio edo programa bat garatzeko prozesuan zehar kodearen konplexutasuna hazten ari dela eta kodea espageti bihurtzen ari dela ikusten bada, une egokia da dagoeneko osatutako zatia berrikusteko, hau da, [[berregituraketa]] egiteko. Garapenaren zehar garbitasun periodikoa egiteak konplexutasuna kontrolpean mantentzea ahalbidetzen du eta programatzailearen produktibitatea eta programaren ulermena nabarmen handitzen ditu. == Espageti kodetik egituratutako programaziora == Kazetaritzaren oinarizko arauekin konparazioa egin daiteke albiste bat idazteko moduari dagokionez. Arauek diote albistearen izenburuak informazio garrantzitsuena azaldu behar duela, ondoren lehen paragrafoan xehetasunak eman eta gero ataletan banatuz garatu behar dela. Era berean, programaren main atalean funtziorik orokorrenak agertu behar dira, eta bakoitzak funtzio espezifikoagoak deitu behar ditu ondoren. "Berregituratu - metodoa erauzi" funtzioarekin, automatikoki lor daiteke espageti kodeko if adarren bakoitza funtzio batean bihurtzea, ulergarritasuna nabarmen hobetuz. == Egituratutako programaziotik objektuetara bideratutako programaziora == Behin funtzioak argi eta garbi ikusgarri daudenean, posible da ohartzea zeintzuk osatzen duten erantzukizun komun bat eta ez dauden gainerako kodearekin nahasita. Hori dela eta, funtzio horiek objektu desberdinetan banatu daitezke, eta objektu horiek jada izango dituzte metodoak eta propietateak (pribatuak izan daitezkeenak, eta, beraz, kodearen gainontzeko zatietatik ikusiezinak). Espageti kodeak objektuetara bideraturako programazio-estiloan idazten den ereduaren aurkako eredu bat ere deskriba dezake, adibidez, metodoak luzeegia eta nahasia dituzten klaseak sortuz edo polimorfismoa bezalako objektuei dagozkien kontzeptuak alde batera utziz.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena1=Moha|izena1=N.|abizena2=Gueheneuc|izena2=Y. G.|abizena3=Duchien|izena3=L.|abizena4|izena4=A. F. Le|izenburua=DECOR: A Method for the Specification and Detection of Code and Design Smells|aldizkaria=IEEE Transactions on Software Engineering|data=2010|orrialdeak=20–36|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5196681}}</ref> == Historia == Ez dago argi noiz iritsi zen espageti kode esaldia ohiko erabilerara; hala ere, 1977an hainbat erreferentzia agertu ziren Guy Steeleren ''Macaroni is Better Than Spaghetti'', besteak beste.<ref name":4">Guy Lewis Steele. 1977. Macaroni is better than spaghetti. In Proceedings of the 1977 symposium on Artificial intelligence and programming languages. Association for Computing Machinery, New York, NY, USA, 60–66. DOI:https://doi.org/10.1145/800228.806933</ref> 1978ko ''A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS and PL/CT'' liburuan, Richard Conway-k "espageti plateren egitura logiko garbi bera duten" programak deskribatu zituen esaldi batean.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS, and PL/CT|abizena=Conway|izena=Richard|aldizkaria=Winthrop Publishers|data=1978|isbn=978-0-87626-712-7}}</ref>David Griesekin batera idatzi zuen ''An Introduction to Programming'' liburuan errepikatu zuen 1979an.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=An Introduction to Programming|abizena1=Conway|izena1=Richard|abizena2=Gries|izena2=David|aldizkaria=Little, Brown|data=1979}}</ref>1988ko ''A spiral model of software development and enhancement'' paperean, terminoa kode eta konponketa ereduaren praktika zaharra deskribatzeko erabiltzen da, plangintzarik ez zuena eta azkenean ur-jauziaren eredua garatzera eraman zuena.<ref name=":7">{{Erreferentzia|aldizkaria=IEEE Computer|izenburua=A spiral model of software development and enhancement|abizena=Boehm|izena=Barry W.|data=1988|arrialdeak=61–72|doi=10.1109/2.59|s2cid=1781829}}</ref>1979ko ''Structured programming for the COBOL programmer'' liburuan, Paul Noll egileak spaghetti code eta arratoi habiak esaldiak sinonimo gisa erabiltzen ditu gaizki egituratutako iturburu kodeak deskribatzeko.<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Structured programming for the COBOL programmer: design, documentation, coding, testing|abizena=Noll|izena=Paul|aldizkaria=M. Murach & Associates|data=1977}}</ref> Richard Hamming-ek bere hitzaldietan deskribatu zuen terminoaren etimologia kode bitarretako programazio goiztiarraren testuinguruan: <ref name=":9">{{Erreferentzia|abizena1=Hamming |izena1=Richard |iznburua=The Art of Doing Science and Engineering |data=1996 |aldizkaria=Taylor & Francis |isbn=9056995006}}</ref> Akats bat konpontzerakoan instrukzio batzuk gehitu behar bazenitu, aurreko instrukzioa hartu eta hutsik zegoen espazioren batera salto bat gehitzen zenuen. Espazio horretan, aurretik idatzitakoa berriro idazten zenuen, beharrezko instrukzioak gehitzen zenituen, eta azkenik, programaren atal nagusira itzultzeko beste salto bat gehitzen zenuen. Ondorioz, programak saltoz beteriko egitura hartzen zuen, kontrola toki ezohikoetara eramanez, eta programaren egiturak espageti lata baten itxura hartzen zuen. Baina zergatik ez gehitu instrukzio berriak zuzenean programaren fluxuan? Horrek esan nahiko luke programa osoa berrikusi eta mugitutako edozein instrukziori egiten zaizkion erreferentzia guztiak egokitu beharko zenituzkeela! Hau guztia saihesteko edozein trikimailu erabiliko zen, hori bai ezetz! == Erlazionatuta == === Ravioli kodea === Ravioli kodeak, ondo egituratu dauden eta bereizita erraz ulergarriak diren klaseez osatuta egon arren, osotasunean ulertzea oso konplexua den kodeari egiten dio erreferentzia. Ravioli kodea kode zati txiki gehiegitan berregituratzean oinarritzen da, horrek zati horiek jarraitzea zaila edo ia ezinezkoa bihurtuz. Kasu hau objektuetara bideratutako programazioan ere gertatzen da, baina kodearen jatorria ez dago soilik funtzioen edo prozeduren artean barreiatuta, baita klase eta paketeen artean ere, kodearen trazabilitatea nabarmen zailduz. === Lasagna kodea === Kode mota honek geruzak hain konplexu eta elkarren mendeko bihurtzen ditu, non geruza batean egindako aldaketa batek beste batzuetan aldaketak egitea ezinbestekoa egiten duen. === Pizza kodea === Pizza kodeak arkitektura oso laua duen kodeari egiten dio erreferentzia. === Hotdog kodea === Hotdog kodea hain konplexua izatera iritsi daiteke, zeinak akats txiki batek programaren funtzionamendu osoa eten dezake. == Erreferentziak == {{Reflist}} == Ikus, gainera == * [[Programazio-lengoaien arteko konparazioa]] == Kanpo estekak == * [http://portal.acm.org/citation.cfm?id=362929.362947 Go To Statement Considered Harmful]. The classic repudiation of spaghetti code by [[Edsger Dijkstra]] * [https://web.archive.org/web/20180716171336/http://www.fortran.com/fortran/come_from.html ''We don't know where to GOTO if we don't know where we've COME FROM'' by R. Lawrence Clark from DATAMATION, December, 1973] * [http://yost.com/computers/java/java-spaghetti/ Refactoring Java spaghetti code into Java bento code] separating out a bowl full of code from one class into seven classes * [https://archive.today/20130201082958/http://www.remotesynthesis.com/post.cfm/Objects-and-Frameworks--Taking-a-Step-Back Objects and Frameworks – Taking a Step Back] by Brian Rinaldi * [https://web.archive.org/web/20230121050907/https://blog.docsity.com/en/study-tips/programming-2/programming-pasta-spaghetti-lasagna-ravioli-macaroni-code/ Programming Pasta - Spaghetti, Lasagna, Ravioli and Macaroni Code] * [https://www.techopedia.com/definition/24994/pasta-theory Pasta Theory of Programming] [[Kategoria:Informatikako terminologia]] [[Kategoria:Kontzeptu gutxiesgarriak]] cgs4dhi5vyebf5vip9qqd8y2q7x01i2 9984824 9984818 2024-11-29T11:54:30Z Xurrk 168361 9984824 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ander Gonzalo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Código espagueti}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Spaghetti code}} <br /> [[Fitxategi:spaghetti.jpg|thumbnail|Espageti kodea nahasia eta korapilatua dirudi, [[Espageti|espageti]] plater bat bezela, horren ondorioz hari bakar baten ibilbidea bere osotasunean jarraitzea oso zaila da.]] '''Espageti kodea''' informatikan erabiltzen den termino [[Peioratibo|gutxiesgarri]] bat da, [[kontrol-egitura]] konplexu eta ulertezinak dituzten [[Programa informatiko|programak]] deskribatzeko. Bere izena [[iturburu kode]] mota honek [[Espageti|espageti]] plater baten antza duelako esan ohi da, hau da, hari korapilatsu eta nahasi multzo bat. Tradizionalki, [[programazio]] estilo hau oinarrizko eta zaharkitutako hizkuntzekin lotu izan da, fluxua oso oinarrizko kontrol-sententzia bidez kontrolatzen baitzen, hala nola, [[GOTO|goto]] eta lerro-zenbakiak erabiliz. [[Programazio-lengoaia]] berrietan espageti kodea - egitura eskasarekin garatzen den kodea - hainbat faktoreren ondorioz izan daiteke, hala nola, [[programazio-estilo]]aren arau falta eta gaitasun edo esperientzia nahikorik ez duten [[programatzaile|programatzaileen]] ondorioz.<ref name=":1>{{Erreferentzia|izena=Markus|abizena=Pizka|izenburua=Straightening spaghetti-code with refactoring?|aldizkaria=Software Engineering Research and Practice|data=2004|orrialdeak=846–852|url=https://web.archive.org/web/20180305202716/http://itestra.com/wp-content/uploads/2017/08/04_itestra_straightening_spaghetti_code_with_refactoring.pdf|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Espageti kode honen presentziak sistema baten ulergarritasuna nabarmen murriztu dezake.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena1=M.|abizena1=Abbes|abizena2=Khomh|izena2=F.|abizena3=Gueheneuc|izena3=Y. G.|abizena4=Antoniol|izena4=G.|aldizkaria=2011 15th European Conference on Software Maintenance and Reengineering |izenburua=An Empirical Study of the Impact of Two Antipatterns, Blob and Spaghetti Code, on Program Comprehension |data=2011|orrialdeak=181–190|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5741260}}</ref> == Programazio-lengoaien bilakaera == 60ko hamarkadan, programa baten fluxua zehazteko modu bakarra kateatutako IF sententzia eta Boolear aldagaien bidezkoa zen. Geroago, funtzioak idazteko aukera sortu zen, orokorretik zehatzetarakoa. Gaur egun, [[objektuetara bideratutako programazioa|objektuetara bideratutako programazioarekin]], modularitatea, abstrakzioa, kapsulatzea, desakoplamendua, herentzia eta antzeko kontzeptuak daude. Gaur egungo tresna eta kontzeptu guztiekin, kode mota hori idaztea ekiditeko baliabide nahikoa dago. == Berregituraketa == Ez da onargarria espageti kodea idaztea hastapenetan ere, horrek programa ulertzea zailtzen baitu. Funtzio edo programa bat garatzeko prozesuan zehar kodearen konplexutasuna hazten ari dela eta kodea espageti bihurtzen ari dela ikusten bada, une egokia da dagoeneko osatutako zatia berrikusteko, hau da, [[berregituraketa]] egiteko. Garapenaren zehar garbitasun periodikoa egiteak konplexutasuna kontrolpean mantentzea ahalbidetzen du eta programatzailearen produktibitatea eta programaren ulermena nabarmen handitzen ditu. == Espageti kodetik egituratutako programaziora == Kazetaritzaren oinarizko arauekin konparazioa egin daiteke albiste bat idazteko moduari dagokionez. Arauek diote albistearen izenburuak informazio garrantzitsuena azaldu behar duela, ondoren lehen paragrafoan xehetasunak eman eta gero ataletan banatuz garatu behar dela. Era berean, programaren main atalean funtziorik orokorrenak agertu behar dira, eta bakoitzak funtzio espezifikoagoak deitu behar ditu ondoren. "Berregituratu - metodoa erauzi" funtzioarekin, automatikoki lor daiteke espageti kodeko if adarren bakoitza funtzio batean bihurtzea, ulergarritasuna nabarmen hobetuz. == Egituratutako programaziotik objektuetara bideratutako programaziora == Behin funtzioak argi eta garbi ikusgarri daudenean, posible da ohartzea zeintzuk osatzen duten erantzukizun komun bat eta ez dauden gainerako kodearekin nahasita. Hori dela eta, funtzio horiek objektu desberdinetan banatu daitezke, eta objektu horiek jada izango dituzte metodoak eta propietateak (pribatuak izan daitezkeenak, eta, beraz, kodearen gainontzeko zatietatik ikusiezinak). Espageti kodeak objektuetara bideraturako programazio-estiloan idazten den ereduaren aurkako eredu bat ere deskriba dezake, adibidez, metodoak luzeegia eta nahasia dituzten klaseak sortuz edo polimorfismoa bezalako objektuei dagozkien kontzeptuak alde batera utziz.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena1=Moha|izena1=N.|abizena2=Gueheneuc|izena2=Y. G.|abizena3=Duchien|izena3=L.|abizena4|izena4=A. F. Le|izenburua=DECOR: A Method for the Specification and Detection of Code and Design Smells|aldizkaria=IEEE Transactions on Software Engineering|data=2010|orrialdeak=20–36|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5196681}}</ref> == Historia == Ez dago argi noiz iritsi zen espageti kode esaldia ohiko erabilerara; hala ere, 1977an hainbat erreferentzia agertu ziren Guy Steeleren ''Macaroni is Better Than Spaghetti'', besteak beste.<ref name":4">Guy Lewis Steele. 1977. Macaroni is better than spaghetti. In Proceedings of the 1977 symposium on Artificial intelligence and programming languages. Association for Computing Machinery, New York, NY, USA, 60–66. DOI:https://doi.org/10.1145/800228.806933</ref> 1978ko ''A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS and PL/CT'' liburuan, Richard Conway-k "espageti plateren egitura logiko garbi bera duten" programak deskribatu zituen esaldi batean.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS, and PL/CT|abizena=Conway|izena=Richard|aldizkaria=Winthrop Publishers|data=1978|isbn=978-0-87626-712-7}}</ref>David Griesekin batera idatzi zuen ''An Introduction to Programming'' liburuan errepikatu zuen 1979an.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=An Introduction to Programming|abizena1=Conway|izena1=Richard|abizena2=Gries|izena2=David|aldizkaria=Little, Brown|data=1979}}</ref>1988ko ''A spiral model of software development and enhancement'' paperean, terminoa kode eta konponketa ereduaren praktika zaharra deskribatzeko erabiltzen da, plangintzarik ez zuena eta azkenean ur-jauziaren eredua garatzera eraman zuena.<ref name=":7">{{Erreferentzia|aldizkaria=IEEE Computer|izenburua=A spiral model of software development and enhancement|abizena=Boehm|izena=Barry W.|data=1988|arrialdeak=61–72|doi=10.1109/2.59|s2cid=1781829}}</ref>1979ko ''Structured programming for the COBOL programmer'' liburuan, Paul Noll egileak spaghetti code eta arratoi habiak esaldiak sinonimo gisa erabiltzen ditu gaizki egituratutako iturburu kodeak deskribatzeko.<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Structured programming for the COBOL programmer: design, documentation, coding, testing|abizena=Noll|izena=Paul|aldizkaria=M. Murach & Associates|data=1977}}</ref> Richard Hamming-ek bere hitzaldietan deskribatu zuen terminoaren etimologia kode bitarretako programazio goiztiarraren testuinguruan: <ref name=":9">{{Erreferentzia|abizena1=Hamming |izena1=Richard |iznburua=The Art of Doing Science and Engineering |data=1996 |aldizkaria=Taylor & Francis |isbn=9056995006}}</ref> Akats bat konpontzerakoan instrukzio batzuk gehitu behar bazenitu, aurreko instrukzioa hartu eta hutsik zegoen espazioren batera salto bat gehitzen zenuen. Espazio horretan, aurretik idatzitakoa berriro idazten zenuen, beharrezko instrukzioak gehitzen zenituen, eta azkenik, programaren atal nagusira itzultzeko beste salto bat gehitzen zenuen. Ondorioz, programak saltoz beteriko egitura hartzen zuen, kontrola toki ezohikoetara eramanez, eta programaren egiturak espageti lata baten itxura hartzen zuen. Baina zergatik ez gehitu instrukzio berriak zuzenean programaren fluxuan? Horrek esan nahiko luke programa osoa berrikusi eta mugitutako edozein instrukziori egiten zaizkion erreferentzia guztiak egokitu beharko zenituzkeela! Hau guztia saihesteko edozein trikimailu erabiliko zen, hori bai ezetz! == Erlazionatuta == === Ravioli kodea === Ravioli kodeak, ondo egituratu dauden eta bereizita erraz ulergarriak diren klaseez osatuta egon arren, osotasunean ulertzea oso konplexua den kodeari egiten dio erreferentzia. Ravioli kodea kode zati txiki gehiegitan berregituratzean oinarritzen da, horrek zati horiek jarraitzea zaila edo ia ezinezkoa bihurtuz. Kasu hau objektuetara bideratutako programazioan ere gertatzen da, baina kodearen jatorria ez dago soilik funtzioen edo prozeduren artean barreiatuta, baita klase eta paketeen artean ere, kodearen trazabilitatea nabarmen zailduz. === Lasagna kodea === Kode mota honek geruzak hain konplexu eta elkarren mendeko bihurtzen ditu, non geruza batean egindako aldaketa batek beste batzuetan aldaketak egitea ezinbestekoa egiten duen. === Pizza kodea === Pizza kodeak arkitektura oso laua duen kodeari egiten dio erreferentzia. === Hotdog kodea === Hotdog kodea oso konplexua izatera iritsi daiteke kodea litzateke, eta horren ondorioz akats txiki batek programaren funtzionamendu osoa eten dezake. == Erreferentziak == {{Reflist}} == Ikus, gainera == * [[Programazio-lengoaien arteko konparazioa]] == Kanpo estekak == * [http://portal.acm.org/citation.cfm?id=362929.362947 Go To Statement Considered Harmful]. The classic repudiation of spaghetti code by [[Edsger Dijkstra]] * [https://web.archive.org/web/20180716171336/http://www.fortran.com/fortran/come_from.html ''We don't know where to GOTO if we don't know where we've COME FROM'' by R. Lawrence Clark from DATAMATION, December, 1973] * [http://yost.com/computers/java/java-spaghetti/ Refactoring Java spaghetti code into Java bento code] separating out a bowl full of code from one class into seven classes * [https://archive.today/20130201082958/http://www.remotesynthesis.com/post.cfm/Objects-and-Frameworks--Taking-a-Step-Back Objects and Frameworks – Taking a Step Back] by Brian Rinaldi * [https://web.archive.org/web/20230121050907/https://blog.docsity.com/en/study-tips/programming-2/programming-pasta-spaghetti-lasagna-ravioli-macaroni-code/ Programming Pasta - Spaghetti, Lasagna, Ravioli and Macaroni Code] * [https://www.techopedia.com/definition/24994/pasta-theory Pasta Theory of Programming] [[Kategoria:Informatikako terminologia]] [[Kategoria:Kontzeptu gutxiesgarriak]] 8scu1a9c5h55fht12he199clxsp1ag0 9984830 9984824 2024-11-29T11:55:35Z Xurrk 168361 9984830 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ander Gonzalo}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Código espagueti}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Spaghetti code}} <br /> [[Fitxategi:spaghetti.jpg|thumbnail|Espageti kodea nahasia eta korapilatua dirudi, [[Espageti|espageti]] plater bat bezela, horren ondorioz hari bakar baten ibilbidea bere osotasunean jarraitzea oso zaila da.]] '''Espageti kodea''' informatikan erabiltzen den termino [[Peioratibo|gutxiesgarri]] bat da, [[kontrol-egitura]] konplexu eta ulertezinak dituzten [[Programa informatiko|programak]] deskribatzeko. Bere izena [[iturburu kode]] mota honek [[Espageti|espageti]] plater baten antza duelako esan ohi da, hau da, hari korapilatsu eta nahasi multzo bat. Tradizionalki, [[programazio]] estilo hau oinarrizko eta zaharkitutako hizkuntzekin lotu izan da, fluxua oso oinarrizko kontrol-sententzia bidez kontrolatzen baitzen, hala nola, [[GOTO|goto]] eta lerro-zenbakiak erabiliz. [[Programazio-lengoaia]] berrietan espageti kodea - egitura eskasarekin garatzen den kodea - hainbat faktoreren ondorioz izan daiteke, hala nola, [[programazio-estilo]]aren arau falta eta gaitasun edo esperientzia nahikorik ez duten [[programatzaile|programatzaileen]] ondorioz.<ref name=":1>{{Erreferentzia|izena=Markus|abizena=Pizka|izenburua=Straightening spaghetti-code with refactoring?|aldizkaria=Software Engineering Research and Practice|data=2004|orrialdeak=846–852|url=https://web.archive.org/web/20180305202716/http://itestra.com/wp-content/uploads/2017/08/04_itestra_straightening_spaghetti_code_with_refactoring.pdf|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Espageti kode honen presentziak sistema baten ulergarritasuna nabarmen murriztu dezake.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena1=M.|abizena1=Abbes|abizena2=Khomh|izena2=F.|abizena3=Gueheneuc|izena3=Y. G.|abizena4=Antoniol|izena4=G.|aldizkaria=2011 15th European Conference on Software Maintenance and Reengineering |izenburua=An Empirical Study of the Impact of Two Antipatterns, Blob and Spaghetti Code, on Program Comprehension |data=2011|orrialdeak=181–190|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5741260}}</ref> == Programazio-lengoaien bilakaera == 60ko hamarkadan, programa baten fluxua zehazteko modu bakarra kateatutako IF sententzia eta Boolear aldagaien bidezkoa zen. Geroago, funtzioak idazteko aukera sortu zen, orokorretik zehatzetarakoa. Gaur egun, [[objektuetara bideratutako programazioa|objektuetara bideratutako programazioarekin]], modularitatea, abstrakzioa, kapsulatzea, desakoplamendua, herentzia eta antzeko kontzeptuak daude. Gaur egungo tresna eta kontzeptu guztiekin, kode mota hori idaztea ekiditeko baliabide nahikoa dago. == Berregituraketa == Ez da onargarria espageti kodea idaztea hastapenetan ere, horrek programa ulertzea zailtzen baitu. Funtzio edo programa bat garatzeko prozesuan zehar kodearen konplexutasuna hazten ari dela eta kodea espageti bihurtzen ari dela ikusten bada, une egokia da dagoeneko osatutako zatia berrikusteko, hau da, [[berregituraketa]] egiteko. Garapenaren zehar garbitasun periodikoa egiteak konplexutasuna kontrolpean mantentzea ahalbidetzen du eta programatzailearen produktibitatea eta programaren ulermena nabarmen handitzen ditu. == Espageti kodetik egituratutako programaziora == Kazetaritzaren oinarizko arauekin konparazioa egin daiteke albiste bat idazteko moduari dagokionez. Arauek diote albistearen izenburuak informazio garrantzitsuena azaldu behar duela, ondoren lehen paragrafoan xehetasunak eman eta gero ataletan banatuz garatu behar dela. Era berean, programaren main atalean funtziorik orokorrenak agertu behar dira, eta bakoitzak funtzio espezifikoagoak deitu behar ditu ondoren. "Berregituratu - metodoa erauzi" funtzioarekin, automatikoki lor daiteke espageti kodeko if adarren bakoitza funtzio batean bihurtzea, ulergarritasuna nabarmen hobetuz. == Egituratutako programaziotik objektuetara bideratutako programaziora == Behin funtzioak argi eta garbi ikusgarri daudenean, posible da ohartzea zeintzuk osatzen duten erantzukizun komun bat eta ez dauden gainerako kodearekin nahasita. Hori dela eta, funtzio horiek objektu desberdinetan banatu daitezke, eta objektu horiek jada izango dituzte metodoak eta propietateak (pribatuak izan daitezkeenak, eta, beraz, kodearen gainontzeko zatietatik ikusiezinak). Espageti kodeak objektuetara bideraturako programazio-estiloan idazten den ereduaren aurkako eredu bat ere deskriba dezake, adibidez, metodoak luzeegia eta nahasia dituzten klaseak sortuz edo polimorfismoa bezalako objektuei dagozkien kontzeptuak alde batera utziz.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena1=Moha|izena1=N.|abizena2=Gueheneuc|izena2=Y. G.|abizena3=Duchien|izena3=L.|abizena4|izena4=A. F. Le|izenburua=DECOR: A Method for the Specification and Detection of Code and Design Smells|aldizkaria=IEEE Transactions on Software Engineering|data=2010|orrialdeak=20–36|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5196681}}</ref> == Historia == Ez dago argi noiz iritsi zen espageti kode esaldia ohiko erabilerara; hala ere, 1977an hainbat erreferentzia agertu ziren Guy Steeleren ''Macaroni is Better Than Spaghetti'', besteak beste.<ref name":4">Guy Lewis Steele. 1977. Macaroni is better than spaghetti. In Proceedings of the 1977 symposium on Artificial intelligence and programming languages. Association for Computing Machinery, New York, NY, USA, 60–66. DOI:https://doi.org/10.1145/800228.806933</ref> 1978ko ''A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS and PL/CT'' liburuan, Richard Conway-k "espageti plateren egitura logiko garbi bera duten" programak deskribatu zituen esaldi batean.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS, and PL/CT|abizena=Conway|izena=Richard|aldizkaria=Winthrop Publishers|data=1978|isbn=978-0-87626-712-7}}</ref>David Griesekin batera idatzi zuen ''An Introduction to Programming'' liburuan errepikatu zuen 1979an.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=An Introduction to Programming|abizena1=Conway|izena1=Richard|abizena2=Gries|izena2=David|aldizkaria=Little, Brown|data=1979}}</ref>1988ko ''A spiral model of software development and enhancement'' paperean, terminoa kode eta konponketa ereduaren praktika zaharra deskribatzeko erabiltzen da, plangintzarik ez zuena eta azkenean ur-jauziaren eredua garatzera eraman zuena.<ref name=":7">{{Erreferentzia|aldizkaria=IEEE Computer|izenburua=A spiral model of software development and enhancement|abizena=Boehm|izena=Barry W.|data=1988|arrialdeak=61–72|doi=10.1109/2.59|s2cid=1781829}}</ref>1979ko ''Structured programming for the COBOL programmer'' liburuan, Paul Noll egileak spaghetti code eta arratoi habiak esaldiak sinonimo gisa erabiltzen ditu gaizki egituratutako iturburu kodeak deskribatzeko.<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Structured programming for the COBOL programmer: design, documentation, coding, testing|abizena=Noll|izena=Paul|aldizkaria=M. Murach & Associates|data=1977}}</ref> Richard Hamming-ek bere hitzaldietan deskribatu zuen terminoaren etimologia kode bitarretako programazio goiztiarraren testuinguruan: <ref name=":9">{{Erreferentzia|abizena1=Hamming |izena1=Richard |iznburua=The Art of Doing Science and Engineering |data=1996 |aldizkaria=Taylor & Francis |isbn=9056995006}}</ref> Akats bat konpontzerakoan instrukzio batzuk gehitu behar bazenitu, aurreko instrukzioa hartu eta hutsik zegoen espazioren batera salto bat gehitzen zenuen. Espazio horretan, aurretik idatzitakoa berriro idazten zenuen, beharrezko instrukzioak gehitzen zenituen, eta azkenik, programaren atal nagusira itzultzeko beste salto bat gehitzen zenuen. Ondorioz, programak saltoz beteriko egitura hartzen zuen, kontrola toki ezohikoetara eramanez, eta programaren egiturak espageti lata baten itxura hartzen zuen. Baina zergatik ez gehitu instrukzio berriak zuzenean programaren fluxuan? Horrek esan nahiko luke programa osoa berrikusi eta mugitutako edozein instrukziori egiten zaizkion erreferentzia guztiak egokitu beharko zenituzkeela! Hau guztia saihesteko edozein trikimailu erabiliko zen, hori bai ezetz! == Examples == Here follows what would be considered a trivial example of spaghetti code in [[BASIC programming language|BASIC]]. The program prints each of the numbers 1 to 100 to the screen along with its square. Indentation is not used to differentiate the various actions performed by the code, and the program's <code>[[Goto|GOTO]]</code> statements create a reliance on [[line number]]s. The flow of execution from one area to another is harder to predict. Real-world occurrences of spaghetti code are more complex and can add greatly to a program's maintenance costs. <syntaxhighlight lang="basic"> 1 i=0 2 i=i+1 3 PRINT i;"squared=";i*i 4 IF i>=100 THEN GOTO 6 5 GOTO 2 6 PRINT "Program Completed." 7 END </syntaxhighlight> Here is the same code written in a [[structured programming]] style: <syntaxhighlight lang="basic"> 1 FOR i=1 TO 100 2 PRINT i;"squared=";i*i 3 NEXT i 4 PRINT "Program Completed." 5 END </syntaxhighlight> The program jumps from one area to another, but this jumping is formal and more easily predictable, because [[for loop]]s and [[Subroutine|functions]] provide [[control flow|flow control]] whereas the ''goto'' statement encourages arbitrary flow control. Though this example is small, real world programs are composed of many lines of code and are difficult to maintain when written in a spaghetti code fashion. Here is another example of Spaghetti code with embedded GOTO statements. <syntaxhighlight lang="basic"> INPUT "How many numbers should be sorted? "; T DIM n(T) FOR i = 1 TO T PRINT "NUMBER:"; i INPUT n(i) NEXT i 'Calculations: C = T E180: C = INT(C / 2) IF C = 0 THEN GOTO C330 D = T - C E = 1 I220: f = E F230: g = f + C IF n(f) > n(g) THEN SWAP n(f), n(g) f = f - C IF f > 0 THEN GOTO F230 E = E + 1 IF E > D THEN GOTO E180 GOTO I220 C330: PRINT "The sorted list is" FOR i = 1 TO T PRINT n(i) NEXT i </syntaxhighlight> == Erlazionatuta == === Ravioli kodea === Ravioli kodeak, ondo egituratu dauden eta bereizita erraz ulergarriak diren klaseez osatuta egon arren, osotasunean ulertzea oso konplexua den kodeari egiten dio erreferentzia. Ravioli kodea kode zati txiki gehiegitan berregituratzean oinarritzen da, horrek zati horiek jarraitzea zaila edo ia ezinezkoa bihurtuz. Kasu hau objektuetara bideratutako programazioan ere gertatzen da, baina kodearen jatorria ez dago soilik funtzioen edo prozeduren artean barreiatuta, baita klase eta paketeen artean ere, kodearen trazabilitatea nabarmen zailduz. === Lasagna kodea === Kode mota honek geruzak hain konplexu eta elkarren mendeko bihurtzen ditu, non geruza batean egindako aldaketa batek beste batzuetan aldaketak egitea ezinbestekoa egiten duen. === Pizza kodea === Pizza kodeak arkitektura oso laua duen kodeari egiten dio erreferentzia. === Hotdog kodea === Hotdog kodea oso konplexua izatera iritsi daiteke kodea litzateke, eta horren ondorioz akats txiki batek programaren funtzionamendu osoa eten dezake. == Erreferentziak == {{Reflist}} == Ikus, gainera == * [[Programazio-lengoaien arteko konparazioa]] == Kanpo estekak == * [http://portal.acm.org/citation.cfm?id=362929.362947 Go To Statement Considered Harmful]. The classic repudiation of spaghetti code by [[Edsger Dijkstra]] * [https://web.archive.org/web/20180716171336/http://www.fortran.com/fortran/come_from.html ''We don't know where to GOTO if we don't know where we've COME FROM'' by R. Lawrence Clark from DATAMATION, December, 1973] * [http://yost.com/computers/java/java-spaghetti/ Refactoring Java spaghetti code into Java bento code] separating out a bowl full of code from one class into seven classes * [https://archive.today/20130201082958/http://www.remotesynthesis.com/post.cfm/Objects-and-Frameworks--Taking-a-Step-Back Objects and Frameworks – Taking a Step Back] by Brian Rinaldi * [https://web.archive.org/web/20230121050907/https://blog.docsity.com/en/study-tips/programming-2/programming-pasta-spaghetti-lasagna-ravioli-macaroni-code/ Programming Pasta - Spaghetti, Lasagna, Ravioli and Macaroni Code] * [https://www.techopedia.com/definition/24994/pasta-theory Pasta Theory of Programming] [[Kategoria:Informatikako terminologia]] [[Kategoria:Kontzeptu gutxiesgarriak]] ibex6z3kkjdns1p6e28cqcjr3payhed 0 1213880 9984013 9973087 2024-11-28T15:25:35Z Ksarasola 1491 /* Ibrahimaren ibilbidea */ 9984013 wikitext text/x-wiki {{Lan infotaula automatikoa}} {{izenburu etzana}} '''Miñan''' [[Artedrama Arte Eszenikoen Plataforma|Artedrama]] plataformak [[2024|2024an]] sortutako antzezlana da, izen bereko ''[[Miñan]]'' liburuan oinarrituta.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñigo|abizena=Satrustegi|urtea=2024-10-31|izenburua=Bizitza ez da esateko erraza|hizkuntza=eu|url=https://www.argia.eus/albistea/bizitza-ez-da-esateko-erraza|aldizkaria=Argia|sartze-data=2024-11-15}}</ref> Liburua [[2019|2019an]] idatzi zuten [[Ibrahima Balde]] [[Konakry|Konakrytarrak]] ([[Ginea]]) eta [[Amets Arzallus]] lapurtarrak. Ibrahima-ren migrazio-abenturaren kronika da eta [[Zilarrezko Euskadi Saria]] irabazi zuen 2020an.<ref name=":122">{{Erreferentzia|izena=Nagore|abizena=Arin|izenburua=Ibrahima Baldek eta Amets Arzallusek 'Miñan' aurkeztu dute|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/173164/ibrahima-baldek-eta-amets-arzallusek-minan-aurkeztu-dute.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-12-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Maddi Ane|abizena=Txoperena Iribarren|urtea=2020|izenburua=Mugimendu bat zuri-beltzean|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/ahomentan2020/09/06/mugimendu-bat-zuri-beltzean.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-11-29}}</ref><ref name=":22">{{Erreferentzia|izena=Amets|abizena=Arzallus|urtea=2019|izenburua=Miñan|argitaletxea=Susa literatura|hizkuntza=eu|abizena2=Balde|izena2=Ibrahima|url=https://susa-literatura.eus/liburuak/narr13103|aldizkaria=susa-literatura.eus|sartze-data=2024-04-18}}</ref> Aktoreak [[Sambou Diaby]], [[Ander Lipus]], [[Eihara Irazusta]] eta [[Mikel Kaye]] dira.<ref name=":02">{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Etxeleku|urtea=2024-10-16|izenburua='Miñan' antzezlana estreinatuko du Artedramak, ostiralean, Luhuson|hizkuntza=eu|data=2024-10-15|url=https://www.berria.eus/kultura/minan-antzezlana-estreinatuko-du-artedramak-ostiralean-luhuson_2132060_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-10-17}}</ref><ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=Ander Lipus: ''Dramatugiaren begiradatik ondo erabaki behar zen zein pasarte ziren interesgarrienak''|hizkuntza=eu|data=2024-10-21|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/biba-zuek/bideoak/osoa/9609725/ander-lipus-dramatugiaren-begiradatik-ondo-erabaki-behar-zen-zein-pasarte-ziren-interesgarrienak/|aldizkaria=EITB - Biba zuek|sartze-data=2024-11-17}}</ref> [[Timberlake Wertenbaker]] idazle ingelesak itzuli zuen liburua 2020an eta liburu horren antzerkirako egokitzapen bat ere idatzi zuen gero.<ref name=":13" /><ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Juan Luis|abizena=Romatet|urtea=2024-10-24|izenburua=Sambou Diaby: "Obrako momentu batzuek barrenak asko mugitu dizkidate" - Azpeitia|hizkuntza=eu|url=https://azpeitiaguka.eus/azpeitia/1729758688055-sambou-diaby-obrako-momentu-batzuek-barrenak-asko-mugitu-dizkidate|aldizkaria=azpeitiaguka.eus|sartze-data=2024-11-17}}</ref> [[Miñan|''Miñan'' liburua]] migrazio-abentura baten kronika da, [[2019|2019an]] idatzi zuten [[Ibrahima Balde]] [[Konakry|Konakrytarrak]] ([[Ginea]]) eta [[Amets Arzallus]] lapurtarrak. Ibrahima Balderen beraren bizitzaren kronika da nobela, hark ahoz eta Amets Arzallusek letraz idatzia. Liburuak [[Zilarrezko Euskadi Saria]] irabazi zuen 2020an.<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Nagore|abizena=Arin|izenburua=Ibrahima Baldek eta Amets Arzallusek 'Miñan' aurkeztu dute|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/173164/ibrahima-baldek-eta-amets-arzallusek-minan-aurkeztu-dute.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-12-30}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Maddi Ane|abizena=Txoperena Iribarren|urtea=2020|izenburua=Mugimendu bat zuri-beltzean|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/ahomentan2020/09/06/mugimendu-bat-zuri-beltzean.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2020-11-29}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Amets|abizena=Arzallus|urtea=2019|izenburua=Miñan|argitaletxea=Susa literatura|hizkuntza=eu|abizena2=Balde|izena2=Ibrahima|url=https://susa-literatura.eus/liburuak/narr13103|aldizkaria=susa-literatura.eus|sartze-data=2024-04-18}}</ref> == Gidoia eta liburua egokitzeko prozesua == Timberlake Wertenbaker Londresen bizi den antzerkigile britainiarra da, txikitan luzaro bizi izan zen [[Ziburu|Ziburun]], eta geroago ere artetan [[Sara|Saran]] bizi eta euskaldundu zen. Familia du [[Sara|Saran]] ([[Lapurdi]]). Hasieran liburuaren egokitzapena ingelesez egiteko asmoa zuen, harekin antzezlan bat egiteko. Gero, Ander Lipus ([[Artedrama Arte Eszenikoen Plataforma|Artedrama]] konpainiako burua eta '''''Miñan''''' antzezlaneko zuzendari eta antzezlea) ezagutu zuen, eta hark galdetu zion ea zergatik ez zen hemen egingo, euskaraz. Wertenbakerrek erantzun zion hemen aktorerik ez zegoelako zela. Orduan Lipus aktore bila hasi zen, eta aurkitutakoan erabaki zuten hemen egingo zela antzezlana, eta etorkizun batean, proiektua ateratzen bada, han, Londresen edo, egingo dutela. 2024an [[Artedrama Arte Eszenikoen Plataforma|Artedramak]] muntatu zuen antzezlana [[Ander Lipus|Ander Lipusek]] zuzendurik, [[Manex Fuchs|Manex Fuchsek]] lagundu zion aktore-zuzendaritzan eta [[Philippe Ducou|Philippe Ducouk]] koreografian.<ref name=":132">{{Erreferentzia|izenburua=Ander Lipus: ''Dramatugiaren begiradatik ondo erabaki behar zen zein pasarte ziren interesgarrienak''|hizkuntza=eu|data=2024-10-21|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/biba-zuek/bideoak/osoa/9609725/ander-lipus-dramatugiaren-begiradatik-ondo-erabaki-behar-zen-zein-pasarte-ziren-interesgarrienak/|aldizkaria=EITB - Biba zuek|sartze-data=2024-11-17}}</ref><ref name=":02" /><ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Andrea|abizena=Ibarra|urtea=2024-10-15|izenburua='Miñan' antzezlan bilakatzeko «bide luzea» aurkeztu dute Saran|hizkuntza=eu|abizena2=Larre|izena2=Ximun|data=2024-10-15|url=https://www.kazeta.eus/eu/info_kz/20241015/minan-antzezlan-bilakatzeko-bide-luzea-aurkeztu-dute-saran|aldizkaria=Kazeta.eus|sartze-data=2024-10-23}}</ref><ref name=":0" /> Entseguak egonaldietan egin zituzten. 2023ko ekainean hasi ziren, eta gero bi hilabetean behin-edo egin zituzten entseguak. Bost, zazpi edo hamar eguneko egonaldiak egin zituzten, eta azkena, [[Luhuso|Luhuson]] egin zutena, hemezortzi egunekoa izan zen.<ref name=":0" /> Amets Arzalluzek parte hartu zuen gidoia egokitzeko prozesuan, Wertenbakerrekin batera. Zati batzuk zuzentzen joan ziren; gauza batzuk jarri eta besteak kendu zituzten. Pixkanaka joan ziren testua moldatzen.<ref name=":0" /> 2024ko urriaren 18an aurrestreinatu zuten [[Luhuso|Luhuson]] ([[Lapurdi]]), eta hurrengo astean estreinatu zuten Bilboko Arriaga Antzokian.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=Arriaga Antzokia|urtea=2024-10-26|izenburua=MIÑAN|hizkuntza=eu-EU|url=https://www.teatroarriaga.eus/programacion/minan/?lang=eu|aldizkaria=Teatro Arriaga Antzokia|sartze-data=2024-11-17}}</ref> Azaroaren 1ean [[Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|Azpeitiako 42. Euskal Antzerki Topaketak]] martxan jarri zuen obra izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=2024 01 MIÑAN - Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketak|hizkuntza=eu|data=2024-10-13|url=https://antzerkitopaketak.eus/2024-minan/|aldizkaria=antzerkitopaketak.eus|sartze-data=2024-11-17}}</ref><ref name=":0" /> == Sinopsia == [[Fitxategi:Miñan Susa narr131.jpg|thumb|[[Miñan|''Miñan'' liburua]]]] Ibrahima Balderen bizitzaren kronika da antzezlan hau, hark ahoz kontatua, Amets Arzallusek idatziz jasoa, eta Artedramak antzerkira egokitua. Ibrahima Balderi aita gazterik hil zitzaion, ikasketak moztu behar izan zituen. [[Liberia|Liberiara]] lan bila joatea bururatu zitzaion Ibrahimari eta [[Monrovia|Monroviara]] joan zen. Hasieran zamak bizkar gainean garraiatzen ibili zen baina halako batean [[Ginea|Gineako]] kamioizale batek aprendiz hartu zuen. Bitartean anaia txikia amaren etxetik alde egin zuen eta Libian zegoela jakin zuen amak. Anaia txikia desagertu eta gero Ibrahima anaiaren bila abiatu zen Gineatik Libiara, horretarako Saharako basamortua zeharkatu behar izan zuen hegoaldetik iparraldera: pasatzaile, polizia, bahitzaileekin topo egin; egarria, gosea, mina ezagutu. Afrikatik Europarako bidea. .<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Nagore|abizena=Arin|izenburua=Ibrahima Baldek eta Amets Arzallusek 'Miñan' aurkeztu dute|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/173164/ibrahima-baldek-eta-amets-arzallusek-minan-aurkeztu-dute.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2022-12-30}}</ref><gallery mode="packed"> Fitxategi:Location Guinea AU Africa.svg|[[Ginea]] Afrikako mapan. Fitxategi:Fula language map.svg|[[Fula]] ([[Fula|lupar]]) hizkuntzaren herria. Fitxategi:Minan6.jpg|Ibrahimaren ibilbidea </gallery> == Ibrahimaren ibilbidea == <mapframe latitude="22.471955" longitude="-1.40625" zoom="2" width="270" height="175" align="left" name="Mapa interaktiboa"> { "type": "FeatureCollection", "features": [ { "type": "Feature", "geometry": { "type": "Point", "coordinates": [-13.712222222, 9.509166666] }, "properties": { "prop0": "value0", "marker-size": "small", "marker-color": "#F90606" } }, { "type": "Feature", "geometry": { "type": "Point", "coordinates": [-2.93333, 35.1667] }, "properties": { "prop0": "value0", "marker-size": "small", "marker-color": "#F90606" } }, { "type": "Feature", "geometry": { "type": "Point", "coordinates": [12.484166666, 32.792222222] }, "properties": { "prop0": "value0", "marker-size": "small", "marker-color": "#F90606" } }, { "type": "Feature", "properties": {"stroke": "#F90606","stroke-width": 2}, "geometry": { "type": "LineString", "coordinates": [ [-13.712222222, 9.509166666], [-9.164444444, 11.418888888], [-7.992222222, 12.645833333], [-0.05, 16.266666666], [-0.05, 16.266666666], [1.4, 18.433333333], [1.810555555, 20.437222222], [-0.666666666, 23.5], [0.166666666, 26.7], [-0.293888888, 27.874166666], [3.666666666, 32.483333333], [3.058611111, 36.776388888], [-0.633055555, 35.696944444], [-2.93333, 35.1667], [-5.803888888, 35.776666666], [-9.72694, 29.7], [-5.803888888, 35.776666666], [-2.93333, 35.1667] ] } }, { "type": "Feature", "properties": {"stroke": "#F90606","stroke-width": 2}, "geometry": { "type": "LineString", "coordinates": [ [3.666666666, 32.483333333], [5.316666666, 31.95], [9.423888888, 29.9675], [9.5, 30.133333333], [12.484166666, 32.792222222], [12.729722222, 32.754444444] ] } } ] } </mapframe> Hau da liburuan Ibrahimak egiten duen bidaia (eta alboan mapa interaktiboa):<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mapa: Konakry - Ghardaia - Sabratha - Ghardaia-Nador|argitaletxea=Wikidata Query Service|hizkuntza=eu|url=https://query.wikidata.org/embed.html#%23Mi%C3%B1an%20liburuko%20ibilbideko%20hiriak%0A%23defaultView%3AMap%0ASELECT%20%3Fcity%20%3FcityLabel%20%3Fkoordinatuak%20%3Fbiztanleria%0AWHERE%0A%7B%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ3733%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ1100303%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ3703%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ188904%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ650100%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ2701565%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ76592938%20%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ582905%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ251181%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ622841%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ852469%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ1649127%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ185227%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ192918%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ221503%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ27497817%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ3561%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ131818%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ126148%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ587107%20%7D%7D%20%0A%20%20%20UNION%20%20%20%7BVALUES%20%3Fcity%20%7Bwd%3AQ824594%20%7D%7D%20.%0A%20%20%20%3Fcity%20wdt%3AP625%20%3Fkoordinatuak%20.%0A%20%20%20OPTIONAL%20%7B%3Fcity%20wdt%3AP1082%20%3Fbiztanleria%20%7D.%0A%20%20%20SERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22eu%22%2C%20%22en%22%20.%7D%0A%7D|aldizkaria=query.wikidata.org|sartze-data=2021-04-07}}</ref> * '''[[Ginea]]''': [[Thiankoi]] - [[Konakry]] - [[Sigiri]] - * '''[[Mali]]''': [[Bamako]] - [[Gao]] - * '''[[Tuareg]]'''. [[Kidal]] - [[Taalanda]] - * '''[[Aljeria]]''': [[Timiauine]] - [[Bordj Badji Mokhtar (hiria)|Bordj]] - [[Reggane]] - [[Adrar]] - [[Ghardaia]] - [[Ouargla]] - [[Debdeb]] - * '''[[Libia]]''': [[Ghadames]] - [[Sabratha]] - [[Zawiya]] - [[Zintan]] - [[Zawiya]] - [[Sabratha]] - [[Ghadames]] - * '''[[Aljeria]]''': [[Debdeb]] - [[Ouargla]] - [[Ghardaia]] - [[Aljer]] - [[Oran]] - * '''[[Maroko]]''': [[Tanger]] - [[Tiznit]] - [[Tanger]] - [[Nador]][[Fitxategi:Miñan_Gazteeszena_2024-11-14_Urbizutarrak.jpg|thumb|250x250px|[[Miñan (antzezlana)|Miñan antzezlana]] bukatzean [[Gorka Urbizu|Gorka]] eta [[Nerea Urbizu]] [[Latitude horietan]] kantatzen (Gazteeszena, Donostia, 2024-11-14)<ref name=":4">{{Erreferentzia|abizena=Gorka Urbizu - Topic|izenburua=Latitude Horietan|data=2024-10-24|url=https://www.youtube.com/watch?v=SGmHMDl6Iuw|sartze-data=2024-11-15}}</ref>]] {{Esaera2|Argirik ikusi al duzu latitude horietan? Non zaude, Miñan? Ahal duzunean erantzun Amak galdetu du zutaz Eta nik ez dakit zer esan ...|[[Gorka Urbizu]], [[Latitude horietan]], 2024<ref name=":4" />}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}}[[Fitxategi:Miñan Gazteszena 2024-11-14 Aktoreak2.jpg|thumb|Aktoreak: [[Ander Lipus]], [[Eihara Irazusta]], [[Sambou Diaby]] eta [[Mikel Kaye]].|250x250px]] == Ikus, gainera == *[[Ginea]] *[[Konakry]] *[[Fula]] hizkuntza * [[Miñan|''Miñan'' liburua]] * ''[[Latitude horietan]]'' == Kanpo estekak == * [https://www.ganbila.eus/estreinaldiak Estreinaldiak] Euskal Antzerkiaren [[Ganbila.eus|Ganbila]] atarian. Miñan antzezlanaren [[Teaser kanpaina|teaserra]] eta gutxienez lau kritika hedabidetan (Ignacio Arakistain, Iñigo Satrustegi, Mikel Ayllon, Agus Perez), eta sei elkarrizketa )Edurne Begiristain, Danel Abando Olabarri, Juan Luis Romatet, Iñaki Etxeleku, Maider Iantzi Goienetxe) * [https://artedrama.com/ Artedramaren webgunea] * [https://artedrama.com/antzezlanak-biran/#biran Miñan - Artedramaren antzezlanak biran] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Euskarazko antzezlanak]] pmk24c3klyjrpf5eqc3curmhbldccqm 2 1213886 9984097 9970337 2024-11-28T16:41:08Z 158.227.0.240 9984097 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman boteretsu bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa temperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere; horregatik, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroetako imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == Mota askotako imanak daude, baina bi kategoriatan banatzen dira: iman iraunkorrak eta iman leunak. Iraunkorren artean, lau kategoria daude: ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko imanen arteko errendimendu magnetikoaren ezberdintasunak ikusi daitezke beste iman mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. Ageria da iman hauen beharra gaur egungo teknologian, baina Txinak ezarritako murrizketak eta iman hauen [[birziklapen]] falta direla eta gobernuek neurriak hartzea erabaki dute. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == c06mqiq39gqoe2e833i4uor9go5efy1 9984111 9984097 2024-11-28T16:47:30Z 158.227.0.240 /* Alnico */ 9984111 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman boteretsu bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa temperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere; horregatik, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroetako imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == Mota askotako imanak daude, baina bi kategoriatan banatzen dira: iman iraunkorrak eta iman leunak. Iraunkorren artean, lau kategoria daude: ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. Ageria da iman hauen beharra gaur egungo teknologian, baina Txinak ezarritako murrizketak eta iman hauen [[birziklapen]] falta direla eta gobernuek neurriak hartzea erabaki dute. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == e2yzr9ift7of5o6kzzr2b4vtxmfcixx 9984155 9984111 2024-11-28T17:05:05Z 158.227.0.240 /* Motak */ 9984155 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman boteretsu bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa temperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere; horregatik, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroetako imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. Ageria da iman hauen beharra gaur egungo teknologian, baina Txinak ezarritako murrizketak eta iman hauen [[birziklapen]] falta direla eta gobernuek neurriak hartzea erabaki dute. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == a501emlslk6bkpw8rse9mhjxkujo16m 9984162 9984155 2024-11-28T17:07:28Z 158.227.0.240 /* Ingurumen-inpaktua */ 9984162 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman boteretsu bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa temperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere; horregatik, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroetako imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == l32vrjjrdzzmx6mmdzvn9rv8evssnl4 9984171 9984162 2024-11-28T17:09:31Z 158.227.0.240 /* Propietate magnetikoak */ 9984171 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman boteretsu bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa temperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere; horregatik, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == msgrhtd55v34l302wlzi9fxdzjd6xuu 9984174 9984171 2024-11-28T17:10:02Z 158.227.0.240 /* Materialaren konposizioa */ 9984174 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman boteretsu bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa temperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere. Hori dela eta, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == i5dduratnd0xu6xtu59g1sivzzjl556 9984177 9984174 2024-11-28T17:10:54Z 158.227.0.240 /* Alnico */ 9984177 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman boteretsu bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa temperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere. Hori dela eta, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == 4ehg1g6d3cjlxi49u9lcqpawlmt6niv 9984207 9984177 2024-11-28T17:24:42Z 158.227.0.240 9984207 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman sendo bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa temperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere. Hori dela eta, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == 0llpk5njedbqok2rvgk0ux7csqguol4 9984209 9984207 2024-11-28T17:28:25Z Juabel7 167419 /* Materialaren konposizioa */ 9984209 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman sendo bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Iman hauek garrantzia estrategiko handia dutela uste da, baina munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] denez <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen badituzte ere, hainbat herrialde lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa tenperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere. Hori dela eta, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == jawhp31i8q7klyaz4ivcnwmdm1bcv8n 9984215 9984209 2024-11-28T17:30:47Z 158.227.0.240 9984215 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman sendo bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] da <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, baina lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen dituzte. Hainbat herrialdek elementu hauen garrantzia estrategikoa azpimarratzen dute, eta lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa tenperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere. Hori dela eta, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Beste motatako imanekin konparatuz, lur arraroko imanen egitura kristalinoari esker anisotropia magnetiko handia daukate, hau da, erraza da material honetako kristal bat magnetizatzea norabide batean, baina oso zaila da beste norabideetara magnetizatzea. Honen kausa imanen ale mikrokristalinoak dira, izan ere, haien ardatz magnetiko guztiak norabide bakar batera apuntatzen dute. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == qat5b9ajrlqfalh8jkqsfmfd9pk58y3 9984218 9984215 2024-11-28T17:32:28Z Juabel7 167419 /* Propietate magnetikoak */ 9984218 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman sendo bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] da <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, baina lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen dituzte. Hainbat herrialdek elementu hauen garrantzia estrategikoa azpimarratzen dute, eta lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa tenperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean dago momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere. Hori dela eta, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == 28bmice4e2doqgfk1rm6bqri3etliir 9984223 9984218 2024-11-28T17:35:00Z Juabel7 167419 /* Materialaren konposizioa */ 9984223 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman sendo bat da. Iman arruntekin alderatuz eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Lur arraroen konposatuen interesa, iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo5 aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dauzkaten propietateei esker. Munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] da <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, baina lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen dituzte. Hainbat herrialdek elementu hauen garrantzia estrategikoa azpimarratzen dute, eta lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa tenperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Lurreko elementu arraroen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran aurki dezakegu. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Lur arraroetako imanak oso hauskorrak dira, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere. Hori dela eta, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo5). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd2Fe14B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe12O19) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe12O19) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == htrb6iv88aoltfvm7x3uzxdwi9b9wet 9984716 9984223 2024-11-29T10:35:28Z 194.30.50.197 Ortotipografia hobetu, Puntuazio markar errepasatu, Errendundantzia batzuk ekidin 9984716 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Juabel7}} [[Fitxategi:Ferrofluid Magnet under glass edit.jpg|thumb|[[Ferrofluido|Ferrofluidoa]] beiran, lur arraroko iman batekin azpian.]] '''Lur arraroko iman''' bat lur arraro bezala ezagutzen diren elementu kimikoen [[Aleazio|aleazioez]] sortutako iman sendo bat da. Iman arruntekin alderatuz, eremu magnetiko indartsuagoak dituzte eta etengabe magnetizatuta dauden materialez osatuak daude. “Lur arraroa” izena erabili arren ez dira bereziki arraroak, izan ere, [[Eztainu|eztainua]] edo [[Berun|beruna]] bezain oparoak dira <ref>{{Erreferentzia|izena=Malcolm|abizena=McCaig|izenburua=Permanent Magnets in Theory and Practice|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1977|url=https://books.google.es/books/about/Permanent_Magnets_in_Theory_and_Practice.html?id=cpYpAQAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-470-99269-2|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The lanthanides and their interrelations with biosystems {{!}} WorldCat.org|hizkuntza=es|url=https://search.worldcat.org/es/title/The-lanthanides-and-their-interrelations-with-biosystems/oclc/52137787|aldizkaria=search.worldcat.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Underwater Acoustics and Signal Processing|hizkuntza=en|url=https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-8447-9|doi=10.1007/978-94-009-8447-9.pdf|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Haien berezitasuna eremu magnetikoa da, normalean erabiltzen diren [[Ferrita|ferritazko]] imanak 0,5 eta 1 tesla bitarteko eremu magnetikoa dute; lur arrarokoek, berriz, 1,4 teslatik gorakoa izan ditzakete. Konposatu hauen interesa iman iraunkor gisa 1966an hasi zen, [[Ameriketako Estatu Batuetako Aireko Armada|Estatu Batuetako Aire Armadako]] Materialen Laborategiko [[K. J. Strnat]] eta [[G. Hoffer]] zientzialariek [[itrio]] eta [[Kobalto|kobaltozko]] YCo₅ aleazioa aurkitu zutenean, ezagutzen den edozein materialek baino [[anisotropia magnetiko]] handiagoa baitzuen <ref>{{Erreferentzia|izena=B. D.|abizena=Cullity|izenburua=Introduction to Magnetic Materials|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|abizena2=Graham|izena2=C. D.|data=2009-03-30|url=https://books.google.es/books?id=ixAe4qIGEmwC&pg=PA489&redir_esc=y|isbn=978-0-470-38631-6|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Azkenean 1970 eta 1980ko hamarkadetan garatu egin ziren, eta hortik aurrera haien erabilpena asko handitu da dituzten propietateei esker. Munduko ekoizle nagusia [[Txinako Herri Errepublika|Txina]] da <ref>{{Erreferentzia|izena=Bryan|abizena=Walsh|izenburua=Raring to Fight: The U.S. Tangles with China over Rare-Earth Exports|hizkuntza=en-US|data=2012-03-13|url=https://science.time.com/2012/03/13/raring-to-fight-the-u-s-tangles-with-china-over-rare-earth-exports/|aldizkaria=Time|issn=0040-781X|sartze-data=2024-11-15}}</ref>, baina lur arraroetako materialak [[Myanmar|Myanmartik]] inportatzen dituzte. Hainbat herrialdek elementu hauen garrantzia estrategikoa azpimarratzen dute, eta lur arraroak erabiltzen ez dituzten beste alternatibak bilatzen ari dira Txinako esportazio murrizketak direla eta <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=REACT {{!}} ARPA-E|data=2013-10-10|url=https://web.archive.org/web/20131010052554/http://arpa-e.energy.gov/?q=arpa-e-programs/react|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. == Materialaren konposizioa == Lur arraroetako elementuak ([[Lantanoide|lantanoideak]]) [[Ferromagnetismo|ferromagnetikoak]] diren [[Metal|metalak]] dira, baina giro-temperaturan ez dute magnetismorik haien [[Curie tenperatura|Curie tenperaturak]] baxuak direlako. Hala ere, lur arraroetako imanak sortzeko konposatu ezberdinak erabiltzen dira, hala nola [[burdina]], [[Nikel|nikela]] eta [[Kobalto|kobaltoa]], eta horietako batzuek giro-tenperatura baino Curie tenperatura handiagoak dituztenez magnetismoa tenperatura epelagoetan lortu daiteke. Iman hauek duten abantaila nagusia haien egitura kristalinoak duten anisotropia magnetikoa da, oso handia delako eta beraz norabide jakin batean magnetizatzea erraza da, baina beste edozein norabideetan magnetizatzeari eutsi egiten dio. Propietate honekin batera, maila atomikoan [[momentu magnetiko]] handia izateak indar handia eragitea dakar. Elementu hauen atomoen ezaugarri bereizgarrien artean, momentu magnetiko handiak atxikitzeko gaitasuna solido-egoeran aurki dezakegu. Hau, '''f''' [[Geruza elektroniko|azpigeruzako elektroiak]] bete gabe egotearen ondorio da, izan ere, 7 [[elektroi]] parekatu gabe eduki ditzakete arantza lerrokatuekin. Elektroi horiek oso trinko kokatuta daudenez, momentu magnetikoak modu eraginkorrean mantentzen dituzte, [[zentro paramagnetiko]] gisa jokatuz. Aitzitik, beste [[Orbital atomiko|orbital]] batzuetan, elektroien momentu magnetikoa galdu ohi da auzokideekin traslape handiak gertatzen direnean; esaterako, [[Lotura kobalente|lotura kobalenteetan]], elektroiek zero espineko pareak osatzen dituzte, eta horrek momentu magnetikoa baliogabetzen du. Aipatzekoa da oso hauskorrak direla, baita [[Korrosio|korrosioarekiko]] oso kalteberak ere. Hori dela eta, metalezko edo pinturako geruza batekin estalita aurkitzen ditugu normalean hausturak edo ezpalketak ekiditzeko. == Propietate magnetikoak == Lur arraroko elementuak ferromagnetikoak direnez, magnetizatuak izan daitezke iman iraunkor bilakatzeko. Hala ere, haien Curie tenperatura giro-tenperatura baino baxuagoa denez, haien magnetismoa soilik tenperatura baxuetan agertzen da. [[Trantsizio-metal|Trantsizio metalekin]] konposatzen baditugu (adibidez, burdina, nikela edo kobaltoa), elementuaren Curie tenperatura giro-tenperatura baino askoz handiagoa izatea lor dezakegu. Konposatu hauek lur arraroko imanak eratzeko erabiltzen dira. Material hauen propietate magnetiko nabarmenen artean dago energia-dentsitate handiak metatzeko ahalmena. Egoera solidoan, lur arraroetako atomoek momentu magnetiko altuak garatzen dituzte '''f''' azpigeruzako elektroi parekatu gabeei esker. Elektroi hauek norabide berean biratzen dutenez, [[eremu magnetiko]] sendo bat sortzen dute, materialari erremanentzia altua emanez. Ondorioz, energia-dentsitate maximoa (''B·H''_max) [[Asetasun magnetiko|asetasun magnetikoarekiko]] (''J''_s²) proportzionala denez, [[Neodimiozko iman|neodimiozko imanek]] bolumen berdinarekin ohiko imanek baino energia magnetiko 18 aldiz handiagoa metatzeko ahalmena dute. Honek aukera ematen du lur arraroko imanek tamaina txikiagoa izateko indar magnetikoan galerarik gabe. Iman iraunkorrak alderatzeko erabiltzen diren propietate garrantzitsu batzuk hauek dira: erremanentzia magnetikoa (''B''_r), eremu magnetikoaren indarra neurtzen duena; [[Hertsagarritasun|hertsagarritasuna]] (''H''_ci), materialak desmagnetizatzeko duen erresistentzia; energia-produktua (''B·H''_max), energia magnetikoaren dentsitatea; eta Curieren tenperatura (''T''_C), materialak magnetismoa galtzen duen tenperatura. Lur arraroko imanek erremanentzia handiagoa dute, askoz ere [[Koertzio|koertzibotasun]] eta energia-produktu handiagoa, baina (neodimiorako) Curieren tenperatura beste mota batzuena baino txikiagoa da. == Motak == ==== Samario-kobaltoa ==== Samario-kobalto imanak, asmatutako lehenengoak izan ziren eta bere izenak adierazten duen bezala, [[Samario|samarioz]] eta [[Kobalto|kobaltoz]] osatuta daude (SmCo₅). Neodimiozko imanak baino gutxiago erabiltzen dira, kostu handia dutelako eta eremu magnetikoaren indarra ahulagoa delako. Hala ere, samario-kobalto imanek Curie-tenperatura handiagoa dute, eta iman horientzako nitxo bat sortzen dute, eragiketa-tenperatura altuetan eremu-indar handia behar duten aplikazioetan. Erresistentzia altua dute [[Oxidazio|oxidazioarekiko]], baina nahiko hauskorrak dira eta ezpaldu eta arrakalatzeko joera dute; gainera, talka termikoa gertatuz gero, hautsi egin daitezke. ==== Neodimioa ==== [[Fitxategi:Nd-magnet.jpg|thumb|Neodimiozko imana]] Neodimiozko imanak, [[neodimio]], [[burdina]] eta [[boro]] aleazio batez eginda daude (Nd₂Fe₁₄B) eta lur arraroetako imanik indartsuenak eta eskuragarrienak dira. Iman hauek eremu magnetiko handiagoa dute, baina Curieren tenperatura txikiagoa; gainera, samario-kobalto imanak baino zaurgarriagoak dira oxidazioarekiko. Ahultasun horri aurre egin ahal izateko gainazala babesteko tratamenduak erabiltzen dira, hala nola [[Urre|urrea]], nikela edo eztainuarekin ijeztea eta [[Epoxi erretxina|epoxi erretxinarekin]] estaltzea. 1980. urtean asmatu ziren eta hasiera batean iman hauen kostu altuak bere erabilera mugatzen zuen, eremu-indar altu batekin batera trinkotzea eskatzen zuten aplikazioetarako bai lehengaiak, bai patente-lizentziak garestiak zirelako. ==== Ferrita ==== Lehengai nagusiak [[Barium hexaferrita]] (BaFe₁₂O₁₉) eta [[Strontium hexaferrita]] (SrFe₁₂O₁₉) dira. Material hauskorra da, ehundura gogorra duena. Ferritazko imana oso erabilia da tenperaturarako duen erresistentzia onagatik, prezio baxuagatik eta errendimendu moderatuagatik <ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Everything You Need to Know About Rare Earth Magnets|hizkuntza=en|url=https://www.stanfordmagnets.com/everything-you-need-to-know-about-rare-earth-magnets.html|aldizkaria=www.stanfordmagnets.com|sartze-data=2024-11-14}}</ref>. ==== Alnico ==== [[Fitxategi:MagnetEZ.jpg|thumb|Alnicoz osatutako ferrazko imana]] [[Aluminio|Aluminioz]] (Al), Nikelez (Ni), Kobaltoz (Co) eta Burdinaz (Fe) eta beste elementu metaliko batzuez osatutako aleazioa da. [[Galdaketa]] prozesua tamaina eta forma desberdinetan egin daiteke. Urtuzko aluminio, nikel eta kobaltoz osatutako iman iraunkorrak tenperatura-koefiziente itzulgarriena du, eta laneko tenperatura 600 ºC-ra irits daiteke. Iman hauek oso erabiliak dira hainbat tresnatan, baita beste aplikazio batzuetan ere <ref name=":0" />. Lau hauetatik, neodimiozko eta samario-kobaltozko imanak dira indartsuenak. Ezin izango genuke ezta arkatz tamainako neodimiozko iman bat hozkailutik eskuz kendu ere. Beheko taulan lur arraroko bi imanek, neodimioa (Nd₂Fe₁₄B) eta samario-kobaltoa (SmCo₅), daukaten errendimendu magnetikoaren propietateak ikus daitezke beste iman permanente mota batzuekin alderatuz. {| class="wikitable" ! Materiala ! Prestaketa ! ''B''_r<br/>([[tesla (unit)|T]]) ! ''H''_ci<br/>(k[[ampere (unit)|A]]/m) ! ''B·H''_max<br/>(k[[joule (unit)|J]]/m³) ! ''T''_C<br/>([[celsius|°C]]) |- | rowspan="2" | [[Nedoiniozko imana|Nd₂Fe₁₄B]] | [[Sinterizatu|sinterizatua]] | 1.0–1.4 | 750–2000 | 200–440 | 310–400 |- | [[Lagatze|lagatua]] | 0.6–0.7 | 600–1200 | 60–100 | 310–400 |- | [[Samario-Kobalto imana|SmCo₅]] | sinterizatua | 0.8–1.1 | 600–2000 | 120–200 | 720 |- | Sm(Co,Fe,Cu,Zr)₇ | sinterizatua | 0.9–1.15 | 450–1300 | 150–240 | 800 |- | [[Alnico]] | sinterizatua | 0.6–1.4 | 275 | 10–88 | 700–860 |- | [[Ferrita]] | sinterizatua | 0.2–0.4 | 100–300 | 10–40 | 450 |- | [[Iron]] (Fe) | [[Suberaketa|suberatua]] | ? | 800<ref>Introduction to Magnets and Magnetic Materials, David Jiles, Ames Laboratrories, US DoE, 1991</ref> | ? | 770<ref>Beichner and Serway. Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics. 5th ed. Orlando: Saunders College, 2000: 963</ref><ref>Curie Temperature." McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology. 8th ed. 20 vols. N.P: McGraw-Hill, 1997</ref><ref>Hall, H.E and J.R. Hook. Solid State Physics. 2nd ed. Chichester: John Wiley & Sons Ltd, 1991: 226.</ref> |} == Arriskuak == Lur arraroetako imanek duten eremu magnetiko indartsuek beste iman arruntak baino arrisku ugariagoak dakarte. Hainbat arrisku ezberdin aurki ditzakegu, haien artean pertsonak zauritu ditzaketenak eta pieza elektronikoetan eragin zuzena izan ditzaketenak. === Kasu aipagarri batzuk === * [[Disko gogor]] edo [[Kreditu-txartel|txartela]] bezalako informazioa biltegiratzeak ezabatzea. * [[CRT]] monitoreen [[itzal-maskara]] magnetizatzea. * Bi imanen artean edo iman baten eta metalezko gainazal baten artean harrapatuta dauden gorputz-atalak zauritu eta hezur hautsiak eragitea <ref>{{Erreferentzia|izenburua=SciencePunk : How to remove a finger with two super-magnets (video)|data=2009-03-10|url=https://web.archive.org/web/20090310084916/http://scienceblogs.com/sciencepunk/2009/03/how_to_remove_a_finger_with_tw.php|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. * Imanak irenstean [[Digestio-aparatu|digestio-aparatua]] imanen artean harrapatuta geratzea eta zauriak eragitea <ref>Magnet safety alert. US Consumer Product Safery Commission. https://web.archive.org/web/20090320001139/http://www.cpsc.gov/cpscpub/pubs/magnet.pdf</ref>. * Hurbil kokatzen diren imanak elkar egitea talka indar handiz haien materiala haustuz eta sortutako espalekin lesioak eragitea. == Aplikazioak == Lur arraroetako imanek aurkitu zirenetik, izugarrizko erabilera izan dute. Hala ere, 1990eko hamarkadaren hasieratik, neodimiozko imanak etengabe merketu dira, eta kostu baxuek erabilera berriak agerraraztea eragin du. Prezioen jaitsiera [[Merkatu (ekonomia)|merkatuko]] beste imanak ordezkatzea suposatu zuen. Iman boteretsuak, txikiak eta arinak direnez, guztiz aproposak dira [[teknologia]] berrien hainbat aplikaziotan. === Aplikazio komunak === Lur arraroetako imanen aplikazio komunen artean daude: * Disko gogorrak, eramangarriak zein ordenagailuenak. * [[Haize-sorgailu|Aerosorgailuak]]. * [[Bozgorailu|Bozgorailuak]] eta entzungailuak. * [[Bizikleta]]. * [[Arrantza-orga|Arrantza-orgen]] balaztak. * Iman iraunkorren motorrak haririk gabeko zulagailuetan. * Autoelikadurazko [[Linterna|linternak]], lur arraroen imanei esker astinduz [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzen dutenak. === Beste aplikazio batzuk === [[Fitxategi:LED throwies chaos.jpg|thumb|LED Throwie]] Lur arraroen imanen beste aplikazio batzuk honako hauek dira: * [[Motor lineala|Motor linealak]] (adibidez, lebitazio magnetikoko trenetan erabiltzen dira). * [[Lebitazio diamagnetiko|Lebitazio diamagnetikoko]] esperimentazioa, eremu magnetikoen dinamikaren azterketa eta supereroankortasun bidezko lebitazioa ([[Meissner efektua]]). * Errodamendu elektrodinamikoa. * [[Errusiar mendi|Errusiar mendien]] teknologia. * [[LED]] [[Throwie]]: LED throwie bat (LEDak jaurtitzea euskaraz) LED txiki bat da, eskumuturreko [[erloju-pila]] bati eta lur arraroko iman bati lotua (normalean epoxi eroalearekin edo zinta elektrikoarekin), [[grafiti]] ez-suntsitzailea eta argi-pantailak sortzeko erabiltzen dena. * [[Gitarra elektriko|Gitarra elektrikorako]] pilulak. * [[Warhammer 40.000]] miniaturak eta Warhammer Fantasy Battle jokoetarako bereziki. Lur arraroetako imanek ospea irabazi dute miniatura-jokoen komunitatean haien tamaina txikiagatik eta indar erlatiboagatik, [[WYSIWYG]] bihurketetara atxikitzeko modeloen arteko [[arma]]-trukean lagunduz. * [[Indukzio elektromagnetiko|Indukzio elektromagnetikoaren]] eta [[Flameo aeroelastiko|flameo aeroelastikoaren]] printzipioen bidez elektrizitatea sortzeko [[Windbelt|windbelta]]. == Ingurumen-inpaktua == Lur arraroko imanak sortzeko behar diren lurrak erauztea oso kaltegarria da [[Ingurumen|ingurumenerako]]. Prozesu honek aire zabaleko [[meatzaritza]] eskatzen du, [[Landaredi|landaretza]] eremu handietaz gabetzen dute eta [[ekosistema]] lokalak asaldatzen ditu. Bestalde, mineral hauen prozesamenduan gas toxikoen isurketa nabaria da eta [[Gai kimiko|produkto kimiko]] toxikoak erabiltzen dira, hala nola [[Azido sulfuriko|azido sulfurikoak]] eta [[Azido nitriko|nitrikoak]]. Prozesu hau behar ez bezala maneiatzen bada ura, lurzorua eta airea kutsa ditzakete, inguruko komunitatearen osasuna kaltetuz. [[Europar Batasuna|Europar Batasunari]] dagokionez bekak eman dira, [[Thomas Zemb]] eta [[Jean-Christophe P. Gabriel]] ikerlariak garatutako “[[REE-CYCLE]]” proiekturako adibidez, zeinak lur arraroak birziklatzeko prozesu berriak bilatzea zuen helburu <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Final Report Summary - REE-CYCLE (Rare Earth Element reCYCLing with Low harmful Emissions) {{!}} FP7|hizkuntza=en|url=https://cordis.europa.eu/project/id/320915/reporting|aldizkaria=CORDIS {{!}} European Commission|sartze-data=2024-11-15}}</ref>. Gainera, [[ETN-Demeter]] proiektua (European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Imnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles) <ref>{{Erreferentzia|abizena=gd|izenburua=Project – European Training Network for the Design and Recycling of Rare-Earth Permanent Magnet Motors and Generators in Hybrid and Full Electric Vehicles (DEMETER)|hizkuntza=en-US|url=https://etn-demeter.eu/project/|sartze-data=2024-11-15}}</ref> ibilgailuetan erabiltzen diren motor elektrikoen diseinu jasangarria aztertzen ari da, hauek erraz kendu ahal izateko eta beraz lur arraroetako metalak birziklatzeko. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] lur arraroko metalen ordezkoak aurkitzea izan du helburu bezala [[Ameriketako Estatu Batuetako Energia Saila|Energia Sailak]] iman iraunkorren teknologiari dagokionez, eta hori dela-eta ikerketa horiek finantzatzen hasi da. Agency-Energy Ikerketa Proiektu Aurreratuak (ARPA-E) Teknologia Kritikoetan “Rare Earth Alternatives in Critical Technologies” (REACT) programa bultzatu du, 31,6 milioi dolarreko inbertsioa eginez 2011n <ref name=":1" />. == Erreferentziak == tcxnjkmxoc71a4e74jv8u9evbtgwr7w 2 1213939 9983778 9982251 2024-11-28T13:16:05Z Anemarinp 167782 9983778 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ane Marin eta Oier Leizaola}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Teoria de las limitaciones}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Theory of constraints}} {{Lanean|Ane Marin eta Oier Leizaola}} '''Sarrera''' Murrizketen teoria(TOC, ingelesez,''[[Theory of constraints|Theory of Constraints]])'' kudeaketa-paradigma bat da, edozen sistema kudeagarrik bere helburuak lortzeko muga gutxi batzuk dituela uste duena. Beti dago gutxienez mugapen bat, eta teoria honek prozesu bat erabili ohi du, mugapena identifikatzeko eta erakundearen gainerako egitura horren inguruan berregituratzeko. TOCk esaldi arrun bat berenganatzen du "kate bat ez da inoiz bere lotura ahulena baino indartsuagoa". Honen esanahia da, erakundek eta prozesuak ahulak direla, zati edo pertsona ahulenak beti kalte egin ahal dituztela, edo emaitzari modu negatiboan eragin diezaioke == Historia == Murrizketen teoria [[kudeaketa-filosofia]] orokor bat da, [[Eliyahu M. Goldratt|Eliyahu M. Goldrattek]] garatu zuen, 1984an argitaratu zen  The Goal izeneko liburuan. Erakundeei etengabe beren helburuak lortzen laguntzera bideratua dago teoria hau, enpresaren murrizketak identifikatuz eta hauek garatuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Pr|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=1992|edizioa=2., rev. ed|isbn=978-0-88427-061-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Goldrattek [[Proiektuen kudeaketa|proiektuen kudeaketara]] egokitu zuen kontzeptua beranduago, [[Critical Chain]] liburuarekin, 1997an argitaratua. Goldratt baino lehenago, antzeko kontzeptu baten hedatzailea [[Wolfgang Mewes]], ekonomilari alemaniarra, izan zen, boterera bideratutako kudeaketaren teoriari buruzko argitalpenekin. Wolfgang Mewesen argitalpenak FAZ Verlag, Frankfurter Allgemeine Zeitung Alemaniako egunkariaren argitaletxearen bitartez merkaturatu eta ezagutu ziren. Hala ere, mugaren teoriaen paradigma Goldrattek erabili zuen lehen aldiz. == Oinarriak == === Funtsezko puntuak === Mugapenaren teoriaren oinarri nagusia da erakundeak hiru neurketa irizpideren bidez neurtu eta kontrola daitezkeela: ''irteera'', ''operazio-gastua'' eta ''inbentarioa''. Inbentarioa sistema batek saldu nahi dituen gauzak erosteko inbertitu duen diru guztia da. Operazio-gastua, berriz, sistema batek inbentarioa irteera bihurtzeko gastatzen duen diru guztia da. Irteera sistema batek salmenten bidez dirua sortzeko duen tasa da. Helburua bera lortu aurretik, lehenik ezinbesteko baldintzak bete behar dira. Baldintza hauek normalean segurtasuna, kalitatea, betebehar legalak eta abar barne hartzen dituzte. Enpresa gehienentzat, helburua irabazia lortzea da. Hala ere, erakunde eta irabazi-asmorik gabeko negozio askorentzat, dirua irabaztea helburua lortzeko ezinbesteko baldintza da. Helburua edo baldintza beharrezkoa izan, irteera, inbentario eta operazio-gastuen arabera erabaki ekonomiko zuzenak hartzea ezinbesteko eskakizuna da. === Bideratzeko bost urratsak === '''[[Reductio ad absurdum]]''' argudioa honakoa da: ez balego ezer sistemari irteera handiagoa (hau da, denbora-unitate bakoitzeko helburu-unitate gehiago) lortzea eragozten duena, irteera infinitua izango litzateke – eta hori ezinezkoa da benetako sistema batean. Irteera orokorra handitzeko, mugapearen bidezko fluxua handitzea da modu bakarra. Baldin eta sistema baten helburua zehaztu eta neurketak definitu badira, jarraitu beharreko urratsak honako hauek dira: # Identifikatu sistemaren mugapen(a/k). # Erabaki nola aprobetxatu sistemaren mugapen(a/k). # Azpimarratu gainerako guztia aurreko erabakiaren arabera. # Hobetu sistemaren mugapen(a/k). # '''Abisua!''' Aurreko urratsetan mugapen bat gainditu bada, itzuli 1. urratsera, baina ez utzi [[Inertzia|inertziak]] sistemaren mugapen berri bat sortzea. Erakunde komertzial baten helburua honakoa da: "Orain eta etorkizunean diru gehiago irabaztea", eta bere neurketak irteera-kontabilitatearen bidez ematen dira: irteera, inbentarioa eta operazio-gastuak. Bost fokuratze-urratsen helburua da etengabeko hobekuntza-ahaleginak bideratzea erakundearen mugen inguruan. TOC literaturan, hau '''etengabeko hobekuntza-prozesua''' (POOGI, ingelesez ''[[Process of Ongoing Improvement]]'') deitzen da. Fokalizazio-urrats horiek funtsezkoak dira ondoren aipatzen diren aplikazio zehatzak garatzeko. === Murrizketa motak === Murrizketa sistemari bere helburua lortzea eragozten dion edozer da. Murrizketak modu ugarietan ager daitezke, baina TOCren oinarrizko printzipio bat da ez daudela hamar edo ehunka muga enpresa batean, gutxienez bat dago, baina, gehienez ere, gutxi batzuk besterik ez egongo dira edozein sistematan. Murrizketak sistemaren barnekoak edo kanpokoak izan daitezke. Barne-murrizketa motak: # Ekipamendua: gaur egungo ekipamenduak erabiltzen diren moduak sistemak zerbitzuak ekoizteko duen gaitasuna mugatzen du. # Jendea: Pertsonek dituzten eredu mentalak eta pentsamenduak murrizketa bilakatu daitezke. Haien jokabidean eraginez. # Politika: idatzizko edo idatzi gabeko politikek sitema batek gehiago produzitzea eragotzi dezakete. Kanpo-murrizketak sistemak merkatuak jasango duena baino gehiago ekoitzi dezakeenean gertatzen da. Hori horrela bada, erakundeak bere produktu edo zerbitzuen eskaera handitzeko mekanismoetan zentratu beharko luke. === Murrizketa hautsi === Murrizketa baten irteera-kapazitatea hainbeste handitu bada non sistema osoaren mugatzeko faktore ez den, horri "mugapena hautsi" dela esaten zaio. Orain mugatzeko faktorea sistema barruko beste zati bat izan daiteke, edo sistema kanpokoa izan daiteke (kanpo mugapena). Hori ez da eten bat egitearekin nahastu behar. == Aplikazioak == Fokuratze-urrats hauek, etengabeko hobekuntza-prozesu honek, fabrikazioan, proiektuen kudeaketan, hornidura-katean/banaketa eta beste hainbat arlotan soluzio espezifikoak sortu ditu. Beste tresna batzuk (batez ere "pentsamendu-prozesua") ere TOC aplikazioak ekarri dituzte [[marketin]], [[salmenta]] eta [[Finantzak|finantza]] arloetan. Hona hemen arlo hauetan aplikatutako soluzioak: === Operazioak === Fabrikazio-arloko eta operazio-kudeaketako soluzioak sistemara materialak sartzea bultzatu beharrean, sistematik materialak ateratzea bilatzen du. Erabili ohi den metodologia nagusia drum-buffer-rope ('''DBR''') da, eta simplified drum-buffer-rope ('''S-DBR''') izeneko aldaera bat ere badago. [[Drum-buffer-rope]] fabrikazioaren exekuzio-metodologia bat da, sistema batek emandako irteera bakarrik sistemaren mugapenean emandako irteeraren berdina izan daitekeela oinarrituta. === Abiadura handiko produkzio prozesu automatizatuak === === Hornikuntza-katea eta logistika === == Pentsamendu prozesua == -Arazoak konpontzeko eta prozesua aurrera eramateko eman beharreko pausoak == Kritikak == '''Drum-buffer-rope-ren suboptimizitatea''' TOC lineako programazio teknikekin alderatuta positiboki ebaluatu bada ere,<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Auckland-eko Unibertsitateko D. Trietsch-ek dio DBR metodologiak lehiakideek baino ahulagoa dela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dan|abizena=Trietsch|izenburua=From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)|orrialdeak=105–115|data=2005-02-23|url=https://journals.sagepub.com/doi/full/10.3233/HSM-2005-24109|aldizkaria=Human Systems Management|alea=1|zenbakia=24|editore-abizena=Ronen|editore-izena=Boaz|doi=10.3233/HSM-2005-24109|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Getulio Vargas Fundazioko Linhares-ek erakutsi du TOC-ren produktuen nahasketa optimoa ez dela emaitza optimoak emango, P=NP izatea suposatuz.[24] '''Onartzen ez den zorra''' == Erreferentziak == 1.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M.&#x3B;&#x20;Cox,&#x20;Jeff. &#x20;(1992).&#x20;''The goal: a process of ongoing improvement.'' &#x20;(2., rev. ed. argitaraldia)&#x20;North River Pr&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-061-4|978-0-88427-061-4]].&#x20; 1.^{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=}} 2. ^Trietsch,Dan. (2005-02-23).Ronen, Boazed.«From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)»''Human Systems Management.''24(1): 105–115[[Digital object identifier|.doi:10.3233/HSM-2005-24109]] == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Ingeniaritza-enpresak]] [[Kategoria:Lidergoa]] [[Kategoria:Prozesu ingeniaritza]] splp3rmy1uj5r14544kdjb2kg9w75tg 9983831 9983778 2024-11-28T13:41:21Z Anemarinp 167782 9983831 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ane Marin eta Oier Leizaola}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Teoria de las limitaciones}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Theory of constraints}} {{Lanean|Ane Marin eta Oier Leizaola}} '''Sarrera''' Murrizketen teoria(TOC, ingelesez,''[[Theory of constraints]])'' kudeaketa-paradigma bat da, edozen sistema kudeagarrik bere helburuak lortzeko muga gutxi batzuk dituela uste duena. Beti dago gutxienez mugapen bat, eta teoria honek prozesu bat erabili ohi du, mugapena identifikatzeko eta erakundearen gainerako egitura horren inguruan berregituratzeko. TOCk esaldi arrun bat berenganatzen du "kate bat ez da inoiz bere lotura ahulena baino indartsuagoa". Honen esanahia da, erakundek eta prozesuak ahulak direla, zati edo pertsona ahulenak beti kalte egin ahal dituztela, edo emaitzari modu negatiboan eragin diezaioke == Historia == Murrizketen teoria [[kudeaketa-filosofia]] orokor bat da, [[Eliyahu M. Goldratt|Eliyahu M. Goldrattek]] garatu zuen, 1984an argitaratu zen  The Goal izeneko liburuan. Erakundeei etengabe beren helburuak lortzen laguntzera bideratua dago teoria hau, enpresaren murrizketak identifikatuz eta hauek garatuz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Pr|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=1992|edizioa=2., rev. ed|isbn=978-0-88427-061-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Goldrattek [[Proiektuen kudeaketa|proiektuen kudeaketara]] egokitu zuen kontzeptua beranduago, [[Critical Chain]] liburuarekin, 1997an argitaratua. Goldratt baino lehenago, antzeko kontzeptu baten hedatzailea [[Wolfgang Mewes]] , ekonomilari alemaniarra, izan zen, boterera bideratutako kudeaketaren teoriari buruzko argitalpenekin. Wolfgang Mewesen argitalpenak FAZ Verlag, Frankfurter Allgemeine Zeitung Alemaniako egunkariaren argitaletxearen bitartez merkaturatu eta ezagutu ziren. Hala ere, mugaren teoriaen paradigma Goldrattek erabili zuen lehen aldiz. == Oinarriak == === Funtsezko puntuak === Mugapenaren teoriaren oinarri nagusia da erakundeak hiru neurketa irizpideren bidez neurtu eta kontrola daitezkeela: ''irteera'', ''operazio-gastua'' eta ''inbentarioa''. Inbentarioa sistema batek saldu nahi dituen gauzak erosteko inbertitu duen diru guztia da. Operazio-gastua, berriz, sistema batek inbentarioa irteera bihurtzeko gastatzen duen diru guztia da. Irteera sistema batek salmenten bidez dirua sortzeko duen tasa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Eliyahu M|abizena=Goldratt|urtea=1998|izenburua=Essays on the Theory of Constraints.|argitaletxea=[Great Barrington, Massachusetts]: North River Press|ISBN=0-88427-159-5}}</ref> Helburua bera lortu aurretik, lehenik ezinbesteko baldintzak bete behar dira. Baldintza hauek normalean segurtasuna, kalitatea, betebehar legalak eta abar barne hartzen dituzte. Enpresa gehienentzat, helburua irabazia lortzea da. Hala ere, erakunde eta irabazi-asmorik gabeko negozio askorentzat, dirua irabaztea helburua lortzeko ezinbesteko baldintza da. Helburua edo baldintza beharrezkoa izan, irteera, inbentario eta operazio-gastuen arabera erabaki ekonomiko zuzenak hartzea ezinbesteko eskakizuna da. === Bideratzeko bost urratsak === '''[[Reductio ad absurdum]]''' argudioa honakoa da: ez balego ezer sistemari irteera handiagoa (hau da, denbora-unitate bakoitzeko helburu-unitate gehiago) lortzea eragozten duena, irteera infinitua izango litzateke – eta hori ezinezkoa da benetako sistema batean. Irteera orokorra handitzeko, mugapearen bidezko fluxua handitzea da modu bakarra.<ref name=":0" /> Baldin eta sistema baten helburua zehaztu eta neurketak definitu badira, jarraitu beharreko urratsak honako hauek dira: # Identifikatu sistemaren mugapen(a/k). # Erabaki nola aprobetxatu sistemaren mugapen(a/k). # Azpimarratu gainerako guztia aurreko erabakiaren arabera. # Hobetu sistemaren mugapen(a/k). # '''Abisua!''' Aurreko urratsetan mugapen bat gainditu bada, itzuli 1. urratsera, baina ez utzi [[Inertzia|inertziak]] sistemaren mugapen berri bat sortzea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Press|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=2004|edizioa=3., rev. ed., 20. anniversary ed|isbn=978-0-88427-178-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Erakunde komertzial baten helburua honakoa da: "Orain eta etorkizunean diru gehiago irabaztea",<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Theory of constraints handbook|argitaletxea=McGraw-Hill|data=2010|editore-abizena=Cox|editore-izena=James F.|isbn=978-0-07-166554-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta bere neurketak irteera-kontabilitatearen bidez ematen dira: irteera, inbentarioa eta operazio-gastuak. Bost fokuratze-urratsen helburua da etengabeko hobekuntza-ahaleginak bideratzea erakundearen mugen inguruan. TOC literaturan, hau '''etengabeko hobekuntza-prozesua''' (POOGI, ingelesez ''[[Process of Ongoing Improvement]]'') deitzen da. Fokalizazio-urrats horiek funtsezkoak dira ondoren aipatzen diren aplikazio zehatzak garatzeko. === Murrizketa motak === Murrizketa sistemari bere helburua lortzea eragozten dion edozer da. Murrizketak modu ugarietan ager daitezke, baina TOCren oinarrizko printzipio bat da ez daudela hamar edo ehunka muga enpresa batean, gutxienez bat dago, baina, gehienez ere, gutxi batzuk besterik ez egongo dira edozein sistematan. Murrizketak sistemaren barnekoak edo kanpokoak izan daitezke. Barne-murrizketa motak: # Ekipamendua: gaur egungo ekipamenduak erabiltzen diren moduak sistemak zerbitzuak ekoizteko duen gaitasuna mugatzen du. # Jendea: Pertsonek dituzten eredu mentalak eta pentsamenduak murrizketa bilakatu daitezke. Haien jokabidean eraginez. # Politika: idatzizko edo idatzi gabeko politikek sitema batek gehiago produzitzea eragotzi dezakete. Kanpo-murrizketak sistemak merkatuak jasango duena baino gehiago ekoitzi dezakeenean gertatzen da. Hori horrela bada, erakundeak bere produktu edo zerbitzuen eskaera handitzeko mekanismoetan zentratu beharko luke. === Murrizketa hautsi === Murrizketa baten irteera-kapazitatea hainbeste handitu bada non sistema osoaren mugatzeko faktore ez den, horri "mugapena hautsi" dela esaten zaio. Orain mugatzeko faktorea sistema barruko beste zati bat izan daiteke, edo sistema kanpokoa izan daiteke (kanpo mugapena). Hori ez da eten bat egitearekin nahastu behar. == Aplikazioak == Fokuratze-urrats hauek, etengabeko hobekuntza-prozesu honek, fabrikazioan, proiektuen kudeaketan, hornidura-katean/banaketa eta beste hainbat arlotan soluzio espezifikoak sortu ditu. Beste tresna batzuk (batez ere "pentsamendu-prozesua") ere TOC aplikazioak ekarri dituzte [[marketin]], [[salmenta]] eta [[Finantzak|finantza]] arloetan. Hona hemen arlo hauetan aplikatutako soluzioak: === Operazioak === Fabrikazio-arloko eta operazio-kudeaketako soluzioak sistemara materialak sartzea bultzatu beharrean, sistematik materialak ateratzea bilatzen du. Erabili ohi den metodologia nagusia drum-buffer-rope ('''DBR''')<ref>{{erreferentzia|izena=Fox, Robert|abizena=Goldratt, Eliyahu|urtea=1986|izenburua=The Race|argitaletxea=[Croton-on-Hudson, New York]: North River Press.|ISBN=978-0-88427-062-1.}}</ref> da, eta simplified drum-buffer-rope ('''S-DBR''')<ref>{{Erreferentzia|izena=Eli|abizena=Schragenheim|izenburua=Manufacturing at Warp Speed|abizena2=Dettmer|izena2=H William|data=2000-09-28|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781482279214|doi=10.4324/9781482279214|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izeneko aldaera bat ere badago. [[Drum-buffer-rope]] fabrikazioaren exekuzio-metodologia bat da, sistema batek emandako irteera bakarrik sistemaren mugapenean emandako irteeraren berdina izan daitekeela oinarrituta. === Abiadura handiko produkzio prozesu automatizatuak === === Hornikuntza-katea eta logistika === == Pentsamendu prozesua == -Arazoak konpontzeko eta prozesua aurrera eramateko eman beharreko pausoak == Kritikak == '''Drum-buffer-rope-ren suboptimizitatea''' TOC lineako programazio teknikekin alderatuta positiboki ebaluatu bada ere,<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Auckland-eko Unibertsitateko D. Trietsch-ek dio DBR metodologiak lehiakideek baino ahulagoa dela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dan|abizena=Trietsch|izenburua=From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)|orrialdeak=105–115|data=2005-02-23|url=https://journals.sagepub.com/doi/full/10.3233/HSM-2005-24109|aldizkaria=Human Systems Management|alea=1|zenbakia=24|editore-abizena=Ronen|editore-izena=Boaz|doi=10.3233/HSM-2005-24109|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{erreferentzia|izenburua=Theory of Constraints|url=http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf}}</ref>Getulio Vargas Fundazioko Linhares-ek erakutsi du TOC-ren produktuen nahasketa optimoa ez dela emaitza optimoak emango, P=NP izatea suposatuz.[24] '''Onartzen ez den zorra''' == Erreferentziak == 1.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M.&#x3B;&#x20;Cox,&#x20;Jeff. &#x20;(1992).&#x20;''The goal: a process of ongoing improvement.'' &#x20;(2., rev. ed. argitaraldia)&#x20;North River Pr&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-061-4|978-0-88427-061-4]].&#x20; 2.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M. &#x20;(1998).&#x20;''Essays on the Theory of Constraints..'' &#x20;[Great Barrington, Massachusetts]: North River Press&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/0-88427-159-5|0-88427-159-5]].. 3.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M.&#x3B;&#x20;Cox,&#x20;Jeff. &#x20;(2004).&#x20;''The goal: a process of ongoing improvement.'' &#x20;(3., rev. ed., 20. anniversary ed. argitaraldia)&#x20;North River Press&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-178-9|978-0-88427-178-9]]. 4.^Cox, James F., ed.&#x20;(2010).&#x20;''Theory of constraints handbook.'' &#x20;McGraw-Hill&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-07-166554-4|978-0-07-166554-4]]. 5.^Goldratt, Eliyahu,&#x20;Fox, Robert. &#x20;(1986).&#x20;''The Race.'' &#x20;[Croton-on-Hudson, New York]: North River Press.&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-062-1.|978-0-88427-062-1.]] 6.^Schragenheim,&#x20;Eli&#x3B;&#x20;Dettmer,&#x20;H William. &#x20;(2000-09-28).&#x20;''Manufacturing at Warp Speed.'' &#x20;[[Digital object identifier|doi]]:10.4324/9781482279214.&#x20; 1.^{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=}} 2. ^Trietsch,Dan. (2005-02-23).Ronen, Boazed.«From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)»''Human Systems Management.''24(1): 105–115[[Digital object identifier|.doi:10.3233/HSM-2005-24109]] .[./Http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf ^http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf] D. Trietsch, From the Flawed "Theory of Constraints" to Hierarchically Balancing Criticalities (HBC), Department of Information Systems and Operations Management, University of Auckland, Working Paper No. 281, May 2004. == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Ingeniaritza-enpresak]] [[Kategoria:Lidergoa]] [[Kategoria:Prozesu ingeniaritza]] 5qjtjbdx2vpv0izxdp277t49vphmc4d 9983842 9983831 2024-11-28T13:48:14Z Anemarinp 167782 9983842 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ane Marin eta Oier Leizaola}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Teoria de las limitaciones}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Theory of constraints}} {{Lanean|Ane Marin eta Oier Leizaola}} '''Sarrera''' Murrizketen teoria(TOC, ingelesez,''[[Theory of constraints]])'' kudeaketa-paradigma bat da, edozen sistema kudeagarrik bere helburuak lortzeko muga gutxi batzuk dituela uste duena. Beti dago gutxienez mugapen bat, eta teoria honek prozesu bat erabili ohi du, mugapena identifikatzeko eta erakundearen gainerako egitura horren inguruan berregituratzeko. TOCk esaldi arrun bat berenganatzen du "kate bat ez da inoiz bere lotura ahulena baino indartsuagoa". Honen esanahia da, erakundek eta prozesuak ahulak direla, zati edo pertsona ahulenak beti kalte egin ahal dituztela, edo emaitzari modu negatiboan eragin diezaioke == Historia == Murrizketen teoria [[kudeaketa-filosofia]] orokor bat da, [[Eliyahu M. Goldratt|Eliyahu M. Goldrattek]] garatu zuen, 1984an argitaratu zen  The Goal izeneko liburuan. Erakundeei etengabe beren helburuak lortzen laguntzera bideratua dago teoria hau, enpresaren murrizketak identifikatuz eta hauek garatuz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Pr|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=1992|edizioa=2., rev. ed|isbn=978-0-88427-061-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Goldrattek [[Proiektuen kudeaketa|proiektuen kudeaketara]] egokitu zuen kontzeptua beranduago, [[Critical Chain]] liburuarekin, 1997an argitaratua. Goldratt baino lehenago, antzeko kontzeptu baten hedatzailea [[Wolfgang Mewes]] , ekonomilari alemaniarra, izan zen, boterera bideratutako kudeaketaren teoriari buruzko argitalpenekin. Wolfgang Mewesen argitalpenak FAZ Verlag, Frankfurter Allgemeine Zeitung Alemaniako egunkariaren argitaletxearen bitartez merkaturatu eta ezagutu ziren. Hala ere, mugaren teoriaen paradigma Goldrattek erabili zuen lehen aldiz. == Oinarriak == === Funtsezko puntuak === Mugapenaren teoriaren oinarri nagusia da erakundeak hiru neurketa irizpideren bidez neurtu eta kontrola daitezkeela: ''irteera'', ''operazio-gastua'' eta ''inbentarioa''. Inbentarioa sistema batek saldu nahi dituen gauzak erosteko inbertitu duen diru guztia da. Operazio-gastua, berriz, sistema batek inbentarioa irteera bihurtzeko gastatzen duen diru guztia da. Irteera sistema batek salmenten bidez dirua sortzeko duen tasa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Eliyahu M|abizena=Goldratt|urtea=1998|izenburua=Essays on the Theory of Constraints.|argitaletxea=[Great Barrington, Massachusetts]: North River Press|ISBN=0-88427-159-5}}</ref> Helburua bera lortu aurretik, lehenik ezinbesteko baldintzak bete behar dira. Baldintza hauek normalean segurtasuna, kalitatea, betebehar legalak eta abar barne hartzen dituzte. Enpresa gehienentzat, helburua irabazia lortzea da. Hala ere, erakunde eta irabazi-asmorik gabeko negozio askorentzat, dirua irabaztea helburua lortzeko ezinbesteko baldintza da. Helburua edo baldintza beharrezkoa izan, irteera, inbentario eta operazio-gastuen arabera erabaki ekonomiko zuzenak hartzea ezinbesteko eskakizuna da. === Bideratzeko bost urratsak === '''[[Reductio ad absurdum]]''' argudioa honakoa da: ez balego ezer sistemari irteera handiagoa (hau da, denbora-unitate bakoitzeko helburu-unitate gehiago) lortzea eragozten duena, irteera infinitua izango litzateke – eta hori ezinezkoa da benetako sistema batean. Irteera orokorra handitzeko, mugapearen bidezko fluxua handitzea da modu bakarra.<ref name=":0" /> Baldin eta sistema baten helburua zehaztu eta neurketak definitu badira, jarraitu beharreko urratsak honako hauek dira: # Identifikatu sistemaren mugapen(a/k). # Erabaki nola aprobetxatu sistemaren mugapen(a/k). # Azpimarratu gainerako guztia aurreko erabakiaren arabera. # Hobetu sistemaren mugapen(a/k). # '''Abisua!''' Aurreko urratsetan mugapen bat gainditu bada, itzuli 1. urratsera, baina ez utzi [[Inertzia|inertziak]] sistemaren mugapen berri bat sortzea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Press|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=2004|edizioa=3., rev. ed., 20. anniversary ed|isbn=978-0-88427-178-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Erakunde komertzial baten helburua honakoa da: "Orain eta etorkizunean diru gehiago irabaztea",<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Theory of constraints handbook|argitaletxea=McGraw-Hill|data=2010|editore-abizena=Cox|editore-izena=James F.|isbn=978-0-07-166554-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta bere neurketak irteera-kontabilitatearen bidez ematen dira: irteera, inbentarioa eta operazio-gastuak. Bost fokuratze-urratsen helburua da etengabeko hobekuntza-ahaleginak bideratzea erakundearen mugen inguruan. TOC literaturan, hau '''etengabeko hobekuntza-prozesua''' (POOGI, ingelesez ''[[Process of Ongoing Improvement]]'') deitzen da. Fokalizazio-urrats horiek funtsezkoak dira ondoren aipatzen diren aplikazio zehatzak garatzeko. === Murrizketa motak === Murrizketa sistemari bere helburua lortzea eragozten dion edozer da. Murrizketak modu ugarietan ager daitezke, baina TOCren oinarrizko printzipio bat da ez daudela hamar edo ehunka muga enpresa batean, gutxienez bat dago, baina, gehienez ere, gutxi batzuk besterik ez egongo dira edozein sistematan. Murrizketak sistemaren barnekoak edo kanpokoak izan daitezke. Barne-murrizketa motak: # Ekipamendua: gaur egungo ekipamenduak erabiltzen diren moduak sistemak zerbitzuak ekoizteko duen gaitasuna mugatzen du. # Jendea: Pertsonek dituzten eredu mentalak eta pentsamenduak murrizketa bilakatu daitezke. Haien jokabidean eraginez. # Politika: idatzizko edo idatzi gabeko politikek sitema batek gehiago produzitzea eragotzi dezakete. Kanpo-murrizketak sistemak merkatuak jasango duena baino gehiago ekoitzi dezakeenean gertatzen da. Hori horrela bada, erakundeak bere produktu edo zerbitzuen eskaera handitzeko mekanismoetan zentratu beharko luke. === Murrizketa hautsi === Murrizketa baten irteera-kapazitatea hainbeste handitu bada non sistema osoaren mugatzeko faktore ez den, horri "mugapena hautsi" dela esaten zaio. Orain mugatzeko faktorea sistema barruko beste zati bat izan daiteke, edo sistema kanpokoa izan daiteke (kanpo mugapena). Hori ez da eten bat egitearekin nahastu behar. == Aplikazioak == Fokuratze-urrats hauek, etengabeko hobekuntza-prozesu honek, fabrikazioan, proiektuen kudeaketan, hornidura-katean/banaketa eta beste hainbat arlotan soluzio espezifikoak sortu ditu. Beste tresna batzuk (batez ere "pentsamendu-prozesua") ere TOC aplikazioak ekarri dituzte [[marketin]], [[salmenta]] eta [[Finantzak|finantza]] arloetan. Hona hemen arlo hauetan aplikatutako soluzioak: === Operazioak === Fabrikazio-arloko eta operazio-kudeaketako soluzioak sistemara materialak sartzea bultzatu beharrean, sistematik materialak ateratzea bilatzen du. Erabili ohi den metodologia nagusia drum-buffer-rope ('''DBR''')<ref>{{erreferentzia|izena=Fox, Robert|abizena=Goldratt, Eliyahu|urtea=1986|izenburua=The Race|argitaletxea=[Croton-on-Hudson, New York]: North River Press.|ISBN=978-0-88427-062-1.}}</ref> da, eta simplified drum-buffer-rope ('''S-DBR''')<ref>{{Erreferentzia|izena=Eli|abizena=Schragenheim|izenburua=Manufacturing at Warp Speed|abizena2=Dettmer|izena2=H William|data=2000-09-28|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781482279214|doi=10.4324/9781482279214|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izeneko aldaera bat ere badago. [[Drum-buffer-rope]] fabrikazioaren exekuzio-metodologia bat da, sistema batek emandako irteera bakarrik sistemaren mugapenean emandako irteeraren berdina izan daitekeela oinarrituta. === Abiadura handiko produkzio prozesu automatizatuak === === Hornikuntza-katea eta logistika === == Pentsamendu prozesua == -Arazoak konpontzeko eta prozesua aurrera eramateko eman beharreko pausoak == Kritikak == '''Drum-buffer-rope-ren suboptimizitatea''' TOC lineako programazio teknikekin alderatuta positiboki ebaluatu bada ere,<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Auckland-eko Unibertsitateko D. Trietsch-ek dio DBR metodologiak lehiakideek baino ahulagoa dela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dan|abizena=Trietsch|izenburua=From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)|orrialdeak=105–115|data=2005-02-23|url=https://journals.sagepub.com/doi/full/10.3233/HSM-2005-24109|aldizkaria=Human Systems Management|alea=1|zenbakia=24|editore-abizena=Ronen|editore-izena=Boaz|doi=10.3233/HSM-2005-24109|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{erreferentzia|izenburua=Theory of Constraints|url=http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf}}</ref>Getulio Vargas Fundazioko Linhares-ek erakutsi du TOC-ren produktuen nahasketa optimoa ez dela emaitza optimoak emango, P=NP izatea suposatuz.[24] '''Onartzen ez den zorra''' Duncanek (Steynek aipatzen duen bezala) <ref>{{Erreferentzia|izena=Herman|abizena=Steyn|izenburua=An investigation into the fundamentals of critical chain project scheduling|orrialdeak=363–369|data=2001-08|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0263-7863(00)00026-0|aldizkaria=International Journal of Project Management|alea=6|zenbakia=19|issn=0263-7863|doi=10.1016/s0263-7863(00)00026-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>dio TOC asko mailegatzen dela Forresterrek 50eko hamarkadan garatutako sistemen dinamiketatik eta Bigarren Mundu Gerrakoa den prozesu estatistikoen kontroletik. Eta Noreen Smithek eta Mackeyk, TOCi buruzko txosten independentean, adierazten dute TOCeko hainbat kontzeptu giltzarri "azken hamarkadetan gai izan direla kudeaketa-kontabilitateko testuliburuetan. "[17]: 149 €Goldratt-en liburuek ez dute onartzen TOCek aurreko 40 urtetik gorako ikerketa eta praktika zientifikoei maileguan ematen dienik, bereziki programaren ebaluazioari eta berrikuspenari/bide kritikoaren metodoari (PERT/CPM) eta denboraren araberako estrategiari dagokienez. == Erreferentziak == 1.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M.&#x3B;&#x20;Cox,&#x20;Jeff. &#x20;(1992).&#x20;''The goal: a process of ongoing improvement.'' &#x20;(2., rev. ed. argitaraldia)&#x20;North River Pr&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-061-4|978-0-88427-061-4]].&#x20; 2.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M. &#x20;(1998).&#x20;''Essays on the Theory of Constraints..'' &#x20;[Great Barrington, Massachusetts]: North River Press&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/0-88427-159-5|0-88427-159-5]].. 3.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M.&#x3B;&#x20;Cox,&#x20;Jeff. &#x20;(2004).&#x20;''The goal: a process of ongoing improvement.'' &#x20;(3., rev. ed., 20. anniversary ed. argitaraldia)&#x20;North River Press&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-178-9|978-0-88427-178-9]]. 4.^Cox, James F., ed.&#x20;(2010).&#x20;''Theory of constraints handbook.'' &#x20;McGraw-Hill&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-07-166554-4|978-0-07-166554-4]]. 5.^Goldratt, Eliyahu,&#x20;Fox, Robert. &#x20;(1986).&#x20;''The Race.'' &#x20;[Croton-on-Hudson, New York]: North River Press.&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-062-1.|978-0-88427-062-1.]] 6.^Schragenheim,&#x20;Eli&#x3B;&#x20;Dettmer,&#x20;H William. &#x20;(2000-09-28).&#x20;''Manufacturing at Warp Speed.'' &#x20;[[Digital object identifier|doi]]:10.4324/9781482279214.&#x20; 1.^{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=}} 2. ^Trietsch,Dan. (2005-02-23).Ronen, Boazed.«From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)»''Human Systems Management.''24(1): 105–115[[Digital object identifier|.doi:10.3233/HSM-2005-24109]] ^http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf] D. Trietsch, From the Flawed "Theory of Constraints" to Hierarchically Balancing Criticalities (HBC), Department of Information Systems and Operations Management, University of Auckland, Working Paper No. 281, May 2004. ^Steyn,&#x20;Herman. &#x20;(2001-08).&#x20;«An investigation into the fundamentals of critical chain project scheduling»&#x20;''International Journal of Project Management''&#x20;19&#x20;(6): 363–369.&#x20;[[Digital object identifier|doi]]:10.1016/s0263-7863(00)00026-0.&#x20;[[ISSN|ISSN 0263-7863.]] == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Ingeniaritza-enpresak]] [[Kategoria:Lidergoa]] [[Kategoria:Prozesu ingeniaritza]] 5epmli6igqys6lbvv1mucpakfxc6y6z 9983850 9983842 2024-11-28T13:50:08Z Anemarinp 167782 /* Kanpo estekak */ 9983850 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ane Marin eta Oier Leizaola}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Teoria de las limitaciones}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Theory of constraints}} {{Lanean|Ane Marin eta Oier Leizaola}} '''Sarrera''' Murrizketen teoria(TOC, ingelesez,''[[Theory of constraints]])'' kudeaketa-paradigma bat da, edozen sistema kudeagarrik bere helburuak lortzeko muga gutxi batzuk dituela uste duena. Beti dago gutxienez mugapen bat, eta teoria honek prozesu bat erabili ohi du, mugapena identifikatzeko eta erakundearen gainerako egitura horren inguruan berregituratzeko. TOCk esaldi arrun bat berenganatzen du "kate bat ez da inoiz bere lotura ahulena baino indartsuagoa". Honen esanahia da, erakundek eta prozesuak ahulak direla, zati edo pertsona ahulenak beti kalte egin ahal dituztela, edo emaitzari modu negatiboan eragin diezaioke == Historia == Murrizketen teoria [[kudeaketa-filosofia]] orokor bat da, [[Eliyahu M. Goldratt|Eliyahu M. Goldrattek]] garatu zuen, 1984an argitaratu zen  The Goal izeneko liburuan. Erakundeei etengabe beren helburuak lortzen laguntzera bideratua dago teoria hau, enpresaren murrizketak identifikatuz eta hauek garatuz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Pr|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=1992|edizioa=2., rev. ed|isbn=978-0-88427-061-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Goldrattek [[Proiektuen kudeaketa|proiektuen kudeaketara]] egokitu zuen kontzeptua beranduago, [[Critical Chain]] liburuarekin, 1997an argitaratua. Goldratt baino lehenago, antzeko kontzeptu baten hedatzailea [[Wolfgang Mewes]] , ekonomilari alemaniarra, izan zen, boterera bideratutako kudeaketaren teoriari buruzko argitalpenekin. Wolfgang Mewesen argitalpenak FAZ Verlag, Frankfurter Allgemeine Zeitung Alemaniako egunkariaren argitaletxearen bitartez merkaturatu eta ezagutu ziren. Hala ere, mugaren teoriaen paradigma Goldrattek erabili zuen lehen aldiz. == Oinarriak == === Funtsezko puntuak === Mugapenaren teoriaren oinarri nagusia da erakundeak hiru neurketa irizpideren bidez neurtu eta kontrola daitezkeela: ''irteera'', ''operazio-gastua'' eta ''inbentarioa''. Inbentarioa sistema batek saldu nahi dituen gauzak erosteko inbertitu duen diru guztia da. Operazio-gastua, berriz, sistema batek inbentarioa irteera bihurtzeko gastatzen duen diru guztia da. Irteera sistema batek salmenten bidez dirua sortzeko duen tasa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Eliyahu M|abizena=Goldratt|urtea=1998|izenburua=Essays on the Theory of Constraints.|argitaletxea=[Great Barrington, Massachusetts]: North River Press|ISBN=0-88427-159-5}}</ref> Helburua bera lortu aurretik, lehenik ezinbesteko baldintzak bete behar dira. Baldintza hauek normalean segurtasuna, kalitatea, betebehar legalak eta abar barne hartzen dituzte. Enpresa gehienentzat, helburua irabazia lortzea da. Hala ere, erakunde eta irabazi-asmorik gabeko negozio askorentzat, dirua irabaztea helburua lortzeko ezinbesteko baldintza da. Helburua edo baldintza beharrezkoa izan, irteera, inbentario eta operazio-gastuen arabera erabaki ekonomiko zuzenak hartzea ezinbesteko eskakizuna da. === Bideratzeko bost urratsak === '''[[Reductio ad absurdum]]''' argudioa honakoa da: ez balego ezer sistemari irteera handiagoa (hau da, denbora-unitate bakoitzeko helburu-unitate gehiago) lortzea eragozten duena, irteera infinitua izango litzateke – eta hori ezinezkoa da benetako sistema batean. Irteera orokorra handitzeko, mugapearen bidezko fluxua handitzea da modu bakarra.<ref name=":0" /> Baldin eta sistema baten helburua zehaztu eta neurketak definitu badira, jarraitu beharreko urratsak honako hauek dira: # Identifikatu sistemaren mugapen(a/k). # Erabaki nola aprobetxatu sistemaren mugapen(a/k). # Azpimarratu gainerako guztia aurreko erabakiaren arabera. # Hobetu sistemaren mugapen(a/k). # '''Abisua!''' Aurreko urratsetan mugapen bat gainditu bada, itzuli 1. urratsera, baina ez utzi [[Inertzia|inertziak]] sistemaren mugapen berri bat sortzea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Press|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=2004|edizioa=3., rev. ed., 20. anniversary ed|isbn=978-0-88427-178-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Erakunde komertzial baten helburua honakoa da: "Orain eta etorkizunean diru gehiago irabaztea",<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Theory of constraints handbook|argitaletxea=McGraw-Hill|data=2010|editore-abizena=Cox|editore-izena=James F.|isbn=978-0-07-166554-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta bere neurketak irteera-kontabilitatearen bidez ematen dira: irteera, inbentarioa eta operazio-gastuak. Bost fokuratze-urratsen helburua da etengabeko hobekuntza-ahaleginak bideratzea erakundearen mugen inguruan. TOC literaturan, hau '''etengabeko hobekuntza-prozesua''' (POOGI, ingelesez ''[[Process of Ongoing Improvement]]'') deitzen da. Fokalizazio-urrats horiek funtsezkoak dira ondoren aipatzen diren aplikazio zehatzak garatzeko. === Murrizketa motak === Murrizketa sistemari bere helburua lortzea eragozten dion edozer da. Murrizketak modu ugarietan ager daitezke, baina TOCren oinarrizko printzipio bat da ez daudela hamar edo ehunka muga enpresa batean, gutxienez bat dago, baina, gehienez ere, gutxi batzuk besterik ez egongo dira edozein sistematan. Murrizketak sistemaren barnekoak edo kanpokoak izan daitezke. Barne-murrizketa motak: # Ekipamendua: gaur egungo ekipamenduak erabiltzen diren moduak sistemak zerbitzuak ekoizteko duen gaitasuna mugatzen du. # Jendea: Pertsonek dituzten eredu mentalak eta pentsamenduak murrizketa bilakatu daitezke. Haien jokabidean eraginez. # Politika: idatzizko edo idatzi gabeko politikek sitema batek gehiago produzitzea eragotzi dezakete. Kanpo-murrizketak sistemak merkatuak jasango duena baino gehiago ekoitzi dezakeenean gertatzen da. Hori horrela bada, erakundeak bere produktu edo zerbitzuen eskaera handitzeko mekanismoetan zentratu beharko luke. === Murrizketa hautsi === Murrizketa baten irteera-kapazitatea hainbeste handitu bada non sistema osoaren mugatzeko faktore ez den, horri "mugapena hautsi" dela esaten zaio. Orain mugatzeko faktorea sistema barruko beste zati bat izan daiteke, edo sistema kanpokoa izan daiteke (kanpo mugapena). Hori ez da eten bat egitearekin nahastu behar. == Aplikazioak == Fokuratze-urrats hauek, etengabeko hobekuntza-prozesu honek, fabrikazioan, proiektuen kudeaketan, hornidura-katean/banaketa eta beste hainbat arlotan soluzio espezifikoak sortu ditu. Beste tresna batzuk (batez ere "pentsamendu-prozesua") ere TOC aplikazioak ekarri dituzte [[marketin]], [[salmenta]] eta [[Finantzak|finantza]] arloetan. Hona hemen arlo hauetan aplikatutako soluzioak: === Operazioak === Fabrikazio-arloko eta operazio-kudeaketako soluzioak sistemara materialak sartzea bultzatu beharrean, sistematik materialak ateratzea bilatzen du. Erabili ohi den metodologia nagusia drum-buffer-rope ('''DBR''')<ref>{{erreferentzia|izena=Fox, Robert|abizena=Goldratt, Eliyahu|urtea=1986|izenburua=The Race|argitaletxea=[Croton-on-Hudson, New York]: North River Press.|ISBN=978-0-88427-062-1.}}</ref> da, eta simplified drum-buffer-rope ('''S-DBR''')<ref>{{Erreferentzia|izena=Eli|abizena=Schragenheim|izenburua=Manufacturing at Warp Speed|abizena2=Dettmer|izena2=H William|data=2000-09-28|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781482279214|doi=10.4324/9781482279214|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izeneko aldaera bat ere badago. [[Drum-buffer-rope]] fabrikazioaren exekuzio-metodologia bat da, sistema batek emandako irteera bakarrik sistemaren mugapenean emandako irteeraren berdina izan daitekeela oinarrituta. === Abiadura handiko produkzio prozesu automatizatuak === === Hornikuntza-katea eta logistika === == Pentsamendu prozesua == -Arazoak konpontzeko eta prozesua aurrera eramateko eman beharreko pausoak == Kritikak == '''Drum-buffer-rope-ren suboptimizitatea''' TOC lineako programazio teknikekin alderatuta positiboki ebaluatu bada ere,<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Auckland-eko Unibertsitateko D. Trietsch-ek dio DBR metodologiak lehiakideek baino ahulagoa dela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dan|abizena=Trietsch|izenburua=From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)|orrialdeak=105–115|data=2005-02-23|url=https://journals.sagepub.com/doi/full/10.3233/HSM-2005-24109|aldizkaria=Human Systems Management|alea=1|zenbakia=24|editore-abizena=Ronen|editore-izena=Boaz|doi=10.3233/HSM-2005-24109|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{erreferentzia|izenburua=Theory of Constraints|url=http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf}}</ref>Getulio Vargas Fundazioko Linhares-ek erakutsi du TOC-ren produktuen nahasketa optimoa ez dela emaitza optimoak emango, P=NP izatea suposatuz.[24] '''Onartzen ez den zorra''' Duncanek (Steynek aipatzen duen bezala) <ref>{{Erreferentzia|izena=Herman|abizena=Steyn|izenburua=An investigation into the fundamentals of critical chain project scheduling|orrialdeak=363–369|data=2001-08|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0263-7863(00)00026-0|aldizkaria=International Journal of Project Management|alea=6|zenbakia=19|issn=0263-7863|doi=10.1016/s0263-7863(00)00026-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>dio TOC asko mailegatzen dela Forresterrek 50eko hamarkadan garatutako sistemen dinamiketatik eta Bigarren Mundu Gerrakoa den prozesu estatistikoen kontroletik. Eta Noreen Smithek eta Mackeyk, TOCi buruzko txosten independentean, adierazten dute TOCeko hainbat kontzeptu giltzarri "azken hamarkadetan gai izan direla kudeaketa-kontabilitateko testuliburuetan. "[17]: 149 €Goldratt-en liburuek ez dute onartzen TOCek aurreko 40 urtetik gorako ikerketa eta praktika zientifikoei maileguan ematen dienik, bereziki programaren ebaluazioari eta berrikuspenari/bide kritikoaren metodoari (PERT/CPM) eta denboraren araberako estrategiari dagokienez. == Erreferentziak == 1.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M.&#x3B;&#x20;Cox,&#x20;Jeff. &#x20;(1992).&#x20;''The goal: a process of ongoing improvement.'' &#x20;(2., rev. ed. argitaraldia)&#x20;North River Pr&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-061-4|978-0-88427-061-4]].&#x20; 2.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M. &#x20;(1998).&#x20;''Essays on the Theory of Constraints..'' &#x20;[Great Barrington, Massachusetts]: North River Press&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/0-88427-159-5|0-88427-159-5]].. 3.^Goldratt,&#x20;Eliyahu M.&#x3B;&#x20;Cox,&#x20;Jeff. &#x20;(2004).&#x20;''The goal: a process of ongoing improvement.'' &#x20;(3., rev. ed., 20. anniversary ed. argitaraldia)&#x20;North River Press&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-178-9|978-0-88427-178-9]]. 4.^Cox, James F., ed.&#x20;(2010).&#x20;''Theory of constraints handbook.'' &#x20;McGraw-Hill&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-07-166554-4|978-0-07-166554-4]]. 5.^Goldratt, Eliyahu,&#x20;Fox, Robert. &#x20;(1986).&#x20;''The Race.'' &#x20;[Croton-on-Hudson, New York]: North River Press.&#x20;[[International Standard Book Number|ISBN]] [[Berezi:BookSources/978-0-88427-062-1.|978-0-88427-062-1.]] 6.^Schragenheim,&#x20;Eli&#x3B;&#x20;Dettmer,&#x20;H William. &#x20;(2000-09-28).&#x20;''Manufacturing at Warp Speed.'' &#x20;[[Digital object identifier|doi]]:10.4324/9781482279214.&#x20; 1.^{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=}} 2. ^Trietsch,Dan. (2005-02-23).Ronen, Boazed.«From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)»''Human Systems Management.''24(1): 105–115[[Digital object identifier|.doi:10.3233/HSM-2005-24109]] ^http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf] D. Trietsch, From the Flawed "Theory of Constraints" to Hierarchically Balancing Criticalities (HBC), Department of Information Systems and Operations Management, University of Auckland, Working Paper No. 281, May 2004. ^Steyn,&#x20;Herman. &#x20;(2001-08).&#x20;«An investigation into the fundamentals of critical chain project scheduling»&#x20;''International Journal of Project Management''&#x20;19&#x20;(6): 363–369.&#x20;[[Digital object identifier|doi]]:10.1016/s0263-7863(00)00026-0.&#x20;[[ISSN|ISSN 0263-7863.]] <references /> == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Ingeniaritza-enpresak]] [[Kategoria:Lidergoa]] [[Kategoria:Prozesu ingeniaritza]] buogd5rqqd1cqo6og905gh1kf1e1c1h 9983858 9983850 2024-11-28T13:54:12Z Anemarinp 167782 9983858 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ane Marin eta Oier Leizaola}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Teoria de las limitaciones}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Theory of constraints}} {{Lanean|Ane Marin eta Oier Leizaola}} '''Sarrera''' Murrizketen teoria(TOC, ingelesez,''[[Theory of constraints]])'' kudeaketa-paradigma bat da, edozen sistema kudeagarrik bere helburuak lortzeko muga gutxi batzuk dituela uste duena. Beti dago gutxienez mugapen bat, eta teoria honek prozesu bat erabili ohi du, mugapena identifikatzeko eta erakundearen gainerako egitura horren inguruan berregituratzeko. TOCk esaldi arrun bat berenganatzen du "kate bat ez da inoiz bere lotura ahulena baino indartsuagoa". Honen esanahia da, erakundek eta prozesuak ahulak direla, zati edo pertsona ahulenak beti kalte egin ahal dituztela, edo emaitzari modu negatiboan eragin diezaioke == Historia == Murrizketen teoria [[kudeaketa-filosofia]] orokor bat da, [[Eliyahu M. Goldratt|Eliyahu M. Goldrattek]] garatu zuen, 1984an argitaratu zen  The Goal izeneko liburuan. Erakundeei etengabe beren helburuak lortzen laguntzera bideratua dago teoria hau, enpresaren murrizketak identifikatuz eta hauek garatuz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Pr|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=1992|edizioa=2., rev. ed|isbn=978-0-88427-061-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Goldrattek [[Proiektuen kudeaketa|proiektuen kudeaketara]] egokitu zuen kontzeptua beranduago, [[Critical Chain]] liburuarekin, 1997an argitaratua. Goldratt baino lehenago, antzeko kontzeptu baten hedatzailea [[Wolfgang Mewes]] , ekonomilari alemaniarra, izan zen, boterera bideratutako kudeaketaren teoriari buruzko argitalpenekin. Wolfgang Mewesen argitalpenak FAZ Verlag, Frankfurter Allgemeine Zeitung Alemaniako egunkariaren argitaletxearen bitartez merkaturatu eta ezagutu ziren. Hala ere, mugaren teoriaen paradigma Goldrattek erabili zuen lehen aldiz. == Oinarriak == === Funtsezko puntuak === Mugapenaren teoriaren oinarri nagusia da erakundeak hiru neurketa irizpideren bidez neurtu eta kontrola daitezkeela: ''irteera'', ''operazio-gastua'' eta ''inbentarioa''. Inbentarioa sistema batek saldu nahi dituen gauzak erosteko inbertitu duen diru guztia da. Operazio-gastua, berriz, sistema batek inbentarioa irteera bihurtzeko gastatzen duen diru guztia da. Irteera sistema batek salmenten bidez dirua sortzeko duen tasa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Eliyahu M|abizena=Goldratt|urtea=1998|izenburua=Essays on the Theory of Constraints.|argitaletxea=[Great Barrington, Massachusetts]: North River Press|ISBN=0-88427-159-5}}</ref> Helburua bera lortu aurretik, lehenik ezinbesteko baldintzak bete behar dira. Baldintza hauek normalean segurtasuna, kalitatea, betebehar legalak eta abar barne hartzen dituzte. Enpresa gehienentzat, helburua irabazia lortzea da. Hala ere, erakunde eta irabazi-asmorik gabeko negozio askorentzat, dirua irabaztea helburua lortzeko ezinbesteko baldintza da. Helburua edo baldintza beharrezkoa izan, irteera, inbentario eta operazio-gastuen arabera erabaki ekonomiko zuzenak hartzea ezinbesteko eskakizuna da. === Bideratzeko bost urratsak === '''[[Reductio ad absurdum]]''' argudioa honakoa da: ez balego ezer sistemari irteera handiagoa (hau da, denbora-unitate bakoitzeko helburu-unitate gehiago) lortzea eragozten duena, irteera infinitua izango litzateke – eta hori ezinezkoa da benetako sistema batean. Irteera orokorra handitzeko, mugapearen bidezko fluxua handitzea da modu bakarra.<ref name=":0" /> Baldin eta sistema baten helburua zehaztu eta neurketak definitu badira, jarraitu beharreko urratsak honako hauek dira: # Identifikatu sistemaren mugapen(a/k). # Erabaki nola aprobetxatu sistemaren mugapen(a/k). # Azpimarratu gainerako guztia aurreko erabakiaren arabera. # Hobetu sistemaren mugapen(a/k). # '''Abisua!''' Aurreko urratsetan mugapen bat gainditu bada, itzuli 1. urratsera, baina ez utzi [[Inertzia|inertziak]] sistemaren mugapen berri bat sortzea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Press|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=2004|edizioa=3., rev. ed., 20. anniversary ed|isbn=978-0-88427-178-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Erakunde komertzial baten helburua honakoa da: "Orain eta etorkizunean diru gehiago irabaztea",<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Theory of constraints handbook|argitaletxea=McGraw-Hill|data=2010|editore-abizena=Cox|editore-izena=James F.|isbn=978-0-07-166554-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta bere neurketak irteera-kontabilitatearen bidez ematen dira: irteera, inbentarioa eta operazio-gastuak. Bost fokuratze-urratsen helburua da etengabeko hobekuntza-ahaleginak bideratzea erakundearen mugen inguruan. TOC literaturan, hau '''etengabeko hobekuntza-prozesua''' (POOGI, ingelesez ''[[Process of Ongoing Improvement]]'') deitzen da. Fokalizazio-urrats horiek funtsezkoak dira ondoren aipatzen diren aplikazio zehatzak garatzeko. === Murrizketa motak === Murrizketa sistemari bere helburua lortzea eragozten dion edozer da. Murrizketak modu ugarietan ager daitezke, baina TOCren oinarrizko printzipio bat da ez daudela hamar edo ehunka muga enpresa batean, gutxienez bat dago, baina, gehienez ere, gutxi batzuk besterik ez egongo dira edozein sistematan. Murrizketak sistemaren barnekoak edo kanpokoak izan daitezke. Barne-murrizketa motak: # Ekipamendua: gaur egungo ekipamenduak erabiltzen diren moduak sistemak zerbitzuak ekoizteko duen gaitasuna mugatzen du. # Jendea: Pertsonek dituzten eredu mentalak eta pentsamenduak murrizketa bilakatu daitezke. Haien jokabidean eraginez. # Politika: idatzizko edo idatzi gabeko politikek sitema batek gehiago produzitzea eragotzi dezakete. Kanpo-murrizketak sistemak merkatuak jasango duena baino gehiago ekoitzi dezakeenean gertatzen da. Hori horrela bada, erakundeak bere produktu edo zerbitzuen eskaera handitzeko mekanismoetan zentratu beharko luke. === Murrizketa hautsi === Murrizketa baten irteera-kapazitatea hainbeste handitu bada non sistema osoaren mugatzeko faktore ez den, horri "mugapena hautsi" dela esaten zaio. Orain mugatzeko faktorea sistema barruko beste zati bat izan daiteke, edo sistema kanpokoa izan daiteke (kanpo mugapena). Hori ez da eten bat egitearekin nahastu behar. == Aplikazioak == Fokuratze-urrats hauek, etengabeko hobekuntza-prozesu honek, fabrikazioan, proiektuen kudeaketan, hornidura-katean/banaketa eta beste hainbat arlotan soluzio espezifikoak sortu ditu. Beste tresna batzuk (batez ere "pentsamendu-prozesua") ere TOC aplikazioak ekarri dituzte [[marketin]], [[salmenta]] eta [[Finantzak|finantza]] arloetan. Hona hemen arlo hauetan aplikatutako soluzioak: === Operazioak === Fabrikazio-arloko eta operazio-kudeaketako soluzioak sistemara materialak sartzea bultzatu beharrean, sistematik materialak ateratzea bilatzen du. Erabili ohi den metodologia nagusia drum-buffer-rope ('''DBR''')<ref>{{erreferentzia|izena=Fox, Robert|abizena=Goldratt, Eliyahu|urtea=1986|izenburua=The Race|argitaletxea=[Croton-on-Hudson, New York]: North River Press.|ISBN=978-0-88427-062-1.}}</ref> da, eta simplified drum-buffer-rope ('''S-DBR''')<ref>{{Erreferentzia|izena=Eli|abizena=Schragenheim|izenburua=Manufacturing at Warp Speed|abizena2=Dettmer|izena2=H William|data=2000-09-28|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781482279214|doi=10.4324/9781482279214|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izeneko aldaera bat ere badago. [[Drum-buffer-rope]] fabrikazioaren exekuzio-metodologia bat da, sistema batek emandako irteera bakarrik sistemaren mugapenean emandako irteeraren berdina izan daitekeela oinarrituta. === Abiadura handiko produkzio prozesu automatizatuak === === Hornikuntza-katea eta logistika === == Pentsamendu prozesua == -Arazoak konpontzeko eta prozesua aurrera eramateko eman beharreko pausoak == Kritikak == '''Drum-buffer-rope-ren suboptimizitatea''' TOC lineako programazio teknikekin alderatuta positiboki ebaluatu bada ere,<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Auckland-eko Unibertsitateko D. Trietsch-ek dio DBR metodologiak lehiakideek baino ahulagoa dela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dan|abizena=Trietsch|izenburua=From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)|orrialdeak=105–115|data=2005-02-23|url=https://journals.sagepub.com/doi/full/10.3233/HSM-2005-24109|aldizkaria=Human Systems Management|alea=1|zenbakia=24|editore-abizena=Ronen|editore-izena=Boaz|doi=10.3233/HSM-2005-24109|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{erreferentzia|izenburua=Theory of Constraints|url=http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf}}</ref>Getulio Vargas Fundazioko Linhares-ek erakutsi du TOC-ren produktuen nahasketa optimoa ez dela emaitza optimoak emango, P=NP izatea suposatuz.[24] '''Onartzen ez den zorra''' Duncanek (Steynek aipatzen duen bezala) <ref>{{Erreferentzia|izena=Herman|abizena=Steyn|izenburua=An investigation into the fundamentals of critical chain project scheduling|orrialdeak=363–369|data=2001-08|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0263-7863(00)00026-0|aldizkaria=International Journal of Project Management|alea=6|zenbakia=19|issn=0263-7863|doi=10.1016/s0263-7863(00)00026-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>dio TOC asko mailegatzen dela Forresterrek 50eko hamarkadan garatutako sistemen dinamiketatik eta Bigarren Mundu Gerrakoa den prozesu estatistikoen kontroletik. Eta Noreen Smithek eta Mackeyk, TOCi buruzko txosten independentean, adierazten dute TOCeko hainbat kontzeptu giltzarri "azken hamarkadetan gai izan direla kudeaketa-kontabilitateko testuliburuetan. "[17]: 149 €Goldratt-en liburuek ez dute onartzen TOCek aurreko 40 urtetik gorako ikerketa eta praktika zientifikoei maileguan ematen dienik, bereziki programaren ebaluazioari eta berrikuspenari/bide kritikoaren metodoari (PERT/CPM) eta denboraren araberako estrategiari dagokienez. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Ingeniaritza-enpresak]] [[Kategoria:Lidergoa]] [[Kategoria:Prozesu ingeniaritza]] t37swyea02owe4pows460tci7t1p9v5 9984704 9983858 2024-11-29T10:29:26Z Oierleizaola 167779 9984704 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Ane Marin eta Oier Leizaola}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Teoria de las limitaciones}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Theory of constraints}} {{Lanean|Ane Marin eta Oier Leizaola}} '''Sarrera''' Murrizketen teoria(TOC, ingelesez,''[[Theory of constraints]])'' kudeaketa-paradigma bat da, edozen sistema kudeagarrik bere helburuak lortzeko muga gutxi batzuk dituela uste duena. Beti dago gutxienez mugapen bat, eta teoria honek prozesu bat erabili ohi du, mugapena identifikatzeko eta erakundearen gainerako egitura horren inguruan berregituratzeko. TOCk esaldi arrun bat berenganatzen du "kate bat ez da inoiz bere lotura ahulena baino indartsuagoa". Honen esanahia da, erakundek eta prozesuak ahulak direla, zati edo pertsona ahulenak beti kalte egin ahal dituztela, edo emaitzari modu negatiboan eragin diezaioke == Historia == Murrizketen teoria [[kudeaketa-filosofia]] orokor bat da, [[Eliyahu M. Goldratt|Eliyahu M. Goldrattek]] garatu zuen, 1984an argitaratu zen  The Goal izeneko liburuan. Erakundeei etengabe beren helburuak lortzen laguntzera bideratua dago teoria hau, enpresaren murrizketak identifikatuz eta hauek garatuz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Pr|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=1992|edizioa=2., rev. ed|isbn=978-0-88427-061-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Goldrattek [[Proiektuen kudeaketa|proiektuen kudeaketara]] egokitu zuen kontzeptua beranduago, [[Critical Chain]] liburuarekin, 1997an argitaratua. Goldratt baino lehenago, antzeko kontzeptu baten hedatzailea [[Wolfgang Mewes]] , ekonomilari alemaniarra, izan zen, boterera bideratutako kudeaketaren teoriari buruzko argitalpenekin. Wolfgang Mewesen argitalpenak FAZ Verlag, Frankfurter Allgemeine Zeitung Alemaniako egunkariaren argitaletxearen bitartez merkaturatu eta ezagutu ziren. Hala ere, mugaren teoriaen paradigma Goldrattek erabili zuen lehen aldiz. == Oinarriak == === Funtsezko puntuak === Mugapenaren teoriaren oinarri nagusia da erakundeak hiru neurketa irizpideren bidez neurtu eta kontrola daitezkeela: ''irteera'', ''operazio-gastua'' eta ''inbentarioa''. Inbentarioa sistema batek saldu nahi dituen gauzak erosteko inbertitu duen diru guztia da. Operazio-gastua, berriz, sistema batek inbentarioa irteera bihurtzeko gastatzen duen diru guztia da. Irteera sistema batek salmenten bidez dirua sortzeko duen tasa da.<ref>{{erreferentzia|izena=Eliyahu M|abizena=Goldratt|urtea=1998|izenburua=Essays on the Theory of Constraints.|argitaletxea=[Great Barrington, Massachusetts]: North River Press|ISBN=0-88427-159-5}}</ref> Helburua bera lortu aurretik, lehenik ezinbesteko baldintzak bete behar dira. Baldintza hauek normalean segurtasuna, kalitatea, betebehar legalak eta abar barne hartzen dituzte. Enpresa gehienentzat, helburua irabazia lortzea da. Hala ere, erakunde eta irabazi-asmorik gabeko negozio askorentzat, dirua irabaztea helburua lortzeko ezinbesteko baldintza da. Helburua edo baldintza beharrezkoa izan, irteera, inbentario eta operazio-gastuen arabera erabaki ekonomiko zuzenak hartzea ezinbesteko eskakizuna da. === Bideratzeko bost urratsak === '''[[Reductio ad absurdum]]''' argudioa honakoa da: ez balego ezer sistemari irteera handiagoa (hau da, denbora-unitate bakoitzeko helburu-unitate gehiago) lortzea eragozten duena, irteera infinitua izango litzateke – eta hori ezinezkoa da benetako sistema batean. Irteera orokorra handitzeko, mugapearen bidezko fluxua handitzea da modu bakarra.<ref name=":0" /> Baldin eta sistema baten helburua zehaztu eta neurketak definitu badira, jarraitu beharreko urratsak honako hauek dira: # Identifikatu sistemaren mugapen(a/k). # Erabaki nola aprobetxatu sistemaren mugapen(a/k). # Azpimarratu gainerako guztia aurreko erabakiaren arabera. # Hobetu sistemaren mugapen(a/k). # '''Abisua!''' Aurreko urratsetan mugapen bat gainditu bada, itzuli 1. urratsera, baina ez utzi [[Inertzia|inertziak]] sistemaren mugapen berri bat sortzea.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eliyahu M.|abizena=Goldratt|izenburua=The goal: a process of ongoing improvement|argitaletxea=North River Press|abizena2=Cox|izena2=Jeff|data=2004|edizioa=3., rev. ed., 20. anniversary ed|isbn=978-0-88427-178-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Erakunde komertzial baten helburua honakoa da: "Orain eta etorkizunean diru gehiago irabaztea",<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Theory of constraints handbook|argitaletxea=McGraw-Hill|data=2010|editore-abizena=Cox|editore-izena=James F.|isbn=978-0-07-166554-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta bere neurketak irteera-kontabilitatearen bidez ematen dira: irteera, inbentarioa eta operazio-gastuak. Bost fokuratze-urratsen helburua da etengabeko hobekuntza-ahaleginak bideratzea erakundearen mugen inguruan. TOC literaturan, hau '''etengabeko hobekuntza-prozesua''' (POOGI, ingelesez ''[[Process of Ongoing Improvement]]'') deitzen da. Fokalizazio-urrats horiek funtsezkoak dira ondoren aipatzen diren aplikazio zehatzak garatzeko. === Murrizketa motak === Murrizketa sistemari bere helburua lortzea eragozten dion edozer da. Murrizketak modu ugarietan ager daitezke, baina TOCren oinarrizko printzipio bat da ez daudela hamar edo ehunka muga enpresa batean, gutxienez bat dago, baina, gehienez ere, gutxi batzuk besterik ez egongo dira edozein sistematan. Murrizketak sistemaren barnekoak edo kanpokoak izan daitezke. Barne-murrizketa motak: # Ekipamendua: gaur egungo ekipamenduak erabiltzen diren moduak sistemak zerbitzuak ekoizteko duen gaitasuna mugatzen du. # Jendea: Pertsonek dituzten eredu mentalak eta pentsamenduak murrizketa bilakatu daitezke. Haien jokabidean eraginez. # Politika: idatzizko edo idatzi gabeko politikek sitema batek gehiago produzitzea eragotzi dezakete. Kanpo-murrizketak sistemak merkatuak jasango duena baino gehiago ekoitzi dezakeenean gertatzen da. Hori horrela bada, erakundeak bere produktu edo zerbitzuen eskaera handitzeko mekanismoetan zentratu beharko luke. === Murrizketa hautsi === Murrizketa baten irteera-kapazitatea hainbeste handitu bada non sistema osoaren mugatzeko faktore ez den, horri "mugapena hautsi" dela esaten zaio. Orain mugatzeko faktorea sistema barruko beste zati bat izan daiteke, edo sistema kanpokoa izan daiteke (kanpo mugapena). Hori ez da eten bat egitearekin nahastu behar. == Aplikazioak == Fokuratze-urrats hauek, etengabeko hobekuntza-prozesu honek, fabrikazioan, proiektuen kudeaketan, hornidura-katean/banaketa eta beste hainbat arlotan soluzio espezifikoak sortu ditu. Beste tresna batzuk (batez ere "pentsamendu-prozesua") ere TOC aplikazioak ekarri dituzte [[marketin]], [[salmenta]] eta [[Finantzak|finantza]] arloetan. Hona hemen arlo hauetan aplikatutako soluzioak: === Operazioak === Fabrikazio-arloko eta operazio-kudeaketako soluzioak sistemara materialak sartzea bultzatu beharrean, sistematik materialak ateratzea bilatzen du. Erabili ohi den metodologia nagusia drum-buffer-rope ('''DBR''')<ref>{{erreferentzia|izena=Fox, Robert|abizena=Goldratt, Eliyahu|urtea=1986|izenburua=The Race|argitaletxea=[Croton-on-Hudson, New York]: North River Press.|ISBN=978-0-88427-062-1.}}</ref> da, eta simplified drum-buffer-rope ('''S-DBR''')<ref>{{Erreferentzia|izena=Eli|abizena=Schragenheim|izenburua=Manufacturing at Warp Speed|abizena2=Dettmer|izena2=H William|data=2000-09-28|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781482279214|doi=10.4324/9781482279214|sartze-data=2024-11-28}}</ref> izeneko aldaera bat ere badago. [[Drum-buffer-rope]] fabrikazioaren exekuzio-metodologia bat da, sistema batek emandako irteera bakarrik sistemaren mugapenean emandako irteeraren berdina izan daitekeela oinarrituta. === Abiadura handiko produkzio prozesu automatizatuak === Ekoizpen-lerro automatizatuek errendimendu-tasa eta irteera-kopuru handiak lortzen dituzte. Diseinuaren eta eraikuntzaren arabera, makina hauek abiadura eta ahalmen ezberdinetan lan egiten dute eta, beraz, eraginkortasun maila desberdinak izan ditzakete. Adibide nabarmen bat edarien industria da. Industria honetan, produkzio-lerro automatizatuetan betetze sistemek normalean hainbat makina izan ohi dituzte ontziratze prozesu osoaren pausoak gauzatzen dituztenak. Ontziak lehen mailako betetzetik, bigarren mailako ontziratze eta paletizazioraino.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wout|abizena=Van Wezel|izenburua=The planning flexibility bottleneck in food processing industries|orrialdeak=287–300|hizkuntza=en|abizena2=Van Donk|abizena3=Gaalman|izena2=Dirk Pieter|izena3=Gerard|data=2006-04|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1016/j.jom.2004.11.001|aldizkaria=Journal of Operations Management|alea=3|zenbakia=24|issn=0272-6963|doi=10.1016/j.jom.2004.11.001|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Errendimendua maximoa lortu ahal izateko, ekoizpen-lerroek diseinatutako murrizketa bat izan ohi dute. Murrizketa hau lineako makina motelena eta askotan garestiena izaten da. Linearen errendimendu orokorra makina honek zehazten du. Gainerako makina guztiak azkarrago funtziona dezakete baina garraiatzaileen bidez konektatuta daudenez, errendimendua muga de makina motel honek zehaztuko du. === Hornikuntza-katea eta logistika === == Pentsamendu prozesua == Pentsamendu-prozesua, kudeatzaileei proiektu bat abiarazteko eta urratsak ezartzeko  tresna multzoa da. Fluxu logiko batean erabiltzen direnean, erosketa-prozesu batean laguntzen dute: # Arazoa ulertu eta adostasuna lortu. # Konponbidea adostu # Konponbideak arazoa konpontzen duela ziurtatu # Konponbideak ekar ditzaken ondorio negatiboak pentsatu # Ezartzeko edozein oztopo gainditzea adostu TOC erabiltzaileek batzuetan pentsatutako ondorio negatibo hauen aurkako erresistentzia geruzetan egiten dute lan. TOC erabiltzeko tresnen laburpena, erantzuten laguntzen duten galderen eta erabilitako konstruktu logikoen laburpena, beheko taulan aurkezten da. {| class="wikitable" |+ ! !Nahikoa pentsatzea "Bada.... orduan" !Beharrezko Pentsamendua "... behar dugu" ! |- |Zer aldatu? |egungo errealitatearen zuhaitza | | |- |Zertara aldatu? |etorkizuneko errealitatearen zuhaitza |lurruntzen ari den hodeia | |- |'''How to change?''' |Trantsizio zuhaitza |Baldintza-zuhaitza | |} == Kritikak == '''Drum-buffer-rope-ren suboptimizitatea''' TOC lineako programazio teknikekin alderatuta positiboki ebaluatu bada ere,<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Fredendall|izenburua=TOC or LP? [production control]|orrialdeak=190–195|hizkuntza=en|abizena2=Zhiwei Zhu|abizena3=Qiu|izena3=M.|data=2002-08-01|url=https://digital-library.theiet.org/content/journals/10.1049/me_20020411|aldizkaria=Manufacturing Engineer|alea=4|zenbakia=81|issn=0956-9944|doi=10.1049/me:20020411|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Auckland-eko Unibertsitateko D. Trietsch-ek dio DBR metodologiak lehiakideek baino ahulagoa dela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dan|abizena=Trietsch|izenburua=From Management by Constraints (MBC) to Management By Criticalities (MBC II)|orrialdeak=105–115|data=2005-02-23|url=https://journals.sagepub.com/doi/full/10.3233/HSM-2005-24109|aldizkaria=Human Systems Management|alea=1|zenbakia=24|editore-abizena=Ronen|editore-izena=Boaz|doi=10.3233/HSM-2005-24109|sartze-data=2024-11-27}}</ref> <ref>{{erreferentzia|izenburua=Theory of Constraints|url=http://ac.aua.am/trietsch/web/WorkingPaper281.pdf}}</ref>Getulio Vargas Fundazioko Linhares-ek erakutsi du TOC-ren produktuen nahasketa optimoa ez dela emaitza optimoak emango, P=NP izatea suposatuz.[24] '''Onartzen ez den zorra''' Duncanek (Steynek aipatzen duen bezala) <ref>{{Erreferentzia|izena=Herman|abizena=Steyn|izenburua=An investigation into the fundamentals of critical chain project scheduling|orrialdeak=363–369|data=2001-08|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0263-7863(00)00026-0|aldizkaria=International Journal of Project Management|alea=6|zenbakia=19|issn=0263-7863|doi=10.1016/s0263-7863(00)00026-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>dio TOC asko mailegatzen dela Forresterrek 50eko hamarkadan garatutako sistemen dinamiketatik eta Bigarren Mundu Gerrakoa den prozesu estatistikoen kontroletik. Eta Noreen Smithek eta Mackeyk, TOCi buruzko txosten independentean, adierazten dute TOCeko hainbat kontzeptu giltzarri "azken hamarkadetan gai izan direla kudeaketa-kontabilitateko testuliburuetan. "[17]: 149 €Goldratt-en liburuek ez dute onartzen TOCek aurreko 40 urtetik gorako ikerketa eta praktika zientifikoei maileguan ematen dienik, bereziki programaren ebaluazioari eta berrikuspenari/bide kritikoaren metodoari (PERT/CPM) eta denboraren araberako estrategiari dagokienez. == Erreferentziak == <references /> == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == [[Kategoria:Ingeniaritza-enpresak]] [[Kategoria:Lidergoa]] [[Kategoria:Prozesu ingeniaritza]] iok8nb4plvbql0zwqh1kyzpjh95e51e 2 1214260 9983788 9983701 2024-11-28T13:22:23Z Perni07 167974 9983788 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian AT&T-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *gNetwork Innovation Laboratories (Yokoska) * Microsystem Integration Laboratories (Atsugi) * Photonics Laboratories (Atsugi) * Communication Science Laboratories (Keihanna and Atsugi) * Basic Research Laboratories (Atsugi) ==== NTT Research, Inc ==== ** Physics & Informatics (PHI) Laboratory ** Cryptography and Information Security (CIS) Laboratory ** Medical and Health Informatics (MEI) Laboratory 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == g0m77bgnoqb8xwuu9qwvy3xx68dnz2w 9983817 9983788 2024-11-28T13:33:32Z Perni07 167974 9983817 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) japoniako telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko telekomunikazio enpresen artean laugarrena da diru-sarreren arabera. Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation). Legeak enpresaren helburua zehazten du: Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) eta Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek NTT Ltd. merkaturatu zuen, 11000 milioiko holding konpainia talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT Tokioko Balore Burtsan, New Yorkeko Balore Burtsan ("NTT" kodearekin) eta Londreseko Balore Burtsan ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian AT&T-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *sare berrikuntza laborategiak (Yokoska) * mikrosistema integrazio laborategiak (Atsugi) * Photonics laborategiak (Atsugi) * komunikazio zientzia laborategiak (Keihanna and Atsugi) * oinarrizko ikerkuntza laborategiak (Atsugi) ==== NTT Research, Inc (East Palo Alto, California) ==== * fisika eta informatika laborategia *kriptografia eta informazio segurtasun laborategia *medikuntza eta osasun laborategi informatikoa 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == tfogh9beqzui2tivdvd6rrqoseecmqb 9983841 9983817 2024-11-28T13:47:44Z Perni07 167974 9983841 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) [[japonia]]<nowiki/>ko telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko [[telekomunikazio]] enpresen artean laugarrena da [[Diru sarrera|diru-sarreren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las 10 empresas de telecomunicaciones más grandes del mundo|hizkuntza=es|data=2019-12-26|url=https://www.memo.com.ar/economia/las-10-empresas-de-telecomunicaciones-mas-grandes-del-mundo/|aldizkaria=www.memo.com.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=日本電信電話株式会社等に関する法律|hizkuntza=ja|data=2024-11-16|url=https://ja.wikipedia.org/wiki/%E6%97%A5%E6%9C%AC%E9%9B%BB%E4%BF%A1%E9%9B%BB%E8%A9%B1%E6%A0%AA%E5%BC%8F%E4%BC%9A%E7%A4%BE%E7%AD%89%E3%81%AB%E9%96%A2%E3%81%99%E3%82%8B%E6%B3%95%E5%BE%8B|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Legeak enpresaren helburua zehazten du: [[Nippon Telegraph and Telephone East Corporation]] (NTT East) eta [[Nippon Telegraph and Telephone West Corporation]] (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek [[NTT Ltd.]] merkaturatu zuen, 11000 milioiko [[holding konpainia]] talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT [[Tokioko burtsa|Tokioko Balore Burtsa]]<nowiki/>n, [[New Yorkeko burtsa|New Yorkeko Balore Burtsa]]<nowiki/>n ("NTT" kodearekin) eta [[Londresko burtsa|Londreseko Balore Burtsa]]<nowiki/>n ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian AT&T-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *sare berrikuntza laborategiak (Yokoska) * mikrosistema integrazio laborategiak (Atsugi) * Photonics laborategiak (Atsugi) * komunikazio zientzia laborategiak (Keihanna and Atsugi) * oinarrizko ikerkuntza laborategiak (Atsugi) ==== NTT Research, Inc (East Palo Alto, California) ==== * fisika eta informatika laborategia *kriptografia eta informazio segurtasun laborategia *medikuntza eta osasun laborategi informatikoa 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == 8xn49gif9vtk26c6d103gwie2sp0luk 9983844 9983841 2024-11-28T13:48:20Z Perni07 167974 9983844 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) [[japonia]]<nowiki/>ko telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko [[telekomunikazio]] enpresen artean laugarrena da [[Diru sarrera|diru-sarreren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las 10 empresas de telecomunicaciones más grandes del mundo|hizkuntza=es|data=2019-12-26|url=https://www.memo.com.ar/economia/las-10-empresas-de-telecomunicaciones-mas-grandes-del-mundo/|aldizkaria=www.memo.com.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=日本電信電話株式会社等に関する法律|hizkuntza=ja|data=2024-11-16|url=https://ja.wikipedia.org/wiki/%E6%97%A5%E6%9C%AC%E9%9B%BB%E4%BF%A1%E9%9B%BB%E8%A9%B1%E6%A0%AA%E5%BC%8F%E4%BC%9A%E7%A4%BE%E7%AD%89%E3%81%AB%E9%96%A2%E3%81%99%E3%82%8B%E6%B3%95%E5%BE%8B|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Legeak enpresaren helburua zehazten du: [[Nippon Telegraph and Telephone East Corporation]] (NTT East) eta [[Nippon Telegraph and Telephone West Corporation]] (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek [[NTT Ltd.]] merkaturatu zuen, 11000 milioiko [[holding konpainia]] talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua. NTT [[Tokioko burtsa|Tokioko Balore Burtsa]]<nowiki/>n, [[New Yorkeko burtsa|New Yorkeko Balore Burtsa]]<nowiki/>n ("NTT" kodearekin) eta [[Londresko burtsa|Londresko Balore Burtsa]]<nowiki/>n ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian AT&T-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia (Yokosuka) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa (Musashino and Shibaura) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia (Tsukuba and Yokoska) * energia eta ingurumen sistemen laborategia (Atsugi) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *sare berrikuntza laborategiak (Yokoska) * mikrosistema integrazio laborategiak (Atsugi) * Photonics laborategiak (Atsugi) * komunikazio zientzia laborategiak (Keihanna and Atsugi) * oinarrizko ikerkuntza laborategiak (Atsugi) ==== NTT Research, Inc (East Palo Alto, California) ==== * fisika eta informatika laborategia *kriptografia eta informazio segurtasun laborategia *medikuntza eta osasun laborategi informatikoa 2023an, Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI) PCTen urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * Omiya Ardija eta Roasso Kumamoto (futbol talde Japoniarrak) * Dandelion Racing (Super Formulako taldea) * Chip Ganassi Racing (IndyCar Serieseko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == id6idg7mmowzku3llysgmpmyneoo1rx 9983871 9983844 2024-11-28T13:58:19Z Perni07 167974 9983871 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Javier Solana8}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Nippon Telegraph and Telephone}} {{Lanean|Javier Solana8}} --> Arianeren oharra: amaieran nahitaezkoa den atalen bat falta da {| class="infobox" style="width: 10em; text-align: left;" |- ! colspan="2" style="text-align: center; font-size: larger;" | Nippon Telegraph and Telephone Corporation |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:NTT company logo.svg|200px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | [[File:Otemachi 1st Square.jpg|300px]] |- | colspan="2" style="text-align: center;" | NTTren egoitza Otemachi 1st Square eraikinean |- ! Jatorrizko izena | 日本電信電話株式会社 |- ! Mota | Publikoa |- ! Industria | Telekomunikazioak |- ! Aurrekaria | Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation |- ! Sorrera data | 1985eko apirilaren 1a |- ! Sortzailea | Japoniako Gobernua |- ! Egoitza | Ōtemachi, Chiyoda, Tokio, Japonia |- ! Pertsonal gakoa | Jun Sawada (presidentea) | Akira Shimada (CEO) |- ! Produktuak | * Telefono finko zerbitzua * Telefonia mugikorra * Banda zabala * Telebista digitala * Internet telebista * IT eta sare zerbitzuak |- ! Diru-sarrerak | ¥11,94 trilioi (2021) |- ! Irabazi operatiboa | ¥1,67 trilioi (2021) |- ! Irabazi garbia | ¥1,12 trilioi (2021) |- ! Aktibo totalak | ¥22,96 trilioi (2021) |- ! Ondare garbia | ¥8,20 trilioi (2021) |- ! Jabea | Finantza Ministerioa (%34,25) |- ! Langile kopurua | 303.350 (2021) |- ! Enpresa matrizea | NTT Group |- ! Filialak | * NTT Docomo * NTT Communications * NTT Comware * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation * NTT Data * NTT Urban Solutions * NTT Anode Energy |} = Nippon Telegraph and Telephone = '''Nippon Telegraph and Telephone''' (NTT) [[japonia]]<nowiki/>ko telekomunikazio enpresa handiena da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Japan Telecom Companies - Top Company List|hizkuntza=en|url=https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/japan-telecom-market/companies|aldizkaria=www.mordorintelligence.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[Fortune Global 500]] zerrendan 120. kokatuta dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fortune Global 500|hizkuntza=en|url=https://fortune.com/ranking/global500/?Name=nippon|aldizkaria=Fortune|sartze-data=2024-11-26}}</ref> eta munduko [[telekomunikazio]] enpresen artean laugarrena da [[Diru sarrera|diru-sarreren]] arabera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las 10 empresas de telecomunicaciones más grandes del mundo|hizkuntza=es|data=2019-12-26|url=https://www.memo.com.ar/economia/las-10-empresas-de-telecomunicaciones-mas-grandes-del-mundo/|aldizkaria=www.memo.com.ar|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Halaber, Japoniako komertzio publikoko bederatzigarren enpresa handiena da, 2024ko azaroan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Largest Japanese companies by market capitalization|hizkuntza=en-US|url=https://companiesmarketcap.com/japan/largest-companies-in-japan-by-market-cap/|aldizkaria=companiesmarketcap.com|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Enpresa NTT legearen baitan barneratuta dago (Law Concerning Nippon Telegraph and Telephone Corporation).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=日本電信電話株式会社等に関する法律|hizkuntza=ja|data=2024-11-16|url=https://ja.wikipedia.org/wiki/%E6%97%A5%E6%9C%AC%E9%9B%BB%E4%BF%A1%E9%9B%BB%E8%A9%B1%E6%A0%AA%E5%BC%8F%E4%BC%9A%E7%A4%BE%E7%AD%89%E3%81%AB%E9%96%A2%E3%81%99%E3%82%8B%E6%B3%95%E5%BE%8B|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Legeak enpresaren helburua zehazten du: [[Nippon Telegraph and Telephone East Corporation]] (NTT East) eta [[Nippon Telegraph and Telephone West Corporation]] (NTT West) jaulkitutako akzio guztiak edukitzea eta Japonia osoan telekomunikazio zerbitzuak modu egokian sakabanatzea. Gainera, legeak ezartzen du telekomunikazio-teknologiekin lotutako ikerketak burutu behar dituztela, etorkizunean herrialdeko telekomunikazioaren oinarri izan daitezen. 2019ko uztailaren 1ean, NTT Corporationek [[NTT Ltd.]] merkaturatu zuen, 11000 milioiko [[holding konpainia]] talde bat, 28 eskumendeko enpresez osatua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dimension Data, NTT Communication, and NTT Security bundled into NTT Ltd|hizkuntza=en|url=https://www.zdnet.com/article/dimension-data-ntt-communication-and-ntt-security-bundled-into-ntt-ltd/|aldizkaria=ZDNET|sartze-data=2024-11-28}}</ref> NTT [[Tokioko burtsa|Tokioko Balore Burtsa]]<nowiki/>n, [[New Yorkeko burtsa|New Yorkeko Balore Burtsa]]<nowiki/>n ("NTT" kodearekin) eta [[Londresko burtsa|Londresko Balore Burtsa]]<nowiki/>n ("NPN" kodearekin) egon arren, Japoniako gobernuak NTT akzioen heren bat inguru dauka, lehen aipatutako NTT legeak araututa. == Historia == === Sorrera eta hasierako urteak === 1952ko abuztuan estatu-monopolio gisa ezarri zen, Japoniaren okupazio-garaian AT&T-k kudeatutako Japoniako telekomunikazio-sistema bereganatzeko. Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation 1985ean pribatizatu zen, herrialdeko telekomunikazio-merkatuan lehia sustatzeko. Horrela, Japonia Asian telekomunikazio-merkatua desarautu zuen lehen herrialdea bilakatu zen, eta munduan bigarrena (Ameriketako Estatu Batuen ondoren). 1987an, NTTk ordura arteko akzio-eskaintza handiena egin zuen, 36.800 milioi dolarreko balioarekin. NTTk Japoniako azken miliako azpiegitura gehiena (banda zabaleko zuntz-konexioak barne) kontrolatzen duenez, kontrol oligopolistikoa du Japoniako telefono-lineetan. NTT ahultzeko asmoz, 1999an enpresa holding konpainia batean (NTT) eta hiru telekomunikazio enpresatan (NTT East, NTT West eta NTT Communications) banatu zen. NTT East eta West arautzen dituen NTT Legeak distantzia laburreko komunikazioetara mugatzen ditu, eta herrialde osoan telefono finkoaren zerbitzua mantentzera behartzen ditu. Halaber, erabiltzen ez dituzten zuntz optikoak (zuntz ilunak) beste operadoreei tasa arautuekin alokatzera behartuak daude. NTT Communications ez dago NTT Legearen mende. 2010eko uztailean, NTTk eta Hegoafrikako Dimension Data Holdings IT enpresak akordio bat iragarri zuten, non NTTk Dimension Dataren jaulkitako kapital osoa erosteko eskaintza egin zuen, 2.12 mila milioi librako (3.24 mila milioi dolar) operazioan. 2010aren amaieran, NTTren Japoniatik AEBetarako sare transpazifikoak 400 Gbit/s-ra iritsi zen. 2011ko abuztuan, sare ahalmena 500 Gbit/s-ra zabaldu zen. Nippon Telegraph & Telek 300.000 milioi yen (2.700 milioi dolar) balio duten bonu berdeak jaulki zituen 2021ean. Bonuek 3, 5 eta 10 urteko epemugak dituzte. Lortutako dirua ingurumena errespetatzen duten proiektuetarako erabiliko da (energia berriztagarriak, energia-eraginkortasun handiko banda zabaleko azpiegiturak, etab.). === Kronologia === * 1952: Nippon Telegraph and Telephone Public Corporation sortu zen * 1979: INS Kontzeptua iragarri zen * 1985: Nippon Telegraph and Telephone Corporation (NTT) enpresa pribatu gisa eratu zen * 1987: NTT Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1988: NTT DATA Corporation martxan jarri zen * 1990: VI&P Kontzeptua iragarri zen * 1992: NTT Mobile Communications Network, Inc. (gaur egun NTT DOCOMO) martxan jarri zen * 1994: Multimedia Aroari buruzko Oinarrizko Kontzeptua iragarri zen * 1995: NTT DATA Tokioko Burtsaren Bigarren Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1996: XXI. mendeko I+G Ikuspegia iragarri zen * 1996: NTT DATA Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1997: Japoniako komunikazio-sarearen digitalizazioa osatu zen * 1998: Informazioa Globalki Partekatzeko Kontzeptua iragarri zen * 1998: NTT DOCOMO Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 1999: NTTren eragiketak holding-konpainia egitura batean berrantolatu ziren: negozioa hiru filial berritan banatu zen (NTT East, NTT West, eta NTT Communications) * 2002: NTT East eta NTT West-en prefektura-mailako filialak martxan jarri ziren * 2002: "Vision for a New Optical Generation" iragarri zen * 2004: NTT Urban Development Corporation Tokioko Burtsaren Lehen Sekzioan kotizatzen hasi zen * 2004: "NTT Group's Medium-Term Management Strategy" iragarri zen * 2008: "Medium-Term Management Strategy" berria iragarri zen: "Road to Service Creation Business Group" == Enpresaren egitura / Eskumendeko enpresak == NTT Taldea bost segmentutan banatutako enpresa nagusi hauek osatzen dute. NTT East, NTT West, NTT Communications, NTT Docomo eta NTT Data dira filial garrantzitsuenak. NTT Data burtsan kotizatzen da. NTT Urban Development higiezinen sektorean aritzen den filiala da. NTT Communications negozioa, Japoniatik kanpo, NTT Ltd-en parte bihurtu zen 2019ko uztailaren 1ean. === Regionalak === * Nippon Telegraph and Telephone East Corporation (NTT East) * Nippon Telegraph and Telephone West Corporation (NTT West) === Nazioartekoak === * NTT Communications * NTT MSC * Verio Inc * NTT America * NTT Europe * HKNet * Plala Networks === Mugikor industria === * NTT Docomo === Datuak (sistemen integrazioa) === * Dimension Data (orain NTT Ltd.-ren parte da, Ekialde Ertainean eta Afrika Eskualdean izan ezik) * e-shelter * Gyron Internet Ltd * NTT Data * NTT Comware * NTT Software * NTT AT * NTT IT === Informazio segurtasuna === * NTT Security (orain NTT Ltd.-ren parte da 2019ko uztailaren 1etik) == I+G laborategiak == ==== Zerbitzu Berrikuntza taldea ==== *zerbitzu eboluzio laborategia ([[Yokosuka]]) *komunikabide adimen laborategia (Yokosuka) *software berrikuntza zentroa ([[Musashino]] and [[Shibaura]]) *plataforma seguruko laborategia (Musashino) ==== Sare Informazio taldea ==== *sare teknologiako laborategia (Musashino) * sare zerbitzuko sistemen laborategia (Musashino) * sarbide sare zerbitzuko sistemen laborategia ([[Tsukuba (Ibaraki)|Tsukuba]] and Yokosuka) * energia eta ingurumen sistemen laborategia ([[Atsugi]]) ==== Oinarrizko Teknologia taldea ==== *sare berrikuntza laborategiak (Yokoska) * mikrosistema integrazio laborategiak (Atsugi) * Photonics laborategiak (Atsugi) * komunikazio zientzia laborategiak ([[Keihanna]] and Atsugi) * oinarrizko ikerkuntza laborategiak (Atsugi) ==== NTT Research, Inc ([[East Palo Alto (Kalifornia)|East Palo Alto]], [[Kalifornia]]) ==== * fisika eta informatika laborategia *kriptografia eta informazio segurtasun laborategia *medikuntza eta osasun laborategi informatikoa 2023an, [[Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak (OMPI)|Jabetza Intelektualaren Mundu Erakundeak]] PCTen (pattent cooperation treaty) urteroko berrikusketan 10. sailkatu zuen Nippon Telegraph and Telephone, argitaratutako patente eskaera kopuruaren arabera, 1.760 patente eskaera argitaratu zituen-eta 2023an. == Babesletza == * [[Omiya Ardija]] eta [[Roasso Kumamoto]] (futbol talde Japoniarrak) * [[Dandelion Racing]] (Super Formulako taldea) * [[Chip Ganassi Racing]] ([[IndyCar Series]]<nowiki/>eko taldea). 2019an, NTT serietako babesle ofiziala bilakatu zen ere. * NTT Pro Cycling, UCI WorldTeam txirrindularitza taldea Hegoafrikan egoitza duena. == Erreferentziak == <references /> == Bibliografia == == Ikus, gainera == == Kanpo estekak == nnkxodziznee6ylx8yiqfzaxerocvaq 0 1214365 9984506 9973116 2024-11-29T02:31:29Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984506 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Karl-Heinz Kunde''' ([[Kolonia]], [[1938]]ko [[urtarrilaren 6]]a - [[2018]]ko [[urtarrilaren 15]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1962tik 1973ra. == Kirol Ibibidea == Karl-Heinz Kundek 1959an hasi zuen txirrindulari ibilbidea. Urte hartan laugarren amaitu zen Alemaniako amateurren errepideko txapelketan. 1960an [[Austriako Itzulia]]n parte hartu zuen, non laugarren etapa irabazi zuen eta sailkapen nagusiko zazpigarren postuan amaitu zen, lehenbiziko alemaniarra izanik. 1961ean bere lehen titulua eskuratu zuen, afizionatu mailako Alemaniako txapeldun bihurtuz. Urte berean, [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean ere parte hartu zuen, non laugarren postuan amaitu zen. Munduko txapelketan, berriz, arrakasta gutxiago izan zuen, zirkuituan bi itzuli bakarrik egin ondoren amore ematen zuen eta. Afri-Cola-Rabeneick talde alemaniarrarekin kontratua sinatu zuen, txirrindulari profesional txikienetako bat bihurtuz (1,59 metroko altuera zuen eta). Urte batez emaitza sendorik osatu ondoren, 1963an Alemaniako errepideko mendiko txapelketa irabazi zuen. 1970ean garaipen hori errepikatu zuen. 1963ko [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]reko etapa bat irabazi zuen, baina sailkapen nagusiko 14. postuan sailkatu zen. [[Flèche Wallonne]]n arte hartu zuen, 41. postuan amaituz. 1964an, errepideko txirrindularitzako bi proba garrantzitsutan parte hartu zuen: Munduko txapelketan eta Frantziako Tourrean. Mundialean ez zuen lasterketa bukatu, baina 16. postuan amaitu zuen bere lehen Tourra. Munduko txapelketetan ez zuen aparteko emaitzarik lortu, zortzitan parte hartu zuen eta bitan baino ez zen bukatu lasterketa. Hala ere, 1965eko Munduko txapelketan bosgarren postu bikaina lortu zuen. Frantziako Tourrean sei aldiz parte hartu zuen eta bitan ez zuen amaitu. [[1966ko Frantziako Tourra|1966ko Tourrean]] bederatzigarren sailkatu zen, bere ibilbideko emaitzarik onena. Horretaz gain, ekitaldi honetan lau egunez jantzi zuen liderraren [[maillot horia]]. Italiako Giroan behin hartu zuen parte [[1968ko Italiako Giroa|1968]]an eta 24. amaitu zen. [[Suitzako Itzulia]]n 1968tik 1972ra lehiatu zen eta 1968ko ekitaldian lortu zuen emaitzarik onena, hamargarren sailkatu zelarik. Bere ibilbideko azken urteetan, klasiko handietan ere aritu zen: 1972ko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] (25.), [[1973ko Paris-Roubaix]] (19.) eta 1973ko [[Milan-San Remo]] (86.). [[Ziklo-kros]] probetan ere ibili zen. Besteak beste, [[Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa]]n parte hartu zuen 1969an eta 1972an, non 18. eta 21. amaitu zuen, hurrenez hurren. [[Ziklo-kroseko Alemaniako Txapelketak|Alemaniako txapelketa]]n lau aldiz amaitu zen podiumean, titulua irabazi ezinik. Horretaz gain, pistako hainbat Sei Eguneko lasterketetan parte hartu zuen. 1973ko denboraldian Alemaniako Ha-Ro taldean amaitu zuen txirrindulari ibilbidea. Erretiratu ondoren, bizikleta denda bat izan zuen Kolonian.<ref>{{de}} [https://web.archive.org/web/20180116193321/http://www.karl-heinz-kunde.de/40897.html karl-heinz-kunde.de].</ref>. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1960''' * [[Austriako Itzulia|Austriako Itzuli]]ko etapa 1 '''1961''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]] (amateur) * 4. [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]rean === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1963''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] Alemaniako errepideko mendiko txapelketa * [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]reko etapa 1 '''1964''' * 3. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan '''1965''' * 2. Flandriako Tourra B * 3. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n * 5. [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n '''1966''' * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 9. [[1966ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean '''1968''' * 5. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 10. [[Suitzako Itzulia]]n '''1970''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] Alemaniako errepideko mendiko txapelketa '''1972''' * [[Paris-Niza]]<nowiki/>ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 !1973 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |[[1967ko Italiako Giroa|UT]] |[[1968ko Italiako Giroa|28.]] |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |— |— |[[1964ko Frantziako Tourra|16.]] |[[1965eko Frantziako Tourra|11.]] |[[1966ko Frantziako Tourra|'''9.''']] |[[1967ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1968ko Frantziako Tourra|UT]] |— |— |— |[[1972ko Frantziako Tourra|20.]] |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |— |— |[[1965eko Espainiako Itzulia|UT]] |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} ===Ziklo-krosa=== '''1968-1969''' * 3. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1970-1971''' * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1971-1972''' * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1972-1973''' * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1938ko|2018ko|Kunde, Karl-Heinz}} [[Kategoria:Koloniarrak]] [[Kategoria:Alemaniako txirrindulariak]] sfzwn191lj8z43ri8hdq08kqzn8s2i8 2 1214587 9984556 9981116 2024-11-29T07:39:10Z Sustraiak9 168569 /* Zer da? */ 9984556 wikitext text/x-wiki {{Lanean}} = {{Banner|ChatGPT logo.svg}} = == Zer da? == ChatGPT OpenAIk garatutako programa informatiko bat da. Erabiltzaileekin elkarrizketak egiten ditu eta erantzunak sortzen ditu testu-formatu batean. GPT (''Generative Pre-trained Transformer'') {{Txp|arkitektura|arkitekturan}} oinarritutako hizkuntza-eredua da. == Nola sortu zen? == Duela aspaldi, talde handi batek {{Txp|teknologia|teknologia}} berri bat sortzea pentsatu zuen eta ideia artatik jaio zen '''Open Al.'''   Talde horretan {{Txp|zientzialari|zientzialaria}} eta ikertzaileak zeuden, eta guztiak ados zeuden gauza batekin: '''makina batek hizkuntzan hitz egin eta lagundu egin behar zuela!'''{{Txikipedia entzun|audioa=Nueva-grabación.ogg}} Horrela, ikertzen eta makina sortzen hasi ziren, hitz egiteko eta laguntzeko balioko zuena. Izan ere, dena sortu arte, gaur egun ezagutzen dugun ChatGPT urrats asko pasa izan zituen.   == Nola eraldatu da denboran zehar? == {{Ba al dakizu|testua=Txinpartaren abiadura: Milaka galdera abiadura izugarrian erantzuteko ahalmena dut! Testuak idazteko eta informazioa bilatzeko ordu batzuk behar izan gabe, minutu gutxitan zure galderei erantzun ahal izaten diet.|irudia=Atomicclock.jpg|oin-oharra=Abiadura}}[[OpenAI]]-k 2018an hasi zuen '''GPT''' izeneko proiektua, lehenengo '''GPT-1''' eta '''GPT-2''' makinak garatuz, testuak idazteko eta hizkuntza ulertzeko gaitasunak zituena. 2020an, '''GPT-3''' makina handia eta indartsua aurkeztu zen, testu gehiago eta kalitate hobean idazteko gai zena, eta euskaraz ere laguntza ematen hasi zen. 2022an, '''ChatGPT''' aurkeztu zen, GPT-3-ren hobekuntza bat, jendearekin elkarrizketak eta laguntza emateko gai zena. 2023an, '''GPT-4''' makina indartsuagoa iritsi zen, irudiak ulertzeko eta hizkuntza gehiago erabiltzeko ahalmenarekin. Gaur egun, ChatGPT mundu osoko erabiltzaileen laguntzaile da, euskaraz ere, eta etorkizunean gero eta indartsuago eta lagungarriagoa izango dela espero da. Hala ere, garrantzitsua da ulertzea ChatGPTk ez duela kontzientziarik, ereduetan oinarritutako erantzunak sortzen dituela. == Nola lagundu dezake? == '''Eskoletan''' Arlo ezberdinetan laguntza eskaintzeko gai da, {{Txp|matematika|matematika}}, zientzia edo {{Txp|historia|historia}} bezalako arloetan. Ikasleek galdera ezberdinak egiten dituzte eta ChatGPT-k erantzunak azkar emateko ahalmena du. Erantzuna ulertzen ez bada, beste era batean azaltzeko gaitasuna du, hitzak eta modua aldatuz. '''Eguneroko bizitzan''' Erabiltzaileak jolasteko, liburu, filma, [[telesail]]... gomendioak eskatzeko eta errezetak azaltzeko erabiltzen dute. Beste nabigatzaile batean horrelako bilketetan denbora eman beharrean, ChatGPT-ren bidez zalantza guztiek erantzun azkarra dute, erabiltzaileei lana azkartuz.{{Ba al dakizu|testua=Chat GPTk ez duela ez kontzientzia ez pentsamendurik? Erantzunak, bere prestakuntzan ikasitako ereduetan oinarritzen ditu. Hori esan nahi du, informazioa “ulertzen” ez duela, baizik eta testu koherentea sortzen duela.|irudia=ChatGPT OpenAI example in Spanish.png|oin-oharra=Chat GPT irudia}} == Zeintzuk dira bere mugak? == Nahiz eta [[Aplikazio informatiko|aplikazio]] honek zalantza asko argitu, ez dauka gai guztientzako eta galdera guztientzako erantzunik eta akatsak egin ditzakeela garbi izan behar dugu. Gainera, ez ditu benetako sentimendurik edo esperientziarik, ez da pertsona, baina informazioa emateko gai da. ChatGPT laguntzaile bat dela argi izan behar dugu, eta helburua jendeak galdetutako galderak erantzutea eta ikaskuntzan laguntzea da. Horrela, pertsonek egunerokotasunean izan ditzaketen zalantza, kontsulta edo galdera ezberdinak argitzeko lagungarria izan daiteke. == Zeintzuk dira gehien egiten dizkioten galderak? == * [[Fitxategi:Red Question Mark (?) 150 x 150.svg|thumb|93x93px]]Zer zara, {{Txp|robot|robot}} bat? Ez, ez naiz robot bat. Programa bat naiz, eta hizkuntzaren bidez laguntzen dut." * Zeri buruz dakizu? Hainbat gaiei buruz hitz egin dezaket: matematika, zientzia, historia, jolasak, liburuak eta abar." h4c3trk3w9d8ojvjz3xsnoyt2pb7una 3 1214758 9983986 9980592 2024-11-28T15:03:30Z MediaWiki message delivery 48005 /* Wikifunctions & Abstract Wikipedia Newsletter #182 is out: WordGraph release; New Special page: list functions by tests; new type for day of the year, and much more */ atal berria 9983986 wikitext text/x-wiki {{esan-kaxa|quote= '''[[Lankide eztabaida:Theklan/Flow|Flow erabilitako garaia]]'''<br/> {{artxibo | noiztik (urtea) = 2007 | noiztik (hilabetea) = 01 | beste artxiboak = [[/I_%28hasiera-2006ko_uztaila%29|I (hasieratik 2006ko uztailerarte)]], [[/II_%282006ko abuztua-2006ko_iraila%29|II (2006ko uztailatik iralerarte)]]<br />[[/III_%282006ko urria-2006ko_azaroa%29|III (2006 X-XI]]), [[/IV_2006ko abendua|IV (2006-XII)]] }} }} '''Ongi etorri [[Lankide:Theklan|Theklanen]] eztabaida orrialdera'''. Hemen dituzun kezka, kexa eta galdera guztiak egin ahal dituzu. Beheko karratuan aurreko gaiak ere ikus ditzakezu, nire artxiboan. == Wikifunctions & Abstract Wikipedia Newsletter #181 is out: New special page for missing labels, new type for Gregorian years, and much more == There is [[:f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status updates/2024-11-21|a new update]] for Abstract Wikipedia and Wikifunctions. Please, come and read it! In this issue, we introduce a new special page for objects with a missing label, we present two new types (Gregorian year and Wikidata statement rank), we showcase several contributions made by you volunteers, and we take a look at the latest software developments. Want to catch up with the previous updates? Check [[:f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status updates|our archive]]! Enjoy the reading! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 19:23, 22 azaroa 2024 (CET) <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikifunctions_%26_Abstract_Wikipedia&oldid=27757932 --> == Wikidata weekly summary #655 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikidata-logo-en.svg|150px|right]] <div style="margin-top:10px; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'' Here's your quick overview of what has been happening around Wikidata in the<br>week leading up to 2024-11-26. Missed the previous one? See issue [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2024 11 19|#654]]''</div> <div style="-moz-column-count:2; -webkit-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-width: 400px; -moz-column-width: 400px; column-width: 400px;"> ''' Discussions ''' * New requests for permissions/Bot: [[d:Wikidata:Requests_for_permissions/Bot/333Bot|333Bot]] - Task(s): Add missing sitelinks to english Wikisource based on their header templates there. * Closed request for comments: [[d:Wikidata:Requests_for_comment/Additional_rights_for_bureaucrats|Additional rights for bureaucrats]] - Closed as successful. Bureaucrats will now be able to remove Admin rights. ''' [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Events|Events]] ''' * Upcoming ** [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/KP4H3NIV4BUZU4MVFOPP656SBW7OE7P3/ 2025 Wikimedia Hackathon - registration is now open] ** Save the date: the [[d:Event:Data Reuse Days 2025|Data Reuse Days 2025]], an online event focusing on the use of Wikidata's data for tools and applications, will take place in February. You can already [[d:Event talk:Data Reuse Days 2025|propose sessions for the program]]. ** Next Linked Data for Libraries [[Wikidata: WikiProject LD4 Wikidata Affinity Group|LD4 Wikidata Affinity Group]] session (Attn: Please fill out Pre-Participation Survey!) 3 December 2024: We have our next LD4 Wikidata Affinity Group Session on Tuesday, 3 December 2024 at 9 am PT / 12 pm ET / 17:00 UTC / 6 pm CET ([https://zonestamp.toolforge.org/1733245200 Time zone converter]). Wikimedian Mahir Morshed is leading a series of four sessions focused on lexicographical data in Wikidata. We are looking forward to learning more about these Wikibase entities! If you anticipate attending the workshop sessions, please fill out a brief survey linked from our [https://etherpad.wikimedia.org/p/LD4-WDAG_Lexicographical_Data_Series Series Etherpad] to help us prepare relevant materials for you. You only need to fill it out once, no matter how many sessions you plan to attend. Sessions will be held on November 5, November 19, December 3, and December 17, 2024, at our regular time of 9 am PT / 12 pm ET / 17:00 UTC / 6 pm CET. [[d:Wikidata:WikiProject_LD4_Wikidata_Affinity_Group/Affinity_Group_Calls/Second_Project_Series|Event page]] ** [[wikimania:2025:Scholarships|Wikimania 2025 Scholarships are now open!]] This application is open until Sunday 8th December, 2024 ''' Press, articles, blog posts, videos ''' * Blogs ** [[outreach:GLAM/Newsletter/October 2024/Contents/Colombia report|Why and for what purpose should Wikidata be used in Colombia?]] ** [[outreach:GLAM/Newsletter/October_2024/Contents/Latvia_report|Wikidata Workshop 2024: National Library of Latvia]] ** [https://blog.rayberger.org/wikidata-and-the-2024-open-library-community-celebration Wikidata and the 2024 Open Library Community Celebration] ** [https://news.illinoisstate.edu/2024/11/where-the-data-may-roam-bringing-wild-west-performers-to-wikidata/ Where the data may roam]: Bringing Wild West performers to Wikidata. Author Jason Sharp documents their experience adding legendary showman Buffalo Bill to Wikidata. ** [https://blog.biodiversitylibrary.org/2024/11/meet-tiago-bhl-wikimedian-in-residence.html Advancing BHL’s Data for a Sustainable Future: Meet Tiago, Our New Wikimedian-in-Residence] The [[Wikidata:WikiProject BHL|BHL-Wiki Working Group]] has enrolled a Wikimedian-in-Residence with a focus on Wikidata and Structured Data on Commons. * Papers ** [https://apcz.umk.pl/FT/article/view/52732 Beyond the Library Catalogue: Connecting Library Metadata to Wikidata] - examines how integrating Wikidata into libraries enhances resource discoverability, fosters interoperability, and empowers users within a global knowledge network. By Okuonghae, O. (2024). ** [https://content.iospress.com/articles/semantic-web/sw243686 On assessing weaker logical status claims in Wikidata cultural heritage records] - approaches to representing weaker logical status (WLS) information in Wikidata, finding limited usage, variations and ambiguities between datasets, and proposes improvements for clarity and accuracy. By Di Pasquale et al.(2024) * Books: [https://doi.org/10.36253/979-12-215-0393-7 Tiziana Possemato, ''Entity modeling: la terza generazione della catalogazione'']: contains many references to the use of Wikidata in cataloguing * Videos ** (Portuguese)[https://www.youtube.com/watch?v=60Oq6LVZCdY Wikidata & OpenRefine] - Part of the “Introduction to digital platforms for research” sessions for the Centro Luís Krus of NOVA FCSH. Practical exercises for data reconciliation from the Portuguese Early Music Database using the OpenRefine tool. ** [https://www.youtube.com/watch?v=v8U9bheQorg NODES 2024: Using Dbpedia and Wikidata Knowledge Graphs With Neo4j] - Cuneyt Tyler presents 'Semantic Space', a project using Dbpedia and Wikidata to enhance the user experience browsing articles on the web. ** [https://www.youtube.com/watch?v=lGEDRHtRVtc Uploading Images From Public Sites] - Wikimedia Commons and Wikidata make great bedfellows. Margaret Donald shows how to create Commons categories, create structured data and link categories to Wikidata. ** [https://www.youtube.com/watch?v=O_Kry2fIHXc WCNA: LOFESQ Lots of Farmers Empty Silos Quicker]: building community through a named entity Wikibase. Experiences of the Smithsonian Libraries and Archives setting up the WikiNames Wikibase instance and breaking down knowledge silos * Podcast series: [https://whoseknowledge.org/dsd-whose-voices/ Decolonizing structured data: a new season of Whose Voices?] including "Episode 5 -- Unpacking Wikidata’s possibilities with [[d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]]" * Other ** [[m:Research:Newsletter/2024/November#"SPINACH":_LLM-based_tool_to_translate_"challenging_real-world_questions"_into_Wikidata_SPARQL_queries|SPINACH: AI help for asking Wikidata "challenging real-world questions"]] ** [[commons:File:De_Wikidata_à_Wikibase-CampusDuLibre-23-Novembre-2024-John_Samuel.pdf|De Wikidata à Wikibase : Pour une meilleure compréhension de vos données]], presentation by [[d:User:Jsamwrites|John Samuel]] at [[d:Q131312243|Le campus du libre 2024 (Q131312243)]], Lyon, November 23, 2024. ''' Tool of the week ''' * [https://ordia.toolforge.org/guess-image-from-pronunciation/ Guess Image from Pronunciation] is an Ordia game that uses lexicographic data in Wikidata and Wikimedia Commons. The game challenges players to match the correct image with the audio pronunciation of what the image depicts. * [https://github.com/fusion-jena/abecto/releases/tag/v3.1.1 ABECTO] is a tool that compares #RDF data to spot errors and assess completeness. Recent changes to the tool adjust result export for #Wikidata Mismatch Finder to changed format, add reporting of qualifier mismatches to Wikidata Mismatch Finder export, and suppress illegal empty external values in Wikidata Mismatch Finder export ([https://wikis.world/@janmartinkeil@mstdn.social/113480328404817505 Tweet]) * [https://wd-infernal.toolforge.org/ Wikidata Infernal] is an API that allows you to infer new facts from Wikidata. It uses a set of rules to infer new facts from existing ones. The generated statements will have qualifiers to indicate the source and method of the inference. Output is an array of statements in JSON/Wikidata format. ([http://magnusmanske.de/wordpress/archives/750 blog]) ''' Other Noteworthy Stuff ''' * ''' Newest [[d:Special:ListProperties|properties]] and [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Property proposal|property proposals]] to review ''' <!-- NEW PROPERTIES DO NOT REMOVE --> * Newest General datatypes: **[[:d:Property:P13146|picture of this person doing their job]] (<nowiki>picture of a person in action, especially for a sportsperson, visual artist, musican, actor. P18 is normally used for portraits</nowiki>) **[[:d:Property:P13150|ISCC]] (<nowiki>ISCC hash code that identifies a media object based on fuzzy hashing</nowiki>) * Newest External identifiers: [[:d:Property:P13129|Kultboy editor ID]], [[:d:Property:P13130|WikiBaseball ID]], [[:d:Property:P13131|Ninilchik Russian Dictionary ID]], [[:d:Property:P13132|ANID Researcher Portal ID]], [[:d:Property:P13133|TOPO ID]], [[:d:Property:P13134|DBIS Resource ID]], [[:d:Property:P13135|ITV News topic ID]], [[:d:Property:P13136|Princeton Encyclopedia of Classical Sites ID]], [[:d:Property:P13137|ISFDB editorial collection ID]], [[:d:Property:P13138|Great Norwegian Encyclopedia contributor ID]], [[:d:Property:P13139|ILEC World Lake Database ID]], [[:d:Property:P13140|Sage Social Science Thesaurus ID]], [[:d:Property:P13141|El Moudjahid tag ID]], [[:d:Property:P13142|SGES monument ID]], [[:d:Property:P13143|DEX ’09 entry ID]], [[:d:Property:P13144|Electronic Language International Festival person ID]], [[:d:Property:P13145|Medieval Coin Hoards of the British Isles ID]], [[:d:Property:P13147|Paramount+ video ID]], [[:d:Property:P13148|Le Club Mediapart blogger ID]], [[:d:Property:P13149|Phish.net venue ID]] <!-- END NEW PROPERTIES --> <!-- NEW PROPOSALS DO NOT REMOVE --> * New General datatypes property proposals to review: **[[:d:Wikidata:Property proposal/study or design for this work|study or design for this work]] (<nowiki>preliminary work for this finished work</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/OAI formatter|OAI formatter]] (<nowiki>formatter to generate ID compatible with {{Q|2430433}} services</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/Open Library Collection|Open Library Collection]] (<nowiki>Link to Open Library Collection which contain manually and automaticallly collections of editions and works on certain topics</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/scientific illustration|scientific illustration]] (<nowiki>an illustration of this subject to provide a detailed reference for its appearance. It should be ideally tied to the primary literature on the item.</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/thesis submitted for|thesis submitted for]] (<nowiki>academic degree for which a thesis or dissertation is submitted</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/meeting of|meeting of]] (<nowiki>subject is a meeting or session of this body (legislature, committee, convention, etc.)</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/UMC rating|UMC rating]] (<nowiki>Age rating category as designated by the UAE Media Council (UMC)</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/Non-binary population|Non-binary population]] (<nowiki>number of non-binary people inhabiting the place</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/role named as|role named as]] (<nowiki>use as qualifier to indicate how the object's role was named in the credits of it's respective work</nowiki>) **[[:d:Wikidata:Property proposal/bequest income|bequest income]] (<nowiki>The sum a organisations receives from bequests/legacies in a timeframe.</nowiki>) * New External identifier property proposals to review: [[:d:Wikidata:Property proposal/ISLRN|ISLRN]], [[:d:Wikidata:Property proposal/erail.in railway station identifier|erail.in railway station identifier]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Gallimard author ID|Gallimard author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Japanese Health Insurance System Facility ID|Japanese Health Insurance System Facility ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Identifiant d'un(e) artiste sur Reg-Arts|Identifiant d'un(e) artiste sur Reg-Arts]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Eyrolles author ID|Eyrolles author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Zvuk album ID|Zvuk album ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Chtyvo author ID|Chtyvo author ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Bibliothèque du Séminaire de Tournai IDs|Bibliothèque du Séminaire de Tournai IDs]], [[:d:Wikidata:Property proposal/EU Corporate body code|EU Corporate body code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/SBOID|SBOID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Waymark code|Waymark code]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Radio Algeria tag ID|Radio Algeria tag ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/Academic Dictionary of Lithuanian entry ID|Academic Dictionary of Lithuanian entry ID]], [[:d:Wikidata:Property proposal/PBY Ben-Yehuda dictionary identifier|PBY Ben-Yehuda dictionary identifier]], [[:d:Wikidata:Property proposal/ThePWHL.com player ID|ThePWHL.com player ID]] <!-- END NEW PROPOSALS --> You can comment on [[d:Wikidata:Property proposal/Overview|all open property proposals]]! ''' Did you know? ''' * Query examples: ** [[d:User:Ainali/30_Day_Map_Challenge_2024#/map/4|Map of Swedish municipalities colored by Wikipedia article length]] ([https://social.coop/@ainali/113498913509281376 source]) ** [https://w.wiki/C8KA Timeline of deaths from disasters in Spain] ([https://x.com/jmcollado/status/1861142531855032517 source]) * Newest [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:WikiProjects|WikiProjects]]: ** [[d:Wikidata:WikiProject Aargauer Bibliografie|Aargauer Bibliografie]] - WikiProject for the coordination of data ingests and Wikipedia workshops related to the official bibliography of the [[d:Q301235|Aargau Cantonal Library]], operated by [[d:Q113977165|Bibliothek und Archiv Aargau]] (Switzerland) ** [[d:Wikidata:WikiProject Taiwan/Amis|WikiProject Taiwan/Amis]] - collects information related to the Ami culture, including statistics and activity records. ** [[d:Wikidata:WikiProject Rwanda|Rwanda]] - aims to be a central hub for the curation of any and all items (biographical, cultural, geographical, organizational, etc...) relating to Rwanda [[d:Q1037|Rwanda (Q1037)]] * Newest [[d:Wikidata:Database reports|database reports]]: [[d:Wikidata:Database reports/without claims by site/enwiki|A list of Items with a sitelink to English Wikipedia but without any Statements]] * [[d:Wikidata:Showcase items|Showcase Items]]: [[d:Q223385|Cueva de las Manos (Q223385)]] - cave with cave paintings in Santa Cruz, Argentina * [[d:Wikidata:Showcase lexemes|Showcase Lexemes]]: [[d:Lexeme:L2781|bezczelny (L2781)]] - Polish adjective that can mean "impudent" or "brazen" in English ''' Development ''' * Wikidata Query Service: The [[d:Wikidata:SPARQL query service/WDQS graph split/Rules|graph split rules]] have been updated to now also include Items that contain a statement using "[[d:Property:P13046|publication type of scholarly work]]" into the scholarly article graph. * Wikibase.cloud now allows personal userscripts ([[phab:T378627]]) * EntitySchemas: We continued the work on making it possible to search for EntitySchemas by label and aliases when making a statement linking to an EntitySchema.([[phab:T375641]]) * Ontology file: We are updating the Wikibase ontology file. ([[phab:T371196]], [[phab:T371752]]) * Property Suggester: We are updating the suggestions data ([[phab:T377986]] but first need to improve the underlying scripts ([[phab:T376604]]) * Wikibase REST API: We are prototyping the search functionality for the REST API ([[phab:T379608]]) * Revision table: We are continuing the investigation into the size limitations of the table. [[phab:maniphest/query/4RotIcw5oINo/#R|You can see all open tickets related to Wikidata here]]. If you want to help, you can also have a look at [https://phabricator.wikimedia.org/project/board/71/query/zfiRgTnZF7zu/?filter=zfiRgTnZF7zu&order=priority the tasks needing a volunteer]. ''' Weekly Tasks ''' * Add labels, in your own language(s), for the new properties listed [[d:Wikidata:Status_updates/Next#Newest_properties_and_property_proposals_to_review|above]]. * Contribute to the showcase Item and Lexeme [[d:Wikidata:Status_updates/Next#Did_you_know?|above]]. * Govdirectory weekly focus country: [[d:Wikidata:WikiProject Govdirectory/Ghana|Ghana]] * Summarize your [[d:Wikidata:Status_updates/Next#Did_you_know?|WikiProject's ongoing activities]] in one or two sentences. * Help [[d:Special:LanguageStats|translate]] or proofread the interface and documentation pages, in your own language! * [[d:User:Pasleim/projectmerge|Help merge identical items]] across Wikimedia projects. * Help [[d:Wikidata:Status updates/Next|write the next summary!]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''· [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Status updates/2024 11 19|Previous issue]] · [[User:Mohammed Abdulai (WMDE)|Mohammed Abdulai (WMDE)]] ([[User talk:Mohammed Abdulai (WMDE)|talk]]) · [[Lankide:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Lankide eztabaida:MediaWiki message delivery|eztabaida]]) 12:43, 26 azaroa 2024 (CET)''' </div> </div> <!-- Message sent by User:Mohammed Abdulai (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikidata&oldid=27853794 --> == Wikifunctions & Abstract Wikipedia Newsletter #182 is out: WordGraph release; New Special page: list functions by tests; new type for day of the year, and much more == There is [[:f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status updates/2024-11-27|a new update]] for Abstract Wikipedia and Wikifunctions. Please, come and read it! In this issue, we discuss the implications of the release of Google Zurich's WordGraph dataset, we introduce a new special page, support for other Wikidata statements and a new type (day of Roman year), and finally we take a look at the latest software developments. Want to catch up with the previous updates? Check [[:f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status updates|our archive]]! Enjoy the reading! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 16:03, 28 azaroa 2024 (CET) <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikifunctions_%26_Abstract_Wikipedia&oldid=27872982 --> mpfu7f1czbbcbd5cw2y8i498aoaqreq 0 1214970 9984677 9978893 2024-11-29T10:04:50Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 9984677 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maite Luengo Aguirre''' ([[Arrigorriaga]], [[1995]]eko [[otsailaren 19]]a) Arte Garaikidean doktorea <ref>https://ekoizpen-zientifikoa.ehu.eus/documentos/655fa585a6455d79bd99881e</ref> eta Artearen Historiako irakaslea da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]ko Arte Ederren Fakultatean. Irakaskuntzan aritzeaz gain, euskal testuinguruko artea ikertzen du genero-ikuspuntutik, gorputza erdigunean jarriz. Besteak beste, [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|EWKE]], [[Errenteria|Errenteria]]ko Udala eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ren laguntzarekin humanitate digitaletan oinarritutako '''Emartistak''' 2000-2020 proiektua garatu zuen<ref>https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/humanitate-digitalak-eta-teknologia-berriak-artearekin-jarri-nahi-ditugu-erlazioan</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artearen historia digital parekiderantz: euskal emakume artistak Wikipedian|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/aldizkariak/uztaro/uztaro-121/artearen-historia-digital-parekiderantz-euskal-emakume-artistak-wikipedian|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko talde eragileko kidea da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "UEU diziplina anitzetako kideentzako topagunea da eta hori indargune garrantzitsua da"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-aguirre|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. == Ibilbide akademikoa == Artearen Historiako Gradua ikasi ostean, arte garaikide txinatarrean espezializatu zen Birmingham City Universityn. Ondoren, Euskal Herrira bueltatu eta doktorego-tesian 90eko euskal testuinguruko artea genero-ikuspuntutik behatu zuen, zehazki, emakumeen gorputz-irudikapenak aztertuz. Kotutoretzan egindako tesia da, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]<nowiki/>ko Arte Garaikideko Ikerketa Programan eta Université Bordeaux Montaignen Euskal Ikasketak alorrean. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira antolatzen dituen hainbat ekimenetan parte hartu izan du. [[Txiotesia lehiaketa|Txiotesia]] lehiaketako 5.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputzaren esnaera euskal arte eta literaturan: emakumezko autoreen lanen berrikuspen feminista (1980-2000)|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-5/gorputzaren-esnaera-euskal-arte-eta-literaturan-emakumezko-autoreen-lanen-berrikuspen-feminista-1980-2000|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "Euskal testuinguruan, gero eta gehiago mintzatzen ari gara emakumeen gorputz-esperientzien inguruan"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta 6. edizioetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputza historiografiaren ardatz: 90eko hamarkadako euskal artearen irakurketa matrilineal bat|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-6/gorputza-historiografiaren-ardatz-90eko-hamarkadako-euskal-artearen-irakurketa-matrilineal-bat|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> parte-hartzailea izan zen eta 7. edizioan, berriz, epamahaiko kide.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epaimahaia ere prest Txiotesia7 lehiaketarako|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/epaimahaia-ere-prest-txiotesia7-lehiaketarako|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Akademiatik Plazara ekimenean ere parte hartu izan du, bere ikerlanaren berri emateko zein aurkezle lanetan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldiaren bideoa ikusgai|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akademiatik-plazara-ekitaldia-ren-bideoa-ikusgai|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldia, ikertzaile gazteen mikro-hitzaldiak Bilbon|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akedemiatik-plazara-ekitaldia-ikertzaile-gazteen-mikro-hitzaldiak-bilbon|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>Baita '''ikerl(h)ari''' bideopodcastean zein<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunitatea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/podcastak/ikerlhari/1-atala-komunitatea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> 2019ko, 2021eko eta 2023ko [[Ikergazte]] kongresuetan ere. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=III. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iii-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=IV. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iv-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=V. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/v-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> == UEUkidea == UEUko talde eragileko kide da 2024tik. Horretaz gain, hainbat jardunaldiren antolaketan parte hartu izan du <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo: "Artearen historiaren arloan euskaraz aritzeko topagunea sortu nahi dugu"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-1|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta baita ikastaroak eman ere. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/maiteluengoaguirre/ Maite Luengo Aguirre] Artizarra sare profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/maite-luengo-aguirre Maite Luengo Aguirre] Inguma datu-base akademikoan {{bizialdia|1995eko||Luengo, Maite}} [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:Arrigorriagatarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historialariak]] [[Kategoria:1995ean jaioak]] t6fpvudhq59ui4apkvb6wehmc8lxpws 9984679 9984677 2024-11-29T10:05:19Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 9984679 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maite Luengo Aguirre''' ([[Arrigorriaga]], [[1995]]eko [[otsailaren 19]]a) Arte Garaikidean doktorea <ref>https://ekoizpen-zientifikoa.ehu.eus/documentos/655fa585a6455d79bd99881e</ref> eta Artearen Historiako irakaslea da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]ko Arte Ederren Fakultatean. Irakaskuntzan aritzeaz gain, euskal testuinguruko artea ikertzen du genero-ikuspuntutik, gorputza erdigunean jarriz. Besteak beste, [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|EWKE]], [[Errenteria|Errenteria]]ko Udala eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ren laguntzarekin humanitate digitaletan oinarritutako '''Emartistak''' 2000-2020 proiektua garatu zuen<ref>https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/humanitate-digitalak-eta-teknologia-berriak-artearekin-jarri-nahi-ditugu-erlazioan</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artearen historia digital parekiderantz: euskal emakume artistak Wikipedian|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/aldizkariak/uztaro/uztaro-121/artearen-historia-digital-parekiderantz-euskal-emakume-artistak-wikipedian|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko talde eragileko kidea da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "UEU diziplina anitzetako kideentzako topagunea da eta hori indargune garrantzitsua da"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-aguirre|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. == Ibilbide akademikoa == Artearen Historiako Gradua ikasi ostean, arte garaikide txinatarrean espezializatu zen Birmingham City Universityn. Ondoren, Euskal Herrira bueltatu eta doktorego-tesian 90eko euskal testuinguruko artea genero-ikuspuntutik behatu zuen, zehazki, emakumeen gorputz-irudikapenak aztertuz. Kotutoretzan egindako tesia da, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]<nowiki/>ko Arte Garaikideko Ikerketa Programan eta Université Bordeaux Montaignen Euskal Ikasketak alorrean. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira antolatzen dituen hainbat ekimenetan parte hartu izan du. [[Txiotesia lehiaketa|Txiotesia]] lehiaketako 5.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputzaren esnaera euskal arte eta literaturan: emakumezko autoreen lanen berrikuspen feminista (1980-2000)|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-5/gorputzaren-esnaera-euskal-arte-eta-literaturan-emakumezko-autoreen-lanen-berrikuspen-feminista-1980-2000|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "Euskal testuinguruan, gero eta gehiago mintzatzen ari gara emakumeen gorputz-esperientzien inguruan"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta 6. edizioetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputza historiografiaren ardatz: 90eko hamarkadako euskal artearen irakurketa matrilineal bat|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-6/gorputza-historiografiaren-ardatz-90eko-hamarkadako-euskal-artearen-irakurketa-matrilineal-bat|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> parte-hartzailea izan zen eta 7. edizioan, berriz, epamahaiko kide.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epaimahaia ere prest Txiotesia7 lehiaketarako|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/epaimahaia-ere-prest-txiotesia7-lehiaketarako|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Akademiatik Plazara ekimenean ere parte hartu izan du, bere ikerlanaren berri emateko zein aurkezle lanetan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldiaren bideoa ikusgai|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akademiatik-plazara-ekitaldia-ren-bideoa-ikusgai|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldia, ikertzaile gazteen mikro-hitzaldiak Bilbon|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akedemiatik-plazara-ekitaldia-ikertzaile-gazteen-mikro-hitzaldiak-bilbon|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>Baita '''ikerl(h)ari''' bideopodcastean zein<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunitatea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/podcastak/ikerlhari/1-atala-komunitatea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> 2019ko, 2021eko eta 2023ko [[Ikergazte]] kongresuetan ere. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=III. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iii-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=IV. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iv-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=V. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/v-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> == UEUkidea == UEUko talde eragileko kide da 2024tik. Horretaz gain, hainbat jardunaldiren antolaketan parte hartu izan du <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo: "Artearen historiaren arloan euskaraz aritzeko topagunea sortu nahi dugu"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-1|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta baita ikastaroak eman ere. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/maiteluengoaguirre/ Maite Luengo Aguirre] Artizarra sare profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/maite-luengo-aguirre Maite Luengo Aguirre] Inguma datu-base akademikoan {{bizialdia|1995eko||Luengo, Maite}} [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:Arrigorriagatarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historialariak]] [[Kategoria:1995ko jaiotzak]] dbrwy0u3zm01ebi6b7whkaex5qqobp1 9984680 9984679 2024-11-29T10:05:37Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 9984680 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maite Luengo Aguirre''' ([[Arrigorriaga]], [[1995]]eko [[otsailaren 19]]a) Arte Garaikidean doktorea <ref>https://ekoizpen-zientifikoa.ehu.eus/documentos/655fa585a6455d79bd99881e</ref> eta Artearen Historiako irakaslea da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]ko Arte Ederren Fakultatean. Irakaskuntzan aritzeaz gain, euskal testuinguruko artea ikertzen du genero-ikuspuntutik, gorputza erdigunean jarriz. Besteak beste, [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|EWKE]], [[Errenteria|Errenteria]]ko Udala eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ren laguntzarekin humanitate digitaletan oinarritutako '''Emartistak''' 2000-2020 proiektua garatu zuen<ref>https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/humanitate-digitalak-eta-teknologia-berriak-artearekin-jarri-nahi-ditugu-erlazioan</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artearen historia digital parekiderantz: euskal emakume artistak Wikipedian|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/aldizkariak/uztaro/uztaro-121/artearen-historia-digital-parekiderantz-euskal-emakume-artistak-wikipedian|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko talde eragileko kidea da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "UEU diziplina anitzetako kideentzako topagunea da eta hori indargune garrantzitsua da"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-aguirre|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. == Ibilbide akademikoa == Artearen Historiako Gradua ikasi ostean, arte garaikide txinatarrean espezializatu zen Birmingham City Universityn. Ondoren, Euskal Herrira bueltatu eta doktorego-tesian 90eko euskal testuinguruko artea genero-ikuspuntutik behatu zuen, zehazki, emakumeen gorputz-irudikapenak aztertuz. Kotutoretzan egindako tesia da, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]<nowiki/>ko Arte Garaikideko Ikerketa Programan eta Université Bordeaux Montaignen Euskal Ikasketak alorrean. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira antolatzen dituen hainbat ekimenetan parte hartu izan du. [[Txiotesia lehiaketa|Txiotesia]] lehiaketako 5.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputzaren esnaera euskal arte eta literaturan: emakumezko autoreen lanen berrikuspen feminista (1980-2000)|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-5/gorputzaren-esnaera-euskal-arte-eta-literaturan-emakumezko-autoreen-lanen-berrikuspen-feminista-1980-2000|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "Euskal testuinguruan, gero eta gehiago mintzatzen ari gara emakumeen gorputz-esperientzien inguruan"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta 6. edizioetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputza historiografiaren ardatz: 90eko hamarkadako euskal artearen irakurketa matrilineal bat|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-6/gorputza-historiografiaren-ardatz-90eko-hamarkadako-euskal-artearen-irakurketa-matrilineal-bat|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> parte-hartzailea izan zen eta 7. edizioan, berriz, epamahaiko kide.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epaimahaia ere prest Txiotesia7 lehiaketarako|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/epaimahaia-ere-prest-txiotesia7-lehiaketarako|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Akademiatik Plazara ekimenean ere parte hartu izan du, bere ikerlanaren berri emateko zein aurkezle lanetan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldiaren bideoa ikusgai|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akademiatik-plazara-ekitaldia-ren-bideoa-ikusgai|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldia, ikertzaile gazteen mikro-hitzaldiak Bilbon|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akedemiatik-plazara-ekitaldia-ikertzaile-gazteen-mikro-hitzaldiak-bilbon|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>Baita '''ikerl(h)ari''' bideopodcastean zein<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunitatea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/podcastak/ikerlhari/1-atala-komunitatea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> 2019ko, 2021eko eta 2023ko [[Ikergazte]] kongresuetan ere. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=III. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iii-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=IV. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iv-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=V. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/v-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> == UEUkidea == UEUko talde eragileko kide da 2024tik. Horretaz gain, hainbat jardunaldiren antolaketan parte hartu izan du <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo: "Artearen historiaren arloan euskaraz aritzeko topagunea sortu nahi dugu"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-1|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta baita ikastaroak eman ere. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/maiteluengoaguirre/ Maite Luengo Aguirre] Artizarra sare profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/maite-luengo-aguirre Maite Luengo Aguirre] Inguma datu-base akademikoan {{bizialdia|1995eko||Luengo, Maite}} [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:Arrigorriagatarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historialariak]] [[Kategoria:1995eko jaiotzak]] trdxgfhvozbckt6q19ertzu8ds64l1z 9984681 9984680 2024-11-29T10:06:54Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 9984681 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maite Luengo Aguirre''' ([[Arrigorriaga]], [[1995]]eko [[otsailaren 19]]a) Arte Garaikidean doktorea <ref>https://ekoizpen-zientifikoa.ehu.eus/documentos/655fa585a6455d79bd99881e</ref> eta Artearen Historiako irakaslea da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]ko Arte Ederren Fakultatean. Irakaskuntzan aritzeaz gain, euskal testuinguruko artea ikertzen du genero-ikuspuntutik, gorputza erdigunean jarriz. Besteak beste, [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|EWKE]], [[Errenteria|Errenteria]]ko Udala eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ren laguntzarekin humanitate digitaletan oinarritutako '''Emartistak''' 2000-2020 proiektua garatu zuen<ref>https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/humanitate-digitalak-eta-teknologia-berriak-artearekin-jarri-nahi-ditugu-erlazioan</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artearen historia digital parekiderantz: euskal emakume artistak Wikipedian|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/aldizkariak/uztaro/uztaro-121/artearen-historia-digital-parekiderantz-euskal-emakume-artistak-wikipedian|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko talde eragileko kidea da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "UEU diziplina anitzetako kideentzako topagunea da eta hori indargune garrantzitsua da"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-aguirre|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. == Ibilbide akademikoa == Artearen Historiako Gradua ikasi ostean, arte garaikide txinatarrean espezializatu zen Birmingham City Universityn. Ondoren, Euskal Herrira bueltatu eta doktorego-tesian 90eko euskal testuinguruko artea genero-ikuspuntutik behatu zuen, zehazki, emakumeen gorputz-irudikapenak aztertuz. Kotutoretzan egindako tesia da, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]<nowiki/>ko Arte Garaikideko Ikerketa Programan eta Université Bordeaux Montaignen Euskal Ikasketak alorrean. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira antolatzen dituen hainbat ekimenetan parte hartu izan du. [[Txiotesia lehiaketa|Txiotesia]] lehiaketako 5.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputzaren esnaera euskal arte eta literaturan: emakumezko autoreen lanen berrikuspen feminista (1980-2000)|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-5/gorputzaren-esnaera-euskal-arte-eta-literaturan-emakumezko-autoreen-lanen-berrikuspen-feminista-1980-2000|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "Euskal testuinguruan, gero eta gehiago mintzatzen ari gara emakumeen gorputz-esperientzien inguruan"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta 6. edizioetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputza historiografiaren ardatz: 90eko hamarkadako euskal artearen irakurketa matrilineal bat|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-6/gorputza-historiografiaren-ardatz-90eko-hamarkadako-euskal-artearen-irakurketa-matrilineal-bat|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> parte-hartzailea izan zen eta 7. edizioan, berriz, epamahaiko kide.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epaimahaia ere prest Txiotesia7 lehiaketarako|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/epaimahaia-ere-prest-txiotesia7-lehiaketarako|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Akademiatik Plazara ekimenean ere parte hartu izan du, bere ikerlanaren berri emateko zein aurkezle lanetan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldiaren bideoa ikusgai|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akademiatik-plazara-ekitaldia-ren-bideoa-ikusgai|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldia, ikertzaile gazteen mikro-hitzaldiak Bilbon|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akedemiatik-plazara-ekitaldia-ikertzaile-gazteen-mikro-hitzaldiak-bilbon|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>Baita '''ikerl(h)ari''' bideopodcastean zein<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunitatea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/podcastak/ikerlhari/1-atala-komunitatea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> 2019ko, 2021eko eta 2023ko [[Ikergazte]] kongresuetan ere. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=III. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iii-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=IV. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iv-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=V. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/v-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> == UEUkidea == UEUko talde eragileko kide da 2024tik. Horretaz gain, hainbat jardunaldiren antolaketan parte hartu izan du <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo: "Artearen historiaren arloan euskaraz aritzeko topagunea sortu nahi dugu"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-1|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta baita ikastaroak eman ere. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/maiteluengoaguirre/ Maite Luengo Aguirre] Artizarra sare profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/maite-luengo-aguirre Maite Luengo Aguirre] Inguma datu-base akademikoan {{bizialdia|1995eko||Luengo Aguirre, Maite}} [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:Arrigorriagatarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historialariak]] [[Kategoria:1995eko jaiotzak]] 0mi9thmupifayp6grn5asnpj5dj7adj 9984725 9984681 2024-11-29T10:38:50Z Theklan 336 /* Ibilbide akademikoa */ 9984725 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maite Luengo Aguirre''' ([[Arrigorriaga]], [[1995]]eko [[otsailaren 19]]a) Arte Garaikidean doktorea <ref>https://ekoizpen-zientifikoa.ehu.eus/documentos/655fa585a6455d79bd99881e</ref> eta Artearen Historiako irakaslea da [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]ko Arte Ederren Fakultatean. Irakaskuntzan aritzeaz gain, euskal testuinguruko artea ikertzen du genero-ikuspuntutik, gorputza erdigunean jarriz. Besteak beste, [[Euskal Wikilarien Kultura Elkartea|EWKE]], [[Errenteria|Errenteria]]ko Udala eta [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ren laguntzarekin humanitate digitaletan oinarritutako '''Emartistak''' 2000-2020 proiektua garatu zuen<ref>https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/humanitate-digitalak-eta-teknologia-berriak-artearekin-jarri-nahi-ditugu-erlazioan</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Artearen historia digital parekiderantz: euskal emakume artistak Wikipedian|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/aldizkariak/uztaro/uztaro-121/artearen-historia-digital-parekiderantz-euskal-emakume-artistak-wikipedian|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko talde eragileko kidea da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "UEU diziplina anitzetako kideentzako topagunea da eta hori indargune garrantzitsua da"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-aguirre|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>. == Ibilbide akademikoa == Artearen Historiako Gradua ikasi ostean, arte garaikide txinatarrean espezializatu zen Birmingham City Universityn. Ondoren, Euskal Herrira bueltatu eta doktorego-tesian 1990eko euskal testuinguruko artea genero-ikuspuntutik behatu zuen, zehazki, emakumeen gorputz-irudikapenak aztertuz. Kotutoretzan egindako tesia da, [[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]<nowiki/>ko Arte Garaikideko Ikerketa Programan eta Université Bordeaux Montaignen Euskal Ikasketak alorrean. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira antolatzen dituen hainbat ekimenetan parte hartu izan du. [[Txiotesia lehiaketa|Txiotesia]] lehiaketako 5.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputzaren esnaera euskal arte eta literaturan: emakumezko autoreen lanen berrikuspen feminista (1980-2000)|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-5/gorputzaren-esnaera-euskal-arte-eta-literaturan-emakumezko-autoreen-lanen-berrikuspen-feminista-1980-2000|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo Aguirre: "Euskal testuinguruan, gero eta gehiago mintzatzen ari gara emakumeen gorputz-esperientzien inguruan"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta 6. edizioetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gorputza historiografiaren ardatz: 90eko hamarkadako euskal artearen irakurketa matrilineal bat|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/txiotesia/txiotesia-6/gorputza-historiografiaren-ardatz-90eko-hamarkadako-euskal-artearen-irakurketa-matrilineal-bat|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> parte-hartzailea izan zen eta 7. edizioan, berriz, epamahaiko kide.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Epaimahaia ere prest Txiotesia7 lehiaketarako|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/epaimahaia-ere-prest-txiotesia7-lehiaketarako|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> Akademiatik Plazara ekimenean ere parte hartu izan du, bere ikerlanaren berri emateko zein aurkezle lanetan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldiaren bideoa ikusgai|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akademiatik-plazara-ekitaldia-ren-bideoa-ikusgai|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua="Akademiatik plazara" ekitaldia, ikertzaile gazteen mikro-hitzaldiak Bilbon|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/akedemiatik-plazara-ekitaldia-ikertzaile-gazteen-mikro-hitzaldiak-bilbon|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>Baita '''ikerl(h)ari''' bideopodcastean zein<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Komunitatea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/podcastak/ikerlhari/1-atala-komunitatea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> 2019ko, 2021eko eta 2023ko [[Ikergazte]] kongresuetan ere. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=III. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iii-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=IV. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/iv-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=V. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/v-ikergazte-nazioarteko-ikerketa-euskaraz-kongresuko-artikulu-bilduma-giza-zientziak-eta-artea|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref> == UEUkidea == UEUko talde eragileko kide da 2024tik. Horretaz gain, hainbat jardunaldiren antolaketan parte hartu izan du <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Maite Luengo: "Artearen historiaren arloan euskaraz aritzeko topagunea sortu nahi dugu"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/maite-luengo-1|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-22}}</ref>eta baita ikastaroak eman ere. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/maiteluengoaguirre/ Maite Luengo Aguirre] Artizarra sare profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/maite-luengo-aguirre Maite Luengo Aguirre] Inguma datu-base akademikoan {{bizialdia|1995eko||Luengo Aguirre, Maite}} [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:Arrigorriagatarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume ikertzaileak]] [[Kategoria:Emakume irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko historialariak]] [[Kategoria:1995eko jaiotzak]] m48cxv8sorxpjr530ehhri9qvskdcko 2 1214990 9984774 9977343 2024-11-29T11:19:16Z Eloi Barrio 168357 9984774 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Eloi Barrio eta Gorka Ramírez}} '''Lurzoru efektua kotxeetan''' 7oe2fdm6pnbvjexa7qu6ado2z2prgo9 9984775 9984774 2024-11-29T11:20:36Z Eloi Barrio 168357 9984775 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Eloi Barrio eta Gorka Ramírez}} '''Lurzoru efektua autoetan''' o1sqcec8ukzrncie2r6ibue1guz4m4s 9984779 9984775 2024-11-29T11:23:45Z Eloi Barrio 168357 9984779 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Eloi Barrio eta Gorka Ramírez}} '''Lurzoru efektua autoetan''' '''Printzipioa''' '''Historia''' '''Historia Formula 1 ean''' p89wvsik9rvmu5dwf97webcwoehxusu 2 1214991 9984772 9979374 2024-11-29T11:16:41Z Ander Gonzalo 168353 9984772 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Xurrk eta Ander Gonzalo}} {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Xurrk}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Código espageti}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Spaghetti code}} <br /> [[Fitxategi:spaghetti.jpg|thumbnail|Espageti kodea nahasia eta korapilatua dirudi, [[Espageti|espageti]] plater batean bezela, hari bakar baten ibilbidea bere osotasunean jarraitzea oso zaila delarik.]] '''Espageti kodea''' informatikan erabiltzen den termino [[Peioratibo|gutxiesgarri]] bat da, [[kontrol-egitura]] konplexu eta ulertezinak dituzten [[Programa informatiko|programak]] deskribatzeko. Bere izena [[iturburu kode]] mota honek [[Espageti|espageti]] plater baten antza duelako esan ohi da, hau da, hari korapilatsu eta nahasi multzo bat. Tradizionalki, [[programazio]] estilo hau oinarrizko eta zaharkitutako hizkuntzekin lotu izan da, fluxua oso oinarrizko kontrol-sententzia bidez kontrolatzen baitzen, hala nola, [[GOTO|goto]] eta lerro-zenbakiak erabiliz. [[Programazio-lengoaia]] berrietan espageti kodea - egitura eskasarekin garatzen den kodea - hainbat faktoreren ondorioz izan daiteke, hala nola, [[programazio-estilo]]aren arau falta eta gaitasun edo esperientzia nahikorik ez duten [[programatzaile|programatzaileen]] ondorioz.<ref name=":1>{{Erreferentzia|izena=Markus|abizena=Pizka|izenburua=Straightening spaghetti-code with refactoring?|aldizkaria=Software Engineering Research and Practice|data=2004|orrialdeak=846–852|url=https://web.archive.org/web/20180305202716/http://itestra.com/wp-content/uploads/2017/08/04_itestra_straightening_spaghetti_code_with_refactoring.pdf|sartze-data=2018-03-05}}</ref> Espageti kode honen presentziak sistema baten ulergarritasuna nabarmen murriztu dezake.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena1=M.|abizena1=Abbes|abizena2=Khomh|izena2=F.|abizena3=Gueheneuc|izena3=Y. G.|abizena4=Antoniol|izena4=G.|aldizkaria=2011 15th European Conference on Software Maintenance and Reengineering |izenburua=An Empirical Study of the Impact of Two Antipatterns, Blob and Spaghetti Code, on Program Comprehension |data=2011|orrialdeak=181–190|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5741260}}</ref> == Programazio-lengoaien bilakaera == 60ko hamarkadan, programa baten fluxua zehazteko modu bakarra kateatutako IF sententzia eta Boolear aldagaien bidezkoa zen. Geroago, funtzioak idazteko aukera sortu zen, orokorretik zehatzetarakoa. Gaur egun, [[objektuetara bideratutako programazioa|objektuetara bideratutako programazioarekin]], modularitatea, abstrakzioa, kapsulatzea, desakoplamendua, herentzia eta antzeko kontzeptuak daude. Gaur egungo tresna eta kontzeptu guztiekin, kode mota hori idaztea ekiditeko baliabide nahikoa dago. == Berregituraketa == Ez da onargarria espageti kodea idaztea hastapenetan ere, horrek programa ulertzea zailtzen baitu. Funtzio edo programa bat garatzeko prozesuan zehar kodearen konplexutasuna hazten ari dela eta kodea espageti bihurtzen ari dela ikusten bada, une egokia da dagoeneko osatutako zatia berrikusteko, hau da, [[berregituraketa]] egiteko. Garapenaren zehar garbitasun periodikoa egiteak konplexutasuna kontrolpean mantentzea ahalbidetzen du eta programatzailearen produktibitatea eta programaren ulermena nabarmen handitzen ditu. == Espageti kodetik egituratutako programaziora == Kazetaritzaren oinarizko arauekin konparazioa egin daiteke albiste bat idazteko moduari dagokionez. Arauek diote albistearen izenburuak informazio garrantzitsuena azaldu behar duela, ondoren lehen paragrafoan xehetasunak eman eta gero ataletan banatuz garatu behar dela. Era berean, programaren main atalean funtziorik orokorrenak agertu behar dira, eta bakoitzak funtzio espezifikoagoak deitu behar ditu ondoren. "Berregituratu - metodoa erauzi" funtzioarekin, automatikoki lor daiteke espageti kodeko if adarren bakoitza funtzio batean bihurtzea, ulergarritasuna nabarmen hobetuz. == Egituratutako programaziotik objektuetara bideratutako programaziora == Behin funtzioak argi eta garbi ikusgarri daudenean, posible da ohartzea zeintzuk osatzen duten erantzukizun komun bat eta ez dauden gainerako kodearekin nahasita. Hori dela eta, funtzio horiek objektu desberdinetan banatu daitezke, eta objektu horiek jada izango dituzte metodoak eta propietateak (pribatuak izan daitezkeenak, eta, beraz, kodearen gainontzeko zatietatik ikusiezinak). Espageti kodeak objektuetara bideraturako programazio-estiloan idazten den ereduaren aurkako eredu bat ere deskriba dezake, adibidez, metodoak luzeegia eta nahasia dituzten klaseak sortuz edo polimorfismoa bezalako objektuei dagozkien kontzeptuak alde batera utziz.<ref name=":3">{{Erreferentzia|abizena1=Moha|izena1=N.|abizena2=Gueheneuc|izena2=Y. G.|abizena3=Duchien|izena3=L.|abizena4|izena4=A. F. Le|izenburua=DECOR: A Method for the Specification and Detection of Code and Design Smells|aldizkaria=IEEE Transactions on Software Engineering|data=2010|orrialdeak=20–36|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5196681}}</ref> == Historia == Ez dago argi noiz iritsi zen espageti kode esaldia ohiko erabilerara; hala ere, 1977an hainbat erreferentzia agertu ziren Guy Steeleren ''Macaroni is Better Than Spaghetti'', besteak beste.<ref name":4">Guy Lewis Steele. 1977. Macaroni is better than spaghetti. In Proceedings of the 1977 symposium on Artificial intelligence and programming languages. Association for Computing Machinery, New York, NY, USA, 60–66. DOI:https://doi.org/10.1145/800228.806933</ref> 1978ko ''A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS and PL/CT'' liburuan, Richard Conway-k "espageti plateren egitura logiko garbi bera duten" programak deskribatu zituen esaldi batean.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=A primer on disciplined programming using PL/I, PL/CS, and PL/CT|abizena=Conway|izena=Richard|aldizkaria=Winthrop Publishers|data=1978|isbn=978-0-87626-712-7}}</ref>David Griesekin batera idatzi zuen ''An Introduction to Programming'' liburuan errepikatu zuen 1979an.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=An Introduction to Programming|abizena1=Conway|izena1=Richard|abizena2=Gries|izena2=David|aldizkaria=Little, Brown|data=1979}}</ref>1988ko ''A spiral model of software development and enhancement'' paperean, terminoa kode eta konponketa ereduaren praktika zaharra deskribatzeko erabiltzen da, plangintzarik ez zuena eta azkenean ur-jauziaren eredua garatzera eraman zuena.<ref name=":7">{{Erreferentzia|aldizkaria=IEEE Computer|izenburua=A spiral model of software development and enhancement|abizena=Boehm|izena=Barry W.|data=1988|arrialdeak=61–72|doi=10.1109/2.59|s2cid=1781829}}</ref>1979ko ''Structured programming for the COBOL programmer'' liburuan, Paul Noll egileak spaghetti code eta arratoi habiak esaldiak sinonimo gisa erabiltzen ditu gaizki egituratutako iturburu kodeak deskribatzeko.<ref name=":8">{{Erreferentzia|izenburua=Structured programming for the COBOL programmer: design, documentation, coding, testing|abizena=Noll|izena=Paul|aldizkaria=M. Murach & Associates|data=1977}}</ref> Richard Hamming-ek bere hitzaldietan deskribatu zuen terminoaren etimologia kode bitarretako programazio goiztiarraren testuinguruan <ref name=":9">{{Erreferentzia|abizena1=Hamming |izena1=Richard |iznburua=The Art of Doing Science and Engineering |data=1996 |aldizkaria=Taylor & Francis |isbn=9056995006}}</ref>: Errore bat konpontzerakoan instrukzio batzuk gehitu behar bazenitu, aurreko instrukzioa hartu eta hutsik zegoen espazioren batera salto bat gehitzen zenuen. Espazio horretan, aurretik idatzitakoa berriro idazten zenuen, beharrezko instrukzioak gehitzen zenituen, eta azkenik, programaren atal nagusira itzultzeko beste salto bat gehitzen zenuen. Ondorioz, programak saltoz beteriko egitura hartzen zuen, kontrola toki ezohikoetara eramanez, eta programaren egiturak espageti lata baten itxura hartzen zuen. Baina zergatik ez gehitu instrukzio berriak zuzenean programaren fluxuan? Horrek esan nahiko luke programa osoa berrikusi eta mugitutako edozein instrukziori egiten zaizkion erreferentzia guztiak egokitu beharko zenituzkeela! Hau guztia saihesteko edozein trikimailu erabiliko zen, hori bai ezetz! == Erlazionatuta == === Ravioli Kode === Ravioli Kodeak, ondo egituratu dauden eta bereizita erraz ulergarriak diren klaseez osatuta egon arren, osotasunean ulertzea oso konplexua den kodeari egiten dio erreferentzia. Ravioli kodea kode zati txiki gehiegitan berregituratzean oinarritzen da, horrek zati horiek jarraitzea zaila edo ia ezinezkoa bihurtuz. Kasu hau objektuetara bideratutako programazioan ere gertatzen da, kodearen jatorria ez dagoelarik soilik funtzioen edo prozeduren artean barreiatuta, baita klase eta paketeen artean ere, kodearen trazabilitatea nabarmen zailduz. === Lasagna kodea === Kode mota honek geruzak hain konplexu eta elkarren mendeko bihurtzen ditu, non geruza batean egindako aldaketa batek beste batzuetan aldaketak egitea ezinbestekoa egiten duen. === Pizza kodea === Pizza kodeak arkitektura oso laua duen kodeari egiten dio erreferentzia. === Hotdog kodea === Hotdog kodea hain konplexua izatera iritsi daiteke, errore txiki batek programaren funtzionamendu osoa eten dezakeelarik. == Erreferentziak == {{Reflist}} == Ikus, gainera == * [[Programazio-lengoaien arteko konparazioa]] == Kanpo estekak == * [http://portal.acm.org/citation.cfm?id=362929.362947 Go To Statement Considered Harmful]. The classic repudiation of spaghetti code by [[Edsger Dijkstra]] * [https://web.archive.org/web/20180716171336/http://www.fortran.com/fortran/come_from.html ''We don't know where to GOTO if we don't know where we've COME FROM'' by R. Lawrence Clark from DATAMATION, December, 1973] * [http://yost.com/computers/java/java-spaghetti/ Refactoring Java spaghetti code into Java bento code] separating out a bowl full of code from one class into seven classes * [https://archive.today/20130201082958/http://www.remotesynthesis.com/post.cfm/Objects-and-Frameworks--Taking-a-Step-Back Objects and Frameworks – Taking a Step Back] by Brian Rinaldi * [https://web.archive.org/web/20230121050907/https://blog.docsity.com/en/study-tips/programming-2/programming-pasta-spaghetti-lasagna-ravioli-macaroni-code/ Programming Pasta - Spaghetti, Lasagna, Ravioli and Macaroni Code] * [https://www.techopedia.com/definition/24994/pasta-theory Pasta Theory of Programming] [[Kategoria:Informatikako terminologia]] [[Kategoria:Kontzeptu gutxiesgarriak]] refly9o9f85l9kcjm36c6mvk6tnxgz8 2 1214992 9984780 9977344 2024-11-29T11:24:13Z JosuElorrieta 168352 9984780 wikitext text/x-wiki {{Lanean|JosuElorrieta eta RichardSacara}} '''TWIN SPARK MOTOR''' dx67e1ppneperqx088o3cw23gm0n41e 9984789 9984780 2024-11-29T11:36:23Z JosuElorrieta 168352 9984789 wikitext text/x-wiki {{Lanean|JosuElorrieta eta RichardSacara}} '''TWIN SPARK MOTOR''' Alfa Romeo Twin Spark (TS) "bujia bikoitza" motorra lehen aldiz 1914ko Sari Handietan erabili zen. 1960ko hamarkadan, GTA eta TZ bezalako lasterketa-autoetan erabili zen, errendimendu handiagoa lortzeko aukera emanez. 1980ko hamarkadaren erdialdean, Alfa Romeok teknologia hau bere kale-autotan sartzen hasi zen, errendimendua hobetzeko eta emisioen kontrol zorrotzak betetzeko helburuarekin. '''Ezaugarriak''' 13sno8p3fn2mb870n55qp3kbd0e7pet 9984790 9984789 2024-11-29T11:36:47Z JosuElorrieta 168352 9984790 wikitext text/x-wiki {{Lanean|JosuElorrieta eta RichardSacara}} '''TWIN SPARK MOTOR''' Alfa Romeo Twin Spark (TS) "bujia bikoitza" motorra lehen aldiz 1914ko Sari Handietan erabili zen. 1960ko hamarkadan, GTA eta TZ bezalako lasterketa-autoetan erabili zen, errendimendu handiagoa lortzeko aukera emanez. 1980ko hamarkadaren erdialdean, Alfa Romeok teknologia hau bere kale-autotan sartzen hasi zen, errendimendua hobetzeko eta emisioen kontrol zorrotzak betetzeko helburuarekin. '''Ezaugarriak''' l87ns1gbry4nqojtqu5km3n0leg2nah 9984799 9984790 2024-11-29T11:43:31Z JosuElorrieta 168352 9984799 wikitext text/x-wiki {{Lanean|JosuElorrieta eta RichardSacara}} '''TWIN SPARK MOTOR''' Alfa Romeo Twin Spark (TS) "bujia bikoitza" motorra lehen aldiz 1914ko Sari Handietan erabili zen. 1960ko hamarkadan, GTA eta TZ bezalako lasterketa-autoetan erabili zen, errendimendu handiagoa lortzeko aukera emanez. 1980ko hamarkadaren erdialdean, Alfa Romeok teknologia hau bere kale-autotan sartzen hasi zen, errendimendua hobetzeko eta emisioen kontrol zorrotzak betetzeko helburuarekin. '''Ezaugarriak''' Twin Spark (TS) motorra Alfa Romeo autoetan instalatutako eta patentatutako teknologia bat da, zilindro bakoitzeko bi pizte-bujia erabiltzean oinarritua. Hasiera batean Alfa Romeo 75/Milano autoan muntatu zen, eta geroago 164, 155, 145, 146, 156, 166, Alfa Romeo GTV/Spider 916 eta 147 modeloetan instalatu ziren. Lehenengo TS serieak lau zilindro ilarako motorrak ziren, buruan bi bideko ardatzekin. Jatorrizko 8 balbuladun motorra silizio eta aluminiozko burua eta blokearekin hornitua zegoen, zilindroentzako burdinazko mahuka hezeekin eta bi ardatz-bideen kate bikoitzarekin. Balbulak sodioz hoztuta daude, barrutik hutsak, eta metalezko kopuru bat dute, beroa haren habean zehar banatzen duena, balbulen burua hoztuz. Motor-diseinua bialberoen aurreko belaunaldiaren antzekoa da, Alfa Romeoren ospetsu eta suntsiezinezko DOHC-ak, nabarmen altxatua. 38v26vnj311vf75zet3ooavdl90ngc6 9984846 9984799 2024-11-29T11:58:18Z JosuElorrieta 168352 9984846 wikitext text/x-wiki {{Lanean|JosuElorrieta eta RichardSacara}} '''TWIN SPARK MOTOR''' Alfa Romeo Twin Spark (TS) "[[bujia]] bikoitza" motorra lehen aldiz 1914ko Sari Handietan erabili zen. 1960ko hamarkadan, GTA eta TZ bezalako lasterketa-autoetan erabili zen, errendimendu handiagoa lortzeko aukera emanez. 1980ko hamarkadaren erdialdean, Alfa Romeok teknologia hau bere kale-autotan sartzen hasi zen, errendimendua hobetzeko eta emisioen kontrol zorrotzak betetzeko helburuarekin. '''Ezaugarriak''' Twin Spark (TS) motorra Alfa Romeo autoetan instalatutako eta patentatutako teknologia bat da, zilindro bakoitzeko bi pizte-bujia erabiltzean oinarritua. Hasiera batean Alfa Romeo 75/Milano autoan muntatu zen, eta geroago 164, 155, 145, 146, 156, 166, Alfa Romeo GTV/Spider 916 eta 147 modeloetan instalatu ziren. Lehenengo TS serieak lau zilindro ilarako motorrak ziren, buruan espeka-ardatz bikoitzarekin. Jatorrizko 8 balbuladun motorra silizio eta aluminiozko burua eta blokearekin hornitua zegoen, zilindroentzako burdinazko mahuka hezeekin eta bi ardatz-bideen kate bikoitzarekin. Balbulak sodioz hoztuta daude, barrutik hutsak, eta metalezko kopuru bat dute, beroa haren habean zehar banatzen duena, balbulen burua hoztuz. Motor-diseinua bialberoen aurreko belaunaldiaren antzekoa da, Alfa Romeoren ospetsu eta suntsiezinezko DOHC-ak. aua4qrsqxczgr5k03a3nclgg5xqlrqv 2 1214999 9984784 9979370 2024-11-29T11:32:55Z Xurrk 168361 Orriaren edukiaren ordez, «{{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Xurrk}} artikuluaren eztabaida orrian]].}}» jarri da 9984784 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Xurrk}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} ghs94qu130rcxr4x3kuvn7doxemle53 2 1215004 9984808 9977383 2024-11-29T11:46:56Z Urko Gonzalez Varona 168354 9984808 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek kalitatearen, ingurumenaren, segurtasunaren eta lan-osasunaren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta lan-arriskuen prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia Kalitatea esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, ISO araudiak eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia == Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. ni595eg6bzho6dl05t8wz1m66zwz9ch 9984811 9984808 2024-11-29T11:47:43Z Urko Gonzalez Varona 168354 /* = Ergonomia */ 9984811 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek kalitatearen, ingurumenaren, segurtasunaren eta lan-osasunaren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta lan-arriskuen prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia Kalitatea esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, ISO araudiak eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. ==Ergonomia == Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. 1lahkcu08g9v9ghubi3m0s7m333bt65 9984814 9984811 2024-11-29T11:48:20Z Urko Gonzalez Varona 168354 /* Zerbitzuen kalitatea */ 9984814 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek kalitatearen, ingurumenaren, segurtasunaren eta lan-osasunaren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta lan-arriskuen prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia Kalitatea esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, ISO araudiak eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. ==Ergonomia == Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. 47plggf8l3yoypl2119naejsdhp6xf9 9984816 9984814 2024-11-29T11:49:31Z Urko Gonzalez Varona 168354 /* Ergonomia */ 9984816 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek kalitatearen, ingurumenaren, segurtasunaren eta lan-osasunaren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta lan-arriskuen prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia Kalitatea esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, ISO araudiak eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia === Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. fjhpieh7z27dapqqu7pc2zaatpmptx8 9984819 9984816 2024-11-29T11:51:11Z Urko Gonzalez Varona 168354 9984819 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek [[kalitatearen]], [[ingurumenaren]], [[segurtasunaren]] eta [[lan-osasunaren]] kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta lan-arriskuen prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia Kalitatea esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, ISO araudiak eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia === Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. 4alddx4pfp0m8z1min993l9fiq5mi8g 9984820 9984819 2024-11-29T11:51:59Z Urko Gonzalez Varona 168354 9984820 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumenaren]], [[segurtasunaren]] eta [[lan-osasunaren]] kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta lan-arriskuen prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia Kalitatea esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, ISO araudiak eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia === Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. cpg6gzp4ci1bnlxicczfojj7l7xmz6g 9984821 9984820 2024-11-29T11:53:01Z Urko Gonzalez Varona 168354 9984821 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta lan-arriskuen prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia Kalitatea esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, ISO araudiak eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia === Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. 3bc6tdf9b34nt5tybjmvrxomiasjl53 9984822 9984821 2024-11-29T11:53:50Z Urko Gonzalez Varona 168354 9984822 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta [[lan-arrisku]]en prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia Kalitatea esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, ISO araudiak eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia === Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. 77vzufaw5yv7gfgio2a8uvh8ocemumd 9984829 9984822 2024-11-29T11:55:17Z Urko Gonzalez Varona 168354 9984829 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta [[lan-arrisku]]en prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia [[Kalitatea]] esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, [[ISO araudia]]k eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia === Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. nyvstlm3o78clherxndlrcqq0zmslu4 9984841 9984829 2024-11-29T11:57:09Z Urko Gonzalez Varona 168354 9984841 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta [[lan-arrisku]]en prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia [[Kalitatea]] esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, [[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea|ISO araudiak]] eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "feedback" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia === Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. c1s9c7b3mgahwg64rig2tg0ssqenh2e 9984847 9984841 2024-11-29T11:58:43Z Urko Gonzalez Varona 168354 9984847 wikitext text/x-wiki {{Ohar metatxantiloia|mota=lanean|testua='''Artikulu hau eskola ariketa bat da{{#if: {{{1|}}}|[[Lankide:{{{1}}}|{{{1}}}]] lankidea|}}.''' <br /> Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira [[Wikipedia:Artikuluen edukiak jarraitu beharreko irizpideak|edukian]] edo [[Wikipedia:Artikuluen formatua|formatuan]].<br /> Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:{{Urko Gonzalez Varona}} artikuluaren eztabaida orrian]].}} <br /> {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Sistema integrado de gestión}} == Sarrera == === Kalitatea, ingurumena, laneko segurtasuna eta osasuna kudeatzeko sistema integratua === Artikulu honek [[kalitate]]aren, [[ingurumen]]aren, [[segurtasun]]aren eta [[lan-osasuna]]ren kudeaketa integraturako hurbilketa izan nahi du. Kalitate-sistema bat eraginkortasunez kudeatzeak bezero fidelizatuak lortzea ahalbidetzen du; lan-arloko legeria eta [[lan-arrisku]]en prebentzioari buruzkoa betetzeak eta giza baliabideen kudeaketa zuzen eta etiko batek langile kualifikatu eta motibatuak ahalbidetuko ditu; ingurumen-kalitateak, berriz, aukera emango dio gizarteari pertsonen eta egituren tratuak mesede egin diezaion, ingurumenarekiko arduradun gisa egituratuta. Horrek guztiak, batera, etengabeko berrikuntza, hobekuntza eta ikaskuntza ahalbidetzen du, eta, horrela, enpresa-garapen iraunkorra gertatzen da. == Kalitatea kudeatzeko sistemak == === Produktuaren kalitatea === Kexen, errekurtsoen eta erreklamazioen segurtasun-orri berezia [[Kalitatea]] esanahi desberdinekin erabiltzen da askotan. Kalitatezko ondasunez hitz egitean, jendeak luxuzko ondasunez edo ondasun bikainez hitz egiten du normalean. Baina horren esanahia anbiguoa da, eta, askotan, erabilera bakoitzak kalitatetzat ulertzen duenaren araberakoa izaten da. 1970eko hamarkadaz geroztik, ekoizpen-protokoloak eta -estandarrak bateratzen joan dira, eta, hala, [[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea|ISO araudiak]] eratu dira. Beharrezkoa den edozein enpresa-erakundek bere kudeaketa- eta antolaketa-ildoak zuzentzeko esparru ezin hobea du ISO araudietan. Muntaketa-kateak eta serieko fabrikazio-lerroak kalitate-sistemen jatorrian dauden arren, asko hobetu da Taylorrek torlojuen ekoizpenaren eraginkortasuna neurtzen zuen garaitik. Kudeaketa gero eta konplexuagoa den ordenan, kalitate-kontrola, kalitatearen ziurtapena eta erabateko kalitatea daude. Kalitate-kontrola zehaztapenen jarraipen burokratiko hutsean geratzen da, kontrastatzen ez bada; batetik, hartzaileak bilatzen duena, eta, bestetik, merkatuak eskaintzen didana. Muturrera eramanda, automobilgintzako osagaien fabrika batean pneumatiko karratuak sor daitezke, betiere horretarako transkribatutako jarraibideek eta eskuliburuek hala markatzen badute. Horrek esan nahi du oso tresna eraginkorra dugula bezeroei kontsulta eginez eta "[[feedback]]" a edo inkesten emaitzak erabiliz. Horrela, etengabe hobetu ahal izango ditut nire produktuak eta zerbitzuak. Batzuek "kexa opari bat da" esaten diote. Hierarkiaren azken eskalafoian kalitatea kudeatzeko sistemak agertzen dira, enpresa baten zuzendaritzatik bideratu eta enpresa osatzen duten sail guzti-guztiak hobetzeko pentsatuak, giza baliabideak, erosketak, dokumentuen eta erregistroen kontrola eta bezeroaren gogobetetzea barne. ISO 9001 serieko arauek bezeroaren etengabeko hobekuntza eta gogobetetzea lortu nahi dute. Dokumentuak eta erregistroak hobetzea, erabiltzen dituztenen eskutik, sistema osoaren aitzinamendu-motor gisa planteatzen da. === Zerbitzuen kalitatea === Hainbat eremutako enpresek eskaintzen dituzten zerbitzuen kalitatean oinarritutako kudeaketa-sistemak sustatzen eta ziurtatzen dituzte. Hizpide dugun bezalako merkatu globalizatu batean, etengabe ari gara bonbardatzen eskaintzen, publizitatearen, marketinaren eta abarren informazioagatik, eta etengabe alderatzen dugu produktu bat lehiakideenarekin. Nazioarteko talde handiak arduratu dira bezeroarentzako arreta-zerbitzu bat sustatzeaz eta ezartzeaz. Izan ere, produktuen ezaugarriak berdinak direnez, kontsumitzaileak hornitzaile batek lehiakideen aurrean ematen dizkion arreta, eskuragarritasuna eta erraztasunak lehenesten ditu. Gaur egungo informazioaren gizartean, etengabe bonbardatzen dute bezeroa hainbat komunikabideren publizitateak (prentsa, telebista, Internet, karteloiak kaleetan, errepideetan eta autobietan, gizarte-, kultura- eta kirol-ekitaldiak, etab.), eta, horregatik, etengabe alderatzen dute hornitzaile bat beste batekin. === elikadura-segurtasuna === Bigarren sektorea izan da komunikazioen eta energiaren aurrerapen teknologikoa bultzatu duen garapen-motorra, baina lehen sektoreak hasieratik edan ditu aurrerapen tekniko horiek guztiak, eta, gaur egun, puntu horretan, kalitatea kudeatzeko sistemak bereziki elikaduraren sektorean eratu dira, eta legegintza-izaera hartu dute. IFS araudi frantziar-germaniarrak, BRC britainiarrak edo QS alemaniarrak, gutxi batzuk aipatzearren, estatu bakoitzak elikagaien inportatzaileei eskatzen dizkien espezifikazio eta kontrol bereziak ezaugarritzen dituzte. === Prozesuen kalitatea === Prozesukako kudeaketa tarteko agintari bakoitzarekin hasten da, eta bere funtzioaren funtsezko jarduerak identifikatzen ditu. Hasiera batean, enpresaren egitura prozesu konplexuetan deskribatzen da, eta prozesu nabariagoetan eta errazagoetan banakatzen da, azken bezeroekin amaituz. Hori guztia kontuan hartuta, enpresako prozesuen zerrenda adostua lortuko dugu. Hortik aurrera, erabilgarria izango da garrantzizko matrize bat, jarduteko lehentasun-matrize bat edo, besterik gabe, bat-bateko sortze bat. Iragazki egoki batek jarduketan lehentasuna ebaluatzeko aukera emango digu. Parametro hauek hartu behar dira kontuan: beharrezkoak eta eskuragarri dauden baliabideak, inbertsioaren itzulera, arriskuak, etab. Prozesuen hobekuntza metodologia aurreratuenetako bat da Six Sigman, ekoizpenean akatsik ez bilatzean oinarritua. Akats-frakzioa minimora murrizteko ekintzetan gauzatzen da, zenbat eta akats gutxiago izan, azken kalitatea handiagoa izango dela argudiatuz. Prozesukako kalitatearen filosofiaren oinarrietako bat PDCA (Plan, Do, Check, Act) zikloa da, edo Deming-en zirkulua: plangintza-, errealizazio-, egiaztapen- eta jarduera-zikloa, etengabeko hobekuntza gauzatzeko eta arazoak modu sistematiko eta egituratuan konpontzeko gida gisa jarduten duena. Honela zehazten da: ;Soluzioak zehaztea (P) Zuzenena kausa nagusiaren konponbidea bilatzea izango da, eta horrek talde-erabakia hartzea dakar, arduradun bat, epe bat eta baliabide batzuk identifikatuta. Alboko efektuak aztertzea komeni da, emaitza iragartzen saiatzeko. ;Soluzioak ezartzea (D) Behar izanez gero, beste sail batzuk tartean sartzea. Ezarpen-plana garatzea (etapekin, arduradunekin, epeekin eta baliabideekin). ;Jarraipena (C) Jarraipen-plan bat ezartzea eta konponbidearen eraginkortasuna egiaztatzea, barne-mailan ikuskatuta eta kanpo-mailan ikuskatuta. Taldeari jarraipenaren emaitzen berri ematea eta albo-ondorioak ikertzea. ;Jardutea (A) Adierazleen emaitzak aurreko emaitzekin alderatzea (horrela, ekintza bakoitzak espero den hobekuntza eragiten duen egiaztatuko da, bereziki bezeroaren gogobetetzeari dagokionez). Hobetzeko aukera berriak bilatzea. Frogek hipotesia berresten badute, konponbidea normalizatu eta horri eusteko baldintzak ezarri behar dira. Bestela, ziklo berri bati ekin behar zaio, plangintza-fasera itzuliz (helburu berriak finkatuz, langileen prestakuntza hobetuz, baliabideen esleipena aldatuz, etab.). == Laneko arriskuen prebentzioa kudeatzeko sistemak == Frogatu da ezbehar-tasaren prebentzioak eta lan-baldintzak hobetzeak eta errentagarritasun ekonomikoa bilatzeak eta ekoizpena optimizatzeak balio erantsia ematen dietela enpresei. Horregatik, kalitatea kudeatzeko sistemek laneko segurtasuna eta osasuna ere lortu dituzte, eta erakundeei giza baliabideen kudeaketa hobetzen laguntzen dieten protokoloak eta arauak garatu dituzte. === Laneko Arriskuen Prebentzio legea === Espainiako Konstituzioa indarrean sartu arte, Aurreikuspeneko Institutu Nazionalak Gizarte Gaien funtzioak biltzen zituen, lan-istripuekin eta horien aurreikuspenekin lotutakoak barne. Erakunde hori iraungita geratu zen 36/1978 Errege Lege Dekretua argitaratu zenean, eta prozesu bat hasi zen, Lan Arriskuen Prebentzioari buruzko azaroaren 8ko 31/1995 Legea argitaratu zenean, 1996ko otsailaren 10etik indarrean zegoena. Aplikatu beharreko legedi gisa, honako hauek gehitzea: 89/391/EEE Zuzentaraua, Prebentzio Zerbitzuen Erregelamendua onartzen duen 39/1997 Errege Dekretua, eta haren arau-esparruaren erreforma, Laneko Arriskuen Prebentzioaren arau-esparrua aldatzen duen abenduaren 12ko 54/2003 Legearen arabera. Perun, Laneko Segurtasun eta Osasunari buruzko 29783. Legea dago, 2011/08/20an aldarrikatua, laneko arriskuen prebentzioaren kudeaketa arautzen duena, OHSAS 18001 Arauan oinarritua (2007ko bertsioa). === Segurtasuna eta osasuna === Langileek garatutako jardueraren arrisku orokorrak eta espezifikoak ebaluatuz gero, arrisku horiek larritasunaren arabera sailka daitezke. Laneko arriskuen kategoria jakin ondoren, prebentzio-jardueraren plangintza egingo da, arrisku horiek saihesteko, edo, hala badagokio, arrisku hori langilearen segurtasunaren eta osasunaren aurka gauzatuz gero, ondorioak minimizatzeko. === Ergonomia === Ergonomia da langilearen ezaugarri fisiologikoekin, anatomikoekin, psikologikoekin eta gaitasunekin bat datozen lantokiak, tresnak eta zereginak diseinatzeaz arduratzen den zientzia. Sistemaren hiru elementuen (giza makina-ingurumena) optimizazioa bilatzen du, eta, horretarako, pertsona, teknika eta antolamendua aztertzeko metodoak lantzen ditu. === Psikosoziologia aplikatua === Lan-baldintzen azterketaraino daraman azterketa psikologikoaren zurrunbiloan, laneko psikosoziologia izeneko espezialitatea garatu da. Horren helburuak mendebaldeko mundu garaikidean estres eta mobbing deitzen dugunaren ondorioak eta, batez ere, kausak ezabatzea da. === Prebentzioa-plana === Prebentzio-planaren bidez, enpresaren prebentzio-jarduera bere kudeaketa-sistema orokorrean txertatzen da, eta lan-arriskuen prebentzio-politika ezartzen da, helburu eta jomugekin. Azken batean, antolaketa-egituraren eta erantzukizunen deskribapena da, eta prozedura, jarraibide eta erregistroen bidezko kudeaketa-sistema bat garatzen du, enpresan arriskuen prebentzio-ekintza egiteko, erregelamendu bidez ezartzen diren baldintzetan. === [[Arriskuen identifikazioa]] eta [[Arriskuen ebaluazioa]] === Mapaketa bat da, garatu beharreko jarduerek dituzten arriskuak detektatzeko eta arrisku horren berezko arriskuak eragindako kaltearen maila aurkitzeko egiten dena. Oro har, bi irizpide erabiltzen dira: probabilitatea eta larritasuna, nahiz eta gaur egun metodo sofistikatuagoak dauden ebaluazio hori egiteko. Laneko arriskuen hasierako ebaluazioa prebentzioaren kudeaketa-sistemaren ezarpenaren lehen zatia da. Ebaluazioaren emaitzak hala eskatzen duenean, enpresaburuak aldizkako kontrolak egingo ditu langileek beren zerbitzuak ematen dituzten lan-baldintzen eta jardueraren gainean, arriskutsuak izan daitezkeen egoerak detektatzeko. Higieneari (luxometria, zarata eta stress termikoa), ergonomiari, kargen erabilerari eta abarri buruzko txostenak idazten dira. === Prebentzio-jardueraren plangintza === Arriskuak ebaluatzeko prozesuari jarraituz, eta arriskua kontrolatu behar dela ikusiz gero, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak argi eta garbi adieraziko du zer egoeratan hartu behar diren prebentzio- edo babes-neurriak eta zer motatako neurriak hartu behar diren, bai eta aldian behin zer kontrol egin behar den ere. Arriskuen hasierako ebaluazioak arrisku-egoerak agerian jartzen dituen kasu guztietan, prebentzio-zerbitzu mankomunatuak planifikatuko ditu prebentzio-jarduerak, prebentzio-arduradunarekin eta prebentzio-delegatuekin lankidetzan, eta prebentzio-jarduera bakoitzerako barnean hartuko ditu hura gauzatzeko epea, arduradunen izendapena eta hura gauzatzeko beharrezkoak diren giza baliabideak eta baliabide materialak. Enpresaburuak plangintzan sartutako prebentzio-jarduerak benetan gauzatzen direla ziurtatzen du, eta, horretarako, plangintzaren etengabeko jarraipena egiten du. Jarraipen hori Kudeaketa Batzordearen, Segurtasun eta Osasun Batzordearen eta prebentzio-arduradunaren eguneroko bileretan gauzatzen da. === Langileen informazioa, kontsulta eta parte-hartzea === Langileek ordezkaritza-eskubidea baliatzen dutenean, ordezkari bat hauta dezakete haien artean, eta ordezkari horri informazioa eman eta kontsulta egin behar zaio, eta enpresak arriskuen prebentzioaren kudeaketarekin lotutako gaietan hartzen dituen erabakietan parte hartu behar du. Horrela, kudeaketa ekonomikoaren, kalitatearen eta makineriaren mantentze-lanen baldintzen hobekuntzarekin batera jarraipena egitea bermatzen da, prebentzio-jardueraren plangintzaren jarraipenarekin, langileei prebentzioaren arloko informazioa eta prestakuntza ematearekin eta langileei kontsulta, parte-hartzea eta motibazioa ematearekin batera. === Larrialdi-plana eta autobabeserako eskuliburua === Autobabeserako eskuliburuak enpresan gerta daitezkeen larrialdi-egoerak deskribatzen ditu, baita egoera horiek konpontzeko eta kalteak minimizatzeko aukera posibleak ere. Eskuliburu hori honela zehazten da: arriskuaren ebaluazioa, babes-bitartekoen zerrenda, larrialdi-planaren deskribapena eta ezarritako neurrien ezarpena. Kasu horretan, lan-arriskua ebaluatu egingo da, Desagertze Zerbitzu Publikoei eta Babes Zibileko Zerbitzuei informazio zehatza emateko. Babes-bitartekoak identifikatuko dira, bai giza baliabideak, bai autobabes-lanetarako eskuragarri dauden bitarteko materialak. Su-itzalgailu soil batetik zutabe lehor batera, ur-hartuneak eta sute-aho hornituak igarota, babes-neurri ugari daude. Larrialdi-egoerak detektatzen direnean, larrialdi-buruak egoera ebaluatzen du eta larrialdi-plana aktibatu behar duen ala ez erabakitzen du. Erantzuna baiezkoa bada, larrialdi- eta ebakuazio-alarma aktibatzen du, eta esku hartzeko, ebakuazioko eta lehen laguntzako gainerako taldeak larrialdiaren kudeaketan parte hartzen du. Larrialdi-planak larrialdi-hipotesiak eta horietako bakoitzerako jarduketa-planak aztertzen ditu, bai eta ustiategia erabat edo partzialki ebakuatzeko sistematika ere. Urtero simulazio-plan bat egiten da larrialdien kudeaketa hobetzeko aukerak identifikatzeko, hala nola: ezohiko arriskutsuak diren lan-lekuak edo -ekipoak, ebakuazio-denborak, botila-lepoak ebakuazio partzialean edo osoan, etab. === Osasunaren jarraipena === Urteetan zehar egiaztatu da lan-baldintzek eragin sendoa izan dezaketela langilearen gaitasunetan, hala nola ikusmen-zolitasunean, giharretako eta eskeletoko funtzionaltasunean eta lan-osasunarekin lotutako beste edozein alderditan. Osasuna zaintzeko zerbitzuak langileen osasuna kontrolatuko du, langile berrien azterketa medikoen, langile guztien aldizkako osasun-azterketen eta osasun-azterketa espezifikoen bidez. Azterketa horien ondorioz langilea gai ez bada edo murrizketak erakusten baditu, Prebentzio Zerbitzuak, langilearekin eta Prebentzio Arduradunarekin batera, egoera aztertzen dute, lanpostua berriz ebaluatuz, aldatuz edo egokituz, azterketa espezifiko bat eginez, etab. == Ingurumena kudeatzeko sistemak == === Ekoizpen integratua === Gaur egun, mundu osotik datozen fruta eta barazki fresko ugari erabil daitezke, plagizidak eta propietate organoleptikoen kontserbatzaileak aplikatzeari esker. Hori osatzen duen ekoizpenaren haritik, nekazaritza ekologikoa atxikitzen da, elikagai transgenikoak garatzeko zailtasunik handiena duena, bere kutsaduraren jatorria baita. Pestizidei dagokienez, batzuetan ezin da edateko ura aldatu bolumen txikiko urtegietatik, ez solido esekien kontzentrazioa (DBO bezalako parametroak) gizakiek kontsumitzeko handiegia den mailara iritsi delako; aitzitik, maila gorago dago, hau da, gaur egun ur gehiago behar da, eta ezin da aldatu, hain zuzen ere, lurzoruetan, aintziretan, urmaeletan eta urtegietan geratzen den pestiziden hondar-kontzentrazioagatik. Ingurumen-arloko beste erronketako bat klima-aldaketa da. XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, ikerketa zientifiko ugarik gizakiaren ekintza jotzen dute haren eragile nagusitzat. === Baliabideen kudeaketa ekologikoa === Baliabideen kudeaketa ekologikoak energiaren erabilera eraginkorra eta energia-iturri berriztagarrietarako trantsizioa dakar. Horri esker, dirua aurreztu daiteke, baita ingurumen-inpaktua ere. === Ingurumen-alderdiak identifikatzea eta sortutako inpaktua ebaluatzea === Mapaketa egiten da, garatu beharreko jardueren ondoriozko ingurumen-alderdi esanguratsuak detektatzeko eta alderdi horiek ingurumenari eragindako kaltearen maila aurkitzeko. Eskuarki, bi irizpideren arabera egiten da: probabilitatea eta larritasuna. === Birziklapena kudeatzeko sistemak === Kudeaketa-sistema integratuen artean daude, ingurumen-kudeaketako politiken parte izanik, bigarren eta hirugarren bizitza duten kontsumo-produktuak birziklatzen dituztenak. Prozesu horretan, jatorri industrialeko hainbat produktu daude (enbalajeak, papera, beira, pneumatikoak), eta produktu horien itzulera eta errebalorizazioa berreskuratze- eta eraldatze-faseak integratuz egiten da. Erabiltzen ez diren pneumatikoen kasuan (NFU), horiek biltegiratu, sailkatu, aukerako pneumatiko gisa berrerabili edo bigarren mailako lehengai gisa edo energia-sorgailu gisa eraldatzen dira kudeaketa-sistema integratuetan. Espainian, erabileraz kanpoko pneumatikoen kudeaketari buruzko abenduaren 30eko 1619/2005 Errege Dekretuak (ED) arautu zuen sektorea. fgy7m4iy10ngiiu2ncmjccozom5ei1a 104 1215012 9984804 9982628 2024-11-29T11:45:28Z MasaDeMaiz 168646 9984804 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Totally Spies! logo.png|thumb|272x272px|Berebiziko Espioien logo originala]]Berebiziko Espioiak ume txikiei zuzendutako [[Marrazki bizidunak|marrazki bizidun]] bat da. Jatorriz Frantzia eta Kanadakoa da, Vincent Chalvon-Demersay eta David Michelek sortua. 2001ean estreinatu zen eta oraindik ere emititzen jarraitzen da. == Istorioa == Telesai hau nerabeak izateaz gain, espioiak diren hiru laguni buruzkoa da. WOOHP izeneko erakunde batentzat lan egiten dute eta beraien helburua da planeta osoari eragin diezazkioketen arazo garrantzitsuak konpontzea. Haiek elkarrekin abentura asko biziko dute neska normalak izaten jarraitzen duten bitartean. {{Ba al dakizu?|testua=Telesai bat egongo dela benetako aktoreekin?}} == Pertsonaiak == ==== Clover Euwing ==== Clover begi urdinak dituen neska ilehoria da eta beti darama espioi jantzi gorria. Asko gustatzen zaizkio moda, edertasuna, ospetsuak eta mutil ederrak. ==== Samantha "Sam" Simpson ==== Sam taldeko liderra da. Ile luzea eta ilegorria du, eta begi berdeak. Oso azkarra da eta beti daki zer egin bilauak harrapatzeko. Bere espioi-jantzia berdea da.[[Fitxategi:Totally Spices.jpg|thumb|Berebiziko espioien eszena bat]] ==== Alexandra "Alex" Vasquez ==== Alex ile beltz eta motza du, begi marroiak eta espioi-jantzi horia darama. Taldeko maitagarriena eta gazteena da, eta beti jartzen du adiskidetasuna lehenik. ==== Gerald James "Jerry" Lewis ==== WOOHPeko burua da eta espioiak bidaltzen ditu misioetara. Arazoak konpontzeko behar dituzten tresnak ere ematen dizkie. == Gehiago... == s20mprkkrbo3s904vrn47lqqy2mc8ot 9984805 9984804 2024-11-29T11:45:53Z MasaDeMaiz 168646 9984805 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Totally Spies! logo.png|thumb|272x272px|Berebiziko Espioien logo originala]]Berebiziko Espioiak ume txikiei zuzendutako marrazki bizidun bat da. Jatorriz {{Txp|Frantzia|Frantzia}} eta Kanadakoa da, Vincent Chalvon-Demersay eta David Michelek sortua. 2001ean estreinatu zen eta oraindik ere emititzen jarraitzen da. == Istorioa == Telesai hau nerabeak izateaz gain espioiak diren hiru laguni buruzkoa da. WOOHP izeneko erakunde batentzat lan egiten dute eta beraien helburua da planeta osoari eragin diezazkioketen arazo garrantzitsuak konpontzea. Haiek elkarrekin abentura asko biziko dute neska normalak izaten jarraitzen duten bitartean. {{Ba al dakizu?|testua=telesai bat egongo dela benetako aktoreekin?}} == Pertsonaiak == ==== Clover Euwing ==== Clover begi urdinak dituen neska ilehoria da eta beti darama espioi jantzi gorria. Asko gustatzen zaizkio moda, edertasuna, ospetsuak eta mutil ederrak. ==== Samantha "Sam" Simpson ==== Sam taldeko liderra da. Ile luzea eta ilegorria du, eta begi berdeak. Oso azkarra da eta beti daki zer egin bilauak harrapatzeko. Bere espioi-jantzia berdea da.[[Fitxategi:Totally Spices.jpg|thumb|Berebiziko espioien eszena bat]] ==== Alexandra "Alex" Vasquez ==== Alex ile beltz eta motza du, begi marroiak eta espioi-jantzi horia darama. Taldeko maitagarriena eta gazteena da, eta beti jartzen du adiskidetasuna lehenik. ==== Gerald James "Jerry" Lewis ==== WOOHPeko burua da eta espioiak bidaltzen ditu misioetara. Arazoak konpontzeko behar dituzten tresnak ere ematen dizkie. == Gehiago... == ozexxk3hk1gn4t3e6j28yest5smjaab 9984827 9984805 2024-11-29T11:54:43Z MasaDeMaiz 168646 9984827 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Totally Spies! logo.png|thumb|272x272px|Berebiziko Espioien logo originala]]{{Banner|fr:Totally Spies!}}Berebiziko Espioiak ume txikiei zuzendutako marrazki bizidun bat da. Jatorriz {{Txp|Frantzia|Frantzia}} eta Kanadakoa da, Vincent Chalvon-Demersay eta David Michelek sortua. 2001ean estreinatu zen eta oraindik ere emititzen jarraitzen da. == Istorioa == Telesai hau nerabeak izateaz gain espioiak diren hiru laguni buruzkoa da. WOOHP izeneko erakunde batentzat lan egiten dute eta beraien helburua da planeta osoari eragin diezazkioketen arazo garrantzitsuak konpontzea. Haiek elkarrekin abentura asko biziko dute neska normalak izaten jarraitzen duten bitartean. {{Ba al dakizu?|testua=telesai bat egongo dela benetako aktoreekin?}} == Pertsonaiak == ==== Clover Euwing ==== Clover begi urdinak dituen neska ilehoria da eta beti darama espioi jantzi gorria. Asko gustatzen zaizkio moda, edertasuna, ospetsuak eta mutil ederrak. ==== Samantha "Sam" Simpson ==== Sam taldeko liderra da. Ile luzea eta ilegorria du, eta begi berdeak. Oso azkarra da eta beti daki zer egin bilauak harrapatzeko. Bere espioi-jantzia berdea da.[[Fitxategi:Totally Spices.jpg|thumb|Berebiziko espioien eszena bat]] ==== Alexandra "Alex" Vasquez ==== Alex ile beltz eta motza du, begi marroiak eta espioi-jantzi horia darama. Taldeko maitagarriena eta gazteena da, eta beti jartzen du adiskidetasuna lehenik. ==== Gerald James "Jerry" Lewis ==== WOOHPeko burua da eta espioiak bidaltzen ditu misioetara. Arazoak konpontzeko behar dituzten tresnak ere ematen dizkie. == Gehiago... == rz2gpztzwvai9moz6hb81rahkbt53gq 9984836 9984827 2024-11-29T11:56:33Z MasaDeMaiz 168646 9984836 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Totally Spies! logo.png|thumb|272x272px|Berebiziko Espioien logo originala]]{{Banner|Totally Spies! logo.png}} Berebiziko Espioiak ume txikiei zuzendutako marrazki bizidun bat da. Jatorriz {{Txp|Frantzia|Frantzia}} eta Kanadakoa da, Vincent Chalvon-Demersay eta David Michelek sortua. 2001ean estreinatu zen eta oraindik ere emititzen jarraitzen da. == Istorioa == Telesai hau nerabeak izateaz gain espioiak diren hiru laguni buruzkoa da. WOOHP izeneko erakunde batentzat lan egiten dute eta beraien helburua da planeta osoari eragin diezazkioketen arazo garrantzitsuak konpontzea. Haiek elkarrekin abentura asko biziko dute neska normalak izaten jarraitzen duten bitartean. {{Ba al dakizu?|testua=telesai bat egongo dela benetako aktoreekin?}} == Pertsonaiak == ==== Clover Euwing ==== Clover begi urdinak dituen neska ilehoria da eta beti darama espioi jantzi gorria. Asko gustatzen zaizkio moda, edertasuna, ospetsuak eta mutil ederrak. ==== Samantha "Sam" Simpson ==== Sam taldeko liderra da. Ile luzea eta ilegorria du, eta begi berdeak. Oso azkarra da eta beti daki zer egin bilauak harrapatzeko. Bere espioi-jantzia berdea da.[[Fitxategi:Totally Spices.jpg|thumb|Berebiziko espioien eszena bat]] ==== Alexandra "Alex" Vasquez ==== Alex ile beltz eta motza du, begi marroiak eta espioi-jantzi horia darama. Taldeko maitagarriena eta gazteena da, eta beti jartzen du adiskidetasuna lehenik. ==== Gerald James "Jerry" Lewis ==== WOOHPeko burua da eta espioiak bidaltzen ditu misioetara. Arazoak konpontzeko behar dituzten tresnak ere ematen dizkie. == Gehiago... == kl4kys776en7yburz7k3vj93v9g33m1 9984840 9984836 2024-11-29T11:57:03Z MasaDeMaiz 168646 9984840 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Totally Spies! logo.png|thumb|272x272px|Berebiziko Espioien logo originala]]{{Banner|Totally Spies! logo.png|kokapena=0.5,0.5.}} Berebiziko Espioiak ume txikiei zuzendutako marrazki bizidun bat da. Jatorriz {{Txp|Frantzia|Frantzia}} eta Kanadakoa da, Vincent Chalvon-Demersay eta David Michelek sortua. 2001ean estreinatu zen eta oraindik ere emititzen jarraitzen da. == Istorioa == Telesai hau nerabeak izateaz gain espioiak diren hiru laguni buruzkoa da. WOOHP izeneko erakunde batentzat lan egiten dute eta beraien helburua da planeta osoari eragin diezazkioketen arazo garrantzitsuak konpontzea. Haiek elkarrekin abentura asko biziko dute neska normalak izaten jarraitzen duten bitartean. {{Ba al dakizu?|testua=telesai bat egongo dela benetako aktoreekin?}} == Pertsonaiak == ==== Clover Euwing ==== Clover begi urdinak dituen neska ilehoria da eta beti darama espioi jantzi gorria. Asko gustatzen zaizkio moda, edertasuna, ospetsuak eta mutil ederrak. ==== Samantha "Sam" Simpson ==== Sam taldeko liderra da. Ile luzea eta ilegorria du, eta begi berdeak. Oso azkarra da eta beti daki zer egin bilauak harrapatzeko. Bere espioi-jantzia berdea da.[[Fitxategi:Totally Spices.jpg|thumb|Berebiziko espioien eszena bat]] ==== Alexandra "Alex" Vasquez ==== Alex ile beltz eta motza du, begi marroiak eta espioi-jantzi horia darama. Taldeko maitagarriena eta gazteena da, eta beti jartzen du adiskidetasuna lehenik. ==== Gerald James "Jerry" Lewis ==== WOOHPeko burua da eta espioiak bidaltzen ditu misioetara. Arazoak konpontzeko behar dituzten tresnak ere ematen dizkie. == Gehiago... == du79fj2q4eravser5v2l2ccqoe5wopc 0 1215071 9984561 9978879 2024-11-29T07:43:52Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984561 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Suediako Cristina printzesa''' (jaiotzaz ''Christina Louise Helena''; ezkontzaz ''Kristina Magnuson''''';''' [[Solna]], [[Stockholm]], [[Suedia]], [[1943|1943ko]] [[Abuztuaren 3|abuztuaren 3a]]) Suediako [[Printze|printzesa]] da jaiotzez, Suediako Gustaf Adolfo zenaren eta haren emazte Sibila zenaren (Sajonia-Coburgo-Gothako Sibila) seme-alabetako laugarrena. Jaiotzez, Bernadotteko Errege Etxeko eta [[Suediako monarkia]] familiako kidea da, beraz, [[Carl XVI.a Gustaf Suediakoa|Carl XVI.a Gustaf Suediako]] erregearen arreba ere bada. ''Bere gorentasun'' errealaren tratamendua izan zuen, 1974an [[Ezkontza morganatiko|ezkontza morganatikoa]] egin zuen arte. == Bizitza == Kristina 194an jaio zen Stockholmeko [[Haga jauregia|Haga Jauregian]], eta Suediako Gustavo Adolfo printzearen eta haren emazte Saxonia-Coburgo-Gothako Sibila printzesaren laugarren haurra izan zen. Suediako [[Gurutze Gorria|Gurutze Gorriko]] presidentea izan zen bederatzi urtez, 1993tik 2002ra. Lan horregatik jaso zuen 2005ean [[Henri Dunant]] Domina.<ref>{{Cite web|izenburua=Kungahuset|url=http://www.kungahuset.se/kungafamiljen/aktuellahandelser/2005/2005aktuellt/prinsessanchristinatilldeladeshenrydunantmedaljen.5.396c71081f063f5d8000234.html|accessdate=14 de septiembre de 2016}}</ref> Bere ilobaren amabitxia da, [[Madeleine Suediakoa|Madaleine Suediako]] printzesarena. 2010ean [[Bularreko minbizi|bularreko minbizia]] diagnostikatu zioten, eta gainditu egin zuen. 2016an [[leuzemia]] kronikoa diagnostikatu zioten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Núria|abizena=Tiburcio|izenburua=Duro golpe para los Bernadotte: la princesa Cristina de Suecia sufre leucemia|hizkuntza=es|data=2016-10-14|url=https://www.vanitatis.elconfidencial.com/casas-reales/2016-10-14/princesa-cristina-suecia-leucemia-cancer_1274684/|aldizkaria=vanitatis.elconfidencial.com|sartze-data=2024-11-23}}</ref> Kristina Suediako printzesa bizitza publikotik erretiratu zen bere 75. urtebetetze egunean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Vanity|abizena=Fair|izenburua=La princesa Cristina de Suecia se retira de la vida pública el día de su 75º cumpleaños|hizkuntza=es-ES|data=2018-08-03|url=https://www.revistavanityfair.es/realeza/articulos/princesa-cristina-suecia-retiro-vida-publica-leucemia/32707|aldizkaria=Vanity Fair|sartze-data=2024-11-23}}</ref> == Ezkontza eta ondorengoak == 1961ean Tord Gösta Magnuson (1941) ezagutu zuen Stockholmen bazkari batean. 1974ko otsailaren 1ean iragarri zuten konpromisoa. Tord Magnuson Devisa ABko zuzendari kudeatzailea izan zen, eta [[Maurizio|Maurizioko Errepublikako]] kontsul nagusi ere aritu zen Stockholmen. 1974ko ekainaren 15ean ezkondu ziren, [[Stockholmeko Errege Jauregia|Stockholmeko Errege Jauregiko]] Elizan. [[Ezkontza morganatiko|Ezkontza]] morganatikoaren ondorioz, Errege Gorentasunaren tratamendua galdu zuen, eta, harrezkero, ''Kristina printzesa'' izenez ezagutzen da, Magnuson andrea. Hiru haur izan zituzten: * Carl ''Gustaf'' Victor Magnuson (1975eko abuztuaren 8an jaioa). * Tord ''Oscar'' Frederik Magnuson (1977ko ekainaren 20an jaioa). * ''Victor'' Edmund Lennart Magnuson (1980ko irailaren 10ean jaioa). == Tituluak eta tratamenduak == === Ohorezko goraipamenak === ==== Ohorezko aipamen suediarrak ==== * [[Fitxategi:Seraphimerorden_ribbon.svg|link=Archivo:Seraphimerorden_ribbon.svg|50x50px]] Serafinen Ordenako dama (1952/03/22). * [[Fitxategi:Seraphimerorden_ribbon.svg|link=Archivo:Seraphimerorden_ribbon.svg|50x50px]] [[Carl XVI.a Gustaf Suediakoa|Carl XVI.a Gustaf Suediako]] erregearen Errege Ordena Familiako kidea (1973). * [[Fitxategi:Seraphimerorden_ribbon.svg|link=Archivo:Seraphimerorden_ribbon.svg|50x50px]] Carl XVI.a Gustaf Suediako erregearen berrogeita hamargarren urteurreneko oroitzapenezko domina (1996/04/30). * [[Fitxategi:Prince_Carl_Medal.gif|link=Archivo:Prince_Carl_Medal.gif|50x50px]] Carl printzearen domina (2002/12/01).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Prinsessan Christina, Fru Magnuson|hizkuntza=sv|url=https://www.kungahuset.se/sveriges-monarki/ordnar-och-medaljer/sok-medaljforlaningar/2002/2021-07-09-prinsessan-christina-fru-magnuson|aldizkaria=www.kungahuset.se|sartze-data=2024-11-23}}</ref> * [[Fitxategi:Seraphimerorden_ribbon.svg|link=Archivo:Seraphimerorden_ribbon.svg|50x50px]] Victoria printzesa oinordekoa Daniel Westlingekin lotu izanaren oroitzapenezko domina (2010/06/19). * [[Fitxategi:Commemorative_Ruby_Jubilee_Medal_of_His_Majesty_The_King_(15092013).png|link=Archivo:Commemorative_Ruby_Jubilee_Medal_of_His_Majesty_The_King_(15092013).png|50x50px]] Rubi Jubileuaren Oroitzapenezko Domina Carl XVI.a Gustaf erregearena (2013/09/15).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Europa Press - Agencia de noticias|url=https://www.europapress.es/chance/galeria-noticia-princesa-estelle-estrella-40-aniversario-abuelo-rey-carlos-gustavo-suecia-20130916172729-66065.html#CH_contenedor.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2024-11-23}}</ref> * [[Fitxategi:SWE_King_Carl_XVI_Gustaf_Jubilee_Medal_III.png|link=Archivo:SWE_King_Carl_XVI_Gustaf_Jubilee_Medal_III.png|50x50px]] Carl XVI.a Gustaf Suediako erregearen hirurogeita hamargarren urteurrenaren oroitzapenezko domina (2016ko apirilaren 30a). * [[Fitxategi:Sin_Pasador.svg|link=Archivo:Sin_Pasador.svg|50x50px]] Maila Bereziko Erregearen Domina distiratsuekin eta urrezko katearekin (2021eko urriaren 20a).<ref>{{erreferentzia|izenburua=Sidan du försökte nå finns inte|url=https://www.kungahuset.se/english/archive/news/2021-10-20-the-king-awards-medalsref}}{{Apurtutako esteka|date=azaroa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * [[Fitxategi:Commemorative_Golden_Jubilee_Medal_of_His_Majesty_The_King_(15092023).png|link=Archivo:Commemorative_Golden_Jubilee_Medal_of_His_Majesty_The_King_(15092023).png|50x50px]] Carlos XVI Gustavo Erregearen Urrezko Jubileuaren Oroitzapenezko Domina (2023komirailaren 15a). ==== Atzerriko ohorezko goraipamenak ==== * [[Fitxategi:Order_of_the_Elephant_Ribbon_bar.svg|link=Archivo:Order_of_the_Elephant_Ribbon_bar.svg|50x50px]] Elefantearen Ordenako dama ([[Danimarka|Danimarkako Erresuma]], 1973ko urtarrilaren 16a). * [[Fitxategi:ISL_Icelandic_Order_of_the_Falcon_-_Grand_Cross_BAR.png|link=Archivo:ISL_Icelandic_Order_of_the_Falcon_-_Grand_Cross_BAR.png|50x50px]] Belatzaren Ordenako gurutze handiko dama ([[Islandia]], 1985eko irailaren 16a). * [[Fitxategi:PRT_Order_of_Christ_-_Grand_Cross_BAR.png|link=Archivo:PRT_Order_of_Christ_-_Grand_Cross_BAR.png|50x50px]] Kristoren Ordenako gurutze handiko dama ([[Portugalgo Lehen Errepublika|Portugalgo Errepublika]], 1991ko maiatzaren 15a). * [[Fitxategi:Order_Sint_Olaf_1_kl.png|link=Archivo:Order_Sint_Olaf_1_kl.png|50x50px]] San Olaf Ordenako gurutze handiko dama ([[Norvegia|Norvegiako Erresuma]], 1992ko maiatzaren 12a). * [[Fitxategi:Cordone_di_gran_Croce_OMRI_BAR.svg|link=Archivo:Cordone_di_gran_Croce_OMRI_BAR.svg|50x50px]] [[Italiar Errepublikako Merituaren Ordena|Italiako Errepublikako Merituaren Ordenako]] gurutze handiko dama ([[Italia|Italiako Errepublika]], 1998ko maiatzaren 5a). * [[Fitxategi:JPN_Hokan-sho_1Class_BAR.svg|link=Archivo:JPN_Hokan-sho_1Class_BAR.svg|50x50px]] Koroa Baliotsuaren Ordenako kordoi handiko dama ([[Japonia|Japoniako Estatua]], 2000ko maiatzaren 29a). * [[Fitxategi:GER_Bundesverdienstkreuz_7_Grosskreuz.svg|link=Archivo:GER_Bundesverdienstkreuz_7_Grosskreuz.svg|50x50px]] Alemaniako Errepublika Federaleko Merituaren Ordenako gurutze handiko dama ([[Alemania|Alemaniako Errepublika Federala]], 2003ko amiatzaren 20a). * [[Fitxategi:Legion_Honneur_Commandeur_ribbon.svg|link=Archivo:Legion_Honneur_Commandeur_ribbon.svg|50x50px]] [[Ohorezko Legioa|Ohorezko Legioaren Ordenako]] komendadorea ([[Frantzia|Frantziako Errepublika]], 2004ko uztailaren 15a). * [[Fitxategi:NED_Kroonorde_A1_BAR.png|link=Archivo:NED_Kroonorde_A1_BAR.png|50x50px]] Koroaren Ordenako Gurutze Handiko Dama ([[Herbehereetako Erresuma]], 2022ko urriaren 11). * [[Fitxategi:FIN_Order_of_the_White_Rose_Grand_Cross_BAR.png|link=Archivo:FIN_Order_of_the_White_Rose_Grand_Cross_BAR.png|50x50px]] Arrosa Zuriaren Ordenako Gurutze Handiko Dama ([[Finlandia|Finlandiako Errepublika]], 2024ko apirilaren 23a). [[Fitxategi:Armes_des_Princesses_Brigitte,_Margaretha_et_Désirée_de_Suède.svg|erdian|thumb|Kristina Suediako printzesaren armarria]] == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1943ko||Kristina Suediakoa}} [[Kategoria:Ohorezko Legioko komandanteak]] [[Kategoria:Suediako luterotarrak]] [[Kategoria:Ezkontza morganatikoak]] [[Kategoria:Stockholmdarrak]] [[Kategoria:Suediako printzesak]] maa4qmp8222g1gryr0niqefi2fs81i7 2 1215144 9983990 9980719 2024-11-28T15:06:47Z Ootermin 166772 bi argazki gehitu ditut 9983990 wikitext text/x-wiki = Leptoi = Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|Joseph John Thomson]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]], bere taldearekin batera, lehenengo leptoia aurkitu zuen: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]] neutrino mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]] kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentuan. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|85x85px|Leon Max Lederman]] Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c². == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|thumb|Leptoi-bosoi]] Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|thumb|Leptoi-bosoi]] [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|thumb|Leptoi-bosoi]] === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela. mqqgjxs9z5mkx3o6xnd288f1cktf553 9984135 9983990 2024-11-28T16:57:22Z Ootermin 166772 9984135 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|Eredu estandarra]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|Joseph John Thomson]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|Leon Max Lederman]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da.<gallery mode="nolines" caption="Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula"> Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|alt= Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|alt= Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|alt= </gallery> === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> i8m150y6hcwgehfyiotix7pw0r0sa08 9984138 9984135 2024-11-28T16:58:19Z Ootermin 166772 /* Elkarrekintza ahula */ 9984138 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|Eredu estandarra]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|Joseph John Thomson]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|Leon Max Lederman]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da.<gallery mode="nolines" caption="Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula"> Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|alt= Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|alt= Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|alt= </gallery> {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- |colspan=3|{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> pgy0rr2z9ybo3tvpbxbm45ayc8i83py 9984143 9984138 2024-11-28T17:00:22Z Ootermin 166772 9984143 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|Eredu estandarra]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|Joseph John Thomson]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|Leon Max Lederman]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |+ |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- | colspan="3" |Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula. |} |} === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> n9clyoujho23onv1suv5jl5yltuus4r 9984146 9984143 2024-11-28T17:01:30Z Ootermin 166772 /* Elkarrekintza ahula */ 9984146 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|Eredu estandarra]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|Joseph John Thomson]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|Leon Max Lederman]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |+ |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> 6ux4kcj1u848efbexsk1s5przm009it 9984148 9984146 2024-11-28T17:02:01Z Ootermin 166772 /* Elkarrekintza ahula */ 9984148 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|Eredu estandarra]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|Joseph John Thomson]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|Leon Max Lederman]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |+ |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> ejr3ay8qo6m9ti4ysdhewnjh7igafzy 9984150 9984148 2024-11-28T17:02:29Z Ootermin 166772 /* Elkarrekintza ahula */ 9984150 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|Eredu estandarra]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|Joseph John Thomson]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|Leon Max Lederman]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |+ |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> 2hou3zdb080xev2c4qrlhmvktjfb479 9984153 9984150 2024-11-28T17:04:32Z Ootermin 166772 /* Leptoi */ 9984153 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|{{center|Eredu estandarra}}]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|Joseph John Thomson]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|Leon Max Lederman]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |+ |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> iolsx9ek9avviwwahycw6352at1h0oi 9984160 9984153 2024-11-28T17:07:02Z Ootermin 166772 /* Historia */ 9984160 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|{{center|Eredu estandarra}}]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|{{center|202x202px|Joseph John Thomson}}]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Carl David Anderson]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|{{center|168x168px|Leon Max Lederman}}]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |+ |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> etc3eop62yd7sjsc2phevbngg500khx 9984168 9984160 2024-11-28T17:08:21Z Ootermin 166772 /* Historia */ 9984168 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|{{center|Eredu estandarra}}]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|{{center|Joseph John Thomson}}]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|{{center|Carl David Anderson}}]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|{{center|Leon Max Lederman}}]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|Leptoi-fotoi elkarrekintza]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |+ |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> 95pqu82lhb10t8atabdsq2h6xn8hpkp 9984172 9984168 2024-11-28T17:09:36Z Ootermin 166772 /* Elkarrekintza elektromagnetikoa */ 9984172 wikitext text/x-wiki = Leptoi = [[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles Euskara.png|thumb|{{center|Eredu estandarra}}]] Partikulen [[Fisika|fisikan]], leptoiak [[spin]] erdia duten eta [[Elkarrekintza nuklear bortitz|elkarrekintza nuklear bortitza]] jasaten ez duten [[partikula elementalak]] dira, [[fermioi]] motakoak, hain zuzen ere. Kargaren arabera, bi multzotan sailkatzen dira. Alde batetik, karga negatibodunak: [[Elektroi|elektroia]], [[Muoi|muoia]] eta [[tau]] partikula, elektroia izanik leptoi ezagunena. Bestetik, karga neutrodunak, [[neutrino]] izenez ezagutuak: [[Elektroi neutrino|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino|tau-neutrinoa]]. Aipatu bezala, guztira sei leptoi mota ditugu, [[Zapore (fisika)|zapore]] deritzenak. Karga negatibodun leptoi bakoitzak elkartutako neutrino bat du, eta, horrela, leptoien hiru “belaunaldi” edo “familia” sortzen dituzte. Lehen belaunaldikoak, leptoi elektroniko ere deiturikoak, elektroia (e^-) eta elektroi-neutrinoa (ν_e) dira. Bigarren belaunaldikoak, alegia, leptoi muonikoak, muoia (μ^-) eta muoi-neutrinoa (ν_μ) dira; eta hirugarrenekoak, leptoi tauonikoak direnak, tau partikula (τ⁻)  eta tau neutrinoa (ν_τ) dira. Leptoiek hainbat propietate intrintseko dituzte: [[Karga elektriko|karga elektrikoa]], spina eta [[masa]], adibidez. [[Quark|Quarkek]] eta leptoiek [[Elkarrekintza nuklear ahul|elkarrekintza ahula]] eta [[Grabitatorio|grabitatorioa]] jasaten dute, baina lehenengoak bakarrik dira elkarrekintza bortitza jasaten dutenak. [[Elkarrekintza elektromagnetiko|Elkarrekintza elektromagnetikoaren]] eragina partikula guztiek jasaten dute, baina, berau kargaren proportzionala denez, neutrinoen kasuan nulua izango da, hauek karga neutroa baitute. == Historia == [[Fitxategi:J.J. Thomson LCCN2014715407.jpg|thumb|202x202px|{{center|Joseph John Thomson}}]] 1897an, [[Joseph John Thomson|J.J Thomsonek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Thomson|izenburua=XL. Cathode Rays|orrialdeak=293–316|hizkuntza=en|data=1897-10|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14786449708621070|aldizkaria=The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science|alea=269|zenbakia=44|issn=1941-5982|doi=10.1080/14786449708621070|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, bere taldearekin batera<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven|abizena=Weinberg|izenburua=The discovery of subatomic particles|argitaletxea=Cambridge Univ. Press|data=2003|edizioa=Rev. ed|isbn=978-0-521-82351-7|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Sir Robert|abizena=Wilson|izenburua=Astronomy Through the Ages: The Story of the Human Attempt to Understand the Universe|argitaletxea=Taylor & Francis Group|data=1997|edizioa=1st ed|isbn=978-0-7484-0748-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, lehenengo leptoia aurkitu zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=W.V.|abizena=Farrar|izenburua=Richard Laming and the coal-gas industry, with his views on the structure of matter|orrialdeak=243–253|hizkuntza=en|data=1969-09|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00033796900200141|aldizkaria=Annals of Science|alea=3|zenbakia=25|issn=0003-3790|doi=10.1080/00033796900200141|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Theodore|abizena=Arabatzis|izenburua=Representing Electrons: A Biographical Approach to Theoretical Entities|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2011|isbn=978-0-226-02421-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Histories of the electron: the birth of microphysics|argitaletxea=MIT Press|data=2001|editore-abizena=Buchwald|editore-izena=Jed Z.|isbn=978-0-262-52424-7|sartze-data=2024-11-28|serie=Dibner Institute studies in the history of science and technology}}</ref>: elektroia. 1930an, [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]] elektroi-neutrinoa postulatu zuen, [[Energiaren kontserbazioaren printzipioa|energiaren]], [[Momentu linealaren kontserbazioa|momentu linealaren]] eta [[momentu angeluarraren kontserbazioa]] mantentzeko [[Beta desintegrazio|beta desintegrazioan]]. Paulik ikusi zuen hasierako eta amaierako partikulen artean energiaren, momentuaren eta momentu angeluarraren diferentzia bat zegoela eta, beraz, diferentzia honen arrazoia detektatu gabeko partikula bat zela teorizatu zuen. Partikula hori neutrino izenez ezagutzen zen, garai hartan ez zekitelako partikula hauek zapore desberdinak izan ditzaketela.   [[Fitxategi:Carl David Anderson.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|{{center|Carl David Anderson}}]] Elektroia aurkitu eta 40 urte geroago, 1936an, [[Carl David Anderson|Carl D. Andersonek]] muoia aurkitu zuen. Hasiera batean partikula hau [[Mesoi|mesoitzat]] hartu zuten arren, argi geratu zen elektroiaren antzekoagoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Seth H.|abizena=Neddermeyer|izenburua=Note on the Nature of Cosmic-Ray Particles|orrialdeak=884–886|hizkuntza=en|abizena2=Anderson|izena2=Carl D.|data=1937-05-15|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRev.51.884|aldizkaria=Physical Review|alea=10|zenbakia=51|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.51.884|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Izan ere, muoiek ez dute elkarrekintza bortitzik jasaten. Ondorioz, elektroia, neutrinoa eta muoia talde berri batean sailkatu zituzten: leptoiak. 1962an, [[Leon M. Lederman|Leon M. Ledermanek]], [[Melvin Schwartz|Melvin Schwartzek]] eta [[Jack Steinberger|Jack Steinbergerrek]]<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Danby|izenburua=Observation of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos|orrialdeak=36–44|hizkuntza=en|abizena2=Gaillard|abizena3=Goulianos|abizena4=Lederman|abizena5=Mistry|abizena6=Schwartz|abizena7=Steinberger|izena2=J-M.|izena3=K.|izena4=L. M.|izena5=N.|izena6=M.|izena7=J.|data=1962-07-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.9.36|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=1|zenbakia=9|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.9.36|sartze-data=2024-11-28}}</ref> neutrino<ref>{{Erreferentzia|izena=Frederick|abizena=Reines|izenburua=The Neutrino|orrialdeak=446–449|hizkuntza=en|abizena2=COWANjun.|izena2=Clyde L.|data=1956-09-01|url=https://www.nature.com/articles/178446a0|aldizkaria=Nature|alea=4531|zenbakia=178|issn=0028-0836|doi=10.1038/178446a0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> mota bat baino gehiago zeudela frogatu zuten lehen aldiz muoi-neutrinoaren elkarrekintzak hauteman zituztenean. Aurkikuntza honi esker [[Nobel Sariak|Nobel Saria]] irabazi zuten 1988an, nahiz eta garai hartan jada teorizatuta zegoen neutrinoek zapore desberdinak izan ditzaketela. [[Fitxategi:Leon M. Lederman (cropped).jpg|thumb|168x168px|{{center|Leon Max Lederman}}]]Tau partikula 1974 eta 1977 urteen artean atzeman zuen lehen aldiz [[Martin Lewis Perl|Martin Lewis Perl-ek]] [[SLAC LBL taldeko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=M. L.|abizena=Perl|izenburua=Evidence for Anomalous Lepton Production in e + − e − Annihilation|orrialdeak=1489–1492|hizkuntza=en|abizena2=Abrams|abizena3=Boyarski|abizena4=Breidenbach|abizena5=Briggs|abizena6=Bulos|abizena7=Chinowsky|abizena8=Dakin|abizena9=Feldman|izena2=G. S.|izena3=A. M.|izena4=M.|izena5=D. D.|izena6=F.|izena7=W.|izena8=J. T.|izena9=G. J.|data=1975-12-01|url=https://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.35.1489|aldizkaria=Physical Review Letters|alea=22|zenbakia=35|issn=0031-9007|doi=10.1103/PhysRevLett.35.1489|sartze-data=2024-11-28}}</ref> kideekin batera egindako hainbat esperimentutan. Elektroiarekin eta muoiarekin gertatzen den bezala, tau partikulak ere neutrino elkartu bat izatea espero zen. Aurretik aipatutako beta desintegrazioaren antzera, tau desintegrazioan energiaren eta momentuaren “galera” bat zegoela ikusi zen eta, horrela, tau-neutrinoaren lehen ebidentzia esperimentala lortu zen. Partikula honen elkarrekintzen lehen aurkikuntza 2000. urtean iragarri zen [[Fermilab]]-en (Fermi Laborategi Nazionala) egindako DONUT (Direct observation of the nu tau) esperimentua. Hau izan zen zuzenean behatutako [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarreko]] bigarren partikula<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Kodama|izenburua=Observation of tau neutrino interactions|orrialdeak=218–224|hizkuntza=en|abizena2=Ushida|abizena3=Andreopoulos|abizena4=Saoulidou|abizena5=Tzanakos|abizena6=Yager|abizena7=Baller|abizena8=Boehnlein|abizena9=Freeman|izena2=N.|izena3=C.|izena4=N.|izena5=G.|izena6=P.|izena7=B.|izena8=D.|izena9=W.|data=2001-04|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269301003070|aldizkaria=Physics Letters B|alea=3|zenbakia=504|doi=10.1016/S0370-2693(01)00307-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Gaur egungo datuak leptoien hiru belaunaldiekin bat datozen arren, partikulen fisikan lan egiten duten hainbat fisikari laugarren belaunaldi baten bila dabiltza. Laugarren leptoi honen masaren behe limitea 100,8 [[Elektronvolt|GeV/c²]] da eta elkartutako neutrinoaren masarena 45,0 GeV/c²<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Amsler|izenburua=Review of Particle Physics|orrialdeak=1–6|hizkuntza=en|abizena2=Doser|abizena3=Antonelli|abizena4=Asner|abizena5=Babu|abizena6=Baer|abizena7=Band|abizena8=Barnett|abizena9=Bergren|izena2=M.|izena3=M.|izena4=D.M.|izena5=K.S.|izena6=H.|izena7=H.R.|izena8=R.M.|izena9=E.|data=2008-09|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0370269308008435|aldizkaria=Physics Letters B|alea=1-5|zenbakia=667|doi=10.1016/j.physletb.2008.07.018|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Propietateak == === Spina eta kiralitatea === Leptoiak ½ balioko spina duten partikulak dira. [[Spinaren estatistikaren teorema|Spinaren estatistikaren teoremak]] dioenez, leptoiak fermioiak dira. Hori dela eta, [[Pauliren esklusio-printzipioa]] betetzen dute, zeinek mota berdineko bi leptoi egoera berdinean egotearen ezintasuna adierazten duen.  Are gehiago, leptoi batek bi egoera izan ditzake soilik, ''spin up'' edo ''spin down'' izenekoak. Hertsiki lotutako propietate bat [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] da eta horrek lotura estua du [[helizitate]] izeneko propietatearekin. Partikula baten helizitatea dagokio spinak bere momentuaren norabidearekiko daukan norabideari: partikula baten spinaren eta momentuaren norabidea bera denean, partikula eskuina deritzo; eta, norabideak aurkakoak direnean, berriz, ezkerra. Partikula bat masagabea denean, bere helizitatea ez da aldatuko [[erreferentzia-sistema]] edozein delarik. Masadun partikularentzat, aldiz, helizitatea erreferentzia-sistemarekin alda daiteke. === Elkarrekintza elektromagnetikoa === Leptoien propietate nabarmenetako bat beraien karga elektrikoa da: Q. Kargak zehazten du, alde batetik, partikulak sortutako [[Eremu elektriko|eremu elektrikoaren]] indarra (ikus [[Coulomben legea]]), eta, bestetik,  partikula batek kanpo eremu elektriko edo [[Eremu magnetiko|magnetiko]] batekiko nola erantzuten duen (ikus [[Lorentzen indarra]]). [[Fitxategi:Lepton-interaction-vertex-eeg.svg|thumb|{{center|Leptoi-fotoi elkarrekintza}}]] [[Eremu-teoria kuantiko|Eremu-teoria kuantikoaren]] arabera, partikulek eta [[Fotoi|fotoiek]] elkarri eragiten diote eta, horrela,  leptoi kargatuen elkarrekintza elektromagnetikoa adierazten da. Eskuinean, elektroiaren eta fotoiaren arteko elkarrekintzaren [[Feynman-en diagrama]] ageri da. Leptoi kargatuek eremu magnetiko bat sortzen dute, hauek duten errotazio intrintsekoaren ondorioz. Horrelakoan, [[momentu dipolar magnetikoa]], μ, honela adierazten da: <math>\mu=g\frac{Q\hbar}{4m}</math>, non m leptoiaren masa den eta g “[[g faktorea]]“ den. === Elkarrekintza ahula === Eredu Estandarrean, helizitate negatiboa duten leptoi kargatuak eta neutrinoak bikote bat eratzen dute. Bi partikula hauek elkarrekintza ahularen eragina jasaten dute. Honez gain, helizitate positiboko leptoi kargatuak ez du elkarrekintza ahularen eragina jasaten. Bestalde, oraindik ez da propietate hau duen neutrinorik aurkitu. [[Higgs mekanismo|Higgs mekanismoak]] SU(2) [[isospin]] ahularen eta U(1) [[Hiperkarga ahul|hiperkarga ahularen]] [[gauge eremuak]] birkonbinatzen ditu, eta horrela elkarrekintza ahularen bitartekari diren hiru [[bosoi bektorial]] masibo sortzen dira (W⁺, W^-, eta Z⁰). Gainera,  fotoia ere sortzen da, hots, masarik gabeko bosoia, interakzio elektromagnetikoaren bitartekaria dena. {| style="float:right; margin: 0em 0em 1em 1em " |- | {|class=wikitable style="font-size:90%;" |+ |[[File:Lepton-interaction-vertex-evW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-pvW.svg|frameless|upright=.7]] |[[File:Lepton-interaction-vertex-eeZ.svg|frameless|upright=.7]] |- | colspan="3" |{{center|Lehenengo belaunaldiko leptoien elkarrekintza ahula.}} |} |} Leptoien eta elkarrekintza ahularen bitartekariak diren bosoien arteko elkarrekintza eskuineko irudian agertzen da. === Masa === Eredu Estandarraren arabera, hasieran leptoiek ez dute masa intrintsekorik, hau da, partikula hauek sortzen direneko lehen unean ez dute masarik. [[Higgsen eremu|Higgsen eremua]] espazio osoa betetzen duen eremua da eta leptoiek honen eragina jasatean masa irabazten dute. Zenbat eta handiagoa izan elkarrekintzaren intentsitatea, orduan eta handiagoa da irabazitako masa. Hau ulertzeko, Higgsen eremua itsasgarritzat har dezakegu eta, orduan, partikulak bertatik igarotzean, masa “itsatsita” geratzen zaie. Hala ere, praktikan, ez dago denbora tarte bat non partikula hauen masa nulua den. Sortzen diren unetik partikulek Higgsen eremuaren eragina jasaten dute, eta, beraz, masa eskuratzen dute. Aipatutakoa, ordea, leptoi kargatuekin (elektroiak, muoiak eta tauoiak) gertatzen da soilik. Eredu Estandarrak dioenaren arabera, neutrinoek ez dute eremuaren eragina jasaten eta euren masa nulua da.  Dena dela, zeharkako esperimentuek frogatu dute neutrinoek masa txiki bat izan behar dutela<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael Edward|abizena=Peskin|izenburua=An introduction to quantum field theory|argitaletxea=CRC Press, Taylor & Francis Group|abizena2=Schroeder|izena2=Daniel V.|data=2019|isbn=978-0-201-50397-5|sartze-data=2024-11-28|serie=The advanced book program}}</ref>. == Ikus, gainera == * [[Eredu Estandarra|Eredu estandarra]] * [[Fermioi]] * [[Quark]] == Erreferentziak == <references /> m7y1ii2pr8eleikmhdd78c4tgsc83wv 2 1215182 9984031 9979066 2024-11-28T15:58:27Z Unax Cañaveras 128596 /* Frogapenaren ideiaFrogapenaren ideiak */ 9984031 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lortu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, Francis Guthriek, Augustus De Morganen ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an Alfred Bray Kempek aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''Nature'' aldizkarian. 1890ean, Percy John Heawoodek akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek, ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean. === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga indukzio bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko. Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. 0k35l9e0nnfz3otgfbrmdhbili9k7jb 9984039 9984031 2024-11-28T16:01:49Z Unax Cañaveras 128596 /* Frogapenaren ideiak */ 9984039 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lortu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, Francis Guthriek, Augustus De Morganen ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an Alfred Bray Kempek aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''Nature'' aldizkarian. 1890ean, Percy John Heawoodek akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek, ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean. === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga indukzio bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko. Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. 95b5amcdkcjmhpyrx2bhbbqa251r18g 9984046 9984039 2024-11-28T16:06:13Z Unax Cañaveras 128596 /* Historia */ 9984046 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lortu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, Francis Guthriek, Augustus De Morganen ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an Alfred Bray Kempek aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''Nature'' aldizkarian. 1890ean, Percy John Heawoodek akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek, ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga indukzio bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko. Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. dr6gck3pxa6huhuebe600xkzxxbollu 9984054 9984046 2024-11-28T16:14:52Z Barru25 166769 /* Frogapenaren ideiak[4] */ 9984054 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lortu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, Francis Guthriek, Augustus De Morganen ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an Alfred Bray Kempek aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''Nature'' aldizkarian. 1890ean, Percy John Heawoodek akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek, ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|thumb]] Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga indukzio bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko. Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. cccqzci7asoxs7rnukoqgl9r385p7hz 9984061 9984054 2024-11-28T16:18:49Z Barru25 166769 /* Frogapenaren ideiak[4] */ 9984061 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lortu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, Francis Guthriek, Augustus De Morganen ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an Alfred Bray Kempek aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''Nature'' aldizkarian. 1890ean, Percy John Heawoodek akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek, ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|thumb]] [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|thumb]] Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga indukzio bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. [[Fitxategi:Hjgcgjcjgcg.png|thumb]] Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|thumb]] Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko. Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|thumb]] [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|thumb]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. 3c0lezznm9v0xhgnc4n9h2xedcdkx07 9984074 9984061 2024-11-28T16:22:24Z Unax Cañaveras 128596 9984074 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, Francis Guthriek, Augustus De Morganen ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an Alfred Bray Kempek aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''Nature'' aldizkarian. 1890ean, Percy John Heawoodek akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek, ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|thumb]] [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|thumb]] Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga indukzio bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. [[Fitxategi:Hjgcgjcjgcg.png|thumb]] Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|thumb]] Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko. Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|thumb]] [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|thumb]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. 74cfjmgzgb2tzku2roolvlrmpfpn66v 9984104 9984074 2024-11-28T16:43:37Z LBerru23 167394 9984104 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen [[teorema]] [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  "''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery mode="nolines" style="text-align:center"> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, Francis Guthriek, Augustus De Morganen ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an Alfred Bray Kempek aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''Nature'' aldizkarian. 1890ean, Percy John Heawoodek akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten Kenneth Apple eta Wolfgang Hakenek, ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|thumb]] [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|thumb]] Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga indukzio bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. [[Fitxategi:Hjgcgjcjgcg.png|thumb]] Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|thumb]] Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko. Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|thumb]] [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|thumb]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. t0dww14aq25gquecbefq6j75rx7dxde 9984119 9984104 2024-11-28T16:52:02Z Barru25 166769 /* Historia */ 9984119 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|thumb]] [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|thumb]] Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga indukzio bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. [[Fitxategi:Hjgcgjcjgcg.png|thumb]] Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|thumb]] Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko. Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|thumb]] [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|thumb]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. ofo3vr0tqu6kbmfqvga8z6xkcn8su6j 9984140 9984119 2024-11-28T16:58:43Z LBerru23 167394 /* Frogapenaren ideiak[4] */ 9984140 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|thumb|1. irudia]] [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|thumb|2. irudia]] Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. [[Fitxategi:Hjgcgjcjgcg.png|thumb]] Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|thumb]] Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|thumb]] [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|thumb]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. 2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: # Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. # Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. ektkmw4lymtd2wi8ardns063rwcj85c 9984158 9984140 2024-11-28T17:06:46Z Barru25 166769 /* Frogapenaren ideiak[4] */ 9984158 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|thumb]] Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|thumb]] [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|thumb]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] b1tvy19zkkdlchyn42unq28fjc45p05 9984161 9984158 2024-11-28T17:07:13Z Barru25 166769 /* Frogapenaren ideiak[4] */ 9984161 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] abzql04nq7473bvmmrkmcdncm2syzj3 9984175 9984161 2024-11-28T17:10:09Z Unax Cañaveras 128596 /* Teoremaren adierazpen zehatza */ 9984175 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa]] [[Grafo]] teorian, lau koloreen teorema grafoen [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, hartzen baditugu bi puntu eskualdean kurba batez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren segmentu bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaaditugu bi puntu lotu ditzakegu kurba batezila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere froga motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, Lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen lau koloreen teorema 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen enuntziatua 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako grafo duala]] Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996 an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] i5fl6q8c3fs36aeyiy0y0rd8uv3zl3x 9984197 9984175 2024-11-28T17:20:33Z LBerru23 167394 9984197 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo teoria|Grafo teorian]], lau koloreen [[teorema]] [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]]Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] == Bibliografia == h7uqwwibo7rj2kt7ykh8f78w9ar7vwn 9984200 9984197 2024-11-28T17:21:47Z LBerru23 167394 /* Teoremaren adierazpen zehatza */ 9984200 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo teoria|Grafo teorian]], lau koloreen [[teorema]] [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]]Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] == Bibliografia == jvks5xcf5renw06m6jgnldj6ra0i97x 9984234 9984200 2024-11-28T17:37:54Z Unax Cañaveras 128596 9984234 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo teoria|Grafo teorian]], lau koloreen [[teorema]] [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]]Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] == Bibliografia == nfabcozfml3groxhbgxmlnws59eu3vu 9984235 9984234 2024-11-28T17:38:52Z LBerru23 167394 9984235 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Four Colour Map Example.svg|thumb|Adibidea: lau kolore erabilita koloreztatutako mapa.]] [[Grafo teoria|Grafo teorian]], lau koloreen [[teorema]] [[Grafo|grafoen]] [[Koloreztatu|koloreztatzeari]] buruzko teorema da. Ondorengoa esaten du:  “''Edozein mapa geografiko harturik, non eskualde jarraituak (hau da, eskualdeko edozein bi puntu eskualdetik irteten ez den kurba baten bidez lotu daitezke) dituen, mapa koloreztatua izan daiteke gehienez lau kolore erabilita, ondoz ondoko eskualdeetan kolore bera erabili gabe.''” Onartuko dugu ondoz ondoko eskualdeen mugek, mugaren [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat dutela amankomunean, ez puntu bat soilik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alicia|abizena=Tierz|izenburua=Alicia Tierz - Redes neuronales de grafos informadas localmente por la termodinámica|data=2024-07-17|url=http://dx.doi.org/10.26754/jjii3a.202410884|aldizkaria=Jornada de Jóvenes Investigadores del I3A|zenbakia=12|issn=2341-4790|doi=10.26754/jjii3a.202410884|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jon Asier|abizena=Bárcena Petisco|urtea=2023|izenburua=Matematika Diskretua|argitaletxea=Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco|ISBN=978-84-1319-575-9|hizkuntza=eu|abizena2=Merino Maestre|izena2=María}}</ref> Egia esan, hiru kolore nahiko dira mapa sinpleentzat. Hala ere, mapa konplexuagoa izanez gero, zaila suertatzen da lau koloreekin margotzea ere. Horregatik, frogatu zen lehen teorema ''[[5 koloreen teorema|bost koloreen teorema]]'' izan zen. Bost koloreen teoremak, bere [[Froga matematiko|froga]] motza eta oinarrizkoa izanik, finkatzen du bost kolore nahiko direla mapa bat koloreztatzeko eta XIX. mendean Heawoodek frogatu zuen. Lau koloreen teoremari dagokionez, lehen aldiz Francis Guthrie ikasleak proposatu zuen 1852. urtean, eta Augustus de Morgan matematikariari komunikatu. [[Aieru (zientzia)|Aierua]] Arthur Cayleyren deklarazioari esker egin zen famatu 1878an. Appel eta Hakenek froga 1997an hobetu zuten, eta frogapena 663 kasutara murriztu. 2005ean teoremak frogatzeko erabiltzen den programa informatiko batekin frogatu zen. Zenbait ebidentzia eta [[kontradibide]] faltsu agertu izan dira lau koloreen teoremaren lehen [[Enuntziatu|enuntziatua]] 1852an argitaratu zenetik. == Teoremaren adierazpen zehatza == Lehenik, aldi berean hiru eskualde edo gehiagoren parte diren ertz eta puntuak ez ditugu kontuan hartuko. Azken murrizketa hau egin gabe, mapa arraroek lau kolore baino gehiago beharko dituzte. [[Fitxategi:Alaska in United States (US50).svg|thumb|Estatu Batuetako maparen adibidea, eremu ez jarraituekin, Alaska.]] Bigarrenik, teoremaren helbururako, “herrialde” bakoitza eskualde jarraitua edo [[Sinpleki konexu|sinpleki konexua]] izan behar da. Praktikan, hau ez da egia (Estatu Batuak, Alaska kontuan hartuta, edo Errusia, Kaliningrad kontuan hartuta, ez dira eskualde jarraituak). Herrialde bakoitzaren eskualdea kolore berekoa izan behar denez, “herrialde” ez jarraituak onartuko balira, posible litzateke lau kolore nahikoak ez izatea. Adibidez, kontsidera dezagun ondoko mapa sinplifikatua:<gallery style="text-align:center"> Fitxategi:4CT Inadequacy Example.svg </gallery>Mapa honetan, A-z markatutako bi eremuak herrialde beraren parte dira; beraz, kolore bera izan behar dute. Hori dela eta, mapa honek bost kolore beharko ditu. Izan ere, A-z markatutako eremu biak gainontzeko lau eremuen auzokideak dira, eta lau eremu horiek elkarren auzokideak dira. Are gehiago, A-z markatutako hiru eskualde egongo balira, orduan sei kolore edo gehiago beharko lirateke. Antzeko zerbait gertatzen da kolore urdina ura irudikatzeko erabiltzen baldin badugu, irudiaren inguruan itsasoa izango bagenu. [[Fitxategi:Four Colour Planar Graph.svg|thumb|Mapa eta elkartutako [[grafo duala]].]]Teoremaren bertsio sinpleago bat eman daiteke, grafoen teoria erabiliz. Mapa baten eskualde multzoa modu abstraktuago batean irudika daiteke, [[grafo sinple]] ez-orientatuak erabilita. Horretarako, grafoaren erpin bakoitza maparen eskualde batekin erlazionatzen da; eta ertz bakoitza muga [[Segmentu (geometria)|segmentu]] bat partekatzen duten eskualde pareekin. Erpinekin eta ertzekin egindako maparen irudi hau grafo dual bat da, eta horrela herrialdeak koloreztatze problema; grafo koloreztatze problema bat bilakatzen da. Grafo hau [[Grafo lau|laua]] da, alegia, plano batean irudika daiteke planoan ertzak elkar ebaki gabe. Irudikapen horretan, erpinen kokapena modu arbitrarioan egiten da, betiere dagokion eremuaren barruan. Grafo teoriaren terminologiarekin, lau koloreen teoremak hurrengoa ezartzen du: '''Lau koloreen teorema'''. <math display="inline">G</math> grafo laua bada, orduan <math display="inline">\chi(G)\leq 4</math> <ref>{{Erreferentzia|izena=Sebastian M.|abizena=Cioabă|izenburua=Basic Notions of Graph Theory|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdeak=1–9|abizena2=Murty|izena2=M. Ram|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-93-86279-39-2_1|aldizkaria=A First Course in Graph Theory and Combinatorics|isbn=978-81-85931-98-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hau da, grafo lau bakoitzaren erpinak gehien jota lau kolore erabiliz koloreztatu daitezke, auzokideak diren erpinetan kolore bera erabili gabe. x(G)-ri zenbaki kromatiko deritzo. == Historia == Lau koloreen teorema hasiera batean aieru bat besterik ez zen. 1852an, [[Francis Guthrie|Francis Guthriek]], [[Augustus De Morgan|Augustus De Morganen]] ikasleak, aieru hura proposatu zuen; hainbat matematikari saiatu arren, ezin izan zuten aieru frogatu. 1879an [[Alfred Bray Kempe|Alfred Bray Kempek]] aieruaren frogapena zeukala  publikatu zuen ''[[Nature]]'' aldizkarian. 1890ean, [[Percy John Heawood|Percy John Heawoodek]] akats bat aurkitu zuen Kemperen frogapenean. Hala ere, Heawoodek ezin izan zuen aierua errefusatu;  baina mapak koloreztatzeko lanean jarraitu zuen eta bost kolorerekin edozein mapa kolorezta daitekela frogatu. 1976an aierua frogatu zuten [[Kenneth Apple]] eta [[Wolfgang Haken|Wolfgang Hakenek]], ordenagailua erabili zuten horretarako. Eta horrek hainbat eztabaida sortu zituen matematikarien artean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tony|abizena=Crilly|izenburua=Arthur Cayley FRS and the four-colour map problem|orrialdeak=285–304|data=2005-09-22|url=http://dx.doi.org/10.1098/rsnr.2005.0097|aldizkaria=Notes and Records of the Royal Society|alea=3|zenbakia=59|issn=0035-9149|doi=10.1098/rsnr.2005.0097|sartze-data=2024-11-28}}</ref> === Frogapen eztabaidatua === Lau koloreen teorema ordenagailu baten laguntzaz frogatu zen. Eskuz egitea ezinezkotzat jotzen denez; matematikari askok ez dute froga onartzen programa informatikoa ongi egina dagoela onartu behar baita. === Simplifikazioa eta egiaztapena === Teorema frogatu zutenetik orainerarte froga laburragoak eman dira, eta algoritmo eraginkorragoak sortu. 1996an exekuzio denbora [[Exekuzio orden|orden]] karratura murriztu zuten. 663 kasu berezi soilik aztertu behar izan zituzten.   == Frogapenaren ideiak<ref>{{Erreferentzia|izena=Timothy|abizena=Sipka|izenburua=Alfred Bray Kempe's “Proof” of the Four-Color Theorem|orrialdeak=21–26|hizkuntza=en|data=2002-11|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10724117.2002.11974616|aldizkaria=Math Horizons|alea=2|zenbakia=10|issn=1072-4117|doi=10.1080/10724117.2002.11974616|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Froga honek akats bat badu ere, argi uzten ditu lau koloreen teorema frogatzeko erabiltzen diren ideia garrantzitsuenak. Froga [[Indukzio matematiko|indukzio]] bidezkoa da, hau da, mapa txikiak koloreztatuko ditugu eta hori erabiliz mapa handiagoak nola koloreztatu azalduko. Oinarrizko kasu moduan, mapa batek lau nodo (edo eskualde) baino gutxiago baditu; lau kolore baino gutxiagorekin kolorezta daiteke (hartu erabili ez duzun baten bat). Bestelako kasuan hurrengo lema erabiliko dugu: “grafo lau batek bost edo gutxiagoko gradua duen nodo bat badu gutxienez”. Honek esan nahi du existitzen dela bost herrialde edo gutxiagorekin muga duen herrialderen bat. Deitu diezaiogun “A” herrialde horri. Orain A kontuan hartu gabe gure mapa koloreztatzen dakigula suposatuko dugu. Ondoren, saiatuko gara A kontuan hartuta mapa berriro koloreztatzen lau koloreen teorema bete dadin. Lehenik eta behin, ez baditugu lau koloreak erabili, soberan daukagun bat erabili dezakegu A nodoarekin muga duten erpinak koloreztatzeko (ikusi 1. irudia). Bestela, lau koloreak erabilita daudelarik, hasierako koloreztaketa aldatu beharko dugu kolore bat libratzeko asmoz. [[Fitxategi:Khjhjghcvhgchcfjcgj.png|erdian|frameless|1. irudia]] Ohartu lau kolore erabili ditugunez, gutxienez lau herrialderekin duela muga A herrialdeak. Momentuz demagun laurekin duela muga. Horrela baldin bada nodoak zenbakitu ditzakegu erlojuaren noranzkoan batetik laura. Guztiek kolore ezberdinak izango dituzte. Hartu gure grafoa eta geratu morez eta mostazaz koloreztatuta dauden nodoekin. Demagun morez koloreztatua dagoen erpina hartzen dugula. Hortik abiatuta demagun nodo sekuentzia bat hasten dela, mostazaz koloreztatua dagoen erpinean bukatzen dena. Esango dugu bi nodoren artean more-mostaza Kemperen bidea dagoela baldin eta konektatutako nodo batetik bestera mugituta nodo batetik bestera joateko gai bagara grafo berrian. Bi aukera ditugu grafoa berriro koloreztatzeko kolore bat libratzeko helburuarekin: 1. '''“1” nodotik “3” nodora more-mostaza Kemperen bidea ez badago'''. “1” ekin more-mostaza bidea duten nodo guztien koloreak truka ditzakegu (moreak mostazaz eta alderantziz); eta morea libratu (begiratu 2. irudia). Honela kolore bat libratuko dugu eta hori izango da A herrialdearena. [[Fitxategi:Jgukgcjgcg.png|erdian|frameless|2. irudia]] <gallery mode="nolines"> </gallery>2. Bidea existituko balitz beheko irudian gorriz marraztutakoa bezalakoa litzateke. Beraz, “2” eta “4” erpinekin saiatuko gara prozesu bera errepikatzen. Kasu horretan, grafoa laua denez “2” nodoa isolatuta geratzen da (ezin dira bideak gurutzatu definizioaren arabera). Beraz, ezin da egon berde-urdin biderik “2” tik “4” nodora eta “2” tik hasten den berde-urdin bidea duten nodoen koloreak truka ditzakegu (berdeak urdin eta urdinak berde). Hori eginez gero, berdea libratuko dugu A herrialdearentzat eta bukatu dugu. [[Fitxategi:Ikjkjgkvkhvjc.jpg|erdian|frameless|3. irudia]] Bost gradukoa bada, aldiz, koloreak errepikatzen dira eta erlojuaren zentzuan nodoak zenbakituz gero, bi kasu ikusten ditugu: Errepikatuta dauden koloreekin aplikatu aurreko estrategia, bidea osatuz. Hori bai, koloreak trukatzerako orduan hautatu beti errepikatuta ez dagoen kolore bat. [[Fitxategi:Bnvhjvjg.jpg|erdian|frameless]] Errepikatuta daudenen artean beste nodo bat dago, kasu honetan dago Kemperen akatsa, Kempek teknika berdina erabiltzen du. Baina kasu honetan ez du funtzionatzen; hala ere, aurreko atalekin frogaren ideia nagusiak aurkeztuta geratzen dira. [[Fitxategi:Gkilgkgigi.jpg|erdian|frameless]] == Bibliografia == fg8cj4vkgpp0zmrxr7e2xvd6qx1iidd 104 1215312 9984692 9980064 2024-11-29T10:13:40Z Jaionetxe 168506 9984692 wikitext text/x-wiki = EREDU DISKRETUA = == ZER DA EREDU DISKRETUA? == Eredu diskretua irudikatzeko erabiltzen dugun modu bat da. Irudikatzeko beste bi modu daude eredu diskretuaz aparte, azaleren eredua eta  [[Txikipedia:Eredu lineala|eredu lineala.]] Eredu diskretua erabiltzeko zenbaki inbidualak hartzen dira, normalean [[Txikipedia:Zenbaki oso|zenbaki osoa]] (bitarteko zenbakirik ez dutenak). Objektuen osoa den unitatetik hasiz, beste objektuen arteko erlazioa zehaztuko da. Laburbilduz, eredu diskretuak, balio konkretuak eta banakakoak hartzen dituen eredu mota bat da. == ERABILERA == ==== ZATIKIAK ADIERAZTEKO EREDU GRAFIKOAK ==== [[Fitxategi:Arrazoia irudi geometrikoekin.png|thumb|307x307px|Figuren osotasuna ]] Eredu diskretua, [[Txikipedia:Zatiki (matematika)|zatikiak]] adierazteko erabili daiteke. Horretarako, hainbat objektu edo irudiz osaturiko multzo bat osatu behar da. Objektu desberdinen kantitatea, adierazi nahi den zatiki edo kopuruaren araberakoa izango da. Adibidez, kasu honetan osotasuna, 13 da. * Triangeluak osotasunaren 3/13 dira. * Zirkuluak osotasunaren 4/13 dira. * Erronboak osotasunaren 6/13 dira. ==== ARRAZOIA ==== [[Fitxategi:Arrazoia eredu diskretuan.png|thumb|289x289px|Arrazoia irudi geometrikoekin ]] Eredu diskretua, egokia da ere arrazoia adierazteko. Dakigunez, [[Txikipedia:Arrazoi (matematika)|arrazoia]] zatiki moduan idatz daiteke. Hortaz, bi kopuru izanda eredu diskretuaren bidez haien arteko arrazoia jakin dezakegu. * Hexagonoak, triangeluen 2/4 dira. * Triangeluak, hexagonoen 4/2 dira. == PROPORTZIONALTASUNA == Proportzionaltasuna objektuen erlazioa azaltzen duen kontzeptua da eta banakako objektuetan zentratzen da. Honekin errealitateko hainbat egoera ulertzeko erabiltzen da, hala nola, janari kantitateak, distantziak edo prezioak kalkulatzeko. ==== PROPORTZIONALTASUN ADIBIDEA ==== Kutxa batean 10 bola gorri daude, eta 2 bola urdin. Hau da, bost bola gorri bakoitzeko bola urdin bat dago. Kutxan guztira 50 bola gorri badaude, zenbat bola urdin egongo dira proportzionaltasuna mantenduz? [[Fitxategi:Proportzionaltasunaren adibidea.png|thumb|248x248px|10 bola gorri bakoitzeko 2 bola urdin ]] Hasteko, proportzioa zein den ikusiko dugu. Kasu honetan. 10 bola gorri izanda soilik 2 bola urdin daudela. Erlazioa,'''10 bola gorri → 2 bola urdin''' da'''.''' Sinplifikatuta''',''' 5 bola gorri bakoitzeko bola urdin 1 dago Kutxan guztira 50 bola gorri daudela aipatzen da. Beraz, galdera honi erantzun beharko da: Zenbat bola urdin egongo dira? Soluzioa bilatzeko, bola gorri eta urdinen arteko proportzioa bilatu beharko da. Aurretik esan den moduan 10 bola gorri bakoitzeko 2 bola urdin dago. Hori esan nahi du, 10 bola bakoitzeko bi bola urdin egon behar direla. Ondorioz, 50 bola gorri izanda, zenbat bola urdin? Proportzioa mantenduz, 50 bola gorri margotuko dira. Eta aurretik bezala hamar bakoitzeko bi urdin jarriko dira. [[Fitxategi:Kutxan dauden bolak.png|erdian|thumb|337x337px|50 bola gorri bakoitzeko, 10 bola urdin ]] 50 bola gorri margotu ondoren, ikusi daiteke 10 bola urdin daudela osotara kutxan. == EREDU DISKRETUA GURE BIZITZAN == {| class="wikitable" |+ |TXANPONAK ETA DIRU KOPURUA |POPULAZIOAN |- |Dirua txanpon edo billete kopuru zehatzetan banatzen da; ezin dugu dirua jarraian zatitu.[[Fitxategi:Euro coins and banknotes (cropped).jpg|ezkerrera|thumb|213x213px]] |Herri edo hiri bateko biztanleria kopurua, populazioa beti zenbaki oso moduan adierazten da (adibidez, ezin dugu 1.5 pertsonarik izan).[[Fitxategi:Gente en Iquitos.JPG|ezkerrera|thumb]] |} qccjpasoks7dff6i6v35z2hf9yvtsrg 9984693 9984692 2024-11-29T10:14:37Z Jaionetxe 168506 9984693 wikitext text/x-wiki = EREDU DISKRETUA = == ZER DA EREDU DISKRETUA? == Eredu diskretua irudikatzeko erabiltzen dugun modu bat da. Irudikatzeko beste bi modu daude eredu diskretuaz aparte, [[Txikipedia:Azaleren eredua|azaleren eredua]] eta  [[Txikipedia:Eredu lineala|eredu lineala.]] Eredu diskretua erabiltzeko zenbaki inbidualak hartzen dira, normalean [[Txikipedia:Zenbaki oso|zenbaki osoa]] (bitarteko zenbakirik ez dutenak). Objektuen osoa den unitatetik hasiz, beste objektuen arteko erlazioa zehaztuko da. Laburbilduz, eredu diskretuak, balio konkretuak eta banakakoak hartzen dituen eredu mota bat da. == ERABILERA == ==== ZATIKIAK ADIERAZTEKO EREDU GRAFIKOAK ==== [[Fitxategi:Arrazoia irudi geometrikoekin.png|thumb|307x307px|Figuren osotasuna ]] Eredu diskretua, [[Txikipedia:Zatiki (matematika)|zatikiak]] adierazteko erabili daiteke. Horretarako, hainbat objektu edo irudiz osaturiko multzo bat osatu behar da. Objektu desberdinen kantitatea, adierazi nahi den zatiki edo kopuruaren araberakoa izango da. Adibidez, kasu honetan osotasuna, 13 da. * Triangeluak osotasunaren 3/13 dira. * Zirkuluak osotasunaren 4/13 dira. * Erronboak osotasunaren 6/13 dira. ==== ARRAZOIA ==== [[Fitxategi:Arrazoia eredu diskretuan.png|thumb|289x289px|Arrazoia irudi geometrikoekin ]] Eredu diskretua, egokia da ere arrazoia adierazteko. Dakigunez, [[Txikipedia:Arrazoi (matematika)|arrazoia]] zatiki moduan idatz daiteke. Hortaz, bi kopuru izanda eredu diskretuaren bidez haien arteko arrazoia jakin dezakegu. * Hexagonoak, triangeluen 2/4 dira. * Triangeluak, hexagonoen 4/2 dira. == PROPORTZIONALTASUNA == Proportzionaltasuna objektuen erlazioa azaltzen duen kontzeptua da eta banakako objektuetan zentratzen da. Honekin errealitateko hainbat egoera ulertzeko erabiltzen da, hala nola, janari kantitateak, distantziak edo prezioak kalkulatzeko. ==== PROPORTZIONALTASUN ADIBIDEA ==== Kutxa batean 10 bola gorri daude, eta 2 bola urdin. Hau da, bost bola gorri bakoitzeko bola urdin bat dago. Kutxan guztira 50 bola gorri badaude, zenbat bola urdin egongo dira proportzionaltasuna mantenduz? [[Fitxategi:Proportzionaltasunaren adibidea.png|thumb|248x248px|10 bola gorri bakoitzeko 2 bola urdin ]] Hasteko, proportzioa zein den ikusiko dugu. Kasu honetan. 10 bola gorri izanda soilik 2 bola urdin daudela. Erlazioa,'''10 bola gorri → 2 bola urdin''' da'''.''' Sinplifikatuta''',''' 5 bola gorri bakoitzeko bola urdin 1 dago Kutxan guztira 50 bola gorri daudela aipatzen da. Beraz, galdera honi erantzun beharko da: Zenbat bola urdin egongo dira? Soluzioa bilatzeko, bola gorri eta urdinen arteko proportzioa bilatu beharko da. Aurretik esan den moduan 10 bola gorri bakoitzeko 2 bola urdin dago. Hori esan nahi du, 10 bola bakoitzeko bi bola urdin egon behar direla. Ondorioz, 50 bola gorri izanda, zenbat bola urdin? Proportzioa mantenduz, 50 bola gorri margotuko dira. Eta aurretik bezala hamar bakoitzeko bi urdin jarriko dira. [[Fitxategi:Kutxan dauden bolak.png|erdian|thumb|337x337px|50 bola gorri bakoitzeko, 10 bola urdin ]] 50 bola gorri margotu ondoren, ikusi daiteke 10 bola urdin daudela osotara kutxan. == EREDU DISKRETUA GURE BIZITZAN == {| class="wikitable" |+ |TXANPONAK ETA DIRU KOPURUA |POPULAZIOAN |- |Dirua txanpon edo billete kopuru zehatzetan banatzen da; ezin dugu dirua jarraian zatitu.[[Fitxategi:Euro coins and banknotes (cropped).jpg|ezkerrera|thumb|213x213px]] |Herri edo hiri bateko biztanleria kopurua, populazioa beti zenbaki oso moduan adierazten da (adibidez, ezin dugu 1.5 pertsonarik izan).[[Fitxategi:Gente en Iquitos.JPG|ezkerrera|thumb]] |} qhpvud3ypt8zkbjs37t5ep1k66ghn9d 0 1215320 9984277 9980138 2024-11-28T18:12:36Z Lainobeltz 56334 9984277 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pablo Alvarez Fernandez''' ([[León (Espainia)|Leon]], [[1988]]) aire-ingeniari eta [[astronauta]] espainiarra da.<ref>{{Cite web|izenburua=ESA presents new generation of astronauts|url=https://www.esa.int/Science_Exploration/Human_and_Robotic_Exploration/ESA_presents_new_generation_of_astronauts|lana=www.esa.int|accessdate=2022-11-28}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|izena=Nuño|abizena=Domínguez|izenburua=Pablo Álvarez ya es el primer astronauta español en 31 años|data=2024-04-22|url=https://elpais.com/ciencia/2024-04-22/pablo-alvarez-ya-es-el-primer-astronauta-espanol-en-31-anos.html|lana=El País|accessdate=2024-04-22}}</ref> 2022ko azaroan, [[Europako Espazio Agentzia|Europako Espazio Agentziak]] (ESA) astronauta titular gisa hautatu zuen<ref>{{Cite news|izenburua=Pablo Álvarez y Sara García, primeros candidatos a astronautas españoles de la ESA en 30 años|abizena1=Domínguez|izena1=Marc Bassets, Nuño|data=2022-11-23|url=https://elpais.com/ciencia/2022-11-23/pablo-alvarez-y-sara-garcia-primeros-astronautas-espanoles-de-la-esa-en-30-anos.html|accessdate=2022-11-25}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=Un leonés y una leonesa seleccionados como los astronautas españoles de la Agencia Espacial Europea|abizena1=Uribe|izena1=Jesús María López de|data=2022-11-23|url=https://ileon.eldiario.es/actualidad/leones-leonesa-seleccionados-astronautas-espanoles-agencia-espacial-europea_1_9737154.html|accessdate=2022-11-25}}</ref>, eta 2024ko apirilean graduatu zen.<ref name=":1" /> Leonen jaioa, bere familia [[Omañas|Omaña]]<nowiki/>tik dator.<ref>{{Cite news|izenburua=Murias de Paredes homenajeará a su astronauta: «Demuestra que los omañeses somos peleones»|data=2022-11-23|url=https://www.leonoticias.com/comarcas/murias-paredes-homenajeara-20221123185236-nt.html|accessdate=2022-11-25}}</ref> 2009an ingeniaritza aeronautikoan graduatu zen [[Leóngo Unibertsitatea|Leongo Unibertsitatean]], eta 2011n ingeniaritza aeroespazialean masterra lortu zuen Varsoviako Unibertsitate Politeknikoan. 2011tik 2017ra, ingeniari gisa lan egin zuen [[Airbus]] eta [[Safran]] abiazio-programa batzuetan, [[Espainia]]<nowiki/>n, [[Erresuma Batua]]<nowiki/>n eta [[Frantzia]]<nowiki/>n. Besteak beste, [[Airbus A350 XWB|A350]], [[Airbus A350 XWB|A380]], [[Boeing 777]] eta COMAC C919 proiektuetan aritu zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Los leoneses Pablo Álvarez y Sara García, primeros astronautas españoles en 30 años tras Pedro Duque|data=2022-11-23|url=https://www.elespanol.com/ciencia/20221123/leoneses-pablo-alvarez-sara-garcia-astronautas-espanoles/720678173_0.html|accessdate=2022-11-25}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|izenburua=Pablo Álvarez, el hombre que buscaba la vida escondida en Marte|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/actualidad/pablo-alvarez-hombre-que-buscaba-vida-escondida-marte/201912240333161970847.html|accessdate=2022-11-25}}</ref> 2022ko azaroan, [[Europako Espazio Agentzia]]<nowiki/>k (ESA) titular hautatu zuen 2022ko astronauten promozioan, eta [[Sara García Alonso]] lehoiztarra ere hautatu zuten.<ref>{{Cite news|izenburua=El leonés Pablo Álvarez será el primer astronauta español en 30 años|data=2022-11-23|url=https://www.lanuevacronica.com/el-ingeniero-leones-pablo-alvarez-sera-el-primer-astronauta-espanol-en-30-anos|accessdate=2022-11-25}}</ref> 2024ko apirilaren 22an [[ESA]]<nowiki/>ko astronauta gisa graduatu zen [[Kolonia (Alemania)|Kolonian,]] 22 500 hautagairen baino gehiagoren promozio baten artean. Hala, Espainiako bigarren astronauta bihurtu zen, 1993an [[Pedro Duque]] graduatu zenetik.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Nuño|abizena=Domínguez|izenburua=Pablo Álvarez ya es el primer astronauta español en 31 años|data=2024-04-22|url=https://elpais.com/ciencia/2024-04-22/pablo-alvarez-ya-es-el-primer-astronauta-espanol-en-31-anos.html|lana=El País|accessdate=2024-04-22}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1988ko||Alvarez Fernandez, Pablo}} kw3zxqunpbty9kwzfuo6idoxtxawwqm 9984280 9984277 2024-11-28T18:14:40Z Lainobeltz 56334 +[[Kategoria:Astronautak]]; +[[Kategoria:Espainiako ingeniariak]]; +[[Kategoria:Leondarrak]] [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984280 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pablo Alvarez Fernandez''' ([[León (Espainia)|Leon]], [[1988]]) aire-ingeniari eta [[astronauta]] espainiarra da.<ref>{{Cite web|izenburua=ESA presents new generation of astronauts|url=https://www.esa.int/Science_Exploration/Human_and_Robotic_Exploration/ESA_presents_new_generation_of_astronauts|lana=www.esa.int|accessdate=2022-11-28}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|izena=Nuño|abizena=Domínguez|izenburua=Pablo Álvarez ya es el primer astronauta español en 31 años|data=2024-04-22|url=https://elpais.com/ciencia/2024-04-22/pablo-alvarez-ya-es-el-primer-astronauta-espanol-en-31-anos.html|lana=El País|accessdate=2024-04-22}}</ref> 2022ko azaroan, [[Europako Espazio Agentzia|Europako Espazio Agentziak]] (ESA) astronauta titular gisa hautatu zuen<ref>{{Cite news|izenburua=Pablo Álvarez y Sara García, primeros candidatos a astronautas españoles de la ESA en 30 años|abizena1=Domínguez|izena1=Marc Bassets, Nuño|data=2022-11-23|url=https://elpais.com/ciencia/2022-11-23/pablo-alvarez-y-sara-garcia-primeros-astronautas-espanoles-de-la-esa-en-30-anos.html|accessdate=2022-11-25}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=Un leonés y una leonesa seleccionados como los astronautas españoles de la Agencia Espacial Europea|abizena1=Uribe|izena1=Jesús María López de|data=2022-11-23|url=https://ileon.eldiario.es/actualidad/leones-leonesa-seleccionados-astronautas-espanoles-agencia-espacial-europea_1_9737154.html|accessdate=2022-11-25}}</ref>, eta 2024ko apirilean graduatu zen.<ref name=":1" /> Leonen jaioa, bere familia [[Omañas|Omaña]]<nowiki/>tik dator.<ref>{{Cite news|izenburua=Murias de Paredes homenajeará a su astronauta: «Demuestra que los omañeses somos peleones»|data=2022-11-23|url=https://www.leonoticias.com/comarcas/murias-paredes-homenajeara-20221123185236-nt.html|accessdate=2022-11-25}}</ref> 2009an ingeniaritza aeronautikoan graduatu zen [[Leóngo Unibertsitatea|Leongo Unibertsitatean]], eta 2011n ingeniaritza aeroespazialean masterra lortu zuen Varsoviako Unibertsitate Politeknikoan. 2011tik 2017ra, ingeniari gisa lan egin zuen [[Airbus]] eta [[Safran]] abiazio-programa batzuetan, [[Espainia]]<nowiki/>n, [[Erresuma Batua]]<nowiki/>n eta [[Frantzia]]<nowiki/>n. Besteak beste, [[Airbus A350 XWB|A350]], [[Airbus A350 XWB|A380]], [[Boeing 777]] eta COMAC C919 proiektuetan aritu zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Los leoneses Pablo Álvarez y Sara García, primeros astronautas españoles en 30 años tras Pedro Duque|data=2022-11-23|url=https://www.elespanol.com/ciencia/20221123/leoneses-pablo-alvarez-sara-garcia-astronautas-espanoles/720678173_0.html|accessdate=2022-11-25}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|izenburua=Pablo Álvarez, el hombre que buscaba la vida escondida en Marte|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/actualidad/pablo-alvarez-hombre-que-buscaba-vida-escondida-marte/201912240333161970847.html|accessdate=2022-11-25}}</ref> 2022ko azaroan, [[Europako Espazio Agentzia]]<nowiki/>k (ESA) titular hautatu zuen 2022ko astronauten promozioan, eta [[Sara García Alonso]] lehoiztarra ere hautatu zuten.<ref>{{Cite news|izenburua=El leonés Pablo Álvarez será el primer astronauta español en 30 años|data=2022-11-23|url=https://www.lanuevacronica.com/el-ingeniero-leones-pablo-alvarez-sera-el-primer-astronauta-espanol-en-30-anos|accessdate=2022-11-25}}</ref> 2024ko apirilaren 22an [[ESA]]<nowiki/>ko astronauta gisa graduatu zen [[Kolonia (Alemania)|Kolonian,]] 22 500 hautagairen baino gehiagoren promozio baten artean. Hala, Espainiako bigarren astronauta bihurtu zen, 1993an [[Pedro Duque]] graduatu zenetik.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Nuño|abizena=Domínguez|izenburua=Pablo Álvarez ya es el primer astronauta español en 31 años|data=2024-04-22|url=https://elpais.com/ciencia/2024-04-22/pablo-alvarez-ya-es-el-primer-astronauta-espanol-en-31-anos.html|lana=El País|accessdate=2024-04-22}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1988ko||Alvarez Fernandez, Pablo}} [[Kategoria:Astronautak]] [[Kategoria:Espainiako ingeniariak]] [[Kategoria:Leondarrak]] jfab2vn4plpuruo87i9j2mn2xv84hr1 2 1215346 9984792 9980584 2024-11-29T11:38:23Z EZ TALDEA 168641 9984792 wikitext text/x-wiki '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' '''SARRERA''' Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, Suitzako txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan Estatu Batuetatik eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. '''EZAUGARRI FISIKOAK''' Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. '''IZAERA''' Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. '''BITXIKERIAK''' Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. '''BA AL DAKIZUE?''' Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. 0ezn7g2ixqobnx2fshk1db3qxfofhvm 9984794 9984792 2024-11-29T11:39:51Z EZ TALDEA 168641 9984794 wikitext text/x-wiki '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' '''SARRERA''' Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, Suitzako txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan Estatu Batuetatik eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. '''ZEINTZUK DIRA BERE EZAUGARRI FISIKOAK?''' Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. '''NOLAKOA DA IZAERA'''' Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. '''BITXIKERIAK''' Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. '''BA AL DAKIZUE?''' Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. e9k71xzne5y26lwve8npxxbpbr7fg90 9984798 9984794 2024-11-29T11:42:53Z EZ TALDEA 168641 9984798 wikitext text/x-wiki == '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' == === '''SARRERA''' === Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, Suitzako txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan Estatu Batuetatik eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. === '''EZAUGARRI FISIKOAK''' === Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. === '''IZAERA''' === Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. === '''BITXIKERIAK''' === Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. === '''BA AL DAKIZUE?''' === Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. af7zdjzj0cahfhwhi9oc7et77xpaevm 9984806 9984798 2024-11-29T11:46:34Z EZ TALDEA 168641 9984806 wikitext text/x-wiki == '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' == === '''SARRERA''' === Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, [[Suitza]]<nowiki/>ko txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan Estatu Batuetatik eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. === '''EZAUGARRI FISIKOAK''' === Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. === '''IZAERA''' === Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. === '''BITXIKERIAK''' === Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. === '''BA AL DAKIZUE?''' === Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. njc5nmb582iwf4leuhw4pnioefuggzm 9984810 9984806 2024-11-29T11:47:38Z EZ TALDEA 168641 9984810 wikitext text/x-wiki == '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' == === '''SARRERA''' === Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, [[Txikipedia:Suitza|Suitza]]<nowiki/>ko txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan Estatu Batuetatik eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. === '''EZAUGARRI FISIKOAK''' === Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. === '''IZAERA''' === Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. === '''BITXIKERIAK''' === Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. === '''BA AL DAKIZUE?''' === Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. 3b6aclf4363nxro547nkjf4ax08lrg4 9984812 9984810 2024-11-29T11:48:03Z EZ TALDEA 168641 9984812 wikitext text/x-wiki == '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' == === '''SARRERA''' === Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, Suitza{{Txp|Suitza}}ko txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan Estatu Batuetatik eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. === '''EZAUGARRI FISIKOAK''' === Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. === '''IZAERA''' === Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. === '''BITXIKERIAK''' === Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. === '''BA AL DAKIZUE?''' === Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. ttsl091outcnjbrqhnz2n6bgj5zx3ya 9984815 9984812 2024-11-29T11:48:26Z EZ TALDEA 168641 9984815 wikitext text/x-wiki == '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' == === '''SARRERA''' === Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, {{Txp|Suitza}}ko txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan Estatu Batuetatik eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. === '''EZAUGARRI FISIKOAK''' === Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. === '''IZAERA''' === Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. === '''BITXIKERIAK''' === Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. === '''BA AL DAKIZUE?''' === Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. 3rf7smanmoltm79hurkonn4m6ephx6q 9984828 9984815 2024-11-29T11:55:07Z EZ TALDEA 168641 9984828 wikitext text/x-wiki == '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' == === '''SARRERA''' === Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, {{Txp|Suitza}}ko txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan {{Txp|Ameriketako Estatu Batuak}}k eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. === '''EZAUGARRI FISIKOAK''' === Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. === '''IZAERA''' === Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. === '''BITXIKERIAK''' === Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. === '''BA AL DAKIZUE?''' === Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. nmiwgavfvgp6uq5egung0hguc97dfi5 9984838 9984828 2024-11-29T11:56:48Z EZ TALDEA 168641 9984838 wikitext text/x-wiki == '''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' == === '''SARRERA''' === Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, {{Txp|Suitza}}ko txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan {{Txp|Ameriketako Estatu Batuak}}k eta {{Txp|Kanada}}tik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. === '''EZAUGARRI FISIKOAK''' === Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. === '''IZAERA''' === Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. === '''BITXIKERIAK''' === Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. === '''BA AL DAKIZUE?''' === Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. owfyf2ajmd1f1rkxqaj6ir1vzkqsk3g 9984842 9984838 2024-11-29T11:57:13Z EZ TALDEA 168641 9984842 wikitext text/x-wiki == {{Banner|[[File:Berger blanc suisse2.png|Berger blanc suisse2]]}}'''ARTZAIN ZURI SUITZARRA''' == === '''SARRERA''' === Artzain Zuri Suitzarra, Berger Blanc Suisse izenez ezaguna, {{Txp|Suitza}}ko txakur arraza bat da, bere edertasun eta izaera orekatuagatik ezaguna. Ile zuri garbiarekin eta muskulu egitura indartsuarekin, tamaina ertaineko txakur hau familia eta gizarte ekitaldietan lankide herrikoi bihurtu da. Bere historia 70eko hamarkadan Estatu Batuetatik eta Kanadatik artzain zuriak inportatu zirenean hasi zen, eta ordutik bere adimenagatik, entrenatzeko gaitasunagatik eta izaera adiskidetsuagatik estimatua izan da. Lanerako zein konpainiarako aproposa, Suitzako Artzain Zuria hainbat egoera eta ingurunetara egokitzen den txakur moldakorra da. === '''EZAUGARRI FISIKOAK''' === Txakur ertaina da, gihartsua eta indartsua. Arrek 58-66 cm-ko altuera dute gurutzean, eta emeek, berriz, 53-61 cm-koa. Arrek 30-40 kg-ko pisua dute eta emeek 25-35 kg-koa. Ilaje trinkoa eta mantu bikoitzekoa du, azpiile ugarikoa, eta ile gogorra eta babes-ile zuzena. Ilajearen kolorea zuri garbia da, eta uhin arin bat egin daiteke, baina beti gogorra izan behar du. === '''IZAERA''' === Artzain Zuri Suitzarra bere izaera bizi eta orekatuagatik da ezaguna. Txakur arretatsua, lagunkoia eta diskretua da, gizarte gaitasun handikoa, eta hainbat egoera eta ekitalditan integratzeko aukera ematen dio. Erraz entrenatzeko modukoa da, eta hainbat diziplinatan nabarmentzen da; laneko eta konpainiako txakur bikaina da. Ez da oldarkorra edo beldurgarria probokaziorik gabe. === '''BITXIKERIAK''' === Artzain Zuri Suitzarrak "elurrezko txakur zuria" dirudien arren, ez zuen beti izen hori izan. Denbora askoz, Artzain Alemanen partetzat hartzen zen, baina bere kolore zuria zela eta, pertsona batzuek uste zuten ez zela egokia. Azkenean, Suitzan arraza desberdin bat bezala onartua izan zen, non bere izen ofiziala eman zitzaion. === '''BA AL DAKIZUE?''' === Nahiz eta txakur zurien arraza batzuetan ohikoa den genetika dela eta entzumen arazoak izatea, Artzain Zuri Suitzarrak ez du arazo hori! Izan ere, entzumena oso garatuta dutenez, bikainak dira erreskate edo zaintza lanetarako. Ezaugarri horrek bereizten ditu antzeko ilajeak dituzten beste arraza batzuetatik. 81hc3lf5drrb4dcwjnij55qz0xe7u0c 104 1215350 9984607 9980668 2024-11-29T09:10:51Z ZumaiaHE22 127271 9984607 wikitext text/x-wiki {{banner|WKBO3881 400m M final Hall Hudson-Smith (53173093876).jpg}} [[Fitxategi:Quincy Hall Budapest 2023.jpg|300px|right|thumb|Quincy Hall]] '''Quincy Hall''' {{txp|Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako}} ({{banderaikur| Ameriketako Estatu Batuak}}) kirolari olinpiko bat da. {{txp|Atletismo}} kirolean lehiatzen da, abiadura-lasterkaria da. ==Ibilbidea== 2024ko Parisko Olinpiar Jokoetan txapeldun izan zen 400m txapelketan. Munduko txapelketetan 2023an 400m errelebotan lehen eta 400m lasterketan hirugarren egin zuen. NACAC txapelketetan txapeldun izan da bi aldiz 400m errelebotan eta 400 metroko errelebo mistoetan. ==Olinpiar Jokoetato dominak== *Paris 2024: **{{gold1}} 400m txapelketan. [[Kategoria:Txikipedia:Kirolariak]] [[Kategoria:Txikipedia]] 3g0ta7yb1umbg2wi8t3dr4znprqcf7f 104 1215351 9984610 9980658 2024-11-29T09:13:12Z ZumaiaHE22 127271 9984610 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Nesthy Petecio October 16, 2019. 3 (cropped).jpg|300px|right|thumb|Nesthy Petecio boxealaria]] '''Nesthy Petecio''' {{txp|Filipinak|Filipinetako}} ({{banderaikur|Filipinak}}) kirolari olinpiko bat da. {{txp|Boxeo}} kirolean aritzen da. ==Ibilbidea== Tokioko Olinpiar Jokoetan zilarrezko domina irabazi zuen, eta hori eta gero Parisen brontzezko domina lortu zuen. Munduko txapelketetan lehenengo eta bigarren postuak lortu zituen, Jeju City 2014ean eta Ulan-uden 2019an. ==Olinpiar jokotako dominak== *Tokio 2020: **{{silver2}} luma pisua *Paris 2024: **{{bronze3}} luma pisua [[Kategoria:Txikipedia:Kirolak]] [[Kategoria:Txikipedia]] biq3pvomn4sk3j34s9d4pc8bkzlug34 104 1215352 9984629 9980662 2024-11-29T09:24:13Z ZumaiaHE22 127271 9984629 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Hidayat Heydarov at the 2024 Summer Olympics.jpg|300px|right|thumb|Hidayet Heydarov Pariseko Joku Olinpikoetan]] '''Hidayet Heydarov''' {{txp|Azerbaijan|Azerbaijaneko}} ({{banderaikur|Azerbaijan}}) kirolari olinpiko bat da, eta {{txp|judo}} praktikatzen du. ==Ibilbidea== 2024ko Parsko Joku Olinpikoetan txapelduna izan da. Bere ibilbidean Munduko Txapelketetan 3 brontzezko domina eta urrezko bat lortu ditu 2018 tik 2024ra. Europako txapelketetan 4 urrezko domina eta zilarrezko bat loru ditu 2017tik 2024ra. Europako Jokoetan 2019an brontzezko domina lortu zuen. ==Olinpiar jokoetako dominak== *Paris 2024: **{{gold1}} judoan. [[Kategoria:Txikipedia:Kirolariak]] [[Kategoria:Txikipedia]] 21p3cfxhds9wi6tj04xvbqxz8qcmndg 104 1215353 9984625 9980664 2024-11-29T09:22:30Z ZumaiaHE22 127271 9984625 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Miltiadis Tentoglou Budapest 2023.jpg|300px|right|thumb|Miltiadis Tenglou.]] '''Miltiadis Tentoglou''' {{txp|Grezia|Grezian}} ({{Banderaikur|Grezia}}) kirolari olinpiko bat da, luzera-jauzilaria. ==Ibilbidea== Tokioko Olinpiar Jokoetan eta Pariseko Olinpiar Jokoetan txapelduna izan zen. Domina lortu duen Europako txapelketa guztietan urrea lortu du. Munduko txapleduna hiru aldiz izan da, 2022, 2023 eta 2024an eta bi aldiz zilarra. ==Olinpiar Jokoetako dominak== *Tokio 2020: **{{gold1}} Luzera jauzian *Paris 2024: **{{gold1}} Luzera jauzian [[Kategoria:Txikipedia:Kirolariak]] [[Kategoria:Txikipedia]] 0zddldxnjjkgw85czrkjdz9xdlavstv 104 1215355 9984620 9980669 2024-11-29T09:18:36Z ZumaiaHE22 127271 9984620 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:2018 European Athletics Championships Day 5 (30) (cropped).jpg|300px|right|thumb| Jakob Ingebrigsten]] '''Jakob Ingebrigsten''' {{txp|Norvegia|Norvegiako}} ({{banderaikur|Norvegia}}) kirolari olinpiko bat da. {{txp|Atletismo}} kirolean lehiatzen da, 1.500m eta 5000m-ko lasterketan. ==Ibilbidea== Tokioko Olinpiar Jokoetan eta Parisko Olinpiar Jokoetan txapelduna izan zen. Munduko txapelketan 2 aldiz urrezko domina lortu zuen eta beste 2 aldiz zilarrezkoa. Europako jokoetan 6 aldiz irabazi du urrezko domina (jokatu duen denetan). ==Olinpiar Jokoetako dominak== *Tokio 2020: **{{gold1}} 1.500m-ko lasterketan. *Paris 2024: **{{gold1}} 5.000m-ko lasterketan. [[kategoria:Txikipedia:Kirolariak]] [[kategoria:Txikipedia]] 3hs75knsl7rjs2lrm0faxnmabsubacx 0 1215357 9983988 9983629 2024-11-28T15:04:28Z Ernestobanpiroa 58701 /* Historia */ 9983988 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Soterrañako Andre Mariaren monasterio-eliza''' [[Segoviako probintzia]]n dagoen [[Santa María la Real de Nieva]]ko eliz historikoa da. [[Gotiko]] estiloko monumentu-multzoa da, [[XIV. mendea]]ren amaieran eta [[XV. mendea]]ren lehen erdian eraikia. [[Zuria I.a Nafarroakoa]] eliza horretan lurperatu zuten 1441ean. == Historia == Nievako Santa Maria la Real monasterioaren jatorria garai hartako Nieva udalerriko zelai batean Mariaren irudi bat, Soterrañako Andre Maria, agertu zenean dago; segur aski arabiarrak Hispanian sartzean lurperatua izango zen. [[Katalina Lancasterrekoa]]k Soterrañaren irudia hartuko zuen eliza bat eraikitzeko agindu zuen, bere herrira eraman nahi zuen Nievako apaizaren eta hiriburura eramatea erabaki zuen Segoviako nobleziaren iritziaren aurka. Hala ere, erreginak Klemente VII . aita santuaren bi [[bulda]] lortu zituen, 1393ko otsailean bidaliak, agerpenaren santutegia Nievako apaizaren eskumenetik aske gera zedin. Aita Santuak, aldi berean [[prior]] bat eta sei [[kapilau]] ezarri zituen, baseliza zenbait egunetan bisitatzen zutenei beharrezko zerbitzua eta [[induljentzia]]k emateko.<ref>A. M. Yurami eta A. Sánchez Sierra (1995), ''Historia de la Aparición de la Taumaturga Ymagen de nuestra Señora de la Soterraña de Nieva''. ISBN 84-605-3511-8</ref> Katalina erreginak [[koroa]]ren diruarekin ordaindu zituen obren zati handi bat, fededun askok ere diruz eta eraikuntzarako ekarpen pertsonalez lagundu zuten. Laguntza horiek [[Benedikto XII.a]] aita santuak [[1395]]ean [[Avignon]]en emandako beste bi bulen bidez handitu ziren; horien bidez, multzoa eraikitzeko [[limosna]] ematen zutenei induljentzia ematen zitzaien. Jatorrizko eliza laukizuzena zen, hiru habetartetan banatua, eta garai hartan ekialdera begira zegoen. Egunero erabiltzen zen sarrerako atea iparraldean zegoen; mendebaldean beste bat zegoen, barkamenaren atea izenekoa, urtean zenbait egunetan erromeriak eta prozesioak sartzeko bakarrik irekitzen zena. 1399ko otsailaren 2an, [[Toledo]]n, Santa Maria irudia eta komentua Santo Domingo de Guzmango [[Predikarien Ordena]]ri emateko gutuna eman zuen Erreginak, eta urte bereko irailaren 7an onartu zen. 1395ean, errege-aginduz, Santa Maria hiribildua sortu zen, eta denbora gutxian handitu egin zen bizilagunen errolda, baita Andre Mariaren irudia bisitatu nahi zuten erromesen kopurua ere; horregatik, tenplua txiki geratu zen hainbeste jende hartzeko. Orduan erabaki zen handitzea. Zehazkiago dakigu handitze horren hasiera- eta amaiera-data, gurutzadurako zutabeetan dauden hiru inskripzioei esker. Elizako lanak 1414ko urtarrilaren 23an hasi ziren, San Ildefonso egunean, eta 1432an amaitu ziren. Mendizabalen [[Desamortizazioa Espainian|desamortizazioaren]] ondoren (1836-1837), monasteriotzat hartzeari utzi zitzion, eta bere jabetza Segoviako gotzaindegiaren eta Santa María la Real de Nievako udalaren artean banatu zen. XIX. mendearen amaieran, monumentuak bi sute garrantzitsu jasan zituen, lehenengoa 1899an, monasterioaren hegoaldeko hegalari eragin ziona, eta hurrengo urtean elizako aldare nagusiari eragin ziona. Monumentua behin baino gehiagotan zaharberritu dute, elizaren fatxada 1927an, klaustroa 1929an, 1954an eta 1976an. 1920an, bestetik, bi elementu monumentu nazional izendatu zituzten: elizako portada eta monasterioko klaustroa. Interes kulturaleko ondasunen denominazioa sortu zenetik, halakotzat katalogatuta daude monasterioa eta elizaren portada. == Zuria I.a Nafarroakoa == [[1441]]eko [[apirilaren 1]]ean, [[Zuria I.a Nafarroakoa]], [[Asturiasko Printzerria|Asturiasko printzea]] zen [[Henrike IV.a Gaztelakoa|Henrique]]rekin, haren aita [[Joan II.a Gaztelakoa|Joan II .a Gaztelakoarekin]] eta [[Joan II.a Aragoikoa]]rekin biltzeko, [[Santa María la Real de Nieva]] herrian ([[Segoviako probintzia]]n) pasieran zegoela hil egin zen; Soterrañako Andre Mariaren elizako kapera nagusian hilobiratu zuten. Erreginaren gorpuzkiak han geratu ziren, testamentuan [[Uxue]]ra eramateko adierazten zuen nahiaren aurka.<ref>Enrique Flórez (1751), ''Memorias de las reinas católicas de España'' 725.or.</ref> Hilobiaren kokapena ahaztu egin zen 1994an zaharberritze lanetan aurkitu zuten arte. == Iruditegia == <gallery widths="180px" heights="180px"> Image:<gallery widths="180px" heights="180px"> StaMªFachadaE.JPG|Elizaren panoramika. GaleríaSur.JPG|Klaustroa. Santa_María_la_Real_de_Nieva_Nuestra_Señora_de_la_Soterraña_480.jpg|Elizaren barrualdea. TumbaBlancaNavarra.JPG|[[Zuria I.a Nafarroakoa]]ren hilobia. Monasterio_de_Santa_María_la_Real_de_Nieva.jpg|Elizaren atari nagusia. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://santamariadenieva.es Eliza udaletxearen webgunean.]] * {{es}}:[https://www.turismocastillayleon.com/es/patrimonio-cultura/monasterio-santa-maria-real-nieva Informazio turistikoa.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1399 Espainian]] [[Kategoria:Espainiako eliza gotikoak]] [[Kategoria:Gaztela eta Leongo monasterioak]] [[Kategoria:Segovia probintziako eraikinak]] [[Kategoria:Domingotarren monasterioak]] [[Kategoria:XIV. mendean amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Segovia probintziako kultura-intereseko ondasunak]] diyepw1ucvbhy16iqlxotq8b9lywn1i 9983996 9983988 2024-11-28T15:09:12Z Ernestobanpiroa 58701 9983996 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Soterrañako Andre Mariaren monasterio-eliza''' [[Segoviako probintzia]]n dagoen [[Santa María la Real de Nieva]]ko eliz historikoa da. [[Gotiko]] estiloko monumentu-multzoa da, [[XIV. mendea]]ren amaieran eta [[XV. mendea]]ren lehen erdian eraikia. [[Zuria I.a Nafarroakoa]] eliza horretan lurperatu zuten 1441ean. == Historia == Nievako Santa Maria la Real monasterioaren jatorria garai hartako Nieva udalerriko zelai batean Mariaren irudi bat, Soterrañako Andre Maria, agertu zenean dago; segur aski arabiarrak Hispanian sartzean lurperatua izango zen. [[Katalina Lancasterrekoa]]k Soterrañaren irudia hartuko zuen eliza bat eraikitzeko agindu zuen, bere herrira eraman nahi zuen Nievako apaizaren eta hiriburura eramatea erabaki zuen Segoviako nobleziaren iritziaren aurka. Hala ere, erreginak Klemente VII . aita santuaren bi [[bulda]] lortu zituen, 1393ko otsailean bidaliak, agerpenaren santutegia Nievako apaizaren eskumenetik aske gera zedin. Aita Santuak, aldi berean [[prior]] bat eta sei [[kapilau]] ezarri zituen, baseliza zenbait egunetan bisitatzen zutenei beharrezko zerbitzua eta [[induljentzia]]k emateko.<ref>A. M. Yurami eta A. Sánchez Sierra (1995), ''Historia de la Aparición de la Taumaturga Ymagen de nuestra Señora de la Soterraña de Nieva''. ISBN 84-605-3511-8</ref> Katalina erreginak [[koroa]]ren diruarekin ordaindu zituen obren zati handi bat, fededun askok ere diruz eta eraikuntzarako ekarpen pertsonalez lagundu zuten. Laguntza horiek [[Benedikto XII.a]] aita santuak [[1395]]ean [[Avignon]]en emandako beste bi bulen bidez handitu ziren; horien bidez, multzoa eraikitzeko [[limosna]] ematen zutenei induljentzia ematen zitzaien. Jatorrizko eliza laukizuzena zen, hiru habetartetan banatua, eta garai hartan ekialdera begira zegoen. Egunero erabiltzen zen sarrerako atea iparraldean zegoen; mendebaldean beste bat zegoen, barkamenaren atea izenekoa, urtean zenbait egunetan erromeriak eta prozesioak sartzeko bakarrik irekitzen zena. 1399ko otsailaren 2an, [[Toledo]]n, Santa Maria irudia eta komentua Santo Domingo de Guzmango [[Predikarien Ordena]]ri emateko gutuna eman zuen Erreginak, eta urte bereko irailaren 7an onartu zen. 1395ean, errege-aginduz, Santa Maria hiribildua sortu zen, eta denbora gutxian handitu egin zen bizilagunen errolda, baita Andre Mariaren irudia bisitatu nahi zuten erromesen kopurua ere; horregatik, tenplua txiki geratu zen hainbeste jende hartzeko. Orduan erabaki zen handitzea. Zehazkiago dakigu handitze horren hasiera- eta amaiera-data, gurutzadurako zutabeetan dauden hiru inskripzioei esker. Elizako lanak 1414ko urtarrilaren 23an hasi ziren, San Ildefonso egunean, eta 1432an amaitu ziren. Mendizabalen [[Desamortizazioa Espainian|desamortizazioaren]] ondoren (1836-1837), monasteriotzat hartzeari utzi zitzion, eta bere jabetza Segoviako gotzaindegiaren eta Santa María la Real de Nievako udalaren artean banatu zen. XIX. mendearen amaieran, monumentuak bi sute garrantzitsu jasan zituen, lehenengoa 1899an, monasterioaren hegoaldeko hegalari eragin ziona, eta hurrengo urtean elizako aldare nagusiari eragin ziona.<ref>https://www.monestirs.cat/monst/annex/espa/calleo/segovia/cnieva.htm</ref> Monumentua behin baino gehiagotan zaharberritu dute, elizaren fatxada 1927an, klaustroa 1929an, 1954an eta 1976an. 1920an, bestetik, bi elementu monumentu nazional izendatu zituzten: elizako portada eta monasterioko klaustroa. Interes kulturaleko ondasunen denominazioa sortu zenetik, halakotzat katalogatuta daude monasterioa eta elizaren portada.<ref>https://www.segoviaunbuenplan.com/monumentos/monasterio-santa-maria-real-nieva/</ref> === Zuria I.a Nafarroakoa === [[1441]]eko [[apirilaren 1]]ean, [[Zuria I.a Nafarroakoa]], [[Asturiasko Printzerria|Asturiasko printzea]] zen [[Henrike IV.a Gaztelakoa|Henrique]]rekin, haren aita [[Joan II.a Gaztelakoa|Joan II .a Gaztelakoarekin]] eta [[Joan II.a Aragoikoa]]rekin biltzeko, [[Santa María la Real de Nieva]] herrian ([[Segoviako probintzia]]n) pasieran zegoela hil egin zen; Soterrañako Andre Mariaren elizako kapera nagusian hilobiratu zuten. Erreginaren gorpuzkiak han geratu ziren, testamentuan [[Uxue]]ra eramateko adierazten zuen nahiaren aurka.<ref>Enrique Flórez (1751), ''Memorias de las reinas católicas de España'' 725.or.</ref> Hilobiaren kokapena ahaztu egin zen 1994an zaharberritze lanetan aurkitu zuten arte. == Iruditegia == <gallery widths="180px" heights="180px"> Image:<gallery widths="180px" heights="180px"> StaMªFachadaE.JPG|Elizaren panoramika. GaleríaSur.JPG|Klaustroa. Santa_María_la_Real_de_Nieva_Nuestra_Señora_de_la_Soterraña_480.jpg|Elizaren barrualdea. TumbaBlancaNavarra.JPG|[[Zuria I.a Nafarroakoa]]ren hilobia. Monasterio_de_Santa_María_la_Real_de_Nieva.jpg|Elizaren atari nagusia. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://santamariadenieva.es Eliza udaletxearen webgunean.]] * {{es}}:[https://www.turismocastillayleon.com/es/patrimonio-cultura/monasterio-santa-maria-real-nieva Informazio turistikoa.] * {{es}}:[https://patrimoniocultural.jcyl.es/web/jcyl/PatrimonioCultural/es/Plantilla100Detalle/1284421346260/Publicacion/1285024810097/Redaccion Multzoaren gida deskargatzeko.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1399 Espainian]] [[Kategoria:Espainiako eliza gotikoak]] [[Kategoria:Gaztela eta Leongo monasterioak]] [[Kategoria:Segovia probintziako eraikinak]] [[Kategoria:Domingotarren monasterioak]] [[Kategoria:XIV. mendean amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Segovia probintziako kultura-intereseko ondasunak]] 5hkjaphvo14na1ibon6b5olkcte3ld0 9983997 9983996 2024-11-28T15:09:33Z Ernestobanpiroa 58701 /* Kanpo estekak */ 9983997 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Soterrañako Andre Mariaren monasterio-eliza''' [[Segoviako probintzia]]n dagoen [[Santa María la Real de Nieva]]ko eliz historikoa da. [[Gotiko]] estiloko monumentu-multzoa da, [[XIV. mendea]]ren amaieran eta [[XV. mendea]]ren lehen erdian eraikia. [[Zuria I.a Nafarroakoa]] eliza horretan lurperatu zuten 1441ean. == Historia == Nievako Santa Maria la Real monasterioaren jatorria garai hartako Nieva udalerriko zelai batean Mariaren irudi bat, Soterrañako Andre Maria, agertu zenean dago; segur aski arabiarrak Hispanian sartzean lurperatua izango zen. [[Katalina Lancasterrekoa]]k Soterrañaren irudia hartuko zuen eliza bat eraikitzeko agindu zuen, bere herrira eraman nahi zuen Nievako apaizaren eta hiriburura eramatea erabaki zuen Segoviako nobleziaren iritziaren aurka. Hala ere, erreginak Klemente VII . aita santuaren bi [[bulda]] lortu zituen, 1393ko otsailean bidaliak, agerpenaren santutegia Nievako apaizaren eskumenetik aske gera zedin. Aita Santuak, aldi berean [[prior]] bat eta sei [[kapilau]] ezarri zituen, baseliza zenbait egunetan bisitatzen zutenei beharrezko zerbitzua eta [[induljentzia]]k emateko.<ref>A. M. Yurami eta A. Sánchez Sierra (1995), ''Historia de la Aparición de la Taumaturga Ymagen de nuestra Señora de la Soterraña de Nieva''. ISBN 84-605-3511-8</ref> Katalina erreginak [[koroa]]ren diruarekin ordaindu zituen obren zati handi bat, fededun askok ere diruz eta eraikuntzarako ekarpen pertsonalez lagundu zuten. Laguntza horiek [[Benedikto XII.a]] aita santuak [[1395]]ean [[Avignon]]en emandako beste bi bulen bidez handitu ziren; horien bidez, multzoa eraikitzeko [[limosna]] ematen zutenei induljentzia ematen zitzaien. Jatorrizko eliza laukizuzena zen, hiru habetartetan banatua, eta garai hartan ekialdera begira zegoen. Egunero erabiltzen zen sarrerako atea iparraldean zegoen; mendebaldean beste bat zegoen, barkamenaren atea izenekoa, urtean zenbait egunetan erromeriak eta prozesioak sartzeko bakarrik irekitzen zena. 1399ko otsailaren 2an, [[Toledo]]n, Santa Maria irudia eta komentua Santo Domingo de Guzmango [[Predikarien Ordena]]ri emateko gutuna eman zuen Erreginak, eta urte bereko irailaren 7an onartu zen. 1395ean, errege-aginduz, Santa Maria hiribildua sortu zen, eta denbora gutxian handitu egin zen bizilagunen errolda, baita Andre Mariaren irudia bisitatu nahi zuten erromesen kopurua ere; horregatik, tenplua txiki geratu zen hainbeste jende hartzeko. Orduan erabaki zen handitzea. Zehazkiago dakigu handitze horren hasiera- eta amaiera-data, gurutzadurako zutabeetan dauden hiru inskripzioei esker. Elizako lanak 1414ko urtarrilaren 23an hasi ziren, San Ildefonso egunean, eta 1432an amaitu ziren. Mendizabalen [[Desamortizazioa Espainian|desamortizazioaren]] ondoren (1836-1837), monasteriotzat hartzeari utzi zitzion, eta bere jabetza Segoviako gotzaindegiaren eta Santa María la Real de Nievako udalaren artean banatu zen. XIX. mendearen amaieran, monumentuak bi sute garrantzitsu jasan zituen, lehenengoa 1899an, monasterioaren hegoaldeko hegalari eragin ziona, eta hurrengo urtean elizako aldare nagusiari eragin ziona.<ref>https://www.monestirs.cat/monst/annex/espa/calleo/segovia/cnieva.htm</ref> Monumentua behin baino gehiagotan zaharberritu dute, elizaren fatxada 1927an, klaustroa 1929an, 1954an eta 1976an. 1920an, bestetik, bi elementu monumentu nazional izendatu zituzten: elizako portada eta monasterioko klaustroa. Interes kulturaleko ondasunen denominazioa sortu zenetik, halakotzat katalogatuta daude monasterioa eta elizaren portada.<ref>https://www.segoviaunbuenplan.com/monumentos/monasterio-santa-maria-real-nieva/</ref> === Zuria I.a Nafarroakoa === [[1441]]eko [[apirilaren 1]]ean, [[Zuria I.a Nafarroakoa]], [[Asturiasko Printzerria|Asturiasko printzea]] zen [[Henrike IV.a Gaztelakoa|Henrique]]rekin, haren aita [[Joan II.a Gaztelakoa|Joan II .a Gaztelakoarekin]] eta [[Joan II.a Aragoikoa]]rekin biltzeko, [[Santa María la Real de Nieva]] herrian ([[Segoviako probintzia]]n) pasieran zegoela hil egin zen; Soterrañako Andre Mariaren elizako kapera nagusian hilobiratu zuten. Erreginaren gorpuzkiak han geratu ziren, testamentuan [[Uxue]]ra eramateko adierazten zuen nahiaren aurka.<ref>Enrique Flórez (1751), ''Memorias de las reinas católicas de España'' 725.or.</ref> Hilobiaren kokapena ahaztu egin zen 1994an zaharberritze lanetan aurkitu zuten arte. == Iruditegia == <gallery widths="180px" heights="180px"> Image:<gallery widths="180px" heights="180px"> StaMªFachadaE.JPG|Elizaren panoramika. GaleríaSur.JPG|Klaustroa. Santa_María_la_Real_de_Nieva_Nuestra_Señora_de_la_Soterraña_480.jpg|Elizaren barrualdea. TumbaBlancaNavarra.JPG|[[Zuria I.a Nafarroakoa]]ren hilobia. Monasterio_de_Santa_María_la_Real_de_Nieva.jpg|Elizaren atari nagusia. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://santamariadenieva.es Eliza udaletxearen webgunean.] * {{es}}:[https://www.turismocastillayleon.com/es/patrimonio-cultura/monasterio-santa-maria-real-nieva Informazio turistikoa.] * {{es}}:[https://patrimoniocultural.jcyl.es/web/jcyl/PatrimonioCultural/es/Plantilla100Detalle/1284421346260/Publicacion/1285024810097/Redaccion Multzoaren gida deskargatzeko.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1399 Espainian]] [[Kategoria:Espainiako eliza gotikoak]] [[Kategoria:Gaztela eta Leongo monasterioak]] [[Kategoria:Segovia probintziako eraikinak]] [[Kategoria:Domingotarren monasterioak]] [[Kategoria:XIV. mendean amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Segovia probintziako kultura-intereseko ondasunak]] 6p392fkbb8ebkk85yoer0z3q6tskfx7 9984000 9983997 2024-11-28T15:12:47Z Ernestobanpiroa 58701 9984000 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Soterrañako Andre Mariaren monasterio-eliza''' [[Segoviako probintzia]]n dagoen [[Santa María la Real de Nieva]]ko eliz historikoa da. [[Gotiko]] estiloko monumentu-multzoa da, [[XIV. mendea]]ren amaieran eta [[XV. mendea]]ren lehen erdian eraikia. [[Zuria I.a Nafarroakoa]] eliza horretan lurperatu zuten 1441ean. == Historia == Nievako Santa Maria la Real monasterioaren jatorria garai hartako Nieva udalerriko zelai batean Mariaren irudi bat, Soterrañako Andre Maria, agertu zenean dago; segur aski arabiarrak Hispanian sartzean lurperatua izango zen. [[Katalina Lancasterrekoa]]k Soterrañaren irudia hartuko zuen eliza bat eraikitzeko agindu zuen, bere herrira eraman nahi zuen Nievako apaizaren eta hiriburura eramatea erabaki zuen Segoviako nobleziaren iritziaren aurka. Hala ere, erreginak Klemente VII . aita santuaren bi [[bulda]] lortu zituen, 1393ko otsailean bidaliak, agerpenaren santutegia Nievako apaizaren eskumenetik aske gera zedin. Aita Santuak, aldi berean [[prior]] bat eta sei [[kapilau]] ezarri zituen, baseliza zenbait egunetan bisitatzen zutenei beharrezko zerbitzua eta [[induljentzia]]k emateko.<ref>A. M. Yurami eta A. Sánchez Sierra (1995), ''Historia de la Aparición de la Taumaturga Ymagen de nuestra Señora de la Soterraña de Nieva''. ISBN 84-605-3511-8</ref> Katalina erreginak [[koroa]]ren diruarekin ordaindu zituen obren zati handi bat, fededun askok ere diruz eta eraikuntzarako ekarpen pertsonalez lagundu zuten. Laguntza horiek [[Benedikto XII.a]] aita santuak [[1395]]ean [[Avignon]]en emandako beste bi bulen bidez handitu ziren; horien bidez, multzoa eraikitzeko [[limosna]] ematen zutenei induljentzia ematen zitzaien. Jatorrizko eliza laukizuzena zen, hiru habetartetan banatua, eta garai hartan ekialdera begira zegoen. Egunero erabiltzen zen sarrerako atea iparraldean zegoen; mendebaldean beste bat zegoen, barkamenaren atea izenekoa, urtean zenbait egunetan erromeriak eta prozesioak sartzeko bakarrik irekitzen zena. [[Fitxategi:PlantaNtraSraSoterraña.png|left|thumb|250px|Multzoaren planoa.]] 1399ko otsailaren 2an, [[Toledo]]n, Santa Maria irudia eta komentua Santo Domingo de Guzmango [[Predikarien Ordena]]ri emateko gutuna eman zuen Erreginak, eta urte bereko irailaren 7an onartu zen. 1395ean, errege-aginduz, Santa Maria hiribildua sortu zen, eta denbora gutxian handitu egin zen bizilagunen errolda, baita Andre Mariaren irudia bisitatu nahi zuten erromesen kopurua ere; horregatik, tenplua txiki geratu zen hainbeste jende hartzeko. Orduan erabaki zen handitzea. Zehazkiago dakigu handitze horren hasiera- eta amaiera-data, gurutzadurako zutabeetan dauden hiru inskripzioei esker. Elizako lanak 1414ko urtarrilaren 23an hasi ziren, San Ildefonso egunean, eta 1432an amaitu ziren. Mendizabalen [[Desamortizazioa Espainian|desamortizazioaren]] ondoren (1836-1837), monasteriotzat hartzeari utzi zitzion, eta bere jabetza Segoviako gotzaindegiaren eta Santa María la Real de Nievako udalaren artean banatu zen. XIX. mendearen amaieran, monumentuak bi sute garrantzitsu jasan zituen, lehenengoa 1899an, monasterioaren hegoaldeko hegalari eragin ziona, eta hurrengo urtean elizako aldare nagusiari eragin ziona.<ref>https://www.monestirs.cat/monst/annex/espa/calleo/segovia/cnieva.htm</ref> Monumentua behin baino gehiagotan zaharberritu dute, elizaren fatxada 1927an, klaustroa 1929an, 1954an eta 1976an. 1920an, bestetik, bi elementu monumentu nazional izendatu zituzten: elizako portada eta monasterioko klaustroa. Interes kulturaleko ondasunen denominazioa sortu zenetik, halakotzat katalogatuta daude monasterioa eta elizaren portada.<ref>https://www.segoviaunbuenplan.com/monumentos/monasterio-santa-maria-real-nieva/</ref> === Zuria I.a Nafarroakoa === [[1441]]eko [[apirilaren 1]]ean, [[Zuria I.a Nafarroakoa]], [[Asturiasko Printzerria|Asturiasko printzea]] zen [[Henrike IV.a Gaztelakoa|Henrique]]rekin, haren aita [[Joan II.a Gaztelakoa|Joan II .a Gaztelakoarekin]] eta [[Joan II.a Aragoikoa]]rekin biltzeko, [[Santa María la Real de Nieva]] herrian ([[Segoviako probintzia]]n) pasieran zegoela hil egin zen; Soterrañako Andre Mariaren elizako kapera nagusian hilobiratu zuten. Erreginaren gorpuzkiak han geratu ziren, testamentuan [[Uxue]]ra eramateko adierazten zuen nahiaren aurka.<ref>Enrique Flórez (1751), ''Memorias de las reinas católicas de España'' 725.or.</ref> Hilobiaren kokapena ahaztu egin zen 1994an zaharberritze lanetan aurkitu zuten arte. == Iruditegia == <gallery widths="180px" heights="180px"> Image:<gallery widths="180px" heights="180px"> StaMªFachadaE.JPG|Elizaren panoramika. GaleríaSur.JPG|Klaustroa. Santa_María_la_Real_de_Nieva_Nuestra_Señora_de_la_Soterraña_480.jpg|Elizaren barrualdea. TumbaBlancaNavarra.JPG|[[Zuria I.a Nafarroakoa]]ren hilobia. Monasterio_de_Santa_María_la_Real_de_Nieva.jpg|Elizaren atari nagusia. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://santamariadenieva.es Eliza udaletxearen webgunean.] * {{es}}:[https://www.turismocastillayleon.com/es/patrimonio-cultura/monasterio-santa-maria-real-nieva Informazio turistikoa.] * {{es}}:[https://patrimoniocultural.jcyl.es/web/jcyl/PatrimonioCultural/es/Plantilla100Detalle/1284421346260/Publicacion/1285024810097/Redaccion Multzoaren gida deskargatzeko.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1399 Espainian]] [[Kategoria:Espainiako eliza gotikoak]] [[Kategoria:Gaztela eta Leongo monasterioak]] [[Kategoria:Segovia probintziako eraikinak]] [[Kategoria:Domingotarren monasterioak]] [[Kategoria:XIV. mendean amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Segovia probintziako kultura-intereseko ondasunak]] pl0gt2kbmb1n19ubc2n4dqvd0zwzg2n 104 1215358 9984630 9980695 2024-11-29T09:26:37Z ZumaiaHE22 127271 9984630 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Brian Daniel Pintado cropped.jpg|300px|right|thumb|Brian daniel pintado atleta]] '''Brian daniel pintado''' {{txp|Ekuador|Ekuadorreko}} ({{banderaikur|Ekuador}}) kirolari olinpiko bat da. {{txp|Atletismo}} kirolean lehiatzen da, martxa proban. == Ibilbidea == Daniel Pintadok bi domina irabazi zituen urrezkoa eta zilarrezkoa Parisen 2024eko Olinpiar Jokoetan. Munduko txapelketan 2023an Budapesten zilarrezko domina lortu zuen. == Olinpiar Jokoetako dominak == *Paris 2024: **{{gold1}} 20kmko martxan **{{silver2}} 35km martxa talde mistoa [[Kategoria:Txikipedia:Kirolariak]] [[Kategoria:Txikipedia]] 6qczn0dtu97iohq19ambmrfarq1izr4 0 1215360 9984276 9981439 2024-11-28T18:11:24Z InternetArchiveBot 119347 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 9984276 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jessica Abel''' ([[Chicago]], [[1969|1969ko]] [[Azaroaren 15|azaroaren 15a]]) [[Ameriketako Estatu Batuak|estatubatuar]] [[Komikigile|komikigilea]] da. == Bizitza == [[Chicagoko Unibertsitatea|Chicagoko Unibertsitatean]] hasi zen komikiak marrazten. 1992an, ''Artbabe'' komixaren etxeko inpresioa aurkeztu zuen Fantagraphics-en ''Chicago Comics'' ''Convention''-en, arrakastarik gabe. 1994an, Xeric fundazioaren sari bat jaso zuen, eta, 1996an, ''Artbabe'' argitaratzen jarraitu zuen (urtean ale bat), eta Fantagraphics argitaletxearen arreta erakartzea lortu zuen, ordutik haren editore baita. 2005ean, ''La Perdida'' amaitu zuen, [[Mexiko|Mexikon]] gertatzen den fikziozko istorioa. Autore-lanarekin batera, Jessica Abelek [[New York|New Yorkeko]] Arte Bisualen Eskolako komiki sailean irakasten du.<ref>{{Cite web|izenburua=Jessica Abel - School of Visual Arts {{!}} RateMyTeachers|url=http://www.ratemyteachers.com/jessica-abel/3566093-t|accessdate=2017-08-05}}.</ref> Matt Madden egilearekin ezkonduta dago, eta hura ere irakaslea da eskola berean. Bi komiki-eskuliburu sinatu dituzte elkarrekin: ''Drawing Words & Writing Pictures'' eta ''Mastering Comics''.<ref>{{Cite web|izenburua=Biographie de Jessica Abel|data=septembre 2012|url=http://www.citebd.org/spip.php?article4334|accessdate=}}.</ref> Bikoteak zuzentzen du urteroko ''Best American Comics'' bilduma.<ref>{{Cite web|izenburua=Bill Kartalopoulos on the Evolving Legacy of Best American Comics|egilea=Hillary Brown|data=13 octobre 2014|url=https://www.pastemagazine.com/articles/2014/10/bill-kartalopoulos-on-the-evolving-legacy-of-best.html|accessdate=}}.</ref> 2015ean, zuzenean frantsesez idatzitako zientzia-fikziozko trilogia berri baten lehen liburukia argitaratu zuen, ''Trish Trash, rollergirl sur Mars'', Dargaud edizioetan. Trishek amets bakarra du: enpresa handi bateko aginduek gaizki tratatutako planeta hautseztatu honetatik ateratzea. Beraz, irtenbide bakarra du: [[roller derby]] izar bihurtzea. 2017an, komikia eta Eisner sarietarako Nerabeentzako argitalpena (13-17 urte) kategorian izendatua.<ref>{{Cite web|izenburua=Eisner Awards showcase comics' diversity with Wonder Woman, Wayne Brady, Sonny Liew and 'Saga'|egilea=Blake Hennon|data=22 juillet 2017|url=http://www.latimes.com/entertainment/la-et-hc-eisner-awards-20170722-story.html|accessdate=}}.</ref> == Argitalpenak == === Albumak === * ''Radio : An Illustrated Guide'', Jessica Abel eta Ira Glass, WBEZ Alliance, 1999, {{ISBN|0967967104}} * ''Mirror, Window : An Artbabe Collection'', Jessica Abel, Fantagraphics Books, 2000, {{ISBN|1560973846}} * ''Soundtrack : Short Stories 1989-1996'', Jessica Abel, Fantagraphics Books, 2001, {{ISBN|1-560-97430-3}} * ''La Perdida'', Jessica Abel, Pantheon Books, 2006, {{ISBN|2847899235}} * ''Ouvert la nuit'',  Jessica Abel, Gabe Soria eta Warren Pleece, Dargaud, 2008, {{ISBN|2205061372}} * ''Life Sucks'', Jessica Abel, Gabe Soria eta Warren Pleece, First Second, 2008, {{ISBN|1596431075}} * ''Trish Trash : Rollergirl of Mars'', Jessica Abel, Dargaud, 2015, {{ISBN|2205063588}} === Komiki-eskuliburuak === * ''Drawing Words and Writing Pictures'', Jessica Abel eta Matt Madden, First Second, 2008 ( ) * ''Mastering Comics'', Jessica Abel eta Matt Madden, First Second, 2012, ( ) == Sariak == * 1994: Xeric Fundazioaren saria * 1997: Talentu Onenaren Harvey Saria * 1997: Talentu berri onenaren Kimberly Yale saria ''Artbabe'' lanarekin * 2006: Telesail berri onenaren Harvey saria ''La'' ''Perdida'' lanarekin == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Xavier Guilbert, ''Artbabe'', ''L'Indispensable'' 3. alean, 1999ko urtarrila, 81. or. * {{En}} Patrick L. Hamilton, ''Lost in Translation'', Frederick Luis Aldama (zuz.), ''Multicultural Comics. From ''Zap'' to ''Blue Beetle, [[Austin]]: University of Texas Press, kol. ''Cognitive Approaches to Literature and Culture'', 2010 ({{ISBN|9780292722811}}) == Kanpo estekak == *{{En}} [http://www.jessicaabel.com Site officiel] * {{Fr}} [https://web.archive.org/web/20070927211153/http://www.du9.org/article.php3?id_article=705 Interview] sur le site du9 {{bizialdia|1969ko||Abel, Jessica}} [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako komikigileak]] [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] [[Kategoria:Komikigileak]] [[Kategoria:Emakume komikigileak]] [[Kategoria:Artistak]] [[Kategoria:Artista feministak]] [[Kategoria:Marrazkilariak]] [[Kategoria:Emakume marrazkilariak]] [[Kategoria:Chicagotarrak]] 3pdhee15vc1m690zptnnxyhfokr0uoi 104 1215367 9983709 9981849 2024-11-28T12:06:15Z Nerea Ilarduya 167733 9983709 wikitext text/x-wiki == Definizioa == '''Zenbaki arrazionalak''' zatiki moduan idatz ditzakegun zenbakiak dira, hau da, bi zenbaki osoren arteko [[Zatiketa (matematika)|zatiketa]] bezala idatz daitezkeenak. Adibidez, a/b bezala idatz ditzakegu, non a eta b [[Zenbaki oso|zenbaki osoak]] diren (hala nola 1, 2, 3…), eta b ezin da zero izan. “Arrazionala” hitza “arrazoitik” dator eta zerbait zati berdinetan banatzea esan nahi du. Esaterako, “pertsona bakoitzeko hiru gozokiren arabera tokatzen zaigu” esaten dugunean, pertsona bakoitzak hiru gozoki jasotzen dituela esan nahi du. Zenbaki arrazionalak modu desberdinetan idatz daiteke: * '''[[Zatiki (matematika)|Zatiki]] moduan''': Adibidez 5/2 zenbakia gauza bera adierazten duten hainbat frakzio gisa idatz daiteke, hala nola: <math>\frac{5}{2}</math>, <math>\frac{10}{4}</math>, <math>\frac{15}{6}</math>, <math>\frac{25}{10}</math>    Marraren goiko aldean ''zenbakitzailea'' (zati oso horren zati bat) eta beheko aldean ''izendatzailea'' (zati osoa). Zatikiak desberdinak diren arren, guztiek <math>\frac{5}{2}</math> balio dute. Gauza bera modu desberdinetan esatea bezala da. * '''[[Hamartar]] moduan:'''  Adibidez 0,5 . Horrek <math>\frac{1}{2}</math>  esan nahi du hamartar formatuan. Edota 0,75 → 0,75 = <math>\frac{1}{4}</math> Zenbaki arrazional guztiak sinbolo batekin irudikatzen dira: ℚ Hau guztia ikusita, ondorio honetara heltzen gara: edozein zenbaki oso, hala nola, 3; 5 edo -2, zenbaki arrazionala da ere, zenbaki oso hauetako bakoitza zatiki bat bezala idatz daitekeelako.   == Motak eta adibideak == [[Fitxategi:Zatikiak fruta.png|ezkerrera|frameless|242x242px|Fruta pisatzean balatza batean.]] . . Fruta pisatzean balatza batean. . . . [[Fitxategi:Zatikiak_pizza.png|frameless|211x211px]]Pizza 8 zatitan banatu dugu eta guretzat zati bat da.<br />[[Fitxategi:Zatikiak_bokata.png|frameless|211x211px]] Bokata baten erdia. [[Fitxategi:Zatikiak_azterketa.png|frameless|211x211px]]Azterketan 10 puntutik 6,3 lortu du. [[Fitxategi:Zatikiak_tarta.png|frameless|211x211px]]Tarta bat lau zatitan banandu dugu. == Zenbaki arrazionalak ez direnak == Zenbaki arrazionalak ez diren zenbakiei, [[zenbaki irrazional]] deritzogu. Desberdintasun nagusia da zenbaki arrazionalak zatikitzat idatz daitezkeela, eta zenbaki irrazionalak, berriz, ezin direla horrela idatzi. Irrazionalak zenbaki ''arraroak'' bezala ikusten dira, patroi argirik gabe infinituki jarraitzen dutenak. Adibidez ''pi'' zenbakia: <big><math>\Pi</math> → 3,1415...</big> == Zenbaki arrazionalak egunerokoan == Hauek dira gure egunerokotasunean aurki ditzakegun zenbaki arrazionalak: * Zure gorputzeko tenperatura neurtzen duzunean adibidez: 36,8º zenbaki arrazional bat da. * Bizkotxo bat 5 lagunen artean banatu nahi dugunean eta bakoitzari zati bana dagokionean: <math>\frac{1}{5}</math>→ 0,2. == Bibliografia == ''Centeno Pérez, J. (1988). Números decimales. ¿Por qué? ¿Para qué? Madrid: Síntesis.'' ''Llinares Ciscar, S., Sánchez García, Mª. V. (1988). Fracciones. Madrid: Síntesis.'' onv7t083uul629xdzxm2ua9ouhn769y 0 1215378 9984291 9980902 2024-11-28T18:29:20Z JULEBAR 162132 9984291 wikitext text/x-wiki  {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ellen Clark Sargent''' ([[Massachusetts]], [[1826]]–[[1911]]) emakume estatubatuarren [[Emakumeen sufragismoa|sufragista]] aktiboa izan zen. Eragina izan zuen AEBetako Konstituzioari egindako hemeretzigarren zuzenketaren sustapenean, emakumeei boto eskubidea ematen saiatzen baitzen. == Haurtzaroa == Ellen Clark Massachusetts-en jaio zen [[1826|1826an]]. Newburyport-en, Massachusetts-en, nerabe zela, Aaron Augustus Sargent-ekin maitemindu zen, bera baino urtebete gazteagoa, kazetari eta politikari izateko hautagaia. Biek irakatsi zuten igandeko eskola bertako eliza metodistan.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Gloria G.|abizena=Harris|izenburua=Women Trailblazers of California: Pioneers to the Present|argitaletxea=Arcadia Publishing|hizkuntza=en|abizena2=Cohen|izena2=Hannah S.|data=2011-11-16|url=https://books.google.es/books?id=U4x2CQAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-61423-621-4|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[1847|1847an]], Aaron Sargent-ek Ellen utzi eta mendebaldera jo zuen. [[1849|1849rako]], [[Nevada City (Kalifornia)|Nevada]] City-ra (Kalifornia) etorri zen urre bila. Lau logelako etxe bat eraiki zuen Broad Street-en, eta [[1852|1852.]] urtearen hasieran Newburyport-era itzuli zen, han bera eta Ellen [[Martxoaren 15|martxoaren 15ean]] ezkondu ziren. Nevada hirira urri hartan iritsi ziren. Ellen-ek hauxe idatzi zuen bere etorreraz: : "Nire senar onak, ni iritsi baino lehen, etxe bat zeukan, planta bateko etxea lau gelakin, tamaina oneko janaritegi bat barne, non irinezko poltsa bat, kalabaza pare bat eta erabiltzeko prest zeuden beste hainbat jangarri gordeta baitzeuzkan".<ref name=":0" /> == Sufragioaren sustapena == Aaron-ek negozioan, politikan eta legean aurrera egiten zuen bitartean, Ellen-ek hiru ume hazi zituen: Ellen eta Elizabeth alabak eta George semea. Emakumearen eskubideen alde ere egin zuen, eta [[1869|1869an]] Nevadako Konderriko Emakumeen Sufragioaren Erakundea sortu zuen. Handik gutxira, Kaliforniako Emakume Sufragisten Elkarteko presidentea bihurtu zen. [[1869|1869an]], [[:en:Susan_B._Anthony|Susan B. Anthony-k]] eta [[Elizabeth Cady Stanton|Elizabeth Cady Stanton-ek]] Emakumearen Sufragioaren Elkarte Nazionala sortu zuten, emakumeei bozkatzeko eskubidea emango zien zuzenketa konstituzional baten alde egiteko.<ref>The Selected Papers of Elizabeth Cady Stanton and Susan B. Anthony: National protection for national citizens, 1873 to 1880. Rutgers University Press. 2003. p. 30. {{ISBN|978-0813523194}}; Mead, Rebecca J. (2004), How the Vote was Won: Woman Suffrage in the Western United States, 1868–1914. NYU Press. p. 38. {{ISBN|978-0814756768}}.</ref> Ellen bere diruzain bihurtu zen. === Susan Anthony-ren adiskidetasuna === Susan B. Anthony Sargent-en lagun mina zen, eta Sargent-en Kaliforniako eta Washington D.C.ko etxeetan gonbidatu ohi zuten. [[1872|1872an]], Aaron Estatu Batuetako Senaturako hautatu zuten, eta Sargent familia Washington-era joan zen bizitzera. Hain harreman estua izan zuen, ezen Anthony Sargent familiarekin joan baitzen herrialde osoan zehar. === Hemeretzigarren zuzenketa === [[1878|1878an]], Aaron-ek, senatari bezala, emakumeei bozkatzeko eskubidea ematen zien zuzenketa konstituzional bat proposatu zuen, baina ez zen onartu. Proiektua [[1919|1919an]] sartu zen berriro, eta [[1920|1920an]] aldarrikatu zen Estatu Batuetako Konstituzioari Hemeretzigarren Zuzenketa gisa. == Aurrerago == Sargent Washington-en bizi izan zen, aldikadaka 12 urtez. Bera Aaron-ekin joan zen Alemaniara, AEBetako Ministro izendatu zutenean. Aaron [[1887|1887an]] hil ondoren, San Frantzisko-ra itzuli zen, non Sargent-arrak etxe bat erosi zuten Senaturako hautatua izan baino lehen. Kalifornia-ko Sufragioaren Elkartearekin eta Estatu Batuetako Emakume Sufragisten Elkarte Nazionalarekin jarraitu zuen lanean. Century Club ere sortu zuen, San Francisco-ko emakumeen lehen kluba, oraindik existitzen dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=California Women and Politics: From the Gold Rush to the Great Depression|argitaletxea=University of Nebraska Press|data=2011|url=https://www.jstor.org/stable/j.ctt1df4g9d|isbn=978-0-8032-3503-8|sartze-data=2024-11-26}}</ref> 74 urterekin, manifestari fiskala bihurtu zen. Sinplea zen haren jarrera: zergatik ordaindu behar zizkion zergak bozkatzen utziko ez zion gobernu bati. Bere kasu judiziala galdu zuen, baina protesta fiskalak aurkezten jarraitu zituen. Haren ekintzek protesta eragin zuten beste emakume dirudun zerga-ordaintzaileen artean ere. Azkenik, [[1911|1911n]], Kaliforniako erreferendum batek Kaliforniako Konstituzioa zuzendu zuen, emakumeei bozkatzeko eskubidea emateko. Ellen [[1911|1911ko]] [[Uztailaren 13|uztailaren 13an]] hil zen San Frantzisko-n, kanpainan.<ref name="Enss">{{Cite web|abizena=Enss|izenburua=Wild Women Of The West: Ellen Clark Sargent|izena1=Chris|data=23 October 2018|url=https://cowgirlmagazine.com/wild-woman-wednesday-ellen-clark-sargent/|lana=Cowgirl Magazine|accessdate=6 June 2019}}</ref> San Frantzisko Hiriak lehen monumentu publikoa egin zuen emakume batentzat, eta Estatuaren banderak masta-erdira aireratu zituzten. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30 em}} {{bizialdia|1826ko|1911ko|Sargent, Clark Ellen}} 9awrb3tbkkx2xqkfxrqj9ktosjjfihq 9984544 9984291 2024-11-29T07:16:53Z Mgaraizabal 129250 Txukundu 9984544 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ellen Clark Sargent''' ([[Massachusetts]], [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1826]] – [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantzisko]], [[Kalifornia]], AEB, [[1911|1911ko]] [[uztailaren 11]]) emakume estatubatuarren [[Emakumeen sufragismoa|sufragista]] aktiboa izan zen. Eragina izan zuen AEBko Konstituzioari egindako hemeretzigarren zuzenketaren sustapenean, emakumeei boto eskubidea ematen saiatzen baitzen. == Haurtzaroa == Ellen Clark Massachusetts-en jaio zen 1826an. Newburyport-en, Massachusetts-en, nerabe zela, Aaron Augustus Sargent-ekin maitemindu zen, bera baino urtebete gazteagoa, kazetari eta politikari izateko hautagaia. Biek irakatsi zuten bertako eskola eliza metodistan igandeetan.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Gloria G.|abizena=Harris|izenburua=Women Trailblazers of California: Pioneers to the Present|argitaletxea=Arcadia Publishing|hizkuntza=en|abizena2=Cohen|izena2=Hannah S.|data=2011-11-16|url=https://books.google.es/books?id=U4x2CQAAQBAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-61423-621-4|sartze-data=2024-11-26}}</ref> [[1847|1847an]], Aaron Sargent-ek Ellen utzi eta mendebaldera jo zuen. [[1849|1849rako]], [[Nevada City (Kalifornia)|Nevada City-ra (Kalifornia)]] joan zen urre bila. Lau logelako etxe bat eraiki zuen Broad Street-en, eta [[1852|1852.]] urtearen hasieran [[Newburyport (Massachusetts)|Newburyport-era]] itzuli zen, han bera eta Ellen [[Martxoaren 15|martxoaren 15ean]] ezkondu ziren. [[Nevada]] hirira urri hartan iritsi ziren. Ellen-ek hauxe idatzi zuen haren etorreraz: : <blockquote>"Nire senar onak, ni iritsi baino lehen, etxe bat zeukan, planta bateko etxea lau gelakin, tamaina oneko janaritegi bat barne, non irinezko poltsa bat, kalabaza pare bat eta erabiltzeko prest zeuden beste hainbat jangarri gordeta baitzeuzkan".<ref name=":0" /></blockquote> == Sufragioaren sustapena == Aaron-ek negozioan, politikan eta legean aurrera egiten zuen bitartean, Ellen-ek hiru ume hazi zituen: Ellen eta Elizabeth alabak eta George semea. Emakumearen eskubideen alde ere egin zuen, eta [[1869|1869an]] Nevadako Konderriko Emakumeen Sufragioaren Erakundea sortu zuen. Handik gutxira, Kaliforniako Emakume Sufragisten Elkarteko presidentea bihurtu zen. [[1869|1869an]], [[:en:Susan_B._Anthony|Susan B. Anthony-k]] eta [[Elizabeth Cady Stanton|Elizabeth Cady Stanton-ek]] Emakumearen Sufragioaren Elkarte Nazionala sortu zuten, emakumeei bozkatzeko eskubidea emango zien zuzenketa konstituzional baten alde egiteko.<ref>The Selected Papers of Elizabeth Cady Stanton and Susan B. Anthony: National protection for national citizens, 1873 to 1880. Rutgers University Press. 2003. p. 30. {{ISBN|978-0813523194}}; Mead, Rebecca J. (2004), How the Vote was Won: Woman Suffrage in the Western United States, 1868–1914. NYU Press. p. 38. {{ISBN|978-0814756768}}.</ref> Ellen bere diruzaina bihurtu zen. === Susan Anthony-ren adiskidetasuna === Susan B. Anthony Sargent-en lagun mina zen, eta Sargent-en Kaliforniako eta Washington Hiriko etxeetan gonbidatu ohi zuten. [[1872|1872an]], Aaron Estatu Batuetako Senaturako hautatu zuten, eta Sargent familia Washington-era joan zen bizitzera. Hain harreman estua izan zuen, ezen Anthony Sargent familiarekin joan baitzen herrialde osoan zehar. === Hemeretzigarren zuzenketa === [[1878|1878an]], Aaron-ek, senatari zela, emakumeei bozkatzeko eskubidea ematen zien zuzenketa konstituzional bat proposatu zuen, baina ez zen onartu. Proiektua [[1919|1919an]] sartu zen berriro, eta [[1920|1920an]] aldarrikatu zen Estatu Batuetako Konstituzioari Hemeretzigarren Zuzenketa gisa. == Aurrerago == Sargent Washington-en bizi izan zen, aldika 12 urtez. Bera Aaron-ekin joan zen [[Alemania|Alemaniara]], AEBko Ministro izendatu zutenean. Aaron [[1887|1887an]] hil ondoren, San Frantzisko-ra itzuli zen, non Sargent-arrak etxe bat erosi zuen Senaturako hautatua izan baino lehen. Kalifornia-ko Sufragioaren Elkartearekin eta Estatu Batuetako Emakume Sufragisten Elkarte Nazionalarekin jarraitu zuen lanean. Century Club ere sortu zuen, San Frantziscoko emakumeen lehen kluba, oraindik existitzen dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=California Women and Politics: From the Gold Rush to the Great Depression|argitaletxea=University of Nebraska Press|data=2011|url=https://www.jstor.org/stable/j.ctt1df4g9d|isbn=978-0-8032-3503-8|sartze-data=2024-11-26}}</ref> 74 urterekin, manifestari fiskala bihurtu zen. Sinplea zen haren jarrera: zergatik ordaindu behar zizkion zergak bozkatzen utziko ez zion gobernu bati? Bere kasu judiziala galdu zuen, baina protesta fiskalak aurkezten jarraitu zuen. Haren ekintzek protesta eragin zuten beste emakume dirudun zerga-ordaintzaileen artean ere. Azkenik, [[1911|1911n]], Kaliforniako erreferendum batek Kaliforniako Konstituzioa zuzendu zuen, emakumeei bozkatzeko eskubidea emateko. Ellen 1911ko [[Uztailaren 13|uztailaren 13an]] hil zen San Frantziskon, kanpainan.<ref name="Enss">{{Cite web|abizena=Enss|izenburua=Wild Women Of The West: Ellen Clark Sargent|izena1=Chris|data=23 October 2018|url=https://cowgirlmagazine.com/wild-woman-wednesday-ellen-clark-sargent/|lana=Cowgirl Magazine|accessdate=6 June 2019}}</ref> San Frantzisko Hiriak lehen monumentu publikoa egin zuen emakume batentzat, eta Estatuaren banderak masta-erdira aireratu zituzten. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak== {{bizialdia|1826ko|1911ko|Sargent, Clark Ellen}} [[Kategoria:Estatubatuarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sufragistak]] mse8l2rfnbgub7gylm3w27ct93jwn5b 0 1215449 9984453 9983573 2024-11-28T22:43:16Z Ksarasola 1491 /* Kronologia */ zuzenketatxoa 9984453 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Luis Briñas Ikastetxea | irudia = Bilbao - barrio de Santutxu, CEP Luis Briñas 4.jpg | irudi-oina = Luis Briñas ikastetxea | herria = [[Santutxu]], [[Bilbo]] | lurraldea = {{bandera|Bizkaia}} | helbidea = [[Iturriaga kalea]] | herrialdea = EH | dn = 43 | mn = 15 | sn = 4.26 | de = 2 | me = 54 | se = 38.04 | lekua = Basarrateko landa | arkitektoa = [[Pedro Ispizua]] | garaia = [[1933]] | webgunea=http://luisbrinas75urteurrena.blogspot.com/p/brinas-eskola-taldeko-proiektua.html }} '''Luis Briñas Ikastetxe Publikoa''' (edo '''Luis Briñas Eskola''') Bilboko [[Santutxu]] auzoan dagoen eskola publikoa da. [[Luis Briñas]] [[Filantropo|filantropoaren]] omenez [[Pedro Ispizua]] arkitektoak Santutxuko Iturriaga kalean eraiki zuen, Luis Briñasek berak dohaintzan emandako lursail batean.<ref name=":0">Luis Briñas ikastetxearen 75. urteurrena. Berton aldizkaria. 120. zenbakia. 13-14, 2009-04-01</ref> Bigarren hezkuntzako Ikastetxeak 272 ikasle inguru zituen 2024an, denek ikasten zuten [[D eredua|D ereduan]].<ref name=":3" /> == Kokalekua == Bilboko [[Santutxu]] auzoan dago, [[Iturriaga kalea]]n Basarrateko landatik hurbil, 'Hildakoaren landa' moduan ezaguna dena, . == Historia == 1930eko hamarkadan eraiki zen eskola. Ordurako Santutxu aldean gero eta jende gehiago bizi zen. Bilboko beste bazter batzuetan ere berdin antzean zebilen. Horregatik, Bilboko Udalak eskolak egiten hasi zen euskal arkitekto onenen proiektuekin. Indautxu, Berastegi, Atxuri eta beste hainbat auzotan eskola ederrak eraiki zituen. Santutxuko hau XX. mende bukaeran berriztatu zuten eta itxura modernoa Errepublika garaian (1931-1936) proiektatutako ikastetxe hau tuberkulosiak jota zeuden gaixoen klinikatzat erabili zen gerra zibilean. Guztira, 260 ohe ezarri ziren, herri gosetu eta txirotua astintzen zuen gaixotasunari aurre egiteko. Bizkaiak bazuen orduan Santa Marinako osasun-etxea —han ere Briñas jaunak ongiletzat jardun zuen— eta Gorlizko ospitalea, eta bi erietxe horietatik borroka latza egin zuten tisiaren aurka.<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Briñas-Santutxu BHI - Aurkezpena eta historia|url=https://luisbrinasbhi.hezkuntza.net/eu/presentacion-e-historia}}</ref> Briñas ez zen eskola izan 1942ra arte. Harrezkero ikastetxeak Begoñako Errepublikako belaunaldi ugari hezi ditu.<ref name=":3" /><gallery mode="packed" heights="180" caption="Luis Briñas ikastetxearen 75. urteurrena (''[[Berton]]'', [[2009]])"> Fitxategi:Luis Briñas BHI Berton 2009 1.jpg|alt= Fitxategi:Luis Briñas BHI Berton 2009 3.png Fitxategi:Luis Briñas BHI Berton 2009 2.jpg </gallery> == Eraikina == Bilbon hainbat eraikinen egilea izan zen Pedro Ispizua arkitektoak ([[Erriberako Merkatua (Bilbo)|Erriberako Merkatua]], [[Areatzako kioskoa]], [[Tigrearen eraikina]] eta [[García Rivero Maisua ikastetxea|Atxuriko eskolak]], besteak beste) Luis Briñas eskola eraikitzeko [[Mugimendu modernoa|arrazionalismo]] arkitektura-estiloa erabili zuen, Euskal Herrian gutxitan erabili den estiloa da hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Berton|urtea=2002|izenburua=Luis Briñas Eskola|orrialdea=2|hizkuntza=eu|url=https://www.flickr.com/photos/38892589@N02/53972707546/in/album-72177720320079121/|aldizkaria=Berton}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=PEDRO ISPIZUA SUSUNAGA|url=http://luisbrinas75urteurrena.blogspot.com/p/pedro-ispizua-susunaga.html|aldizkaria=LUIS BRIÑAS - 75. URTEURRENA|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Eraikina berezia da, ez du teilaturik, eta teilatuen ordez terrazak ditu umeek jolaserako erabil ditzaten. 100% aprobetxatuta dago. Leiho ugari duenez, argi-izpi guztiak sartzen dira. Izendapen bat du estatuko lehenengo eskola modernista izateagatik. Hainbat zaharberritze lan egin dira geroago. Handiena eta azkena 1997an. Orduan, desagertu ziren frontoia eta auzoko bileretarako erabiltzen zen antzokia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BERTON ALDIZKARIA|url=http://luisbrinas75urteurrena.blogspot.com/p/hasiera.html|aldizkaria=LUIS BRIÑAS - 75. URTEURRENA|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0" /><gallery mode="packed"> Fitxategi:Bilbao - barrio de Santutxu, CEP Luis Briñas 1.jpg Fitxategi:Bilbao - barrio de Santutxu, CEP Luis Briñas 2.jpg Fitxategi:Bilbao - barrio de Santutxu, CEP Luis Briñas 3.jpg </gallery> == Kronologia == [[Fitxategi:LuisBriñas_ikastetxeak_75_urte.jpg|thumb|Luis Briñas ikastetxearen 75. urteurreneko kartela (2009)]] Hau da 2009an, 75. urteurrenean ikastetxearen ibilbidea laburtzeko bildu zuten gertaera zerrenda: * 1933-04-10 ** Luis Briñas eraikitzeko proiektua * 1937-10-13 ** Tuberkulosiaren kontrako behin behineko ospitalea izateko egokitzapena 260 oherekin * 1939-05-17 ** Gela handiak izateko eskamena, Begoña inguruko matrikulazioaren aurreikuspenaren oinarrituta * 1941-09-18 ** Eskola taldearen obren amaiera * 1942-02-06 ** Eskolaren inaugurazio ofiziala * 1942-10-27 ** Begoña inguruko hezkuntzaren berrantolaketa * 1944-04-03 ** Briñas eskola amaitzeko obra-aurrekontuak aurkezten dira * 1946-09-18 ** Lapurketa batzuen salaketa. Atezainaren bizilekua atondu zuten, eskolatik urrun bizi ez zedin * 1954-02-228 ** Egoitza oso egoera penagarrian dago. Bertan bizi izango den atezaina eskatzen da * 1955-12-03 ** Bilboko apezpikuak eskolako areto nagusia eskatzen du bertan mezak ospatzeko. Udalak ezetza ematen du “aretoa eta kokatuta dagoen eskolako alderdia guztiz hondakor baita” (709 zkia. duen txostena Joaquín Zuazagoitia alkateari zuzendua 1956ko otsailaren 20an) * 1961-03-04 ** Joaquín Gorriak, mutilen zuzendaria, eta M. Luisa Estévezek, neskena, egindako eskaera eskolako areto nagusian eszenakotiko ohiala eta jesarlekuak ipintzeko. * 1963-05-18 ** Zuzendari hauek ere, irteera hain arriskutsua zenez, istripu bat baino gehiago egon zen eta, ateratzeko ate berria eta hesiekin eskola ixtea eskatu zuten. * 1964-04-259 ** Kultura Sailak eginiko txostena, Derioko kanpusantutik ekarritako hesiekin eskola ixteko. * 1964-07-2810 ** Bilboko apezpikuak eskolako areto nagusia kapera izateko baimena eskatzen du Maria Reina eliza obretan dagoen bitartean. * 1967-03-10 ** Dagoen igerilekua martxan jartzeko eskamena eta udalaren ezetza , hasierako aurrekontua baligarria ez izateagatik. * 1980-04-2811 ** Jolastokiak handitzeko eskaera eta Mandoia mendia kaleko lurrak norenak diren kontsultatzeko. * 1983-1984 ikasturtea ** Bilboko udalak ikastetxea zaharberritzen du: elektrizitate instalakuntzak, komunak, sukaldea, atezainaren etxebizitza, tutoriak… * 1995-199612 ikasturtea ** Ikastetxeko berrikuntza orokorra eta ikaslegoa garraiatzea Mesedetako Eskolara eta Kotxeritora. Berriztapena aurrera eramateko ardura Eduardo Eskauriaza eta Rafael Olabarri arkitektoena izan zen. * 1996-1997 ikasturtea ** Ikaslegoa Bolueta eta Kotxeritora joan zen ** Santutxu eskolaurrea integratzea, bi egoitza ezberdinetan. * 1998-1999 ikasturtea ** Obren amaiera ** Lehen hezkuntza eta bigarren hezkuntzako ikastetxea hasten da * 2008-2009 ikasturtea ** 75. urteurrena * 2010-2011 ikasturtea ** Dorreko erlojuaren instalazioa == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Santutxu]] * [[Begoñako errepublika]] * [[Luis Briñas]] * <bdi>[[Gracia Alonso de Armiño]]</bdi> == Kanpo estekak == * [https://www.facebook.com/santutxu.net/?locale=eu_ES Luis Briñas ikastetxea] Facebook {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bilboko ikastetxeak]] [[Kategoria:Santutxu]] [[Kategoria:Bilboko eraikinak]] [[Kategoria:1930ean amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Pedro Ispizuaren eraikinak]] [[Kategoria:Begoñako errepublikako ikastetxeak]] 18r2nfwfx7rb1qvu5m7w7q3hlvf3cx7 9984787 9984453 2024-11-29T11:35:51Z Ksarasola 1491 /* Kronologia */ irudia 9984787 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | izena = Luis Briñas Ikastetxea | irudia = Bilbao - barrio de Santutxu, CEP Luis Briñas 4.jpg | irudi-oina = Luis Briñas ikastetxea | herria = [[Santutxu]], [[Bilbo]] | lurraldea = {{bandera|Bizkaia}} | helbidea = [[Iturriaga kalea]] | herrialdea = EH | dn = 43 | mn = 15 | sn = 4.26 | de = 2 | me = 54 | se = 38.04 | lekua = Basarrateko landa | arkitektoa = [[Pedro Ispizua]] | garaia = [[1933]] | webgunea=http://luisbrinas75urteurrena.blogspot.com/p/brinas-eskola-taldeko-proiektua.html }} '''Luis Briñas Ikastetxe Publikoa''' (edo '''Luis Briñas Eskola''') Bilboko [[Santutxu]] auzoan dagoen eskola publikoa da. [[Luis Briñas]] [[Filantropo|filantropoaren]] omenez [[Pedro Ispizua]] arkitektoak Santutxuko Iturriaga kalean eraiki zuen, Luis Briñasek berak dohaintzan emandako lursail batean.<ref name=":0">Luis Briñas ikastetxearen 75. urteurrena. Berton aldizkaria. 120. zenbakia. 13-14, 2009-04-01</ref> Bigarren hezkuntzako Ikastetxeak 272 ikasle inguru zituen 2024an, denek ikasten zuten [[D eredua|D ereduan]].<ref name=":3" /> == Kokalekua == Bilboko [[Santutxu]] auzoan dago, [[Iturriaga kalea]]n Basarrateko landatik hurbil, 'Hildakoaren landa' moduan ezaguna dena, . == Historia == 1930eko hamarkadan eraiki zen eskola. Ordurako Santutxu aldean gero eta jende gehiago bizi zen. Bilboko beste bazter batzuetan ere berdin antzean zebilen. Horregatik, Bilboko Udalak eskolak egiten hasi zen euskal arkitekto onenen proiektuekin. Indautxu, Berastegi, Atxuri eta beste hainbat auzotan eskola ederrak eraiki zituen. Santutxuko hau XX. mende bukaeran berriztatu zuten eta itxura modernoa Errepublika garaian (1931-1936) proiektatutako ikastetxe hau tuberkulosiak jota zeuden gaixoen klinikatzat erabili zen gerra zibilean. Guztira, 260 ohe ezarri ziren, herri gosetu eta txirotua astintzen zuen gaixotasunari aurre egiteko. Bizkaiak bazuen orduan Santa Marinako osasun-etxea —han ere Briñas jaunak ongiletzat jardun zuen— eta Gorlizko ospitalea, eta bi erietxe horietatik borroka latza egin zuten tisiaren aurka.<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Briñas-Santutxu BHI - Aurkezpena eta historia|url=https://luisbrinasbhi.hezkuntza.net/eu/presentacion-e-historia}}</ref> Briñas ez zen eskola izan 1942ra arte. Harrezkero ikastetxeak Begoñako Errepublikako belaunaldi ugari hezi ditu.<ref name=":3" /><gallery mode="packed" heights="180" caption="Luis Briñas ikastetxearen 75. urteurrena (''[[Berton]]'', [[2009]])"> Fitxategi:Luis Briñas BHI Berton 2009 1.jpg|alt= Fitxategi:Luis Briñas BHI Berton 2009 3.png Fitxategi:Luis Briñas BHI Berton 2009 2.jpg </gallery> == Eraikina == Bilbon hainbat eraikinen egilea izan zen Pedro Ispizua arkitektoak ([[Erriberako Merkatua (Bilbo)|Erriberako Merkatua]], [[Areatzako kioskoa]], [[Tigrearen eraikina]] eta [[García Rivero Maisua ikastetxea|Atxuriko eskolak]], besteak beste) Luis Briñas eskola eraikitzeko [[Mugimendu modernoa|arrazionalismo]] arkitektura-estiloa erabili zuen, Euskal Herrian gutxitan erabili den estiloa da hori.<ref>{{erreferentzia|abizena=Berton|urtea=2002|izenburua=Luis Briñas Eskola|orrialdea=2|hizkuntza=eu|url=https://www.flickr.com/photos/38892589@N02/53972707546/in/album-72177720320079121/|aldizkaria=Berton}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=PEDRO ISPIZUA SUSUNAGA|url=http://luisbrinas75urteurrena.blogspot.com/p/pedro-ispizua-susunaga.html|aldizkaria=LUIS BRIÑAS - 75. URTEURRENA|sartze-data=2024-11-26}}</ref> Eraikina berezia da, ez du teilaturik, eta teilatuen ordez terrazak ditu umeek jolaserako erabil ditzaten. 100% aprobetxatuta dago. Leiho ugari duenez, argi-izpi guztiak sartzen dira. Izendapen bat du estatuko lehenengo eskola modernista izateagatik. Hainbat zaharberritze lan egin dira geroago. Handiena eta azkena 1997an. Orduan, desagertu ziren frontoia eta auzoko bileretarako erabiltzen zen antzokia.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=BERTON ALDIZKARIA|url=http://luisbrinas75urteurrena.blogspot.com/p/hasiera.html|aldizkaria=LUIS BRIÑAS - 75. URTEURRENA|sartze-data=2024-11-26}}</ref><ref name=":0" /><gallery mode="packed"> Fitxategi:Bilbao - barrio de Santutxu, CEP Luis Briñas 1.jpg Fitxategi:Bilbao - barrio de Santutxu, CEP Luis Briñas 2.jpg Fitxategi:Bilbao - barrio de Santutxu, CEP Luis Briñas 3.jpg Fitxategi:1924-10, La Ilvstración Vniversal, Pedro Ispizua.jpg|[[Pedro Ispizua]] arkitektoa </gallery> == Kronologia == [[Fitxategi:LuisBriñas_ikastetxeak_75_urte.jpg|thumb|Luis Briñas ikastetxearen 75. urteurreneko kartela (2009)]] Hau da 2009 75. urteurrenean ikastetxearen ibilbidea laburtzeko bildu zuten gertaera zerrenda:''' * [[1933]]-04-10: Luis Briñas eraikitzeko proiektua * [[1937]]-10-13: Tuberkulosiaren kontrako behin behineko ospitalea izateko egokitzapena 260 oherekin * [[1939]]-05-17: Gela handiak izateko eskamena, Begoña inguruko matrikulazioaren aurreikuspenaren oinarrituta * [[1941]]-09-18: Eskola taldearen obren amaiera * [[1942]]-02-06: Eskolaren inaugurazio ofiziala * [[1942]]-10-27: Begoña inguruko hezkuntzaren berrantolaketa * [[1944]]-04-03: Briñas eskola amaitzeko obra-aurrekontuak aurkezten dira * [[1946]]-09-18: Lapurketa batzuen salaketa. Atezainaren bizilekua atondu zuten, eskolatik urrun bizi ez zedin * [[1954]]-02-22: Egoitza oso egoera penagarrian dago. Bertan bizi izango den atezaina eskatzen da * [[1955]]-12-03: Bilboko apezpikuak eskolako areto nagusia eskatzen du bertan mezak ospatzeko. Udalak ezetza ematen du “aretoa eta kokatuta dagoen eskolako alderdia guztiz hondakor baita” (709 zkia. duen txostena Joaquín Zuazagoitia alkateari zuzendua [[1956]]ko otsailaren 20an) * 1961-03-04: Joaquín Gorriak, mutilen zuzendaria, eta M. Luisa Estévezek, neskena, egindako eskaera eskolako areto nagusian eszenakotiko ohiala eta jesarlekuak ipintzeko. * 1963-05-18: Zuzendari hauek ere, irteera hain arriskutsua zenez, istripu bat baino gehiago egon zen eta, ateratzeko ate berria eta hesiekin eskola ixtea eskatu zuten. * [[1964]]-04-25: Kultura Sailak eginiko txostena, Derioko kanpusantutik ekarritako hesiekin eskola ixteko. * [[1964]]-07-28: Bilboko apezpikuak eskolako areto nagusia kapera izateko baimena eskatzen du Maria Reina eliza obretan dagoen bitartean. * [[1967]]-03-10: Dagoen igerilekua martxan jartzeko eskamena eta udalaren ezetza , hasierako aurrekontua baligarria ez izateagatik. * [[1980]]-04-28: Jolastokiak handitzeko eskaera eta Mandoia mendia kaleko lurrak norenak diren kontsultatzeko. * [[1983]]-[[1984]] ikasturtea: Bilboko udalak ikastetxea zaharberritzen du: elektrizitate instalakuntzak, komunak, sukaldea, atezainaren etxebizitza, tutoriak… * [[1995]]-[[1996]] ikasturtea: Ikastetxeko berrikuntza orokorra eta ikaslegoa garraiatzea Mesedetako Eskolara eta Kotxeritora. Berriztapena aurrera eramateko ardura Eduardo Eskauriaza eta Rafael Olabarri arkitektoena izan zen. * [[1996]]-[[1997]] ikasturtea: Ikaslegoa Bolueta eta Kotxeritora joan zen, eta Santutxu eskolaurrea integratu zen, bi egoitza ezberdinetan. * [[1998]]-[[1999]] ikasturtea: Obren amaiera eta Lehen hezkuntza eta bigarren hezkuntzako ikastetxea hasten da * [[2008]]-[[2009]] ikasturtea: 75. urteurrena * [[Fitxategi:Luis Briñas ikastetxea Erlojuarekin 2024.jpg|thumb|Erlojua badabil 2023tik.]][[2022]]-[[2023]] ikasturtea: Dorreko erlojuaren instalazioa == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Santutxu]] * [[Begoñako errepublika]] * [[Luis Briñas]] * <bdi>[[Gracia Alonso de Armiño]]</bdi> == Kanpo estekak == * [https://www.facebook.com/santutxu.net/?locale=eu_ES Luis Briñas ikastetxea] Facebook {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Bilboko ikastetxeak]] [[Kategoria:Santutxu]] [[Kategoria:Bilboko eraikinak]] [[Kategoria:1930ean amaitutako eraikinak]] [[Kategoria:Pedro Ispizuaren eraikinak]] [[Kategoria:Begoñako errepublikako ikastetxeak]] 8yigx9e4cyc1aef93sgupykucqjupea 0 1215452 9984284 9981405 2024-11-28T18:20:56Z Lainobeltz 56334 9984284 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''José Pascual Santamaría''', '''''Popeye''''' ezizenez ezaguna ([[Madril]], [[1916]] - [[Volgograd|Stalingrado]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]], [[1942]]ko [[abuztuaren 27]]a) [[pilotu]] eta [[militar]] espainiarra izan zen. [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]], [[Espainiako Bigarren Errepublika|Bigarren Errepublikaren]] defentsan borrokatu zuen, Espainiako Errepublikako Aireko Indarren barruan. [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]] [[Sobietar Aireko Armada|Sobietar Aireko Armadako]] kide ere izan zen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Manuel Orozco Rovira (1915-1994), as de la aviación republicana|abizena1=Güell|izena1=Manel|data=2010-01-01|kazeta=A Carn|issn=2013-1348}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1916ko|1942ko|Pascual Santamaría, Jose}} [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Bigarren Mundu Gerrako sobietar militarrak]] [[Kategoria:Sobietar Batasuneko hegazkinlariak]] [[Kategoria:Espainiako hegazkinlariak]] ndkxg32d70kehrlx61440dkfrhrj1os 0 1215454 9984287 9981410 2024-11-28T18:23:22Z Lainobeltz 56334 9984287 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Manuel Alberdi Gonzalez''' ([[Madril]], [[1905]] - [[1986]]ko [[otsailaren 1]]a) [[SESB]]<nowiki/>era erbesteratutako langile, [[militar]] [[Espainiako Bigarren Errepublika|errepublikano]] eta esatari espainiarra izan zen. == Biografia == Madrilen jaio zen 1905ean. {{Sfn|Encinas Moral|2008|p=163}} [[Espainiako Alderdi Komunista|Espainiako Alderdi Komunistan]] (PCE) afiliatu zen 1936an. [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibila]] piztu ondoren, herri miliziekin bat egin zuen. Aurrerago, [[Errepublikako Herri Armada|Errepublikako Herri Armadan]] sartu zen, eta han hirugarren dibisioko Estatu Nagusiko buru izatera iritsiko zen, Manuel Tagüeña milizien maiorraren aginduetara. {{Sfn|Galán|1988|p=108}} Gerra amaieran [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunean]] erbesteratu zen ideologia [[Komunismo|komunistako]] beste militar espainiar batzuekin batera. 1970eko abuztuan itzuli zen Espainiara, eta 1986ko otsailaren 1ean hil zen, Madrilen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Encinas Moral, Ángel Luis (2008). Fuentes históricas para el estudio de la emigración española a la U.R.S.S. (1936-2007). Madrid: Exterior XXI.  * Engel, Carlos (1999). Historia de las Brigadas Mixtas del Ejército Popular de la República. Madrid, Almena. 84-922644-7-0.  * Fernández, Alberto (1972). Emigración republicana española (1939-1945). Zero.  * Galán, Luis (1988). Después de todo: recuerdos de un periodista de la Pirenaica. Anthropos Editorial. ISBN 8476580800.  * Pons Prades, Eduardo (1975). Republicanos españoles en la 2.ª Guerra Mundial. Barcelona: Editorial Planeta.  == Kanpo estekak == {{bizialdia|1905ko|1986ko|Alberdi Gonzalez, Manuel}} [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako Alderdi Komunistako politikariak]] [[Kategoria:Gerra zibilak]] [[Kategoria:Sobietar Batasuna]] rgx33utb45r9slr3vx8zbq02kseyd2z 0 1215455 9984288 9981413 2024-11-28T18:25:48Z Lainobeltz 56334 9984288 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Maria Pardina Ramos''' (''Marusia'' edo ''gure'' ''Marusia'' bezala ere ezaguna) ([[Madril]], [[1923]] - [[Leningrado]], [[1942]]) [[Espainia|espainiar]] gazte bat izan zen, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako gerra zibilean]] eta [[San Petersburgo|Leningraden]] defentsan parte hartu zuena. == Bizitza == [[Madrilgo gudua|Madrilgo frontean]] egon zen [[Espainiako Gerra Zibila|Gerra Zibilean]] erizain gisa, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunera]] ebakuatu zuten bere anaia Marianorekin batera eta [[Odesa|Odessako]] haur-kolonian sartu zen. 1940an Espainiako Gazteriaren Etxera iritsi zen, [[Leningrado|Leningradera]]. [[Bigarren Mundu Gerra]] hasi zenean, 1941eko ekainean, boluntario izan zen [[San Petersburgo|Leningrado]] tropa alemaniarren aurrean defendatzeko. Nahiz eta militar sobietarrek borrokalari gisa parte hartu ez uztea, atzeguardian zaurituak artatzeko, [[Armada Gorria|Armada Gorriaren]] laguntzaile gisa lan egin zuen. ''Leningrádskaya'' ''[[Pravda]]'' egunkariak, setiatutako hirian argitaratzen zenak, omenaldia egin zion bere adore eta heroismoagatik; sobietar agintari militarrek, hiriko agintariek proposatuta, [[Lanaren Bandera Gorriaren Ordena|Bandera Gorriaren Ordenarekin]] kondekoratu zuten. [[Mosku|Moskun]] egun batzuetako atsedenaren ondoren, [[Leningrado|Leningradera]] itzuli zen. Bolondresen unitateek Alemaniako gudu-orgen aurrean egindako ekintzetako batean, Maria borrokan hil zen. Sobietar herritartasuna lortu zuen hil ostean, eta [[Lanaren Bandera Gorriaren Ordena|Bandera Gorriaren Ordenaren]] bigarren medaila jaso zuen ere. == Bibligrafia == * Eduardo Pons Prades: ''Espainiako errepublikanoak Bigarren Mundu Gerran''. Arg. Liburuen esfera, 2003. ISBN 84-9734-109-0, PP. 633-636 == Kanpo estekak == {{bizialdia|1923ko|1942ko|Pardina, Maria}} [[Kategoria:San Petersburgon hildakoak]] [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Bandera Gorriaren Ordena jaso dutenak]] cptg6gk5ughwutweiuro5hzdiaw7f3y 0 1215506 9983717 9981709 2024-11-28T12:18:13Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9983717 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Federico Bruno''' (Concordia, [[1993]]ko [[ekainaren 18]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/132332 Federico Bruno]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/federico-bruno Federico BRUNO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1993ko||Bruno, Federico}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] axhp73gcsnqk1qgjpbp6bf145qbexyz 0 1215510 9983718 9981714 2024-11-28T12:18:20Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9983718 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Lilián Buglia''' ([[1934]]ko [[urtarrilaren 22]]a - [[2016]]ko [[urriaren 10]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1952ko Udako Olinpiar Jokoak|1952ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64363 Lilián Buglia]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/lilian-reyna-buglia Lilian Reyna BUGLIA]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1934ko|2016ko|Buglia, Lilián}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] nk33msxnt79rhg6cp5fg33yhc84jf90 0 1215527 9983729 9982100 2024-11-28T12:29:16Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[Gorputz finituak]]» orria «[[Gorputz finitu]]» izenera aldatu du 9982100 wikitext text/x-wiki Matematikan, ''gorputz finitua'' edo ''Galoisen gorputza'' [[elementu]] kopuru [[Finitu|finitua]] duen gorputza da. [[Gorputz (matematika)|Gorputz]] bat multzo bat da zeinetan bi [[Eragiketa (matematika)|eragiketa]] definituta ditugun, batuketa eta biderketa deritzegunak. Gorputza izateko eragiketek baldintza batzuk bete behar dituzte. Gorputz finituak, beraz, gorputzen kasu berezi bat dira zeinetan elementu kopurua finitua den. Gorputz finitu baten [[ordena]] bere elementu kopurua da. Hau beti p [[zenbaki lehen]] bat edo p zenbaki lehenaren [[berretura]] bat da. Gainera, edozein zenbaki lehenetarako eta beraien berreturetarako, beti existitzen da ordena hori duen gorputz finitu bat. Bestalde, ordena bereko bi gorputz finitu beti [[Isomorfo|isomorfoak]] dira. Gorputz finituak funtsezkoak dira matematikaren eta informatikaren hainbat arlotan, besteak beste, zenbakien teorian, geometria aljebraikoan, [[Galoisen teoria|Galoisen teorian]], geometria finituan, [[Kriptografia|kriptografian]] eta kodifikazioaren teorian. == Historia == [[Fitxategi:Evariste galois.jpg|thumb|247x247px|Évariste Galois, gorputz finituetan aritu zen lehenengoetariko matematikaria]] Gorputz finituen teoriaren hastapena XIX. mendearen bigarren erdialdean kokatzen da, [[Richard Dedekind]] matematikari alemaniarrak ''Körper'' terminoa asmatu zuenean, euskaraz ''gorputza'' esaten dena. Hala ere, honen definizioa [[Heinrich Weber]]-ek zehaztu zuen, baina gaur egun erabiltzen den definizioa [[Ernest Steinitz]] matematikariak idatzi zuen 1910. urtean. Lehen aldiz gorputz finituak erabili zituen matematikaria [[Ferdinand Georg Frobenius|Ferdinand George Frobenius]] izan zen XIX. mende amaieran. Frobenius matematikariak gorputz finituak erabili zituen [[Talde (matematika)|talde]] finituen [[Aurkezpen|aurkezpenak]] lortzeko. Horrekin erlazionaturik, [[Frobenius-en endomorfismoa]] sortu zuen, Galois-en teoria gorputz finituetan erabiltzea ahalbidetuz. Gorputz finituen azterketa sistematikoa XX. mendean hasi zen [[Leonard Dickinson]]-en azterlanekin. Dickinsonek gorputz finitu abeldarren lehenengo sailkapena egin zuen. Halaber, 1905. urtean argitaraturiko lanean frogatu zuen ez dela existitzen gorputz finitu ez abeldarrik. Bestalde, [[Wedderburn]] matematikariarekin lan egin zuenez, teorema honi [[Wedderburn-en teorema]] izena eman zitzaion. == Notazioa == Hurrengo notazioak honela ulertu behar dira: * <math>n</math> zenbaki osoa bada, <math>na</math> <math>F</math>-ko elementua honela definitzen da: *# <math>a+\dots+a</math> <math>n>0</math> bada. *# <math>0</math> <math>n=0</math> bada. *# <math>(-a)+\dots+ ( -a )</math> <math>n<0</math> bada. * <math>n</math> arrunta edo zero bada, <math>a^n F</math>-ko elementua honela definitzen da: *# <math>a\dots a</math> <math>n>0</math> bada. *# <math>0</math> <math>n=0</math> bada. * <math>n</math> zenbaki osoa negatiboa bada, <math>a^n F</math>-ko elementua honela definitzen da: <math>(a^{-1})\dots (a^{-1})</math> == Propietateak == Propietateak azaldu baino lehen, komenta dezagun zer den gorputz baten [[karakteristika]]. Gorputz baten karakteristika <math>n</math> zenbaki arruntik txikiena da zeinetarako <math>1</math> <math>n</math> aldiz batuz <math>0</math> ematen duen. Horrela bada, <math>char(F)=n</math> idazten da. Ohartu definizio hau goian aipatutako notazioarekin azaldu dela. [[Fitxategi:ComplexUnitRoots.svg|thumb|304x304px|Unitatearen erroak plano konplexuan irudikaturik]] <math>F</math> gorputz finitua bada, existitzen dira <math>p</math> zenbaki lehena eta <math>n</math> zenbaki arrunta non <math>|F|=p^n</math> den. Kasu horretan, froga daiteke <math>char(F)=p</math> dela. <math>q=p^n</math> bada, <math>q</math> ordenako gorputz guztiak isomorfoak dira. Gainera, gorputz batek ezin ditu ordena bereko bi [[azpigorputz]] izan. <math>q</math> ordenako gorputz finitua <math>X^q-X</math> [[Polinomio|polinomioaren]] erroek osatzen dute. Gainera, gorputz honen [[Unitate|unitateek]] talde bat osatzen dute biderketarekiko. Talde hau ziklikoa da eta bere sortzaileari [[Unitatearen jatorrizko erroa|unitatearen jatorrizko <math>(q-1)</math>. erroa]] deritzo. <math>q</math> ordenako edozein gorputz finituren elementuak <math>\{0,1,...,q-1\}</math> bezala adieraz daitezke, <math>\mathbb{F}_q</math> eta <math>\frac{\mathbb{Z}}{q\mathbb{Z}}</math> isomorfoak baitira. <math>F</math>-ren karakteristika <math>p</math> denez, <math>x</math> eta <math>y</math> <math>F</math>-ko bi elementu hartzen baditugu, hurrengoa betetzen da:<math display="block">(x+y)^p=x^p+y^p</math> == Existentzia eta bakartasuna == Izan bitez <math>q=p^n</math> non <math>p</math> zenbaki lehena den eta <math>F</math> <math>X^q-X</math> polinomioaren deskonposizio gorputza <math>\mathbb{F}_q</math> gainean. 1893. urtean [[E. H. Moore]] matematikariak lehen aldiz frogatutako teoremaren arabera, edozein <math>q</math> zenbaki lehen baten berreturarako ordena horretako gorputz finitua existitzen da, eta ordena bereko gorputz finitu guztiak isomorfoak dira<ref>{{Erreferentzia|izena=W. H.|abizena=Bussey|izenburua=Galois field tables for 𝑝ⁿ≦169|orrialdeak=22–38|hizkuntza=en|data=1905|url=https://www.ams.org/bull/1905-12-01/S0002-9904-1905-01284-2/|aldizkaria=Bulletin of the American Mathematical Society|alea=1|zenbakia=12|issn=0273-0979|doi=10.1090/S0002-9904-1905-01284-2|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Gorputz hauetako edozein elementutarako, beti betetzen da <math>X^q=X</math> berdintza<ref>{{Erreferentzia|izena=W. H.|abizena=Bussey|izenburua=Tables of Galois fields of order less than 1,000|orrialdeak=188–206|hizkuntza=en|data=1910|url=https://www.ams.org/bull/1910-16-04/S0002-9904-1910-01888-7/|aldizkaria=Bulletin of the American Mathematical Society|alea=4|zenbakia=16|issn=0273-0979|doi=10.1090/S0002-9904-1910-01888-7|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Halaber, <math>\mathbb{F}_p^n</math> gorputzak <math>\mathbb{F}_p^m</math> erako azpigorputza du baldin eta soilik baldin <math>m</math>-k n zatitzen badu. Gainera, azpigorputz hori bakarra da. Bereziki, <math>X^{p^m}-X</math> polinomioak <math>X^{p^m}-X</math> polinomioa zatitzen du. == Gorputz finituen eraikuntza == Dagoeneko azaldu den bezala, <math>p</math> zenbaki lehena denean, <math>\mathbb{F}_p</math> isomorfoa da <math>\frac{\mathbb{Z}}{p\mathbb{Z}}</math> gorputzarekin. Baina, ohartu, <math>p</math> zenbaki lehena ez den kasuan, isomorfismo hau ez dela egia; izan ere, <math>\frac{\mathbb{Z}}{p\mathbb{Z}}</math> ez da gorputza. Orduan, <math>p</math> zenbaki lehena ez den kasurako, atal honetan ikusiko dugu zein gorputzekiko den isomorfoa. Demagun <math>q=p^n</math> dela, <math>n>1</math> izanik; kasu honetan, aukeratu <math>P(X)</math> <math>\mathbb{F}_q[X]</math>-ren <math>n</math> mailako [[Polinomio laburtezin|polinomio irreduzible]] bat. Orduan, <math>\mathbb{F}_q</math> isomorfoa da<math>\frac{\mathbb{F}_q [X]}{P(X)}</math>-rekiko. === Adibideak === 1. Adibidea: Kalkula dezagun <math>\mathbb{F}_4</math> gorputza zein zatidura gorputzekiko den isomorfoa. <math>4=2^2</math> denez, <math>\frac{\mathbb{F}_2 [X]}{P(X)}</math> eginik eraikiko dugu <math>\mathbb{F}_4</math> gorputzean, <math>P(X)</math> <math>\mathbb{F}_2[X]</math> gaineko polinomio bat izanik. Gainera, <math>\mathbb{F}_2</math>-ren gainean, bigarren mailako polinomio irreduzible bakarra <math>X^2+X+1</math> da (hau erraz frogatu daiteke irreduzibilitatearen baldintzak probatuz, soilik bigarren mailakoa baita). Ondorioz, <math>\mathbb{F}_4</math> sortzeko <math>\frac{\mathbb{F}_2 [X]}{(X^2+X+1)}</math> zatidura-eraztuna egin behar dugu. Honekin, lau elementuko gorputz finitua lortuko dugu. Laburbilduz, isomorfismo hau dugu: <math>\mathbb{F}_4 \cong</math><math>\frac{\mathbb{F}_2 [X]}{(X^2+X+1)}</math>. 2. Adibidea: Kalkula dezagun <math>\mathbb{F}_8</math> gorputza zein zatidura gorputzekiko den isomorfoa. Ohartu <math>8=2^3</math> dela. Hortaz, <math>\mathbb{F}_2[X]</math> eraztuna eta eraztun honen 3. mailako polinomio irreduzible bat behar dugu. <math>X^3+3X+3</math> polinomio irreduziblea denez <math>\mathbb{F}_2[X]</math>-n, <math>\mathbb{F}_8</math> isomorfoa da <math>\frac{\mathbb{F}_2 [X]}{(X^3+3X+3)}</math>. 3. Adibidea: Kalkula dezagun <math>\mathbb{F}_{16}</math> gorputza zein zatidura gorputzekiko den isomorfoa. <math>16=2^4</math> denez <math>\mathbb{F}_2[X]</math> eraztuna eta eraztun honen 4. mailako polinomio irreduzible bat behar dugu. Kasu honetan, <math>X^4+X+1</math> polinomioa <math>\mathbb{F}_2[X]</math>-n irreduziblea denez, <math>\mathbb{F}_{16}</math> isomorfoa da <math>\frac{\mathbb{F}_2[X]}{(X^4+X+1)}</math> zatidura gorputzarekiko. == Egitura biderkakorra == Izan bedi <math>F</math> <math>q</math> elementudun edozein gorputz. Gorputz guztiekin gertatzen den bezala, bertako elementu guztiak <math>0</math> izan ezik unitateak dira. Beraz, izan bedi <math>\mathcal{U}(F)</math> <math>F</math>-ren unitateen multzoa. Esan bezala, bertan <math>F</math>-ko elementu guztiak daude <math>0</math> izan ezik. Hori dela eta, <math>\mathcal{U}(F)</math>-n <math>q-1</math> elementu daude. Gorputzen izateko baldintzak aztertuz gero, berehala ikusten da <math>\mathcal{U}(F)</math>-k gorputz egitura duela (eta <math>F</math> finitua denez, bereziki <math>\mathcal{U}(F)</math> ere finitua izango da)<ref>{{Erreferentzia|izena=Nathan|abizena=Jacobson|izenburua=Basic algebra|argitaletxea=Dover Publications|data=2009|edizioa=2nd ed., Dover ed|isbn=978-0-486-47189-1|sartze-data=2024-11-27|serie=Dover books on mathematics}}</ref>. Baldintza hauen artean, <math>\mathcal{U}(F)</math>-k [[talde abeldar]] egitura izateko bete behar diren baldintzak daude. Hori dela eta, esaten da <math>\mathcal{U}(F)</math>-k talde abeldar egitura duela biderketarekiko. Hori dela eta, askotan <math>\mathcal{U}(F)</math>-k talde biderkakor egitura duela esaten da. [[Talde-teoria|Talde teorian]] ezaguna den [[Lagrange-ren teorema]] erabiliz, existitzen da <math>k</math> <math>q-1</math> zenbakiaren zatitzaile bat zeinak <math>x^{k-1} = 1</math> betetzen duen, edozein <math>x \in \mathcal{U}(F)</math>-rentzat. Nabaria den bezala, ekuazio horrek asko jota <math>k</math> soluzio ezberdin ditu edozein gorputzen gainean (bereziki <math>\mathcal{U}(F)</math> gainean). Gainera, esan dugu  zenbakiak <math>q-1</math> zatitu behar duela. Hori dela eta, <math>k</math>-k hartu ahal duen baliorik txikiena <math>q-1</math> izango da. [[Talde abeldar finituen oinarrizko teorema|Talde abeldar finituen oinarrizko teoremagatik]], <math>\mathcal{U}(F)</math> taldeak [[talde zikliko]] egitura duela ondorioztatu daiteke. Ondorioz, talde hori modu honetan idatzi daiteke: <math display="block">\mathcal{U}(F)=\langle a \rangle = \{ 1,a,a^2,\dots,a^{q-2} | a \in \mathcal{U}(F)\}</math> Kasu horretan, <math>a</math> <math>\mathcal{U}(F)</math>-ren jatorrizko elementua dela esaten da. == Teorema garrantzitsuenak == Gorputz finituei buruzko ondoko teorema hauek ezagutu behar dira, haien funtsezko propietateak baitira. <u>Teorema</u>: Edozein gorputz finituren karakteristika zenbaki lehen bat da. Froga: <math>F</math>-k gorputz egitura badu, bereziki talde abeldar egitura izango du. Gainera, <math>F</math> finitua denez, taldea ere finitua izango da. Ondorioz, esan genezake <math>(F,+)</math> talde abeldar finitua izango dela. Edozein taldetan eragiketarekiko identitatea dago. Gure kasuan identitate hori <math>1</math> denez, <math>1 \in F</math> idatzi daiteke. Lagrangeren teorema aplikatuz, elementu horren ordenak taldearen ordena zatitzen du: <math>o(1)=1</math>-ek <math>|F|</math> zaitzen du. Beraz, taldearen karakteristika ezin da <math>0</math> izan (bestela, taldea infinitua izango zen eta hori absurdua litzateke). Ezaguna den bezala, gorputzen karakteristika <math>0</math> edo zenbaki lehen bat da. Lehenengoa ezin denez bete, nahitaez <math>F</math>-ren karakteristika lehena izan behar da. <u>Teorema</u>: Izan bedi <math>F</math> gorputz finitua non <math>|F|=p^n</math>. Orduan <math>F</math>-ko elementuak <math>X^{p^n}-X</math> polinomioaren erroak dira. Gainera, mota horretako polinomioen deskonposizio gorputzak isomorfoak direnez beraien artean, askotan <math>F=\mathbb{F}_{p^n}</math> izendatzen da. Froga: Frogatu behar da edozein <math>u \in F</math> hartuz <math>u^q=u</math> dela. Bi kasu daude: <math>u=0</math> bada, nabaria da esandakoa betetzen dela. Beste kasua frogatzeko, demagun <math>u \neq 0</math> dela. Orduan <math>u</math> alderanzgarria da, hau da, <math>u \in \mathcal{U}(F)</math> da. <math>(\mathcal{U}(F),*)</math> taldea finitua da eta <math>|\mathcal{U}(F)|=q-1</math> betetzen da. Ondorioz <math>u^{q-1}=1</math> beteko da eta hortik <math>u^q=u</math> dela ondorioztatzen da. Beraz, oraingoz <math>F \sube</math>{<math>X^q-X</math>-ren erroak} dela frogatu dugu. Beste noranzkoa frogatzeko, ohartu <math>|F|=q</math> dela eta <math>X^q-X</math>-ren erro kopuru ezberdin kopurua <math>q</math> edo txikiagoa dela. Hori dela eta, nahi genuen partekotasuna betetzen da,  <math>F =</math>{<math>X^q-X</math>-ren erroak}. == Polinomioen faktorizazioa == Gorputz finituetan, finituak ez diren gorputzetan ez bezala, [[Polinomio moniko|polinomio monikoen]] irreduzibilitatearen azterketa errazagoa da. Demagun <math>F</math> gorputz finituaren gaineko <math>f(X)</math> polinomio monikoa dugula. Orduan <math>f(X)</math> polinomioa irreduziblea izango da <math>F</math>-n baldin eta soilik baldin ez badira existitzen beste bi polinomio ez-konstante, <math>g(X)</math> eta <math>h(X)</math>, non <math>f(X)</math> polinomioa horrela idatzi ahal den: <math>f(X)=g(X)h(X)</math>. Propietate hori hurrengo moduan berridatzi daiteke: <math>F</math> gaineko edozein <math>f(X)</math> polinomio irreduziblea izango da <math>f(X)=g(X)h(X)</math> idatzi ahal bada, <math>g(X)</math> eta <math>h(X)</math> <math>F</math> gaineko beste bi polinomio izanik, orduan <math>g(X)</math> edo <math>h(X)</math> (gutxienez bietako bat) <math>F</math>-ko unitatea bada. Ohartu elementu bat unitatea izateko <math>F</math>-n, bere alderantzizkoa izan behar duela. <math>F</math>-ko elementuak polinomioak ez direnez, alderantzizkoa duten polinomio bakarrak polinomio konstanteak izango dira. Gorputz orokorretan gertatzen den bezala, gorputz finituak ere [[Faktorizazio bakarreko domeinu|faktorizazio bakarreko domeinuak]] dira. Hori dela eta, aurreko atalean idatzitako <math>f(X)</math>-ren deskonposizioa bakarra izango da, gaien ordena salbu. Gainera, lehen mailako polinomioen bidez polinomio berezi bat lortu daiteke: izan bedi <math>F</math> <math>q</math> elementudun gorputza. Izan bedi <math>\{f_1(X),\dots,f_n(X)\}</math> <math>F</math>-n koefizienteak dituzten lehen mailako polinomio ezberdin guztiak, <math>n</math> zenbaki arrunta izanik. Ohartu printzipioz ez dagoela erlaziorik <math>q</math> eta <math>n</math> zenbakien artean. Orduan, polinomio horien biderketa eginez, beti hurrengo polinomioa lortzen da: <math display="block">f_1(X) \dots f_n(X)=X^q-X</math>Propietate hori erabiliz, frogatu daiteke gorputz finituen gaineko edozein mailatako polinomio irreduzibleen kopurua zehaztu daitekeela. Demagun <math>F</math> <math>q</math> elementudun gorputza dela eta <math>n</math> ordenako polinomio irreduzible monikoen kopurua lortu nahi dugula. Orduan, zenbaki hori (deitu <math>N(q,n)</math>) hurrengoa da:<ref>{{Erreferentzia|izena=Gary L.|abizena=Mullen|izenburua=Finite fields and applications|argitaletxea=Mathematics Advanced Study Semesters|abizena2=Mummert|izena2=Carl|data=2007|zenbakia=Volume 1|isbn=978-0-8218-4418-2|sartze-data=2024-11-27|serie=Student mathematical library}}</ref><math display="block">N(q,n)=\frac{1}{n}\sum_{d|n}{\mu(d)q^{\frac{n}{d}}}</math>Formula horretan <math>\mu</math> [[Möbius-en funtzioa]] da eta <math>d|n</math> notazioaren bidez <math>n</math> zatitzen dituzten <math>d</math> zenbakiak adierazi nahi dira. Formula horren frogapena aipaturiko <math>X^q-X</math>-ren deskonposizioaren eta [[Möbius-en inbertsio formula|Möbius-en inbertsio formularen]] bidez egiten da. Formula hori egokitu daiteke monikoak ez diren polinomio kopurua zehazteko. Aurretik esandako egoeran, deitu diezaiogun <math>M(q,n)</math> <math>F</math> gaineko <math>n</math> ordenako polinomio irreduzibleen kopuruari (monikoak eta ez monikoak). Orduan betetzen da:<math display="block">M(q,n)=(q-1)N(q,n)</math>Horren frogapenean hurrengo formulara iristen gara:<math display="block">N(q,n) \geq \frac{1}{n}(q^n-\sum_{p|n \quad p lehena}{q^{\frac{n}{p}}})</math>Gainera, formula hori hertsia da baldin eta soilik baldin  zenbaki lehen baten berredura gisa idatzi ahal bada (hau da, <math>n=u^r</math> idatzi ahal bada, <math>u</math> zenbaki lehena izanik eta <math>n</math> zenbaki arrunt bat izanik). Eskuineko zenbakia beti positiboa denez, zuzenean ondoriozta daiteke gutxienez maila bakoitzeko polinomio irreduzible bana dagoela <math>F</math> gainean. == Aplikazioak == [[Fitxategi:Elliptic curve simple.svg|thumb|219x219px|<math>\mathbb{R}^2</math>-ko kurba eliptiko bat.]] [[Kriptografia|Kriptografian]], logaritmo diskretuaren problema, bai gorputz finituetan bai [[Kurba eliptiko|kurba eliptikoetan]], hainbat metodoren oinarria da, haien artean ''Diffie-Hellman'' metodoa. Kode teorian, kode asko gorputz finituen gaineko [[Bektore espazio|espazio bektorialen]] azpiespazio gisa eraikitzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Handbook of finite fields|argitaletxea=CRC Press, CRC Press is an imprint of the Taylor & Francis Group, an informa business|data=2013|editore-abizena=Mullen|editore-izena=Gary L.|isbn=978-1-4398-7378-6|sartze-data=2024-11-27|serie=Discrete mathematics and its applications}}</ref>. Errore-zuzenketa kode askok gorputz finituak erabiltzen dituzte, hala nola ''Reed-Solomon'' errore-zuzenketa kodeak edo ''BCH'' kodeak. Praktikan, gorputz finituen karakteristika 2 izan ohi da; izan ere, ordenagailuetan informazioa sistema bitarrean gordetzen da. Adibidez, informazioko “byte” bat GF(<math>2^8</math>)-ko elementutzat ikus har daiteke. Salbuespen bat ''PDF417'' kode-barra da, GF(929)-ko elementuak erabiltzen dituelako. CPU batzuek 2 karakteristika duten gorputz finituentzat erabilgarriak izan daitezkeen agindu bereziak dituzte, oro har “carry-less”  biderkadura aldaketak. Gorputz finituak oso erabiliak dira [[Zenbakien teoria|zenbaki-teorian]], zenbaki osoen gaineko problema asko ebatz baitaitezke 1 moduluarekin edo zenbaki lehen baten moduluarekin. Esate baterako, polinomioak faktorizatzeko algoritmo azkarrenek metodo hau erabiltzen dute eta, honen ondoren, soluzioa berreraikitzeko hondarraren metodo txinatarra, ''Hensel lifting'' edo “LLL” algoritmoa erabiltzen. Halaber, problema teoriko asko zenbaki-teoriaren bidez ebatz daitezke zenbaki lehen batzuen moduluarekin edo zenbaki lehen guztien moduluarekin sinplifikatuz, haien artean Hasse printzipioa. Metodo hauen indarra handitzeko beharrari esker, aljebra geometrikoko hainbat aurkikuntza sustatu ziren. Fermat-en azken teoremaren Wiles-en froga gorputz finituak erabiltzen dituen emaitza sakon baten adibidea da. Weil-en aieruek gorputz finituen gaineko barietate aljebraikoen puntu kopuruei buruz hitz egiten dute. Teoriak aplikazio asko ditu esponentzialen eta karaktere batuketen estimazioetan. Gorputz finituek aplikazio oso zabala dute matematika konbinatorioan; bi adibide oso ezagun ditugu: Paley grafoen definizioak eta Hadamard matrizeen eraiketa. Aritmetikan, gorputz finitu konbinatorioak<ref>{{Erreferentzia|izena=Rudolf|abizena=Lidl|izenburua=Finite fields|argitaletxea=Cambridge university press|abizena2=Niederreiter|abizena3=Cohn|izena2=Harald|izena3=Paul Moritz|data=1997|zenbakia=20|edizioa=2nd ed.|isbn=978-0-521-39231-0|sartze-data=2024-11-27|serie=Encylopedia of mathematics and its applications}}</ref> eta gorputz finituen ereduak oso erabiliak dira, hala nola Szemerédi-ren teorema progresio aritmetikoetan. == Erreferentziak == <references /> * 5vgtvu20qfa1icf3l1yvfp25a951475 0 1215541 9983786 9982316 2024-11-28T13:21:40Z Lainobeltz 56334 9983786 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''"Nocturna, abentura magiko bat"''''' (Jatorrizko izenburua: ''Nocturna'', frantsesezko izenburua: ''Nocturna, la nuit magique'') 2007ko [[Adrià García]] eta [[Víctor Maldonado|Víctor Maldonadok]] zuzendutako eta [[Filmax|Filmax Animation]] eta Gébéka Films-ek koproduzitutako animaziozko fantasiazko film franko-espainiarra da. Espainian, filma 2007ko urriaren 11n estreinatu zen zinema aretoetan, [[Filmax]]-en ([[Barton Films]] euskarazko bertsiorako) banaketapean, eta lau hizkuntzatara bikoiztu zuten (gaztelania, katalana, galegoa eta euskara).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 11-10-2007 página 61 - Archivo ABC|data=2019-09-04|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20071011-61.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 12-10-2007 página 85 - Archivo ABC|data=2019-09-04|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20071012-85.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=�Nocturna�, begiak ixtean bizia hartzen duen mundu paraleloa - GARA|url=https://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071012/42664/eu/Nocturna-begiak-ixtean-bizia-hartzen-duen-mundu-paraleloa?Hizk=es|aldizkaria=gara.naiz.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Frantzian, urriaren 24an estreinatu zuten zinema aretoetan, Gébéka Films-en banaketarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nocturna, la nuit magique|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.gebekafilms.com/fiches-films/nocturna-la-nuit-magique/|aldizkaria=GEBEKA Films|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua="Nocturna, la nuit magique" : le mystérieux paradis des terreurs juvéniles|hizkuntza=fr|data=2007-10-24|url=https://www.lemonde.fr/cinema/article/2007/10/24/nocturna-la-nuit-magique-le-mysterieux-paradis-des-terreurs-juveniles_970022_3476.html|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ingelesezko bikoiztaileak == * Lloyd F. Booth Shankley: Tim * Robert Paterson: Katu Artzaina * Toby Harper: Moka * Joshua Zamrycki: Pi jauna * Brendan Price: Murray * Joe Lewis, Molly Malcolm eta Alex Warner: ahots gehigarriak == Euskarazko bikoiztaileak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=�Nocturna�, begiak ixtean bizia hartzen duen mundu paraleloa - GARA|url=https://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071012/42664/eu/Nocturna-begiak-ixtean-bizia-hartzen-duen-mundu-paraleloa?inprimatu=1|aldizkaria=gara.naiz.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == '''Bikoizketa zuzendaria:''' '''Begoña Huegen''' '''Bikoizketa estudioa: Mixer Bilbao''' * [[Miren Aranburu]] * Josu Mitxelena * Jexux Izeta * [[Iñigo Puignau]] * [[José Manuel Goikoetxea]] * Jaione Insausti == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} 7u1fjt771ms3t3hlg8c9fjjrja06luj 9983787 9983786 2024-11-28T13:22:09Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Marrazki bizidunak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9983787 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''"Nocturna, abentura magiko bat"''''' (Jatorrizko izenburua: ''Nocturna'', frantsesezko izenburua: ''Nocturna, la nuit magique'') 2007ko [[Adrià García]] eta [[Víctor Maldonado|Víctor Maldonadok]] zuzendutako eta [[Filmax|Filmax Animation]] eta Gébéka Films-ek koproduzitutako animaziozko fantasiazko film franko-espainiarra da. Espainian, filma 2007ko urriaren 11n estreinatu zen zinema aretoetan, [[Filmax]]-en ([[Barton Films]] euskarazko bertsiorako) banaketapean, eta lau hizkuntzatara bikoiztu zuten (gaztelania, katalana, galegoa eta euskara).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 11-10-2007 página 61 - Archivo ABC|data=2019-09-04|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20071011-61.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 12-10-2007 página 85 - Archivo ABC|data=2019-09-04|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20071012-85.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=�Nocturna�, begiak ixtean bizia hartzen duen mundu paraleloa - GARA|url=https://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071012/42664/eu/Nocturna-begiak-ixtean-bizia-hartzen-duen-mundu-paraleloa?Hizk=es|aldizkaria=gara.naiz.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Frantzian, urriaren 24an estreinatu zuten zinema aretoetan, Gébéka Films-en banaketarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nocturna, la nuit magique|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.gebekafilms.com/fiches-films/nocturna-la-nuit-magique/|aldizkaria=GEBEKA Films|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua="Nocturna, la nuit magique" : le mystérieux paradis des terreurs juvéniles|hizkuntza=fr|data=2007-10-24|url=https://www.lemonde.fr/cinema/article/2007/10/24/nocturna-la-nuit-magique-le-mysterieux-paradis-des-terreurs-juveniles_970022_3476.html|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Ingelesezko bikoiztaileak == * Lloyd F. Booth Shankley: Tim * Robert Paterson: Katu Artzaina * Toby Harper: Moka * Joshua Zamrycki: Pi jauna * Brendan Price: Murray * Joe Lewis, Molly Malcolm eta Alex Warner: ahots gehigarriak == Euskarazko bikoiztaileak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=�Nocturna�, begiak ixtean bizia hartzen duen mundu paraleloa - GARA|url=https://gara.naiz.eus/paperezkoa/20071012/42664/eu/Nocturna-begiak-ixtean-bizia-hartzen-duen-mundu-paraleloa?inprimatu=1|aldizkaria=gara.naiz.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == '''Bikoizketa zuzendaria:''' '''Begoña Huegen''' '''Bikoizketa estudioa: Mixer Bilbao''' * [[Miren Aranburu]] * Josu Mitxelena * Jexux Izeta * [[Iñigo Puignau]] * [[José Manuel Goikoetxea]] * Jaione Insausti == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Marrazki bizidunak]] 4ypgaccxwpu87wccd3ep9so8708r76s 0 1215552 9984102 9983595 2024-11-28T16:43:02Z Wikimaribarre 88969 9984102 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}} '''Elordi Garcia Insausti''' (Lazkao, Gipuzkoa, 1977) [[Kazetari|kazetaria]] eta [[Idazle|idazlea]] da. Bere ibilbide profesionalari eta komunikatzeko grinari esker, bere esperientzia pertsonalean oinarritutako motibazio eta kudeaketa emozionaleko hitzaldiak ere ematen ditu. == Bizitza == [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] Informazio Zientzietan lizentziaduna, karrera amaitu bezain laster hasi zen [[Herri Irratia|Herri Irratian]] lanean. Hilabete gutxira, goizeko magazin baten eta musika programa baten zuzendari eta aurkezle bihurtu zen. Beste baliabide batzuk aurkitzeko jakin-mina zuela eta, Telebistako masterra egin zuen [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Complutense Unibertsitatean]]. Ordutik, [[Euskal Telebista|ETB]], [[Telemadrid]] eta Gaztela-Mantxa Media bezalako kateetan lan egin du, kameren aurrean zein atzean. Izan ere, albistegietako, programetako eta Urte Amaierako kanpaikadetako aurkezlea izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elordi García Insausti – Alberdania|hizkuntza=|url=https://www.alberdania.net/autores/elordi-garcia-insausti/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Literatur mundura 2024an egin zuen jauzi, ''Imparable hasta la medula, Minbizia bizitza-ikaskuntza gisa'' liburu autobiografikoarekin. Izan ere, Elordiri minbizia diagnostikatu zioten 2013ko abenduan, 36 urte zituenean, ehuneko berrogeita hamarreko biziraupen tasarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Mazkiaran|izenburua=Elordi García: "Sólo desde la aceptación podremos hacer frente a la leucemia"|hizkuntza=|data=2022-04-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/sociedad/2022/04/17/elordi-garcia-aceptacion-podremos-frente-2084675.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-11-27}}</ref>Egileak bizi izandako emozioz, bizitzaz eta heriotzaz, osasunaz eta gaixotasunaz, minbiziaz eta pandemiaz, osasun arloko erronka berriez eta abarrez beteta dago liburua. Norbere burua eta erresilientzia gainditzeko istorio hau bizitzari, maitasunari, familiari eta adiskidetasunari egindako oda bat da, eta itxaropenari eusteko eta bizitza egunero opari eder bat bezala dastatzeko gonbidapena. Bereziki beste pertsona batzuei laguntzeko kontatu nahi izan du bizi izandakoa, baita minbiziaren aurkako ikerketan kolaboratzeko ere, izan ere, liburuaren onurak Josep Carreras Fundazioarentzat dira..<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Imparable hasta la médula - Elordi García Insausti|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/imparable-hasta-la-medula?srsltid=AfmBOor2kBfgoNTTSWVmikVp8OENEieNtlbaemXZVz8EnP9RgsId58tk|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Imparable hasta la médula. Fundaciómn Josep Carreras|url=https://fcarreras.org/rincon_solidario/libro-imparable-hasta-la-medula/}}</ref> 2024an ''Creatividad para Curiosos'' liburu kolektiboan parte hartu zuen. == Argitalpenak == * ''Inparable hasta la médula'' ([[Alberdania]], 2024) * ''Creatividad para cuiosos'' liburu kolektiboa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1977ko||Garcia Insausti, Elordi}} [[Kategoria:Lazkaotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] 5jamcpmgiad6zx1xgikp0u5bbxysopw 9984105 9984102 2024-11-28T16:43:43Z Wikimaribarre 88969 9984105 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}} '''Elordi Garcia Insausti''' ([[Lazkao]], [[Gipuzkoa]], [[1977]]) [[Kazetari|kazetaria]] eta [[Idazle|idazlea]] da. Bere ibilbide profesionalari eta komunikatzeko grinari esker, bere esperientzia pertsonalean oinarritutako motibazio eta kudeaketa emozionaleko hitzaldiak ere ematen ditu. == Bizitza == [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] Informazio Zientzietan lizentziaduna, karrera amaitu bezain laster hasi zen [[Herri Irratia|Herri Irratian]] lanean. Hilabete gutxira, goizeko magazin baten eta musika programa baten zuzendari eta aurkezle bihurtu zen. Beste baliabide batzuk aurkitzeko jakin-mina zuela eta, Telebistako masterra egin zuen [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Complutense Unibertsitatean]]. Ordutik, [[Euskal Telebista|ETB]], [[Telemadrid]] eta Gaztela-Mantxa Media bezalako kateetan lan egin du, kameren aurrean zein atzean. Izan ere, albistegietako, programetako eta Urte Amaierako kanpaikadetako aurkezlea izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elordi García Insausti – Alberdania|hizkuntza=|url=https://www.alberdania.net/autores/elordi-garcia-insausti/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Literatur mundura 2024an egin zuen jauzi, ''Imparable hasta la medula, Minbizia bizitza-ikaskuntza gisa'' liburu autobiografikoarekin. Izan ere, Elordiri minbizia diagnostikatu zioten 2013ko abenduan, 36 urte zituenean, ehuneko berrogeita hamarreko biziraupen tasarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Mazkiaran|izenburua=Elordi García: "Sólo desde la aceptación podremos hacer frente a la leucemia"|hizkuntza=|data=2022-04-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/sociedad/2022/04/17/elordi-garcia-aceptacion-podremos-frente-2084675.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-11-27}}</ref>Egileak bizi izandako emozioz, bizitzaz eta heriotzaz, osasunaz eta gaixotasunaz, minbiziaz eta pandemiaz, osasun arloko erronka berriez eta abarrez beteta dago liburua. Norbere burua eta erresilientzia gainditzeko istorio hau bizitzari, maitasunari, familiari eta adiskidetasunari egindako oda bat da, eta itxaropenari eusteko eta bizitza egunero opari eder bat bezala dastatzeko gonbidapena. Bereziki beste pertsona batzuei laguntzeko kontatu nahi izan du bizi izandakoa, baita minbiziaren aurkako ikerketan kolaboratzeko ere, izan ere, liburuaren onurak Josep Carreras Fundazioarentzat dira..<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Imparable hasta la médula - Elordi García Insausti|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/imparable-hasta-la-medula?srsltid=AfmBOor2kBfgoNTTSWVmikVp8OENEieNtlbaemXZVz8EnP9RgsId58tk|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Imparable hasta la médula. Fundaciómn Josep Carreras|url=https://fcarreras.org/rincon_solidario/libro-imparable-hasta-la-medula/}}</ref> 2024an ''Creatividad para Curiosos'' liburu kolektiboan parte hartu zuen. == Argitalpenak == * ''Inparable hasta la médula'' ([[Alberdania]], 2024) * ''Creatividad para cuiosos'' liburu kolektiboa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1977ko||Garcia Insausti, Elordi}} [[Kategoria:Lazkaotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] 57qoqhkrg8st2yf21m01z5ju1gmoy0s 9984108 9984105 2024-11-28T16:44:18Z Wikimaribarre 88969 Wikimaribarre wikilariak «[[Lankide:Wikimaribarre/Proba orria Elordi Garcia Insausti]]» orria «[[Elordi García Insausti]]» izenera aldatu du 9984105 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}} '''Elordi Garcia Insausti''' ([[Lazkao]], [[Gipuzkoa]], [[1977]]) [[Kazetari|kazetaria]] eta [[Idazle|idazlea]] da. Bere ibilbide profesionalari eta komunikatzeko grinari esker, bere esperientzia pertsonalean oinarritutako motibazio eta kudeaketa emozionaleko hitzaldiak ere ematen ditu. == Bizitza == [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] Informazio Zientzietan lizentziaduna, karrera amaitu bezain laster hasi zen [[Herri Irratia|Herri Irratian]] lanean. Hilabete gutxira, goizeko magazin baten eta musika programa baten zuzendari eta aurkezle bihurtu zen. Beste baliabide batzuk aurkitzeko jakin-mina zuela eta, Telebistako masterra egin zuen [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Complutense Unibertsitatean]]. Ordutik, [[Euskal Telebista|ETB]], [[Telemadrid]] eta Gaztela-Mantxa Media bezalako kateetan lan egin du, kameren aurrean zein atzean. Izan ere, albistegietako, programetako eta Urte Amaierako kanpaikadetako aurkezlea izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elordi García Insausti – Alberdania|hizkuntza=|url=https://www.alberdania.net/autores/elordi-garcia-insausti/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Literatur mundura 2024an egin zuen jauzi, ''Imparable hasta la medula, Minbizia bizitza-ikaskuntza gisa'' liburu autobiografikoarekin. Izan ere, Elordiri minbizia diagnostikatu zioten 2013ko abenduan, 36 urte zituenean, ehuneko berrogeita hamarreko biziraupen tasarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Mazkiaran|izenburua=Elordi García: "Sólo desde la aceptación podremos hacer frente a la leucemia"|hizkuntza=|data=2022-04-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/sociedad/2022/04/17/elordi-garcia-aceptacion-podremos-frente-2084675.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-11-27}}</ref>Egileak bizi izandako emozioz, bizitzaz eta heriotzaz, osasunaz eta gaixotasunaz, minbiziaz eta pandemiaz, osasun arloko erronka berriez eta abarrez beteta dago liburua. Norbere burua eta erresilientzia gainditzeko istorio hau bizitzari, maitasunari, familiari eta adiskidetasunari egindako oda bat da, eta itxaropenari eusteko eta bizitza egunero opari eder bat bezala dastatzeko gonbidapena. Bereziki beste pertsona batzuei laguntzeko kontatu nahi izan du bizi izandakoa, baita minbiziaren aurkako ikerketan kolaboratzeko ere, izan ere, liburuaren onurak Josep Carreras Fundazioarentzat dira..<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Imparable hasta la médula - Elordi García Insausti|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/imparable-hasta-la-medula?srsltid=AfmBOor2kBfgoNTTSWVmikVp8OENEieNtlbaemXZVz8EnP9RgsId58tk|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Imparable hasta la médula. Fundaciómn Josep Carreras|url=https://fcarreras.org/rincon_solidario/libro-imparable-hasta-la-medula/}}</ref> 2024an ''Creatividad para Curiosos'' liburu kolektiboan parte hartu zuen. == Argitalpenak == * ''Inparable hasta la médula'' ([[Alberdania]], 2024) * ''Creatividad para cuiosos'' liburu kolektiboa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1977ko||Garcia Insausti, Elordi}} [[Kategoria:Lazkaotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] 57qoqhkrg8st2yf21m01z5ju1gmoy0s 9984156 9984108 2024-11-28T17:05:21Z Wikimaribarre 88969 9984156 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}} '''Elordi Garcia Insausti''' ([[Lazkao]], [[Gipuzkoa]], [[1977]]) [[Kazetari|kazetaria]] eta [[Idazle|idazlea]] da. Bere ibilbide profesionalari eta komunikatzeko grinari esker, bere esperientzia pertsonalean oinarritutako motibazio eta kudeaketa emozionaleko hitzaldiak ere ematen ditu. == Bizitza == === Kazetari === [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] Informazio Zientzietan lizentziaduna, karrera amaitu bezain laster hasi zen [[Herri Irratia|Herri Irratian]] lanean. Hilabete gutxira, goizeko magazin baten eta musika programa baten zuzendari eta aurkezle bihurtu zen. Beste baliabide batzuk aurkitzeko jakin-mina zuela eta, Telebistako masterra egin zuen [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Complutense Unibertsitatean]]. Ordutik, [[Euskal Telebista|ETB]], [[Telemadrid]] eta Gaztela-Mantxa Media bezalako kateetan lan egin du, kameren aurrean zein atzean. Izan ere, albistegietako, programetako eta Urte Amaierako kanpaikadetako aurkezlea izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elordi García Insausti – Alberdania|hizkuntza=|url=https://www.alberdania.net/autores/elordi-garcia-insausti/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Idazle === Literatur mundura 2024an egin zuen jauzi, ''Imparable hasta la medula, Minbizia bizitza-ikaskuntza gisa'' liburu autobiografikoarekin. Izan ere, Elordiri minbizia diagnostikatu zioten 2013ko abenduan, 36 urte zituenean, ehuneko berrogeita hamarreko biziraupen tasarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Mazkiaran|izenburua=Elordi García: "Sólo desde la aceptación podremos hacer frente a la leucemia"|hizkuntza=|data=2022-04-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/sociedad/2022/04/17/elordi-garcia-aceptacion-podremos-frente-2084675.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-11-27}}</ref>Egileak bizi izandako emozioz, bizitzaz eta heriotzaz, osasunaz eta gaixotasunaz, minbiziaz eta pandemiaz, osasun arloko erronka berriez eta abarrez beteta dago liburua. Norbere burua eta erresilientzia gainditzeko istorio hau bizitzari, maitasunari, familiari eta adiskidetasunari egindako oda bat da, eta itxaropenari eusteko eta bizitza egunero opari eder bat bezala dastatzeko gonbidapena. Bereziki beste pertsona batzuei laguntzeko kontatu nahi izan du bizi izandakoa, baita minbiziaren aurkako ikerketan kolaboratzeko ere, izan ere, liburuaren onurak Josep Carreras Fundazioarentzat dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Imparable hasta la médula - Elordi García Insausti|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/imparable-hasta-la-medula?srsltid=AfmBOor2kBfgoNTTSWVmikVp8OENEieNtlbaemXZVz8EnP9RgsId58tk|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Imparable hasta la médula. Fundaciómn Josep Carreras|url=https://fcarreras.org/rincon_solidario/libro-imparable-hasta-la-medula/}}</ref><blockquote>''Leuzemia-diagnostiko batek ere ez du bizitza geldiarazten, aldatu besterik ez da egiten, eta onartu egin behar da.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Ni siquiera un diagnóstico de leucemia detiene la vida, simplemente cambia y hay que aceptarlo"|hizkuntza=|data=2022-01-04|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/distrito-euskadi/detalle/8560580/ni-siquiera-diagnostico-de-leucemia-detiene-vida-simplemente-cambia-y-hay-que-aceptarlo/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Elordi García Insausti </blockquote> == Argitalpenak == * ''Inparable hasta la médula'' ([[Alberdania]], 2024) * ''Creatividad para cuiosos'' liburu kolektiboa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.cmmedia.es/play/tv/castilla-la-mancha-despierta/entrevista-elordi-garcia-insausti.html Elkarrizketa Hezur-muinaren emailearen Europako egunean] Bideoa. * [https://www.youtube.com/watch?v=L5rnPGxmiVk Elkarrizketa ''Imparable hasta la medula'' liburuaz] YouTube {{bizialdia|1977ko||Garcia Insausti, Elordi}} [[Kategoria:Lazkaotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] byospvgxij5tnxbjmh6c96httrrr7rp 9984259 9984156 2024-11-28T17:45:34Z Wikimaribarre 88969 9984259 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}} '''Elordi Garcia Insausti''' ([[Lazkao]], [[Gipuzkoa]], [[1977]]) [[Kazetari|kazetaria]], [[Telebista aurkezle|telebista aurkezlea]] eta [[Idazle|idazlea]] da. Leuzemiarekin eta hezur-muinaren transplantearekin bizitakoa jaso zuen ''Imparable hasta la medula'' elkartasun liburuan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tere|abizena=Madinabeitia|izenburua=Elordi Garcia Insaustiren liburu aurkezpena Legazpin hurrengo asteazkenean|hizkuntza=eu|data=2022-11-25|url=https://goierri.hitza.eus/2022/11/25/elordi-garcia-insaustiren-liburu-aurkezpena-legazpin-hurrengo-asteazkenean/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere ibilbide profesionalari eta komunikatzeko grinari esker, bere esperientzia pertsonalean oinarritutako motibazio eta kudeaketa emozionaleko hitzaldiak ere ematen ditu. == Bizitza == === Kazetari === [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] Informazio Zientzietan lizentziaduna, karrera amaitu bezain laster hasi zen [[Herri Irratia|Herri Irratian]] lanean. Hilabete gutxira, goizeko magazin baten eta musika programa baten zuzendari eta aurkezle bihurtu zen. Beste baliabide batzuk aurkitzeko jakin-mina zuela eta, Telebistako masterra egin zuen [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Complutense Unibertsitatean]]. Ordutik, [[Euskal Telebista|ETB]], [[Telemadrid]] eta Gaztela-Mantxa Media bezalako kateetan lan egin du, kameren aurrean zein atzean. Izan ere, albistegietako, programetako eta Urte Amaierako kanpaikadetako aurkezlea izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elordi García Insausti – Alberdania|hizkuntza=|url=https://www.alberdania.net/autores/elordi-garcia-insausti/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Idazle === Literatur mundura 2021ean egin zuen jauzi, ''Imparable hasta la medula, Minbizia bizitza-ikaskuntza gisa'' liburu autobiografikoarekin. Izan ere, Elordiri minbizia diagnostikatu zioten 2013ko abenduan, 36 urte zituenean, ehuneko berrogeita hamarreko biziraupen tasarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Mazkiaran|izenburua=Elordi García: "Sólo desde la aceptación podremos hacer frente a la leucemia"|hizkuntza=|data=2022-04-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/sociedad/2022/04/17/elordi-garcia-aceptacion-podremos-frente-2084675.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-11-27}}</ref>Egileak bizi izandako emozioz, bizitzaz eta heriotzaz, osasunaz eta gaixotasunaz, minbiziaz eta pandemiaz, osasun arloko erronka berriez eta abarrez beteta dago liburua. Norbere burua eta erresilientzia gainditzeko istorio hau bizitzari, maitasunari, familiari eta adiskidetasunari egindako oda bat da, eta itxaropenari eusteko eta bizitza egunero opari eder bat bezala dastatzeko gonbidapena. Bereziki beste pertsona batzuei laguntzeko kontatu nahi izan du bizi izandakoa, baita minbiziaren aurkako ikerketan kolaboratzeko ere, izan ere, liburuaren onurak Josep Carreras Fundazioarentzat dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Imparable hasta la médula - Elordi García Insausti|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/imparable-hasta-la-medula?srsltid=AfmBOor2kBfgoNTTSWVmikVp8OENEieNtlbaemXZVz8EnP9RgsId58tk|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Imparable hasta la médula. Fundaciómn Josep Carreras|url=https://fcarreras.org/rincon_solidario/libro-imparable-hasta-la-medula/}}</ref><blockquote>''Leuzemia-diagnostiko batek ere ez du bizitza geldiarazten, aldatu besterik ez da egiten, eta onartu egin behar da.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Ni siquiera un diagnóstico de leucemia detiene la vida, simplemente cambia y hay que aceptarlo"|hizkuntza=|data=2022-01-04|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/distrito-euskadi/detalle/8560580/ni-siquiera-diagnostico-de-leucemia-detiene-vida-simplemente-cambia-y-hay-que-aceptarlo/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Elordi García Insausti </blockquote> == Argitalpenak == * ''Inparable hasta la médula'' ([[Alberdania]], 2021-2024) * ''Creatividad para cuiosos'' liburu kolektiboa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.cmmedia.es/play/tv/castilla-la-mancha-despierta/entrevista-elordi-garcia-insausti.html Elkarrizketa Hezur-muinaren emailearen Europako egunean] Bideoa. * [https://www.youtube.com/watch?v=L5rnPGxmiVk Elkarrizketa ''Imparable hasta la medula'' liburuaz] YouTube {{bizialdia|1977ko||Garcia Insausti, Elordi}} [[Kategoria:Lazkaotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] oon1fhzslgs58shmfwl3b685wzz7bzm 9984267 9984259 2024-11-28T17:53:04Z Wikimaribarre 88969 9984267 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}} '''Elordi Garcia Insausti''' ([[Lazkao]], [[Gipuzkoa]], [[1977]]) [[Kazetari|kazetaria]], [[Telebista aurkezle|telebista aurkezlea]] eta [[Idazle|idazlea]] da. Leuzemiarekin eta hezur-muinaren transplantearekin bizitakoa jaso zuen ''Imparable hasta la medula'' elkartasun liburuan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tere|abizena=Madinabeitia|izenburua=Elordi Garcia Insaustiren liburu aurkezpena Legazpin hurrengo asteazkenean|hizkuntza=eu|data=2022-11-25|url=https://goierri.hitza.eus/2022/11/25/elordi-garcia-insaustiren-liburu-aurkezpena-legazpin-hurrengo-asteazkenean/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere ibilbide profesionalari eta komunikatzeko grinari esker, bere esperientzia pertsonalean oinarritutako motibazio eta kudeaketa emozionaleko hitzaldiak ere ematen ditu. == Bizitza == === Kazetari === [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] Informazio Zientzietan lizentziaduna, karrera amaitu bezain laster hasi zen [[Herri Irratia|Herri Irratian]] lanean. Hilabete gutxira, goizeko magazin baten eta musika programa baten zuzendari eta aurkezle bihurtu zen. Beste baliabide batzuk aurkitzeko jakin-mina zuela eta, Telebistako masterra egin zuen [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Complutense Unibertsitatean]]. Ordutik, [[Euskal Telebista|ETB]], [[Telemadrid]] eta Gaztela-Mantxa Media bezalako kateetan lan egin du, kameren aurrean zein atzean. Izan ere, albistegietako, programetako eta Urte Amaierako kanpaikadetako aurkezlea izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elordi García Insausti – Alberdania|hizkuntza=|url=https://www.alberdania.net/autores/elordi-garcia-insausti/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Idazle === Literatur mundura 2021ean egin zuen jauzi, ''Imparable hasta la medula, Minbizia bizitza-ikaskuntza gisa'' liburu autobiografikoarekin. 2024an, berriz, liburua osatu egin zuen, bi atal gehiago erantsita. Ahanztura onkologikoa edo osasungintzaren humanizazioa landuz. Alberdaniak argitaratu zuen bigarren edizioa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gune|abizena=lehenetsia|izenburua=Elordi Garciak osasunari buruzko liburuaren bigarren edizio luzatua aurkeztu du|hizkuntza=eu|data=2024-10-02|url=https://goierri.hitza.eus/2024/10/02/elordi-garciak-osasunari-buruzko-liburuaren-bigarren-edizio-luzatua-aurkeztu-du/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Elordiri minbizia diagnostikatu zioten 2013ko abenduan, 36 urte zituenean, ehuneko berrogeita hamarreko biziraupen tasarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Mazkiaran|izenburua=Elordi García: "Sólo desde la aceptación podremos hacer frente a la leucemia"|hizkuntza=|data=2022-04-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/sociedad/2022/04/17/elordi-garcia-aceptacion-podremos-frente-2084675.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-11-27}}</ref>Egileak bizi izandako emozioz, bizitzaz eta heriotzaz, osasunaz eta gaixotasunaz, minbiziaz eta pandemiaz, osasun arloko erronka berriez eta abarrez beteta dago liburua. Norbere burua eta erresilientzia gainditzeko istorio hau bizitzari, maitasunari, familiari eta adiskidetasunari egindako oda bat da, eta itxaropenari eusteko eta bizitza egunero opari eder bat bezala dastatzeko gonbidapena. Bereziki beste pertsona batzuei laguntzeko kontatu nahi izan du bizi izandakoa, baita minbiziaren aurkako ikerketan kolaboratzeko ere, izan ere, liburuaren onurak Josep Carreras Fundazioarentzat dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Imparable hasta la médula - Elordi García Insausti|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/imparable-hasta-la-medula?srsltid=AfmBOor2kBfgoNTTSWVmikVp8OENEieNtlbaemXZVz8EnP9RgsId58tk|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Imparable hasta la médula. Fundaciómn Josep Carreras|url=https://fcarreras.org/rincon_solidario/libro-imparable-hasta-la-medula/}}</ref><blockquote>''Leuzemia-diagnostiko batek ere ez du bizitza geldiarazten, aldatu besterik ez da egiten, eta onartu egin behar da.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Ni siquiera un diagnóstico de leucemia detiene la vida, simplemente cambia y hay que aceptarlo"|hizkuntza=|data=2022-01-04|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/distrito-euskadi/detalle/8560580/ni-siquiera-diagnostico-de-leucemia-detiene-vida-simplemente-cambia-y-hay-que-aceptarlo/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Elordi García Insausti </blockquote> == Argitalpenak == * ''Inparable hasta la médula'' ([[Alberdania]], 2021-2024) * ''Creatividad para cuiosos'' liburu kolektiboa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.cmmedia.es/play/tv/castilla-la-mancha-despierta/entrevista-elordi-garcia-insausti.html Elkarrizketa Hezur-muinaren emailearen Europako egunean] Bideoa. * [https://www.youtube.com/watch?v=L5rnPGxmiVk Elkarrizketa ''Imparable hasta la medula'' liburuaz] YouTube {{bizialdia|1977ko||Garcia Insausti, Elordi}} [[Kategoria:Lazkaotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] 5llmmsc5vg1ymnq2wars912slm1qmij 9984546 9984267 2024-11-29T07:18:52Z Wikimaribarre 88969 [[Kategoria:Telebista aurkezleak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984546 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}} '''Elordi Garcia Insausti''' ([[Lazkao]], [[Gipuzkoa]], [[1977]]) [[Kazetari|kazetaria]], [[Telebista aurkezle|telebista aurkezlea]] eta [[Idazle|idazlea]] da. Leuzemiarekin eta hezur-muinaren transplantearekin bizitakoa jaso zuen ''Imparable hasta la medula'' elkartasun liburuan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tere|abizena=Madinabeitia|izenburua=Elordi Garcia Insaustiren liburu aurkezpena Legazpin hurrengo asteazkenean|hizkuntza=eu|data=2022-11-25|url=https://goierri.hitza.eus/2022/11/25/elordi-garcia-insaustiren-liburu-aurkezpena-legazpin-hurrengo-asteazkenean/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere ibilbide profesionalari eta komunikatzeko grinari esker, bere esperientzia pertsonalean oinarritutako motibazio eta kudeaketa emozionaleko hitzaldiak ere ematen ditu. == Bizitza == === Kazetari === [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] Informazio Zientzietan lizentziaduna, karrera amaitu bezain laster hasi zen [[Herri Irratia|Herri Irratian]] lanean. Hilabete gutxira, goizeko magazin baten eta musika programa baten zuzendari eta aurkezle bihurtu zen. Beste baliabide batzuk aurkitzeko jakin-mina zuela eta, Telebistako masterra egin zuen [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Complutense Unibertsitatean]]. Ordutik, [[Euskal Telebista|ETB]], [[Telemadrid]] eta Gaztela-Mantxa Media bezalako kateetan lan egin du, kameren aurrean zein atzean. Izan ere, albistegietako, programetako eta Urte Amaierako kanpaikadetako aurkezlea izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elordi García Insausti – Alberdania|hizkuntza=|url=https://www.alberdania.net/autores/elordi-garcia-insausti/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Idazle === Literatur mundura 2021ean egin zuen jauzi, ''Imparable hasta la medula, Minbizia bizitza-ikaskuntza gisa'' liburu autobiografikoarekin. 2024an, berriz, liburua osatu egin zuen, bi atal gehiago erantsita. Ahanztura onkologikoa edo osasungintzaren humanizazioa landuz. Alberdaniak argitaratu zuen bigarren edizioa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gune|abizena=lehenetsia|izenburua=Elordi Garciak osasunari buruzko liburuaren bigarren edizio luzatua aurkeztu du|hizkuntza=eu|data=2024-10-02|url=https://goierri.hitza.eus/2024/10/02/elordi-garciak-osasunari-buruzko-liburuaren-bigarren-edizio-luzatua-aurkeztu-du/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Elordiri minbizia diagnostikatu zioten 2013ko abenduan, 36 urte zituenean, ehuneko berrogeita hamarreko biziraupen tasarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Mazkiaran|izenburua=Elordi García: "Sólo desde la aceptación podremos hacer frente a la leucemia"|hizkuntza=|data=2022-04-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/sociedad/2022/04/17/elordi-garcia-aceptacion-podremos-frente-2084675.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-11-27}}</ref>Egileak bizi izandako emozioz, bizitzaz eta heriotzaz, osasunaz eta gaixotasunaz, minbiziaz eta pandemiaz, osasun arloko erronka berriez eta abarrez beteta dago liburua. Norbere burua eta erresilientzia gainditzeko istorio hau bizitzari, maitasunari, familiari eta adiskidetasunari egindako oda bat da, eta itxaropenari eusteko eta bizitza egunero opari eder bat bezala dastatzeko gonbidapena. Bereziki beste pertsona batzuei laguntzeko kontatu nahi izan du bizi izandakoa, baita minbiziaren aurkako ikerketan kolaboratzeko ere, izan ere, liburuaren onurak Josep Carreras Fundazioarentzat dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Imparable hasta la médula - Elordi García Insausti|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/imparable-hasta-la-medula?srsltid=AfmBOor2kBfgoNTTSWVmikVp8OENEieNtlbaemXZVz8EnP9RgsId58tk|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Imparable hasta la médula. Fundaciómn Josep Carreras|url=https://fcarreras.org/rincon_solidario/libro-imparable-hasta-la-medula/}}</ref><blockquote>''Leuzemia-diagnostiko batek ere ez du bizitza geldiarazten, aldatu besterik ez da egiten, eta onartu egin behar da.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Ni siquiera un diagnóstico de leucemia detiene la vida, simplemente cambia y hay que aceptarlo"|hizkuntza=|data=2022-01-04|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/distrito-euskadi/detalle/8560580/ni-siquiera-diagnostico-de-leucemia-detiene-vida-simplemente-cambia-y-hay-que-aceptarlo/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Elordi García Insausti </blockquote> == Argitalpenak == * ''Inparable hasta la médula'' ([[Alberdania]], 2021-2024) * ''Creatividad para cuiosos'' liburu kolektiboa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.cmmedia.es/play/tv/castilla-la-mancha-despierta/entrevista-elordi-garcia-insausti.html Elkarrizketa Hezur-muinaren emailearen Europako egunean] Bideoa. * [https://www.youtube.com/watch?v=L5rnPGxmiVk Elkarrizketa ''Imparable hasta la medula'' liburuaz] YouTube {{bizialdia|1977ko||Garcia Insausti, Elordi}} [[Kategoria:Lazkaotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Telebista aurkezleak]] eis4b3qf18a7fy215bzuubwgqw5a8gz 9984547 9984546 2024-11-29T07:19:13Z Wikimaribarre 88969 [[Kategoria:Emakume telebista aurkezleak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984547 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}{{biografia infotaula automatikoa}} '''Elordi Garcia Insausti''' ([[Lazkao]], [[Gipuzkoa]], [[1977]]) [[Kazetari|kazetaria]], [[Telebista aurkezle|telebista aurkezlea]] eta [[Idazle|idazlea]] da. Leuzemiarekin eta hezur-muinaren transplantearekin bizitakoa jaso zuen ''Imparable hasta la medula'' elkartasun liburuan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tere|abizena=Madinabeitia|izenburua=Elordi Garcia Insaustiren liburu aurkezpena Legazpin hurrengo asteazkenean|hizkuntza=eu|data=2022-11-25|url=https://goierri.hitza.eus/2022/11/25/elordi-garcia-insaustiren-liburu-aurkezpena-legazpin-hurrengo-asteazkenean/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere ibilbide profesionalari eta komunikatzeko grinari esker, bere esperientzia pertsonalean oinarritutako motibazio eta kudeaketa emozionaleko hitzaldiak ere ematen ditu. == Bizitza == === Kazetari === [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] Informazio Zientzietan lizentziaduna, karrera amaitu bezain laster hasi zen [[Herri Irratia|Herri Irratian]] lanean. Hilabete gutxira, goizeko magazin baten eta musika programa baten zuzendari eta aurkezle bihurtu zen. Beste baliabide batzuk aurkitzeko jakin-mina zuela eta, Telebistako masterra egin zuen [[Madrilgo Unibertsitate Konplutentsea|Madrilgo Complutense Unibertsitatean]]. Ordutik, [[Euskal Telebista|ETB]], [[Telemadrid]] eta Gaztela-Mantxa Media bezalako kateetan lan egin du, kameren aurrean zein atzean. Izan ere, albistegietako, programetako eta Urte Amaierako kanpaikadetako aurkezlea izan da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elordi García Insausti – Alberdania|hizkuntza=|url=https://www.alberdania.net/autores/elordi-garcia-insausti/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> === Idazle === Literatur mundura 2021ean egin zuen jauzi, ''Imparable hasta la medula, Minbizia bizitza-ikaskuntza gisa'' liburu autobiografikoarekin. 2024an, berriz, liburua osatu egin zuen, bi atal gehiago erantsita. Ahanztura onkologikoa edo osasungintzaren humanizazioa landuz. Alberdaniak argitaratu zuen bigarren edizioa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Gune|abizena=lehenetsia|izenburua=Elordi Garciak osasunari buruzko liburuaren bigarren edizio luzatua aurkeztu du|hizkuntza=eu|data=2024-10-02|url=https://goierri.hitza.eus/2024/10/02/elordi-garciak-osasunari-buruzko-liburuaren-bigarren-edizio-luzatua-aurkeztu-du/|aldizkaria=Goierriko Hitza|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Elordiri minbizia diagnostikatu zioten 2013ko abenduan, 36 urte zituenean, ehuneko berrogeita hamarreko biziraupen tasarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nerea|abizena=Mazkiaran|izenburua=Elordi García: "Sólo desde la aceptación podremos hacer frente a la leucemia"|hizkuntza=|data=2022-04-17|url=https://www.noticiasdenavarra.com/sociedad/2022/04/17/elordi-garcia-aceptacion-podremos-frente-2084675.html|aldizkaria=Diario de Noticias de Navarra|sartze-data=2024-11-27}}</ref>Egileak bizi izandako emozioz, bizitzaz eta heriotzaz, osasunaz eta gaixotasunaz, minbiziaz eta pandemiaz, osasun arloko erronka berriez eta abarrez beteta dago liburua. Norbere burua eta erresilientzia gainditzeko istorio hau bizitzari, maitasunari, familiari eta adiskidetasunari egindako oda bat da, eta itxaropenari eusteko eta bizitza egunero opari eder bat bezala dastatzeko gonbidapena. Bereziki beste pertsona batzuei laguntzeko kontatu nahi izan du bizi izandakoa, baita minbiziaren aurkako ikerketan kolaboratzeko ere, izan ere, liburuaren onurak Josep Carreras Fundazioarentzat dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=Funtsak-Diseño y Programación Web-|abizena=www.funtsak.com|izenburua=Imparable hasta la médula - Elordi García Insausti|hizkuntza=|url=https://www.txalaparta.eus/es/libros/imparable-hasta-la-medula?srsltid=AfmBOor2kBfgoNTTSWVmikVp8OENEieNtlbaemXZVz8EnP9RgsId58tk|aldizkaria=www.txalaparta.eus|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Imparable hasta la médula. Fundaciómn Josep Carreras|url=https://fcarreras.org/rincon_solidario/libro-imparable-hasta-la-medula/}}</ref><blockquote>''Leuzemia-diagnostiko batek ere ez du bizitza geldiarazten, aldatu besterik ez da egiten, eta onartu egin behar da.''<ref>{{Erreferentzia|izenburua="Ni siquiera un diagnóstico de leucemia detiene la vida, simplemente cambia y hay que aceptarlo"|hizkuntza=|data=2022-01-04|url=https://www.eitb.eus/es/radio/radio-euskadi/programas/distrito-euskadi/detalle/8560580/ni-siquiera-diagnostico-de-leucemia-detiene-vida-simplemente-cambia-y-hay-que-aceptarlo/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Elordi García Insausti </blockquote> == Argitalpenak == * ''Inparable hasta la médula'' ([[Alberdania]], 2021-2024) * ''Creatividad para cuiosos'' liburu kolektiboa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [https://www.cmmedia.es/play/tv/castilla-la-mancha-despierta/entrevista-elordi-garcia-insausti.html Elkarrizketa Hezur-muinaren emailearen Europako egunean] Bideoa. * [https://www.youtube.com/watch?v=L5rnPGxmiVk Elkarrizketa ''Imparable hasta la medula'' liburuaz] YouTube {{bizialdia|1977ko||Garcia Insausti, Elordi}} [[Kategoria:Lazkaotarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:Euskal Herriko gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Telebista aurkezleak]] [[Kategoria:Emakume telebista aurkezleak]] djlyr5psak6t1o3c227axtsl0zl5vex 0 1215554 9983794 9982552 2024-11-28T13:26:09Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[El Cid-en kondaira]]» orria «[[El Ciden kondaira]]» izenera aldatu du 9982552 wikitext text/x-wiki '''''"El Cid-en kondaira"''''' (jatorrizko izenburua: ''El Cid: La leyenda'') 2003ko [[José Pozo|José Pozok]] zuzendutako eta [[Filmax|Filmax Animation]]-ek ekoitzitako animaziozko filma da. Filmaren premisa [[Cid Campeador|Rodrigo Díaz de Vivar]]-en istorioan oinarritzen zen. Filma 2003ko abenduaren 19an estreinatu zen lehen aldiz [[Espainia|Espainian]] zinema aretoetan, eta [[Filmax]]-ek ([[Barton Films]] euskarazko bertsiorako) banatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 19-12-2003 página 66 - Archivo ABC|data=2019-09-03|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20031219-66.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 20-12-2003 página 67 - Archivo ABC|data=2019-09-03|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20031220-67.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=La Voz de Galicia|hizkuntza=gl|url=https://quiosco.lavozdegalicia.es/historico.htm?fechaNavegacion=19-12-2003&publicacion=La%20Voz%20de%20Galicia&edicion=A%20CORU%C3%91A}}</ref> Lau hizkuntzatara ere bikoiztu zen (gaztelania, katalana, galegoa eta euskara), eta urte bat beranduago DVDan kaleratu ziren. == Ingelesezko bikoiztaileak == '''Ahots-zuzendaria, itzultzailea eta egokitzailea: James Phillips''' * Alex Warner: Rodrigo "El Cid" Diaz * Amber Ockrassa: Jimena * Molly Malcolm: Urraca * Carlos Castanon: Gormaz Kondea * Joshua Zamrycki: Ben Yussuf * Robert Paterson: Gartzia Ordonez * Richard Felix: Gartzel * Toby Harper: Alvar Fanez * Jonathan Brown: Al-Mutamin eta Santxo * Chris Hood: Diego * James Phillips: Alfonso VI.a * Robert Long: Fernando I == Euskarazko bikoiztaileak == * [[Kiko Jauregi]]: Rodrigo "El Cid" Diaz * Dolores Díaz De Mendíbil: Jimena * [[Loinaz Jauregi]]: Urraca * Mikel Mendizabal: Gormaz Kondea * [[Kandido Uranga]]: Yusuf Kalifa * Josu Varela: Gartzia Ordoñez * Jexux Izeta: Gartzel * [[Felipe Barandiaran]]: Alvar Fanez * Iñigo Puignau: Al Mutamin eta ahots gehigarriak * Mikel Fernandez: Santxo * Jose Manuel Goikoetxea: Diego * Josu Mitxelena: Alfontso VI.a eta narratzailea * Martin Zabala: Al-Kadir * [[Felix Arkarazo|Félix Arkarazo]]: Ahots gehigarriak == Erreferentziak == i3mngtwqth2d34wwzfnakiyfvtpy52d 9984313 9983794 2024-11-28T19:11:24Z Lainobeltz 56334 9984313 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''"El Cid-en kondaira"''''' (jatorrizko izenburua: ''El Cid: La leyenda'') 2003ko [[José Pozo|José Pozok]] zuzendutako eta [[Filmax|Filmax Animation]]-ek ekoitzitako animaziozko filma da. Filmaren premisa [[Cid Campeador|Rodrigo Díaz de Vivar]]-en istorioan oinarritzen zen. Filma 2003ko abenduaren 19an estreinatu zen lehen aldiz [[Espainia|Espainian]] zinema aretoetan, eta [[Filmax]]-ek ([[Barton Films]] euskarazko bertsiorako) banatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 19-12-2003 página 66 - Archivo ABC|data=2019-09-03|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20031219-66.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 20-12-2003 página 67 - Archivo ABC|data=2019-09-03|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20031220-67.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=La Voz de Galicia|hizkuntza=gl|url=https://quiosco.lavozdegalicia.es/historico.htm?fechaNavegacion=19-12-2003&publicacion=La%20Voz%20de%20Galicia&edicion=A%20CORU%C3%91A}}</ref> Lau hizkuntzatara ere bikoiztu zen (gaztelania, katalana, galegoa eta euskara), eta urte bat beranduago DVDan kaleratu ziren. == Ingelesezko bikoiztaileak == '''Ahots-zuzendaria, itzultzailea eta egokitzailea: James Phillips''' * Alex Warner: Rodrigo "El Cid" Diaz * Amber Ockrassa: Jimena * Molly Malcolm: Urraca * Carlos Castanon: Gormaz Kondea * Joshua Zamrycki: Ben Yussuf * Robert Paterson: Gartzia Ordonez * Richard Felix: Gartzel * Toby Harper: Alvar Fanez * Jonathan Brown: Al-Mutamin eta Santxo * Chris Hood: Diego * James Phillips: Alfonso VI.a * Robert Long: Fernando I == Euskarazko bikoiztaileak == * [[Kiko Jauregi]]: Rodrigo "El Cid" Diaz * Dolores Díaz De Mendíbil: Jimena * [[Loinaz Jauregi]]: Urraca * Mikel Mendizabal: Gormaz Kondea * [[Kandido Uranga]]: Yusuf Kalifa * Josu Varela: Gartzia Ordoñez * Jexux Izeta: Gartzel * [[Felipe Barandiaran]]: Alvar Fanez * Iñigo Puignau: Al Mutamin eta ahots gehigarriak * Mikel Fernandez: Santxo * Jose Manuel Goikoetxea: Diego * Josu Mitxelena: Alfontso VI.a eta narratzailea * Martin Zabala: Al-Kadir * [[Felix Arkarazo|Félix Arkarazo]]: Ahots gehigarriak == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} ipzmyt1nnw24mhfb8acxrztmyyrxlrq 9984315 9984313 2024-11-28T19:12:24Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Marrazki bizidunak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984315 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''"El Cid-en kondaira"''''' (jatorrizko izenburua: ''El Cid: La leyenda'') 2003ko [[José Pozo|José Pozok]] zuzendutako eta [[Filmax|Filmax Animation]]-ek ekoitzitako animaziozko filma da. Filmaren premisa [[Cid Campeador|Rodrigo Díaz de Vivar]]-en istorioan oinarritzen zen. Filma 2003ko abenduaren 19an estreinatu zen lehen aldiz [[Espainia|Espainian]] zinema aretoetan, eta [[Filmax]]-ek ([[Barton Films]] euskarazko bertsiorako) banatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 19-12-2003 página 66 - Archivo ABC|data=2019-09-03|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20031219-66.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 20-12-2003 página 67 - Archivo ABC|data=2019-09-03|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20031220-67.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=La Voz de Galicia|hizkuntza=gl|url=https://quiosco.lavozdegalicia.es/historico.htm?fechaNavegacion=19-12-2003&publicacion=La%20Voz%20de%20Galicia&edicion=A%20CORU%C3%91A}}</ref> Lau hizkuntzatara ere bikoiztu zen (gaztelania, katalana, galegoa eta euskara), eta urte bat beranduago DVDan kaleratu ziren. == Ingelesezko bikoiztaileak == '''Ahots-zuzendaria, itzultzailea eta egokitzailea: James Phillips''' * Alex Warner: Rodrigo "El Cid" Diaz * Amber Ockrassa: Jimena * Molly Malcolm: Urraca * Carlos Castanon: Gormaz Kondea * Joshua Zamrycki: Ben Yussuf * Robert Paterson: Gartzia Ordonez * Richard Felix: Gartzel * Toby Harper: Alvar Fanez * Jonathan Brown: Al-Mutamin eta Santxo * Chris Hood: Diego * James Phillips: Alfonso VI.a * Robert Long: Fernando I == Euskarazko bikoiztaileak == * [[Kiko Jauregi]]: Rodrigo "El Cid" Diaz * Dolores Díaz De Mendíbil: Jimena * [[Loinaz Jauregi]]: Urraca * Mikel Mendizabal: Gormaz Kondea * [[Kandido Uranga]]: Yusuf Kalifa * Josu Varela: Gartzia Ordoñez * Jexux Izeta: Gartzel * [[Felipe Barandiaran]]: Alvar Fanez * Iñigo Puignau: Al Mutamin eta ahots gehigarriak * Mikel Fernandez: Santxo * Jose Manuel Goikoetxea: Diego * Josu Mitxelena: Alfontso VI.a eta narratzailea * Martin Zabala: Al-Kadir * [[Felix Arkarazo|Félix Arkarazo]]: Ahots gehigarriak == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Marrazki bizidunak]] jco3i7tz25xw0znov0ztnbh6p8qpzds 104 1215556 9984783 9982696 2024-11-29T11:32:49Z Amaia Montero Ruiz 168840 Baztantandarren bilztzarrako historia eta egitaraua 9984783 wikitext text/x-wiki Baztandarren Biltzarra Baztan bailarako festarik handiena da. Bere izenak esaten duen moduan, baztandar guztiak biltzen dituen eguna. Baztango herri handienean egiten da, Elizondon. Datari dagokionez, ez du data finkorik, urtero uztailan ospatzen da, elizondoko besten aurreko igandean (Santioak). Festa honen ideia, 1963an Baztango gazteek Aralarrera egin zuten ibilaldi batean sortu zen. Bailarako beste mutil eta neska gazteak ezagutu nahian, Elizondon haraneko gazteak bilduko zituen festa bat antolatu zuten. Egun hartan, herri bakoitzak ordezkatzen zuen ''orga'' deituriko karrozen desfile bat eskaini ondoren, Baztango 15 herriak herri-bazkari handi batean elkartu ziren. Baztandarren Biltzarra, egun bateko besta da. Dena, gutxi gorabehera goizeko 9etan hasten da, herri bakoitzeko herritarrak gosaltzeko elkartzen direnean. 11ak aldera, Elizondora jaisten dira orgen desfilea egiteko. Orgak, herri bakoitzak egiten duen karroza bat edo gehiago dira eta bertan, herriak bere aldarrikapenak eta eskaerak egiten dizkio udaletxeari; baita lehenagoko egoera ezberdinak plazaratu eta antzeztu ere egiten dira. Orgen ordena garrantzitsua da, izan ere, orga bakoitzaren atzetik, dantzari talde bat egoten baita. Desfileari irekiera, Iturengo joaldunek ematen die. Itxiera berriz, txarangak. Desfilea bukatzean herri bazkaria egiten da Elizondon eta bazkaldu eta gero musikaz alaiturik pasatzen dute arratsaldea eta gaua baztandarrek. Hurrengo esteka honetan ekintza honetako hainbat argazki segiden bideo bat atxikitzen dizuegu, ikus eta entzun dezazuen: <nowiki>https://youtu.be/haDAKwxJ5tU</nowiki> 2budp5siq5r5ea9hg5zv4zr6420ggw5 0 1215558 9983806 9983609 2024-11-28T13:29:42Z Lainobeltz 56334 9983806 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Eneritz de Madariaga Martin''' ([[Galdakao]], [[Bizkaia]], [[1977]]) [[Euskal Herria|euskal]] [[Gizarte-langintza|gizarte-langilea]] eta [[Politikari|politikaria]] da. Gaur egun [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusietako]] [[Diputatu|batzarkidea]] da (2017tik) eta [[Podemos-Ahal Dugu Euskadi|Ahal Dugu]]-[[Ezker Anitza|IU]] talde parlamentarioaren buru eta bozeramailea [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Foru Parlamentuan]] (2019tik).<ref>{{Cite web|izena=Octavio|abizena=Igea|izenburua=Eneritz de Madariaga: «Si gana una mujer es un avance, pero en política son machistas hasta los horarios»|data=2023-05-15|url=https://www.elcorreo.com/elecciones/forales-municipales/gana-mujer-avance-politica-machistas-horarios-20230515005428-nt.html|lana=El Correo|accessdate=2023-05-27}}</ref> == Biografia == Gizarte laneko diplomatura ikasi zuen [[Deustuko Unibertsitatea|Deustuko Unibertsitatean]] (1997-1999). Gizarte-langile eta gizarte-hezitzaile gisa lan egin du Bizitegi Elkartean, gizarte-bazterketa pairatzeko arriskuan dauden pertsonei eta haien gizarteratzeari lotutako droga-mendekotasunen programetan. Urgatzi Elkartean ere lan egin du, bakarrik dauden adingabeentzako hainbat zentrotan.<ref>{{Cite web|izenburua=Acogimiento residencial. Experiencia presentada en el VII Congreso Estatal de Educación Social celebrado en Sevilla del 21 al 23 de abril de 2016.|egilea=VII Congreso Estatal de Educación Social|url=https://eduso.net/res/wp-content/uploads/documentos/952.pdf}}</ref> Bi urtez, bakarrik dauden adingabeentzako etxe bateko zuzendaria izan zen. 2014az geroztik, oinarrizko sareko etxe bateko zuzendaria da, bakarrik dauden adingabeentzako egoitza-eremuari dagokiona. De Madariagak herritarren mugimenduari eta boluntariotzari ere lotuta dago, eta hainbat erakundetan parte hartzen du, hala nola [[Cáritas Euskadi|Cáritas Euskadin]] eta beste batzuetan.<ref>{{Cite web|izena=Naiz|abizena=SL|izenburua=Eneritz de Madariaga: «Bizkaia tiene una fiscalidad que no es justa ni igualitaria»|data=2019-05-21|url=https://www.naiz.eus/es/info/noticia/20190523/bizkaia-tiene-una-fiscalidad-que-no-es-justa-ni-igualitaria-2|lana=naiz:|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Eneritz de Madariaga: “Podemos quiere aglutinar mayorías para cambiar gobiernos”|url=https://www.elsaltodiario.com/elecciones-autonomicas/eneritz-de-madariaga-elkarrekin-podemos-bizkaia-mayorias-cambiar-gobiernos|lana=www.elsaltodiario.com|accessdate=2023-05-27}}</ref> == Ibilbide politikoa == [[2015eko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2015eko EAEko Batzar Nagusietarako hauteskundeetan]] [[Ahal Dugu|Ahal Duguren]] zerrendan izan zen, baina ez zuen eserlekurik lortu. 2017ko irailean, [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusietan]] sartu zen, X. legealdian, Mikel Isasi Ruizek alde egin ostean.<ref>{{Cite web|izenburua=Podemos renueva todas las caras a las juntas de Bizkaia en la candidatura que lidera Eneritz de Madariaga|data=2018-11-20|url=https://www.elmundo.es/pais-vasco/2018/11/20/5bf4002646163f708e8b4588.html|lana=ELMUNDO|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=Dimite uno de los junteros de Podemos a mitad de legislatura|abizena1=Hernández|izena1=Jesús J.|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/dimite-junteros-podemos-20170725205945-nt.html|accessdate=2023-05-27}}</ref> [[Fitxategi:Encuentro_Feminista_Podemos_Euskadi_(Santurtzi,_2023).jpg|ezkerrera|thumb|[[Podemos-Ahal Dugu Euskadi|Podemos-Ahal Dugu Euskadiren]] Topaketa Feminista ([[Santurtzi]], 2023). Besteak beste, [[Paula Amieva]], [[Pilar Garrido]], Eneritz de Madariaga, [[Natalia Rey]], Montserrat Roca, [[Soraya Pereira]], Angela Sevilla, [[Marivi Eizaguirre]], [[Ainhoa Lopera]], [[Isabel González|Isabel Gonzalez]] eta Alba Garcia.]] [[2019ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2019ko Euskal Autonomia Erkidegoko Batzar Nagusietarako]] hauteskundeetan [[Bilbo|Bilboko]] hauteskundeetarako zerrendaburua izan zen eta Bizkaiko Diputatu Nagusi izateko hautagaia, [[Elkarrekin Podemos|Elkarrekin Podemos-IU]] koalizioan.<ref>{{Cite web|abizena=20minutos|izenburua=De Madariaga (Elkarrekin Podemos) apela a "transformar un sistema que ataca los derechos sociales"|data=2019-06-27|url=https://www.20minutos.es/noticia/3685041/0/madariaga-elkarrekin-podemos-apela-transformar-sistema-que-ataca-derechos-sociales/|lana=www.20minutos.es - Últimas Noticias|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|izenburua=Eneritz de Madariaga: “Podemos quiere aglutinar mayorías para cambiar gobiernos”|url=https://www.elsaltodiario.com/elecciones-autonomicas/eneritz-de-madariaga-elkarrekin-podemos-bizkaia-mayorias-cambiar-gobiernos|lana=www.elsaltodiario.com|accessdate=2023-05-27}}</ref> Batzarkide kargua lortu zuen eta [[Elkarrekin Podemos|Elkarrekin Podemos-IU]] talde parlamentarioaren buru eta bozeramailea izan zen [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Foru Parlamentuan]], Foru Ganberako XI. Legegintzaldian.<ref>{{Cite web|izena=Octavio|abizena=Igea|izenburua=Podemos reprocha a Rementeria que lleve «cuatro años engrasando la puerta giratoria»|data=2022-09-23|url=https://www.elcorreo.com/bizkaia/podemos-rementeria-puerta-giratoria-20220923132114-nt.html|lana=El Correo|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=La oposición pide explicaciones a Bizkaia por la empresa que factura 400 millones con un trabajador|data=2021-11-24|url=https://cronicavasca.elespanol.com/empresas/20211124/la-oposicion-explicaciones-bizkaia-empresa-millones-trabajador/629687037_0.html|lana=Crónica Vasca|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Bizkaia ratifica los acuerdos de la Comisión del Concierto sobre el impuesto de Grandes Fortunas y otros tributos|url=https://cissactualidad.ciss.es/Content/Logout_es.html|lana=cissactualidad.ciss.es|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=DotDurangaldean|izenburua=De Madariaga expresa su “firme compromiso con la defensa de Osakidetza” {{!}} dotb Durangaldeko Telebista|data=2023-03-02|url=https://dotb.eus/de-madariaga-expresa-su-firme-compromiso-con-la-defensa-de-osakidetza/|lana=dotb.eus|accessdate=2023-05-27}}</ref> [[Fitxategi:Miren_Gorrotxategi,_Inma_Arias,_Eneritz_de_Madariaga_y_Richar_Vaquero.jpg|thumb|[[Miren Gorrotxategi Azurmendi|Miren Gorrotxategi]], [[Inma Arias]], Eneritz de Madariaga eta [[Richar Vaquero]] (Bilbo, 2023).]] [[2023ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2023ko Euskal Autonomia Erkidegoko Batzar Nagusietarako]] hauteskundeetan berriro ere zerrendaburu izan zen [[Bilbo|Bilboko]] barrutitik, eta Bizkaiko ahaldun nagusi izateko hautagai, ''Elkarrekin Bizkaia'' koaliziotik (Podemos, [[Ezker Anitza|IU]], [[Equo]] eta [[Aliantza Berdea (Espainia)|Aliantza Berdea]]).<ref>{{Cite web|izena=Cadena|abizena=SER|izenburua=Eneritz de Madariaga (Podemos): "Hemos llegado a estas elecciones y tenemos a PNV, Bildu y PSE con nuestras mismas ideas en campaña"|data=2023-05-22|url=https://cadenaser.com/euskadi/2023/05/22/eneritz-de-madariaga-podemos-hemos-llegado-a-estas-elecciones-y-tenemos-a-pnv-bildu-y-pse-con-nuestras-mismas-ideas-en-campana-radio-bilbao/|lana=cadena SER|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Olga|abizena=Sáez|izenburua=Eneritz De Madariaga: “Nuestra forma de gobernar es diferente, defendemos lo público”|data=2023-05-24|url=https://www.deia.eus/actualidad/politica/elecciones-28m/2023/05/24/eneritz-madariaga-forma-gobernar-diferente-6840892.html|lana=Deia|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=De Madariaga recorrerá Bizkaia para "poner cara a los problemas más urgentes"|data=2023-02-18|url=https://www.eitb.eus/es/noticias/politica/detalle/9112918/de-madariaga-recorrera-bizkaia-para-poner-cara-a-problemas-mas-urgentes/|lana=EITB|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Entrevistas electorales a las candidatas a la Diputación de Bizkaia del PP, Elkarrekin Podemos y PSE|data=2023-05-18|url=https://www.rtve.es/play/audios/besaide-pais-vasco/entrevistas-electorales-candidatas-diputacion-bizkaia-del-pp-elkarrekin-podemos-pse/6893145/|lana=RTVE.es|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Garrido llama a sumar "más voces y sensibilidades" a la coalición electoral Podemos-IU-Alianza Verde|data=2023-02-18|url=https://cronicavasca.elespanol.com/politica/20230218/garrido-llama-sensibilidades-coalicion-electoral-podemos-iu-alianza-verde/742425753_0.html|lana=Crónica Vasca|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Así ha votado Eneritz de Madariaga|data=2023-05-28|url=https://www.elcorreo.com/elecciones/votado-eneritz-madariaga-20230528112132-vi.html|lana=El Correo|accessdate=2023-06-04}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Eneritz de Madariaga, candidata de Elkarrekin Bizkaia, en RN - Radio Nervión|data=2023-05-23|url=https://www.radionervion.com/2023/05/23/eneritz-de-madariaga-candidata-de-elkarrekin-bizkaia-en-rn/,%20https://www.radionervion.com/2023/05/23/eneritz-de-madariaga-candidata-de-elkarrekin-bizkaia-en-rn/|accessdate=2023-06-04}}</ref> [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Foru Parlamentuan]] batzarkide izan zen XII. legegintzaldian.<ref>{{Cite web|izenburua=Un total de 24 mujeres y 27 hombres ocuparán asiento en las Juntas Generales de Bizkaia este mandato|data=2023-05-29|url=https://www.lavanguardia.com/local/paisvasco/20230529/9003751/total-24-mujeres-27-hombres-ocuparan-asiento-juntas-generales-bizkaia-mandato.html|lana=La Vanguardia|accessdate=2023-08-20}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Un total de 24 mujeres y 27 hombres ocuparán asiento en las Juntas Generales de Bizkaia este mandato|data=2023-05-29|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-total-24-mujeres-27-hombres-ocuparan-asiento-juntas-generales-bizkaia-mandato-20230529115132.html|lana=www.europapress.es|accessdate=2023-08-20}}</ref> [[Podemos-Ahal Dugu Euskadi|Ahal Dugu]]-[[Ezker Anitza|IU]]-[[Equo]]-[[Aliantza Berdea (Espainia)|AV]] talde parlamentarioaren buruzagi eta bozeramaile gisa errepikatu zuen [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Foru Parlamentuan]], XII. legegintzaldian. == Bizitza pribatua == Egun, [[Atxuri (Bilbo)|Atxuri]] ([[Bilbo]]) auzoan bizi da.<ref>{{Cite web|izenburua=Eneritz de Madariaga: “Podemos quiere aglutinar mayorías para cambiar gobiernos”|url=https://www.elsaltodiario.com/elecciones-autonomicas/eneritz-de-madariaga-elkarrekin-podemos-bizkaia-mayorias-cambiar-gobiernos|lana=www.elsaltodiario.com|accessdate=2023-05-27}}</ref> Bi alabaren ama da.<ref>{{Cite web|izena=elDiario es|abizena=Euskadi|izenburua=Ana Viñals y Eneritz de Madariaga, candidatas a las primarias de Podemos para Bilbao y Bizkaia|data=2022-09-30|url=https://www.eldiario.es/euskadi/ana-vinals-eneritz-madariaga-candidatas-primarias-bilbao-bizkaia_1_9583857.html|lana=elDiario.es|accessdate=2023-05-27}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Octavio|abizena=Igea|izenburua=Las preguntas más personales a Eneritz de Madariaga, candidata a diputada general|data=2023-05-15|url=https://www.elcorreo.com/elecciones/forales-municipales/preguntas-personales-eneritz-madariaga-candidata-diputada-general-20230515075420-nt.html|lana=El Correo|accessdate=2023-06-04}}</ref> [[Feminismo|Feminista]] eta ekologista dela dio.<ref>{{Cite web|izenburua=Eneritz de Madariaga, candidata de Elkarrekin Bizkaia, en RN - Radio Nervión|data=2023-05-23|url=https://www.radionervion.com/2023/05/23/eneritz-de-madariaga-candidata-de-elkarrekin-bizkaia-en-rn/,%20https://www.radionervion.com/2023/05/23/eneritz-de-madariaga-candidata-de-elkarrekin-bizkaia-en-rn/|accessdate=2023-08-20}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{Twitter}} {{Bizialdia|1977ko||de Madariaga, Eneritz}} [[Kategoria:Podemos Euskadiko politikariak]] [[Kategoria:Deustuko Unibertsitateko ikasleak]] [[Kategoria:Gizarte-langileak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XXI. mendean]] [[Kategoria:1977ko jaiotzak]] [[Kategoria:Emakumea]] 0tv5j4zoe8civs5c6fxfn0xw70lnt5s 0 1215566 9984318 9983024 2024-11-28T19:14:19Z Lainobeltz 56334 9984318 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula}} '''''"Lagundu! Arraina naiz"''''' (Jatorrizko izenburua: ''Help! I'm a Fish'', danierazko izenburua: ''Hjælp! Jeg er en fisk'') 2000eko Stefan Fjeldmark, Michael Hegner eta Greg Manwaring-ek zuzendutako danimarka-aleman-irlandar animazio-filma da. Filma A. Film Production A/S ([[Danimarka]]), Munich Animation ([[Alemania]]) eta Terraglyph Interactive Studios ([[Dublin]], [[Irlanda]]) arteko koprodukzioa izan zen. Espainian, filma 2001eko abuztuaren 3an estreinatu zen zinema aretoetan, eta Planeta 2010ek banatu zuen. Hiru hizkuntzatan ere bikoiztu zuten ([[Gaztelania|gaztelaniaz]], [[Katalan|katalanez]] eta [[Euskara|euskaraz]]).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 03-08-2001 página 126 - Archivo ABC|data=2019-08-30|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20010803-126.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 03-08-2001 página 98 - Archivo ABC|data=2019-08-30|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20010803-98.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinema: "Socors! Sóc un peix" < Arxiu 1999-2003 < Notícies < Mallorca @ MallorcaWeb|url=http://www.mallorcaweb.com/noticies/2001/08/cinema-socors-soc-un-peix/|aldizkaria=www.mallorcaweb.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010727&ikusi=040&_gl=1*14crzab*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjAuMTczMjc0MzMyMC4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010729&ikusi=099&_gl=1*1gws6cl*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjAuMTczMjc0MzMyMC4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010803&ikusi=029&_gl=1*1oerna3*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjEuMTczMjc0Mzc1Ny4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Argumentua == Fly, Stella eta Charlie hiru ume bihurri dira eta abentura ikaragarria biziko dute, arrain bihurtuko dituen edabe magiko bat hartzean. 48 orduko epea izango dute giza itxura berreskuratzeko antidotoa aurkitzeko. Hori lortzeko, ezin konta ahaleko arriskuak gainditu beharko dituzte, euren adorea, elkartasuna eta adiskidetasun sen suntsiezina probatuko dutenak. == Aktoreak == {| class="wikitable" |+ !'''Pertsonaia''' !'''Aktore originala''' !Danimarkako aktorea ({{Bandera|Danimarka|izena=Danimarka}}) !'''Euskal bikoizketa aktorea<ref name=":0" />''' ({{Bandera|EUS|izena=Euskal Herria}}) |- | rowspan="2" |Fly |Jeff Pace | rowspan="2" |Sebastian Jessen | rowspan="2" |Álex Merino |- |Morgan Fane (hainbat begiztak) |- | rowspan="2" |Chuck |Aaron Paul | rowspan="2" |Morten Kernn Nielsen | rowspan="2" |Jon Pello Artetxe |- |Alessandro Juliani (hainbat begiztak) |- | rowspan="3" |Stella |Michelle Westerson |Pil Neja | rowspan="3" |Maddi Goikoetxea |- | rowspan="2" |Alexandra Jakobsen (hainbat begiztak) |Alexandra Jakobsen (soinu gehigarriak) |- |Michelle Westerson (barrez, berrerabilitako audioa) |- |Mac Krell irakaslea |[[Terry Jones]] |Søren Sætter-Lassen |Martín Zabala |- |Joe |[[Alan Rickman]] |Nis Bank-Mikkelsen |José Manuel Goikoetxea |- |Marrazoa | rowspan="2" |David Bateson |Dick Kaysø |Josu Mitxelena |- |Karramarro |Ulf Pilgaard |Iñigo Puignau |- |Sasha | colspan="3" |Louise Fribo |- |Bill |John Payne |Peter Gantzler |[[Felipe Barandiaran]] |- |Lisa |Teryl Rothery |Paprika Steen |[[Miren Aranburu]] |- |Anna |Pauline Newstone |Ghita Nørby |[[Ane Aseginolaza]] |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} 2tsv44iwjpr8w7igpq41sf2jwhlnkxi 9984319 9984318 2024-11-28T19:14:52Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Marrazki bizidunak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984319 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula}} '''''"Lagundu! Arraina naiz"''''' (Jatorrizko izenburua: ''Help! I'm a Fish'', danierazko izenburua: ''Hjælp! Jeg er en fisk'') 2000eko Stefan Fjeldmark, Michael Hegner eta Greg Manwaring-ek zuzendutako danimarka-aleman-irlandar animazio-filma da. Filma A. Film Production A/S ([[Danimarka]]), Munich Animation ([[Alemania]]) eta Terraglyph Interactive Studios ([[Dublin]], [[Irlanda]]) arteko koprodukzioa izan zen. Espainian, filma 2001eko abuztuaren 3an estreinatu zen zinema aretoetan, eta Planeta 2010ek banatu zuen. Hiru hizkuntzatan ere bikoiztu zuten ([[Gaztelania|gaztelaniaz]], [[Katalan|katalanez]] eta [[Euskara|euskaraz]]).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 03-08-2001 página 126 - Archivo ABC|data=2019-08-30|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20010803-126.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 03-08-2001 página 98 - Archivo ABC|data=2019-08-30|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20010803-98.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinema: "Socors! Sóc un peix" < Arxiu 1999-2003 < Notícies < Mallorca @ MallorcaWeb|url=http://www.mallorcaweb.com/noticies/2001/08/cinema-socors-soc-un-peix/|aldizkaria=www.mallorcaweb.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010727&ikusi=040&_gl=1*14crzab*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjAuMTczMjc0MzMyMC4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010729&ikusi=099&_gl=1*1gws6cl*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjAuMTczMjc0MzMyMC4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010803&ikusi=029&_gl=1*1oerna3*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjEuMTczMjc0Mzc1Ny4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Argumentua == Fly, Stella eta Charlie hiru ume bihurri dira eta abentura ikaragarria biziko dute, arrain bihurtuko dituen edabe magiko bat hartzean. 48 orduko epea izango dute giza itxura berreskuratzeko antidotoa aurkitzeko. Hori lortzeko, ezin konta ahaleko arriskuak gainditu beharko dituzte, euren adorea, elkartasuna eta adiskidetasun sen suntsiezina probatuko dutenak. == Aktoreak == {| class="wikitable" |+ !'''Pertsonaia''' !'''Aktore originala''' !Danimarkako aktorea ({{Bandera|Danimarka|izena=Danimarka}}) !'''Euskal bikoizketa aktorea<ref name=":0" />''' ({{Bandera|EUS|izena=Euskal Herria}}) |- | rowspan="2" |Fly |Jeff Pace | rowspan="2" |Sebastian Jessen | rowspan="2" |Álex Merino |- |Morgan Fane (hainbat begiztak) |- | rowspan="2" |Chuck |Aaron Paul | rowspan="2" |Morten Kernn Nielsen | rowspan="2" |Jon Pello Artetxe |- |Alessandro Juliani (hainbat begiztak) |- | rowspan="3" |Stella |Michelle Westerson |Pil Neja | rowspan="3" |Maddi Goikoetxea |- | rowspan="2" |Alexandra Jakobsen (hainbat begiztak) |Alexandra Jakobsen (soinu gehigarriak) |- |Michelle Westerson (barrez, berrerabilitako audioa) |- |Mac Krell irakaslea |[[Terry Jones]] |Søren Sætter-Lassen |Martín Zabala |- |Joe |[[Alan Rickman]] |Nis Bank-Mikkelsen |José Manuel Goikoetxea |- |Marrazoa | rowspan="2" |David Bateson |Dick Kaysø |Josu Mitxelena |- |Karramarro |Ulf Pilgaard |Iñigo Puignau |- |Sasha | colspan="3" |Louise Fribo |- |Bill |John Payne |Peter Gantzler |[[Felipe Barandiaran]] |- |Lisa |Teryl Rothery |Paprika Steen |[[Miren Aranburu]] |- |Anna |Pauline Newstone |Ghita Nørby |[[Ane Aseginolaza]] |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Marrazki bizidunak]] lx3t6tuurno5mj6j0u1la62861bui1k 9984320 9984319 2024-11-28T19:15:11Z Lainobeltz 56334 9984320 wikitext text/x-wiki {{lan infotaula}} '''''"Lagundu! Arraina naiz"''''' (Jatorrizko izenburua: ''Help! I'm a Fish'', danierazko izenburua: ''Hjælp! Jeg er en fisk'') 2000eko Stefan Fjeldmark, Michael Hegner eta Greg Manwaring-ek zuzendutako danimarka-aleman-irlandar animazio-filma da. Filma A. Film Production A/S ([[Danimarka]]), Munich Animation ([[Alemania]]) eta Terraglyph Interactive Studios ([[Dublin]], [[Irlanda]]) arteko koprodukzioa izan zen. Espainian, filma 2001eko abuztuaren 3an estreinatu zen zinema aretoetan, eta Planeta 2010ek banatu zuen. Hiru hizkuntzatan ere bikoiztu zuten ([[Gaztelania|gaztelaniaz]], [[Katalan|katalanez]] eta [[Euskara|euskaraz]]).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 03-08-2001 página 126 - Archivo ABC|data=2019-08-30|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20010803-126.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 03-08-2001 página 98 - Archivo ABC|data=2019-08-30|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-20010803-98.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinema: "Socors! Sóc un peix" < Arxiu 1999-2003 < Notícies < Mallorca @ MallorcaWeb|url=http://www.mallorcaweb.com/noticies/2001/08/cinema-socors-soc-un-peix/|aldizkaria=www.mallorcaweb.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010727&ikusi=040&_gl=1*14crzab*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjAuMTczMjc0MzMyMC4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010729&ikusi=099&_gl=1*1gws6cl*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjAuMTczMjc0MzMyMC4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.|hizkuntza=en|data=2024-11-27|url=https://www.berria.eus/hemeroteka/egunkaria/?zbilatu=Lagundu+Arraina+naiz&h_u=1990&h_h=12&h_e=06&b_u=2003&b_h=02&b_e=20&bilatu=Bilatu&orridata=20010803&ikusi=029&_gl=1*1oerna3*_up*MQ..*_ga*NjQwNzg5Njk1LjE3MzI3NDMzMjE.*_ga_EC0FSX7N43*MTczMjc0MzMyMC4xLjEuMTczMjc0Mzc1Ny4wLjAuMA..|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Argumentua == Fly, Stella eta Charlie hiru ume bihurri dira eta abentura ikaragarria biziko dute, arrain bihurtuko dituen edabe magiko bat hartzean. 48 orduko epea izango dute giza itxura berreskuratzeko antidotoa aurkitzeko. Hori lortzeko, ezin konta ahaleko arriskuak gainditu beharko dituzte, euren adorea, elkartasuna eta adiskidetasun sen suntsiezina probatuko dutenak. == Aktoreak == {| class="wikitable" |+ !'''Pertsonaia''' !'''Aktore originala''' !Danimarkako aktorea ({{Bandera|Danimarka|izena=Danimarka}}) !'''Euskal bikoizketa aktorea<ref name=":0" />''' ({{Bandera|EUS|izena=Euskal Herria}}) |- | rowspan="2" |Fly |Jeff Pace | rowspan="2" |Sebastian Jessen | rowspan="2" |Álex Merino |- |Morgan Fane (hainbat begiztak) |- | rowspan="2" |Chuck |Aaron Paul | rowspan="2" |Morten Kernn Nielsen | rowspan="2" |Jon Pello Artetxe |- |Alessandro Juliani (hainbat begiztak) |- | rowspan="3" |Stella |Michelle Westerson |Pil Neja | rowspan="3" |Maddi Goikoetxea |- | rowspan="2" |Alexandra Jakobsen (hainbat begiztak) |Alexandra Jakobsen (soinu gehigarriak) |- |Michelle Westerson (barrez, berrerabilitako audioa) |- |Mac Krell irakaslea |[[Terry Jones]] |Søren Sætter-Lassen |Martín Zabala |- |Joe |[[Alan Rickman]] |Nis Bank-Mikkelsen |José Manuel Goikoetxea |- |Marrazoa | rowspan="2" |David Bateson |Dick Kaysø |Josu Mitxelena |- |Karramarro |Ulf Pilgaard |Iñigo Puignau |- |Sasha | colspan="3" |Louise Fribo |- |Bill |John Payne |Peter Gantzler |[[Felipe Barandiaran]] |- |Lisa |Teryl Rothery |Paprika Steen |[[Miren Aranburu]] |- |Anna |Pauline Newstone |Ghita Nørby |[[Ane Aseginolaza]] |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Marrazki bizidunak]] qhhx8gk219agujh4psvdnb8rj6tf3f4 0 1215572 9983836 9983235 2024-11-28T13:44:49Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[Geoerreferentziazioa]]» orria «[[Geoerreferentziazio]]» izenera aldatu du 9983235 wikitext text/x-wiki '''Geoerreferentziazioa''' edo '''geoerregistroa''' [[Koordenatu sistema|koordenatu-transformazio]] mota bat da, irudi digital bat datu-base bektorial bati lotzen duena. Honek maiz espazio geografiko bat irudikatzen du (normalean, eskaneatutako mapa bat edo airetik hartutako [[argazki]] bat). Prozesu honek, erreferentzia espazialeko sistema batera lotuz, datu digitalak mundu errealean kokatzen ditu.<ref>{{Cite web|izenburua=What does "georeferenced" mean?|argitaletxea=U.S. Geological Survey|url=https://www.usgs.gov/faqs/what-does-georeferenced-mean|lana=www.usgs.gov|accessdate=2022-01-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Yao|izenburua=Georeferencing and Geocoding|argitaletxea=Elsevier|orrialdeak=111–117|hizkuntza=en|izena1=Xiaobai A.|data=2020-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780081022955105487|argitaratze-lekua=Oxford|editor1=Kobayashi|isbn=978-0-08-102296-2|doi=10.1016/b978-0-08-102295-5.10548-7|accessdate=2022-01-04|encyclopedia=International Encyclopedia of Human Geography (Second Edition)}}</ref> Beraz, irudiak erregistratzeko edo irudiak zuzentzeko modu geografikoa da. Helburu ohikoena da irudia beste datu geografiko batzuekin integratzea, bisualki eta analitikoki, [[GIS|informazio geografikoko sistemetan]] eta teledetekzio-softwarean. Adibidez, [[QGIS]] [[Software aske|software askea]]<nowiki/>ren geoerrenferentziatzeko funtzioak edozein digital irudiari koordenatu geografikoak adjudikatu dezake. Honetarako 6 algoritmo ezberdinak daude eskuragarri.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=6. Raster Data — QGIS Documentation documentation|url=https://docs.qgis.org/3.34/en/docs/gentle_gis_introduction/raster_data.html#georeferencing|aldizkaria=docs.qgis.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == <references /> {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Datu eta informazio geografikoak]] fk1ngqcj7pgtkc674kpepi41xbtpz0u 14 1215587 9984018 9983364 2024-11-28T15:29:54Z Eliatxo 96586 9984018 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} {{Nagusia|Enugu (estatua)}} {{commonskat}} [[Kategoria:Nigeriarrak estatuaren arabera]] [[Kategoria:Enugu]] 1xtxjts4nctzmpensqkon5knckde3f5 0 1215611 9983843 9983463 2024-11-28T13:48:16Z Lainobeltz 56334 9983843 wikitext text/x-wiki {{Liburu infotaula | izena = El Corazón Helado | idazlea = | generoa = fikzio historikoa | argitaratze data = 2007 | hizkuntza = gaztelania | ISBN = 9788483103739 }} El Corazón Helado (Bihotz Izoztua), [[Almudena Grandes]] [[idazle]] [[Madril|madrildarraren]] [[Eleberri|eleberria]] da, Tusquets-ek 2007an argitaratua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El corazón helado|hizkuntza=en|url=https://www.goodreads.com/book/show/218225353-el-coraz-n-helado|aldizkaria=Goodreads|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Jose Manuel Lara saria irabazi zuen 2008an. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gaztelaniazko eleberriak]] [[Kategoria:Madrilen girotutako eleberriak]] [[Kategoria:2007ko eleberriak]] [[Kategoria:Fikzio historikoko eleberrigileak]] ee4n9hcjkw6ybsasz6zbanbj3118dx8 0 1215612 9983847 9983471 2024-11-28T13:49:06Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9983847 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Delfo Cabrera''' (Armstrong, [[1919]]ko [[apirilaren 2]]a - [[Buenos Aires]], [[1981]]eko [[abuztuaren 2]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1948ko Udako Olinpiar Jokoak|1948ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1952ko Udako Olinpiar Jokoak|1952ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64400 Delfo Cabrera]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/delfo-cabrera Delfo CABRERA]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1919ko|1981ko|Cabrera, Delfo}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] bpj8p86x0amty2wdicga1emwogd53fy 0 1215613 9983848 9983473 2024-11-28T13:49:15Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9983848 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ramón Cabrera''' ([[1938]]ko [[maiatzaren 30]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1972ko Udako Olinpiar Jokoak|1972ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64401 Ramón Cabrera]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/ramon-cabrera Ramon CABRERA]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1938ko||Cabrera, Ramón}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] s3kx6fsz5d8hnw54iue10rl4i8v0fx1 0 1215614 9983711 9983480 2024-11-28T12:08:17Z Eliatxo 96586 /* Bibliografia */ 9983711 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Toyin Ojih Odutola''' ([[Ife]], [[Nigeria]], [[1985]]) nigeriar-estatubatuar [[Arte bisual|artista bisual]] garaikidea da, [[Marrazkilari|marrazkilaria]]. Ezaguna da bere multimedia marrazki biziengatik eta paperezko lanengatik.<ref name=":4">{{Cite web|izena=Trent|izenburua=Making Cutting-Edge Art with Ballpoint Pens|egilea=Morse|data=2014-01-08|url=http://www.artnews.com/2014/01/08/great-art-made-with-ballpoint-pens/|lana=ARTnews|accessdate=2017-09-29}}</ref> Marka konplexuz eta konposizio arranditsuz osatutako bere estilo bakarrak erretratuaren eta narrazioaren kategoria eta tradizioak birplanteatzen ditu.<ref name=":2">{{Cite news|izenburua=Toyin Ojih Odutola Uses Art To Challenge Invented Constructs Of The Self|abizena1=Sydney Gove|data=2017-02-26|url=https://www.nylon.com/articles/toyin-ojih-odutola-interview|accessdate=2017-09-29}}</ref> Bere lanetan hainbat gai ikertzen ditu: desberdintasun sozioekonomikoa, kolonialismoaren ondarea, [[queer]] eta genero teoria, belztasunaren nozioak sinbolo bisual eta sozial gisa, eta migrazio eta dislokazio esperientziak.<ref name=":3">{{Cite news|izenburua=Stunning Ballpoint Imagery Explores Blackness And The Power Of Ink|abizena1=Fallon|izena1=Claire|data=2015-12-09|url=http://www.huffingtonpost.com/entry/toyin-ojih-odutola-portraits_us_5666e090e4b079b2818ff529|accessdate=2017-09-29}}</ref> == Bizitza == Ojih Odutola 1985ean jaio zen [[Ife|Ile-ifen]], [[Nigeria|Nigerian]], gurasoak irakasle zituela. 1990ean, bere amak, Nelene Ojihek, Toyin eta bere bi urteko neba [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBra]] eraman zituen, Jamiu Ade Odutola doktorearekin [[Berkeley (Kalifornia)|Berkeleyn]] ([[Kalifornia]]) egotera, bere aitari laguntzeko. Berkeleyn lau urte egin ondoren, familia [[Huntsville (Alabama)|Huntsvillera]] joan zen, 1994an. Aita [[Alabama|Alabamako]] A&amp;amp;M unibertsitatean irakasle elkartua, eta ama, erizain ziren.<ref>{{Cite web|izenburua=Faculty and Staff - Alabama A&M University|url=https://www.aamu.edu/academics/colleges/engineering-technology-physical-sciences/departments/physics-chemistry-mathematics/chemistry/faculty-staff.html}}</ref> Ojih Odutola [[Joruba|Yoruba]] eta [[Igbo]] jatorria du, aitaren eta amaren aldetik, hurrenez hurren.<ref name="vogue.com">{{Cite web|izena=Dodie|izenburua=Reimagining Black Experience in the Radical Drawings of Toyin Ojih Odutola|egilea=Kazanjian|data=2018-07-17|url=https://www.vogue.com/article/toyin-ojih-odutola-interview-vogue-august-2018|lana=Vogue|accessdate=2020-07-05}}</ref> 2007an, unibertsitateko ikasketak egiten ari zela, [[Yale Unibertsitatea|Yale Unibertsitateak]] [[Connecticut|Connecticuten]] duen musika eta arterako udako Norfolk egoitzan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola|url=http://www.artnet.com/artists/toyin-odutola/biography|lana=Artnet|accessdate=2020-07-05}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Yale Norfolk School of Art|url=https://www.art.yale.edu/about/study-areas/summer-programs/norfolk|lana=Norfolk-Yale School of Art|accessdate=2020-07-05}}</ref> Urtebete geroago, 2008an, Arte Plastikoan eta Komunikazioan lizentziatu zen Alabamako Unibertsitatean, [[Huntsville (Alabama)|Huntsvillen]]. 2012an, Arte Ederretako Masterra lortu zuen San Frantziskoko California College of the Arts zentroan.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=AllContent|url=http://www.toyinodutola.com/|lana=Toyin Ojih Odutola|accessdate=2017-10-30}}</ref> == Ibilbide profesionala == 2011n, [[Kalifornia|Kaliforniako]] San Frantzizkoko College of Arts-en ikasten ari zela, bere lehen bakarkako erakusketa aurkeztu zuen [[New York|New Yorken]], "(MAPS)", Jack Shainman Gallery-n. Testuinguru bako hondo zurien gainean egindako banakako irudi beltzen bilduma batek osatzen zuen, boligrafo batekin geruzatan marraztuta. Azala geografia ematen du, serie horren atzean, azal beltzaren irudikapen bisualean ahots berria erakusten zuten.<ref name="vogue.com">{{Cite web|izena=Dodie|izenburua=Reimagining Black Experience in the Radical Drawings of Toyin Ojih Odutola|egilea=Kazanjian|data=2018-07-17|url=https://www.vogue.com/article/toyin-ojih-odutola-interview-vogue-august-2018|lana=Vogue|accessdate=2020-07-05}}</ref> 2012an [[Forbes]] aldizkariak Ojih Odutola 30 urtetik beherako 30 pertsona nabarmenen zerrendan sartu zuen, "Artea eta estiloa" kategorian.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Susan|izenburua=Toyin Odutola, Artist, 27 - pg.21|egilea=Adams|url=https://www.forbes.com/pictures/mkl45jfhj/toyin-odutola-artist-2/#76d71ec97074|lana=Forbes|accessdate=2017-09-29}}</ref><ref name=":5">{{Cite news|izenburua=Artist Toyin Ojih Odutola Explores and Questions the Construct of Blackness|abizena1=Lehrer|izena1=Adam|data=2016-02-25|url=https://www.forbes.com/sites/adamlehrer/2016/02/25/artist-toyin-ojih-odutola-explores-and-questions-the-construct-of-blackness/#79c967cbc015|accessdate=2017-09-29}}</ref> 2015ean, "Untold Stories" bakarkako erakusketan, St Louiseko Arte Garaikideko Museoan, narrazioa eta testua sartu zituen bere lanean, eta horrek bere ikasketa jardunaren aldaketa eragin zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Odutola: Untold Stories|data=2018-01-25|url=https://camstl.org/exhibitions/toyin-odutola-untold-stories/|lana=Contemporary Art Museum St. Louis|accessdate=2020-09-29}}</ref> 2016an, "A Matter of Fac" bakarkako erakusketa erakutsi zuen [[Afrika|Afrikako]] Diasporaren Museoan, San Frantziskon, Headlands Center for the Artsen ([[Sausalito (Kalifornia)|Sausalito]], Kalifornia) bizi zen bitartean garatu zituen lanen estilo berri bat aztertzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola|url=http://www.headlands.org/artist/toyin-ojih-odutola/|lana=Headlands Center for the Arts|accessdate=2020-10-17}}</ref> 2017ko azaroan, New Yorkeko Whitney Arte Estatubatuarreko Museoan "To Wander Determined" bakarkako erakusketa egin zuenean, ''Juxtapoz'' ''Magazin'' aldizkariko azalean argitaratu zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Beyond the Cover: Toyin Ojih Odutola|abizena1=Benson|izena1=Eben|url=https://www.juxtapoz.com/news/magazine/features/behind-the-cover-toyin-ojih-odutola/|accessdate=2017-09-29}}</ref> Erakusketak Nigeriako bi dinastia aristokratikoren fikziozko narratiba batek lotutako irudi sorta zirraragarri bat aurkezten zuen, zeinei seme-alaben eta bi familien tituluen arteko lotura gehitzen zitzaien. Ojih Odutolak erretratuak goi klaseko jatorri ezberdinetako familia horien bilduma pribatutzat aurkeztu zituen, kolonialismoaren historiaren lastre barik. Erretratuak fikziozkoak direla dioen premisak haien atzean ezkutatzen den egia deszifratzera gonbidatzen du publikoa.<ref>{{Cite web|izena=Rebecca|izenburua=Wandering with Determination and Beauty|egilea=Carroll|url=https://www.wnyc.org/story/review-wandering-determination-beauty/|lana=WNYC|accessdate=2020-07-08}}</ref> 2017-2018 ikasturtean, New Yorkeko [[Barnard College|Barnard Collegeko]] Lida A. Orzeck '68 Artista Egoiliar Goren izendatu zuten.<ref name=":6">{{Cite news|izenburua=Visual Artist Toyin Ojih Odutola to Join Barnard College as Orzeck Artist-in-Residence|url=https://barnard.edu/news/visual-artist-toyin-ojih-odutola-join-barnard-college-orzeck-artist-residence|accessdate=2019-03-16}}</ref> 2018an, Manifesta nazioarteko biurtekoaren hamabigarren edizioan parte hartu zuen, [[Palermo|Palermon]], "Scenes of Exchange" banakako aurkezpenarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola|data=2018-06-15|url=http://m12.manifesta.org/toyin-ojih-odutola/|lana=Manifesta 12 Palermo|accessdate=2020-09-22}}</ref> 2018ko irailean, 2019ko Future Generation Art Prize jaialdirako aurrez aukeratutako 21 artistetako bat izateko izendatu zuten, [[Kiev|Kieveko]] ([[Ukraina]]) PintukArtCentren erakusketa kolektibo bat egiteko, eta, gero, urte bereko [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurteko]] 58. edizioan jarduteko bidaiatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=The Future Generation Art Prize|url=https://futuregenerationartprize.org/|lana=Future Generation Art Prize|accessdate=2019-03-09}}</ref> 2019an Diseinuaren Akademia Nazionalaren ''Nacional Academicians'' Class-en sartu zuten. Ohorezko biziarteko izendapena eta 1825ean hasitako tradizioa, uneko kideek belaunaldi berria izendatu eta hautatzen dute isilpean urtero, artistek kanonari eta arte estatubatuarraren historiari egindako ekarpen nabarmenen omenez. Enbaxadoreek erakusten dituzten erakusketek eta artelanek inspiratzen dute hurrengo belaunaldia, 200 urteko tradizioa lantzen duten bitartean. Akademiko nazionalek arteen enbaxadore lan egiten dute.<ref>{{Cite web|izenburua=Class of 2019|url=https://www.nationalacademy.org/class-of-2019|lana=National Academy of Design|accessdate=2019-12-03}}</ref> 2020ko abuztuan, Londresko Barbican Centreko The Curve galerian bere "A Countervailing Theory" izeneko lehen bakarkako erakusketa inauguratu zen [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]]. Enkargu horretarako, 40 lan sortu zituen berariaz, Nigeria erdialdeko Jos goi-ordokian, girotutako parabola zahar bat irudikatzen dutenak. Artistak [[The Guardian|''The Guardian'']]-ekin izandako elkarrizketan, Ojih Odutolak adierazi zuen erakusketa bi ataletan inspiratuta zegoela: Nigeria erdialdeko antzinako harkaitz-formazioei buruzko irakurketa eta arkeologo alemaniar bati buruzko entzuketa, zeinak Nigerian aurkitutako brontzezko estatuak "Atlantidako greziarrei" egotzi zizkien oker, "ezin baitzuen imajinatu, nigeriarrek hain objektu eder eta anatomikoki perfektuak sortzeko gaitasun mentala zutenik." Artistaren hitzetan: hortik sortu ziren zuri-beltzeko marrazkiak, "gidoia alde guztietatik aldatzen dutenak".<ref>{{Cite web|izena=|izenburua=Interview - Artist Toyin Ojih Odutola: 'I'm interested in how power dynamics play out'|egilea=|data=2020|url=https://www.theguardian.com/artanddesign/2020/aug/01/artist-toyin-ojih-odutola-through-drawing-i-can-cope-with-racism-sexism-cultural-friction|lana=The Guardian|accessdate=}}</ref> [[Zadie Smith]] eleberrigileak, [[The New Yorker|''The New Yorker'']] aldizkariaren erakusketako gaiei buruzko saiakera idatzi zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: A Countervailing Theory {{!}} Barbican|url=https://www.barbican.org.uk/our-story/press-room/toyin-ojih-odutola-a-countervailing-theory|lana=www.barbican.org.uk|accessdate=2020-09-22}}</ref> == Estiloa eta eraginak == Ojih Odutola ezaguna da erabat edo nagusiki tinta beltzez egindako erretratuen marrazki zehatzengatik. Bere lan berriena zabaldu egin da, ikatz-ziria, pastela, klariona eta arkatza sartzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=Raw Material: A Podcast from SFMOMA|url=https://www.sfmoma.org/raw-material/|lana=SFMOMA|accessdate=2017-09-29}}</ref> Hala ere, artistak ez du bere burua erretratugiletzat hartzen; bere marrazkietako gaiak, berez, pertsona ezberdin askorengandik datoz.<ref>{{Cite web|izena=|izenburua=Toyin Ojij Odutola {{!}} Artist Profile|egilea=|data=2020|url=https://ocula.com/artists/toyin-ojih-odutola/|lana=Ocula|accessdate=}}</ref> Dana Bathurst bigarren hezkuntzako arte irakasleari sinesgarritasuna eman dio, Jacob Lawrence, Elizabeth Catlett, Romare Bearden eta Barkley L. Hendricks bezalako erretratugile afroamerikarrak aurkezteagatik.<ref>{{Cite news|izenburua=A Portrait of the Artist as a Young African Immigrant|abizena1=Selasi|izena1=Taiye|data=2017-05-08|url=https://www.nytimes.com/2017/05/08/t-magazine/yaa-gyasi-toyin-ojih-odutola.html|issn=0362-4331|accessdate=2019-03-02}}</ref> Ojih Odutolak komikien, [[manga]] japoniarraren eta [[Anime|animearen]] inspirazioa eta eragina ere jaso ditu. Gainera, Kerry James Marshall, [[Wangechi Mutu]] eta [[Julie Mehretu]] artista garaikideen lanak aztertu ditu.<ref>{{Cite web|izena=Julie|izenburua=Toyin Odutola and the Public Struggle|egilea=Bramowitz|data=2013-12-03|url=https://www.interviewmagazine.com/art/toyin-odutola-the-constant-struggle|lana=Interview Magazine}}</ref> Bere lana arraza, identitate eta klaseari buruzko narratibak bisualki itzultzeko bitarteko intentzionala da. Erabiltzen dituen bitarteko eta gainazalen bidez egiten du hori, baita marrazki zehatzetan erretratatzen dituen irudi eta paisaietan transmititutako ehunduren bidez ere. Ojih Odutolaren ustez, ikuslearekin komunikatzeko eta hitz egiteko modu bat da testura. Sortzen dituen markek dialekto eta azentu moduko bat adierazten dute.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola on connecting with others through portraiture|data=2019-09-19|url=https://www.pbs.org/newshour/show/toyin-ojih-odutola-on-connecting-with-others-through-portraiture|lana=PBS NewsHour|accessdate=2019-12-03}}</ref> == Erakusketak == Hautatutako banakako erakusketak: * 2008: ''A Colonized Mind'', University Center Gallery, University of Alabama in Huntsville, Alabama.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola Biography|url=http://www.artnet.com/artists/toyin-odutola/biography|lana=Artnet|accessdate=2020-07-09}}</ref> * 2011: (''MAPS''), Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: (MAPS)|url=http://www.jackshainman.com/exhibitions/past/2011/toyin-odutola|lana=jackshainman.com|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2013: ''My Country Has No Name'', Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: My Country Has No Name|url=http://www.jackshainman.com/exhibitions/past/2013/toyin-odutola|lana=jackshainman.com|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2013-2014: ''The Constant Wrestler'', Indianapolis Museum of Contemporary Art (iMOCA), Indianapolis.<ref>{{Cite web|izenburua=Interview Magazine: Toyin Odutola and the Public Struggle|data=2013-12-03|url=https://www.interviewmagazine.com/art/toyin-odutola-the-constant-struggle|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2014: ''Like the Sea'', Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: Like the Sea|url=http://www.jackshainman.com/exhibitions/past/2014/toyin-odutola/|lana=jackshainman.com|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2015: ''Untold Stories'', Contemporary Art Museum St. Louis, Missouri.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: Untold Stories|data=2018-01-26|url=https://camstl.org/exhibitions/toyin-odutola-untold-stories|accessdate=2019-03-16}}</ref> * 2015-2016: Of Consont and Without, Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Interview Magazine: Traveling with Toyin Ojih Odutola|data=2015-12-20|url=https://www.interviewmagazine.com/art/toyin-odutola-of-context-and-without|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2016-2017: ''A Matter of'' Fac, Museum of the African Diaspora (MoAD), San Frantzisko, Kalifornia.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: A Matter of Fact|url=https://www.moadsf.org/exhibition/a-matter-of-fact-toyin-ojih-odutola/|lana=MoAD Museum of African Diaspora|accessdate=2020-10-17}}</ref><ref>{{Cite web|izena=|izenburua=Leigh Raiford Reviews: Toyin Ojih Odutola, Museum of the African Diaspora|egilea=|data=April 2017|url=http://www.jackshainman.com/files/1614/9436/6770/Odutola_Press_Kit_sm.pdf|lana=Artforum International|accessdate=2019-01-23}}</ref> * 2017—2018: ''To Wander Determined'', Whitney Museum of American Art.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola:To Wander Determined, Whitney Museum of American Art|url=http://whitney.org/Exhibitions/ToyinOjihOdutola|lana=whitney.org|accessdate=2017-09-29}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Zadie Smith On Toyin Ojih Odutola's Artwork|data=2018-07-13|url=https://www.vogue.co.uk/article/zadie-smith-on-toyin-ojih-odutola-artwork|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2018: Testing the Name, Savannah College of Art and Design's (SCAD) Museum of Art, Savannah, Georgia.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola exhibition: 'Testing the Name'|url=https://www.scad.edu/event/2018-02-20-toyin-ojih-odutola-exhibition-testing-name|lana=SCAD.edu|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2018: Manifesta Biennialean parte hartu zuen, Scenes of ''Exchange'' bakarkako erakusketarekin, Palermoko Lorategi Borobilean.<ref>{{Cite web|izenburua=Manifesta 12: Palermo|data=2018-06-15|url=http://m12.manifesta.org/toyin-ojih-odutola|lana=M12|accessdate=2019-03-09}}</ref> * 2018: ''The Firmament'', Hood Museum of Art, [[Dartmouth College]], Hanover, New Hampshire.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola, Hood Museum|data=2018-09-27|url=https://hoodmuseum.dartmouth.edu/news/2018/06/toyin-ojih-odutola-firmament|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2018: ''When Legends Die'', Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: When Legends Die|url=http://www.jackshainman.com/exhibitions/past/2018/20th-street-22-2-2-2-2|lana=jackshainman.com|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2020: ''A Countervailing Theory'', Barbican Centre, Londres.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: A Countervailing Theory {{!}} Barbican|url=https://www.barbican.org.uk/our-story/press-room/toyin-ojih-odutola-a-countervailing-theory|lana=www.barbican.org.uk|accessdate=2020-05-12}}</ref> * 2020: ''Tell Me A Story, I Don't Care If It's True'', Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola at Jack Shainman Gallery|url=https://www.artforum.com/picks/toyin-ojih-odutola-83978|lana=www.artforum.com|accessdate=2020-09-30}}</ref> Erakutsitako obra guztiak New Yorkeko [[COVID-19 pandemia|COVID-19 pandemiaren]] konfinamenduan sortu ziren.<ref>{{Cite web|izenburua='Skin is a terrain': Nigerian-American artist Toyin Ojih Odutola on drawing intricate portraits of black life|egilea=Jacqui Palumbo|url=https://www.cnn.com/style/article/toyin-ojih-odutola-new-shows/index.html|lana=CNN|accessdate=2020-09-22}}</ref> Ojih Odutolak erakusketa kolektiboetan ere parte hartu izan du hainbat erakundetan, besteak beste: * ''Future Generation Art Prize @ Venice 2019'', Venice Biennale (2019).<ref>{{Cite web|izenburua=FUTURE GENERATION ART PRIZE @ VENICE 2019 - Exhibitions – PinchukArtCentre|url=http://new.pinchukartcentre.org/en/exhibition/future-generation-art-prize-2019-venice|lana=new.pinchukartcentre.org|accessdate=2019-12-03}}</ref> * ''Show Me as I Want to Be Seen'', at the Contemporary Jewish Museum, San Frantzisko, (2019).<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=AllContent|url=http://www.toyinodutola.com/|lana=Toyin Ojih Odutola|accessdate=2017-10-30}}</ref> * ''For Opacity: Elijah Burgher, Toyin Ojih Odutola, and Nathaniel Mary Quinn'', New Yorkeko The Drawing Centerren (2018).<ref name=":0" /> * Historia Afro-Atlantikoak (Afro-Atlantic Stories), [[São Pauloko arte museoa|São Paulo Museum of Art]], São Paulo, [[Brasil]] (2018).<ref name=":0" /> * ''Disguise: Masks and Global African Art'', [[Brooklyn Museum|Brooklyn Museumen]], New York, (2016).<ref name=":0" /> * ''FORE and Black: Color, Material, Concept'', Harlemgo Studio Museumen, New York, (2015, 2012, hurrenez hurren).<ref name=":0" /> * ''Ballpoint Pen Drawing Since 1950'', Aldrich Contemporary Art Museumen, Ridgefield, (2013).<ref name=":0" /> * ''The Progress of Love'', The Menil Collection, [[Houston]], (2012).<ref name=":0" /> * ''Afro: Black Identity in America and Brazil'', Tamarind Institute, [[Mexiko Berriko Unibertsitatea]], Albuquerque (2012).<ref>{{Cite web|izenburua=AFRO: BLACK IDENTITY IN AMERICA AND BRAZIL {{!}} Tamarind Institute|url=https://tamarind.unm.edu/afro-black-identity-in-america-and-brazil/|accessdate=2020-09-22}}</ref> == Bildumak == Ojih Odutolaren lanak bilduma publiko ezberdinetan daude, besteak beste: * [[MoMA|Arte Modernoaren Museoa]], New York<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola {{!}} MoMA|url=https://www.moma.org/artists/67272|lana=The Museum of Modern Art|accessdate=2019-12-03}}</ref> * Arte Amerikarraren Whitney Museoa, New York<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola|url=https://whitney.org/artists/17270|lana=whitney.org|accessdate=2019-12-03}}</ref> * [[Metropolitan Museum of Art|Arte Museo Metropolitarra]], New York<ref>{{Cite web|izena=|izenburua=Unclaimed Estates, 2017, Toyin Ojih Odutola|egilea=|data=|url=https://www.metmuseum.org/art/collection/search/780428|lana=www.metmuseum.org|accessdate=2019-12-03}}</ref> * Birminghamgo Arte Museoa, Alabama<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=AllContent|url=http://www.toyinodutola.com/|lana=Toyin Ojih Odutola|accessdate=2017-10-30}}</ref> * [[Baltimoreko Arte Museoa]], Maryland<ref name=":0" /> * Frye Arte Museoa, Seattle, Washington<ref>{{Cite web|izenburua=Recent Acquisitions: Toyin Ojih Odutola|url=https://fryemuseum.org/exhibition/7155|lana=Frye Art Museum|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Hood Arte Museoa, [[Dartmouth College]], New Hampshire<ref name=":0" /> * Arte Garaikidearen Institutua, Boston, Massachusetts<ref>{{Cite web|izenburua=Heir Apparent {{!}} icaboston.org|url=https://www.icaboston.org/art/toyin-ojih-odutola/heir-apparent|lana=www.icaboston.org|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Mississippiko Arte Museoa, Mississippi<ref name=":0" /> * San Diegoko Arte Garaikidearen Museoa<ref>{{Cite web|izenburua=MUSEUM OF CONTEMPORARY ART SAN DIEGO ANNOUNCES NEW EXHIBITIONS|data=2019-05-09|url=https://www.mcasd.org/about/press/museum-contemporary-art-san-diego-announces-new-exhibitions|lana=Museum of Contemporary Art San Diego|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Erresuma Batuko Erretratuen Galeria Nazionala, Londres<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola - National Portrait Gallery|url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp165431/toyin-ojih-odutola|lana=www.npg.org.uk|accessdate=2020-09-22}}</ref> * New Orleanseko Arte Museoa, Louisiana<ref name=":0" /> * Pennsylvaniako Arte Ederren Akademia, Filadelfia, Pennsylvania<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola, "Carried Beauty" (2018)|data=2019-02-05|url=https://www.pafa.org/museum/collection/item/carried-beauty|lana=PAFA - Pennsylvania Academy of the Fine Arts|accessdate=2020-09-22}}</ref> * [[Filadelfiako Arte Museoa]], Pennsylvania<ref name=":0" /> * Princetongo Unibertsitateko Arte Museoa, New Jersey<ref name=":0" /> * RISD Arte Museoa, Providence, Rhode Island<ref>{{Cite web|izenburua=Last Portrait of the 18th Marquess {{!}} RISD Museum|url=https://risdmuseum.org/art-design/collection/last-portrait-18th-marquess-201892|lana=risdmuseum.org|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Arte Garaikideko Elkartea, [[Chicagoko Arte Institutua]], Illinois<ref>{{Cite web|izenburua=The Treatment 7 {{!}} Society for Contemporary Art|url=https://scaaic.org/acquisition/the-treatment-7/|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Spencer Arte Museoa, Kansas<ref name=":0" /> * Honoluluko Arte Museoa Casa Spalding, Hawaii<ref name=":0" /> * Afrikako Artearen Museo Nazionala, Smithsonian Erakundea, [[Washington|Washington Hiria]].<ref name=":0" /> == Argitalpenak == * ''Alphabet'': ''A Selected Index of Anecdotes and Drawings'', 2012.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: Alphabet: A selected Index of Anecdotes and Drawings|url=https://www.jackshainman.com/publications/odutola|accessdate=2019-03-24}}</ref> * ''The Treatment'', 2015—17, Anteism Books, 2018.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: The Treatment, 2015-17|url=https://www.anteism.com/shop/the-treatment-2015-17-toyin-ojih-odutola|accessdate=2019-03-24}}</ref> * ''For Opacity: Elijah Burgher, Toyin Ojih Odutola, and Nathaniel Mary'', The Drawing Center, erakusketaren katalogoa, 2018.<ref>{{Cite web|izenburua=For Opacity: Elijah Burgher, Toyin Ojih Odutola, and Nathaniel Mary Quinn|url=http://www.drawingcenter.org/en/book/370|accessdate=2019-03-24}}</ref> * ''Toyin Ojih Odutola: A Matter of Fact'', Museum of the African Diaspora, Exhibition erakusketaren katalogoa. * ''A Countervailing Theory'', Barbican Centre, erakusketaren katalogoa, 2020.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola Catalogue|url=https://shop.barbican.org.uk/products/toyin-ojih-odutola-catalogue|lana=Barbican Shop|accessdate=2020-09-22}}</ref> == Sariak eta aintzatespenak == * 2007: ''Ellen Battell Stoeckel Fellowship Grant'', Yale University. * 2008: Erzulie Veasey Johnson Painting & Drawing Award, University of Alabama in Huntsville. * 2011: ''Murphy and Cadogan Fellowship Award'', The San Francisco Foundation. * 2012: Forbes aldizkariak 30 urtetik beherako 30 pertsona nabarmenen zerrendan sartu zuen, "Artea eta estiloa" kategorian.<ref name=":1" /><ref name=":5" /> * 2017-2018 ikasturtean, New Yorkeko [[Barnard College|Barnard Collegeko]] Lida A. Orzeck '68 Artista Egoiliar Goren izendatu zuten.<ref name=":6" /> * 2017: Lida A. Orzeck Separished Artist-in-Residence, Barnard College.<ref>{{Cite web|izenburua=Visual Artist Toyin Ojih Odutola to Join Barnard College as Orzeck Artist-in-Residence|url=https://barnard.edu/news/visual-artist-toyin-ojih-odutola-join-barnard-college-orzeck-artist-residence|lana=Barnard College|accessdate=2020-10-17}}</ref> * 2018: ''Rees Visionary Award'', Amref Health Afrika.<ref>{{Cite web|izenburua=Gallery Gurls|url=https://gallerygurls.net/style-more/2018/5/1/toyin-ojih-odutola-honored-at-third-annual-amref-artball|lana=Gallery Gurls|accessdate=2020-10-17}}</ref> * 2019: Victor Pintuk Foundation's ''Future Generation Art Prize'' lehiaketan finalista.<ref>{{Cite web|izenburua=Future Generation Art Prize 2019|url=https://futuregenerationartprize.org/en/history/2019|lana=futuregenerationartprize.org|accessdate=2020-10-17}}</ref> * 2020: Jean-François Prat Prixean saritua, The Bredin Prat Foundation for Contemporary Art.<ref>{{Cite web|izenburua=Artistes|url=http://prixjeanfrancoisprat.com/artistes/|lana=Prix Jean François Prat|accessdate=2020-10-17}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * {{Cite aldizkari|izenburua=Toyin Ojih Odutola's Art Practice as a Technology of the Skin|orrialdeak=1–21|abizena1=Brown|abizena2=Dunye|abizena3=Hamilton|izena1=Kimberly Juanita|izena2=Cheryl|izena3=Dell M.|data=2016-11-10|kazeta=Catalyst: Feminism, Theory, Technoscience|liburukia=2|alea=2|doi=10.28968/cftt.v2i2.28807}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Connecting Spirits|abizena1=Davis|izena1=Tim|data=June 2019|kazeta=International Review of African American Art|liburukia=29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Resisting the Singular Narrative|orrialdeak=65–71|abizena1=Odutola|abizena2=Frizzell|izena1=Toyin Ojih|izena2=Deborah|data=2019-03-01|kazeta=Cultural Politics|liburukia=15|alea=1|doi=10.1215/17432197-7289500}} * {{Cite news|izenburua=Human form explored in Mosaic Project at Pennsylvania College of Art & Design|abizena1=Knowles|izena1=Laura|data=2014-10-12|url=https://lancasteronline.com/features/entertainment/human-form-explored-in-mosaic-project-at-pennsylvania-college-of/article_76a458c2-4e86-11e4-a952-001a4bcf6878.html}} * {{Cite web|izenburua=Solange Knowles and Toyin Ojih Odutola Talk Sound, Art, and Architecture|argitaletxea=Cultural Magazine|data=2018-02-19|url=https://www.culturedmag.com/solange-knowles-toyin-ojih-odutola/}} * {{Cite news|izenburua=Reimagining Black Experience in the Radical Drawings of Toyin Ojih Odutola|abizena1=Kazanjian|izena1=Dodie|data=2018-07-17|url=https://www.vogue.com/article/toyin-ojih-odutola-interview-vogue-august-2018}} * {{Cite web|izena=Diane|izenburua=Artist Toyin Ojih Odutola Is Reimagining the History of Nigerian Slaves as Royals|argitaletxea=W Magazine|egilea=Solway|url=https://www.wmagazine.com/story/toyin-ojih-odutola-artist|accessdate=2018-09-07}} * Ah-Sue, Gerladine, Raw Materiala: A Podcast from SFMoMA, Episode 4: The Mind, Season 2: Manifest, (2017) * Smalls, Lola, “Toyin Odutola”, ''Greedmont Park Magazine'', 4 zk.(Fall 2011). New York, NY.  * {{Cite news|izenburua=Museum and Gallery Listings for June 17–23|data=2011-06-16|url=https://www.nytimes.com/2011/06/17/arts/design/museum-and-gallery-listings-for-june-17-23.html}} * {{Cite news|izenburua=Toyin Odutola|url=https://www.vogue.it/en/vogue-black/the-black-blog/2011/06/toyin-odutola}} * Chtena, Natascha, “Interview with artist Toyin Odutola”, ''Think Africa Press'', 2011ko maiatzaren 30a. {{Bizialdia|1985eko||Ojih Odutola, Toyin}} [[Kategoria:Osun estatuko jendea]] [[Kategoria:Emakume artistak]] [[Kategoria:XXI. mendeko artistak]] [[Kategoria:Marrazkilariak]] 9vl390zo8p87as6fr9by678vz12m9aa 9983852 9983711 2024-11-28T13:50:31Z Lainobeltz 56334 9983852 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Toyin Ojih Odutola''' ([[Ife]], [[Nigeria]], [[1985]]) nigeriar-estatubatuar [[Arte bisual|artista bisual]] garaikidea da, [[Marrazkilari|marrazkilaria]]. Ezaguna da bere multimedia marrazki biziengatik eta paperezko lanengatik.<ref name=":4">{{Cite web|izena=Trent|izenburua=Making Cutting-Edge Art with Ballpoint Pens|egilea=Morse|data=2014-01-08|url=http://www.artnews.com/2014/01/08/great-art-made-with-ballpoint-pens/|lana=ARTnews|accessdate=2017-09-29}}</ref> Marka konplexuz eta konposizio arranditsuz osatutako bere estilo bakarrak erretratuaren eta narrazioaren kategoria eta tradizioak birplanteatzen ditu.<ref name=":2">{{Cite news|izenburua=Toyin Ojih Odutola Uses Art To Challenge Invented Constructs Of The Self|abizena1=Sydney Gove|data=2017-02-26|url=https://www.nylon.com/articles/toyin-ojih-odutola-interview|accessdate=2017-09-29}}</ref> Bere lanetan hainbat gai ikertzen ditu: desberdintasun sozioekonomikoa, kolonialismoaren ondarea, [[queer]] eta genero teoria, belztasunaren nozioak sinbolo bisual eta sozial gisa, eta migrazio eta dislokazio esperientziak.<ref name=":3">{{Cite news|izenburua=Stunning Ballpoint Imagery Explores Blackness And The Power Of Ink|abizena1=Fallon|izena1=Claire|data=2015-12-09|url=http://www.huffingtonpost.com/entry/toyin-ojih-odutola-portraits_us_5666e090e4b079b2818ff529|accessdate=2017-09-29}}</ref> == Bizitza == Ojih Odutola 1985ean jaio zen [[Ife|Ile-ifen]], [[Nigeria|Nigerian]], gurasoak irakasle zituela. 1990ean, bere amak, Nelene Ojihek, Toyin eta bere bi urteko neba [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBra]] eraman zituen, Jamiu Ade Odutola doktorearekin [[Berkeley (Kalifornia)|Berkeleyn]] ([[Kalifornia]]) egotera, bere aitari laguntzeko. Berkeleyn lau urte egin ondoren, familia [[Huntsville (Alabama)|Huntsvillera]] joan zen, 1994an. Aita [[Alabama|Alabamako]] A&amp;amp;M unibertsitatean irakasle elkartua, eta ama, erizain ziren.<ref>{{Cite web|izenburua=Faculty and Staff - Alabama A&M University|url=https://www.aamu.edu/academics/colleges/engineering-technology-physical-sciences/departments/physics-chemistry-mathematics/chemistry/faculty-staff.html}}</ref> Ojih Odutola [[Joruba|Yoruba]] eta [[Igbo]] jatorria du, aitaren eta amaren aldetik, hurrenez hurren.<ref name="vogue.com">{{Cite web|izena=Dodie|izenburua=Reimagining Black Experience in the Radical Drawings of Toyin Ojih Odutola|egilea=Kazanjian|data=2018-07-17|url=https://www.vogue.com/article/toyin-ojih-odutola-interview-vogue-august-2018|lana=Vogue|accessdate=2020-07-05}}</ref> 2007an, unibertsitateko ikasketak egiten ari zela, [[Yale Unibertsitatea|Yale Unibertsitateak]] [[Connecticut|Connecticuten]] duen musika eta arterako udako Norfolk egoitzan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola|url=http://www.artnet.com/artists/toyin-odutola/biography|lana=Artnet|accessdate=2020-07-05}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Yale Norfolk School of Art|url=https://www.art.yale.edu/about/study-areas/summer-programs/norfolk|lana=Norfolk-Yale School of Art|accessdate=2020-07-05}}</ref> Urtebete geroago, 2008an, Arte Plastikoan eta Komunikazioan lizentziatu zen Alabamako Unibertsitatean, [[Huntsville (Alabama)|Huntsvillen]]. 2012an, Arte Ederretako Masterra lortu zuen San Frantziskoko California College of the Arts zentroan.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=AllContent|url=http://www.toyinodutola.com/|lana=Toyin Ojih Odutola|accessdate=2017-10-30}}</ref> == Ibilbide profesionala == 2011n, [[Kalifornia|Kaliforniako]] San Frantzizkoko College of Arts-en ikasten ari zela, bere lehen bakarkako erakusketa aurkeztu zuen [[New York|New Yorken]], "(MAPS)", Jack Shainman Gallery-n. Testuinguru bako hondo zurien gainean egindako banakako irudi beltzen bilduma batek osatzen zuen, boligrafo batekin geruzatan marraztuta. Azala geografia ematen du, serie horren atzean, azal beltzaren irudikapen bisualean ahots berria erakusten zuten.<ref name="vogue.com">{{Cite web|izena=Dodie|izenburua=Reimagining Black Experience in the Radical Drawings of Toyin Ojih Odutola|egilea=Kazanjian|data=2018-07-17|url=https://www.vogue.com/article/toyin-ojih-odutola-interview-vogue-august-2018|lana=Vogue|accessdate=2020-07-05}}</ref> 2012an [[Forbes]] aldizkariak Ojih Odutola 30 urtetik beherako 30 pertsona nabarmenen zerrendan sartu zuen, "Artea eta estiloa" kategorian.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Susan|izenburua=Toyin Odutola, Artist, 27 - pg.21|egilea=Adams|url=https://www.forbes.com/pictures/mkl45jfhj/toyin-odutola-artist-2/#76d71ec97074|lana=Forbes|accessdate=2017-09-29}}</ref><ref name=":5">{{Cite news|izenburua=Artist Toyin Ojih Odutola Explores and Questions the Construct of Blackness|abizena1=Lehrer|izena1=Adam|data=2016-02-25|url=https://www.forbes.com/sites/adamlehrer/2016/02/25/artist-toyin-ojih-odutola-explores-and-questions-the-construct-of-blackness/#79c967cbc015|accessdate=2017-09-29}}</ref> 2015ean, "Untold Stories" bakarkako erakusketan, St Louiseko Arte Garaikideko Museoan, narrazioa eta testua sartu zituen bere lanean, eta horrek bere ikasketa jardunaren aldaketa eragin zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Odutola: Untold Stories|data=2018-01-25|url=https://camstl.org/exhibitions/toyin-odutola-untold-stories/|lana=Contemporary Art Museum St. Louis|accessdate=2020-09-29}}</ref> 2016an, "A Matter of Fac" bakarkako erakusketa erakutsi zuen [[Afrika|Afrikako]] Diasporaren Museoan, San Frantziskon, Headlands Center for the Artsen ([[Sausalito (Kalifornia)|Sausalito]], Kalifornia) bizi zen bitartean garatu zituen lanen estilo berri bat aztertzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola|url=http://www.headlands.org/artist/toyin-ojih-odutola/|lana=Headlands Center for the Arts|accessdate=2020-10-17}}</ref> 2017ko azaroan, New Yorkeko Whitney Arte Estatubatuarreko Museoan "To Wander Determined" bakarkako erakusketa egin zuenean, ''Juxtapoz'' ''Magazin'' aldizkariko azalean argitaratu zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Beyond the Cover: Toyin Ojih Odutola|abizena1=Benson|izena1=Eben|url=https://www.juxtapoz.com/news/magazine/features/behind-the-cover-toyin-ojih-odutola/|accessdate=2017-09-29}}</ref> Erakusketak Nigeriako bi dinastia aristokratikoren fikziozko narratiba batek lotutako irudi sorta zirraragarri bat aurkezten zuen, zeinei seme-alaben eta bi familien tituluen arteko lotura gehitzen zitzaien. Ojih Odutolak erretratuak goi klaseko jatorri ezberdinetako familia horien bilduma pribatutzat aurkeztu zituen, kolonialismoaren historiaren lastre barik. Erretratuak fikziozkoak direla dioen premisak haien atzean ezkutatzen den egia deszifratzera gonbidatzen du publikoa.<ref>{{Cite web|izena=Rebecca|izenburua=Wandering with Determination and Beauty|egilea=Carroll|url=https://www.wnyc.org/story/review-wandering-determination-beauty/|lana=WNYC|accessdate=2020-07-08}}</ref> 2017-2018 ikasturtean, New Yorkeko [[Barnard College|Barnard Collegeko]] Lida A. Orzeck '68 Artista Egoiliar Goren izendatu zuten.<ref name=":6">{{Cite news|izenburua=Visual Artist Toyin Ojih Odutola to Join Barnard College as Orzeck Artist-in-Residence|url=https://barnard.edu/news/visual-artist-toyin-ojih-odutola-join-barnard-college-orzeck-artist-residence|accessdate=2019-03-16}}</ref> 2018an, Manifesta nazioarteko biurtekoaren hamabigarren edizioan parte hartu zuen, [[Palermo|Palermon]], "Scenes of Exchange" banakako aurkezpenarekin.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola|data=2018-06-15|url=http://m12.manifesta.org/toyin-ojih-odutola/|lana=Manifesta 12 Palermo|accessdate=2020-09-22}}</ref> 2018ko irailean, 2019ko Future Generation Art Prize jaialdirako aurrez aukeratutako 21 artistetako bat izateko izendatu zuten, [[Kiev|Kieveko]] ([[Ukraina]]) PintukArtCentren erakusketa kolektibo bat egiteko, eta, gero, urte bereko [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurteko]] 58. edizioan jarduteko bidaiatu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=The Future Generation Art Prize|url=https://futuregenerationartprize.org/|lana=Future Generation Art Prize|accessdate=2019-03-09}}</ref> 2019an Diseinuaren Akademia Nazionalaren ''Nacional Academicians'' Class-en sartu zuten. Ohorezko biziarteko izendapena eta 1825ean hasitako tradizioa, uneko kideek belaunaldi berria izendatu eta hautatzen dute isilpean urtero, artistek kanonari eta arte estatubatuarraren historiari egindako ekarpen nabarmenen omenez. Enbaxadoreek erakusten dituzten erakusketek eta artelanek inspiratzen dute hurrengo belaunaldia, 200 urteko tradizioa lantzen duten bitartean. Akademiko nazionalek arteen enbaxadore lan egiten dute.<ref>{{Cite web|izenburua=Class of 2019|url=https://www.nationalacademy.org/class-of-2019|lana=National Academy of Design|accessdate=2019-12-03}}</ref> 2020ko abuztuan, Londresko Barbican Centreko The Curve galerian bere "A Countervailing Theory" izeneko lehen bakarkako erakusketa inauguratu zen [[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]]. Enkargu horretarako, 40 lan sortu zituen berariaz, Nigeria erdialdeko Jos goi-ordokian, girotutako parabola zahar bat irudikatzen dutenak. Artistak [[The Guardian|''The Guardian'']]-ekin izandako elkarrizketan, Ojih Odutolak adierazi zuen erakusketa bi ataletan inspiratuta zegoela: Nigeria erdialdeko antzinako harkaitz-formazioei buruzko irakurketa eta arkeologo alemaniar bati buruzko entzuketa, zeinak Nigerian aurkitutako brontzezko estatuak "Atlantidako greziarrei" egotzi zizkien oker, "ezin baitzuen imajinatu, nigeriarrek hain objektu eder eta anatomikoki perfektuak sortzeko gaitasun mentala zutenik." Artistaren hitzetan: hortik sortu ziren zuri-beltzeko marrazkiak, "gidoia alde guztietatik aldatzen dutenak".<ref>{{Cite web|izena=|izenburua=Interview - Artist Toyin Ojih Odutola: 'I'm interested in how power dynamics play out'|egilea=|data=2020|url=https://www.theguardian.com/artanddesign/2020/aug/01/artist-toyin-ojih-odutola-through-drawing-i-can-cope-with-racism-sexism-cultural-friction|lana=The Guardian|accessdate=}}</ref> [[Zadie Smith]] eleberrigileak, [[The New Yorker|''The New Yorker'']] aldizkariaren erakusketako gaiei buruzko saiakera idatzi zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: A Countervailing Theory {{!}} Barbican|url=https://www.barbican.org.uk/our-story/press-room/toyin-ojih-odutola-a-countervailing-theory|lana=www.barbican.org.uk|accessdate=2020-09-22}}</ref> == Estiloa eta eraginak == Ojih Odutola ezaguna da erabat edo nagusiki tinta beltzez egindako erretratuen marrazki zehatzengatik. Bere lan berriena zabaldu egin da, ikatz-ziria, pastela, klariona eta arkatza sartzeko.<ref>{{Cite web|izenburua=Raw Material: A Podcast from SFMOMA|url=https://www.sfmoma.org/raw-material/|lana=SFMOMA|accessdate=2017-09-29}}</ref> Hala ere, artistak ez du bere burua erretratugiletzat hartzen; bere marrazkietako gaiak, berez, pertsona ezberdin askorengandik datoz.<ref>{{Cite web|izena=|izenburua=Toyin Ojij Odutola {{!}} Artist Profile|egilea=|data=2020|url=https://ocula.com/artists/toyin-ojih-odutola/|lana=Ocula|accessdate=}}</ref> Dana Bathurst bigarren hezkuntzako arte irakasleari sinesgarritasuna eman dio, Jacob Lawrence, Elizabeth Catlett, Romare Bearden eta Barkley L. Hendricks bezalako erretratugile afroamerikarrak aurkezteagatik.<ref>{{Cite news|izenburua=A Portrait of the Artist as a Young African Immigrant|abizena1=Selasi|izena1=Taiye|data=2017-05-08|url=https://www.nytimes.com/2017/05/08/t-magazine/yaa-gyasi-toyin-ojih-odutola.html|issn=0362-4331|accessdate=2019-03-02}}</ref> Ojih Odutolak komikien, [[manga]] japoniarraren eta [[Anime|animearen]] inspirazioa eta eragina ere jaso ditu. Gainera, Kerry James Marshall, [[Wangechi Mutu]] eta [[Julie Mehretu]] artista garaikideen lanak aztertu ditu.<ref>{{Cite web|izena=Julie|izenburua=Toyin Odutola and the Public Struggle|egilea=Bramowitz|data=2013-12-03|url=https://www.interviewmagazine.com/art/toyin-odutola-the-constant-struggle|lana=Interview Magazine}}</ref> Bere lana arraza, identitate eta klaseari buruzko narratibak bisualki itzultzeko bitarteko intentzionala da. Erabiltzen dituen bitarteko eta gainazalen bidez egiten du hori, baita marrazki zehatzetan erretratatzen dituen irudi eta paisaietan transmititutako ehunduren bidez ere. Ojih Odutolaren ustez, ikuslearekin komunikatzeko eta hitz egiteko modu bat da testura. Sortzen dituen markek dialekto eta azentu moduko bat adierazten dute.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola on connecting with others through portraiture|data=2019-09-19|url=https://www.pbs.org/newshour/show/toyin-ojih-odutola-on-connecting-with-others-through-portraiture|lana=PBS NewsHour|accessdate=2019-12-03}}</ref> == Erakusketak == Hautatutako banakako erakusketak: * 2008: ''A Colonized Mind'', University Center Gallery, University of Alabama in Huntsville, Alabama.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola Biography|url=http://www.artnet.com/artists/toyin-odutola/biography|lana=Artnet|accessdate=2020-07-09}}</ref> * 2011: (''MAPS''), Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: (MAPS)|url=http://www.jackshainman.com/exhibitions/past/2011/toyin-odutola|lana=jackshainman.com|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2013: ''My Country Has No Name'', Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: My Country Has No Name|url=http://www.jackshainman.com/exhibitions/past/2013/toyin-odutola|lana=jackshainman.com|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2013-2014: ''The Constant Wrestler'', Indianapolis Museum of Contemporary Art (iMOCA), Indianapolis.<ref>{{Cite web|izenburua=Interview Magazine: Toyin Odutola and the Public Struggle|data=2013-12-03|url=https://www.interviewmagazine.com/art/toyin-odutola-the-constant-struggle|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2014: ''Like the Sea'', Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: Like the Sea|url=http://www.jackshainman.com/exhibitions/past/2014/toyin-odutola/|lana=jackshainman.com|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2015: ''Untold Stories'', Contemporary Art Museum St. Louis, Missouri.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: Untold Stories|data=2018-01-26|url=https://camstl.org/exhibitions/toyin-odutola-untold-stories|accessdate=2019-03-16}}</ref> * 2015-2016: Of Consont and Without, Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Interview Magazine: Traveling with Toyin Ojih Odutola|data=2015-12-20|url=https://www.interviewmagazine.com/art/toyin-odutola-of-context-and-without|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2016-2017: ''A Matter of'' Fac, Museum of the African Diaspora (MoAD), San Frantzisko, Kalifornia.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: A Matter of Fact|url=https://www.moadsf.org/exhibition/a-matter-of-fact-toyin-ojih-odutola/|lana=MoAD Museum of African Diaspora|accessdate=2020-10-17}}</ref><ref>{{Cite web|izena=|izenburua=Leigh Raiford Reviews: Toyin Ojih Odutola, Museum of the African Diaspora|egilea=|data=April 2017|url=http://www.jackshainman.com/files/1614/9436/6770/Odutola_Press_Kit_sm.pdf|lana=Artforum International|accessdate=2019-01-23}}</ref> * 2017—2018: ''To Wander Determined'', Whitney Museum of American Art.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola:To Wander Determined, Whitney Museum of American Art|url=http://whitney.org/Exhibitions/ToyinOjihOdutola|lana=whitney.org|accessdate=2017-09-29}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Zadie Smith On Toyin Ojih Odutola's Artwork|data=2018-07-13|url=https://www.vogue.co.uk/article/zadie-smith-on-toyin-ojih-odutola-artwork|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2018: Testing the Name, Savannah College of Art and Design's (SCAD) Museum of Art, Savannah, Georgia.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola exhibition: 'Testing the Name'|url=https://www.scad.edu/event/2018-02-20-toyin-ojih-odutola-exhibition-testing-name|lana=SCAD.edu|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2018: Manifesta Biennialean parte hartu zuen, Scenes of ''Exchange'' bakarkako erakusketarekin, Palermoko Lorategi Borobilean.<ref>{{Cite web|izenburua=Manifesta 12: Palermo|data=2018-06-15|url=http://m12.manifesta.org/toyin-ojih-odutola|lana=M12|accessdate=2019-03-09}}</ref> * 2018: ''The Firmament'', Hood Museum of Art, [[Dartmouth College]], Hanover, New Hampshire.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola, Hood Museum|data=2018-09-27|url=https://hoodmuseum.dartmouth.edu/news/2018/06/toyin-ojih-odutola-firmament|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2018: ''When Legends Die'', Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: When Legends Die|url=http://www.jackshainman.com/exhibitions/past/2018/20th-street-22-2-2-2-2|lana=jackshainman.com|accessdate=2019-03-24}}</ref> * 2020: ''A Countervailing Theory'', Barbican Centre, Londres.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: A Countervailing Theory {{!}} Barbican|url=https://www.barbican.org.uk/our-story/press-room/toyin-ojih-odutola-a-countervailing-theory|lana=www.barbican.org.uk|accessdate=2020-05-12}}</ref> * 2020: ''Tell Me A Story, I Don't Care If It's True'', Jack Shainman Gallery, New York.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola at Jack Shainman Gallery|url=https://www.artforum.com/picks/toyin-ojih-odutola-83978|lana=www.artforum.com|accessdate=2020-09-30}}</ref> Erakutsitako obra guztiak New Yorkeko [[COVID-19 pandemia|COVID-19 pandemiaren]] konfinamenduan sortu ziren.<ref>{{Cite web|izenburua='Skin is a terrain': Nigerian-American artist Toyin Ojih Odutola on drawing intricate portraits of black life|egilea=Jacqui Palumbo|url=https://www.cnn.com/style/article/toyin-ojih-odutola-new-shows/index.html|lana=CNN|accessdate=2020-09-22}}</ref> Ojih Odutolak erakusketa kolektiboetan ere parte hartu izan du hainbat erakundetan, besteak beste: * ''Future Generation Art Prize @ Venice 2019'', Venice Biennale (2019).<ref>{{Cite web|izenburua=FUTURE GENERATION ART PRIZE @ VENICE 2019 - Exhibitions – PinchukArtCentre|url=http://new.pinchukartcentre.org/en/exhibition/future-generation-art-prize-2019-venice|lana=new.pinchukartcentre.org|accessdate=2019-12-03}}</ref> * ''Show Me as I Want to Be Seen'', at the Contemporary Jewish Museum, San Frantzisko, (2019).<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=AllContent|url=http://www.toyinodutola.com/|lana=Toyin Ojih Odutola|accessdate=2017-10-30}}</ref> * ''For Opacity: Elijah Burgher, Toyin Ojih Odutola, and Nathaniel Mary Quinn'', New Yorkeko The Drawing Centerren (2018).<ref name=":0" /> * Historia Afro-Atlantikoak (Afro-Atlantic Stories), [[São Pauloko arte museoa|São Paulo Museum of Art]], São Paulo, [[Brasil]] (2018).<ref name=":0" /> * ''Disguise: Masks and Global African Art'', [[Brooklyn Museum|Brooklyn Museumen]], New York, (2016).<ref name=":0" /> * ''FORE and Black: Color, Material, Concept'', Harlemgo Studio Museumen, New York, (2015, 2012, hurrenez hurren).<ref name=":0" /> * ''Ballpoint Pen Drawing Since 1950'', Aldrich Contemporary Art Museumen, Ridgefield, (2013).<ref name=":0" /> * ''The Progress of Love'', The Menil Collection, [[Houston]], (2012).<ref name=":0" /> * ''Afro: Black Identity in America and Brazil'', Tamarind Institute, [[Mexiko Berriko Unibertsitatea]], Albuquerque (2012).<ref>{{Cite web|izenburua=AFRO: BLACK IDENTITY IN AMERICA AND BRAZIL {{!}} Tamarind Institute|url=https://tamarind.unm.edu/afro-black-identity-in-america-and-brazil/|accessdate=2020-09-22}}</ref> == Bildumak == Ojih Odutolaren lanak bilduma publiko ezberdinetan daude, besteak beste: * [[MoMA|Arte Modernoaren Museoa]], New York<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola {{!}} MoMA|url=https://www.moma.org/artists/67272|lana=The Museum of Modern Art|accessdate=2019-12-03}}</ref> * Arte Amerikarraren Whitney Museoa, New York<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola|url=https://whitney.org/artists/17270|lana=whitney.org|accessdate=2019-12-03}}</ref> * [[Metropolitan Museum of Art|Arte Museo Metropolitarra]], New York<ref>{{Cite web|izena=|izenburua=Unclaimed Estates, 2017, Toyin Ojih Odutola|egilea=|data=|url=https://www.metmuseum.org/art/collection/search/780428|lana=www.metmuseum.org|accessdate=2019-12-03}}</ref> * Birminghamgo Arte Museoa, Alabama<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=AllContent|url=http://www.toyinodutola.com/|lana=Toyin Ojih Odutola|accessdate=2017-10-30}}</ref> * [[Baltimoreko Arte Museoa]], Maryland<ref name=":0" /> * Frye Arte Museoa, Seattle, Washington<ref>{{Cite web|izenburua=Recent Acquisitions: Toyin Ojih Odutola|url=https://fryemuseum.org/exhibition/7155|lana=Frye Art Museum|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Hood Arte Museoa, [[Dartmouth College]], New Hampshire<ref name=":0" /> * Arte Garaikidearen Institutua, Boston, Massachusetts<ref>{{Cite web|izenburua=Heir Apparent {{!}} icaboston.org|url=https://www.icaboston.org/art/toyin-ojih-odutola/heir-apparent|lana=www.icaboston.org|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Mississippiko Arte Museoa, Mississippi<ref name=":0" /> * San Diegoko Arte Garaikidearen Museoa<ref>{{Cite web|izenburua=MUSEUM OF CONTEMPORARY ART SAN DIEGO ANNOUNCES NEW EXHIBITIONS|data=2019-05-09|url=https://www.mcasd.org/about/press/museum-contemporary-art-san-diego-announces-new-exhibitions|lana=Museum of Contemporary Art San Diego|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Erresuma Batuko Erretratuen Galeria Nazionala, Londres<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola - National Portrait Gallery|url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp165431/toyin-ojih-odutola|lana=www.npg.org.uk|accessdate=2020-09-22}}</ref> * New Orleanseko Arte Museoa, Louisiana<ref name=":0" /> * Pennsylvaniako Arte Ederren Akademia, Filadelfia, Pennsylvania<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola, "Carried Beauty" (2018)|data=2019-02-05|url=https://www.pafa.org/museum/collection/item/carried-beauty|lana=PAFA - Pennsylvania Academy of the Fine Arts|accessdate=2020-09-22}}</ref> * [[Filadelfiako Arte Museoa]], Pennsylvania<ref name=":0" /> * Princetongo Unibertsitateko Arte Museoa, New Jersey<ref name=":0" /> * RISD Arte Museoa, Providence, Rhode Island<ref>{{Cite web|izenburua=Last Portrait of the 18th Marquess {{!}} RISD Museum|url=https://risdmuseum.org/art-design/collection/last-portrait-18th-marquess-201892|lana=risdmuseum.org|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Arte Garaikideko Elkartea, [[Chicagoko Arte Institutua]], Illinois<ref>{{Cite web|izenburua=The Treatment 7 {{!}} Society for Contemporary Art|url=https://scaaic.org/acquisition/the-treatment-7/|accessdate=2020-09-22}}</ref> * Spencer Arte Museoa, Kansas<ref name=":0" /> * Honoluluko Arte Museoa Casa Spalding, Hawaii<ref name=":0" /> * Afrikako Artearen Museo Nazionala, Smithsonian Erakundea, [[Washington|Washington Hiria]].<ref name=":0" /> == Argitalpenak == * ''Alphabet'': ''A Selected Index of Anecdotes and Drawings'', 2012.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: Alphabet: A selected Index of Anecdotes and Drawings|url=https://www.jackshainman.com/publications/odutola|accessdate=2019-03-24}}</ref> * ''The Treatment'', 2015—17, Anteism Books, 2018.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola: The Treatment, 2015-17|url=https://www.anteism.com/shop/the-treatment-2015-17-toyin-ojih-odutola|accessdate=2019-03-24}}</ref> * ''For Opacity: Elijah Burgher, Toyin Ojih Odutola, and Nathaniel Mary'', The Drawing Center, erakusketaren katalogoa, 2018.<ref>{{Cite web|izenburua=For Opacity: Elijah Burgher, Toyin Ojih Odutola, and Nathaniel Mary Quinn|url=http://www.drawingcenter.org/en/book/370|accessdate=2019-03-24}}</ref> * ''Toyin Ojih Odutola: A Matter of Fact'', Museum of the African Diaspora, Exhibition erakusketaren katalogoa. * ''A Countervailing Theory'', Barbican Centre, erakusketaren katalogoa, 2020.<ref>{{Cite web|izenburua=Toyin Ojih Odutola Catalogue|url=https://shop.barbican.org.uk/products/toyin-ojih-odutola-catalogue|lana=Barbican Shop|accessdate=2020-09-22}}</ref> == Sariak eta aintzatespenak == * 2007: ''Ellen Battell Stoeckel Fellowship Grant'', Yale University. * 2008: Erzulie Veasey Johnson Painting & Drawing Award, University of Alabama in Huntsville. * 2011: ''Murphy and Cadogan Fellowship Award'', The San Francisco Foundation. * 2012: Forbes aldizkariak 30 urtetik beherako 30 pertsona nabarmenen zerrendan sartu zuen, "Artea eta estiloa" kategorian.<ref name=":1" /><ref name=":5" /> * 2017-2018 ikasturtean, New Yorkeko [[Barnard College|Barnard Collegeko]] Lida A. Orzeck '68 Artista Egoiliar Goren izendatu zuten.<ref name=":6" /> * 2017: Lida A. Orzeck Separished Artist-in-Residence, Barnard College.<ref>{{Cite web|izenburua=Visual Artist Toyin Ojih Odutola to Join Barnard College as Orzeck Artist-in-Residence|url=https://barnard.edu/news/visual-artist-toyin-ojih-odutola-join-barnard-college-orzeck-artist-residence|lana=Barnard College|accessdate=2020-10-17}}</ref> * 2018: ''Rees Visionary Award'', Amref Health Afrika.<ref>{{Cite web|izenburua=Gallery Gurls|url=https://gallerygurls.net/style-more/2018/5/1/toyin-ojih-odutola-honored-at-third-annual-amref-artball|lana=Gallery Gurls|accessdate=2020-10-17}}</ref> * 2019: Victor Pintuk Foundation's ''Future Generation Art Prize'' lehiaketan finalista.<ref>{{Cite web|izenburua=Future Generation Art Prize 2019|url=https://futuregenerationartprize.org/en/history/2019|lana=futuregenerationartprize.org|accessdate=2020-10-17}}</ref> * 2020: Jean-François Prat Prixean saritua, The Bredin Prat Foundation for Contemporary Art.<ref>{{Cite web|izenburua=Artistes|url=http://prixjeanfrancoisprat.com/artistes/|lana=Prix Jean François Prat|accessdate=2020-10-17}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * {{Cite aldizkari|izenburua=Toyin Ojih Odutola's Art Practice as a Technology of the Skin|orrialdeak=1–21|abizena1=Brown|abizena2=Dunye|abizena3=Hamilton|izena1=Kimberly Juanita|izena2=Cheryl|izena3=Dell M.|data=2016-11-10|kazeta=Catalyst: Feminism, Theory, Technoscience|liburukia=2|alea=2|doi=10.28968/cftt.v2i2.28807}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Connecting Spirits|abizena1=Davis|izena1=Tim|data=June 2019|kazeta=International Review of African American Art|liburukia=29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Resisting the Singular Narrative|orrialdeak=65–71|abizena1=Odutola|abizena2=Frizzell|izena1=Toyin Ojih|izena2=Deborah|data=2019-03-01|kazeta=Cultural Politics|liburukia=15|alea=1|doi=10.1215/17432197-7289500}} * {{Cite news|izenburua=Human form explored in Mosaic Project at Pennsylvania College of Art & Design|abizena1=Knowles|izena1=Laura|data=2014-10-12|url=https://lancasteronline.com/features/entertainment/human-form-explored-in-mosaic-project-at-pennsylvania-college-of/article_76a458c2-4e86-11e4-a952-001a4bcf6878.html}} * {{Cite web|izenburua=Solange Knowles and Toyin Ojih Odutola Talk Sound, Art, and Architecture|argitaletxea=Cultural Magazine|data=2018-02-19|url=https://www.culturedmag.com/solange-knowles-toyin-ojih-odutola/}} * {{Cite news|izenburua=Reimagining Black Experience in the Radical Drawings of Toyin Ojih Odutola|abizena1=Kazanjian|izena1=Dodie|data=2018-07-17|url=https://www.vogue.com/article/toyin-ojih-odutola-interview-vogue-august-2018}} * {{Cite web|izena=Diane|izenburua=Artist Toyin Ojih Odutola Is Reimagining the History of Nigerian Slaves as Royals|argitaletxea=W Magazine|egilea=Solway|url=https://www.wmagazine.com/story/toyin-ojih-odutola-artist|accessdate=2018-09-07}} * Ah-Sue, Gerladine, Raw Materiala: A Podcast from SFMoMA, Episode 4: The Mind, Season 2: Manifest, (2017) * Smalls, Lola, “Toyin Odutola”, ''Greedmont Park Magazine'', 4 zk.(Fall 2011). New York, NY.  * {{Cite news|izenburua=Museum and Gallery Listings for June 17–23|data=2011-06-16|url=https://www.nytimes.com/2011/06/17/arts/design/museum-and-gallery-listings-for-june-17-23.html}} * {{Cite news|izenburua=Toyin Odutola|url=https://www.vogue.it/en/vogue-black/the-black-blog/2011/06/toyin-odutola}} * Chtena, Natascha, “Interview with artist Toyin Odutola”, ''Think Africa Press'', 2011ko maiatzaren 30a. == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1985eko||Ojih Odutola, Toyin}} [[Kategoria:Osun estatuko jendea]] [[Kategoria:Emakume artistak]] [[Kategoria:XXI. mendeko artistak]] [[Kategoria:Marrazkilariak]] he8njh2dn6cd9lql6mrn2r76tvv7g2f 0 1215621 9984594 9983535 2024-11-29T08:52:07Z Mgaraizabal 129250 linkaren izena zuzendu 9984594 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''María de la Concepción Loring''' '''Heredia''', ezaguna '''Rambla markesa alarguna''' izenez ([[Málaga|Malaga]], [[1868|1868ko]] [[Martxoaren 4|martxoaren 4a]] (edo maiatzaren 4a) –  [[Madril]], [[1935|1935eko]] [[Ekainaren 20|ekainaren 20a]]) Espainiako [[Politikari|politikaria]] izan zen, historian lehen emakume politikari aitortua. [[Espainiako Gorteen jauregia|Diputatuen Kongresuko]] hemizikloan hitz egin zuen Riveraren Direktorio Zibileko Batzar Nazionalean (1927-1929).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Concepción Loring y Heredia|url=http://historiamujeres.es/vidas/Loring_y_Heredia_Concepcion.html}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Documentos Elecciones 12 de septiembre de 1927 - Congreso de los Diputados|url=https://www.congreso.es/cem/docs12091927|lana=www.congreso.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> == Bizitza == Loring Jorge Loring y Oyarzabal Loringeko lehen markesaren eta [[Amalia Heredia Livermore]] ikertzaile eta filantropoaren alaba zen. Malagan jaio zen, baina [[Úbeda|Úbedara]] aldatu zuen bizilekua, 1893an Bernardo de Orozco y Moreno Ramblako markes eta Espainiako handiarekin ezkondu zenean. Han, 1909an, [[Gurutze Gorria|Gurutze Gorriaren]] Tokiko Batzordea sortu zuen, bera buru zela. Acción Católica de la Mujer elkarteko kidea ere izan zen. [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII.a Borboiko]] erregeak izaera filantropiko, ekonomiko eta sozialeko lana aitortu zion Maria Luisaren Ordenako Dama Noblearen Urrezko Banda emanda, zeinetan [[Viktoria Eugenia Battenbergekoa|Victoria Eugenia]] erreginak parte hartu zuen.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Enrique|abizena=Benítez|izenburua=Una mujer para la historia|data=2017-11-23|url=https://www.laopiniondemalaga.es/opinion/2017/11/23/mujer-historia-28117542.html|lana=La Opinión de Málaga|accessdate=2021-10-06}}</ref> == Politikari ibilbidea == === Asanblea Nazionaleko kidea === Bere prestakuntzak eta kezkek hautagai egokia bihurtu zuten [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Riverak]] proposatu zuen Direktorio Zibileko Espainiako gizarte-birsorkuntzako proiekturako. 59 urterekin, Ramblako markesa alarguna zela, Asanblea Nazionaleko kide izateko hautatutako hamabost emakumeetako bat izan zen, bizitza nazionalaren ordezkari, bere jarduera profesional eta sozialarengatik, eta bizitza nazionalerako hautatutakoen biltzarkideetako noblezia-titulua zuen bakarra izan zen.<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Un día como hoy de 1927, Concepción Loring se convirtió en la primera diputada que habló en el Congreso|data=2019-11-23|url=https://www.europapress.es/nacional/noticia-dia-hoy-1927-concepcion-loring-convirtio-primera-diputada-hablo-congreso-20191123104951.html|lana=www.europapress.es|accessdate=2021-10-06}}</ref><ref name=":2">{{Cite aldizkari|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1930)|abizena1=Benítez Palma|izena1=Enrique|data=enero 2021|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf|kazeta=Feminismo/s , 37}}</ref> Bere izendapenaren berri izan ostean, ''Heraldo de Madrid'', egunkariak «Emakumeak Batzarrean» artikuluan, bere testigantza jaso zuen: <blockquote>«niri gehien interesatzen zaizkidan gaiak erlijiosoak dira. Lehenik eta behin, gure erlijioari zor zaion begirunea ematea lortu behar dut; eta denok estatua beneratu, babestu eta errespetarazi».<ref name=":2">{{Cite aldizkari|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1930)|abizena1=Benítez Palma|izena1=Enrique|data=enero 2021|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf|kazeta=Feminismo/s , 37}}</ref></blockquote> ==== Batzar Nazional Aholku-emaileko emakumeak ==== Batzarraren eginkizun nagusia Espainiarako Konstituzio berri bat egitea zen eta 429 lagunek osatzen zuten. Hautatutako emakumeen artean, horietako bi aukeratu zituzten Estatuko ordezkari gisa - [[Isidra Quesada Gutiérrez de los Ríos]], Esklabo Zurien Merkataritza Errege Batzordeko Aguilar de Inestrillas-en kondesa alarguna eta [[Trinidad von Scholtz-Hermensdorff]] alarguna (Parcent-eko dukesa eta erreginaren dama) eta gainerakoak beren merituetan oinarrituta eta "bizitza nazionaleko hainbat jardueraren ordezkari , besteak beste, [[María Maeztu|María de Maeztu]] pedagogoa (orduan Residencia de Señoritas delakoaren zuzendaria), [[Carmen Cuesta del Muro]] (Espainiako lehen Zuzenbidean doktorea eta Teresiar Erakundeari lotutakoa) Batzarreko idazkari izan zena, [[Blanca de los Ríos]] (idazlea), [[Natividad Domínguez Atalaya]] (Emakumeen Hezkuntzarako Elkartekoa, Merkataritza irakaslea eta ideal pedagogiko krausistetan trebatua), Emakumeen Ekintza Katolikoari lotutako bost emakume: [[Josefina Oloriz|Josefina Olóriz]] (Eskola Normaleko idazkaria, irakasle gipuzkoarra, Donostiako zinegotzia eta 1927an Logroñon ospatutako Nazioarteko Eukaristiko Kongresuan parte hartu zutenak); [[María de Echarri]] (Madrilgo zinegotzia), [[María López Monleón]] (Langile Katolikoen Konfederazio Nazionaleko kidea), [[Teresa Luzzatti]] eta [[María López de Sagredo Andreo]] (Bartzelonako zinegotzia eta hango Haurren Babeserako Foru Aldundiko kidea). Blanca de los Ríos eta Ramblako markesak ere lotura zuten ACMrekin. Esperanza García de Torre de Luca de Tena, [[Micaela Díaz Rabaneda]], [[Dolores Cebrián|Dolores Cebrián de Besteiro eta Fernández de Villegas]] batu ziren, baita La Ramblako markesa alarguna ere, zeinaren izena, Concepción Loring, saioaren egunkerokoan agertzen ez dena.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Enrique|abizena=Benítez|izenburua=Una mujer para la historia|data=2017-11-23|url=https://www.laopiniondemalaga.es/opinion/2017/11/23/mujer-historia-28117542.html|lana=La Opinión de Málaga|accessdate=2021-10-06}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Asamblea Nacional. Diario de Sesiones. Constitución|data=10 de octubre de 1927|url=https://www.congreso.es/docu/PHist/docs/06asam/D%20S%2010-10-1927.pdf}}</ref> 1928ko otsailean, [[María Dolores Perales González Bravo]] (Madrilgo Udaleko zinegotzia) kazetaria sartu zen eta, azkenik, desegin eta hiru aste igaro zirenean, 1930eko urtarrilaren amaieran [[Maria Domènech i Escoté|Maria Doménech i Escoté]] (ezizenez Maria Domenech de Cañellas, idazle eta aktibista kataluniarra, Federazio Katolikoko presidentea, Langile Sindikatuena eta Clara Frías Cañizares abokatu valentziarra. <ref name=":2">{{Cite aldizkari|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1930)|abizena1=Benítez Palma|izena1=Enrique|data=enero 2021|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf|kazeta=Feminismo/s , 37}}</ref> ==== Lehen parte hartzea hemizikloan ==== 1927ko azaroaren 23an Concepción Loringek Asanbladan parte hartu zuen. Diputatuen Kongresuaren historian hemizikloan parte hartu zuen lehen emakumea izan zen. Bere hitzaldian, Eduardo Callejo de la Cuesta Hezkuntza Publikoko eta Arte Ederretako ministroaren aurrean erlijioaren irakaskuntza batxilergoan derrigorrezkoa izatea defendatu zuen. Bilkura-egunkarian agertzen denez, hizlariak Gobernua agurtu zuen eta ia barkamena eskatu zuen parte hartzeagatik:<blockquote>«Barkamena eskeatu beharra sentitzen dut, ausartegia dirudiena (eta betebehar zehatza da) leku honetatik hitza erabiltzen duen lehen emakumea izatea, eta nire emakume-lankideen gaitasuna hain nabarmena izatea. (...) Amengandik ateratzen dira, oro har, benetako fededunak; baina, pertsona  guztiek horrelako irakaskuntzetarako gaitasunik ez izateaz gain, pozik egongo al gara nazioko etorkizuneko klase zuzendariek etxean ikasitako eta eskolan zabaldutako katekismoko nozioak baino erlijio-ezagutza handiagorik ez izatearekin?»</blockquote>Erantzunean, Hezkuntza Publikoko eta Arte Ederretako ministroak nabarmendu zuen emakume batek lehen aldiz hitz egin zuela hemizikloan, zera esanez, gaia atsegina, oso espainiarra eta zinez femeninoa zela: <blockquote>«Zorionak bihotz-bihotzez, batzarrean hitz egiten duen lehen dama izateagatik, eta hemiziklo honetan ere halaxe dela esan dezakegu. Adierazi beharreko gertaera eta une historikoa. Gainera, oso gai atsegina aukeratu du, oso espainiarra eta benetan femeninoa, ederra baita ikustea, dama horiek, Gobernuak Estatuaren gobernamenduan emakumeek politikoki parte har dezaten Batzarrera ekarri nahi izan zituen horiek, hain maiteak dituzten idealak bultzatzera datozela, arrazaren funts gisa irudikatzen duen zerbaitengatik: herriarentzat erlijio-hezkuntza defendatzea. Zoriondu ere egiten dut parte hartzean asmatu izana, egiazko elokuentziazko esaldiekin, zeinetan konbikzioaren eta sentimendu emozional baten berotasuna nabaritu den.»</blockquote>Aurreikusitako gidoia [[Miguel Primo de Rivera]] Lizarrako markes jaun eta Batzarreko presidenteak hautsi zuen, eta emakumeak Espainiako politikan hasi zireneko une historikoa ere nabarmendu zuen, gizarteko sektore kontserbadoreegi eta tradizionalisten gehiegizko ardura aurpegiratuz.<ref name=":2">{{Cite aldizkari|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1930)|abizena1=Benítez Palma|izena1=Enrique|data=enero 2021|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf|kazeta=Feminismo/s , 37}}</ref> Azkenik, José Yanguas Mesía Asanbladako presidenteak Asanbladako bilerara joan ziren emakumeei buruz honako hau esan zuen: <blockquote>«Tribunak hain ugariak dira sexu ederraren agerpen ugariaz, non agerian uzten duten de la Rambla Markesa andreak ekarritako Asanbladak, eta, besteak beste, emakume eta andereño horiei sakrifizioa eragin die, eserleku horien deserosotasuna luzaroan jasatea eta isilik egotea»</blockquote>Concepcion Loring Madrilen hil zen 1935eko ekainaren 20an. == Bizitza pertsonala == Neba Malagako alkate zela hil zuten. 1893an Malagan ezkondu zen Bernardo de Orozco y Morenorekin, La Ramblako markesa, [[Espainiako handiki|Espainiako handia]] eta Gorteetako diputatua Úbedatik. Bi seme-alaba izan zituzten, Bernardo (Ramblako markesa, 1918ko irailaren 24an hila) eta Amalia (San Juan de Buenavistako markesa), Fernando Meneses y Puertasekin ezkondua.<ref>{{Cite web|izenburua=Concepción Loring y Heredia (Aristócrata malagueña)|argitaletxea=|egilea=|data=|url=http://malagapersonajes.blogspot.nl/2011/08/concepcion-loring-y-heredia-aristocrata.html|lana=|accessdate=19 de noviembre de 2017}}</ref> == Aintzatespenak == * Maria Luisaren Ordenako Dama Noblearen Urrezko Banda<ref name=":1" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1868ko|1935eko|Loring, Concepcion}} [[Kategoria:Malagarrak]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Espainiako politikariak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] 9sb2bgcxr7l57qgf867p6tlgwlspm8w 0 1215624 9984225 9983594 2024-11-28T17:35:23Z Joseba65 69297 9984225 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Steven Todd «Steve» Bauer''', ([[Saint Catharines]], [[Kanada]], [[1959]]ko [[ekainaren 12]]a) txirrindulari kanadar ohia da, profesionala 1984tik 1996ra. Erretiratu ostean, "Steve Bauer Bike Tours" enpresa sortu zuen. == Kirol ibilbidea == 1984an, bigarren sailkatu zen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|Olinpiar Jokoetako errepide proba]]n, [[Alexi Grewal]]<nowiki/>en atzetik. Jokoak amaitu eta gero, profesionaletara pasatu zen eta hirugarren amaitu zen Bartzelonako [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n, [[Claude Criquielion]]<nowiki/>en eta [[Claudio Corti]]<nowiki/>ren atzetik. 1988an, [[1988ko Frantziako Tourra|Frantzaiko Tour]]reko lehenbiziko etapa irabazi zuen eta elastiko horia 5 egunez jantzi zuen, Parisen sailkapen orokorreko 4. postuan amaitu zelarik. Uret berean, Munduko errepideko txapelketan, Renaixen, deskalifikatua izan zen, azken esprintean [[Claude Criquielion]] segurtasun hesien kontra bultzatzeagatik. 1990ean, bigarren sailkatu zen [[1990eko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en [[Eddy Planckaert]] milimetro gutxiko aldeagatik gailendu zitzaiolarik. Urte bereko [[1990eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean, lau txirrindulariko ihesaldi batean sartu zen, [[Ronan Pensec]], [[Claudio Chiappucci]] eta [[Frans Maassen]]<nowiki/>ekin batera. Talde horrek, faboritoen tropelari hainbat minutuko aldea atera zion eta Bauerrek liderreko maillot horia jantzi zuen, astebetez mantenduko zuena. 2008tik 2012ra, Team Race Pro taldeko kirol zuzendaria izan zen. 2017tik 2018ra, [[BMC Racing Team|BMC Racing]] taldeko VIP zerbitzuetako zuzendari lanetan aritu zen<ref>[https://www.cyclingnews.com/news/steve-bauer-joins-bmc-racing/ Steve Bauer joins BMC Racing]</ref>, eta 2019tik 2020ra talde horretako kirol zuzendaria izan zen. 2021an, [[Astana Qazaqstan Team|Astana-Premier Tech]] taldearekin kontratua sinatu zuen lan berbera egiteko<ref>[https://www.cyclingnews.com/news/lutsenko-extends-with-astana-premier-tech-and-steve-bauer-joins-staff/ Lutsenko extends with Astana-Premier Tech and Steve Bauer joins staff]</ref>. == Palmaresa errepidean == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1980''' * [[Tour de Somerville]] '''1981''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Kanadako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Coors Classic]]<nowiki/>eko 2 etapa '''1982''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Kanadako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Athens Twilight Criterium]] * [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Commonwealtheko Jokoetako errepide proban '''1983''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Kanadako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Tour de Somerville]] * [[Bi Probintzietako Zirkuitua]] * [[Mi-août bretonne]]<nowiki/>ko etapa 1 '''1984''' * Texaseko Tourra eta etapa 1 * [[Giro delle Regioni]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Tour de Somerville]]<nowiki/>n * 2. [[Fitxategi:Silver_medal_olympic.svg|15px]] [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Olinpiar Jokoetako errepide proba]]n * 3. [[Liberazione Sari Nagusia]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n '''1985''' * [[Aix-en-Provenceko Sari Nagusia]] * [[Route d'Occitanie|Tour Midi-Pyrénées]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[Coors Classic]]<nowiki/>eko 3 etapa * 3. [[Haut-Varko Tourra|Haut-Varko Tour]]rean * 3. [[Züricheko txapelketa]]n * 4. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean * 8. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]<nowiki/>ean * 9. [[Milan-San Remo]]<nowiki/>n * 10. [[1985eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean eta etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1986''' * 2. [[Irlandako Itzulia]]n eta etapa 1 * 2. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger Turm]]<nowiki/>ean * 2. [[Züricheko txapelketa]]n * 4. [[Flandriako Tourra|Flandriako Tour]]rean * 5. [[Gante-Wevelgem]]<nowiki/>en '''1987''' * [[Nazioarteko Criteriuma|Nazioarteko Criterium]]eko etapa 1 * 3. [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]]<nowiki/>n * 4. [[Flandriako Tourra|Flandriako Tour]]rean * 6. [[1987ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 10. [[1987ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 10. [[Züricheko txapelketa]]n '''1988''' * [[Pantalica Saria]] * [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]] eta etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Ameriketako Sari Nagusia]] * 2. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]]n * 4. [[Étoile de Bessèges]]<nowiki/>en eta etapa 1 * 4. [[1988ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean eta etapa 1 * 6. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n * 8. [[1988ko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en '''1989''' * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Züricheko txapelketa]] * 3. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n * 4. [[Suitzako Itzulia]]n * 5. [[Munduko Txirrindularitza Kopa]]n * 10. [[Flandriako Tourra|Flandriako Tour]]rean '''1990''' * 2. [[1990eko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en * 3. [[Raymond Impanis Sari Nagusia]]n * 5. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n * 6. [[1990eko Donostia Klasikoa|Donostia Klasikoa]]n * 6. [[Lunel Sari Nagusia]]n * 7. [[Munduko Txirrindularitza Kopa]]n '''1991''' * [[DuPont Tourra|DuPont Tour]]reko 2 etapa * 4. [[1991ko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en '''1992''' * [[Galiziako Itzulia|Galiziako Itzuli]]ko etapa 1 '''1994''' * [[Mexikoko Itzulia|Mexikoko Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * [[DuPont Tourra|DuPont Tour]]reko etapa 1 * Norwest Cycling Cup * 2. First Union Sari Nagusian * 2. West Virginia Klasikoan * 2. Atlantako Sari Nagusian * 6. [[Paris-Tours]]<nowiki/>en '''1996''' * [[Niedersachsen-Rundfahrt]]<nowiki/>eko 2 etapa * [[Rheinland-Pfalz-Rundfahrt]]<nowiki/>eko 2 etapa * 3. [[Tour de Beauce]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center; background-color: #fff;" |- ! colspan="2" width="148 px"| Lasterketa !! 1984 !! 1985 !! 1986 !! 1987 !! 1988 !! 1989 !! 1990 !! 1991 !! 1992 !! 1993 !! 1994 !! 1995 !! 1996 |- | style="background:pink;"| | [[Italiako Giroa]] | — | — | [[1986ko Italiako Giroa|45.]] | [[1987ko Italiako Giroa|'''10.''']] | — | — | — | — | [[1992ko Italiako Giroa|92.]] | [[1993ko Italiako Giroa|89.]] | — | — | — |- | style="background:yellow;"| | [[Frantziako Tourra]] | — | [[1985eko Frantziako Tourra|'''10.''']] | [[1986ko Frantziako Tourra|23.]] | [[1987ko Frantziako Tourra|74.]] | [[1988ko Frantziako Tourra|'''4.''']] | [[1989ko Frantziako Tourra|15.]] | [[1990eko Frantziako Tourra|27.]] | [[1991ko Frantziako Tourra|97.]] | [[1992ko Frantziako Tourra|UT]] | [[1993ko Frantziako Tourra|101.]] | [[1994ko Frantziako Tourra|UT]] | [[1995eko Frantziako Tourra|101.]] | — |- | style="background:yellow;"| | [[Espainiako Vuelta]] | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |- | colspan="2"| [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] | style="background-color: #ffce70;"|'''3.''' | 20. | 69. | 13. | KAN | 13. | 19. | UT | UT | — | UT | — | — |} <small>—: ez zuen parte hartu<br> UT: utzi, ez zuen amaitu<br> KAN: kanporatua</small> == Palmaresa pistan == '''1981''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] Kanadako puntukako txapelketa '''1982''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] Kanadako puntukako txapelketa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * {{en}} [http://www.stevebauer.com Steve Bauer Bike Tour] {{bizialdia|1959ko||Bauer, Steve}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Kanadako txirrindulariak]] 9byjuxqihjsaws7u22gljyyo9citsfy 9984233 9984225 2024-11-28T17:37:28Z Joseba65 69297 /* Kirol ibilbidea */ 9984233 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Steven Todd «Steve» Bauer''', ([[Saint Catharines]], [[Kanada]], [[1959]]ko [[ekainaren 12]]a) txirrindulari kanadar ohia da, profesionala 1984tik 1996ra. Erretiratu ostean, "Steve Bauer Bike Tours" enpresa sortu zuen. == Kirol ibilbidea == 1984an, bigarren sailkatu zen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|Olinpiar Jokoetako errepide proba]]n, [[Alexi Grewal]]<nowiki/>en atzetik. Jokoak amaitu eta gero, profesionaletara pasatu zen eta hirugarren amaitu zen Bartzelonako [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n, [[Claude Criquielion]]<nowiki/>en eta [[Claudio Corti]]<nowiki/>ren atzetik. 1988an, [[1988ko Frantziako Tourra|Frantzaiko Tour]]reko lehenbiziko etapa irabazi eta elastiko horia 5 egunez jantzi zuen, Parisen sailkapen orokorreko 4. postuan amaitu zelarik. Urte berean, Munduko errepideko txapelketan, Renaixen, deskalifikatua izan zen, azken esprintean [[Claude Criquielion]] segurtasun hesien kontra bultzatzeagatik. 1990ean, bigarren sailkatu zen [[1990eko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en, [[Eddy Planckaert]] milimetro gutxiko aldeagatik gailendu zitzaiolarik. Urte bereko [[1990eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean, lau txirrindulariko ihesaldi batean sartu zen, [[Ronan Pensec]], [[Claudio Chiappucci]] eta [[Frans Maassen]]<nowiki/>ekin batera. Talde horrek, faboritoen tropelari hainbat minutuko aldea atera zion eta Bauerrek liderreko maillot horia jantzi zuen, astebetez mantenduko zuena. 2008tik 2012ra, Team Race Pro taldeko kirol zuzendaria izan zen. 2017tik 2018ra, [[BMC Racing Team|BMC Racing]] taldeko VIP zerbitzuetako zuzendari lanetan aritu zen<ref>[https://www.cyclingnews.com/news/steve-bauer-joins-bmc-racing/ Steve Bauer joins BMC Racing]</ref>, eta 2019tik 2020ra talde horretako kirol zuzendaria izan zen. 2021an, [[Astana Qazaqstan Team|Astana-Premier Tech]] taldearekin kontratua sinatu zuen lan berbera egiteko<ref>[https://www.cyclingnews.com/news/lutsenko-extends-with-astana-premier-tech-and-steve-bauer-joins-staff/ Lutsenko extends with Astana-Premier Tech and Steve Bauer joins staff]</ref>. == Palmaresa errepidean == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1980''' * [[Tour de Somerville]] '''1981''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Kanadako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Coors Classic]]<nowiki/>eko 2 etapa '''1982''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Kanadako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Athens Twilight Criterium]] * [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Commonwealtheko Jokoetako errepide proban '''1983''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Kanadako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * [[Tour de Somerville]] * [[Bi Probintzietako Zirkuitua]] * [[Mi-août bretonne]]<nowiki/>ko etapa 1 '''1984''' * Texaseko Tourra eta etapa 1 * [[Giro delle Regioni]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Tour de Somerville]]<nowiki/>n * 2. [[Fitxategi:Silver_medal_olympic.svg|15px]] [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Olinpiar Jokoetako errepide proba]]n * 3. [[Liberazione Sari Nagusia]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]]n '''1985''' * [[Aix-en-Provenceko Sari Nagusia]] * [[Route d'Occitanie|Tour Midi-Pyrénées]]<nowiki/>eko etapa 1 * [[Coors Classic]]<nowiki/>eko 3 etapa * 3. [[Haut-Varko Tourra|Haut-Varko Tour]]rean * 3. [[Züricheko txapelketa]]n * 4. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean * 8. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger-Turm]]<nowiki/>ean * 9. [[Milan-San Remo]]<nowiki/>n * 10. [[1985eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean eta etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1986''' * 2. [[Irlandako Itzulia]]n eta etapa 1 * 2. [[Eschborn-Frankfurt|Rund um den Henninger Turm]]<nowiki/>ean * 2. [[Züricheko txapelketa]]n * 4. [[Flandriako Tourra|Flandriako Tour]]rean * 5. [[Gante-Wevelgem]]<nowiki/>en '''1987''' * [[Nazioarteko Criteriuma|Nazioarteko Criterium]]eko etapa 1 * 3. [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]]<nowiki/>n * 4. [[Flandriako Tourra|Flandriako Tour]]rean * 6. [[1987ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 10. [[1987ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n * 10. [[Züricheko txapelketa]]n '''1988''' * [[Pantalica Saria]] * [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]] eta etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Ameriketako Sari Nagusia]] * 2. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Roma Maxima|Lazioko Giroa]]n * 4. [[Étoile de Bessèges]]<nowiki/>en eta etapa 1 * 4. [[1988ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean eta etapa 1 * 6. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n * 8. [[1988ko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en '''1989''' * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Züricheko txapelketa]] * 3. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n * 4. [[Suitzako Itzulia]]n * 5. [[Munduko Txirrindularitza Kopa]]n * 10. [[Flandriako Tourra|Flandriako Tour]]rean '''1990''' * 2. [[1990eko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en * 3. [[Raymond Impanis Sari Nagusia]]n * 5. [[Ameriketako Sari Nagusia]]n * 6. [[1990eko Donostia Klasikoa|Donostia Klasikoa]]n * 6. [[Lunel Sari Nagusia]]n * 7. [[Munduko Txirrindularitza Kopa]]n '''1991''' * [[DuPont Tourra|DuPont Tour]]reko 2 etapa * 4. [[1991ko Paris-Roubaix|Paris-Roubaix]]<nowiki/>en '''1992''' * [[Galiziako Itzulia|Galiziako Itzuli]]ko etapa 1 '''1994''' * [[Mexikoko Itzulia|Mexikoko Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * [[DuPont Tourra|DuPont Tour]]reko etapa 1 * Norwest Cycling Cup * 2. First Union Sari Nagusian * 2. West Virginia Klasikoan * 2. Atlantako Sari Nagusian * 6. [[Paris-Tours]]<nowiki/>en '''1996''' * [[Niedersachsen-Rundfahrt]]<nowiki/>eko 2 etapa * [[Rheinland-Pfalz-Rundfahrt]]<nowiki/>eko 2 etapa * 3. [[Tour de Beauce]]<nowiki/>n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center; background-color: #fff;" |- ! colspan="2" width="148 px"| Lasterketa !! 1984 !! 1985 !! 1986 !! 1987 !! 1988 !! 1989 !! 1990 !! 1991 !! 1992 !! 1993 !! 1994 !! 1995 !! 1996 |- | style="background:pink;"| | [[Italiako Giroa]] | — | — | [[1986ko Italiako Giroa|45.]] | [[1987ko Italiako Giroa|'''10.''']] | — | — | — | — | [[1992ko Italiako Giroa|92.]] | [[1993ko Italiako Giroa|89.]] | — | — | — |- | style="background:yellow;"| | [[Frantziako Tourra]] | — | [[1985eko Frantziako Tourra|'''10.''']] | [[1986ko Frantziako Tourra|23.]] | [[1987ko Frantziako Tourra|74.]] | [[1988ko Frantziako Tourra|'''4.''']] | [[1989ko Frantziako Tourra|15.]] | [[1990eko Frantziako Tourra|27.]] | [[1991ko Frantziako Tourra|97.]] | [[1992ko Frantziako Tourra|UT]] | [[1993ko Frantziako Tourra|101.]] | [[1994ko Frantziako Tourra|UT]] | [[1995eko Frantziako Tourra|101.]] | — |- | style="background:yellow;"| | [[Espainiako Vuelta]] | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — | — |- | colspan="2"| [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] [[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko errepideko txapelketa]] | style="background-color: #ffce70;"|'''3.''' | 20. | 69. | 13. | KAN | 13. | 19. | UT | UT | — | UT | — | — |} <small>—: ez zuen parte hartu<br> UT: utzi, ez zuen amaitu<br> KAN: kanporatua</small> == Palmaresa pistan == '''1981''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] Kanadako puntukako txapelketa '''1982''' * [[Fitxategi:MaillotCanadá.PNG|20px]] Kanadako puntukako txapelketa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} * {{en}} [http://www.stevebauer.com Steve Bauer Bike Tour] {{bizialdia|1959ko||Bauer, Steve}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Kanadako txirrindulariak]] 6uhe37vsd6138zszsvoazxgi6qjrovg 0 1215626 9983785 9983589 2024-11-28T13:20:31Z Mgaraizabal 129250 Txukundu, Lanean oharra kendu 9983785 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Natividad Dominguez Atalaya,''' ezaguna '''Natividad Dominguez de Roger''' izenez ([[Madril]], [[1888|1888ko]] [[Irailaren 8|irailaren 8a]] – [[Valentzia]], [[1932|1932ko]] [[urtarrilaren 11]]), madrildar [[Pedagogia|pedagogoa]] eta [[Politikari|politikaria]] izan zen. 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Hoy se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso 13 mujeres elegidas por Primo de Rivera|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.ultimahora.es/noticias/nacional/2019/10/10/1112413/hoy-cumplen-anos-llegada-primeras-diputadas-congreso-mujeres-elegidas-por-primo-rivera.html|aldizkaria=Ultima Hora|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=María Natividad Domínguez Atalaya {{!}} Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/116865/maria-natividad-dominguez-atalaya|aldizkaria=dbe.rah.es|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizitza == Bere bizitza eta lanbide ibilbidea Madril eta Valentzia artean egin zuen, eta [[XX. mendea|XX. mendeko]] lehen hamarkadetan presentzia eta eragin handiena izan zuen maistretako bat izan zen. 1888an jaio zen Espainiako hiriburuan, Madrilen. Emakumearen Irakaskuntzarako Elkartean trebatu zen, non Merkataritzako irakasle tituluak eta Ayas Goi Mailako titulua lortu zituen, eta Eskola Normal Zentralean matrikulatu zen.{{Sfn|Mayordomo Pérez|Agulló Díaz|2004|p=80}} Bertan Goi Mailako Maistra Normal titulua jasotzen duen. Oposizioak gainditu arte, irakasle lanetan aritu zen Elkartean. Valentzian lanpostu bat lortu zuenean, Pinedoko eta Creu Coberta delako eskoletan lan egitera joan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diccionari Biogràfic de Dones – Xarxa Vives d’Universitats|hizkuntza=es|url=https://dbd.vives.org/fitxa_biografies.php?id=873|aldizkaria=dbd.vives.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Ibilbidea == === Maistra === Prestakuntza handia zuen eta mugimendu berritzaileekin loturak izan zituen. Hezkuntza Berrirako Ligako talde valentziarreko kidea zen, “Cervantes” eskola-talde graduatuko nesken ataleko zuzendari izendatu zutenean, Valentziako graduazioan aitzindaria, [[Montessori hezkuntza|Montessori metodologia]] sartu zuen haurtzaindegi mailan. Gainera, ez zituen erakundearekiko loturak hautsi, eta irakaskuntza publikoan lan egiten zuen bitartean, Valentziako Emakumearen Irakaskuntzarako Erakundean literatura eskolak ematen zituen, erakunde horretako errektoreorde izatera iritsi baitzen.{{Sfn|Mayordomo Pérez|Agulló Díaz|2004|pp=80-82}}{{Sfn|Mayordomo Pérez|Agulló Díaz|2004|p=83}} Bere zeregin pedagogikoa ez zen geletan jardutera mugatzen. ''Maistratzaren'' duintzeaz arduratuta, elkarte profesional nagusietako kide aktiboa izan zen, eta Levanteko Maistren Federazioko presidentea izan zen (1924). Gainera, parte-hartze aktiboa izan zuen hezkuntza-arloko jardunaldi, biltzar eta ikastaroetan; horien artean, nabarmentzekoak dira Valentziako Pedagogiako Biltzar Nazionala (1909) eta Valentziako Unibertsitatean Levanteko Maistren Federazioak antolatutako Pedagogiako Kongresua (1924). Aldi berean, ongintza-lan handia egin zuen, katolizismo sozialetik hurbil zegoen ideiarekin bat etorriz, eta hainbat elkarte eta erakundetako kidea izan zen. Hainbat elkarte eta erakundetako partaidea izan zen: Valentziako San Vicenteko Eskola Arropategiaren Batzordekoa, Koloniako Patronatuko kidea izan zen, Gurutze Gorriko kide nabarmena, eta Valentziako Langileen Elkarteko ohorezko presidentea. Aurrekontu higienisten bultzatzailea izan zen, eta entzute mugimenduarekin izan zuen inplikazioa azpimarratu behar da; izan ere, Espainiako Esploratzaileen Goi Kontseiluko Valentziako presidenteordea izan zen, eta Valentziako Eskola Kolonien Batzordeko kidea, eskola inguruko erakunde horren sustatzaile aktiboenetako bat. === Hizlari === Bere jarduera pedagogiko eta sozialaz harago, hizlari nabarmena izan zen, eta era guztietako aktetan eskatzen zen haren presentzia, bai Valentzian, bai Estatuan zehar. Alderdi publizista hori idazle alderdiarekin osatzen zuen, egunkari eta aldizkari profesionaletan artikuluak argitaratuz, eta aldi berean, Probintzietako “Orrialde Pedagogikoa” zuzenduz. === Politikari === Valentziako kultur sektoreei lotua, Gil Roger literato eta politikariarekin ezkondu zen, eta harreman estuak izan zituen Lo Rat Penat elkartearekin, non Lore Jokoen mantentzailea izan zen. Ezin esan, baina, hizkuntza normalizazioaren alde lan egin zuenik. Aitzitik, Primo de Rivera diktadoreak proposatutako aberri espainiar banaezinaren ideiaren defendatzaile sutsua izan zen, eta hark, hezkuntza- eta kultura-sektoreetan izan zuen eraginaz jakitun, Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatuz izendatu zuen, «jardueren ordezkaritza» sektorearen bidez. 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktaduraren]] Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen, 1927ko urriaren 10etik 1930eko otsailaren 15era bitartean.<ref>{{Cite web|izenburua=Domínguez Atalaya, Natividad|argitaletxea=[[Congreso de los Diputados]]|url=http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/SDocum/ArchCon/SDHistoDipu/SDBuscHisDip?_piref73_1340033_73_1340032_1340032.next_page=/wc/servidorCGI&CMD=VERLST&BASE=DIPH&FMT=DIPHXDSP.fmt&DOCS=1-1&DOCORDER=FIFO&OPDEF=Y&QUERY=%28NATIVIDAD+DOMINGUEZ%29.DIPU.}}</ref> Asanbleista mailan, zenbait eztabaidatan parte hartu zuen, irakaskuntzari zegozkion kontuez arduratuz. Esku-hartze nabarmena izan zuen 1928ko maiatzaren 23ko saioan, osoko bilkuran Espainiako Lehen Mailako Irakasletzaren gutxieneko nahiak azaldu eta defendatu zituenean, eta Eduardo Calleja ministroaren erantzuna jaso zuenean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diccionari Biogràfic de Dones – Xarxa Vives d’Universitats|hizkuntza=es|url=https://dbd.vives.org/bio.php?id=873|aldizkaria=dbd.vives.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Primo de Riveraren diktadura amaitu zenean, bere presentzia desagertu egin zen, eta gaixotasun luze baten ondoren, Valentzian hil zen 1932ko hasieran. Valentzian hil zen, 1932ko urtarrilaren 11n. {{Sfn|Mayordomo Pérez|Agulló Díaz|2004|p=80}}<ref name="abc">{{Cite aldizkari|izenburua=Necrológica. Doña Natividad Domínguez|data=11 de enero de 1932|url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1932/01/13/040.html|kazeta=[[ABC (España)|ABC]]|argitaratze-lekua=Madrid}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * {{Cite aldizkari|urtea=2005|izenburua=La dictadura de Primo de Rivera. Una oportunidad para la mujer|argitaletxea=[[Universidad Nacional de Educación a Distancia]]|orrialdeak=175-190|abizena1={{maiuskula txiki|Díaz Fernández}}|izena1=Paloma|url=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv/bibliuned:ETFSerie5-7BF14B0E-2B0E-D915-2531-D21212313295/Documento.pdf|kazeta=Espacio, tiempo y forma. Serie V, Historia contemporánea|liburukia=17|argitaratze-lekua=Madrid|issn=1130-0124}} * {{Cite aldizkari|urtea=2004|izenburua=Assembleistes, diputades i procuradores dones en la res pública a l'Espanya del segle XX|argitaletxea=Centre d'Estudis Historics Internacionals|orrialdeak=411-424|abizena1={{maiuskula txiki|Duch Plana}}|izena1=Montserrat|kazeta=Estudis d'historia agraria|alea=17|argitaratze-lekua=Barcelona|issn=0210-4830}} * {{Cite aldizkari|urtea=2010|izenburua=Algunos aspectos sobre el voto femenino en la II República Española: debates parlamentarios|argitaletxea=[[Universidad de Extremadura]]|orrialdeak=261-277|abizena1={{maiuskula txiki|Monterde García}}|izena1=Juan Carlos|kazeta=Anuario de la Facultad de Derecho|alea=28|argitaratze-lekua=Cáceres|issn=0213-988X}} * Mayordomo Pérez, Alejandro; Agulló Díaz, Mª Carmen (2004). La renovació pedagògica al País Valencià. Valencia: Universitat de València. ISBN 84-370-5859-7.  == Kanpo estekak == {{Bizialdia|188ko8|1932ko|Dominguez Atalaya, Natividad}} [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Espainiako pedagogoak]] [[Kategoria:Emakume pedagogoak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Diputatuak]] 9xqi72pvppvif0d4gsaho60zo2ce8vl 0 1215628 9983862 9983605 2024-11-28T13:56:17Z Artegia 65203 9983862 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Arnold Koller''' ([[Sankt Gallen]], [[1933]]ko [[abuztuaren 29]]a) suitzar politikaria da. [[Suitzako Konfederazioko presidente]]a izan zen 1990ean 1997an. Sankt Gallenen ekonomia ikasi zuen eta ondoren jurisprudentzia Friburgo eta Berkeleyko unibertsitateetan. Abokatu gisa lan egin eta doktoretza amaitu ondoren, unibertsitateko irakasle izan zen. Alderdi Demokrata Kristauko kide izan zen. 1971tik 1986ra Suitzako Kontseilu Nazionaleko kide izan zen. 1986tik 1999ra Suitzako Kontseilu Federaleko kide izan zen, eta sailu Militarra eta Justizia eta Polizia saila zuzendu zituen. Suitzako Konfederazioko presidentea izan zen 1990 eta 1997 urteetan. 2002an Federalismoari buruzko Munduko Bigarren Konferentzia zuzendu zuen eta 2006tik 2010era Federazioen Foroko presidente izan zen. {{bizialdia|1933ko||Koller, Arnold}} {{Suitzako Konfederazioko presidenteak}} [[Kategoria:Suitzako katolikoak]] [[Kategoria:Suitzako abokatuak]] [[Kategoria:Suitzako Konfederazioko presidenteak]] iro6vedovf2wdiw1mhax8tbqw38u93e 0 1215629 9983914 9983686 2024-11-28T14:31:04Z Ixo.aroma 122096 9983914 wikitext text/x-wiki '''Katalin Antxia Abasolo''' (Aretxabaleta, Gipuzkoa, 1988) moda diseinatzaile eta jostuna da. Komunikazio ikasketetan lizentziatua eta multimedia komunikazioa masterduna. Ehungintza eta patroigintzako ikasketak egin zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hainbat arlotan lan egin du, hala nola, kazetaritzan, kulturgintzan eta irakaskuntzan. 2013az geroztik jantzigintzan lan egiten du, dioenez kreazio textila bere pasioa baita.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Instagram|url=https://www.instagram.com/athoramanthara/p/C5n57QqM3xs/|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Patroigintza eta joskintza ikastaroak ematen ditu eta hauetan berak josten dituen iezak zelan egin azaltzen die ikasleei. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Urteek aurrera egin ahala joan naiz garatzen nire proiektua" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1562929486599-katalin-antxia-urteek-aurrera-egin-ahala-joan-naiz-garatzen-nire-proiektua|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizialdia == Aretxabaletan jaio zen eta Bilbo, Trieste, Bordele eta Poitiers hiriburuetan bizi izan da. Triesten egondako denboraldiak eragin handia izan zuen beragan. Hango kontsumitzeko modua, halabeharrez izan arren, askoz pentsatuagoa, hausnartuagoa eta diskretuagoa iruditu zitzaion, geldoagoa azken batean.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aldi berean, bertako historiaren arrastoa zuen, eta herritarren gogo-aldartea ere igortzen zuen. Orduan hasi zen ohartzen janzkerarena komunikazio oinarri indartsua dela, eta janzten den horrekin ere politika egin daitekeela.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=KATALIN ANTXIA|hizkuntza=eu|data=2017-05-20|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2017-05-20-07-00/hemeroteca_articles/katalin-antxia|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Gaur egun Saran bizi da. Hantxe du publikoari zabalik dagoen bere atelierra. === Ekintzaile === 2013ean Modu bat arropa marka sortu zuen<ref name=":1" />, moda ulertzeko eta egiteko beste modu bat aldarrikatu gura izan zuen izen horrekin.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Moda jasangarria eta etikoa, zentzuz ekoitzi eta inpaktu sozial positiboa eragin. Bazterketa arriskuan dauden emakumeek josten zizkioten jantzi minimalistak<ref name=":5" /> 2019an Saran atelierra zabaldu zuen. Athora manthara izena du martxan duen proiektuak. Athora gizonezkoen alkandora da eta Manthara emakumezkoena.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Miguel Ángel|abizena=Mata|izenburua=«Me han robado el trabajo de más de seis meses y en el peor momento»|hizkuntza=es|data=2024-04-12|url=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html?ref=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Euskal kulturarekin lotuta dauden jantziak biak. Klasizismotik moda garaikideago batera egindako saiakera dira Katalinen diseinuak. Sarako atelierrean showroom-a du salgai dauden jantziekin eta neurrirako zerbitzua ere eskaintzen du.<ref name=":1" /><blockquote>''Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da.''</blockquote> === Filosofia === Garapen jasangarrirako bidean, moda ezinbesteko elementu bat dela uste du Katalinek<ref name=":4" />. Moda jasangarria defendatzen du, alde soziala, ekonomikoa eta ingurugiroa uztartu eta zaintzen dituena<ref name=":5" />, eta horri buruzko hitzaldiak eman izan ditu. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Iraupen luzeko material organikoak, eskuzko josketa, soiltasuna eta txikitasuna maite ditu.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=gaztezulo|izenburua=KATALIN ANTXIA: “Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da”|hizkuntza=eu|url=https://www.gaztezulo.eus/albisteak/katalin-antxia-201cirabazteko-ezer-badugu-bezeroekiko-kontaktu-zuzena-da201d-1/|aldizkaria=Gaztezulo|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Ehun naturalak erabiltzen ditu: kotoia, lihoa, kalamua, artilea, zeta... Garbiketa askori eusten dioten materialak darabiltza bere lanetan eta denboraren iragana hobeto jasaten duten koloreak ere aukeratzen ditu: urdina, zuria, grisa... Bestalde, lerro sinple eta soilak jarraituz mozten ditu patroiak, halako arropa gustatzen zaiolako, eta oinarrizkoek ez dutelako inoiz aspertzen bere ustez.<ref name=":6" /> Slow fashion filosofiarekin bat egiten du: zer egiten den baino, nola egiten den garrantzitsuagoa da Katalinentzat.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> Ekoizteko modua bera militantzia dela dio, ideologia bat. «Zaborra sortzen ari gara, eta horrekin oso kritikoak izan beharko ginateke. Moda jasangarria egiten duela dioen etxe batek ezin du zentzurik gabe ekoitzi. Azken finean, kotoi ekologikoz betetako zabortegi bat horixe delako, zabortegi bat. Horregatik, modaren gaur egungo ereduari buelta ematen ez bazaio, ez gara moda jasangarria egiten ariko».<ref name=":5" /> ==== Lapurreta ==== 2024ko martxoaren 21eko gauean lapurrak sartu ziren Katalin Antxia diseinatzaileak Saran duen atelierrean. Aste Santu bezpera zen eta 60 bat pieza zituen, erabat amaituta, saltzeko gertu. Horiek eta bukatu barik zituen beste hainbat eraman zizkioten, 100 jantzi inguru guztira. Sei hilabeteko lana lapurtu zioten. Baita diseinurako erabiltzen duen ordenagailu pertsonala, patroiak, argazkiak, ikastaldietan saltzeko izaten dituen makinak eta argazki kamera ere. Kolpe handia izan zen, baina "jendearen elkartasunari esker" aurrera egin du.<ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Garbi ikusi nuen lanak salbatuko ninduela" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1715343756311-katalin-antxia-garbi-ikusi-nuen-lanak-salbatuko-ninduela|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bono kanpaina bat jarri zuen abian martxoaren 21 gaueko lapurretei buelta eman eta bere jardunaz jarraitu ahal izateko.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><blockquote>''Ez dut amore emanen nere lanarekin zuek loriatu arte!''</blockquote> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == h6z395niqq04v3lijmdmevfx5onwq3b 9983936 9983914 2024-11-28T14:37:13Z Ixo.aroma 122096 9983936 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}'''Katalin Antxia Abasolo''' (Aretxabaleta, Gipuzkoa, 1988) moda diseinatzaile eta jostuna da. Komunikazio ikasketetan lizentziatua eta multimedia komunikazioa masterduna. Ehungintza eta patroigintzako ikasketak egin zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hainbat arlotan lan egin du, hala nola, kazetaritzan, kulturgintzan eta irakaskuntzan. 2013az geroztik jantzigintzan lan egiten du, dioenez kreazio textila bere pasioa baita.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Instagram|url=https://www.instagram.com/athoramanthara/p/C5n57QqM3xs/|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Patroigintza eta joskintza ikastaroak ematen ditu eta hauetan berak josten dituen iezak zelan egin azaltzen die ikasleei. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Urteek aurrera egin ahala joan naiz garatzen nire proiektua" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1562929486599-katalin-antxia-urteek-aurrera-egin-ahala-joan-naiz-garatzen-nire-proiektua|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizialdia == Aretxabaletan jaio zen eta Bilbo, Trieste, Bordele eta Poitiers hiriburuetan bizi izan da. Triesten egondako denboraldiak eragin handia izan zuen beragan. Hango kontsumitzeko modua, halabeharrez izan arren, askoz pentsatuagoa, hausnartuagoa eta diskretuagoa iruditu zitzaion, geldoagoa azken batean.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aldi berean, bertako historiaren arrastoa zuen, eta herritarren gogo-aldartea ere igortzen zuen. Orduan hasi zen ohartzen janzkerarena komunikazio oinarri indartsua dela, eta janzten den horrekin ere politika egin daitekeela.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=KATALIN ANTXIA|hizkuntza=eu|data=2017-05-20|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2017-05-20-07-00/hemeroteca_articles/katalin-antxia|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Gaur egun Saran bizi da. Hantxe du publikoari zabalik dagoen bere atelierra. === Ekintzaile === 2013ean Modu bat arropa marka sortu zuen<ref name=":1" />, moda ulertzeko eta egiteko beste modu bat aldarrikatu gura izan zuen izen horrekin.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Moda jasangarria eta etikoa, zentzuz ekoitzi eta inpaktu sozial positiboa eragin. Bazterketa arriskuan dauden emakumeek josten zizkioten jantzi minimalistak<ref name=":5" /> 2019an Saran atelierra zabaldu zuen. Athora manthara izena du martxan duen proiektuak. Athora gizonezkoen alkandora da eta Manthara emakumezkoena.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Miguel Ángel|abizena=Mata|izenburua=«Me han robado el trabajo de más de seis meses y en el peor momento»|hizkuntza=es|data=2024-04-12|url=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html?ref=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Euskal kulturarekin lotuta dauden jantziak biak. Klasizismotik moda garaikideago batera egindako saiakera dira Katalinen diseinuak. Sarako atelierrean showroom-a du salgai dauden jantziekin eta neurrirako zerbitzua ere eskaintzen du.<ref name=":1" /><blockquote>''Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da.''</blockquote> === Filosofia === Garapen jasangarrirako bidean, moda ezinbesteko elementu bat dela uste du Katalinek<ref name=":4" />. Moda jasangarria defendatzen du, alde soziala, ekonomikoa eta ingurugiroa uztartu eta zaintzen dituena<ref name=":5" />, eta horri buruzko hitzaldiak eman izan ditu. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Iraupen luzeko material organikoak, eskuzko josketa, soiltasuna eta txikitasuna maite ditu.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=gaztezulo|izenburua=KATALIN ANTXIA: “Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da”|hizkuntza=eu|url=https://www.gaztezulo.eus/albisteak/katalin-antxia-201cirabazteko-ezer-badugu-bezeroekiko-kontaktu-zuzena-da201d-1/|aldizkaria=Gaztezulo|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Ehun naturalak erabiltzen ditu: kotoia, lihoa, kalamua, artilea, zeta... Garbiketa askori eusten dioten materialak darabiltza bere lanetan eta denboraren iragana hobeto jasaten duten koloreak ere aukeratzen ditu: urdina, zuria, grisa... Bestalde, lerro sinple eta soilak jarraituz mozten ditu patroiak, halako arropa gustatzen zaiolako, eta oinarrizkoek ez dutelako inoiz aspertzen bere ustez.<ref name=":6" /> Slow fashion filosofiarekin bat egiten du: zer egiten den baino, nola egiten den garrantzitsuagoa da Katalinentzat.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> Ekoizteko modua bera militantzia dela dio, ideologia bat. «Zaborra sortzen ari gara, eta horrekin oso kritikoak izan beharko ginateke. Moda jasangarria egiten duela dioen etxe batek ezin du zentzurik gabe ekoitzi. Azken finean, kotoi ekologikoz betetako zabortegi bat horixe delako, zabortegi bat. Horregatik, modaren gaur egungo ereduari buelta ematen ez bazaio, ez gara moda jasangarria egiten ariko».<ref name=":5" /> ==== Lapurreta ==== 2024ko martxoaren 21eko gauean lapurrak sartu ziren Katalin Antxia diseinatzaileak Saran duen atelierrean. Aste Santu bezpera zen eta 60 bat pieza zituen, erabat amaituta, saltzeko gertu. Horiek eta bukatu barik zituen beste hainbat eraman zizkioten, 100 jantzi inguru guztira. Sei hilabeteko lana lapurtu zioten. Baita diseinurako erabiltzen duen ordenagailu pertsonala, patroiak, argazkiak, ikastaldietan saltzeko izaten dituen makinak eta argazki kamera ere. Kolpe handia izan zen, baina "jendearen elkartasunari esker" aurrera egin du.<ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Garbi ikusi nuen lanak salbatuko ninduela" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1715343756311-katalin-antxia-garbi-ikusi-nuen-lanak-salbatuko-ninduela|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bono kanpaina bat jarri zuen abian martxoaren 21 gaueko lapurretei buelta eman eta bere jardunaz jarraitu ahal izateko.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><blockquote>''Ez dut amore emanen nere lanarekin zuek loriatu arte!''</blockquote> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{bizialdia|1988ko||Antxia Abasolo, Katalin}} [[Kategoria:Aretxabaletarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume ekintzaileak]] 2mzp29m5vyrpsars8006ynstce4vjdn 9983956 9983936 2024-11-28T14:46:08Z Ixo.aroma 122096 Ixo.aroma wikilariak «[[Lankide:Ixo.aroma]]» orria «[[Katalin Antxia Abasolo]]» izenera aldatu du: biografia sortzen 9983936 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}'''Katalin Antxia Abasolo''' (Aretxabaleta, Gipuzkoa, 1988) moda diseinatzaile eta jostuna da. Komunikazio ikasketetan lizentziatua eta multimedia komunikazioa masterduna. Ehungintza eta patroigintzako ikasketak egin zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hainbat arlotan lan egin du, hala nola, kazetaritzan, kulturgintzan eta irakaskuntzan. 2013az geroztik jantzigintzan lan egiten du, dioenez kreazio textila bere pasioa baita.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Instagram|url=https://www.instagram.com/athoramanthara/p/C5n57QqM3xs/|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Patroigintza eta joskintza ikastaroak ematen ditu eta hauetan berak josten dituen iezak zelan egin azaltzen die ikasleei. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Urteek aurrera egin ahala joan naiz garatzen nire proiektua" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1562929486599-katalin-antxia-urteek-aurrera-egin-ahala-joan-naiz-garatzen-nire-proiektua|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizialdia == Aretxabaletan jaio zen eta Bilbo, Trieste, Bordele eta Poitiers hiriburuetan bizi izan da. Triesten egondako denboraldiak eragin handia izan zuen beragan. Hango kontsumitzeko modua, halabeharrez izan arren, askoz pentsatuagoa, hausnartuagoa eta diskretuagoa iruditu zitzaion, geldoagoa azken batean.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aldi berean, bertako historiaren arrastoa zuen, eta herritarren gogo-aldartea ere igortzen zuen. Orduan hasi zen ohartzen janzkerarena komunikazio oinarri indartsua dela, eta janzten den horrekin ere politika egin daitekeela.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=KATALIN ANTXIA|hizkuntza=eu|data=2017-05-20|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2017-05-20-07-00/hemeroteca_articles/katalin-antxia|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Gaur egun Saran bizi da. Hantxe du publikoari zabalik dagoen bere atelierra. === Ekintzaile === 2013ean Modu bat arropa marka sortu zuen<ref name=":1" />, moda ulertzeko eta egiteko beste modu bat aldarrikatu gura izan zuen izen horrekin.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Moda jasangarria eta etikoa, zentzuz ekoitzi eta inpaktu sozial positiboa eragin. Bazterketa arriskuan dauden emakumeek josten zizkioten jantzi minimalistak<ref name=":5" /> 2019an Saran atelierra zabaldu zuen. Athora manthara izena du martxan duen proiektuak. Athora gizonezkoen alkandora da eta Manthara emakumezkoena.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Miguel Ángel|abizena=Mata|izenburua=«Me han robado el trabajo de más de seis meses y en el peor momento»|hizkuntza=es|data=2024-04-12|url=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html?ref=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Euskal kulturarekin lotuta dauden jantziak biak. Klasizismotik moda garaikideago batera egindako saiakera dira Katalinen diseinuak. Sarako atelierrean showroom-a du salgai dauden jantziekin eta neurrirako zerbitzua ere eskaintzen du.<ref name=":1" /><blockquote>''Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da.''</blockquote> === Filosofia === Garapen jasangarrirako bidean, moda ezinbesteko elementu bat dela uste du Katalinek<ref name=":4" />. Moda jasangarria defendatzen du, alde soziala, ekonomikoa eta ingurugiroa uztartu eta zaintzen dituena<ref name=":5" />, eta horri buruzko hitzaldiak eman izan ditu. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Iraupen luzeko material organikoak, eskuzko josketa, soiltasuna eta txikitasuna maite ditu.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=gaztezulo|izenburua=KATALIN ANTXIA: “Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da”|hizkuntza=eu|url=https://www.gaztezulo.eus/albisteak/katalin-antxia-201cirabazteko-ezer-badugu-bezeroekiko-kontaktu-zuzena-da201d-1/|aldizkaria=Gaztezulo|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Ehun naturalak erabiltzen ditu: kotoia, lihoa, kalamua, artilea, zeta... Garbiketa askori eusten dioten materialak darabiltza bere lanetan eta denboraren iragana hobeto jasaten duten koloreak ere aukeratzen ditu: urdina, zuria, grisa... Bestalde, lerro sinple eta soilak jarraituz mozten ditu patroiak, halako arropa gustatzen zaiolako, eta oinarrizkoek ez dutelako inoiz aspertzen bere ustez.<ref name=":6" /> Slow fashion filosofiarekin bat egiten du: zer egiten den baino, nola egiten den garrantzitsuagoa da Katalinentzat.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> Ekoizteko modua bera militantzia dela dio, ideologia bat. «Zaborra sortzen ari gara, eta horrekin oso kritikoak izan beharko ginateke. Moda jasangarria egiten duela dioen etxe batek ezin du zentzurik gabe ekoitzi. Azken finean, kotoi ekologikoz betetako zabortegi bat horixe delako, zabortegi bat. Horregatik, modaren gaur egungo ereduari buelta ematen ez bazaio, ez gara moda jasangarria egiten ariko».<ref name=":5" /> ==== Lapurreta ==== 2024ko martxoaren 21eko gauean lapurrak sartu ziren Katalin Antxia diseinatzaileak Saran duen atelierrean. Aste Santu bezpera zen eta 60 bat pieza zituen, erabat amaituta, saltzeko gertu. Horiek eta bukatu barik zituen beste hainbat eraman zizkioten, 100 jantzi inguru guztira. Sei hilabeteko lana lapurtu zioten. Baita diseinurako erabiltzen duen ordenagailu pertsonala, patroiak, argazkiak, ikastaldietan saltzeko izaten dituen makinak eta argazki kamera ere. Kolpe handia izan zen, baina "jendearen elkartasunari esker" aurrera egin du.<ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Garbi ikusi nuen lanak salbatuko ninduela" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1715343756311-katalin-antxia-garbi-ikusi-nuen-lanak-salbatuko-ninduela|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bono kanpaina bat jarri zuen abian martxoaren 21 gaueko lapurretei buelta eman eta bere jardunaz jarraitu ahal izateko.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><blockquote>''Ez dut amore emanen nere lanarekin zuek loriatu arte!''</blockquote> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{bizialdia|1988ko||Antxia Abasolo, Katalin}} [[Kategoria:Aretxabaletarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume ekintzaileak]] 2mzp29m5vyrpsars8006ynstce4vjdn 9984043 9983956 2024-11-28T16:05:36Z Wikimaribarre 88969 txukuntzea 9984043 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}'''Katalin Antxia Abasolo''' ([[Aretxabaleta]], [[Gipuzkoa]], [[1988]]) moda diseinatzaile eta [[Joskintza|jostuna]] da. Komunikazio ikasketetan lizentziatua eta multimedia komunikazioa masterduna [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]]. Ehungintza eta patroigintzako ikasketak egin zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hainbat arlotan lan egin du, hala nola, kazetaritzan, kulturgintzan eta irakaskuntzan. 2013az geroztik jantzigintzan lan egiten du, dioenez kreazio textila bere pasioa baita.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Instagram|url=https://www.instagram.com/athoramanthara/p/C5n57QqM3xs/|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Patroigintza eta joskintza ikastaroak ematen ditu eta hauetan berak josten dituen iezak zelan egin azaltzen die ikasleei. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Urteek aurrera egin ahala joan naiz garatzen nire proiektua" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1562929486599-katalin-antxia-urteek-aurrera-egin-ahala-joan-naiz-garatzen-nire-proiektua|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizialdia == Aretxabaletan jaio zen eta [[Bilbo]], [[Trieste]], [[Bordele]] eta [[Poitiers]] hiriburuetan bizi izan da. Triesten egondako denboraldiak eragin handia izan zuen beragan. Hango kontsumitzeko modua, halabeharrez izan arren, askoz pentsatuagoa, hausnartuagoa eta diskretuagoa iruditu zitzaion, geldoagoa azken batean.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aldi berean, bertako historiaren arrastoa zuen, eta herritarren gogo-aldartea ere igortzen zuen. Orduan hasi zen ohartzen janzkerarena komunikazio oinarri indartsua dela, eta janzten den horrekin ere politika egin daitekeela.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=KATALIN ANTXIA|hizkuntza=eu|data=2017-05-20|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2017-05-20-07-00/hemeroteca_articles/katalin-antxia|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Gaur egun [[Sara|Saran]] ([[Lapurdi]]) bizi da. Hantxe du publikoari zabalik dagoen bere atelierra. === Ekintzaile === 2013ean Modu bat arropa marka sortu zuen<ref name=":1" />, moda ulertzeko eta egiteko beste modu bat aldarrikatu gura izan zuen izen horrekin.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Moda jasangarria eta etikoa, zentzuz ekoitzi eta inpaktu sozial positiboa eragin. Bazterketa arriskuan dauden emakumeek josten zizkioten jantzi minimalistak<ref name=":5" /> 2019an Saran atelierra zabaldu zuen. ''Athora manthara'' izena du martxan duen proiektuak. Athora gizonezkoen alkandora da eta Manthara emakumezkoena.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Miguel Ángel|abizena=Mata|izenburua=«Me han robado el trabajo de más de seis meses y en el peor momento»|hizkuntza=es|data=2024-04-12|url=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html?ref=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Euskal kulturarekin lotuta dauden jantziak biak. Klasizismotik moda garaikideago batera egindako saiakera dira Katalinen diseinuak. Sarako atelierrean showroom-a du salgai dauden jantziekin eta neurrirako zerbitzua ere eskaintzen du.<ref name=":1" /><blockquote>''Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da.''</blockquote> === Filosofia === Garapen jasangarrirako bidean, moda ezinbesteko elementu bat dela uste du Katalinek.<ref name=":4" />Moda jasangarria defendatzen du, alde soziala, ekonomikoa eta ingurugiroa uztartu eta zaintzen dituena,<ref name=":5" /> eta horri buruzko hitzaldiak eman izan ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Iraupen luzeko material organikoak, eskuzko josketa, soiltasuna eta txikitasuna maite ditu.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=gaztezulo|izenburua=KATALIN ANTXIA: “Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da”|hizkuntza=eu|url=https://www.gaztezulo.eus/albisteak/katalin-antxia-201cirabazteko-ezer-badugu-bezeroekiko-kontaktu-zuzena-da201d-1/|aldizkaria=Gaztezulo|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Ehun naturalak erabiltzen ditu: kotoia, lihoa, kalamua, artilea, zeta... Garbiketa askori eusten dioten materialak darabiltza bere lanetan eta denboraren iragana hobeto jasaten duten koloreak ere aukeratzen ditu: urdina, zuria, grisa... Bestalde, lerro sinple eta soilak jarraituz mozten ditu patroiak, halako arropa gustatzen zaiolako, eta oinarrizkoek ez dutelako inoiz aspertzen bere ustez.<ref name=":6" />''Slow fashion'' filosofiarekin bat egiten du: zer egiten den baino, nola egiten den garrantzitsuagoa da Katalinentzat.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> Ekoizteko modua bera militantzia dela dio, ideologia bat. «Zaborra sortzen ari gara, eta horrekin oso kritikoak izan beharko ginateke. Moda jasangarria egiten duela dioen etxe batek ezin du zentzurik gabe ekoitzi. Azken finean, kotoi ekologikoz betetako zabortegi bat horixe delako, zabortegi bat. Horregatik, modaren gaur egungo ereduari buelta ematen ez bazaio, ez gara moda jasangarria egiten ariko».<ref name=":5" /> ==== Lapurreta ==== 2024ko martxoaren 21eko gauean lapurrak sartu ziren Katalin Antxia diseinatzaileak Saran duen atelierrean. [[Aste Santua|Aste Santu]] bezpera zen eta 60 bat pieza zituen, erabat amaituta, saltzeko gertu. Horiek eta bukatu barik zituen beste hainbat eraman zizkioten, 100 jantzi inguru guztira. Sei hilabeteko lana lapurtu zioten. Baita diseinurako erabiltzen duen ordenagailu pertsonala, patroiak, argazkiak, ikastaldietan saltzeko izaten dituen makinak eta argazki kamera ere. Kolpe handia izan zen, baina "jendearen elkartasunari esker" aurrera egin du.<ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Garbi ikusi nuen lanak salbatuko ninduela" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1715343756311-katalin-antxia-garbi-ikusi-nuen-lanak-salbatuko-ninduela|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Bono kanpaina bat jarri zuen abian martxoaren 21 gaueko lapurretei buelta eman eta bere jardunaz jarraitu ahal izateko.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><blockquote>''Ez dut amore emanen nere lanarekin zuek loriatu arte!''</blockquote> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == {{bizialdia|1988ko||Antxia Abasolo, Katalin}} [[Kategoria:Aretxabaletarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume ekintzaileak]] [[Kategoria:Emakume jostunak]] [[Kategoria:Moda diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume moda diseinatzaileak]] r6lhqos3fbouo30gcevm2v0ugbbpmxj 9984053 9984043 2024-11-28T16:10:59Z Wikimaribarre 88969 /* Erreferentziak */ 9984053 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}}'''Katalin Antxia Abasolo''' ([[Aretxabaleta]], [[Gipuzkoa]], [[1988]]) moda diseinatzaile eta [[Joskintza|jostuna]] da. 2013az geroztik jantzigintzan lan egiten du, dioenez kreazio textila bere pasioa baita.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Instagram|url=https://www.instagram.com/athoramanthara/p/C5n57QqM3xs/|aldizkaria=www.instagram.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Patroigintza eta joskintza ikastaroak ematen ditu eta hauetan berak josten dituen piezak zelan egin azaltzen die ikasleei. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Urteek aurrera egin ahala joan naiz garatzen nire proiektua" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1562929486599-katalin-antxia-urteek-aurrera-egin-ahala-joan-naiz-garatzen-nire-proiektua|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizialdia == Aretxabaletan jaio zen eta [[Bilbo]], [[Trieste]], [[Bordele]] eta [[Poitiers]] hiriburuetan bizi izan da. Triesten egondako denboraldiak eragin handia izan zuen beragan. Hango kontsumitzeko modua, halabeharrez izan arren, askoz pentsatuagoa, hausnartuagoa eta diskretuagoa iruditu zitzaion, geldoagoa azken batean.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aldi berean, bertako historiaren arrastoa zuen, eta herritarren gogo-aldartea ere igortzen zuen. Orduan hasi zen ohartzen janzkerarena komunikazio oinarri indartsua dela, eta janzten den horrekin ere politika egin daitekeela.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Herritar Berri|abizena=SLU|izenburua=KATALIN ANTXIA|hizkuntza=eu|data=2017-05-20|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2017-05-20-07-00/hemeroteca_articles/katalin-antxia|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Gaur egun [[Sara|Saran]] ([[Lapurdi]]) bizi da. Hantxe du publikoari zabalik dagoen bere atelierra. === Formakuntza === Komunikazio ikasketetan lizentziatua eta multimedia komunikazioa masterduna [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]]. Ehungintza eta patroigintzako ikasketak egin zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Hainbat arlotan lan egin du, hala nola, kazetaritzan, kulturgintzan eta irakaskuntzan. === Ekintzaile === 2013ean Modu bat arropa marka sortu zuen<ref name=":1" />, moda ulertzeko eta egiteko beste modu bat aldarrikatu gura izan zuen izen horrekin.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia, moda ulertzeko beste modu bat|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/azpimarra/bideoak/osoa/3615714/bideoa-katalin-antxia-moda-ulertzeko-beste-modu-bat/|aldizkaria=EITB|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Moda jasangarria eta etikoa, zentzuz ekoitzi eta inpaktu sozial positiboa eragin. Bazterketa arriskuan dauden emakumeek josten zizkioten jantzi minimalistak<ref name=":5" /> 2019an Saran atelierra zabaldu zuen. ''Athora manthara'' izena du martxan duen proiektuak. Athora gizonezkoen alkandora da eta Manthara emakumezkoena.<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Miguel Ángel|abizena=Mata|izenburua=«Me han robado el trabajo de más de seis meses y en el peor momento»|hizkuntza=es|data=2024-04-12|url=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html?ref=https://www.diariovasco.com/gipuzkoa/robado-trabajo-seis-meses-peor-momento-20240412063127-nt.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Euskal kulturarekin lotuta dauden jantziak biak. Klasizismotik moda garaikideago batera egindako saiakera dira Katalinen diseinuak. Sarako atelierrean showroom-a du salgai dauden jantziekin eta neurrirako zerbitzua ere eskaintzen du.<ref name=":1" /><blockquote>''Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da.''</blockquote> === Filosofia === Garapen jasangarrirako bidean, moda ezinbesteko elementu bat dela uste du Katalinek.<ref name=":4" />Moda jasangarria defendatzen du, alde soziala, ekonomikoa eta ingurugiroa uztartu eta zaintzen dituena,<ref name=":5" /> eta horri buruzko hitzaldiak eman izan ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=KATALIN ANTXIA: ‘Zaindu zure modua. Moda jasangarriaren klabeak’ - Goienagusi|hizkuntza=eu-ES|data=2022-11-22|url=https://goienagusi.eus/event/kattalin-antxia-zaindu-zure-modua/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Iraupen luzeko material organikoak, eskuzko josketa, soiltasuna eta txikitasuna maite ditu.<ref name=":6">{{Erreferentzia|abizena=gaztezulo|izenburua=KATALIN ANTXIA: “Irabazteko ezer badugu, bezeroekiko kontaktu zuzena da”|hizkuntza=eu|url=https://www.gaztezulo.eus/albisteak/katalin-antxia-201cirabazteko-ezer-badugu-bezeroekiko-kontaktu-zuzena-da201d-1/|aldizkaria=Gaztezulo|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Ehun naturalak erabiltzen ditu: kotoia, lihoa, kalamua, artilea, zeta... Garbiketa askori eusten dioten materialak darabiltza bere lanetan eta denboraren iragana hobeto jasaten duten koloreak ere aukeratzen ditu: urdina, zuria, grisa... Bestalde, lerro sinple eta soilak jarraituz mozten ditu patroiak, halako arropa gustatzen zaiolako, eta oinarrizkoek ez dutelako inoiz aspertzen bere ustez.<ref name=":6" />''Slow fashion'' filosofiarekin bat egiten du: zer egiten den baino, nola egiten den garrantzitsuagoa da Katalinentzat.<ref name=":0" /><ref name=":3" /> Ekoizteko modua bera militantzia dela dio, ideologia bat. «Zaborra sortzen ari gara, eta horrekin oso kritikoak izan beharko ginateke. Moda jasangarria egiten duela dioen etxe batek ezin du zentzurik gabe ekoitzi. Azken finean, kotoi ekologikoz betetako zabortegi bat horixe delako, zabortegi bat. Horregatik, modaren gaur egungo ereduari buelta ematen ez bazaio, ez gara moda jasangarria egiten ariko».<ref name=":5" /> ==== Lapurreta ==== 2024ko martxoaren 21eko gauean lapurrak sartu ziren Katalin Antxia diseinatzaileak Saran duen atelierrean. [[Aste Santua|Aste Santu]] bezpera zen eta 60 bat pieza zituen, erabat amaituta, saltzeko gertu. Horiek eta bukatu barik zituen beste hainbat eraman zizkioten, 100 jantzi inguru guztira. Sei hilabeteko lana lapurtu zioten. Baita diseinurako erabiltzen duen ordenagailu pertsonala, patroiak, argazkiak, ikastaldietan saltzeko izaten dituen makinak eta argazki kamera ere. Kolpe handia izan zen, baina "jendearen elkartasunari esker" aurrera egin du.<ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Katalin Antxia: "Garbi ikusi nuen lanak salbatuko ninduela" - Aretxabaleta|hizkuntza=eu|url=https://goiena.eus/aretxabaleta/1715343756311-katalin-antxia-garbi-ikusi-nuen-lanak-salbatuko-ninduela|aldizkaria=Goiena.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref>Bono kanpaina bat jarri zuen abian martxoaren 21 gaueko lapurretei buelta eman eta bere jardunaz jarraitu ahal izateko.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><blockquote>''Ez dut amore emanen nere lanarekin zuek loriatu arte!''</blockquote> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1988ko||Antxia Abasolo, Katalin}} [[Kategoria:Aretxabaletarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume ekintzaileak]] [[Kategoria:Emakume jostunak]] [[Kategoria:Moda diseinatzaileak]] [[Kategoria:Emakume moda diseinatzaileak]] oqcn9wvnckmo3qmp70ciic7jn2ulpzr 0 1215630 9984773 9983634 2024-11-29T11:17:14Z Txus.aparicio 20653 9984773 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Ikoitz Arrese Otegi''' ([[Barakaldo]], 1987) euskal politikaria da, eta [[Euskal Herria Bildu]] koalizioaren diputatua da [[Eusko Legebiltzarra|Eusko Legebiltzarrean]], [[2020ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2020ko]] hauteskundeetatik.<ref>{{Cite news|izenburua=Tres expresos de ETA entre los 22 diputados de Bildu en el Parlamento Vasco|egilea=M. O.|data=13 de julio de 2020|url=https://www.elespanol.com/espana/politica/20200713/expresos-eta-diputados-bildu-parlamento-vasco/504949901_0.html|accessdate=9 de septiembre de 2022}}</ref><ref name="pv">{{Cite web|izenburua=Arrese Otegi, Ikoitz|egilea=[[Eusko Legebiltzarra]]|url=https://www.legebiltzarra.eus/fichas/c_942_SM.html|accessdate=9 de septiembre de 2022}}</ref> == Biografia == [[Fernando Grande-Marlaska|Fernando Grande-Marlaskak]], orduan [[Espainiako Auzitegi Nazionala|Auzitegi]] Nazionaleko epailea zenak, emandako auto baten ondorioz, Arrese 2010eko urriaren 22an atxilotu zuten, ezker abertzalearen inguruko beste bost lagunekin batera, [[Segi|Segiko]], [[Haika]] eta [[Jarrai|Jarrairen]] jarraitzailea zen gazte erakundeko kide izatea egotzita. Segi erakundea 2002an legez kanpo utzi zuten [[Euskadi Ta Askatasuna]] (ETA) euskal erakunde armatuarekin lotura izateagatik.<ref>{{Cite news|izenburua=Detenidos en Vizcaya Xabat Morán, Javier Bidaurre, Imanol Beristaín, Ikoitz Arrese, Rubén Villa e Irati Tobar|egilea=[[Europa Press]]|data=22 de octubre de 2010|url=https://www.europapress.es/euskadi/noticia-detenidos-vizcaya-xabat-moran-javier-bidaurre-imanol-beristain-ikoitz-arrese-ruben-villa-irati-tobar-20101022064335.html|accessdate=9 de septiembre de 2022}}</ref> Urte batzuk geroago, atxilotuta egon zen bitartean [[Espainiako Polizia Nazionala|Polizia Nazionalaren]] partetik torturak jasan zituela salatu zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Un parlamentario de EH Bildu denuncia que fue torturado con “interrogatorios semidesnudo y pistola en la sien” en 2010|egilea=Rubén Pereda|data=22 de octubre de 2021|url=https://www.eldiario.es/euskadi/parlamentario-eh-bildu-denuncia-torturado-interrogatorios-semidesnudo-pistola-sien-2010_1_8420669.html|accessdate=9 de septiembre de 2022}}</ref> 2017tik ari da [[Euskal Herria Bildu|Euskal Herria Bilduko]] Hezkuntza idazkaria izaten.<ref name="pv">{{Cite web|izenburua=Arrese Otegi, Ikoitz|egilea=[[Eusko Legebiltzarra]]|url=https://www.legebiltzarra.eus/fichas/c_942_SM.html|accessdate=9 de septiembre de 2022}}</ref> Koalizio abertzalearen zerrendetan izan zen [[2020ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak|2020ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan]], eta eserleku bat lortu zuen [[Bizkaiko hauteskunde-barrutia|Bizkaiko hauteskunde-barrutian]].<ref name="pv" /> Urte horretako abuztuaren 3tik legebiltzarkide da.<ref name="pv" /> Horrez gain, Hezkuntza Batzordeko presidenteordea, [[EiTB|EiTBko]] Kontrol Batzordeko eta Kultura, Euskara eta Kirol Saileko batzordekidea eta [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitateko]] Gizarte Kontseiluaren aurrean Legebiltzarreko ordezkaria izan da.<ref name="pv" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|||Arrese Otegi, Ikoitz}} [[Kategoria:Euskal Herria Bilduko hautetsiak]] [[Kategoria:Eusko Legebiltzarreko legebiltzarkideak XIII. legegintzaldian]] [[Kategoria:Eusko Legebiltzarreko legebiltzarkideak XII. legegintzaldian]] [[Kategoria:Euskal politikariak]] i640h266juy7uizbm07hw4cqb5bc28a 8 1215640 9983704 9983700 2024-11-28T12:00:43Z Theklan 336 9983704 css text/css /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ .vector-typeahead-search-container {display: none;} /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} 6hbpglajlxbsx3jelv5hceyo2kh36re 9983713 9983704 2024-11-28T12:10:06Z Theklan 336 9983713 css text/css /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ .vector-typeahead-search-container {display: none !important;} /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} 54xv2h57mwwhtqs574ng6i3edldlqa4 9983714 9983713 2024-11-28T12:10:59Z Theklan 336 9983714 css text/css /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ #p-search { visibility: hidden; } /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} 0zfisy5l0hc8igwoj6w8a2shoa54ed0 9983867 9983714 2024-11-28T13:57:36Z Theklan 336 9983867 css text/css /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ #p-search { visibility: hidden; } /* Bilaketa emaitzak */ .mw-search-exists, #mw-interwiki-results { display: none !important; } /*** Tipografia ***/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} 8af10ujz9c1gxzx2ugf0a3gqegs0zrm 9983906 9983867 2024-11-28T14:28:57Z Theklan 336 9983906 css text/css /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ #p-search { visibility: hidden; } /* Bilaketa emaitzak */ .mw-search-exists, #mw-interwiki-results { display: none !important; } /*** Tipografia ***/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .txikipedia-lotura { font-family: 'GochiHand'; font-size: 1.1em; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } /*** Logoa ****/ .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} s6n21c4vlz9lqddmpdhatgimh8bq09a 9983949 9983906 2024-11-28T14:41:20Z Theklan 336 9983949 css text/css /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ #p-search { visibility: hidden; } /* Bilaketa emaitzak */ .mw-search-exists, #mw-interwiki-results, #wdsearch_container { display: none !important; } /*** Tipografia ***/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .txikipedia-lotura { font-family: 'GochiHand'; font-size: 1.1em; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } /*** Logoa ****/ .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} 95anpx4p70apkriu3hfbemrwvwe3ufg 9983954 9983949 2024-11-28T14:45:34Z Theklan 336 9983954 css text/css /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ #p-search { visibility: hidden; } /* Bilaketa emaitzak */ .mw-search-exists, #mw-interwiki-results, #wdsearch_container { display: none !important; } /*** Tipografia ***/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .txikipedia-lotura, .mw-search-result-heading a { font-family: 'GochiHand'; font-size: 1.1em; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } /*** Logoa ****/ .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} k2ficc4lmdu3963m9i0mpodjqpaakjs 9983960 9983954 2024-11-28T14:46:20Z Theklan 336 9983960 css text/css /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ #p-search { visibility: hidden; } /* Bilaketa emaitzak */ .mw-search-exists, #mw-interwiki-results, #wdsearch_container { display: none !important; } /*** Tipografia ***/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .txikipedia-lotura { font-family: 'GochiHand'; font-size: 1.1em; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } .mw-search-result-heading a { font-family: 'GochiHand'; font-size: 1.2em; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } /*** Logoa ****/ .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} baoj5nkpuhkvaafzljtyamukc3cxwk2 9983964 9983960 2024-11-28T14:48:03Z Theklan 336 9983964 css text/css /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ #p-search { visibility: hidden; } /* Bilaketa emaitzak */ .mw-search-exists, #mw-interwiki-results, #wdsearch_container { display: none !important; } /*** Tipografia ***/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .txikipedia-lotura { font-family: 'GochiHand'; font-size: 1.1em; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } .mw-search-result-heading a { font-family: 'GochiHand'; font-size: 1.2em !important; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } /*** Logoa ****/ .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} 33pmss2gprgrpq6radxsoicbgfle1n9 9983971 9983964 2024-11-28T14:51:31Z Theklan 336 9983971 css text/css /****************************/ /*** TXIKIPEDIA ***/ /****************************/ /* GOIKO BILATZAILEA KENDU */ #p-search { visibility: hidden; } /* Bilaketa emaitzak */ .mw-search-exists, #mw-interwiki-results, #wdsearch_container { display: none !important; } /*** Tipografia ***/ @font-face { font-family: 'GochiHand'; src: url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff2) format("woff2"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.woff) format("woff"), url(https://eu.wikipedia.org/w/extensions/UniversalLanguageSelector/data/fontrepo/fonts/GochiHand/GochiHand-Regular.ttf) format("ttf"); } .ns-104 {font-size: 110%;} .ns-104 #mw-content-text {font-size: 120%;} .txikipedia-lotura { font-family: 'GochiHand'; font-size: 1.1em; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } .mw-search-result-heading a { font-family: 'GochiHand'; font-size: 2em !important; border-bottom: 2px solid #00af89; line-height: 1em; } /*** Logoa ****/ .ns-104 .mw-logo-wordmark { box-sizing: border-box; padding-left: 132px; /* width of the original workmark image */ background: center / contain no-repeat url("https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/Txikipedia.svg"); height: 1.5em !important; width: 0; } .ns-104 .mw-logo-tagline { box-sizing: border-box; margin-top: 0; width: 0; padding-left: 132px; /* width of the original tagline image */ background: center / contain no-repeat url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Txiki_eta_aske.png/115px-Txiki_eta_aske.png"); } #catlinks a[title="Kategoria:Txikipedia"] { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: contain; background-repeat: no-repeat; background-position: left bottom; } #ca-nstab-txikipedia a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/140px-Txikipedia.svg.png); background-size: 90%; background-repeat: no-repeat; background-position: center 70%; padding-right: 5px; } /*#ca-nstab-txikipedia a::after { content: ""; position: absolute; right: 0; bottom: 0; width: 1px; background-image: linear-gradient(to bottom,rgba(167,215,249,0) 0,#a7d7f9 100%); height: 3.07692308em; padding-top: 1.25em; box-sizing: border-box; } */ #ca-nstab-txikipedia.new a { color: transparent !important; background-image: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Txikipedia-gehitu.svg); background-size: 26px; background-repeat: no-repeat; background-position: center 1.5em; padding-left: 0; padding-right: 0; font-size: 0.8125em; padding-top: 1.25em; width: 40px; overflow: hidden; } .ns-104 #firstHeading, .ns-104 .wpb-name {font-family: 'GochiHand', cursive !important;} .page-Txikipedia_Azala #firstHeading, .ns-104 #siteNotice {display: none;} a.mw-changeslist-title[title^="Txikipedia"]:after { content: url(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Txikipedia.svg/60px-Txikipedia.svg.png); } .ns-104 .wpb-topbanner {max-height: 200px;} .ns-104 .searchboxInput {font-family: 'GochiHand' !important;} 8i3aulv317mjmgakssoebtbs5vhkult 1 1215641 9983719 2024-11-28T12:19:41Z CrashLogger 132708 /* Beste hizkuntzen artikuluekin loturak */ atal berria 9983719 wikitext text/x-wiki == Beste hizkuntzen artikuluekin loturak == Artikulu hau elektronikako FIFO bufferrekin dago erlazionatuta. Ikusi Ingelesezko, Katalanezko eta Gaztelerazko hizkuntzetan klik egitean. LIFO artikulua Ingelesezko, Gaztelerazko eta FIFO + LIFO artikuluekin, eta katalanezko (FIFO (comptabilitat)) artikuluarekin erlazionatuta dago. Tokiz mugituko nuke, baina oraindik ez dakit zelan egin eta ez dut inor lan gehiagorekin molestatu nahi. [[Lankide:CrashLogger|CrashLogger]] ([[Lankide eztabaida:CrashLogger|eztabaida]]) 13:19, 28 azaroa 2024 (CET) fy1qutrxapcjoeue60uk7d34uzby8pn 9983766 9983719 2024-11-28T13:09:14Z Xabier Armendaritz 448 /* Beste hizkuntzen artikuluekin loturak */ 9983766 wikitext text/x-wiki == Beste hizkuntzen artikuluekiko loturak == Artikulu hau elektronikako FIFO bufferrekin dago erlazionatuta. Ikusi Ingelesezko, Katalanezko eta Gaztelerazko hizkuntzetan klik egitean. LIFO artikulua Ingelesezko, Gaztelerazko eta FIFO + LIFO artikuluekin, eta katalanezko (FIFO (comptabilitat)) artikuluarekin erlazionatuta dago. Tokiz mugituko nuke, baina oraindik ez dakit zelan egin eta ez dut inor lan gehiagorekin molestatu nahi. [[Lankide:CrashLogger|CrashLogger]] ([[Lankide eztabaida:CrashLogger|eztabaida]]) 13:19, 28 azaroa 2024 (CET) * {{egina}}. --[[Lankide:Xabier_Armendaritz|Xabier Armendaritz]] [[Fitxategi:Icons-mini-comment new.gif|18px|link=Lankide eztabaida:Xabier_Armendaritz]] 2024-11-28, 13:08 ([[UTC]]) 14:08, 28 azaroa 2024 (CET) 343k22n83irogafsjxqwdtcs6iaabw9 9983770 9983766 2024-11-28T13:09:37Z Xabier Armendaritz 448 /* Beste hizkuntzen artikuluekiko loturak */ 9983770 wikitext text/x-wiki == Beste hizkuntzen artikuluekiko loturak == Artikulu hau elektronikako FIFO bufferrekin dago erlazionatuta. Ikusi Ingelesezko, Katalanezko eta Gaztelerazko hizkuntzetan klik egitean. LIFO artikulua Ingelesezko, Gaztelerazko eta FIFO + LIFO artikuluekin, eta katalanezko (FIFO (comptabilitat)) artikuluarekin erlazionatuta dago. Tokiz mugituko nuke, baina oraindik ez dakit zelan egin eta ez dut inor lan gehiagorekin molestatu nahi. [[Lankide:CrashLogger|CrashLogger]] ([[Lankide eztabaida:CrashLogger|eztabaida]]) 13:19, 28 azaroa 2024 (CET) : {{egina}}. --[[Lankide:Xabier_Armendaritz|Xabier Armendaritz]] [[Fitxategi:Icons-mini-comment new.gif|18px|link=Lankide eztabaida:Xabier_Armendaritz]] 2024-11-28, 13:08 ([[UTC]]) 14:08, 28 azaroa 2024 (CET) py3gjfxp14mgihae5ws5w2fo184qr3t 0 1215642 9983730 2024-11-28T12:29:17Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[Gorputz finituak]]» orria «[[Gorputz finitu]]» izenera aldatu du 9983730 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Gorputz finitu]] t1uxzxhhsjruslklo8wcntwwdmeu5sr 0 1215643 9983735 2024-11-28T12:30:27Z Xabier Armendaritz 448 Xabier Armendaritz wikilariak «[[LIFO (kontabilitatea)]]» orria «[[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)]]» izenera aldatu du 9983735 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)]] 7zblb4c8ozag8in5qq1ohuq9bvjvnsr 0 1215644 9983742 2024-11-28T12:48:20Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Cornélius Cees Bal''' ([[Kwadendamme]], [[1951]]ko [[azaroaren 21]]a) txirrindulari nederlandar ohia da, profesionala 1972tik 1979ra. == Kirol ibilbidea == 1,80 metro eta 72 kiloko atleta honen lorpenik aipagarriena, 1974ko [[Flandriako Tourra]] lasterketa klasikoa izan zen. Baalek 19 segundoko aldea atera zion 28 txirrindulariz osatutako tropelari, [[Frans Verbeeck]], [[Walter Godefroot]] eta [[Eddy Merckx]] txapeldun belgikarren au...» 9983742 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cornélius Cees Bal''' ([[Kwadendamme]], [[1951]]ko [[azaroaren 21]]a) txirrindulari nederlandar ohia da, profesionala 1972tik 1979ra. == Kirol ibilbidea == 1,80 metro eta 72 kiloko atleta honen lorpenik aipagarriena, 1974ko [[Flandriako Tourra]] lasterketa klasikoa izan zen. Baalek 19 segundoko aldea atera zion 28 txirrindulariz osatutako tropelari, [[Frans Verbeeck]], [[Walter Godefroot]] eta [[Eddy Merckx]] txapeldun belgikarren aurretik. [[Cees Priem]] txirrindulari profesionalaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1973''' * [[Tour d'Indre-et-Loire]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Mugetako Zirkuitua]] * [[Étoile des Espoirs]] eta etapa 1 * 3. [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]]n * 3. Ipar-mendebaldeko Brabanteko Zirkuituan '''1974''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Tour de l'Aude]] * 2. [[Montaurouxeko Sari Nagusia]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 '''1975''' * [[Tour de l'Aude]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. Herbehereetako fondo-erdiko txapelketan * 3. [[E3 Harelbeke]]<nowiki/>n * 3. Ekialdeko Flandriako Tourrean '''1976''' * [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]] * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 10. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1977''' * [[1977ko Frantzaiko Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1979''' * [[1979ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Italiako Giroa|82.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|51.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1978ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1979ko Espainiako Itzulia|45.]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951eko||Bal, Cees}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] f1o6ky6epep36k9pfru5n1xhk81xay8 9983743 9983742 2024-11-28T12:48:35Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9983743 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cornélius Cees Bal''' ([[Kwadendamme]], [[1951]]ko [[azaroaren 21]]a) txirrindulari nederlandar ohia da, profesionala 1972tik 1979ra. == Kirol ibilbidea == 1,80 metro eta 72 kiloko atleta honen lorpenik aipagarriena, 1974ko [[Flandriako Tourra]] lasterketa klasikoa izan zen. Baalek 19 segundoko aldea atera zion 28 txirrindulariz osatutako tropelari, [[Frans Verbeeck]], [[Walter Godefroot]] eta [[Eddy Merckx]] txapeldun belgikarren aurretik. [[Cees Priem]] txirrindulari profesionalaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1973''' * [[Tour d'Indre-et-Loire]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Mugetako Zirkuitua]] * [[Étoile des Espoirs]] eta etapa 1 * 3. [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]]n * 3. Ipar-mendebaldeko Brabanteko Zirkuituan '''1974''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Tour de l'Aude]] * 2. [[Montaurouxeko Sari Nagusia]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 '''1975''' * [[Tour de l'Aude]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. Herbehereetako fondo-erdiko txapelketan * 3. [[E3 Harelbeke]]<nowiki/>n * 3. Ekialdeko Flandriako Tourrean '''1976''' * [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]] * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 10. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1977''' * [[1977ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1979''' * [[1979ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Italiako Giroa|82.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|51.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1978ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1979ko Espainiako Itzulia|45.]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951eko||Bal, Cees}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] lbtdi4ag8w3a7zujhpc209n55z9tw0y 9983744 9983743 2024-11-28T12:49:57Z Joseba65 69297 /* Kirol ibilbidea */ 9983744 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cornélius Cees Bal''' ([[Kwadendamme]], [[1951]]ko [[azaroaren 21]]a) txirrindulari nederlandar ohia da, profesionala 1972tik 1979ra. == Kirol ibilbidea == 1,80 metro eta 72 kiloko atleta honen lorpenik aipagarriena, 1974ko [[Flandriako Tourra]] lasterketa klasikoa izan zen. Baalek 19 segundoko aldea atera zion 28 txirrindulariz osatutako tropelari, [[Frans Verbeeck]], [[Walter Godefroot]] eta [[Eddy Merckx]] txapeldun belgikarren aurretik. [[Cees Priem]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1973''' * [[Tour d'Indre-et-Loire]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Mugetako Zirkuitua]] * [[Étoile des Espoirs]] eta etapa 1 * 3. [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]]n * 3. Ipar-mendebaldeko Brabanteko Zirkuituan '''1974''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Tour de l'Aude]] * 2. [[Montaurouxeko Sari Nagusia]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 '''1975''' * [[Tour de l'Aude]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. Herbehereetako fondo-erdiko txapelketan * 3. [[E3 Harelbeke]]<nowiki/>n * 3. Ekialdeko Flandriako Tourrean '''1976''' * [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]] * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 10. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1977''' * [[1977ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1979''' * [[1979ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Italiako Giroa|82.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|51.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1978ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1979ko Espainiako Itzulia|45.]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951eko||Bal, Cees}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] trfy1lns5xm7vr6825jgtlcojywrvkp 9983751 9983744 2024-11-28T13:04:36Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9983751 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cornélius Cees Bal''' ([[Kwadendamme]], [[1951]]ko [[azaroaren 21]]a) txirrindulari nederlandar ohia da, profesionala 1972tik 1979ra. == Kirol ibilbidea == 1,80 metro eta 72 kiloko atleta honen lorpenik aipagarriena, 1974ko [[Flandriako Tourra]] lasterketa klasikoa izan zen. Baalek 19 segundoko aldea atera zion 28 txirrindulariz osatutako tropelari, [[Frans Verbeeck]], [[Walter Godefroot]] eta [[Eddy Merckx]] txapeldun belgikarren aurretik. [[Cees Priem]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1971''' * 8. [[Olympia's Tour]]rean '''1972''' * 9. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 10. [[Étoile des Espoirs]]<nowiki/>ean '''1973''' * [[Tour d'Indre-et-Loire]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Mugetako Zirkuitua]] * [[Étoile des Espoirs]] eta etapa 1 * 3. [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]]n * 3. Ipar-mendebaldeko Brabanteko Zirkuituan * 8. [[Paris-Brusela]]<nowiki/>n '''1974''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Tour de l'Aude]] * 2. [[Montaurouxeko Sari Nagusia]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 4. [[Isberguesko Sari Nagusia]]n * 5. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 '''1975''' * [[Tour de l'Aude]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. Herbehereetako fondo-erdiko txapelketan * 3. [[E3 Harelbeke]]<nowiki/>n * 3. Ekialdeko Flandriako Tourrean * 6. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1976''' * [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]] * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 6. [[Omloop Het Nieuwsblad|Het Volk]]<nowiki/>en * 10. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1977''' * [[1977ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1979''' * [[1979ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Italiako Giroa|82.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|51.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1978ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1979ko Espainiako Itzulia|45.]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951eko||Bal, Cees}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] 0x57hc5jniu8x9uau6r0s8kkrb8x376 9983752 9983751 2024-11-28T13:05:40Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9983752 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cornélius Cees Bal''' ([[Kwadendamme]], [[1951]]ko [[azaroaren 21]]a) txirrindulari nederlandar ohia da, profesionala 1972tik 1979ra. == Kirol ibilbidea == 1,80 metro eta 72 kiloko atleta honen lorpenik aipagarriena, 1974ko [[Flandriako Tourra]] lasterketa klasikoa izan zen. Baalek 19 segundoko aldea atera zion 28 txirrindulariz osatutako tropelari, [[Frans Verbeeck]], [[Walter Godefroot]] eta [[Eddy Merckx]] txapeldun belgikarren aurretik. [[Cees Priem]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1971''' * 8. [[Olympia's Tour]]rean '''1972''' * [[Milk Race]]<nowiki/>ko etapa 1 * 9. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 10. [[Étoile des Espoirs]]<nowiki/>ean '''1973''' * [[Tour d'Indre-et-Loire]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Mugetako Zirkuitua]] * [[Étoile des Espoirs]] eta etapa 1 * 3. [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]]n * 3. Ipar-mendebaldeko Brabanteko Zirkuituan * 8. [[Paris-Brusela]]<nowiki/>n '''1974''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Tour de l'Aude]] * 2. [[Montaurouxeko Sari Nagusia]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 4. [[Isberguesko Sari Nagusia]]n * 5. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 '''1975''' * [[Tour de l'Aude]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. Herbehereetako fondo-erdiko txapelketan * 3. [[E3 Harelbeke]]<nowiki/>n * 3. Ekialdeko Flandriako Tourrean * 6. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1976''' * [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]] * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 6. [[Omloop Het Nieuwsblad|Het Volk]]<nowiki/>en * 10. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1977''' * [[1977ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1979''' * [[1979ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Italiako Giroa|82.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|51.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1978ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1979ko Espainiako Itzulia|45.]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951eko||Bal, Cees}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] 5r3ap9e8alzb4ucakeafrbbyze47v1r 9983800 9983752 2024-11-28T13:28:25Z Joseba65 69297 9983800 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cornélius «Cees» Bal''' ([[Kwadendamme]], [[1951]]ko [[azaroaren 21]]a) txirrindulari nederlandar ohia da, profesionala 1972tik 1979ra. == Kirol ibilbidea == 1,80 metro eta 72 kiloko atleta honen lorpenik aipagarriena, 1974ko [[Flandriako Tourra]] lasterketa klasikoa izan zen. Baalek 19 segundoko aldea atera zion 28 txirrindulariz osatutako tropelari, [[Frans Verbeeck]], [[Walter Godefroot]] eta [[Eddy Merckx]] txapeldun belgikarren aurretik. [[Cees Priem]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1971''' * 8. [[Olympia's Tour]]rean '''1972''' * [[Milk Race]]<nowiki/>ko etapa 1 * 9. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 10. [[Étoile des Espoirs]]<nowiki/>ean '''1973''' * [[Tour d'Indre-et-Loire]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Mugetako Zirkuitua]] * [[Étoile des Espoirs]] eta etapa 1 * 3. [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]]n * 3. Ipar-mendebaldeko Brabanteko Zirkuituan * 8. [[Paris-Brusela]]<nowiki/>n '''1974''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Tour de l'Aude]] * 2. [[Montaurouxeko Sari Nagusia]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 4. [[Isberguesko Sari Nagusia]]n * 5. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 '''1975''' * [[Tour de l'Aude]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. Herbehereetako fondo-erdiko txapelketan * 3. [[E3 Harelbeke]]<nowiki/>n * 3. Ekialdeko Flandriako Tourrean * 6. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1976''' * [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]] * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 6. [[Omloop Het Nieuwsblad|Het Volk]]<nowiki/>en * 10. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1977''' * [[1977ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1979''' * [[1979ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Italiako Giroa|82.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|51.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1978ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1979ko Espainiako Itzulia|45.]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951eko||Bal, Cees}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] pduv7hezja8xg2ro6iu0eyu3vtpm7sj 9983808 9983800 2024-11-28T13:29:59Z Joseba65 69297 9983808 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Cornelius «Cees» Bal''' ([[Kwadendamme]], [[1951]]ko [[azaroaren 21]]a) txirrindulari nederlandar ohia da, profesionala 1972tik 1979ra. == Kirol ibilbidea == 1,80 metro eta 72 kiloko atleta honen lorpenik aipagarriena, 1974ko [[Flandriako Tourra]] lasterketa klasikoa izan zen. Baalek 19 segundoko aldea atera zion 28 txirrindulariz osatutako tropelari, [[Frans Verbeeck]], [[Walter Godefroot]] eta [[Eddy Merckx]] txapeldun belgikarren aurretik. [[Cees Priem]] txirrindulari profesional ohiaren koinatua da. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1971''' * 8. [[Olympia's Tour]]rean '''1972''' * [[Milk Race]]<nowiki/>ko etapa 1 * 9. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 10. [[Étoile des Espoirs]]<nowiki/>ean '''1973''' * [[Tour d'Indre-et-Loire]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Mugetako Zirkuitua]] * [[Étoile des Espoirs]] eta etapa 1 * 3. [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]]n * 3. Ipar-mendebaldeko Brabanteko Zirkuituan * 8. [[Paris-Brusela]]<nowiki/>n '''1974''' * [[Flandriako Tourra]] * [[Tour de l'Aude]] * 2. [[Montaurouxeko Sari Nagusia]]n * 3. [[Nationale Sluitingsprijs]]<nowiki/>ean * 4. [[Isberguesko Sari Nagusia]]n * 5. [[Mediterraneoko Tourra|Mediterraneoko Tour]]rean * 5. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n eta etapa 1 '''1975''' * [[Tour de l'Aude]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. Herbehereetako fondo-erdiko txapelketan * 3. [[E3 Harelbeke]]<nowiki/>n * 3. Ekialdeko Flandriako Tourrean * 6. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1976''' * [[Dr. Eugeen Roggeman Sari Nagusia]] * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 6. [[Omloop Het Nieuwsblad|Het Volk]]<nowiki/>en * 10. [[Amstel Gold Race]]<nowiki/>n '''1977''' * [[1977ko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]reko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1979''' * [[1979ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]ko etapa 1 }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Italiako Giroa|82.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1974ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Frantziako Tourra|51.]] |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1978ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|[[1979ko Espainiako Itzulia|45.]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1951eko||Bal, Cees}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Herbehereetako txirrindulariak]] cvce0o1ivqypihz06sl8xp6zfokzlnr 0 1215645 9983750 2024-11-28T13:03:09Z Xabier Armendaritz 448 «[[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)]]» orrira birbideratua 9983750 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[FIFO eta LIFO (kontabilitatea)]] 7zblb4c8ozag8in5qq1ohuq9bvjvnsr 0 1215646 9983760 2024-11-28T13:08:29Z Ladymarion 4496 Fitxa sortu ingelesetik itzulita 9983760 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[File:Анна Петровна Керн.jpg|thumb|Anna Petrovna Kern Markova-Vinogradskaya (ezkongabe zenean Poltoratskaya), 1840.]] '''Anna Petrovna Kern''' ({{lang-ru|Анна Петровна Керн}}, ezkongabe zegoenean '''Poltoratskaya''' (Полторацкая), bigarren ezkontza osteko abizena: '''Markova-Vinogradskaya''' (Маркова-Виноградская); (1800ko otsailak 11 – 18978ko maiatzak 27) errusiar idazle eta pertsonaia ezaguna izan zen, [[Alexander Pushkin|Aleksandr Pushkin]]ek 1825ean idatzi zuen poema errusiar ezagunenaren helburu izan zena. ==Biografia== Anna Kern [[Oryol]]en jaio zen, gobernaria zen bere aitonaren etxean. [[Lubny]]n hazi zen, [[Poltava]] esparru administratiboan (gaur egungo [[Ukraina]]n). 1817ko urtarrilak 8an gurasoek Kern generalarekin ezkondu zuten, 56 urte zituena eta Anna Kernek gorrotoa ziona. [[San Petersburgo]]n bizitzera joan zen bikotea eta hainbat poeta erromantikorekin harremanak izan zituen, baina ezagunena 1825eko udan Pushkinekin izan zuena izan zen, senide batzuekin Trigorskoen egon zenean, [[Mikhaylovskoye Museum Reserve|Mikhailovskoye]] ondoko etxe nagusi bat zena (poeta erbestean bizitzen ari zen lekua). Pushkinen maitaleetako bat izan zen, ezagunenetakoa beharbada, oparitu zion ''[[Eugene Onegin]]'' lanaren bigarren kantuaren orrien artean lagatako poemagatik izan ez balitz, Kerni eskainia. Poema ingelesera itzultzen saiatu zen [[Vladimir Nabokov]]<ref name="nabokov">{{cite news|last=Nabokov|first=Vladimir|title=The Art of Translation: On the sins of translation and the great Russian short story|url=https://newrepublic.com/article/62610/the-art-translation|work=[[The New Republic]]|date=4 August 1941|accessdate=21 April 2017}}</ref>; [[Aleksandr Blok]]ek bere bertsioa egin zuen; eta [[Mikhail Glinka]]k musika jarri zion eta Kernen alaba Catherineri eskaini zion. Pushkinek Kernen ahizpari esan zion maiteminduta zegoela uste zuela, Kern joan ostean. Anna Kerni urte eta erdiz gutunak idatzi zizkion, baina aurpegi askokoak ziren. Hori horrela, haiena rteko harremana Pushkinen biografoek idealizatu egin zuten arren, Pushkin berak hitz itsusiak ere erabili zituen Kerni buruz. 1826an, Anna Kern bere senarrarengandik dibortziatu zen. Hamar urte geroago, Aleksandr Markov-Vinogradsky 16 urteko lehengusuarekin ezkondu zen eta seme bat izan zuten, hau ere Alexander izenekoa.<ref>https://ipoltavets.com/uk/eternal-hto-taka-anna-kern-ta-chomu-v-lubnah-ye-altanka-na-yiyi-chest</ref> Bere bizitzako azken urteetan hain behar handian zegoen, ezen Pushkinek bidali zizkion gutunak ere saldu beharrean izan zela. Moskun hil zen 1879ko maiatzaren 27an, bere Gruzinskaya (Georgia) eta Tverskaya kaleen ertzean bizi zen apartamentuan. Prutnya ({{lang-ru|д. Прутня}}) herriko elizaren ondoko hilerrian lurperatu zuten, [[Torzhok]]etik 6 km-tara dagoena, [[Tver]]retik gertu (euriagatik ezin izan zuten senarraren ondoan hilobiratu). Gaur egun ez da hilobiaren leku zehatza ezagutzen eta hilarri sinboliko bat jarrita dago. Kaleko kondaira batek dioenez, bere hiletaren prozesioa Pushkin enperantzatik pasa zen, poetaren omenezko eskultura egiten ari zirenean, eta hori izan omen zen haien arteko azken elkartzea. ==Erreferentziak== {{erreferentzia_zerrenda}} {{bizialdia|1800eko|1879ko|Kern, Anna}} 0cx2cjfycovsz5ncfw3frr10xwfmfyj 9983774 9983760 2024-11-28T13:12:12Z Ladymarion 4496 /* Biografia */ 9983774 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[File:Анна Петровна Керн.jpg|thumb|Anna Petrovna Kern Markova-Vinogradskaya (ezkongabe zenean Poltoratskaya), 1840.]] '''Anna Petrovna Kern''' ({{lang-ru|Анна Петровна Керн}}, ezkongabe zegoenean '''Poltoratskaya''' (Полторацкая), bigarren ezkontza osteko abizena: '''Markova-Vinogradskaya''' (Маркова-Виноградская); (1800ko otsailak 11 – 18978ko maiatzak 27) errusiar idazle eta pertsonaia ezaguna izan zen, [[Alexander Pushkin|Aleksandr Pushkin]]ek 1825ean idatzi zuen poema errusiar ezagunenaren helburu izan zena. ==Biografia== Anna Kern [[Oryol]]en jaio zen, gobernaria zen bere aitonaren etxean. [[Lubny]]n hazi zen, [[Poltava]] esparru administratiboan (gaur egungo [[Ukraina]]n). 1817ko urtarrilak 8an gurasoek Kern generalarekin ezkondu zuten, 56 urte zituena eta Anna Kernek gorrotoa ziona. [[San Petersburgo]]n bizitzera joan zen bikotea eta hainbat poeta erromantikorekin harremanak izan zituen, baina ezagunena 1825eko udan Pushkinekin izan zuena izan zen, senide batzuekin Trigorskoen egon zenean, [[Mikhaylovskoye Museum Reserve|Mikhailovskoye]] ondoko etxe nagusi bat zena (poeta erbestean bizitzen ari zen lekua). Pushkinen maitaleetako bat izan zen, ezagunenetakoa beharbada, oparitu zion ''[[Eugene Onegin]]'' lanaren bigarren kantuaren orrien artean lagatako poemagatik izan ez balitz, Kerni eskainia. Poema ingelesera itzultzen saiatu zen [[Vladimir Nabokov]]<ref name="nabokov">{{Erreferentzia|izenburua=The Art of Translation|url=https://newrepublic.com/article/62610/the-art-translation|aldizkaria=The New Republic|issn=0028-6583|sartze-data=2024-11-28}}</ref>; [[Aleksandr Blok]]ek bere bertsioa egin zuen; eta [[Mikhail Glinka]]k musika jarri zion eta Kernen alaba Catherineri eskaini zion. Pushkinek Kernen ahizpari esan zion maiteminduta zegoela uste zuela, Kern joan ostean. Anna Kerni urte eta erdiz gutunak idatzi zizkion, baina aurpegi askokoak ziren. Hori horrela, haiena rteko harremana Pushkinen biografoek idealizatu egin zuten arren, Pushkin berak hitz itsusiak ere erabili zituen Kerni buruz. 1826an, Anna Kern bere senarrarengandik dibortziatu zen. Hamar urte geroago, Aleksandr Markov-Vinogradsky 16 urteko lehengusuarekin ezkondu zen eta seme bat izan zuten, hau ere Alexander izenekoa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Хто така Анна Керн та чому в Лубнах є альтанка на її честь - ipoltavets.com|hizkuntza=uk|data=2022-11-07|url=https://ipoltavets.com/uk/eternal-hto-taka-anna-kern-ta-chomu-v-lubnah-ye-altanka-na-yiyi-chest|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere bizitzako azken urteetan hain behar handian zegoen, ezen Pushkinek bidali zizkion gutunak ere saldu beharrean izan zela. Moskun hil zen 1879ko maiatzaren 27an, bere Gruzinskaya (Georgia) eta Tverskaya kaleen ertzean bizi zen apartamentuan. Prutnya ({{lang-ru|д. Прутня}}) herriko elizaren ondoko hilerrian lurperatu zuten, [[Torzhok]]etik 6 km-tara dagoena, [[Tver]]retik gertu (euriagatik ezin izan zuten senarraren ondoan hilobiratu). Gaur egun ez da hilobiaren leku zehatza ezagutzen eta hilarri sinboliko bat jarrita dago. Kaleko kondaira batek dioenez, bere hiletaren prozesioa Pushkin enperantzatik pasa zen, poetaren omenezko eskultura egiten ari zirenean, eta hori izan omen zen haien arteko azken elkartzea. ==Erreferentziak== {{erreferentzia_zerrenda}} {{bizialdia|1800eko|1879ko|Kern, Anna}} 73vtqfa96peapv6xykki65cczy7mz4q 0 1215648 9983795 2024-11-28T13:26:09Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[El Cid-en kondaira]]» orria «[[El Ciden kondaira]]» izenera aldatu du 9983795 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[El Ciden kondaira]] 4sk4vd9twp5krn0ma9jv6jjmnq9eof5 0 1215649 9983796 2024-11-28T13:26:58Z Ariane Ensunza 92763 Orri berria: «{{Lanean|Ander Gonzalo, Xurrk}}» 9983796 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Ander Gonzalo, Xurrk}} nzzq4xkpaj6e29vfl8f4klnii2p8nnu 0 1215650 9983798 2024-11-28T13:27:59Z Ariane Ensunza 92763 Orri berria: «{{Lanean|Andoniigc, Urko Gonzalez Varona}}» 9983798 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Andoniigc, Urko Gonzalez Varona}} o7os2adx1ilyva6p3elrf7e57tq0gdg 0 1215651 9983801 2024-11-28T13:28:55Z Ariane Ensunza 92763 Orri berria: «{{Lanean|Eloi Barrio, Gorka Ramírez}}» 9983801 wikitext text/x-wiki {{Lanean|Eloi Barrio, Gorka Ramírez}} n7glaefn3ijezhsjmvdm6braoibaw0f 0 1215652 9983809 2024-11-28T13:30:07Z Ariane Ensunza 92763 Orri berria: «{{Lanean|JosuElorrieta, RichardSacara}}» 9983809 wikitext text/x-wiki {{Lanean|JosuElorrieta, RichardSacara}} sqndsz8zpt8e0vo0sn0f3foy4v5bf83 0 1215653 9983837 2024-11-28T13:44:49Z Lainobeltz 56334 Lainobeltz wikilariak «[[Geoerreferentziazioa]]» orria «[[Geoerreferentziazio]]» izenera aldatu du 9983837 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Geoerreferentziazio]] l03myttoar4dl4bwjoprwfmazrac4pd 0 1215654 9983896 2024-11-28T14:22:29Z Ksarasola 1491 «[[:ca:Special:Redirect/revision/33955265|Estat d'Enugu]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9983896 wikitext text/x-wiki   [[Nigeria|Nigeriako]] hego-ekialdeko estaturik handiena da '''Enugu''', [[Igboland|Igbolanden]]. Hiriburua Enugu hiria da. Enuguko estatua [[1991|1991n]] sortu zen, Anambrako estatu zaharretik bereizita. Hiri garrantzitsuenak Enugu, Agbani, Awgu, Udi, Oji eta Nsukka dira. == Geografia == Enuguko estatua Nigeriako hego-ekialdeko estatuetako bat da. [[Abia estatua|Abia]] eta Imo estastuekin muga egiten du hegoaldean, Ebonyi ekialdean, Benue-Plateau ipar-ekialdean, [[Koji]] ipar-mendebaldean eta Anambra mendebaldean. Hiriburua Enugu hiria da, Puerto Harcourt-etik gutxi gorabehera bi ordu eta erdira dago autoz, portuko hiri horretatik esportatzen baita inguruko ikatza. Hiriburutik ordubetera Onitsha dago, herrialdeko merkataritza hiri garrantzitsuenetakoa, eta bi ordura Aba hiria, beste merkataritza gune nabarmen bat. Enuguk eguraldi ona izaten du urte osoan. Batez beste, itsas mailatik 223 metro gorago dago, eta haren zorua ondo drainatuta dago urtaro hezean. == Historia == Estatuaren izena hiriburutik dator, Enugutik, eta "goi-bilerako goi-buruzagia" esan nahi du. Europako lehen kolonoak 1909an finkatu ziren, [[Albert Kitson]] meatze-ingeniaria buru zutela. Ikatza aurkitu zuen hiriburu inguruan. Ikatz-meategiak eraiki zituzten, eta hiriburua trenbide bidez lotuta egon zen Port Harcourtekin. Enugu hiria Nigeriako koloniaren hegoaldeko probintzia britainiarren hiriburua izan zen. Ondoren, [[Biafra|Biafrako]] Errepublikako hiriburua izan zen. == Politika == Enuguko estatuko gobernu-mailak bi dira: Estatuko Gobernua eta Tokiko Gobernu Sailak dira. Egungo gobernadore exekutiboa Sullivan Chime da. 2007ko apirilean aukeratu zuten, eta urte bereko maiatzaren 29an gobernadore bihurtu zen.<ref>{{Cite news|data=14 desembre 2007}}</ref><ref>{{Cite news|data=4 maig 2010|url=http://allafrica.com/stories/201005050238.html}}</ref> Gobernuaren egoitza Enugu hiriburuan dago. [[Fitxategi:Enugu_state_zones.svg|thumb|Enugu Estatuko Administrazio-banaketa.]] Estatua 17 LGAtan banatua dago: Aninri, Awgu, Enugu East, Enugu North, Enugu South, Ezeagu, Igbo Etiti, Igbo Eze North, Igbo Eze South, Isi Uzo, Nkanu East, Nkanu West, Nsukka, Oji River, Udenu, Udi i Uzo Uwani. == Ekonomia == Estatua, batez ere, nekazal eta landa eremukoa da. Biztanleria aktiboaren zati handi bat nekazaritzan aritzen da, merkataritza (biztanleria aktiboaren % 18,8) eta zerbitzuen sektorea (% 12,9) ere garrantzitsuak diren arren. Merkataritza da hiriguneetako jarduerarik nabarmenena, eta, ondoren, zerbitzuak. Populazioaren zati txiki bat ere manufakturan arotzen da, batez ere Enugu, Oji, Ohebedim eta Nsukka hirietan. === Energia === Enuguko eta inguruetako hornidura elektrikoa nahiko egonkorra da. Estatuan, elektrizitatea sortzeko ''Oji River Power Station'' estazioa dago, Nigeriako ekialde osoan zerbitzua ematen duena. Estazio elektriko horretatik gertu Enuguko meategiak daude. Ugwuobara [[petrolio]] arrastoak aurkitu dituzte, Oji-Riverren LGAra. == Hezkuntza eta Osasuna == Enugu estatuko gobernuak lehen eta bigarren hezkuntzako eskola asko ditu estatu osoan. Lehen hezkuntzako, bigarren hezkuntzako eta haur hezkuntzako eskola pribatuak ere badaude. Estatuan Nigeriako lehen unibertsitate indigena dago, [[Nigeriako Unibertsitatea]], Nsukka (UNN). Goi-mailako beste hezkuntza-erakunde batzuk hauek dira: ''Enugu State University of Science and Technology'' (ESUT), Institute of Management and Technology (IMT), Federal Cooperative College, Oji River (FCCO), hiriburuko ''Enugu State College of Education Technical, Caritas University,'' Amorji-Nike-n''; Renaissance University'', Ugbawka-n''; Federal Government College d'Enugu;'' eta ''Federal School of Dental Technology & Therapy'', besteak beste. === Osasuna === Enuguko estatuan ''dago University of Nigeria Teaching'' Hospitala(UNTH). Hainbat ospitale eta klinika pribatu ere badaude. Zazpi barrutiko ospitale ere badaude, eta LGA guztiek gutxienez osasun zentro bat dute. == Pertsona aipagarriak == * [[Bartholomew Nnaji]], zientzialaria, asmatzailea. Fisikaria. Zientzia eta Teknologia ministro izandakoa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nnaji a pitt.edu|url=http://www.pitt.edu/~arlweb/people/nnaji.html|accessdate=2013-03-26}}</ref> * Chimaroke Nnamadi, politikaria, Enugu estatuko gobernadore ohia. * Sullivan Chime, politikaria, Enugu estatuko gobernadorea. === Enugu hiriko jendea === ==== Politikariak ==== * Ayogu Eze, Enugu estatuko senataria. * Chimaroke Nnamani, Enuguko estatuko gobernadore ohia. ==== Artea ==== * Dilomprizulike (Dil Humphrey-Umezulike) Eskultore, margolari eta artista performance garaikidea. * Ada Udechukwu, artista eta poeta. ==== Literatura ==== * [[Chimamanda Ngozi Adichie]] idazlea. * [[Adaobi Tricia Nwaubani]], Commonwealtheko idazleen saria irabazi zuen eleberrigilea. * [[Chika Unigwe]], idazlea ingelesez eta alemanez. ==== Musikariak eta abeslariak ==== * 2face Idibia. Kantuz eta hip hop, reggae eta afrobeat musikaria. * Flavour abania, [[highlife]] eta [[afrobeat]] musika estiloko abeslari eta konpositorea. * Sonny Okosun, 1970eko eta 1980ko hamarkadetan musikari ezaguna. Reggaea, highlife, [[Afro-funk|afro-funka]] eta gospela, besteak beste, dira bere estiloak. ==== Aktoreak ==== * Nkem Owoh, aktore eta komediantea, ''African Movie Academy Award'' sariaren irabazlea. ==== Kirolariak ==== ===== Futbolariak ===== * Festus Agu, erretiratutako futbolaria. * Vincent Abaye, futbolaria. * Nnaemeka Ajuru, futbolaria, Serbiako [[FK Vojvodina|Fudbalski Klub Vojvodina]] taldeko jokalaria. * Ugo Ihemelu. Futbolari profesionala, gaur egun FC Dallaseko jokalaria. * Chikelue Iloenyosi, nazioarteko futbolari profesionala. * Charles Newuche, futbolari profesionala, Rangún United Football Clubeko jokalaria. * Greg Nwokolo, jokalari profesionala. * Chinedu Obasi, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun [[FC Schalke 04|Fußballclub Gelsenkirchen-Schalke 04]] taldeko jokalaria. * Obiora Odita, futbolari profesionala, gaur egun Kazakha Futbol Ligako jokalaria. * Felix Ogbuke, gaur egun [[Legia Warszawa|Legia Varsoviako]] jokalaria. * Francis Okaroh, erretiratutako futbolari profesionala. * Augustine Okocha, nazioarteko futbolari profesionala. * Charles Okonkwo, erretiratutako nazioarteko futbolari profesionala. * Stanley Okoro, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun Almeria B Kirol Batasuneko jokalaria. * Ifeanyi Victor Onyilo, erretiratutako futbolari profesionala. * Nduka Ozokwo, futbolari profesionala, egun Turkiako Mersin Idman Yurdu klubeko jokalaria. * Peter Utaka, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun [[Txinako futbol liga|Txinako futbol]] ligako jokalaria. * Kenneth Zeigbo, Poloniako eta Italiako ligetan aritu zen nazioarteko futbolari profesionala. ===== Beste kirol batzuk ===== * Donald Igwebuike. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] jokatu zuen futbol amerikarreko jokalari profesionala. * Emmanuel Nwodo boxeolari profesionala. * Christian Okoye, futbol amerikarreko jokalari profesional erretiratua. * Chima Ugwu, pisu eta disko jaurtitzailea. Bi aldiz irabazi ditu Afrikako atletismo txapelketak. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{En}} [http://www.enugustate.gov.ng/ Enugu estatuko webgune ofiziala] * [http://www.igboguide.org/ Igbo kulturaren eta herriaren ataria] [[Kategoria:Nigeriako estatuak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]] f2s7cpzxdmhaugvrdpv04jn114y90q0 9983902 9983896 2024-11-28T14:26:07Z Ksarasola 1491 infotaula 9983902 wikitext text/x-wiki {{probintzia infotaula}}  [[Nigeria|Nigeriako]] hego-ekialdeko estaturik handiena da '''Enugu''', [[Igboland|Igbolanden]]. Hiriburua Enugu hiria da. Enuguko estatua [[1991|1991n]] sortu zen, Anambrako estatu zaharretik bereizita. Hiri garrantzitsuenak Enugu, Agbani, Awgu, Udi, Oji eta Nsukka dira. == Geografia == Enuguko estatua Nigeriako hego-ekialdeko estatuetako bat da. [[Abia estatua|Abia]] eta Imo estastuekin muga egiten du hegoaldean, Ebonyi ekialdean, Benue-Plateau ipar-ekialdean, [[Koji]] ipar-mendebaldean eta Anambra mendebaldean. Hiriburua Enugu hiria da, Puerto Harcourt-etik gutxi gorabehera bi ordu eta erdira dago autoz, portuko hiri horretatik esportatzen baita inguruko ikatza. Hiriburutik ordubetera Onitsha dago, herrialdeko merkataritza hiri garrantzitsuenetakoa, eta bi ordura Aba hiria, beste merkataritza gune nabarmen bat. Enuguk eguraldi ona izaten du urte osoan. Batez beste, itsas mailatik 223 metro gorago dago, eta haren zorua ondo drainatuta dago urtaro hezean. == Historia == Estatuaren izena hiriburutik dator, Enugutik, eta "goi-bilerako goi-buruzagia" esan nahi du. Europako lehen kolonoak 1909an finkatu ziren, [[Albert Kitson]] meatze-ingeniaria buru zutela. Ikatza aurkitu zuen hiriburu inguruan. Ikatz-meategiak eraiki zituzten, eta hiriburua trenbide bidez lotuta egon zen Port Harcourtekin. Enugu hiria Nigeriako koloniaren hegoaldeko probintzia britainiarren hiriburua izan zen. Ondoren, [[Biafra|Biafrako]] Errepublikako hiriburua izan zen. == Politika == Enuguko estatuko gobernu-mailak bi dira: Estatuko Gobernua eta Tokiko Gobernu Sailak dira. Egungo gobernadore exekutiboa Sullivan Chime da. 2007ko apirilean aukeratu zuten, eta urte bereko maiatzaren 29an gobernadore bihurtu zen.<ref>{{Cite news|data=14 desembre 2007}}</ref><ref>{{Cite news|data=4 maig 2010|url=http://allafrica.com/stories/201005050238.html}}</ref> Gobernuaren egoitza Enugu hiriburuan dago. [[Fitxategi:Enugu_state_zones.svg|thumb|Enugu Estatuko Administrazio-banaketa.]] Estatua 17 LGAtan banatua dago: Aninri, Awgu, Enugu East, Enugu North, Enugu South, Ezeagu, Igbo Etiti, Igbo Eze North, Igbo Eze South, Isi Uzo, Nkanu East, Nkanu West, Nsukka, Oji River, Udenu, Udi i Uzo Uwani. == Ekonomia == Estatua, batez ere, nekazal eta landa eremukoa da. Biztanleria aktiboaren zati handi bat nekazaritzan aritzen da, merkataritza (biztanleria aktiboaren % 18,8) eta zerbitzuen sektorea (% 12,9) ere garrantzitsuak diren arren. Merkataritza da hiriguneetako jarduerarik nabarmenena, eta, ondoren, zerbitzuak. Populazioaren zati txiki bat ere manufakturan arotzen da, batez ere Enugu, Oji, Ohebedim eta Nsukka hirietan. === Energia === Enuguko eta inguruetako hornidura elektrikoa nahiko egonkorra da. Estatuan, elektrizitatea sortzeko ''Oji River Power Station'' estazioa dago, Nigeriako ekialde osoan zerbitzua ematen duena. Estazio elektriko horretatik gertu Enuguko meategiak daude. Ugwuobara [[petrolio]] arrastoak aurkitu dituzte, Oji-Riverren LGAra. == Hezkuntza eta Osasuna == Enugu estatuko gobernuak lehen eta bigarren hezkuntzako eskola asko ditu estatu osoan. Lehen hezkuntzako, bigarren hezkuntzako eta haur hezkuntzako eskola pribatuak ere badaude. Estatuan Nigeriako lehen unibertsitate indigena dago, [[Nigeriako Unibertsitatea]], Nsukka (UNN). Goi-mailako beste hezkuntza-erakunde batzuk hauek dira: ''Enugu State University of Science and Technology'' (ESUT), Institute of Management and Technology (IMT), Federal Cooperative College, Oji River (FCCO), hiriburuko ''Enugu State College of Education Technical, Caritas University,'' Amorji-Nike-n''; Renaissance University'', Ugbawka-n''; Federal Government College d'Enugu;'' eta ''Federal School of Dental Technology & Therapy'', besteak beste. === Osasuna === Enuguko estatuan ''dago University of Nigeria Teaching'' Hospitala(UNTH). Hainbat ospitale eta klinika pribatu ere badaude. Zazpi barrutiko ospitale ere badaude, eta LGA guztiek gutxienez osasun zentro bat dute. == Pertsona aipagarriak == * [[Bartholomew Nnaji]], zientzialaria, asmatzailea. Fisikaria. Zientzia eta Teknologia ministro izandakoa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nnaji a pitt.edu|url=http://www.pitt.edu/~arlweb/people/nnaji.html|accessdate=2013-03-26}}</ref> * Chimaroke Nnamadi, politikaria, Enugu estatuko gobernadore ohia. * Sullivan Chime, politikaria, Enugu estatuko gobernadorea. === Enugu hiriko jendea === ==== Politikariak ==== * Ayogu Eze, Enugu estatuko senataria. * Chimaroke Nnamani, Enuguko estatuko gobernadore ohia. ==== Artea ==== * Dilomprizulike (Dil Humphrey-Umezulike) Eskultore, margolari eta artista performance garaikidea. * Ada Udechukwu, artista eta poeta. ==== Literatura ==== * [[Chimamanda Ngozi Adichie]] idazlea. * [[Adaobi Tricia Nwaubani]], Commonwealtheko idazleen saria irabazi zuen eleberrigilea. * [[Chika Unigwe]], idazlea ingelesez eta alemanez. ==== Musikariak eta abeslariak ==== * 2face Idibia. Kantuz eta hip hop, reggae eta afrobeat musikaria. * Flavour abania, [[highlife]] eta [[afrobeat]] musika estiloko abeslari eta konpositorea. * Sonny Okosun, 1970eko eta 1980ko hamarkadetan musikari ezaguna. Reggaea, highlife, [[Afro-funk|afro-funka]] eta gospela, besteak beste, dira bere estiloak. ==== Aktoreak ==== * Nkem Owoh, aktore eta komediantea, ''African Movie Academy Award'' sariaren irabazlea. ==== Kirolariak ==== ===== Futbolariak ===== * Festus Agu, erretiratutako futbolaria. * Vincent Abaye, futbolaria. * Nnaemeka Ajuru, futbolaria, Serbiako [[FK Vojvodina|Fudbalski Klub Vojvodina]] taldeko jokalaria. * Ugo Ihemelu. Futbolari profesionala, gaur egun FC Dallaseko jokalaria. * Chikelue Iloenyosi, nazioarteko futbolari profesionala. * Charles Newuche, futbolari profesionala, Rangún United Football Clubeko jokalaria. * Greg Nwokolo, jokalari profesionala. * Chinedu Obasi, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun [[FC Schalke 04|Fußballclub Gelsenkirchen-Schalke 04]] taldeko jokalaria. * Obiora Odita, futbolari profesionala, gaur egun Kazakha Futbol Ligako jokalaria. * Felix Ogbuke, gaur egun [[Legia Warszawa|Legia Varsoviako]] jokalaria. * Francis Okaroh, erretiratutako futbolari profesionala. * Augustine Okocha, nazioarteko futbolari profesionala. * Charles Okonkwo, erretiratutako nazioarteko futbolari profesionala. * Stanley Okoro, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun Almeria B Kirol Batasuneko jokalaria. * Ifeanyi Victor Onyilo, erretiratutako futbolari profesionala. * Nduka Ozokwo, futbolari profesionala, egun Turkiako Mersin Idman Yurdu klubeko jokalaria. * Peter Utaka, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun [[Txinako futbol liga|Txinako futbol]] ligako jokalaria. * Kenneth Zeigbo, Poloniako eta Italiako ligetan aritu zen nazioarteko futbolari profesionala. ===== Beste kirol batzuk ===== * Donald Igwebuike. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] jokatu zuen futbol amerikarreko jokalari profesionala. * Emmanuel Nwodo boxeolari profesionala. * Christian Okoye, futbol amerikarreko jokalari profesional erretiratua. * Chima Ugwu, pisu eta disko jaurtitzailea. Bi aldiz irabazi ditu Afrikako atletismo txapelketak. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{En}} [http://www.enugustate.gov.ng/ Enugu estatuko webgune ofiziala] * [http://www.igboguide.org/ Igbo kulturaren eta herriaren ataria] [[Kategoria:Nigeriako estatuak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]] ldynlodb97vhqx5fhuvnarrvjfq20kl 9984326 9983902 2024-11-28T19:24:59Z Lainobeltz 56334 9984326 wikitext text/x-wiki {{probintzia infotaula}} [[Nigeria|Nigeriako]] hego-ekialdeko estaturik handiena da '''Enugu''', [[Igboland|Igbolanden]]. Hiriburua Enugu hiria da. Enuguko estatua [[1991|1991n]] sortu zen, Anambrako estatu zaharretik bereizita. Hiri garrantzitsuenak Enugu, Agbani, Awgu, Udi, Oji eta Nsukka dira. == Geografia == Enuguko estatua Nigeriako hego-ekialdeko estatuetako bat da. [[Abia estatua|Abia]] eta Imo estastuekin muga egiten du hegoaldean, Ebonyi ekialdean, Benue-Plateau ipar-ekialdean, [[Koji]] ipar-mendebaldean eta Anambra mendebaldean. Hiriburua Enugu hiria da, Puerto Harcourt-etik gutxi gorabehera bi ordu eta erdira dago autoz, portuko hiri horretatik esportatzen baita inguruko ikatza. Hiriburutik ordubetera Onitsha dago, herrialdeko merkataritza hiri garrantzitsuenetakoa, eta bi ordura Aba hiria, beste merkataritza gune nabarmen bat. Enuguk eguraldi ona izaten du urte osoan. Batez beste, itsas mailatik 223 metro gorago dago, eta haren zorua ondo drainatuta dago urtaro hezean. == Historia == Estatuaren izena hiriburutik dator, Enugutik, eta "goi-bilerako goi-buruzagia" esan nahi du. Europako lehen kolonoak 1909an finkatu ziren, [[Albert Kitson]] meatze-ingeniaria buru zutela. Ikatza aurkitu zuen hiriburu inguruan. Ikatz-meategiak eraiki zituzten, eta hiriburua trenbide bidez lotuta egon zen Port Harcourtekin. Enugu hiria Nigeriako koloniaren hegoaldeko probintzia britainiarren hiriburua izan zen. Ondoren, [[Biafra|Biafrako]] Errepublikako hiriburua izan zen. == Politika == Enuguko estatuko gobernu-mailak bi dira: Estatuko Gobernua eta Tokiko Gobernu Sailak dira. Egungo gobernadore exekutiboa Sullivan Chime da. 2007ko apirilean aukeratu zuten, eta urte bereko maiatzaren 29an gobernadore bihurtu zen.<ref>{{Cite news|data=14 desembre 2007}}</ref><ref>{{Cite news|data=4 maig 2010|url=http://allafrica.com/stories/201005050238.html}}</ref> Gobernuaren egoitza Enugu hiriburuan dago. [[Fitxategi:Enugu_state_zones.svg|thumb|Enugu Estatuko Administrazio-banaketa.]] Estatua 17 LGAtan banatua dago: Aninri, Awgu, Enugu East, Enugu North, Enugu South, Ezeagu, Igbo Etiti, Igbo Eze North, Igbo Eze South, Isi Uzo, Nkanu East, Nkanu West, Nsukka, Oji River, Udenu, Udi i Uzo Uwani. == Ekonomia == Estatua, batez ere, nekazal eta landa eremukoa da. Biztanleria aktiboaren zati handi bat nekazaritzan aritzen da, merkataritza (biztanleria aktiboaren % 18,8) eta zerbitzuen sektorea (% 12,9) ere garrantzitsuak diren arren. Merkataritza da hiriguneetako jarduerarik nabarmenena, eta, ondoren, zerbitzuak. Populazioaren zati txiki bat ere manufakturan arotzen da, batez ere Enugu, Oji, Ohebedim eta Nsukka hirietan. === Energia === Enuguko eta inguruetako hornidura elektrikoa nahiko egonkorra da. Estatuan, elektrizitatea sortzeko ''Oji River Power Station'' estazioa dago, Nigeriako ekialde osoan zerbitzua ematen duena. Estazio elektriko horretatik gertu Enuguko meategiak daude. Ugwuobara [[petrolio]] arrastoak aurkitu dituzte, Oji-Riverren LGAra. == Hezkuntza eta Osasuna == Enugu estatuko gobernuak lehen eta bigarren hezkuntzako eskola asko ditu estatu osoan. Lehen hezkuntzako, bigarren hezkuntzako eta haur hezkuntzako eskola pribatuak ere badaude. Estatuan Nigeriako lehen unibertsitate indigena dago, [[Nigeriako Unibertsitatea]], Nsukka (UNN). Goi-mailako beste hezkuntza-erakunde batzuk hauek dira: ''Enugu State University of Science and Technology'' (ESUT), Institute of Management and Technology (IMT), Federal Cooperative College, Oji River (FCCO), hiriburuko ''Enugu State College of Education Technical, Caritas University,'' Amorji-Nike-n''; Renaissance University'', Ugbawka-n''; Federal Government College d'Enugu;'' eta ''Federal School of Dental Technology & Therapy'', besteak beste. === Osasuna === Enuguko estatuan ''dago University of Nigeria Teaching'' Hospitala(UNTH). Hainbat ospitale eta klinika pribatu ere badaude. Zazpi barrutiko ospitale ere badaude, eta LGA guztiek gutxienez osasun zentro bat dute. == Pertsona aipagarriak == * [[Bartholomew Nnaji]], zientzialaria, asmatzailea. Fisikaria. Zientzia eta Teknologia ministro izandakoa.<ref>{{Cite web|izenburua=Nnaji a pitt.edu|url=http://www.pitt.edu/~arlweb/people/nnaji.html|accessdate=2013-03-26}}</ref> * Chimaroke Nnamadi, politikaria, Enugu estatuko gobernadore ohia. * Sullivan Chime, politikaria, Enugu estatuko gobernadorea. === Enugu hiriko jendea === ==== Politikariak ==== * Ayogu Eze, Enugu estatuko senataria. * Chimaroke Nnamani, Enuguko estatuko gobernadore ohia. ==== Artea ==== * Dilomprizulike (Dil Humphrey-Umezulike) Eskultore, margolari eta artista performance garaikidea. * Ada Udechukwu, artista eta poeta. ==== Literatura ==== * [[Chimamanda Ngozi Adichie]] idazlea. * [[Adaobi Tricia Nwaubani]], Commonwealtheko idazleen saria irabazi zuen eleberrigilea. * [[Chika Unigwe]], idazlea ingelesez eta alemanez. ==== Musikariak eta abeslariak ==== * 2face Idibia. Kantuz eta hip hop, reggae eta afrobeat musikaria. * Flavour abania, [[highlife]] eta [[afrobeat]] musika estiloko abeslari eta konpositorea. * Sonny Okosun, 1970eko eta 1980ko hamarkadetan musikari ezaguna. Reggaea, highlife, [[Afro-funk|afro-funka]] eta gospela, besteak beste, dira bere estiloak. ==== Aktoreak ==== * Nkem Owoh, aktore eta komediantea, ''African Movie Academy Award'' sariaren irabazlea. ==== Kirolariak ==== ===== Futbolariak ===== * Festus Agu, erretiratutako futbolaria. * Vincent Abaye, futbolaria. * Nnaemeka Ajuru, futbolaria, Serbiako [[FK Vojvodina|Fudbalski Klub Vojvodina]] taldeko jokalaria. * Ugo Ihemelu. Futbolari profesionala, gaur egun FC Dallaseko jokalaria. * Chikelue Iloenyosi, nazioarteko futbolari profesionala. * Charles Newuche, futbolari profesionala, Rangún United Football Clubeko jokalaria. * Greg Nwokolo, jokalari profesionala. * Chinedu Obasi, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun [[FC Schalke 04|Fußballclub Gelsenkirchen-Schalke 04]] taldeko jokalaria. * Obiora Odita, futbolari profesionala, gaur egun Kazakha Futbol Ligako jokalaria. * Felix Ogbuke, gaur egun [[Legia Warszawa|Legia Varsoviako]] jokalaria. * Francis Okaroh, erretiratutako futbolari profesionala. * Augustine Okocha, nazioarteko futbolari profesionala. * Charles Okonkwo, erretiratutako nazioarteko futbolari profesionala. * Stanley Okoro, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun Almeria B Kirol Batasuneko jokalaria. * Ifeanyi Victor Onyilo, erretiratutako futbolari profesionala. * Nduka Ozokwo, futbolari profesionala, egun Turkiako Mersin Idman Yurdu klubeko jokalaria. * Peter Utaka, nazioarteko futbolari profesionala, gaur egun [[Txinako futbol liga|Txinako futbol]] ligako jokalaria. * Kenneth Zeigbo, Poloniako eta Italiako ligetan aritu zen nazioarteko futbolari profesionala. ===== Beste kirol batzuk ===== * Donald Igwebuike. [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetan]] jokatu zuen futbol amerikarreko jokalari profesionala. * Emmanuel Nwodo boxeolari profesionala. * Christian Okoye, futbol amerikarreko jokalari profesional erretiratua. * Chima Ugwu, pisu eta disko jaurtitzailea. Bi aldiz irabazi ditu Afrikako atletismo txapelketak. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{En}} [http://www.enugustate.gov.ng/ Enugu estatuko webgune ofiziala] * [http://www.igboguide.org/ Igbo kulturaren eta herriaren ataria] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Nigeriako estatuak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]] qxd2c9stthtg2yxobomnjn9krdl3e06 0 1215655 9983905 2024-11-28T14:28:14Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dieter Puschel''', ([[Berlin]], [[1939]]ko [[apirilaren 23]]a - [[1992]]ko [[maiatzaren 31]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1961etik 1979ra. 1962ko [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa|Alemaniako errepideko txapelketa]] irabazi zuen eta [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean zazpi aldiz hartu zuen parte. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1961''' * Fichtel & Sachs Sari Nagusia * 2...» 9983905 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dieter Puschel''', ([[Berlin]], [[1939]]ko [[apirilaren 23]]a - [[1992]]ko [[maiatzaren 31]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1961etik 1979ra. 1962ko [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa|Alemaniako errepideko txapelketa]] irabazi zuen eta [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean zazpi aldiz hartu zuen parte. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1961''' * Fichtel & Sachs Sari Nagusia * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Tour de l'Oise]]<nowiki/>n '''1962''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan '''1963''' * [[Dauphiné Libéré]] <nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Flandrian Zehar]] <nowiki/>rean * 2. Bad Schwalbach Sari Nagusian '''1966''' * 2. [[1966ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako itzulia]]n eta etapa 1 '''1967''' * 2. Alemaniako Madison txapelketan '''1968''' * [[Harelbeke-Poperinge-Harelbeke]] '''1969''' * 2. [[Lau Kantoietako Tourra| Lau Kantoietako Tour]]rean *7. [[Suitzako Itzulia]]n '''1971''' * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 3. [[Omloop van Midden-België]]<nowiki/>n '''1972''' * 3. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1975''' * 3. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |[[1969ko Italiako Giroa|UT]] |[[1970eko Italiako Giroa|46.]] |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |[[1961eko Frantziako Tourra|54.]] |[[1962ko Frantziako Tourra|28.]] |[[1963ko Frantziako Tourra|15.]] |— |[[1965eko Frantziako Tourra|UT]] |— |[[1967ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1968ko Frantziako Tourra|36.]] |— |— |— |[[1972ko Frantziako Tourra|42.]] |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |[[1962ko Espainiako Itzulia|17.]] |[[1963ko Espainiako Itzulia|21.]] |— |[[1965eko Espainiako Itzulia|UT]] |[[1966ko Espainiako Itzulia|25.]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1939ko|1992ko|Puschel, Dieter}} [[Kategoria:Berlindarrak]] [[Kategoria:Alemaniako txirrindulariak]] a2mlybw3a3wza3zm2m7hcreoet7qher 9983909 9983905 2024-11-28T14:29:56Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9983909 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dieter Puschel''', ([[Berlin]], [[1939]]ko [[apirilaren 23]]a - [[1992]]ko [[maiatzaren 31]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1961etik 1979ra. 1962ko [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa|Alemaniako errepideko txapelketa]] irabazi zuen eta [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean zazpi aldiz hartu zuen parte. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1961''' * Fichtel & Sachs Sari Nagusia * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]]<nowiki/>n '''1962''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan '''1963''' * [[Dauphiné Libéré]] <nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Flandrian Zehar]] <nowiki/>rean * 2. Bad Schwalbach Sari Nagusian '''1966''' * 2. [[1966ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako itzulia]]n eta etapa 1 '''1967''' * 2. Alemaniako Madison txapelketan '''1968''' * [[Harelbeke-Poperinge-Harelbeke]] '''1969''' * 2. [[Lau Kantoietako Tourra| Lau Kantoietako Tour]]rean *7. [[Suitzako Itzulia]]n '''1971''' * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 3. [[Omloop van Midden-België]]<nowiki/>n '''1972''' * 3. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1975''' * 3. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |[[1969ko Italiako Giroa|UT]] |[[1970eko Italiako Giroa|46.]] |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |[[1961eko Frantziako Tourra|54.]] |[[1962ko Frantziako Tourra|28.]] |[[1963ko Frantziako Tourra|15.]] |— |[[1965eko Frantziako Tourra|UT]] |— |[[1967ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1968ko Frantziako Tourra|36.]] |— |— |— |[[1972ko Frantziako Tourra|42.]] |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |[[1962ko Espainiako Itzulia|17.]] |[[1963ko Espainiako Itzulia|21.]] |— |[[1965eko Espainiako Itzulia|UT]] |[[1966ko Espainiako Itzulia|25.]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1939ko|1992ko|Puschel, Dieter}} [[Kategoria:Berlindarrak]] [[Kategoria:Alemaniako txirrindulariak]] m19ihe1e2i85dqkgsi36ef6q71ft9x1 9983937 9983909 2024-11-28T14:37:27Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9983937 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dieter Puschel''', ([[Berlin]], [[1939]]ko [[apirilaren 23]]a - [[1992]]ko [[maiatzaren 31]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1961etik 1979ra. 1962ko [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa|Alemaniako errepideko txapelketa]] irabazi zuen eta [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean zazpi aldiz hartu zuen parte. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1961''' * Fichtel & Sachs Sari Nagusia * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]]<nowiki/>n * 4. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1962''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 4. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean * 5. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1963''' * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Flandrian Zehar]]<nowiki/>rean * 2. Bad Schwalbach Sari Nagusian * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1965''' * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n '''1966''' * 2. [[1966ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1967''' * 2. Alemaniako Madison txapelketan '''1968''' * [[Harelbeke-Poperinge-Harelbeke]] * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 9. [[Ticinoko Giroa]]n '''1969''' * 2. [[Lau Kantoietako Tourra| Lau Kantoietako Tour]]rean * 7. [[Suitzako Itzulia]]n '''1971''' * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 3. [[Omloop van Midden-België]]<nowiki/>n '''1972''' * 3. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1975''' * 3. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |[[1969ko Italiako Giroa|UT]] |[[1970eko Italiako Giroa|46.]] |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |[[1961eko Frantziako Tourra|54.]] |[[1962ko Frantziako Tourra|28.]] |[[1963ko Frantziako Tourra|15.]] |— |[[1965eko Frantziako Tourra|UT]] |— |[[1967ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1968ko Frantziako Tourra|36.]] |— |— |— |[[1972ko Frantziako Tourra|42.]] |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |[[1962ko Espainiako Itzulia|17.]] |[[1963ko Espainiako Itzulia|21.]] |— |[[1965eko Espainiako Itzulia|UT]] |[[1966ko Espainiako Itzulia|25.]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1939ko|1992ko|Puschel, Dieter}} [[Kategoria:Berlindarrak]] [[Kategoria:Alemaniako txirrindulariak]] kthl9h7v4rbqzglbx9rf42k8mqx8vdf 9983938 9983937 2024-11-28T14:37:39Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9983938 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dieter Puschel''', ([[Berlin]], [[1939]]ko [[apirilaren 23]]a - [[1992]]ko [[maiatzaren 31]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1961etik 1979ra. 1962ko [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa|Alemaniako errepideko txapelketa]] irabazi zuen eta [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean zazpi aldiz hartu zuen parte. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1961''' * Fichtel & Sachs Sari Nagusia * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]]<nowiki/>n * 4. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1962''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 4. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean * 5. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1963''' * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Flandrian Zehar]]<nowiki/>rean * 2. Bad Schwalbach Sari Nagusian * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1965''' * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n '''1966''' * 2. [[1966ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1967''' * 2. Alemaniako Madison txapelketan '''1968''' * [[Harelbeke-Poperinge-Harelbeke]] * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 9. [[Ticinoko Giroa]]n '''1969''' * 2. [[Lau Kantoietako Tourra|Lau Kantoietako Tour]]rean * 7. [[Suitzako Itzulia]]n '''1971''' * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 3. [[Omloop van Midden-België]]<nowiki/>n '''1972''' * 3. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1975''' * 3. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |[[1969ko Italiako Giroa|UT]] |[[1970eko Italiako Giroa|46.]] |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |[[1961eko Frantziako Tourra|54.]] |[[1962ko Frantziako Tourra|28.]] |[[1963ko Frantziako Tourra|15.]] |— |[[1965eko Frantziako Tourra|UT]] |— |[[1967ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1968ko Frantziako Tourra|36.]] |— |— |— |[[1972ko Frantziako Tourra|42.]] |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |[[1962ko Espainiako Itzulia|17.]] |[[1963ko Espainiako Itzulia|21.]] |— |[[1965eko Espainiako Itzulia|UT]] |[[1966ko Espainiako Itzulia|25.]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1939ko|1992ko|Puschel, Dieter}} [[Kategoria:Berlindarrak]] [[Kategoria:Alemaniako txirrindulariak]] tv2c62kiwzrab9jkfpqn381apjzd42h 9983946 9983938 2024-11-28T14:39:37Z Joseba65 69297 9983946 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dieter Puschel''', ([[Berlin]], [[1939]]ko [[apirilaren 23]]a - [[Strommeln]], [[1992]]ko [[maiatzaren 31]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1961etik 1979ra. 1962ko [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa|Alemaniako errepideko txapelketa]] irabazi zuen eta [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean zazpi aldiz hartu zuen parte. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1961''' * Fichtel & Sachs Sari Nagusia * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]]<nowiki/>n * 4. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1962''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 4. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean * 5. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1963''' * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Flandrian Zehar]]<nowiki/>rean * 2. Bad Schwalbach Sari Nagusian * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1965''' * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n '''1966''' * 2. [[1966ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1967''' * 2. Alemaniako Madison txapelketan '''1968''' * [[Harelbeke-Poperinge-Harelbeke]] * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 9. [[Ticinoko Giroa]]n '''1969''' * 2. [[Lau Kantoietako Tourra|Lau Kantoietako Tour]]rean * 7. [[Suitzako Itzulia]]n '''1971''' * 2. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 3. [[Omloop van Midden-België]]<nowiki/>n '''1972''' * 3. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1975''' * 3. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |[[1969ko Italiako Giroa|UT]] |[[1970eko Italiako Giroa|46.]] |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |[[1961eko Frantziako Tourra|54.]] |[[1962ko Frantziako Tourra|28.]] |[[1963ko Frantziako Tourra|15.]] |— |[[1965eko Frantziako Tourra|UT]] |— |[[1967ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1968ko Frantziako Tourra|36.]] |— |— |— |[[1972ko Frantziako Tourra|42.]] |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |[[1962ko Espainiako Itzulia|17.]] |[[1963ko Espainiako Itzulia|21.]] |— |[[1965eko Espainiako Itzulia|UT]] |[[1966ko Espainiako Itzulia|25.]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1939ko|1992ko|Puschel, Dieter}} [[Kategoria:Berlindarrak]] [[Kategoria:Alemaniako txirrindulariak]] h9qdnnroucvlt790uf2iuv6xdv6orde 9983970 9983946 2024-11-28T14:51:22Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9983970 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dieter Puschel''', ([[Berlin]], [[1939]]ko [[apirilaren 23]]a - [[Strommeln]], [[1992]]ko [[maiatzaren 31]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1961etik 1979ra. 1962ko [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa|Alemaniako errepideko txapelketa]] irabazi zuen eta [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean zazpi aldiz hartu zuen parte. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1961''' * Fichtel & Sachs Sari Nagusia * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]]<nowiki/>n * 4. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1962''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 4. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean * 5. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1963''' * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Flandrian Zehar]]<nowiki/>rean * 2. Bad Schwalbach Sari Nagusian * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1965''' * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n '''1966''' * 2. [[1966ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1967''' * 2. Alemaniako Madison txapelketan '''1968''' * [[Harelbeke-Poperinge-Harelbeke]] * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 9. [[Ticinoko Giroa]]n '''1969''' * 2. [[Lau Kantoietako Tourra|Lau Kantoietako Tour]]rean * 7. [[Suitzako Itzulia]]n '''1971''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 3. [[Omloop van Midden-België]]<nowiki/>n '''1972''' * 3. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1975''' * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |[[1969ko Italiako Giroa|UT]] |[[1970eko Italiako Giroa|46.]] |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |[[1961eko Frantziako Tourra|54.]] |[[1962ko Frantziako Tourra|28.]] |[[1963ko Frantziako Tourra|15.]] |— |[[1965eko Frantziako Tourra|UT]] |— |[[1967ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1968ko Frantziako Tourra|36.]] |— |— |— |[[1972ko Frantziako Tourra|42.]] |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |[[1962ko Espainiako Itzulia|17.]] |[[1963ko Espainiako Itzulia|21.]] |— |[[1965eko Espainiako Itzulia|UT]] |[[1966ko Espainiako Itzulia|25.]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1939ko|1992ko|Puschel, Dieter}} [[Kategoria:Berlindarrak]] [[Kategoria:Alemaniako txirrindulariak]] g3e10k3e1d5046895rh847c3cv84zap 9984051 9983970 2024-11-28T16:09:35Z Joseba65 69297 9984051 wikitext text/x-wiki {{Biografia_infotaula_automatikoa}} '''Dieter Puschel''', ([[Berlin]], [[1939]]ko [[apirilaren 23]]a - [[Stommeln]], [[1992]]ko [[maiatzaren 31]]a) txirrindulari alemaniarra izan zen, profesionala 1961etik 1979ra. 1962ko [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa|Alemaniako errepideko txapelketa]] irabazi zuen eta [[Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean zazpi aldiz hartu zuen parte. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1961''' * Fichtel & Sachs Sari Nagusia * 2. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Pikardiako Tourra|Tour de l'Oise]]<nowiki/>n * 4. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1962''' * [[Fitxategi:MaillotAlemania.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * 2. Alemaniako errepideko mendiko txapelketan * 4. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean * 5. [[Flèche Brabançonne]]<nowiki/>n '''1963''' * [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Flandrian Zehar]]<nowiki/>rean * 2. Bad Schwalbach Sari Nagusian * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1965''' * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n '''1966''' * 2. [[1966ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n eta etapa 1 * 6. [[Luxenburgoko Tourra|Luxenburgoko Tour]]rean '''1967''' * 2. Alemaniako Madison txapelketan '''1968''' * [[Harelbeke-Poperinge-Harelbeke]] * 4. [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 9. [[Ticinoko Giroa]]n '''1969''' * 2. [[Lau Kantoietako Tourra|Lau Kantoietako Tour]]rean * 7. [[Suitzako Itzulia]]n '''1971''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 3. [[Omloop van Midden-België]]<nowiki/>n '''1972''' * 3. [[Alemaniako Ziklo-kros txapelketa]]n '''1975''' * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Alemaniako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan== {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1961 !1962 !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey pink.svg|20px|link=General classification in the Giro d'Italia|alt=Pink jersey]] '''[[Italiako Giroa]]''' |— |— |— |— |— |— |— |— |[[1969ko Italiako Giroa|UT]] |[[1970eko Italiako Giroa|46.]] |— |— |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey yellow.svg|20px|link=General classification in the Frantziako Tour|alt=Yellow jersey]] '''[[Frantziako Tourra]]''' |[[1961eko Frantziako Tourra|54.]] |[[1962ko Frantziako Tourra|28.]] |[[1963ko Frantziako Tourra|15.]] |— |[[1965eko Frantziako Tourra|UT]] |— |[[1967ko Frantziako Tourra|UT]] |[[1968ko Frantziako Tourra|36.]] |— |— |— |[[1972ko Frantziako Tourra|42.]] |— |— |— |— |- style="text-align:center;" |style="text-align:left; background:#efefef;"|[[Fitxategi:Jersey red.svg|20px|link=General classification in the Espainiako Vuelta|alt=Red jersey]] '''[[Espainiako Vuelta]]''' |— |[[1962ko Espainiako Itzulia|17.]] |[[1963ko Espainiako Itzulia|21.]] |— |[[1965eko Espainiako Itzulia|UT]] |[[1966ko Espainiako Itzulia|25.]] |— |— |— |— |— |— |— |— |— |— |} {| class="wikitable" |+Legenda |- | style="text-align:center;"|—||Ez zuen parte hartu |- | style="text-align:center;"|DSK||Deskalifikatua |- | style="text-align:center;"|UT||Utzi |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1939ko|1992ko|Puschel, Dieter}} [[Kategoria:Berlindarrak]] [[Kategoria:Alemaniako txirrindulariak]] fip9yqp8f90754ft3wy6bclpb4abvf3 0 1215656 9983939 2024-11-28T14:38:28Z Ibarreusk 116965 «[[:en:Special:Redirect/revision/1255550112|Isaïa Cordinier]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9983939 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Isaïa Cordinier''' (1996ko azaroaren 28a) frantziar saskibaloi jokalari profesionala da [[Virtus Pallacanestro Bologna|Virtus Bologna]], Italiako Legako A Seriekoa (LBA) eta Euroligakoa. [[Atlanta Hawks|Atlantako Hawksek]] aukeratu zuen 2016ko NBA-ko Draft-ean. == Kirol lorpenak == {| class="wikitable center col2izq" ! colspan="4" |[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- !Urtea !Lekua !Domina !Proba |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} == Erreferentziak == [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Gizabanako biziak]] [[Kategoria:1996ko jaiotzak]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] boqc4n1v011t8jo3pd3q40zidq3akjb 3 1215657 9983941 2024-11-28T14:38:52Z Flow talk page manager 60623 Flow archival 9983941 wikitext text/x-wiki * [[Lankide eztabaida:Roan Kattouw (WMF)/Flow]] fmfc9shuf4yovnuo7cmulx68vg8lvcz 103 1215658 9983943 2024-11-28T14:38:55Z Flow talk page manager 60623 Flow archival 9983943 wikitext text/x-wiki * [[Wikiproiektu eztabaida:Ondarea/Flow]] 88lp9oowwctucfr1coy7l0hmkpuw5lo 0 1215659 9983951 2024-11-28T14:41:49Z Ibarreusk 116965 «[[:en:Special:Redirect/revision/1256774209|Bilal Coulibaly]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9983951 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Bilal Coulibaly''' (2004ko uztailaren 26a) iFrantziako saskibaloi jokalaria da. [[Washington Wizards]] NBA-ko taldean jokatzen du. [[Frantziako saskibaloi liga|LNB Pro A]] mailako Metropolitanos 92 taldean jokatu zuen. NBA-ko 2023ko Draftean izan zen aukeratua. 2024ko Udako Olinpiadetan zilarra irabazi zuen. == Kirol lorpenak == {| class="wikitable center col2izq" ! colspan="4" |[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- !Urtea !Lekua !Domina !Proba |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} == Erreferentziak == [[Kategoria:Washington Wizards-en jokalariak]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:Gizabanako biziak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:2004ko jaiotzak]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] gz2i6sf8esnlvan9xpub2lc0eijc3j7 2 1215660 9983957 2024-11-28T14:46:08Z Ixo.aroma 122096 Ixo.aroma wikilariak «[[Lankide:Ixo.aroma]]» orria «[[Katalin Antxia Abasolo]]» izenera aldatu du: biografia sortzen 9983957 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Katalin Antxia Abasolo]] lzg8m3vhfdlqtuqeu5b6hiudd49dlso 3 1215661 9983959 2024-11-28T14:46:09Z Ixo.aroma 122096 Ixo.aroma wikilariak «[[Lankide eztabaida:Ixo.aroma]]» orria «[[Eztabaida:Katalin Antxia Abasolo]]» izenera aldatu du: biografia sortzen 9983959 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Eztabaida:Katalin Antxia Abasolo]] 68ua8aog8s2d1kew0ryzcc7db97o7d1 0 1215662 9983961 2024-11-28T14:46:40Z Ibarreusk 116965 «[[:en:Special:Redirect/revision/1258207853|Mathias Lessort]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9983961 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Mathias Michel Lessort''' (1995eko irailaren 29a) frantziar saskibaloi jokalari profesionala da Greziako Saskibaloi Ligako (GBL) eta [[Euroliga|Euroligako]] Panathinaikosen jokatzen duena. 206 cm-ko (6’9’’) altuera du eta erdiko posizioan jokatzen du. 2023an eta 2024an All-EuroLeague First Team-ean aukeratua. Lessortek EuroLeagueko titulua irabazi zuen Panathinaikosekin 2024an. Urte berean Udako Olinpiar Jokoetako zilarrezko domina ere lortu zuen Frantziako selekzioarekin. == Kirol lorpenak == {| class="wikitable center col2izq" ! colspan="4" |[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- !Urtea !Lekua !Domina !Proba |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} == Erreferentziak == [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Gizabanako biziak]] [[Kategoria:1995eko jaiotzak]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] a2sjknb8tgqmzbv3xf1elus11g4md52 0 1215663 9983965 2024-11-28T14:48:26Z Ibarreusk 116965 «[[:en:Special:Redirect/revision/1259451312|Matthew Strazel]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9983965 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}} '''Matthew Nelson Strazel''' (2002ko abuztuaren 5a) saskibaloi jokalari frantziarra da [[Frantziako saskibaloi liga|LNB Pro A]] eta EuroLeagueko AS Monaco taldean jokatzen duena. [[Frantziako saskibaloi selekzio nazionala|Frantziako talde]] nazionalarentzat ere jokatzen du, eta 2024ko Olinpiar Jokoetan parte hartu zuen zilarra irabaziz. == Kirol lorpenak == {| class="wikitable center col2izq" ! colspan="4" |[[Udako Olinpiar Jokoak]] |- !Urtea !Lekua !Domina !Proba |- |2024 |{{Banderaikur|Frantzia}} [[Paris]] |{{silver2}} |Gizonezkoa |} == Erreferentziak == [[Kategoria:Olinpiar Jokoetako dominadunak saskibaloian]] [[Kategoria:Frantziako zilarrezko dominadun olinpikoak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako dominadunak]] [[Kategoria:2024ko Udako Olinpiar Jokoetako saskibaloilariak]] [[Kategoria:Gizabanako biziak]] [[Kategoria:2002ko jaiotzak]] [[Kategoria:Frantziako saskibaloi jokalariak]] crep7usnth2kuyds5r5o10rwcnd8qmw 2 1215664 9983976 2024-11-28T14:58:23Z Pizarritaa 162462 Orri berria: «{{Taller de usuario}} = Kopenhageko interpretazioa = {{Sidebar with heading backgrounds|estilotitulo=background: #ccf;|titulo=[[:eu:Mekanika_kuantikoa|Mekanika kuantikoa]]|imagen=<math> i \hbar \frac{d}{dt} | \Psi \rangle = \hat{H} | \Psi \rangle </math>|pie=Schrödingerren ekuazioa|estiloseccion=background: #ccf;|seccion1=Testuingurua|etiqueta2=|datos2=[[:eu:Mekanika klasiko|Mekanika klasikoa]]|etiqueta3=|datos3=[[:eu:Bra-ket notazio|Bra-ket notazioa]]|etiqueta4=|datos4=[...» 9983976 wikitext text/x-wiki {{Taller de usuario}} = Kopenhageko interpretazioa = {{Sidebar with heading backgrounds|estilotitulo=background: #ccf;|titulo=[[:eu:Mekanika_kuantikoa|Mekanika kuantikoa]]|imagen=<math> i \hbar \frac{d}{dt} | \Psi \rangle = \hat{H} | \Psi \rangle </math>|pie=Schrödingerren ekuazioa|estiloseccion=background: #ccf;|seccion1=Testuingurua|etiqueta2=|datos2=[[:eu:Mekanika klasiko|Mekanika klasikoa]]|etiqueta3=|datos3=[[:eu:Bra-ket notazio|Bra-ket notazioa]]|etiqueta4=|datos4=[[:eu:Interferentzia|Interferentzia]]|seccion5=Esperimentuak|etiqueta6=|datos6=[[:eu:Schrödingerren katua|Schrödingerren katua]], [[:eu:Bellen desberdintza|Bellen desberdintza]], [[:eu:Franck-Hertz esperimentua|Franck-Hertz]], [[:eu:Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza|Zirrikitu bikoitza]], [[:en:Popper's experiment|Popper]]|seccion7=Zientzialariak|etiqueta8=|datos8=[[:eu:Niels Bohr|Bohr]], [[:eu:Max Born|Born]], [[:eu:Louis de Broglie|De Broglie]], [[:eu:Paul Dirac|Dirac]], [[:Paul Ehrenfest|Ehrenfest]], [[:eu:Enrico Fermi|Fermi]], [[:eu:David Hilbert|Hilbert]], [[:eu:Max Planck|Max Planck]], [[:eu:Wolgang Pauli|Pauli]], [[:eu:John von Neumann|Jhon von Neumann]]}} Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{Cita libro|título=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{Cita libro|edición=Summer 2024|título=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|nombre=Jan|apellidos=Faye|nombre-editor=Edward N.|apellido-editor=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[:en:Born_rule|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{Cita libro|título=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Archivo:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[:en:Solvay_Conference|Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[:en:Hydrogen_atom|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{Cita libro|título=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{Cita libro|título=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{Cita publicación|título="Max Born and the Quantum Theory"|publicación=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[:en:Complementarity_(physics)|osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Archivo:2D_Wave_Function_resize.gif|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{Cita publicación|título="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|publicación=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{Cita publicación|título="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|publicación=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{Cita libro|apellidos=Heisenberg|nombre=Werner|título=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{Cita publicación|título="Entangled quantum histories"|publicación=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{Cita libro|título=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{Cita libro|título=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{Cita libro|apellidos=Peierls|nombre=Rudolf|título=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[:en:Ray_Streater|Ray Streater]]<ref name=":5">{{Cita libro|apellidos=Streater|título=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{Cita publicación|título=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|publicación=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{Cita publicación|título="Testing quantum theory with thought experiments"|publicación=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[:es:John_Bell|John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{Cita publicación|título=Against 'measurement|publicación=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{Cita web|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|sitioweb=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{Cita publicación|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|título=The statistical interpretation of quantum mechanics|apellidos=Born|nombre=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|publicación=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{Cita publicación|título=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|publicación=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Archivo:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[:en:Many-worlds_interpretation|Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{Cita publicación|título=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|apellidos=Tegmark|nombre=Max|publicación=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[:es:Decoherencia_cuántica|dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{Cita publicación|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|título=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|publicación=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> 293qwewjpm24y25zfutu9sbjim35ass 0 1215665 9983980 2024-11-28T14:59:31Z Pizarritaa 162462 Orri berria: «Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{Cita libro|título=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's stat...» 9983980 wikitext text/x-wiki Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{Cita libro|título=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{Cita libro|edición=Summer 2024|título=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|nombre=Jan|apellidos=Faye|nombre-editor=Edward N.|apellido-editor=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[:en:Born_rule|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{Cita libro|título=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Archivo:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[:en:Solvay_Conference|Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[:en:Hydrogen_atom|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{Cita libro|título=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{Cita libro|título=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{Cita publicación|título="Max Born and the Quantum Theory"|publicación=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[:en:Complementarity_(physics)|osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Archivo:2D_Wave_Function_resize.gif|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{Cita publicación|título="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|publicación=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{Cita publicación|título="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|publicación=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{Cita libro|apellidos=Heisenberg|nombre=Werner|título=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{Cita publicación|título="Entangled quantum histories"|publicación=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{Cita libro|título=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{Cita libro|título=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{Cita libro|apellidos=Peierls|nombre=Rudolf|título=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[:en:Ray_Streater|Ray Streater]]<ref name=":5">{{Cita libro|apellidos=Streater|título=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{Cita publicación|título=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|publicación=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{Cita publicación|título="Testing quantum theory with thought experiments"|publicación=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[:es:John_Bell|John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{Cita publicación|título=Against 'measurement|publicación=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{Cita web|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|sitioweb=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{Cita publicación|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|título=The statistical interpretation of quantum mechanics|apellidos=Born|nombre=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|publicación=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{Cita publicación|título=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|publicación=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Archivo:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[:en:Many-worlds_interpretation|Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{Cita publicación|título=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|apellidos=Tegmark|nombre=Max|publicación=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[:es:Decoherencia_cuántica|dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{Cita publicación|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|título=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|publicación=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> ktkrg6y2pv16lgtcx81wkzpiq61dkc2 9983985 9983980 2024-11-28T15:03:23Z Pizarritaa 162462 9983985 wikitext text/x-wiki Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[:en:Born_rule|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Archivo:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[:en:Solvay_Conference|Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[:en:Hydrogen_atom|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{Cita publicación|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|publicación=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[:en:Complementarity_(physics)|osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Archivo:2D_Wave_Function_resize.gif|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{Cita publicación|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|publicación=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{Cita publicación|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|publicación=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{Cita publicación|izenburua="Entangled quantum histories"|publicación=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[:en:Ray_Streater|Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{Cita publicación|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|publicación=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{Cita publicación|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|publicación=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[:es:John_Bell|John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{Cita publicación|izenburua=Against 'measurement|publicación=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{Cita web|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|sitioweb=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{Cita publicación|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|publicación=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{Cita publicación|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|publicación=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Archivo:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Archivo:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[:en:Many-worlds_interpretation|Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{Cita publicación|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|publicación=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[:es:Decoherencia_cuántica|dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{Cita publicación|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|publicación=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> pntfq7ikoimfr2u3ykbw0jlx7et785m 9983989 9983985 2024-11-28T15:05:24Z Pizarritaa 162462 9983989 wikitext text/x-wiki Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[:en:Born_rule|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[:en:Solvay_Conference|Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[:en:Hydrogen_atom|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|aldizkaria=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[:en:Complementarity_(physics)|osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Fitxategi:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Entangled quantum histories"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[:en:Ray_Streater|Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|aldizkaria=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[:es:John_Bell|John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Against 'measurement|aldizkaria=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{Cita web|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|sitioweb=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|aldizkaria=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[:en:Many-worlds_interpretation|Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|aldizkaria=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[:es:Decoherencia_cuántica|dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{erreferentzia|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|aldizkaria=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> ktxjf3z88io3ypchd8a3d7s6v13d36y 9983994 9983989 2024-11-28T15:07:51Z Pizarritaa 162462 9983994 wikitext text/x-wiki Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[Bornen arauak|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[Hidrogeno|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|aldizkaria=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Fitxategi:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Entangled quantum histories"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|aldizkaria=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Against 'measurement|aldizkaria=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{Cita web|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|sitioweb=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|aldizkaria=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|aldizkaria=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{erreferentzia|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|aldizkaria=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> pjkt0bfmakgz6t6h1p2e4f1xbcvgrsp 9983999 9983994 2024-11-28T15:11:59Z Pizarritaa 162462 9983999 wikitext text/x-wiki {{Sidebar with heading backgrounds|estilotitulo=background: #ccf;|titulo=[[:eu:Mekanika_kuantikoa|Mekanika kuantikoa]]|imagen=<math> i \hbar \frac{d}{dt} | \Psi \rangle = \hat{H} | \Psi \rangle </math>|pie=Schrödingerren ekuazioa|estiloseccion=background: #ccf;|seccion1=Testuingurua|etiqueta2=|datos2=[[:eu:Mekanika klasiko|Mekanika klasikoa]]|etiqueta3=|datos3=[[:eu:Bra-ket notazio|Bra-ket notazioa]]|etiqueta4=|datos4=[[:eu:Interferentzia|Interferentzia]]|seccion5=Esperimentuak|etiqueta6=|datos6=[[:eu:Schrödingerren katua|Schrödingerren katua]], [[:eu:Bellen desberdintza|Bellen desberdintza]], [[:eu:Franck-Hertz esperimentua|Franck-Hertz]], [[:eu:Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza|Zirrikitu bikoitza]], [[:en:Popper's experiment|Popper]]|seccion7=Zientzialariak|etiqueta8=|datos8=[[:eu:Niels Bohr|Bohr]], [[:eu:Max Born|Born]], [[:eu:Louis de Broglie|De Broglie]], [[:eu:Paul Dirac|Dirac]], [[:Paul Ehrenfest|Ehrenfest]], [[:eu:Enrico Fermi|Fermi]], [[:eu:David Hilbert|Hilbert]], [[:eu:Max Planck|Max Planck]], [[:eu:Wolgang Pauli|Pauli]], [[:eu:John von Neumann|Jhon von Neumann]]}} Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[Bornen arauak|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[Hidrogeno|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|aldizkaria=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Fitxategi:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Entangled quantum histories"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|aldizkaria=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Against 'measurement|aldizkaria=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{Cita web|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|sitioweb=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|aldizkaria=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|aldizkaria=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{erreferentzia|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|aldizkaria=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> rne7y623ostdwcdqoohjmp5e9h61a6n 9984003 9983999 2024-11-28T15:15:55Z Theklan 336 9984003 wikitext text/x-wiki {{infotaula |abovestyle=background: #ccf; |above=[[:eu:Mekanika_kuantikoa|Mekanika kuantikoa]] |image=<math> i \hbar \frac{d}{dt} | \Psi \rangle = \hat{H} | \Psi \rangle </math> |caption=Schrödingerren ekuazioa |headerstyle=background: #ccf; |header1=Testuingurua |data2=[[:eu:Mekanika klasiko|Mekanika klasikoa]]| |data3=[[:eu:Bra-ket notazio|Bra-ket notazioa]] |data4=[[:eu:Interferentzia|Interferentzia]] |header5=Esperimentuak |data6=[[:eu:Schrödingerren katua|Schrödingerren katua]], [[:eu:Bellen desberdintza|Bellen desberdintza]], [[:eu:Franck-Hertz esperimentua|Franck-Hertz]], [[:eu:Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza|Zirrikitu bikoitza]], [[:en:Popper's experiment|Popper]] |header7=Zientzialariak |data8=[[:eu:Niels Bohr|Bohr]], [[:eu:Max Born|Born]], [[:eu:Louis de Broglie|De Broglie]], [[:eu:Paul Dirac|Dirac]], [[:Paul Ehrenfest|Ehrenfest]], [[:eu:Enrico Fermi|Fermi]], [[:eu:David Hilbert|Hilbert]], [[:eu:Max Planck|Max Planck]], [[:eu:Wolgang Pauli|Pauli]], [[:eu:John von Neumann|Jhon von Neumann]]}} Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[Bornen arauak|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[Hidrogeno|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|aldizkaria=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Fitxategi:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Entangled quantum histories"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|aldizkaria=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Against 'measurement|aldizkaria=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{Cita web|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|sitioweb=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|aldizkaria=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|aldizkaria=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{erreferentzia|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|aldizkaria=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> h8tzbmhtuaanym87y7on021hwx79v8k 9984004 9984003 2024-11-28T15:16:04Z Pizarritaa 162462 9984004 wikitext text/x-wiki {{infotaula |abovestyle=background: #ccf; |above=[[:eu:Mekanika_kuantikoa|Mekanika kuantikoa]] |image=<math> i \hbar \frac{d}{dt} | \Psi \rangle = \hat{H} | \Psi \rangle </math> |caption=Schrödingerren ekuazioa |headerstyle=background: #ccf; |header1=Testuingurua |data2=[[:eu:Mekanika klasiko|Mekanika klasikoa]]| |data3=[[:eu:Bra-ket notazio|Bra-ket notazioa]] |data4=[[:eu:Interferentzia|Interferentzia]] |header5=Esperimentuak |data6=[[:eu:Schrödingerren katua|Schrödingerren katua]], [[:eu:Bellen desberdintza|Bellen desberdintza]], [[:eu:Franck-Hertz esperimentua|Franck-Hertz]], [[:eu:Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza|Zirrikitu bikoitza]], [[:en:Popper's experiment|Popper]] |header7=Zientzialariak |data8=[[:eu:Niels Bohr|Bohr]], [[:eu:Max Born|Born]], [[:eu:Louis de Broglie|De Broglie]], [[:eu:Paul Dirac|Dirac]], [[:Paul Ehrenfest|Ehrenfest]], [[:eu:Enrico Fermi|Fermi]], [[:eu:David Hilbert|Hilbert]], [[:eu:Max Planck|Max Planck]], [[:eu:Wolgang Pauli|Pauli]], [[:eu:John von Neumann|Jhon von Neumann]]}} Kopenhageko interpretazioa [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[Bornen arauak|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[Hidrogeno|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|aldizkaria=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Fitxategi:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Entangled quantum histories"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|aldizkaria=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Against 'measurement|aldizkaria=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{web erreferentzia|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|weborria=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|aldizkaria=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|aldizkaria=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{erreferentzia|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|aldizkaria=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> sptn7oefhsbxv2nkubdq4hc6utqfevq 9984005 9984004 2024-11-28T15:16:09Z Theklan 336 9984005 wikitext text/x-wiki {{infotaula |abovestyle=background: #ccf; |above=[[:eu:Mekanika_kuantikoa|Mekanika kuantikoa]] |image=<math> i \hbar \frac{d}{dt} | \Psi \rangle = \hat{H} | \Psi \rangle </math> |caption=Schrödingerren ekuazioa |headerstyle=background: #ccf; |header1=Testuingurua |data2=[[:eu:Mekanika klasiko|Mekanika klasikoa]]| |data3=[[:eu:Bra-ket notazio|Bra-ket notazioa]] |data4=[[:eu:Interferentzia|Interferentzia]] |header5=Esperimentuak |data6=[[:eu:Schrödingerren katua|Schrödingerren katua]], [[:eu:Bellen desberdintza|Bellen desberdintza]], [[:eu:Franck-Hertz esperimentua|Franck-Hertz]], [[:eu:Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza|Zirrikitu bikoitza]], [[:en:Popper's experiment|Popper]] |header7=Zientzialariak |data8=[[:eu:Niels Bohr|Bohr]], [[:eu:Max Born|Born]], [[:eu:Louis de Broglie|De Broglie]], [[:eu:Paul Dirac|Dirac]], [[:Paul Ehrenfest|Ehrenfest]], [[:eu:Enrico Fermi|Fermi]], [[:eu:David Hilbert|Hilbert]], [[:eu:Max Planck|Max Planck]], [[:eu:Wolgang Pauli|Pauli]], [[:eu:John von Neumann|Jhon von Neumann]]}} '''Kopenhageko interpretazioa''' [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[Bornen arauak|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[Hidrogeno|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|aldizkaria=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Fitxategi:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Entangled quantum histories"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|aldizkaria=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Against 'measurement|aldizkaria=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{web erreferentzia|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|weborria=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|aldizkaria=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|aldizkaria=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{erreferentzia|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|aldizkaria=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> s22hmjup5c1a3jpgk4erl6qn3rcae2c 9984007 9984005 2024-11-28T15:16:22Z Theklan 336 9984007 wikitext text/x-wiki {{infotaula |abovestyle=background: #ccf; |above=[[:eu:Mekanika_kuantikoa|Mekanika kuantikoa]] |image=<math> i \hbar \frac{d}{dt} | \Psi \rangle = \hat{H} | \Psi \rangle </math> |caption=[[Schrödingerren ekuazioa]] |headerstyle=background: #ccf; |header1=Testuingurua |data2=[[:eu:Mekanika klasiko|Mekanika klasikoa]]| |data3=[[:eu:Bra-ket notazio|Bra-ket notazioa]] |data4=[[:eu:Interferentzia|Interferentzia]] |header5=Esperimentuak |data6=[[:eu:Schrödingerren katua|Schrödingerren katua]], [[:eu:Bellen desberdintza|Bellen desberdintza]], [[:eu:Franck-Hertz esperimentua|Franck-Hertz]], [[:eu:Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza|Zirrikitu bikoitza]], [[:en:Popper's experiment|Popper]] |header7=Zientzialariak |data8=[[:eu:Niels Bohr|Bohr]], [[:eu:Max Born|Born]], [[:eu:Louis de Broglie|De Broglie]], [[:eu:Paul Dirac|Dirac]], [[:Paul Ehrenfest|Ehrenfest]], [[:eu:Enrico Fermi|Fermi]], [[:eu:David Hilbert|Hilbert]], [[:eu:Max Planck|Max Planck]], [[:eu:Wolgang Pauli|Pauli]], [[:eu:John von Neumann|Jhon von Neumann]]}} '''Kopenhageko interpretazioa''' [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[Bornen arauak|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[Hidrogeno|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|aldizkaria=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Fitxategi:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Entangled quantum histories"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|aldizkaria=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Against 'measurement|aldizkaria=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko.<ref>{{web erreferentzia|url=https://pubs.aip.org/aip/acp/article-abstract/1327/1/26/838840/What-classicality-Decoherence-and-Bohr-s-classical?redirectedFrom=fulltext|fechaacceso=2024-11-28|weborria=pubs.aip.org}}</ref> Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|aldizkaria=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|aldizkaria=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{erreferentzia|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|aldizkaria=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> i65n2bc6pzz9ffcikccov3nc8uvnqej 9984008 9984007 2024-11-28T15:19:12Z Pizarritaa 162462 9984008 wikitext text/x-wiki {{infotaula |abovestyle=background: #ccf; |above=[[:eu:Mekanika_kuantikoa|Mekanika kuantikoa]] |image=<math> i \hbar \frac{d}{dt} | \Psi \rangle = \hat{H} | \Psi \rangle </math> |caption=[[Schrödingerren ekuazioa]] |headerstyle=background: #ccf; |header1=Testuingurua |data2=[[:eu:Mekanika klasiko|Mekanika klasikoa]]| |data3=[[:eu:Bra-ket notazio|Bra-ket notazioa]] |data4=[[:eu:Interferentzia|Interferentzia]] |header5=Esperimentuak |data6=[[:eu:Schrödingerren katua|Schrödingerren katua]], [[:eu:Bellen desberdintza|Bellen desberdintza]], [[:eu:Franck-Hertz esperimentua|Franck-Hertz]], [[:eu:Zirrikitu bikoitzaren saiakuntza|Zirrikitu bikoitza]], [[:en:Popper's experiment|Popper]] |header7=Zientzialariak |data8=[[:eu:Niels Bohr|Bohr]], [[:eu:Max Born|Born]], [[:eu:Louis de Broglie|De Broglie]], [[:eu:Paul Dirac|Dirac]], [[:Paul Ehrenfest|Ehrenfest]], [[:eu:Enrico Fermi|Fermi]], [[:eu:David Hilbert|Hilbert]], [[:eu:Max Planck|Max Planck]], [[:eu:Wolgang Pauli|Pauli]], [[:eu:John von Neumann|Jhon von Neumann]]}} '''Kopenhageko interpretazioa''' [[Mekanika kuantikoa|mekanika kuantikoaren]] inguruko ikuspuntu multzoa da, [[Niels Bohr]], [[Werner Heisenberg]], [[Max Born]] eta beste hainbaten lanetan oinarritutakoa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Letters on Wave Mechanics: Correspondence with H. A. Lorentz, Max Planck, and Erwin Schrödinger.|isbn=9781453204689|pasaje="the Copenhagen Interpretation of quantum mechanics, [was] developed principally by Heisenberg and Bohr, and based on Born's statistical interpretation of the wave function."}}</ref> “Kopenhage” hitzak Danimarkako hiriari erreferentzia egiten dion bitartean, “interpretazio” hitza Heisenbergek erabili zuen 1950eko hamarkadan, 1925 eta 1927 artean garatutako ideiei erreferentzia egiteko<ref name=":0">{{erreferentzia|edizioa=Summer 2024|izenburua=Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics|url=https://plato.stanford.edu/entries/qm-copenhagen/|editorial=Metaphysics Research Lab, Stanford University|fecha=2024|fechaacceso=2024-11-26|izena=Jan|abizena=Faye|editore-izena=Edward N.|editore-abizena=Zalta}}</ref>. Honela, mekanika kuantikoa ulertu eta logikoki azaltzeko sortu ziren interpretazioetako bat da Kopenhagekoa, eta denen artean onartuena izan arren, barne hartzen dituen ideiak ez daude guztiz finkatuta. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren bertsioek hainbat puntutan egiten dute bat. Esaterako, denek onartzen dute mekanika kuantikoa ziurgabea dela, eta [[Bornen arauak|Bornen arauei]] jarraituz kalkulatzen diren probabilitateak ardatz dituela. Osagarritasun-printzipioa ere orokorki onartzen da, zeinaren arabera, aldi berean neurtu ezin diren ezaugarri osagarriak existitzen diren. Gainera, behatu eta neurtzea atzera bueltarik gabeko ekintzak dira, eta objektu bati ezin zaio egiarik egotzi neurketen emaitzez gain. Bestalde, deskribapen kuantikoak objektibotzat jotzen dira, ez baitute fisikarien iritzi pertsonalen edo faktore arbitrarioen eraginik.<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics|isbn=978-0-691-03669-4}}</ref> Edozein kasutan, hainbat desadostasun sortu dira Kopenhageko interpretazioaren inguruan azken mendean. Esaterako, “neurketen” eta “behaketen” izaera zehaztugabea  eta neurketa-tresnak definitzeko zailtasuna kritiken jomuga izan dira. Halaber, eztabaidagai larria izan da tresna horiek deskribatzeko garaian [[Fisika klasiko|mekanika klasikoak]] duen pisua . Hala eta guztiz ere, interpretazio hau  izan da mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia. == Testuingurua == [[Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:Solvay_conference_1927.jpg|thumb|230x230px|1927ko [[Solvayko konferentzia]]. Garaiko zientzialari ezagunenak bildu ziren mekanika kuantikoaz eztabaidatzeko]] 1900 inguruan hasitako fenomeno atomiko eta subatomikoen ikerketek ordura arte mekanika klasikoan ezagunak ziren kontzeptuen berrikuspena behartu zuten. 25 urte behar izan zituzten, ordea, egindako berrikuspenek zentzuzko teoria bat osatu zuten arte. Urte hauetan, fisika klasikoaren zuzenketak egin zituzten, eta, egindako lanen artean, ondokoak nabarmendu daitezke: [[Max Planck|Max Planckek]] [[Gorputz beltzaren erradiazio|gorputz beltzari]] egindako ekarpena, [[Albert Einstein|Albert Einsteinen]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoaren]] azalpena, solidoen [[Bero espezifiko|bero espezifikoaren]] inguruan Einsteinen eta [[Peter Debye|Peter Debyeren]] lana eta Bohren [[Hidrogeno|Hidrogeno atomoaren]] eredua. Hala eta guztiz ere, lan hauek zenbait muga zituzten, esaterako, ez ziren gai Helio atomoa deskribatzeko.<ref>{{erreferentzia|izenburua=Epistemological and Experimental Perspectives on Quantum Physics|isbn=978-9-04815-354-1}}</ref> Modu honetara, teoria kuantiko berria 1925ean hasi zen, Werner Heisenbergek kantitate behagarrietan soilik oinarritutako elektroiaren deskribapena proposatu zuenean. <ref>{{erreferentzia|izenburua=Sources of Quantum Mechanics|isbn=0-486-61881-1}}</ref>Gainera, Max Born konturatu zen teoria berri honetan posizio eta momentu aldagaiak [[matrize]] bidez azaldu behar zirela. Jarraian, [[Erwin Schrödinger|Erwin Schrödingerrek]] elektroiak uhin moduan hartzen zituen ekuazio bat proposatu zuen, eta Bornek iradoki zuen [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] interpretazioa estuki lotua zegoela probabilitateekin.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Max Born and the Quantum Theory"|aldizkaria=American Journal of Physics|doi=10.1119/1.2060717}}</ref> Mekanika kuantikoa ezin daiteke azaldu eguneroko hizkuntza erabiliz, teoria sortu zuten zientzialarientzat ere intuizioak dioenaren aurka baitoa. Izan ere, mekanika kuantikoaren formalismo  matematikoa eremu fisiko ez errealetan garatzen da, hau da,  uhin funtzioa bizi den espazioa ez da gizakion dimentsioentzako ulergarria. Honenbestez, Kopenhageko interpretazioak mekanika kuantikoko matematikek errealitate fisikoarekin duten lotura ulertzeko modu bat proposatzen du. == Printzipioak == Interpretazio honek onartzen dituen oinarrizko printzipioak ondorengoak dira:<ref name=":0" /> -Mekanika kuantikoa naturalki indeterminista da.  Honek esan nahi du ezinezkoa dela, adibidez, partikula baten posizioa eta momentua aldiberean neurtzea. Bi behatzaile orokorren kasurako indeterminazio-printzipioa Heisenbergen eskutik etorri zen: <math>\Delta A \Delta B \geq \frac{1}{2} \langle \psi |[A,B]|\psi \rangle </math> Ezagunenak diren posizio <math>(x)</math> eta momenturako <math>(p)</math> erlazio hau: <math>\Delta x \Delta p \geq \frac{\hbar}{2}</math> -Korrespondentzia-printzipioa: Mekanika kuantikoak muga klasiko bat duela dio. Muga hori zenbaki kuantikoak handiak direnean gertatzen da, eta egoera horretan mekanika kuantikoa eta klasikoa bat etorriko lirateke. -Bornen erregela: Sistema baten uhin funtzioak neurketa bat egitean jasoko ditugun emaitzen probabilitateak ematen dizkigu. -Bohrek Kopenhageko interpretazioaren baitan fomulatu zuen [[osagarritasun-printzipioa]], gerora arrakasta handia izan zuena.  Garai hartan zalantza ugari zeuden argiaren izaerarekin, ez baitzekiten argia uhina edo partikula zen. Experimentuek adierazten zutenaren arabera, batzuetan uhin gisa jokatzen zuen; besteetan aldiz, partikula gisa. Hau ulertezina zen zientzialarientzat eta testuinguru honetan plazaratu zuen Bohrek printzipioa. Honen arabera, materiak eta argiak naturalki bi propietateak dituzte, osagarriak direnak.  Experimentu bat egitean propietate hauetako bat aukeratzen dugu sistema deskribatzeko; uhinarena edo partikularena. Sistema baten informazio guztia ezagutzeko aspektu partzial bakoitza beharrezkoa den arren, ezin dira biak batera definitu, eta ondorioz, osagarriak direla esaten da. == Uhin-funtzioaren izaera == [[Fitxategi:2D_Wave_Function_resize.gif|thumb|178x178px|2D-ko [[Uhin-funtzio|uhin funtzioaren]] adibidea]] Uhin-funtzioa tresna matematikoa da, zeinak sistema bateko neurketa posible bakoitzaren distribuzio probabilistikoa adierazten duen. Uhin funtzioa eta sistemaren denborarekiko eboluzioa ezagunak badira, sistemaren joera deskribatzeko beharrezko informazioa izango dugu. Orokorrean, interpretazioak dio uhin funtzioak ez duela inongo gorputz materialik irudikatzen;<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref><ref>{{erreferentzia|izenburua=Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science|isbn=0-04-530016 X}}</ref> alegia, kontzeptu teoriko soil bat dela. === Probabilitateak eta Bornen legea === Bornen legea beharrezkoa da Kopenhageko interpretazioan. Max Bornek 1926an formulaturiko legeak, neurketa batean, balio jakin bat lortzeko [[Probabilitate|probabilitatea]] zehazten du. Adibiderik sinpleenean zera adierazten du: Partikula bat puntu jakin batean aurkitzeko probabilitate-dentsitatea partikularen uhin-funtzioaren karratuarekiko proportzionala dela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="The Quantum Postulate and the Recent Development of Atomic Theory"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/121580a0}}</ref> === Kolapsoa === Uhin funtzioaren kolapsoaren kontzeptuak postulatzen du sistema baten uhin-funtzioa bat-batean eta modu ez-jarraituan alda daitekeela neurketaren ostean. Neurketaren aurretik, uhin-funtzioak neurketaren emaitza posible guztien probabilitateak barne hartzen ditu. Hala ere, neurgailuak emaitza bat erregistratzen duenean, besteen arrastoak desagertzen dira. Hau da, neurketa bat gauzatu ondoren, sistema neurtu dugun egoeran egongo da, eta egoera berri honetan ezinezkoa izango da hasieran posibleak ziren gainontzeko emaitzak neurtzea. Bornek ez zuenez uhin-funtzioa objektu fisiko gisa definitzen, ez zion “kolapsoari” erreferentziarik egin. Hala ere, fisikari eta filosofo askok lotzen dute kolapsoa Kopenhageko interpretazioarekin. <ref name=":0" /> Heisenbergek uhin funtzioari erreferentzia egiten zion sistemaren informazio eskuragarriaren errepresentazio gisa eta ez zuen, beraz,  “kolapso” kontzeptua erabiltzen. Honen ordez, uhin funtzioaren egoera berri bateranzko “erredukzio” gisa adierazten zuen fenomenoa, zeinetan eskuragarri dagoen informazioaren murrizketa bat eman den behin neurgailuak egoera partikular bat erregistratzean.<ref>{{erreferentzia|abizena=Heisenberg|izena=Werner|izenburua=Zeitschrift für Physik|idioma=aleman}}</ref> === Behatzailearen eginkizuna === Objektuak existitzen al dira gure behaketetatik at? Existitzen al da errealitatea hura begiratzen ari ez garenean? Halako galderak erantzuten saiatzen da Kopenhageko interpretazioa. Kopenhageko interpretazioak dio behatutakoaren existentzia behatzailearen esku hartzearen menpekoa dela. Alegia, neurketa bat egiteak sistemaren existentzian eragina duela.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Entangled quantum histories"|aldizkaria=Nature|doi=10.1038/456706a}}</ref> Hala ere, Kopenhageko parte-hartzaile guztiek onartu zuten behaketa independientea zela behatzailearen ezaugarriekiko.<ref>"Of course the introduction of the observer must not be misunderstood to imply that some kind of subjective features are to be brought into the description of nature." Heisenberg, W. (1959/1971). Criticism and counterproposals to the Copenhagen interpretation of quantum theory, Chapter 8, pp. 114–128, in ''Physics and Philosophy: the Revolution in Modern Science'', third impression 1971, George Allen & Unwin, London, at p. 121.</ref> [[Wolfgang Pauli|Wolfgang Paulik]], adibidez, esan zuen neurketen emaitzak lortu eta erregistratu zitezkeela “neurketa tresna objektiboen” bidez. Heisenbergen arabera, berriz, behatzailearen esku-hartzeak ez du fenomenoaren deskribapenean inongo ezaugarri subjektiborik gehitzen. Behatzailearen funtzio bakarra erabakiak erregistratzea da; ez du garrantzirik behatzailea gizaki bat edo makina bat den. Dena den, honek ez du esan nahi behaketaren funtzioa hutsala denik; Izan ere, gertaera bat “posible” izatetik “erreala” izaterako transizioan beharrezkoa da, eta ezin da alde batera utzi mekanika kuantikoaren interpretazioaren ulerkeratik. == Fisikarien arteko onarpena == 1930 eta 1940ko hamarkadetan mekanika kuantikoko Bohrren ideiei ekarpenak egitea ohiko bihurtu zen gainontzeko fisikarien artean. Garai haietako testuliburuek defendatzen zuten kantitate fisiko batek ez zuela esanahirik neurtzen zen arte<ref name=":2">{{erreferentzia|izenburua=The Philosophy of Quantum Mechanics|isbn=0-471-43958-4}}</ref>. Honakoak dira Kopenhageko interpretazioarekin lotutako fisikari ezagun batzuk: [[Lev Landau]]<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Reports on Progress in Physics|issn=0034-4885}}</ref>, [[Wolfgang Pauli]]<ref name=":3" />, [[Rudolf Peierls]]<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Peierls|izena=Rudolf|izenburua=Physics World|issn=2058-7058}}</ref>eta [[Ray Streater]]<ref name=":5">{{erreferentzia|abizena=Streater|izenburua=Lost causes in and beyond physics|isbn=978-3-540-36582-2}}</ref>. Kopenhageko interpretazioak sekulako onarpena izan zuen fisikarien artean XX. mendean zehar. 1997an egindako inkesta informal baten arabera (zenbait partehartzailek  aukera bat baino gehiago bozkatu zituzten) Kopenhageko interpretazioa zen fisikarien artean onartuena. 2011. urtean egindako beste inkesta batek antzeko emaitzak izan zituen.<ref name=":6">Schlosshauer, M.; Kofler, J.; Zeilinger, A. (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". ''Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics''. '''44''' (3): 222–230. arXiv:1301.1069. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. S2CID 55537196</ref> == Ondorioak == Kopenhageko interpretazioaren izaera zenbait esperimenturen eta paradoxaren bidez azaldu ohi da. === Schrödingerren katua === Esperimentu honek maila mikroskopikoan ziurgabetasuna onartzeak maila makroskopikoan izan ditzakeen ondorioak nabarmentzen ditu. Bertan, katu bat kutxa hermetiko batean sartzen da, eta katuaren egoera (bizirik edo hilda) partikula subatomiko baten egoerak determinatzen du<ref name=":1" />. Partikula honek bi aukera posible izango ditu, <math>|+\rangle</math>, katua bizirik mantenduko duena, eta <math>|-\rangle</math>, katua hilko duen pozoi bat askatuko duena. Horregatik, esperimentuan zehar, katuaren bizia egoera kuantiko bati egongo da lotua, eta neurketa gauzatu arte ezin dugunez partikularen egoera ezagutu, esan daiteke aldi berean hilda eta bizirik dagoela katua. Alabaina, hau ez da posible ikuspegi klasiko batetik, ezinezkoa baita izaki bat aldi berean hilda eta bizirik egotea.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Present Situation in Quantum Mechanics: A Translation of Schrödinger's "Cat Paradox" Paper|aldizkaria=Proceedings of the American Philosophical Society|issn=0003-049X}}</ref> Kopenhageko interpretazioak proposatzen duen fisika kuantikoan uhin funtzio bidez deskribatzen dira sistemak eta, gure kasuan, katuaren egoera <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> moduan adierazi dezakegu. Honela, Bornen arauei jarraituz probabilitateak kalkulatzen baditugu, ikusiko dugu kutxa irekitzean katua bizirik egoteko probabilitatea %50ekoa dela, baita hilda egotekoa ere. Dena den, Kopenhageko interpretazioaren zenbait bertsioren arabera, ezinezkoa da eguneroko bizitzarekin bat egiten duen sistema fisiko bati uhin funtzio bat esleitzea, Schrödingerren esperimentu mentalak izan ditzakeen ondorioak baliogabetuz.<ref name=":5" /> === Wignerren laguna === “Wignerren laguna” Schrödingerren esperimentua erakargarriagoa izan dadin proposatutako beste esperimentu mental bat da. Bertan, bi izaki konszientek hartzen dute parte, Wignerren laguna, katuarekin batera kutxan sartuko dena, eta Wigner bera<ref name=":1" />, kutxaren kanpotik behatzaile lanak egingo dituena. Kanpo behatzailearen ustez sistema <math>|\psi \rangle = \left( |+ \rangle + |- \rangle \right)/ \sqrt{2}</math> egoeraren bidez deskriba badaiteke ere, barruan dagoen laguna zihur dago katua bizirik dagoela, eta katuaren egoera <math>|+\rangle</math> dela. Orduan, nola da posible Wigner eta lagunak uhin funtzio ezberdinak ikustea? Heisenbergen ikuspuntutik, “Heisenberg cut” izenez ezagutzen den mugaren kokapenean dago gakoa. Muga hau erabat teorikoa da, eta  gertakizun kuantikoak behatzailearen informaziotik banatzen ditu. Mugaren alde kuantikoan uhin-funtzio bidez azaltzen da dena, beste aldean deskripzio klasikoak erabiltzen diren bitartean. Honela, Wignerren laguna kanpo behatzailearen mugaren alde berean badago, neurketek bi behatzaileen uhin-funtzioak kolapsatuko dituzte. Laguna katuaren aldean badago, berriz, katuarekin izan dezakeen elkarrekintza ez da neurketa kontsideratzen. Mekanika kuantikoaren bertsioek ez dute adosten ea behatzaile bat mugaren alde kuantikoan  kokatu daitekeen.<ref>{{erreferentzia|izenburua="Testing quantum theory with thought experiments"|aldizkaria=Contemporary Physics|issn=0010-7514|doi=10.1080/00107514.2021.1880075}}</ref> == Kritikak == Errealitate objektiboaren defendatzaile sutsua izan zen Einstein. Bohrrek eta Heisenbergek, aldiz,  propietate fisiko bat neurtu gabe azaltzea ezinezkoa zela zioten. Einsteinek, mekanika kuantikoaren teoriaren aurreikuspen ahalmena onartu arren, osatu gabeko teoria zela defendatzen zuen eta teoria kuantikoa gezurtatzen saiatu zen hainbat modutan. Horietatik ezagunena ¨Einstein-Podolsky-Rosen esperimentua¨ izan zen. Honen helburu nagusia posizioa eta momentua bezalako propietate fisikoak neurtu ez arren, balioak dituztela frogatzea zen. Ideia hau ez zen oso arrakastatsua izan garaiko beste fisikarien artean.<ref name=":2" /> === Heisenbergen muga === Kopenhageko interpretazioak jaso zituen kritika gehienak neurgailu eta behatzaileen beharrezkotasunean zein fisika kuantikoaren eta klasikoaren arteko mugaren zehaztasun faltan oinarritzen ziren. Muga honi ¨Heisenberg cut¨ deitzen zaio ([[John Bellek]] beste izen bat proposatu arren)<ref>{{erreferentzia|izenburua=Against 'measurement|aldizkaria=Physics World|issn=2058-7058|doi=10.1088/2058-7058/3/8/26}}</ref> eta beharrezkoa da mekanika kuantikoa tresna matematiko bidez azaltzean, neurtzeko erabiltzen dugun tresna eta neurtu nahi dugun sistema bereizteko. Sistemaren eta neurketa tresnen arteko muga hau esku artean dugun arazoaren izaerak definitzen du, eta Heisenbergen ustez, behatzaileak erabateko askatasuna du muga nahi den lekuan kokatzeko. Gainera, gure pentsakera fisika klasikoan oinarritzeak dakarren arazo nagusietako bat kosmologia kuantikoan ageri da, bertan sistema kuantikoa unibertsoa baita. Nola da posible behatzailea unibertsotik kanpo egotea? Ba al zegoen behatzailerik unibertsoaren sorreran? Kopenhageko interpretazioaren aldeko fisikariek argumentu hauek ez dituzte baliagarritzat jotzen eta [[Rudolf Peierls|Rudolf Peierlsek]] esan zuen behatzaileak eta gertatzen denak ez dutela zertan denboran bat egin. Adibidez, unibertso gaztea [[Hondoko mikrouhin erradiazioa|hondoko mikrouhin-erradiazioaren]] bidez aztertzen da gaur egun, eta, beraz, mekanika kuantikoa aplika genezake beste edozein eremu elektromagnetikotan bezala.<ref name=":4" /> == Alternatibak == Kopenhageko interpretazioaren oinarri batzuk onartu arren aspektu batzuetan beste ideia batzuk planteatzen dituzten alternatiba asko agertu dira. === Interpretazio estatistikoa === Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoa, adibidez, Kopenhagekoaren antzekoa da, baina minimalistagotzat jo daiteke. Bornen ulerkera estatistikoa oinarritzat hartu eta ahalik eta gehien garatzen du, aldi berean, formalismo matematikoak izan dezakeen esanahi fisikoa alde batera utziz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/born-lecture.pdf|izenburua=The statistical interpretation of quantum mechanics|abizena=Born|izena=Max|fecha=1954ko abenduaren 11|aldizkaria=Novel lecture}}</ref>. Bestalde, interpretazio honek Bohrek izan dezakeen ulerkerarekin talka egiten du, Bohrek dioenaren kontra, iradokitzen baitu ezinezkoa dela banakako sistema bati uhin-funtzio bat esleitzea; adibidez, partikula askeari. Honen ordez, antzekoak diren partikula edo sistema multzoak deskribatzeko balio duen tresna matematikotzat jotzen du uhin-funtzioa.<ref>{{erreferentzia|izenburua=The Statistical Interpretation of Quantum Mechanics|aldizkaria=Reviews of Modern Physics|issn=0034-6861|doi=10.1103/revmodphys.42.358}}</ref> === Mundu anitzen interpretazioa === [[Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fitxategi:MWI_Schrodingers_cat.png|thumb|210x210px|[[Mundu anitzen interpretazioa]]]] Mundu anitzen interpretazioaren arabera eta errealitatearen eta determinismoaren ikuspuntutik, objektiboki erreala den uhin-funtzio unibertsal bat existitzen da; ez ordea, honen kolpasorik. Hau horrela izanik, gertaera kuantiko batean posible diren emaitza guztiak errealki gertatuko dira, bakoitza "mundu" ezberdin batean <ref>{{erreferentzia|izenburua=The Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds or Many Words?|abizena=Tegmark|izena=Max|aldizkaria=Fortschritte der Physik|doi=10.1002/(SICI)1521-3978(199811)46:6/8<855::AID-PROP855>3.0.CO;2-Q}}</ref>. Mundu anitzen ikuspegi modernoan, uhin-funtzioaren kolapsoa [[dekoherentzia kuantiko]] izeneko mekanismo baten bidez azaltzen da. Mekanismo honek azaltzen du, hain zuzen ere, nola pasatzen den sistema bat propietate kuantikoak erakustetik izaera klasikoago bat izatera, mekanika kuantikoak izan ditzakeen efektu zentzugabeak alboratuz.<ref>{{erreferentzia|url=https://es.wikipedia.org/wiki/Decoherencia_cu%C3%A1ntica|izenburua=Decoherencia cuántica|fecha=2024-09-14|aldizkaria=Wikipedia, la enciclopedia libre|fechaacceso=2024-11-28|idioma=es}}</ref> Edozein kasutan, orohar, mekanika kuantikoan adituak diren gehiengoak Kopenhageko interpretazioa defendatzen jarraitzen du, eta mekanika kuantikoa erakusteko ardatz nagusia da<ref name=":6" />. == Erreferentziak == <references /> bo2hxha6mfci0td4fxiprne9e1hp54r 0 1215669 9984012 2024-11-28T15:24:34Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: « '''Induljentzia''', hau da, barkamenta,<ref>https://hiztegia.labayru.eus/bilatu/LH/all/indulgencia?locale=es</ref> (latinezko "indulgentia"tik: 'ontasuna, onginahia, grazia, erremisioa, faborea') teologia katolikoaren kontzeptua da, [[bekatu]], [[penitentzia]], [[erremisio]] eta [[purgatorio]]aren kontzeptuei hertsiki lotua. Bere formulazio arruntean, bekatuaren zenbait ondorio, hala nola bekatuaren aldi baterako zigorra, baldintza jakin batzuetan, Elizaren ordezkari jakin...» 9984012 wikitext text/x-wiki '''Induljentzia''', hau da, barkamenta,<ref>https://hiztegia.labayru.eus/bilatu/LH/all/indulgencia?locale=es</ref> (latinezko "indulgentia"tik: 'ontasuna, onginahia, grazia, erremisioa, faborea') teologia katolikoaren kontzeptua da, [[bekatu]], [[penitentzia]], [[erremisio]] eta [[purgatorio]]aren kontzeptuei hertsiki lotua. Bere formulazio arruntean, bekatuaren zenbait ondorio, hala nola bekatuaren aldi baterako zigorra, baldintza jakin batzuetan, Elizaren ordezkari jakin batzuek haren erremisio eman dezakete. Kontzeptu hau antzinako kristautasunetik dator eta bere praktika eta formulazioa denboran zehar garatu dira. Doktrina protestanteak ez du onartzen zeren eta ez baitu oinarri biblikorik. == Erreferenteziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} s86j5emdu257vo2e0teyswk0fquq4az 9984044 9984012 2024-11-28T16:05:40Z Ernestobanpiroa 58701 9984044 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Plaque of Indulgencies in Ċittadella.jpg|thumb|250px|Induljentzia eskaintzen duen plaka [[Cittadella (Gozo)|Cittadellan]], [[Gozo uhartea]]n (Malta).]] '''Induljentzia''', hau da, barkamena,<ref>https://hiztegia.labayru.eus/bilatu/LH/all/indulgencia?locale=es</ref> (latinezko "indulgentia"tik: 'ontasuna, onginahia, grazia, erremisioa, faborea') [[teologia]] [[katolizismo|katolikoaren]] kontzeptua da, [[bekatu]], [[penitentzia]], [[erremisio]] eta [[purgatorio]]aren kontzeptuei hertsiki lotua. Bere formulazio arruntean, bekatuaren zenbait ondorio, hala nola bekatuaren aldi baterako zigorra, baldintza jakin batzuetan, Elizaren ordezkari jakin batzuek haren erremisio eman dezakete; bekatuaren penitentzia bertan behera uztea da.<ref>https://gizapedia.org/induljentzia/</ref><ref>https://www.vatican.va/archive/cod-iuris-canonici/cic_index_sp.html</ref> Kontzeptu hau antzinako kristautasunetik dator eta bere praktika eta formulazioa denboran zehar garatu dira. Doktrina protestanteak ez du onartzen zeren eta ez baitu oinarri biblikorik. Horregatik, [[Erreforma]]tik aurrera, eliza katolikoaren eremuan bakarrik garatu zen. == Erreferenteziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teologia eta doktrina katolikoa]] [[Kategoria:Zuzenbide kanonikoa]] 9e2nw4i9e3fuztj9jj8nm6ta04drd01 9984045 9984044 2024-11-28T16:06:12Z Ernestobanpiroa 58701 9984045 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Plaque of Indulgencies in Ċittadella.jpg|thumb|250px|Induljentziak eskaintzen dituen plaka [[Cittadella (Gozo)|Cittadellan]], [[Gozo uhartea]]n (Malta).]] '''Induljentzia''', hau da, barkamena,<ref>https://hiztegia.labayru.eus/bilatu/LH/all/indulgencia?locale=es</ref> (latinezko "indulgentia"tik: 'ontasuna, onginahia, grazia, erremisioa, faborea') [[teologia]] [[katolizismo|katolikoaren]] kontzeptua da, [[bekatu]], [[penitentzia]], [[erremisio]] eta [[purgatorio]]aren kontzeptuei hertsiki lotua. Bere formulazio arruntean, bekatuaren zenbait ondorio, hala nola bekatuaren aldi baterako zigorra, baldintza jakin batzuetan, Elizaren ordezkari jakin batzuek haren erremisio eman dezakete; bekatuaren penitentzia bertan behera uztea da.<ref>https://gizapedia.org/induljentzia/</ref><ref>https://www.vatican.va/archive/cod-iuris-canonici/cic_index_sp.html</ref> Kontzeptu hau antzinako kristautasunetik dator eta bere praktika eta formulazioa denboran zehar garatu dira. Doktrina protestanteak ez du onartzen zeren eta ez baitu oinarri biblikorik. Horregatik, [[Erreforma]]tik aurrera, eliza katolikoaren eremuan bakarrik garatu zen. == Erreferenteziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teologia eta doktrina katolikoa]] [[Kategoria:Zuzenbide kanonikoa]] 9ix5fd5m9hd0gauhz30yh1qtaf4v8kn 9984063 9984045 2024-11-28T16:19:43Z Ernestobanpiroa 58701 9984063 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Plaque of Indulgencies in Ċittadella.jpg|thumb|250px|Induljentziak eskaintzen dituen plaka [[Cittadella (Gozo)|Cittadellan]], [[Gozo uhartea]]n (Malta).]] [[Fitxategi:Indulgencia.jpg|thumb|250px|XVIII. mendeko induljentzia, [[Klemente XIII.a]] aita santuak emana.]] '''Induljentzia''', hau da, barkamena,<ref>https://hiztegia.labayru.eus/bilatu/LH/all/indulgencia?locale=es</ref> (latinezko "indulgentia"tik: 'ontasuna, onginahia, grazia, erremisioa, faborea') [[teologia]] [[katolizismo|katolikoaren]] kontzeptua da, [[bekatu]], [[penitentzia]], [[erremisio]] eta [[purgatorio]]aren kontzeptuei hertsiki lotua. Bere formulazio arruntean, bekatuaren zenbait ondorio, hala nola bekatuaren aldi baterako zigorra, baldintza jakin batzuetan, Elizaren ordezkari jakin batzuek haren erremisio eman dezakete; bekatuaren penitentzia bertan behera uztea da.<ref>https://gizapedia.org/induljentzia/</ref><ref>https://www.vatican.va/archive/cod-iuris-canonici/cic_index_sp.html</ref> Kontzeptu hau antzinako kristautasunetik dator eta bere praktika eta formulazioa denboran zehar garatu dira. Induljentzia ez da bekatu egiteko baimena, ezta etorkizuneko bekatuentzako barkamena ere. Doktrina protestanteak ez du onartzen zeren eta ez baitu oinarri biblikorik. Horregatik, [[Erreforma]]tik aurrera, eliza katolikoaren eremuan bakarrik garatu zen. Induljentzia ez da penitentzia bezalako sakramentua. Doktrina katolikoan, Induljentziak, penitentziaren sakramentuak ez bezala, ez du bekatua bere baitan barkatzen, baizik eta fededunek bestela bekatuaren ondorioak garbitu beharko lituzketen aldi baterako zigorretatik salbuesten du, dela bizitza lurtarrean zehar, dela purgatorioan hil ondoren. [[Aita santu]]ak, [[apezpiku]]ek eta [[kardinal]]ek eman diezaiekete, adibidez, [[otoitz]] jakin bat egiten dutenei, [[santutegi]] jakin bat bisitatzen dutenei, kultu-objektu jakin batzuk erabiltzen dituztenei, [[erromesaldi]] jakin batzuk egiten dituztenei edo beste [[erritu]] espezifiko batzuk betetzen dituztenei. Nolabait, ekintza horiek saritzeko modua da. Bigarren mailako kontzeptu teologikoa bada ere, induljentziek kristautasunaren historian funtsezko zeregina izan zuten bere garaian. [[XVI. mendea]]n, abusuak eta trafiko ekonomikoa izan ziren [[Martin Lutero]]k eliza katolikoari aurre egiteko arrazoietako bat. == Erreferenteziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teologia eta doktrina katolikoa]] [[Kategoria:Zuzenbide kanonikoa]] 40aa6xfgt2e7ql3qq0ju3reqx1716eg 9984068 9984063 2024-11-28T16:20:49Z Ernestobanpiroa 58701 9984068 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Plaque of Indulgencies in Ċittadella.jpg|thumb|250px|Induljentziak eskaintzen dituen plaka [[Cittadella (Gozo)|Cittadellan]], [[Gozo uhartea]]n (Malta).]] [[Fitxategi:Indulgencia.jpg|thumb|250px|XVIII. mendeko induljentzia, [[Klemente XIII.a]] aita santuak emana.]] '''Induljentzia''', hau da, barkamena,<ref>https://hiztegia.labayru.eus/bilatu/LH/all/indulgencia?locale=es</ref> (latinezko "indulgentia"tik: 'ontasuna, onginahia, grazia, erremisioa, faborea') [[teologia]] [[katolizismo|katolikoaren]] kontzeptua da, [[bekatu]], [[penitentzia]], [[erremisio]] eta [[purgatorio]]aren kontzeptuei hertsiki lotua. Bere formulazio arruntean, bekatuaren zenbait ondorio, hala nola bekatuaren aldi baterako zigorra, baldintza jakin batzuetan, Elizaren ordezkari jakin batzuek haren erremisio eman dezakete; bekatuaren penitentzia bertan behera uztea da.<ref>https://gizapedia.org/induljentzia/</ref><ref>https://www.vatican.va/archive/cod-iuris-canonici/cic_index_sp.html</ref> Kontzeptu hau antzinako kristautasunetik dator eta bere praktika eta formulazioa denboran zehar garatu dira. Induljentzia ez da bekatu egiteko baimena, ezta etorkizuneko bekatuentzako barkamena ere. Doktrina protestanteak ez du onartzen zeren eta ez baitu oinarri biblikorik. Horregatik, [[Erreforma]]tik aurrera, eliza katolikoaren eremuan bakarrik garatu zen. Induljentzia ez da penitentzia bezalako sakramentua. Doktrina katolikoan, Induljentziak, penitentziaren sakramentuak ez bezala, ez du bekatua bere baitan barkatzen, baizik eta fededunek bestela bekatuaren ondorioak garbitu beharko lituzketen aldi baterako zigorretatik salbuesten du, dela bizitza lurtarrean zehar, dela purgatorioan hil ondoren. [[Aita santu]]ak, [[apezpiku]]ek eta [[kardinal]]ek eman diezaiekete, adibidez, [[otoitz]] jakin bat egiten dutenei, [[santutegi]] jakin bat bisitatzen dutenei, kultu-objektu jakin batzuk erabiltzen dituztenei, [[erromesaldi]] jakin batzuk egiten dituztenei edo beste [[erritu]] espezifiko batzuk betetzen dituztenei. Nolabait, ekintza horiek saritzeko modua da. Bigarren mailako kontzeptu teologikoa bada ere, induljentziek kristautasunaren historian funtsezko zeregina izan zuten bere garaian. [[XVI. mendea]]n, abusuak eta trafiko ekonomikoa izan ziren [[Martin Lutero]]k eliza katolikoari aurre egiteko arrazoietako bat. == Erreferenteziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://gizapedia.org/induljentzia "Induljentia" kontzeptua Gizapedia webgunean.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teologia eta doktrina katolikoa]] [[Kategoria:Zuzenbide kanonikoa]] cs4li55p5aelgsn2klokt4l2q7k80lz 9984408 9984068 2024-11-28T20:54:02Z Ernestobanpiroa 58701 9984408 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Plaque of Indulgencies in Ċittadella.jpg|thumb|250px|Induljentziak eskaintzen dituen plaka [[Cittadella (Gozo)|Cittadellan]], [[Gozo uhartea]]n (Malta).]] [[Fitxategi:Indulgencia.jpg|thumb|250px|XVIII. mendeko induljentzia, [[Klemente XIII.a]] aita santuak emana.]] '''Induljentzia''', hau da, barkamena,<ref>https://hiztegia.labayru.eus/bilatu/LH/all/indulgencia?locale=es</ref> (latinezko "indulgentia"tik: 'ontasuna, onginahia, grazia, erremisioa, faborea') [[teologia]] [[katolizismo|katolikoaren]] kontzeptua da, [[bekatu]], [[penitentzia]], [[erremisio]] eta [[purgatorio]]aren kontzeptuei hertsiki lotua. Bere formulazio arruntean, bekatuaren zenbait ondorio, hala nola bekatuaren aldi baterako zigorra, baldintza jakin batzuetan, Elizaren ordezkari jakin batzuek haren erremisio eman dezakete; bekatuaren penitentzia bertan behera uztea da.<ref>https://gizapedia.org/induljentzia/</ref><ref>https://www.vatican.va/archive/cod-iuris-canonici/cic_index_sp.html</ref> Kontzeptu hau antzinako kristautasunetik dator eta bere praktika eta formulazioa denboran zehar garatu dira. Induljentzia ez da bekatu egiteko baimena, ezta etorkizuneko bekatuentzako barkamena ere. Doktrina protestanteak ez du onartzen zeren eta ez baitu oinarri biblikorik. Horregatik, [[Erreforma]]tik aurrera, eliza katolikoaren eremuan bakarrik garatu zen. Induljentzia ez da penitentzia bezalako sakramentua. Doktrina katolikoan, Induljentziak, penitentziaren sakramentuak ez bezala, ez du bekatua bere baitan barkatzen, baizik eta fededunek bestela bekatuaren ondorioak garbitu beharko lituzketen aldi baterako zigorretatik salbuesten du, dela bizitza lurtarrean zehar, dela purgatorioan hil ondoren. [[Aita santu]]ak, [[apezpiku]]ek eta [[kardinal]]ek eman diezaiekete, adibidez, [[otoitz]] jakin bat egiten dutenei, [[santutegi]] jakin bat bisitatzen dutenei, kultu-objektu jakin batzuk erabiltzen dituztenei, [[erromesaldi]] jakin batzuk egiten dituztenei edo beste [[erritu]] espezifiko batzuk betetzen dituztenei. Nolabait, ekintza horiek saritzeko modua da. Bigarren mailako kontzeptu teologikoa bada ere, induljentziek kristautasunaren historian funtsezko zeregina izan zuten bere garaian. [[XVI. mendea]]n, abusuak eta trafiko ekonomikoa izan ziren [[Martin Lutero]]k eliza katolikoari aurre egiteko arrazoietako bat. == Erreferenteziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://gizapedia.org/induljentzia "Induljentia" kontzeptua Gizapedia webgunean.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teologia eta doktrina katolikoa]] [[Kategoria:Zuzenbide kanonikoa]] bit1nq6pqrojiyuqq0jm81az69dptcp 9984410 9984408 2024-11-28T20:55:59Z Ernestobanpiroa 58701 9984410 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Plaque of Indulgencies in Ċittadella.jpg|thumb|250px|Induljentziak eskaintzen dituen plaka [[Cittadella (Gozo)|Cittadellan]], [[Gozo uhartea]]n (Malta).]] [[Fitxategi:Indulgencia.jpg|thumb|250px|XVIII. mendeko induljentzia, [[Klemente XIII.a]] aita santuak emana.]] '''Induljentzia''', hau da, barkamena,<ref>https://hiztegia.labayru.eus/bilatu/LH/all/indulgencia?locale=es</ref> (latinezko "indulgentia"tik: 'ontasuna, onginahia, grazia, erremisioa, faborea') [[teologia]] [[katolizismo|katolikoaren]] kontzeptua da, [[bekatu]], [[penitentzia]], [[erremisio]] eta [[purgatorio]]aren kontzeptuei hertsiki lotua. Bere formulazio arruntean, bekatuaren zenbait ondorio, hala nola bekatuaren aldi baterako zigorra, baldintza jakin batzuetan, Elizaren ordezkari jakin batzuek haren erremisio eman dezakete; bekatuaren penitentzia bertan behera uztea da.<ref>https://gizapedia.org/induljentzia/</ref><ref>https://www.vatican.va/archive/cod-iuris-canonici/cic_index_sp.html</ref> Kontzeptu hau antzinako kristautasunetik dator eta bere praktika eta formulazioa denboran zehar garatu dira. Induljentzia ez da bekatu egiteko baimena, ezta etorkizuneko bekatuentzako barkamena ere. Doktrina protestanteak ez du onartzen zeren eta ez baitu oinarri biblikorik. Horregatik, [[Erreforma]]tik aurrera, eliza katolikoaren eremuan bakarrik garatu zen. Induljentzia ez da penitentzia bezalako sakramentua. Doktrina katolikoan, induljentziak, penitentziaren sakramentuak ez bezala, ez du bekatua bere baitan barkatzen, baizik eta fededunek bekatuaren ondorioak garbitu beharko lituzketen aldi baterako zigorretatik salbuesten du, dela bizitza lurtarrean zehar, dela purgatorioan hil ondoren. [[Aita santu]]ak, [[apezpiku]]ek eta [[kardinal]]ek eman diezaiekete, adibidez, [[otoitz]] jakin bat egiten dutenei, [[santutegi]] jakin bat bisitatzen dutenei, kultu-objektu jakin batzuk erabiltzen dituztenei, [[erromesaldi]] jakin batzuk egiten dituztenei edo beste [[erritu]] espezifiko batzuk betetzen dituztenei. Nolabait, ekintza horiek saritzeko modua da. Bigarren mailako kontzeptu teologikoa bada ere, induljentziek kristautasunaren historian funtsezko garrantzia izan zuten bere garaian. [[XVI. mendea]]n, hauen inguruko abusuak eta trafiko ekonomikoa izan ziren [[Martin Lutero]]k eliza katolikoari aurre egiteko arrazoietako bat. == Erreferenteziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://gizapedia.org/induljentzia "Induljentia" kontzeptua Gizapedia webgunean.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Teologia eta doktrina katolikoa]] [[Kategoria:Zuzenbide kanonikoa]] fox6s0pn02pe6sbymtdlr80ml506pyk 2 1215670 9984019 2024-11-28T15:30:03Z Arantzazu Goicoechea 166966 Orri berria: «== <big>Baldintza estandar</big> == === 1. Sarrera === ==== 1.1 Definizioa ==== '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normali...» 9984019 wikitext text/x-wiki == <big>Baldintza estandar</big> == === 1. Sarrera === ==== 1.1 Definizioa ==== '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. '''1.2. Erabilera historian zehar''' Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten. 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. === 2. Garrantzi zientifikoa === ==== 2.1. Laborategiko baldintza estandarrak ==== Baldintza estandarrak edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[ Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. '''2.2 Gas baten bolumen molarra''' Gas baten bolumen molarra adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]]⁽¹⁾ erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke. Adibidez: <math>PV=nRT</math> (1) *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa Rs = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. 3833g5n6otjp3h7hoy84rnqp8yq8n4o 9984022 9984019 2024-11-28T15:36:34Z Arantzazu Goicoechea 166966 9984022 wikitext text/x-wiki == <big>Baldintza estandar</big> == === 1. Sarrera === ==== 1.1 Definizioa ==== '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. '''1.2. Erabilera historian zehar''' Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten. 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. === 2. Garrantzi zientifikoa === ==== 2.1. Laborategiko baldintza estandarrak ==== Baldintza estandarrak edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[ Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. '''2.2 Gas baten bolumen molarra''' Gas baten bolumen molarra adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]]⁽¹⁾ erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke. Adibidez: <math>PV=nRT</math> (1) *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa Rs = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. cgmnov7naayhrvf9orug2bqke8eegta 9984059 9984022 2024-11-28T16:17:48Z Arantzazu Goicoechea 166966 9984059 wikitext text/x-wiki == <big>Baldintza estandar</big> == === 1. Sarrera === ==== 1.1 Definizioa ==== '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. '''1.2. Erabilera historian zehar''' Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten. 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. === 2. Garrantzi zientifikoa === ==== 2.1. Laborategiko baldintza estandarrak ==== Baldintza estandarrak edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[ Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. '''2.2 Gas baten bolumen molarra''' Gas baten bolumen molarra adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]]^{<big>(1)</big>} erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke. Adibidez: <math>PV=nRT</math> (1) *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa R_s = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. 5dj62wb0wzeodqwq8u9w2hkfzg4rxu5 9984139 9984059 2024-11-28T16:58:32Z Arantzazu Goicoechea 166966 9984139 wikitext text/x-wiki == <big>Baldintza estandar</big> == === 1. Sarrera === ==== 1.1 Definizioa ==== '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). <ref name="STP">{{Erreferentzia|izena=The International Union of Pure and Applied|abizena=Chemistry (IUPAC)|izenburua=IUPAC - STP (S06036)|hizkuntza=en|url=https://goldbook.iupac.org/terms/view/S06036|aldizkaria=goldbook.iupac.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. '''1.2. Erabilera historian zehar''' Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten. 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. === 2. Garrantzi zientifikoa === ==== 2.1. Laborategiko baldintza estandarrak ==== Baldintza estandarrak edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[ Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. '''2.2 Gas baten bolumen molarra''' Gas baten bolumen molarra adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]]^{<big>(1)</big>} erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke. Adibidez: <div class="center" style="width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"> <math>PV=nRT</math> (1) </div> *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa R_s = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. == Erreferentziak == {{listaref}} * [https://web.archive.org/web/20100124150119/http://goldbook.iupac.org/index.html IUPAC Compendium of Chemical Terminology - the Gold Book] * [http://goldbook.iupac.org/S05910.html "Standard conditions for gases"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S05921.html "Standard pressure"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S06036.html "STP"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S05925.html "Standard state"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. n8swqe1d94c51ir0bccrpqfzr6ga53v 9984149 9984139 2024-11-28T17:02:13Z Arantzazu Goicoechea 166966 9984149 wikitext text/x-wiki == <big>Baldintza estandar</big> == === 1. Sarrera === ==== 1.1 Definizioa ==== '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). <ref name="STP">{{Erreferentzia|izena=The International Union of Pure and Applied|abizena=Chemistry (IUPAC)|urtea=2014ko otsailaren 24an|izenburua=IUPAC - STP (S06036)|hizkuntza=en|url=https://goldbook.iupac.org/terms/view/S06036|aldizkaria=goldbook.iupac.org|sartze-data=}}</ref> Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. '''1.2. Erabilera historian zehar''' Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten. 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. === 2. Garrantzi zientifikoa === ==== 2.1. Laborategiko baldintza estandarrak ==== Baldintza estandarrak edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[ Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. '''2.2 Gas baten bolumen molarra''' Gas baten bolumen molarra adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]]^{<big>(1)</big>} erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke. Adibidez: <div class="center" style="width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"> <math>PV=nRT</math> (1) </div> *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa R_s = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. == Erreferentziak == <references /> 95sn969ajaudm10chu21sk1vxdkbrhu 9984179 9984149 2024-11-28T17:11:56Z Arantzazu Goicoechea 166966 9984179 wikitext text/x-wiki == <big>Baldintza estandar</big> == === 1. Sarrera === ==== 1.1 Definizioa ==== '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). <ref name="STP">{{Erreferentzia|izena=The International Union of Pure and Applied|abizena=Chemistry (IUPAC)|urtea=2014ko otsailaren 24an|izenburua=IUPAC - STP (S06036)|hizkuntza=en|url=https://goldbook.iupac.org/terms/view/S06036|aldizkaria=goldbook.iupac.org|sartze-data=}}</ref> Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. '''1.2. Erabilera historian zehar''' Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten. 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. === 2. Garrantzi zientifikoa === ==== 2.1. Laborategiko baldintza estandarrak ==== Baldintza estandarrak edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[ Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. '''2.2 Gas baten bolumen molarra''' Gas baten bolumen molarra adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]]^{<big>(1)</big>} erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke. Adibidez: <div class="center" style="width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"> <math>PV=nRT</math> (1) </div> *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa R_s = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. == Erreferentziak == <references /> s0eamz37cs994kdpw5ogl5p00ytuo5c 9984230 9984179 2024-11-28T17:36:46Z Arantzazu Goicoechea 166966 9984230 wikitext text/x-wiki == <big>Baldintza estandar</big> == === 1. Sarrera === ==== 1.1 Definizioa ==== '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). <ref name="STP">{{Erreferentzia|izena=The International Union of Pure and Applied|abizena=Chemistry (IUPAC)|urtea=2014ko otsailaren 24an|izenburua=IUPAC - STP (S06036)|hizkuntza=en|url=https://goldbook.iupac.org/terms/view/S06036|aldizkaria=goldbook.iupac.org|sartze-data=}}</ref> Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. '''1.2. Erabilera historian zehar''' Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Ted|abizena=Dorion|urtea=2007|izenburua=A Short History of the Standard Reference Temperature for Industrial Dimensional Measurements|argitaletxea=Journal of Research of the National Institute of the Standards and Technology|orrialdeak=1-23|hizkuntza=en|url=https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4654601/}}</ref> 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. === 2. Garrantzi zientifikoa === ==== 2.1. Laborategiko baldintza estandarrak ==== Baldintza estandarrak <ref name=":0">{{erreferentzia|urtea=2017ko urtarrilaren 27an|izenburua=Kimikako Oinarrizko Lexikoa|argitaletxea=Euskaltzaindia|orrialdea=10|hizkuntza=eu|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/Kimika_Oinarrizko_Lexikoa.pdf}}</ref> edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[ Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak <ref name=":0" /> ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. '''2.2 Gas baten bolumen molarra''' Gas baten bolumen molarra<ref>{{erreferentzia|izenburua=Fundamental Physical Constants|argitaletxea=NIST|hizkuntza=en|url=https://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Results?search_for=volume+molar}}</ref> adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]]^{<big>(1)</big>} erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke. Adibidez: <div class="center" style="width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"> <math>PV=nRT</math> (1) </div> *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa *   ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa R_s = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20100124150119/http://goldbook.iupac.org/index.html IUPAC Compendium of Chemical Terminology - the Gold Book] * [http://goldbook.iupac.org/S05910.html "Standard conditions for gases"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S05921.html "Standard pressure"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S06036.html "STP"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S05925.html "Standard state"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. cao1c0l1cswfki2z8krswz60fbe0k92 9984262 9984230 2024-11-28T17:46:32Z Arantzazu Goicoechea 166966 9984262 wikitext text/x-wiki '''Presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak''' laborategian egiten diren neurketa esperimentaletarako presio atmosferikoaren eta tenperaturaren baldintza normalizatuak dira. Neurtutako datu-multzo desberdinen arteko konparazioak egitea ahalbidetzen dute. Hala ere, ez dago adostasunik estandar gisa ezarritako balioei buruz. Izan ere, erakunde bakoitzak bere izendapena eta baldintza normalizatuak ezartzen ditu. Gehien erabiltzen diren baldintza estandarrak [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna]] (IUPAC, ingeleseko siglengatik: ''International Union of Pure and Applied Chemistry'') eta [[Estandar eta Teknologiaren Institutu Nazionala]]<nowiki/>renak (NIST, ingeleseko siglengatik: ''National Institute of Standards and Technology'') dira. Kimikan, IUPACek bere [[Urrezko Liburuan]] baldintza estandar gisa ondokoak ezarri ditu: 273,15 kelvineko tenperatura (0 °C) eta 10⁵ pascaleko presioa (1 bar edo 0.98692327 atm). <ref name="STP">{{Erreferentzia|izena=The International Union of Pure and Applied|abizena=Chemistry (IUPAC)|urtea=2014ko otsailaren 24an|izenburua=IUPAC - STP (S06036)|hizkuntza=en|url=https://goldbook.iupac.org/terms/view/S06036|aldizkaria=goldbook.iupac.org|sartze-data=}}</ref> Termodinamikan, NISTak baldintza hauek ezartzen ditu: 20 °C-ko tenperatura eta 1 atm-ko presio absolutua. == Erabilera historian zehar == Erreferentziako baldintza normalizatuak urteetan zehar aldatuz joan dira. 1918. urtea baino lehen, zientzialari askok tenperatura eta presioaren erreferentziazko baldintza estandarrak zehaztu zituzten gasen bolumenak adierazteko: 15 ºC  (288,15 K; 59 °F) eta 101,325 [[Pascal (unitatea)|kPa]] (1 [[Atmosfera (unitatea)|atm]] ; 760 [[Torr]]). Urte horietan, [[:es:Unidades_tradicionales_de_Estados_Unidos|Estatu Batuetako Unitate tradizionalak]] erabiltzen zituzten profesionalek; oro har, 60 °F  (15,56 °C; 288,71 K) eta 14,696 psi (1 atm) hartzen zituzten baldintza estandartzat. Izan ere, balio hauek petrolio- eta gas-industriek ia mundu osoan erabiltzen zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Ted|abizena=Dorion|urtea=2007|izenburua=A Short History of the Standard Reference Temperature for Industrial Dimensional Measurements|argitaletxea=Journal of Research of the National Institute of the Standards and Technology|orrialdeak=1-23|hizkuntza=en|url=https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4654601/}}</ref> 1982an, IUPACek baldintza estandarrak aldatu zituen: 0ºC eta 101,325 kPa (1 atm)-ren ordez, 0 °C eta 101 kPa (1 bar) ezarriz. == Garrantzi zientifikoa == === Laborategiko baldintza estandarrak === Baldintza estandarrak <ref name=":0">{{erreferentzia|urtea=2017ko urtarrilaren 27an|izenburua=Kimikako Oinarrizko Lexikoa|argitaletxea=Euskaltzaindia|orrialdea=10|hizkuntza=eu|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/Kimika_Oinarrizko_Lexikoa.pdf}}</ref> edo presio- eta tenperatura-baldintza estandarrak presioaren eta tenperaturaren balio estandarizatuak dira. Hauen balioak IUPACen arabera: * [[ Tenperatura]]:            298,15 K (25 °C) *   [[Presio| Presioa]]:                 100 kPa edo (0,986 atm = 1 bar) Baldintza normalak <ref name=":0" /> ingurugiroan egoera normal batean dauden baldintzak dira. Baldintza normalen balioak IUPACen arabera: * Tenperatura:            273,15 K (0 °C) * Presioa:             101,325 kPa (1 atm) Hala ere, laborategiko tenperatura eta presio estandarrak geografiari lotuta daude ezinbestean. Izan ere, munduko toki guztiak desberdinak dira klimari, altitudeari eta lantokiko berokuntza edo hozte sistemaren erabilerari dagokienez. Hori dela eta, erakunde norma-emaile bakoitzak saiakuntzen balio estandar espezializatuak ditu. Kimikan, esate baterako, ohikoa da 100 kPa-en ordez 1 atm erabiltzea. === '''Gas baten bolumen molarra''' === Gas baten bolumen molarra<ref>{{erreferentzia|izenburua=Fundamental Physical Constants|argitaletxea=NIST|hizkuntza=en|url=https://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Results?search_for=volume+molar}}</ref> adieraztean, oso garrantzitsua da tenperaturari eta presioari aplikatu beharreko erreferentzia-baldintzak adieraztea. Alegia, gas baten bolumen molarra tenperaturaren eta presioaren baldintza estandarrak ez zehazteak ez du zentzurik, eta nahasmena eragin dezake. [[Gas idealen legeak|Gas idealen legea]] erabiliz, gas baten bolumen molarra hainbat erreferentzia-baldintza estandarretan kalkula daiteke. <div class="center" style="width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;"> <math>PV=nRT</math> </div>Adibidez: * ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 101.325 = 22.414 dm³/mol 0 °C eta 101.325 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 273.15 / 100.000 = 22.711 dm³/mol 0 °C eta 100 kPa *  ''V''_m = 8.3145 × 288.15 / 101.325 = 23.645 dm³/mol 15 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 101.325 = 24.466 dm³/mol 25 °C eta 101.325 kPa * ''V''_m = 8.3145 × 298.15 / 100.000 = 24.790 dm³/mol 25 °C eta 100 kPa Literatura teknikoa nahasia izan daiteke, zenbait kasutan ez delako azaltzen R, [[Gas idealen konstante|gas idealen konstantea]], edo Rs, [[gasen konstante espezifikoa]], erabiltzen ari den. Bi konstanteen arteko erlazioa R_s = R / m da, non m gasaren [[Masa molekular|masa molekularra]] den. == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == * [https://web.archive.org/web/20100124150119/http://goldbook.iupac.org/index.html IUPAC Compendium of Chemical Terminology - the Gold Book] * [http://goldbook.iupac.org/S05910.html "Standard conditions for gases"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S05921.html "Standard pressure"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S06036.html "STP"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. * [http://goldbook.iupac.org/S05925.html "Standard state"] from the [[IUPAC]] ''Gold Book''. fonviwnl3c2ldnahia4zv9cpv7827av 0 1215671 9984047 2024-11-28T16:06:24Z Artegia 65203 Orri berria: «'''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du.» 9984047 wikitext text/x-wiki '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. bdju7aaffzoa9clm33arrmahdcvvtqf 9984057 9984047 2024-11-28T16:15:24Z Artegia 65203 9984057 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | izena = Sydney Roosters | izen osoa = | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. 3af7d2jnlpg9xfriovmefxs8uiqykb8 9984058 9984057 2024-11-28T16:16:34Z Artegia 65203 9984058 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | izena = Sydney Roosters | izen osoa = Eastern Suburbs District Rugby League Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. eqr0lkzvs6k82pgk2tg23k95x0fndh7 9984075 9984058 2024-11-28T16:22:29Z Artegia 65203 9984075 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | izena = Sydney Roosters | izen osoa = Eastern Suburbs District Rugby League Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = www.sydneyroosters.com.au }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. 6pr4g7377xgrcrmldu9r17econgd8th 9984082 9984075 2024-11-28T16:27:04Z Artegia 65203 9984082 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | izena = Sydney Roosters | izen osoa = Eastern Suburbs District Rugby League Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = www.sydneyroosters.com.au }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. == Palmaresa == * Premierships 15 (1911, 1912, 1913, 1923, 1935, 1936, 1937, 1940, 1945, 1974, 1975, 2002, 2013, 2018, 2019) rqkkp5voaxe41lasy3wyued1pswajkx 9984151 9984082 2024-11-28T17:03:40Z Artegia 65203 9984151 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | logo = Sydney Roosters (logo).svg | izena = Sydney Roosters | izen osoa = Eastern Suburbs District Rugby League Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = www.sydneyroosters.com.au }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. == Palmaresa == * Premierships 15 (1911, 1912, 1913, 1923, 1935, 1936, 1937, 1940, 1945, 1974, 1975, 2002, 2013, 2018, 2019) 550ntscmu58tmgha4gpi1z02e7kj02b 9984152 9984151 2024-11-28T17:04:00Z Artegia 65203 9984152 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | izena = Sydney Roosters | izen osoa = Eastern Suburbs District Rugby League Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = www.sydneyroosters.com.au }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. == Palmaresa == * Premierships 15 (1911, 1912, 1913, 1923, 1935, 1936, 1937, 1940, 1945, 1974, 1975, 2002, 2013, 2018, 2019) rqkkp5voaxe41lasy3wyued1pswajkx 9984272 9984152 2024-11-28T18:04:07Z Artegia 65203 9984272 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | izena = Sydney Roosters | izen osoa = Eastern Suburbs District Rugby League Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = www.sydneyroosters.com.au }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. == Palmaresa == * Premierships 15 (1911, 1912, 1913, 1923, 1935, 1936, 1937, 1940, 1945, 1974, 1975, 2002, 2013, 2018, 2019) [[Kategoria:Hamahiruko errugbia]] [[Sydney]] oo656xxfwz6jn56d017d4bre2gp3ax0 9984273 9984272 2024-11-28T18:04:23Z Artegia 65203 9984273 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | izena = Sydney Roosters | izen osoa = Eastern Suburbs District Rugby League Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = www.sydneyroosters.com.au }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. == Palmaresa == * Premierships 15 (1911, 1912, 1913, 1923, 1935, 1936, 1937, 1940, 1945, 1974, 1975, 2002, 2013, 2018, 2019) [[Kategoria:Hamahiruko errugbia]] [[Karegoria:Sydney]] k5yh9y8tob13129tysytlmq4kjbmibn 9984274 9984273 2024-11-28T18:04:38Z Artegia 65203 /* Palmaresa */ 9984274 wikitext text/x-wiki {{Errugbi-talde infotaula | izena = Sydney Roosters | izen osoa = Eastern Suburbs District Rugby League Football Club | ezkutu irudia = | ezizenak = | hiria = [[Sydney]], [[Australia]] | sorrera urtea = [[1908]] | zelaia = [[Sydney Football Stadium]] | zelai inaugurazioa = | zelai edukiera = 45.000 | presidentea = {{banderaikur|Australia}} Joe Kelly | entrenatzailea = {{banderaikur|Australia}} Trent Robinson | liga = [[National Rugby League]] | denboraldia = 2024 | postua = 3.a | webgunea = www.sydneyroosters.com.au }} '''Sydney Roosters''' [[hamahiruko errugbi]] talde profesionala da, [[Sydney]] hirian egoitza duena. [[National Rugby League|NRL]] ligan jokatzen du. == Palmaresa == * Premierships 15 (1911, 1912, 1913, 1923, 1935, 1936, 1937, 1940, 1945, 1974, 1975, 2002, 2013, 2018, 2019) [[Kategoria:Hamahiruko errugbia]] [[Kategoria:Sydney]] lj41iwxxdp8s1vg8y5txubcd3qoqf0a 0 1215672 9984065 2024-11-28T16:19:50Z Zorion 44278 Zorion wikilariak «[[Boletus speciosus]]» orria «[[Baorangia emileorum]]» izenera aldatu du: uneko izena 9984065 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Baorangia emileorum]] 5smdfhj14gzecxmgs53sydkvql2qsdr 1 1215673 9984067 2024-11-28T16:19:50Z Zorion 44278 Zorion wikilariak «[[Eztabaida:Boletus speciosus]]» orria «[[Eztabaida:Baorangia emileorum]]» izenera aldatu du: uneko izena 9984067 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Eztabaida:Baorangia emileorum]] puoipf10k25fzfpahpt42bw0gt3e22j 14 1215674 9984078 2024-11-28T16:23:09Z Zorion 44278 Orri berria: «{{commonskat}} [[Kategoria:Boletaceae]]» 9984078 wikitext text/x-wiki {{commonskat}} [[Kategoria:Boletaceae]] r63xef4w5ihb1oi2btbddn59i9e0rlc 0 1215675 9984079 2024-11-28T16:23:24Z Ksarasola 1491 lehen bertsioa. miñan 9984079 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Philippe Ducou''' ([[Paris]]) dantzari , koreografo eta antzerki-zuzendari frantsesa da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=« Light Bird » : Portraits de grues|hizkuntza=en|data=2015-04-29|url=https://dansercanalhistorique.fr/?q=content/light-bird-portraits-de-grues|aldizkaria=dansercanalhistorique|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Philippe Ducou {{!}} ARTA Base documentaire|url=https://base.artacartoucherie.com/artistes/ducou|aldizkaria=base.artacartoucherie.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Maider|abizena=Iantzi Goienetxe|urtea=2024-10-16|izenburua=«Miñan», egia eta gizatasuna oholtzan migratzaileei buruzko gezurren erdian|hizkuntza=eu|data=2024-10-16|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gara/editions/2024-10-16/hemeroteca_articles/minan-egia-eta-gizatasuna-oholtzan-migratzaileei-buruzko-gezurren-erdian|aldizkaria=GARA|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aspaldian ari da lanean [[Luhuso|Luhusoko]] [[Le Petit Théâtre de Pain|Le Petit Theatre de Pain]] konpainiarekin eta [[Axut! (antzerki taldea)|Axut]] taldearekin. == Miñan antzezlaneko zuzendari laguntzailea == Berriz ere deitu dute Luhusoko inguru horretatik [[Miñan (antzezlana)|Miñan antzezlanean]] parte hartzeko, gorputz eta taula gaineko espazio mugimenduen lantzera. Philippe Ducou izan da zuzendari laguntzailea eta koreografoa, aktoreen gorputza marraztu duena eta dantza eraiki duena, nahiz eta euskara ez ulertu. Ateak ireki ditu, Ibrahimaren barne mugimendua ikusteko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrea|abizena=Ibarra|izenburua='Miñan' antzezlan bilakatzeko «bide luzea» aurkeztu dute Saran|hizkuntza=eu|abizena2=Larre|izena2=Ximun|data=2024-10-15|url=https://www.kazeta.eus/eu/info_kz/20241015/minan-antzezlan-bilakatzeko-bide-luzea-aurkeztu-dute-saran|aldizkaria=Kazeta.eus|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":1" /> [[Ibrahima Balde|Ibrahima Baldek]] eta [[Amets Arzallus|Amets Arzallusek]] idatzi 'Miñan' antzezlana egokitu dute [[Timberlake Wertenbaker|Timberlake Wertenbakerrek]] eta [[Ander Lipus|Ander Lipusek]]. [[Philippe Ducou]] eta [[Manex Fuchs|Manex Fuchsen]] laguntzarekin zuzendurik emanen dute jlau aktore hauek: Lipusek, [[Sambou Diaby|Sambou Diabyk]], [[Eihara Irazusta|Eihara Irazustak]] eta [[Mikel Kaye|Mikel Kayek]].[[Mikel Kaye|Mikel Kayek]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua='Miñan' antzezlana estreinatuko du Artedramak, ostiralean, Luhuson|hizkuntza=eu|data=2024-10-15|url=https://www.berria.eus/kultura/minan-antzezlana-estreinatuko-du-artedramak-ostiralean-luhuson_2132060_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Gauzen kontatzeko eleak daukan lekua ukatu gabe, euskaraz ez dakien partaide bakarra da [[Philippe Ducou]], baina bere ustez berenaz hitzek ez dute biziki interesatzen. Bere ustez, nahi den guztia erran daiteke taula gainean, baina gorputzetan, espazioan, erritmoan ez badu deus sentitzen, orduan bera enoatzen da eta zerbait bada taularatze horretan ondo joan ez dena. Monologo bat bezala ikusi du ''Miñan''-en Baldek kontatutakoa. Antzezlana nagusiki monologo bat da, horrek daukan subjektibotasun guztia dauka, baina dena ez da errana hitzen bidez, eta ateak badira ireki beharrekoak adierazten duenaren parean. Nahi dena erranik, buruan dagoen sumendia nekez hauteman daitekeen unibertsoa da. Etorkinek bizi dituzten ibilbide bortitzetan sentitzen dutena nekez senti daiteke, Ducouren ustez, baina «buruan duten irakinaldia» hauteman daiteke. == Antzerki-ikuspegia: gorputz eta taula gaineko espazio mugimendu == Ducouren antzerki-ikuspegia [[Tanztheater]] mugimenduan kokatzen da, pertsonaiaren desioak eta eskakizun fisikoak ulertuz, Philippe Ducouk aktorearen gorputzaren inguruan irtenbide batzuk proposatzen ditu: gorputz elkartua, konplizea, laguna, konfidentea, babesa, baina baita arraroa, ezezaguna, apetatsua, moldakorra, arriskutsua, fede eta legerik gabekoa.<ref name=":0" /> Gorputz soltea, gorputz esna, errebotea, animalia. Ekitea eta erreakzionatzea, gorputz-egoera batetik bestera igarotzea, ekintza horretarako behar den gorputz-egoera aurkitzea, mugiezintasunetik egintzara, egintzatik mugiezintasunera, sortzea. Gorputza harremanetan, elkarrizketan, gertutasunean edo urrunean, bestearekin eraikitzen duen gorputza, haragia, aura, bestearen hartzea, besarkada, indarkeria eta gozotasuna, Eros eta Thanatos. Antzezten ari den gorputza, antzerki-gorputza, hartu beharreko espazioa, errituala eta kaosa, [[Apolo]] eta [[Dioniso]]. Atzemateko modua edozein dela ere, gorputza animalia bitxia da ekintzetarako eta erreakzioetarako, batzuetan aurreikusi ezina, eta desarroi, irakurgarri, poetiko edo tragiko bezalako eskerrak ekar diezazkiguke… Lehenago hasi eta gero amaitzen da.<ref name=":0" /> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://base.artacartoucherie.com/artistes/ducou Philippe Ducou], ARTA databe {{bizialdia|||Ducou, Philippe}} [[Kategoria:Frantziako dantzariak]] [[Kategoria:Frantziako antzerkigileak]] [[Kategoria:Antzerki zuzendariak]] [[Kategoria:Frantziako koreografoak]] [[Kategoria:Paristarrak]] j3dzuozz2qa7hsq8sv51ik8tdm28hkg 0 1215676 9984085 2024-11-28T16:31:24Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella'') [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu bat da. Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. == Iruditegia == <gallery> Ciudade...» 9984085 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella'') [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu bat da. Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. == Iruditegia == <gallery> Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] 1p1qaw5g49cc8okboa5n4u9es3qw5de 9984086 9984085 2024-11-28T16:33:43Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Maltako Ordena]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984086 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella'') [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu bat da. Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. == Iruditegia == <gallery> Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] [[Kategoria:Maltako Ordena]] pvlv7y32129xaqqjn75vqwe7vspxtwu 9984087 9984086 2024-11-28T16:34:02Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Tenpluko ordena]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984087 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella'') [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu bat da. Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. == Iruditegia == <gallery> Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] [[Kategoria:Maltako Ordena]] [[Kategoria:Tenpluko ordena]] lm3xb32qle985w1xkjbhzd2twdg2k9w 9984088 9984087 2024-11-28T16:34:46Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Maltan]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984088 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella'') [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu bat da. Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. == Iruditegia == <gallery> Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] [[Kategoria:Maltako Ordena]] [[Kategoria:Tenpluko ordena]] [[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Maltan]] tk6viq8c0luic2758o80sm75lz3qdh2 9984092 9984088 2024-11-28T16:37:30Z Ernestobanpiroa 58701 9984092 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella''), euskaraz Ziudadela, [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu bat da. Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. XV. mendetik aurrera, harresiz kanpoko auzo bat garatu zen, gaur egun Victòriako hirigune historikoa osatzen duena. Gotorlekuaren defentsak zaharkitu egin ziren XVI. mendean, eta, ondorioz, [[Otomandar Inperioa]]k Gozo inbaditu zuen 1551n, eta Ziudadela arpilatu zuen. == Iruditegia == <gallery> Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] [[Kategoria:Maltako Ordena]] [[Kategoria:Tenpluko ordena]] [[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Maltan]] nkvtgxo3llugakvzq32ib4gmh2834oa 9984418 9984092 2024-11-28T21:06:42Z Ernestobanpiroa 58701 9984418 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella''), euskaraz Ziudadela, [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu bat da. Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. XV. mendetik aurrera, harresiz kanpoko auzo bat garatu zen, gaur egun Victòriako hirigune historikoa osatzen duena. Gotorlekuaren defentsak zaharkitu egin ziren XVI. mendean, eta, ondorioz, [[Otomandar Inperioa]]k Gozo inbaditu zuen 1551n, eta Ziudadela arpilatu zuen.<ref>https://es.euronews.com/my-europe/2023/05/08/la-ciudadela-o-una-joya-historica-y-majestuosa-que-ha-sido-restaurada-en-la-isla-de-gozo</ref> Ziudadelako harresien berreraikuntza handi bat 1599 eta 1622 artean egin zen. Iparraldeko harresiak, aldiz, bere horretan mantendu ziren eta oraindik orain Erdi Aroko egitura erakusten dute. Gotorleku berriak kritikatuak izan ziren ondorengo mendeetan, eta XVII. eta XVIII. mendeetan gotorleku osoa eraisteko hainbat saiakera izan ziren; azkenean ez ziren bota. Frantziaren Maltako inbasioan eta 1798ko altxamenduan, gotorlekua zailtasun handirik gabe errenditu zen. Instalazio militarrak gordetzen jarraitu zuen 1868ko apirilaren 1ean Britainiar Inperioak desegin zuen arte. Ziudadela barruan elizak eta beste eraikin historiko batzuk daude, hala nola aurreko tenplu bat ordezkatu zuen Jasokundearen katedrala, 1697 eta 1711 artean eraikia. 1998tik Maltako Unescoren Gizateriaren Ondarearen zerrendan sartzeko proposatua dago. Citadella barruan ia inor ez da bizi, uhartearen leku lasaienetariko bat izanik.<ref>https://viajeroerrante.com/la-cittadella-de-gozo-malta/</ref> == Iruditegia == <gallery> Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=a4PvNT7DKrg Bideoa Youtuben.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] [[Kategoria:Maltako Ordena]] [[Kategoria:Tenpluko ordena]] [[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Maltan]] anoosty8h5zkuxk52y7utknks6p1swd 9984419 9984418 2024-11-28T21:07:35Z Ernestobanpiroa 58701 9984419 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella''), euskaraz Ziudadela, [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu bat da. == Historia == Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. XV. mendetik aurrera, harresiz kanpoko auzo bat garatu zen, gaur egun Victòriako hirigune historikoa osatzen duena. Gotorlekuaren defentsak zaharkitu egin ziren XVI. mendean, eta, ondorioz, [[Otomandar Inperioa]]k Gozo inbaditu zuen 1551n, eta Ziudadela arpilatu zuen.<ref>https://es.euronews.com/my-europe/2023/05/08/la-ciudadela-o-una-joya-historica-y-majestuosa-que-ha-sido-restaurada-en-la-isla-de-gozo</ref> Ziudadelako harresien berreraikuntza handi bat 1599 eta 1622 artean egin zen. Iparraldeko harresiak, aldiz, bere horretan mantendu ziren eta oraindik orain Erdi Aroko egitura erakusten dute. Gotorleku berriak kritikatuak izan ziren ondorengo mendeetan, eta XVII. eta XVIII. mendeetan gotorleku osoa eraisteko hainbat saiakera izan ziren; azkenean ez ziren bota. Frantziaren Maltako inbasioan eta 1798ko altxamenduan, gotorlekua zailtasun handirik gabe errenditu zen. Instalazio militarrak gordetzen jarraitu zuen 1868ko apirilaren 1ean Britainiar Inperioak desegin zuen arte. Ziudadela barruan elizak eta beste eraikin historiko batzuk daude, hala nola aurreko tenplu bat ordezkatu zuen Jasokundearen katedrala, 1697 eta 1711 artean eraikia. 1998tik Maltako Unescoren Gizateriaren Ondarearen zerrendan sartzeko proposatua dago. Citadella barruan ia inor ez da bizi, uhartearen leku lasaienetariko bat izanik.<ref>https://viajeroerrante.com/la-cittadella-de-gozo-malta/</ref> == Iruditegia == <gallery> Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=a4PvNT7DKrg Bideoa Youtuben.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] [[Kategoria:Maltako Ordena]] [[Kategoria:Tenpluko ordena]] [[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Maltan]] kkrt66ysvxuzn0natjydlss91y5phoa 9984420 9984419 2024-11-28T21:08:33Z Ernestobanpiroa 58701 9984420 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella''), euskaraz Ziudadela, [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu eta monumentala da.<ref>https://www.voyamalta.com/victoria-gozo/</ref> == Historia == Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. XV. mendetik aurrera, harresiz kanpoko auzo bat garatu zen, gaur egun Victòriako hirigune historikoa osatzen duena. Gotorlekuaren defentsak zaharkitu egin ziren XVI. mendean, eta, ondorioz, [[Otomandar Inperioa]]k Gozo inbaditu zuen 1551n, eta Ziudadela arpilatu zuen.<ref>https://es.euronews.com/my-europe/2023/05/08/la-ciudadela-o-una-joya-historica-y-majestuosa-que-ha-sido-restaurada-en-la-isla-de-gozo</ref> Ziudadelako harresien berreraikuntza handi bat 1599 eta 1622 artean egin zen. Iparraldeko harresiak, aldiz, bere horretan mantendu ziren eta oraindik orain Erdi Aroko egitura erakusten dute. Gotorleku berriak kritikatuak izan ziren ondorengo mendeetan, eta XVII. eta XVIII. mendeetan gotorleku osoa eraisteko hainbat saiakera izan ziren; azkenean ez ziren bota. Frantziaren Maltako inbasioan eta 1798ko altxamenduan, gotorlekua zailtasun handirik gabe errenditu zen. Instalazio militarrak gordetzen jarraitu zuen 1868ko apirilaren 1ean Britainiar Inperioak desegin zuen arte. Ziudadela barruan elizak eta beste eraikin historiko batzuk daude, hala nola aurreko tenplu bat ordezkatu zuen Jasokundearen katedrala, 1697 eta 1711 artean eraikia. 1998tik Maltako Unescoren Gizateriaren Ondarearen zerrendan sartzeko proposatua dago. Citadella barruan ia inor ez da bizi, uhartearen leku lasaienetariko bat izanik.<ref>https://viajeroerrante.com/la-cittadella-de-gozo-malta/</ref> == Iruditegia == <gallery> Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=a4PvNT7DKrg Bideoa Youtuben.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] [[Kategoria:Maltako Ordena]] [[Kategoria:Tenpluko ordena]] [[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Maltan]] jmfw4e97vib0ncpp4hpo7arjadj9xmt 9984421 9984420 2024-11-28T21:09:35Z Ernestobanpiroa 58701 /* Iruditegia */ 9984421 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Cittadella''' ([[Maltera]]z: ''Iċ-Ċittadella''), euskaraz Ziudadela, [[Malta]]ko [[Victòria (Malta)|Victòria]] hirian altxatutako multzo gotortu eta monumentala da.<ref>https://www.voyamalta.com/victoria-gozo/</ref> == Historia == Eremua [[Brontze Aroa|Brontze Arotik]] okupatua izan da, eta uste da inguru horretan ''Gaulos'' edo ''Glauconis Civitas'' hiriko akropoli publiko-erromatarra egon zela. Erdi Aroan, akropolia gaztelu bihurtu zuten, eta [[Gozo uhartea|Gozo]] uhartearen herriaren babesleku izan zen. XV. mendetik aurrera, harresiz kanpoko auzo bat garatu zen, gaur egun Victòriako hirigune historikoa osatzen duena. Gotorlekuaren defentsak zaharkitu egin ziren XVI. mendean, eta, ondorioz, [[Otomandar Inperioa]]k Gozo inbaditu zuen 1551n, eta Ziudadela arpilatu zuen.<ref>https://es.euronews.com/my-europe/2023/05/08/la-ciudadela-o-una-joya-historica-y-majestuosa-que-ha-sido-restaurada-en-la-isla-de-gozo</ref> Ziudadelako harresien berreraikuntza handi bat 1599 eta 1622 artean egin zen. Iparraldeko harresiak, aldiz, bere horretan mantendu ziren eta oraindik orain Erdi Aroko egitura erakusten dute. Gotorleku berriak kritikatuak izan ziren ondorengo mendeetan, eta XVII. eta XVIII. mendeetan gotorleku osoa eraisteko hainbat saiakera izan ziren; azkenean ez ziren bota. Frantziaren Maltako inbasioan eta 1798ko altxamenduan, gotorlekua zailtasun handirik gabe errenditu zen. Instalazio militarrak gordetzen jarraitu zuen 1868ko apirilaren 1ean Britainiar Inperioak desegin zuen arte. Ziudadela barruan elizak eta beste eraikin historiko batzuk daude, hala nola aurreko tenplu bat ordezkatu zuen Jasokundearen katedrala, 1697 eta 1711 artean eraikia. 1998tik Maltako Unescoren Gizateriaren Ondarearen zerrendan sartzeko proposatua dago. Citadella barruan ia inor ez da bizi, uhartearen leku lasaienetariko bat izanik.<ref>https://viajeroerrante.com/la-cittadella-de-gozo-malta/</ref> == Iruditegia == <gallery> "The Bastions", Citadel, Gozo-Photo by Gino Galea.jpg|Citadella arratsean. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 17.jpg|Sarrera nagusiaren horma. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 18.jpg|[[Baluarte]]a. Law Courts.jpg|Multzoaren eraikinak: Gobernadorearen jauregia eta, ezkerrean, antzinako espetxea. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 21.jpg|Kale bat. Ciudadela, Victoria, isla de Gozo, Malta, 2021-08-22, DD 23-29 PAN.jpg|Ikuspegi panoramikoa. </gallery> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.youtube.com/watch?v=a4PvNT7DKrg Bideoa Youtuben.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Maltako historia]] [[Kategoria:Maltako eraikinak]] [[Kategoria:Gurutzadak]] [[Kategoria:Maltako Ordena]] [[Kategoria:Tenpluko ordena]] [[Kategoria:Gizateriaren Ondarea Maltan]] nek8gm1xy9wpcack26c7y0q42m7t48x 0 1215678 9984112 2024-11-28T16:47:55Z Theklan 336 Orri berria: «[[Fitxategi:Haplogrupos_ADN-Y_África.PNG|thumb|Y-kromosomak Adamen jatorriaren mapa.]] [[Giza genetika]]n, '''Y-kromosomako azken arbaso komuna''' ('''Y-MRCA''', informalki '''Y-kromosomako Adam''' bezala ezagutzen dena), bizirik dauden gizaki guztien azken [[arbaso komun]] [[patrilineal]]a da. Beste era batera esanda, bizirik dauden gizaki guztiak euren aiten eta aita horien aiten bidezko etengabeko aiten lerro guztiak elkartzen diren gertuen dagoen gizon gisa definitzen...» 9984112 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Haplogrupos_ADN-Y_África.PNG|thumb|Y-kromosomak Adamen jatorriaren mapa.]] [[Giza genetika]]n, '''Y-kromosomako azken arbaso komuna''' ('''Y-MRCA''', informalki '''Y-kromosomako Adam''' bezala ezagutzen dena), bizirik dauden gizaki guztien azken [[arbaso komun]] [[patrilineal]]a da. Beste era batera esanda, bizirik dauden gizaki guztiak euren aiten eta aita horien aiten bidezko etengabeko aiten lerro guztiak elkartzen diren gertuen dagoen gizon gisa definitzen da. Y-MRCA terminoak islatzen du gaur egun bizi diren [[gizaki]] [[ar]] guztien [[Y kromosoma]]k zuzenean eratortzen direla urrutiko arbaso horren Y kromosomatik. Arbaso komun matrilineal berrienaren kontzeptu analogoa «[[Eva mitokondrial]]a» bezala ezagutzen da (mt-MRCA, ingelesez, DNAmt-aren transmisio matrilinealaren bidez), hau da, gizaki bizi guztiak [[matrilineal]]ki jaisten diren emakumerik berriena. «Eva mitokondrialarekin» gertatzen den bezala, «Y-kromosomako Adam» titulua ez zaio etengabe gizabanako bakarrari finkatua, baizik eta gizadiaren historian zehar aurrera egin dezake aitaren leinuak iraungitzen diren heinean. j95vbprivmjka4ccd8q0vargpa9nh69 9984116 9984112 2024-11-28T16:49:58Z Theklan 336 9984116 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Haplogrupos_ADN-Y_África.PNG|thumb|Y-kromosomak Adamen jatorriaren mapa.]] [[Giza genetika]]n, '''Y-kromosomako azken arbaso komuna''' ('''Y-MRCA''', informalki '''Y-kromosomako Adam''' bezala ezagutzen dena), bizirik dauden gizaki guztien azken [[arbaso komun]] [[patrilineal]]a da. Beste era batera esanda, bizirik dauden gizaki guztiak euren aiten eta aita horien aiten bidezko etengabeko aiten lerro guztiak elkartzen diren gertuen dagoen gizon gisa definitzen da. Y-MRCA terminoak islatzen du gaur egun bizi diren [[gizaki]] [[ar]] guztien [[Y kromosoma]]k zuzenean eratortzen direla urrutiko arbaso horren Y kromosomatik. Arbaso komun matrilineal berrienaren kontzeptu analogoa «[[Eva mitokondrial]]a» bezala ezagutzen da (mt-MRCA, ingelesez, DNAmt-aren transmisio matrilinealaren bidez), hau da, gizaki bizi guztiak [[matrilineal]]ki jaisten diren emakumerik berriena. «Eva mitokondrialarekin» gertatzen den bezala, «Y-kromosomako Adam» titulua ez zaio etengabe gizabanako bakarrari finkatua, baizik eta gizadiaren historian zehar aurrera egin dezake aitaren leinuak iraungitzen diren heinean. == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]] [[Kategoria:Genealogia genetikoa]] [[Kategoria:Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria]] [[Kategoria:Arra]] s4lzj4vq90n7fk6mxt6g9tyxa32xkaq 9984208 9984116 2024-11-28T17:27:55Z Theklan 336 9984208 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Haplogrupos_ADN-Y_África.PNG|thumb|Y-kromosomak Adamen jatorriaren mapa.]] [[Giza genetika]]n, '''Y-kromosomako azken arbaso komuna''' ('''Y-MRCA''', informalki '''Y-kromosomako Adam''' bezala ezagutzen dena), bizirik dauden gizaki guztien azken [[arbaso komun]] [[patrilineal]]a da. Beste era batera esanda, bizirik dauden gizaki guztiak euren aiten eta aita horien aiten bidezko etengabeko aiten lerro guztiak elkartzen diren gertuen dagoen gizon gisa definitzen da. Y-MRCA terminoak islatzen du gaur egun bizi diren [[gizaki]] [[ar]] guztien [[Y kromosoma]]k zuzenean eratortzen direla urrutiko arbaso horren Y kromosomatik. Arbaso komun matrilineal berrienaren kontzeptu analogoa «[[Eva mitokondrial]]a» bezala ezagutzen da (mt-MRCA, ingelesez, DNAmt-aren transmisio matrilinealaren bidez), hau da, gizaki bizi guztiak [[matrilineal]]ki jaisten diren emakumerik berriena. «Eva mitokondrialarekin» gertatzen den bezala, «Y-kromosomako Adam» titulua ez zaio etengabe gizabanako bakarrari finkatua, baizik eta gizadiaren historian zehar aurrera egin dezake aitaren leinuak iraungitzen diren heinean. Y-MRCA bizi izan zen garaiko estimazioak ere aldatu egin dira giza jatorriari buruzko ezagutza modernoak aldatu ahala. Adibidez, 2013an, ordura arte ezezaguna zen [[Y haplotalde]] kromosomiko baten aurkikuntza iragarri zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando L.|abizena=Mendez|izenburua=An African American Paternal Lineage Adds an Extremely Ancient Root to the Human Y Chromosome Phylogenetic Tree|orrialdeak=454–459|hizkuntza=English|abizena2=Krahn|abizena3=Schrack|abizena4=Krahn|abizena5=Veeramah|abizena6=Woerner|abizena7=Fomine|abizena8=Bradman|abizena9=Thomas|izena2=Thomas|izena3=Bonnie|izena4=Astrid-Maria|izena5=Krishna R.|izena6=August E.|izena7=Forka Leypey Mathew|izena8=Neil|izena9=Mark G.|data=2013-03-07|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002929713000736|aldizkaria=The American Journal of Human Genetics|alea=3|zenbakia=92|issn=0002-9297|pmid=23453668|pmc=PMC3591855|doi=10.1016/j.ajhg.2013.02.002|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, eta, horren ondorioz, gizakiaren Y-MRCA adin estimatuaren doitze txiki bat gertatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Eran|abizena=Elhaik|izenburua=The ‘extremely ancient’ chromosome that isn’t: a forensic bioinformatic investigation of Albert Perry’s X-degenerate portion of the Y chromosome|orrialdeak=1111–1116|hizkuntza=en|abizena2=Tatarinova|abizena3=Klyosov|abizena4=Graur|izena2=Tatiana V.|izena3=Anatole A.|izena4=Dan|data=2014-09|url=https://www.nature.com/articles/ejhg2013303|aldizkaria=European Journal of Human Genetics|alea=9|zenbakia=22|issn=1476-5438|pmid=24448544|pmc=PMC4135414|doi=10.1038/ejhg.2013.303|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Definizioz, ez da beharrezkoa Y-MRCA eta mt-MRCA aldi berean bizi izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Dawkins|izenburua=The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Evolution|argitaletxea=HarperCollins Publishers|data=2005|edizioa=1st ed|isbn=978-0-618-61916-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. 2014ko estimazioek bi banakoak gutxi gorabehera garaikideak izan zitezkeela iradokitzen bazuten ere<ref>{{Erreferentzia|izena=Rebecca L.|abizena=Cann|izenburua=Y Weigh In Again on Modern Humans|orrialdeak=465–467|data=2013-08-02|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1242899|aldizkaria=Science|alea=6145|zenbakia=341|doi=10.1126/science.1242899|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Y talde arkaikoaren aurkikuntzak Y-MRCAren adin estimatua mt-MRCAren adin probableenetik harago atzeratu du. 2015ean, Y-MRCAren adinaren estimazioak 200.000 eta 300.000 urte artekoak dira, gutxi gorabehera [[gizaki anatomikoki moderno]]en agerpenarekin bat egiten duena<ref>{{Erreferentzia|izena=Monika|abizena=Karmin|izenburua=A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture|orrialdeak=459–466|hizkuntza=en|abizena2=Saag|abizena3=Vicente|abizena4=Sayres|abizena5=Järve|abizena6=Talas|abizena7=Rootsi|abizena8=Ilumäe|abizena9=Mägi|izena2=Lauri|izena3=Mário|izena4=Melissa A. Wilson|izena5=Mari|izena6=Ulvi Gerst|izena7=Siiri|izena8=Anne-Mai|izena9=Reedik|data=2015-04-01|url=https://genome.cshlp.org/content/25/4/459|aldizkaria=Genome Research|alea=4|zenbakia=25|issn=1088-9051|pmid=25770088|pmc=PMC4381518|doi=10.1101/gr.186684.114|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. [[El Sidrón]]-eko ([[Espainia]]) [[neandertal]] batetik hartutako Y datu kromosomikoek duela 588.000 urteko Y-T-MRCA (Y-MRCArainoko denbora) jaurti zuten neandertal eta gizaki anatomikoki modernoen arteko lerro patrilinealarentzat, ''ante-Adam'' izenekoa, eta duela 275.000 urtekoa Y-MRCArentzat<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando L.|abizena=Mendez|izenburua=The Divergence of Neandertal and Modern Human Y Chromosomes|orrialdeak=728–734|hizkuntza=English|abizena2=Poznik|abizena3=Castellano|abizena4=Bustamante|izena2=G. David|izena3=Sergi|izena4=Carlos D.|data=2016-04-07|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002929716300337|aldizkaria=The American Journal of Human Genetics|alea=4|zenbakia=98|issn=0002-9297|pmid=27058445|pmc=PMC4833433|doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]] [[Kategoria:Genealogia genetikoa]] [[Kategoria:Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria]] [[Kategoria:Arra]] nanzgrfgaatgkvggybyhq039pkjzo4h 9984212 9984208 2024-11-28T17:29:49Z Theklan 336 9984212 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Haplogrupos_ADN-Y_África.PNG|thumb|Y-kromosomak Adamen jatorriaren mapa.]] [[Giza genetika]]n, '''Y-kromosomako azken arbaso komuna''' ('''Y-MRCA''', informalki '''Y-kromosomako Adam''' bezala ezagutzen dena), bizirik dauden gizaki guztien azken [[arbaso komun]] [[patrilineal]]a da. Beste era batera esanda, bizirik dauden gizaki guztiak euren aiten eta aita horien aiten bidezko etengabeko aiten lerro guztiak elkartzen diren gertuen dagoen gizon gisa definitzen da. Y-MRCA terminoak islatzen du gaur egun bizi diren [[gizaki]] [[ar]] guztien [[Y kromosoma]]k zuzenean eratortzen direla urrutiko arbaso horren Y kromosomatik. Arbaso komun matrilineal berrienaren kontzeptu analogoa «[[Eva mitokondrial]]a» bezala ezagutzen da (mt-MRCA, ingelesez, DNAmt-aren transmisio matrilinealaren bidez), hau da, gizaki bizi guztiak [[matrilineal]]ki jaisten diren emakumerik berriena. «Eva mitokondrialarekin» gertatzen den bezala, «Y-kromosomako Adam» titulua ez zaio etengabe gizabanako bakarrari finkatua, baizik eta gizadiaren historian zehar aurrera egin dezake aitaren leinuak iraungitzen diren heinean. Y-MRCA bizi izan zen garaiko estimazioak ere aldatu egin dira giza jatorriari buruzko ezagutza modernoak aldatu ahala. Adibidez, 2013an, ordura arte ezezaguna zen [[Y kromosomaren giza-haplotalde|Y haplotalde kromosomiko]] baten aurkikuntza iragarri zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando L.|abizena=Mendez|izenburua=An African American Paternal Lineage Adds an Extremely Ancient Root to the Human Y Chromosome Phylogenetic Tree|orrialdeak=454–459|hizkuntza=English|abizena2=Krahn|abizena3=Schrack|abizena4=Krahn|abizena5=Veeramah|abizena6=Woerner|abizena7=Fomine|abizena8=Bradman|abizena9=Thomas|izena2=Thomas|izena3=Bonnie|izena4=Astrid-Maria|izena5=Krishna R.|izena6=August E.|izena7=Forka Leypey Mathew|izena8=Neil|izena9=Mark G.|data=2013-03-07|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002929713000736|aldizkaria=The American Journal of Human Genetics|alea=3|zenbakia=92|issn=0002-9297|pmid=23453668|pmc=PMC3591855|doi=10.1016/j.ajhg.2013.02.002|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, eta, horren ondorioz, gizakiaren Y-MRCA adin estimatuaren doitze txiki bat gertatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Eran|abizena=Elhaik|izenburua=The ‘extremely ancient’ chromosome that isn’t: a forensic bioinformatic investigation of Albert Perry’s X-degenerate portion of the Y chromosome|orrialdeak=1111–1116|hizkuntza=en|abizena2=Tatarinova|abizena3=Klyosov|abizena4=Graur|izena2=Tatiana V.|izena3=Anatole A.|izena4=Dan|data=2014-09|url=https://www.nature.com/articles/ejhg2013303|aldizkaria=European Journal of Human Genetics|alea=9|zenbakia=22|issn=1476-5438|pmid=24448544|pmc=PMC4135414|doi=10.1038/ejhg.2013.303|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Definizioz, ez da beharrezkoa Y-MRCA eta mt-MRCA aldi berean bizi izana<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Dawkins|izenburua=The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Evolution|argitaletxea=HarperCollins Publishers|data=2005|edizioa=1st ed|isbn=978-0-618-61916-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. 2014ko estimazioek bi banakoak gutxi gorabehera garaikideak izan zitezkeela iradokitzen bazuten ere<ref>{{Erreferentzia|izena=Rebecca L.|abizena=Cann|izenburua=Y Weigh In Again on Modern Humans|orrialdeak=465–467|data=2013-08-02|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1242899|aldizkaria=Science|alea=6145|zenbakia=341|doi=10.1126/science.1242899|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Y talde arkaikoaren aurkikuntzak Y-MRCAren adin estimatua mt-MRCAren adin probableenetik harago atzeratu du. 2015ean, Y-MRCAren adinaren estimazioak 200.000 eta 300.000 urte artekoak dira, gutxi gorabehera [[gizaki anatomikoki moderno]]en agerpenarekin bat egiten duena<ref>{{Erreferentzia|izena=Monika|abizena=Karmin|izenburua=A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture|orrialdeak=459–466|hizkuntza=en|abizena2=Saag|abizena3=Vicente|abizena4=Sayres|abizena5=Järve|abizena6=Talas|abizena7=Rootsi|abizena8=Ilumäe|abizena9=Mägi|izena2=Lauri|izena3=Mário|izena4=Melissa A. Wilson|izena5=Mari|izena6=Ulvi Gerst|izena7=Siiri|izena8=Anne-Mai|izena9=Reedik|data=2015-04-01|url=https://genome.cshlp.org/content/25/4/459|aldizkaria=Genome Research|alea=4|zenbakia=25|issn=1088-9051|pmid=25770088|pmc=PMC4381518|doi=10.1101/gr.186684.114|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. [[El Sidrón]]-eko ([[Espainia]]) [[neandertal]] batetik hartutako Y datu kromosomikoek duela 588.000 urteko Y-T-MRCA (Y-MRCArainoko denbora) jaurti zuten neandertal eta gizaki anatomikoki modernoen arteko lerro patrilinealarentzat, ''ante-Adam'' izenekoa, eta duela 275.000 urtekoa Y-MRCArentzat<ref>{{Erreferentzia|izena=Fernando L.|abizena=Mendez|izenburua=The Divergence of Neandertal and Modern Human Y Chromosomes|orrialdeak=728–734|hizkuntza=English|abizena2=Poznik|abizena3=Castellano|abizena4=Bustamante|izena2=G. David|izena3=Sergi|izena4=Carlos D.|data=2016-04-07|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0002929716300337|aldizkaria=The American Journal of Human Genetics|alea=4|zenbakia=98|issn=0002-9297|pmid=27058445|pmc=PMC4833433|doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Giza Y-DNA haplotaldeak]] [[Kategoria:Genealogia genetikoa]] [[Kategoria:Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria]] [[Kategoria:Arra]] k7zlntyk8yfa2ogs45sqk6u5ap77uaz 14 1215679 9984117 2024-11-28T16:50:24Z Theklan 336 Orri berria: «[[Kategoria:Haplotaldeak]]» 9984117 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Haplotaldeak]] 0vd8i5w7mqb2483qr7fe2ftr13s22q9 9984123 9984117 2024-11-28T16:54:11Z Theklan 336 [[Kategoria:Y kromosoma]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984123 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Haplotaldeak]] [[Kategoria:Y kromosoma]] 2nw7v842z04mm737r702uw6bqgtz3yg 14 1215680 9984125 2024-11-28T16:54:25Z Theklan 336 Orri berria: «[[Kategoria:Giza kromosomak]]» 9984125 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Giza kromosomak]] d3ah5y3uqpaej0n82klug1cbwmmgpax 9984126 9984125 2024-11-28T16:54:31Z Theklan 336 [[Kategoria:Giza kromosomak]] kendua; [[Kategoria:Giza-kromosomak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984126 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Giza-kromosomak]] a8oxtxf9jw0r4uejtgwzbew7ixgfxem 14 1215681 9984133 2024-11-28T16:56:49Z Theklan 336 [[Kategoria:Haplotaldeak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984133 wikitext text/x-wiki [[Kategoria:Haplotaldeak]] 0vd8i5w7mqb2483qr7fe2ftr13s22q9 9984166 9984133 2024-11-28T17:08:13Z Theklan 336 9984166 wikitext text/x-wiki {{MtDNA}} [[Kategoria:Haplotaldeak]] calhkcgyxoyj3h19e9gl4waq7znuqoi 0 1215682 9984211 2024-11-28T17:29:15Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Violante Atabalipa Ximenes de Bivar e Velasco''' ([[Salvador da Bahia]], [[1817]]ko [[abenduaren 1]]a – [[Rio de Janeiro]], [[1875]]eko [[maiatzaren 25]]a) [[brasil]]dar [[idazle]], [[kazetari]] eta [[argitaratzaile]] [[Feminismo|feminista]] izan zen<ref>{{erreferentzia|izena=Nelson Werneck|abizena=Sodré|urtea=1998|izenburua=História da imprensa no Brasil|argitaletxea=Mauad Editora Ltda|ISBN=9788585756888|hizkuntza=pt|url=https://...» 9984211 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Violante Atabalipa Ximenes de Bivar e Velasco''' ([[Salvador da Bahia]], [[1817]]ko [[abenduaren 1]]a – [[Rio de Janeiro]], [[1875]]eko [[maiatzaren 25]]a) [[brasil]]dar [[idazle]], [[kazetari]] eta [[argitaratzaile]] [[Feminismo|feminista]] izan zen<ref>{{erreferentzia|izena=Nelson Werneck|abizena=Sodré|urtea=1998|izenburua=História da imprensa no Brasil|argitaletxea=Mauad Editora Ltda|ISBN=9788585756888|hizkuntza=pt|url=https://books.google.com.br/books?id=GmRTJgaQ1WkC&pg=PA186&lpg=PA186&dq=violante+bivar+e+velasco&source=bl&ots=x6hhZz3HhX&sig=rDSuJF7CKXdFAZMTuiDPm3DP46U&hl=pt-BR&sa=X&ved=0ahUKEwj355bnldLXAhWpx4MKHU4gCGoQ6AEIZzAO#v=onepage&q=violante%20bivar%20e%20velasco&f=false|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Bizitza == 1817ko abenduaren 1ean jaio zen Salvador da Bahian<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Joaquim Manuel de|abizena=Macedo|urtea=1876|izenburua=Brazilian Biographical Annual|argitaletxea=Imperial Instituto Artistico|orrialdea=97|hizkuntza=en|zenbakia=2|argitaratze-lekua=Rio de Janeiro}}</ref>. Umea zela, amarekin eta aitonarekin bizi izan zen aita Rio de Janeiron zegoen bitartean, eta hezkuntza ona jaso zuen<ref name=":0" />. Azkenean familia osoa Rio de Janeirora joan zen bizitzera<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Joaquim Manuel de|abizena=Macedo|urtea=1876|izenburua=Brazilian Biographical Annual|argitaletxea=Imperial Instituto Artistico|orrialdea=98|hizkuntza=en|zenbakia=2|argitaratze-lekua=Rio de Janeiro}}</ref>. 1845ean, João Antonio Boaventura tenientearekin ezkondu zen, baina urte batzuk geroago alargundu zen<ref name=":1" />. Aberatsa zen, errenta independentea zuen eta bere lana finantzatu ahal izan zuen<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=265|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=267|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref>. Brasilen goi-mailako hezkuntzatik emakumeak baztertzearen aurka zegoen<ref name=":2" />. 1852an, Joana Paula Manso de Noronhak ''Jornal das Senhoras'' aldizkari feminista sortu zuen, eta Velascok han kolaboratu eta edizioa sustatu zuen<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=260|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=257|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref>. ''Jornal das Senhoras''ek emakumeen ezaugarri positiboak sentsibilizatu, emakumezkoen hezkuntza defendatu eta emakumeen intereseko beste gai batzuk jorratu zituen<ref name=":3" />. Velascoz gain, Gervasia Nunenzia Pires dos Santosek ere lan egin zuen han<ref>{{erreferentzia|izena=Magdalena|abizena=Garcia Pinto|urtea=1997|izenburua=Encyclopedia of Latin American Literature|argitaletxea=Fitzroy Dearborn Publishers|ISBN=0203304365|hizkuntza=en|atala=Feminism|argitaratze-lekua=London|editore-abizena=Smith|editore-izena=Verity}}</ref>. Aldizkaria 1855eko abendura arte argitaratu zen<ref name=":3" />. Violante Bivar e Velascok literatura-lanak ere itzuli zituen<ref name=":1" />. 1874an, beste aldizkari bat sortu zuen, ''O Domingo''<ref>{{erreferentzia|izena=Jennifer|abizena=Uglow|urtea=1991|izenburua=Macmillan Dictionary of Women's Biography|argitaletxea=Springer|orrialdea=406|ISBN=9781349127047|hizkuntza=en|url=https://books.google.ru/books?id=m86vCwAAQBAJ&lpg=PA406&ots=aZPuGbVDMH&dq=feminist+journals+in+Brazil+violante&pg=PA406&redir_esc=y#v=onepage&q=violante&f=false|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Brasilgo emakumeen eskubideak defendatu eta eztabaidatu zituena<ref>{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=264|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June Edith|abizena=Hahner|urtea=1990|izenburua=Emancipating the Female Sex: The Struggle for Women's Rights in Brazil, 1850-1940|argitaletxea=Duke University Press|orrialdea=31|ISBN=0822310511|hizkuntza=en}}</ref>. Brasilgo Inperioko Kontseiluko kide eta Rio de Janeiroko Kontserbatorio Dramatikoaren sortzaile eta zuzendaria izan zen<ref>{{erreferentzia|izena=June Edith|abizena=Hahner|urtea=1990|izenburua=Emancipating the Female Sex: The Struggle for Women's Rights in Brazil, 1850-1940|argitaletxea=Duke University Press|orrialdea=29|ISBN=0822310511|hizkuntza=en}}</ref>. 1875eko maiatzaren 25ean hil zen Rio de Janeiron<ref>{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=268|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Joaquim Manuel de|abizena=Macedo|urtea=1876|izenburua=Brazilian Biographical Annual|argitaletxea=Imperial Instituto Artistico|orrialdea=99|hizkuntza=en|zenbakia=2|argitaratze-lekua=Rio de Janeiro}}</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1817ko|1875eko|Bivar e Velasco, Violante}} [[Kategoria:Bahia estatuko jendea]] [[Kategoria:Brasilgo kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:XIX. mendeko kazetariak]] [[Kategoria:Brasilgo idazleak]] [[Kategoria:Portugesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Idazle feministak]] [[Kategoria:Brasilgo feministak]] [[Kategoria:Emakume argitaratzaileak]] [[Kategoria:Rio de Janeiron hildakoak]] c5shvab6wn2sv7jt7rfzhz4wg4fntvr 9984224 9984211 2024-11-28T17:35:06Z Eliatxo 96586 /* Bizitza */ 9984224 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Violante Atabalipa Ximenes de Bivar e Velasco''' ([[Salvador da Bahia]], [[1817]]ko [[abenduaren 1]]a – [[Rio de Janeiro]], [[1875]]eko [[maiatzaren 25]]a) [[brasil]]dar [[idazle]], [[kazetari]] eta [[argitaratzaile]] [[Feminismo|feminista]] izan zen<ref>{{erreferentzia|izena=Nelson Werneck|abizena=Sodré|urtea=1998|izenburua=História da imprensa no Brasil|argitaletxea=Mauad Editora Ltda|ISBN=9788585756888|hizkuntza=pt|url=https://books.google.com.br/books?id=GmRTJgaQ1WkC&pg=PA186&lpg=PA186&dq=violante+bivar+e+velasco&source=bl&ots=x6hhZz3HhX&sig=rDSuJF7CKXdFAZMTuiDPm3DP46U&hl=pt-BR&sa=X&ved=0ahUKEwj355bnldLXAhWpx4MKHU4gCGoQ6AEIZzAO#v=onepage&q=violante%20bivar%20e%20velasco&f=false|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Bizitza == 1817ko abenduaren 1ean jaio zen Salvador da Bahian<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Joaquim Manuel de|abizena=Macedo|urtea=1876|izenburua=Brazilian Biographical Annual|argitaletxea=Imperial Instituto Artistico|orrialdea=97|hizkuntza=en|zenbakia=2|argitaratze-lekua=Rio de Janeiro}}</ref>. Umea zela, amarekin eta aitonarekin bizi izan zen aita Rio de Janeiron zegoen bitartean, eta hezkuntza ona jaso zuen<ref name=":0" />. Azkenean familia osoa Rio de Janeirora joan zen bizitzera<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Joaquim Manuel de|abizena=Macedo|urtea=1876|izenburua=Brazilian Biographical Annual|argitaletxea=Imperial Instituto Artistico|orrialdea=98|hizkuntza=en|zenbakia=2|argitaratze-lekua=Rio de Janeiro}}</ref>. 1845ean, João Antonio Boaventura tenientearekin ezkondu zen, baina urte batzuk geroago alargundu zen<ref name=":1" />. Aberatsa zen, errenta independentea zuen eta bere lana finantzatu ahal izan zuen<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=265|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=267|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref>. Brasilen goi-mailako hezkuntzatik emakumeak baztertzearen aurka zegoen<ref name=":2" />. 1852an, [[Juana Manso|Juana Paula Manso de Noronhak]] ''Jornal das Senhoras'' aldizkari feminista sortu zuen, eta Velascok han kolaboratu eta edizioa sustatu zuen<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=260|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=257|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref>. ''Jornal das Senhoras''ek emakumeen ezaugarri positiboak sentsibilizatu, emakumezkoen hezkuntza defendatu eta emakumeen intereseko beste gai batzuk jorratu zituen<ref name=":3" />. Velascoz gain, Gervasia Nunenzia Pires dos Santosek ere lan egin zuen han<ref>{{erreferentzia|izena=Magdalena|abizena=Garcia Pinto|urtea=1997|izenburua=Encyclopedia of Latin American Literature|argitaletxea=Fitzroy Dearborn Publishers|ISBN=0203304365|hizkuntza=en|atala=Feminism|argitaratze-lekua=London|editore-abizena=Smith|editore-izena=Verity}}</ref>. Aldizkaria 1855eko abendura arte argitaratu zen<ref name=":3" />. Violante Bivar e Velascok literatura-lanak ere itzuli zituen<ref name=":1" />. 1874an, beste aldizkari bat sortu zuen, ''O Domingo''<ref>{{erreferentzia|izena=Jennifer|abizena=Uglow|urtea=1991|izenburua=Macmillan Dictionary of Women's Biography|argitaletxea=Springer|orrialdea=406|ISBN=9781349127047|hizkuntza=en|url=https://books.google.ru/books?id=m86vCwAAQBAJ&lpg=PA406&ots=aZPuGbVDMH&dq=feminist+journals+in+Brazil+violante&pg=PA406&redir_esc=y#v=onepage&q=violante&f=false|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Brasilgo emakumeen eskubideak defendatu eta eztabaidatu zituena<ref>{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=264|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=June Edith|abizena=Hahner|urtea=1990|izenburua=Emancipating the Female Sex: The Struggle for Women's Rights in Brazil, 1850-1940|argitaletxea=Duke University Press|orrialdea=31|ISBN=0822310511|hizkuntza=en}}</ref>. Brasilgo Inperioko Kontseiluko kide eta Rio de Janeiroko Kontserbatorio Dramatikoaren sortzaile eta zuzendaria izan zen<ref>{{erreferentzia|izena=June Edith|abizena=Hahner|urtea=1990|izenburua=Emancipating the Female Sex: The Struggle for Women's Rights in Brazil, 1850-1940|argitaletxea=Duke University Press|orrialdea=29|ISBN=0822310511|hizkuntza=en}}</ref>. 1875eko maiatzaren 25ean hil zen Rio de Janeiron<ref>{{erreferentzia|izena=June E|abizena=Hahner|urtea=1978|izenburua=Latin American Women: Historical Perspectives|argitaletxea=Greenwood Publishing Group|orrialdea=268|ISBN=9780313203091|hizkuntza=en|atala=Feminist Press in Brazil|editore-abizena=Lavrin|editore-izena=Asunción}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Joaquim Manuel de|abizena=Macedo|urtea=1876|izenburua=Brazilian Biographical Annual|argitaletxea=Imperial Instituto Artistico|orrialdea=99|hizkuntza=en|zenbakia=2|argitaratze-lekua=Rio de Janeiro}}</ref>. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1817ko|1875eko|Bivar e Velasco, Violante}} [[Kategoria:Bahia estatuko jendea]] [[Kategoria:Brasilgo kazetariak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] [[Kategoria:XIX. mendeko kazetariak]] [[Kategoria:Brasilgo idazleak]] [[Kategoria:Portugesezko idazleak]] [[Kategoria:XIX. mendeko emakume idazleak]] [[Kategoria:Idazle feministak]] [[Kategoria:Brasilgo feministak]] [[Kategoria:Emakume argitaratzaileak]] [[Kategoria:Rio de Janeiron hildakoak]] qc03k1mp7s4nm4cps1bonep2zuh6ceo 1 1215683 9984221 2024-11-28T17:33:52Z Eliatxo 96586 Orri berria: «{{Wikiproiektu Emakumeak}}» 9984221 wikitext text/x-wiki {{Wikiproiektu Emakumeak}} ta4vu3saodlopvx79romiqoh8fiwdtr 0 1215684 9984232 2024-11-28T17:37:03Z Theklan 336 Theklan wikilariak «[[Euklidear espazio]]» orria «[[Espazio euklidar]]» izenera aldatu du 9984232 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Espazio euklidar]] 5w2o0agcgcouil7du41jzpoeyjpiejx 9984243 9984232 2024-11-28T17:41:53Z Mikel Iñarrea 166732 izenburua aldatu 9984243 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Espazio euklidear]] otuhywkodmxv6mi0wx3kguurwdybtx4 0 1215685 9984257 2024-11-28T17:45:10Z Theklan 336 Theklan wikilariak «[[Espazio euklidar]]» orria «[[Espazio euklidear]]» izenera aldatu du 9984257 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Espazio euklidear]] otuhywkodmxv6mi0wx3kguurwdybtx4 0 1215686 9984268 2024-11-28T17:56:29Z JULEBAR 162132 «[[:en:Special:Redirect/revision/1252747891|Selina Solomons]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984268 wikitext text/x-wiki   '''Selina Solomons''' ([[1862|1862–1942]]) Kaliforniako sufragista aktiboa izan zen [[1911|1911ko]] kanpainan, 4. Proposizioaren onarpena ekarri zuena. Solomons-ek mugimenduaren lehen eskuko kontakizuna idatzi zuen, "Nola irabazi genuen bozketa Kalifornian" izenburupean.<ref>{{Cite web|abizena=Solomons|izenburua=How We Won the Vote in California|izena1=Selina|url=https://archive.org/details/howwewonvoteinca00solo/page/n3|accessdate=25 August 2019}}</ref> == Kaliforniako mugimendu sufragistarekin parte hartzea == Kalifornia-ko sufragista ezagun askorekin lan egin zuen Solomons-ek, besteak beste, Maud Younger eta [[Lillian Coffin Harris|Lillian Coffin Harris-ekin]].<ref name=":0" /> Emakume horiek guztiek elkarrekin lan egin zuten [[1911|1911ko]] irailean, hauteskunde-batzorde bat osatzeko.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 14 September 1911 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19110914.2.72&srpos=15&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Batzorde hori Estatu osoan aktibo dauden sufragio-talde ugariren koalizioa izango litzateke.<ref name=":0" /> Solomons garrantzi handiko pertsona Kaliforniak bere zortzigarren zuzenketa, emakumeei botoa emateko eskubidea ematen ziena, onartu zenean. Emakumeek [[1911|1911n]] irabazi zuten botoa Kalifornian. [[Fitxategi:Selina_Solomons_How_we_won_the_vote_in_CA.jpg|thumb|255x255px]] == Emakumearen Klubaren aldeko botoak == Solomons-ek uste zuen [[1896|1896ko]] porrotaren arrazoia, neurri batean, langile klaseko emakumeen antolakuntzan enfasi falta izan zela.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Horri heltzeko, [[Votes for Women Club|Emakumeen Aldeko Botoren Kluba]] ireki zuen Union Square-tik gertu, San Frantzisko-n. [[1910|1910erako]], kluba publizitatea jasotzen ari zen tokiko egunkarietan.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 24 October 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19101024.2.4&srpos=8&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Hasieran, neskatoei eta enplegatuei dei egin nahi zitzaien.<ref name=":1">{{Cite web|abizena=Elinson|izenburua=Soup, salad, suffrage: How women won their right to vote in California|izena1=Elaine|data=2007-03-04|url=https://www.sfgate.com/opinion/article/Soup-salad-suffrage-How-women-won-their-right-2644358.php|lana=SFGate|accessdate=2019-08-25}}</ref> Sufragioaren mugimenduari buruzko irakurketa materialak eskuragarri zeuden klub-ean.<ref name=":1" /> Solomons-en gidaritzapean, [[1910|1910ean]], Emakumeen Aldeko Botoren Klubak "neskatoen esklabo zurien salerosketa" borrokatzea ere zuen helburu, prostituziorako aro honetan eufemismo hutsa zena.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 26 April 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19100426.2.55&srpos=13&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> [[1910|1910ean]] onartu zen Mann Legea. [[1912|1912an]], Solomons-ek Kaliforniako Sufragio Berdintasuneko Elkartearen Konbentzioan parte hartu zuen, Emakumeen Aldeko Botoren Klubeko presidente gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 6 January 1912 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/cgi-bin/cdnc?a=d&d=SFC19120106.2.20&e=-------en--20--1--txt-txIN--------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-11-29}}</ref> 1911ko urriaren 10aren irabazteaz jarraituz, Solomons idazten hasi zen eta halan kanpainaren historioa biltzen. 1912an, ''How We Won the Vote in California: The True Story of the Campaign of 1911'' (Nola irabazi genuen botoa Kalifornian: 1911ko kanpainaren benetako historioa) argitaratu zuen''.'' Kaliforniako Sufragisten bai emakumeen zein gizonen, San Francisco, Oakland, Stockton, Alameda, Bakersfield, eta Los Angeles-etik (batzuk aipatzearren) antolaketa lanen profil osatuena izaten jarraitzen du == Bizitza pertsonala == Solomons [[1862|1862an]] jaio zen Estatu Batuetan sustrai sakonak zituen familia [[Sefardi|judu sefardiko]] batean, haren jatorria Espainiara eta Ingalaterrara eraman zuten .<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Bera Seixas eta Hannah Marks Solomons-en alaba zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Hannah Marks Solomons: Jewish Pioneer Woman and Her Distinguished Family – JMAW – Jewish Museum of the American West|url=http://www.jmaw.org/solomons-jewish-san-francisco/|lana=www.jmaw.org|accessdate=2021-07-02}}</ref> Hondo xumea izan arren, klase ertaina izana zen bera, Kaliforniako estatuan lehen tenplu judua ''Temple Emanu-El'' San Francisko-n. bat sortu zuen aitak.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Abel|izenburua=The California Plan: California's Suffrage Strategy and Its Effects in Other States and the National Suffrage Campaign|izena1=Lauren|data=2018|url=https://digitalcommons.chapman.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1069&context=vocesnovae|kazeta=Voces Novae}}</ref> Selina Solomons [[1942|1942an]] hil zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons (1862–1942) - Turning Point Suffragist Memorial|hizkuntza=en-US|data=2019-01-14|url=https://suffragistmemorial.org/selina-solomons-1862-1942/|accessdate=2021-07-02}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}}{{Autoritate kontrola}} [[Kategoria:1942ko heriotzak]] [[Kategoria:1862ko jaiotzak]] [[Kategoria:AEBetako emakumeak]] ke1ci33w1qxnkyvpgdscolfs3r75z09 9984270 9984268 2024-11-28T18:00:20Z JULEBAR 162132 infotaula jarri, bizialdia, erreferentziaren zkia 9984270 wikitext text/x-wiki  {{biografia infotaula automatikoa}} '''Selina Solomons''' ([[1862|1862–1942]]) Kaliforniako sufragista aktiboa izan zen [[1911|1911ko]] kanpainan, 4. Proposizioaren onarpena ekarri zuena. Solomons-ek mugimenduaren lehen eskuko kontakizuna idatzi zuen, "Nola irabazi genuen bozketa Kalifornian" izenburupean.<ref>{{Cite web|abizena=Solomons|izenburua=How We Won the Vote in California|izena1=Selina|url=https://archive.org/details/howwewonvoteinca00solo/page/n3|accessdate=25 August 2019}}</ref> == Kaliforniako mugimendu sufragistarekin parte hartzea == Kalifornia-ko sufragista ezagun askorekin lan egin zuen Solomons-ek, besteak beste, Maud Younger eta [[Lillian Coffin Harris|Lillian Coffin Harris-ekin]].<ref name=":0" /> Emakume horiek guztiek elkarrekin lan egin zuten [[1911|1911ko]] irailean, hauteskunde-batzorde bat osatzeko.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 14 September 1911 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19110914.2.72&srpos=15&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Batzorde hori Estatu osoan aktibo dauden sufragio-talde ugariren koalizioa izango litzateke.<ref name=":0" /> Solomons garrantzi handiko pertsona Kaliforniak bere zortzigarren zuzenketa, emakumeei botoa emateko eskubidea ematen ziena, onartu zenean. Emakumeek [[1911|1911n]] irabazi zuten botoa Kalifornian. [[Fitxategi:Selina_Solomons_How_we_won_the_vote_in_CA.jpg|thumb|255x255px]] == Emakumearen Klubaren aldeko botoak == Solomons-ek uste zuen [[1896|1896ko]] porrotaren arrazoia, neurri batean, langile klaseko emakumeen antolakuntzan enfasi falta izan zela.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Horri heltzeko, [[Votes for Women Club|Emakumeen Aldeko Botoren Kluba]] ireki zuen Union Square-tik gertu, San Frantzisko-n. [[1910|1910erako]], kluba publizitatea jasotzen ari zen tokiko egunkarietan.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 24 October 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19101024.2.4&srpos=8&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Hasieran, neskatoei eta enplegatuei dei egin nahi zitzaien.<ref name=":1">{{Cite web|abizena=Elinson|izenburua=Soup, salad, suffrage: How women won their right to vote in California|izena1=Elaine|data=2007-03-04|url=https://www.sfgate.com/opinion/article/Soup-salad-suffrage-How-women-won-their-right-2644358.php|lana=SFGate|accessdate=2019-08-25}}</ref> Sufragioaren mugimenduari buruzko irakurketa materialak eskuragarri zeuden klub-ean.<ref name=":1" /> Solomons-en gidaritzapean, [[1910|1910ean]], Emakumeen Aldeko Botoren Klubak "neskatoen esklabo zurien salerosketa" borrokatzea ere zuen helburu, prostituziorako aro honetan eufemismo hutsa zena.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 26 April 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19100426.2.55&srpos=13&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> [[1910|1910ean]] onartu zen Mann Legea. [[1912|1912an]], Solomons-ek Kaliforniako Sufragio Berdintasuneko Elkartearen Konbentzioan parte hartu zuen, Emakumeen Aldeko Botoren Klubeko presidente gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 6 January 1912 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/cgi-bin/cdnc?a=d&d=SFC19120106.2.20&e=-------en--20--1--txt-txIN--------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-11-29}}</ref> 1911ko urriaren 10aren irabazteaz jarraituz, Solomons idazten hasi zen eta halan kanpainaren historioa biltzen. 1912an, ''How We Won the Vote in California: The True Story of the Campaign of 1911'' (Nola irabazi genuen botoa Kalifornian: 1911ko kanpainaren benetako historioa) argitaratu zuen''.'' Kaliforniako Sufragisten bai emakumeen zein gizonen, San Francisco, Oakland, Stockton, Alameda, Bakersfield, eta Los Angeles-etik (batzuk aipatzearren) antolaketa lanen profil osatuena izaten jarraitzen du == Bizitza pertsonala == Solomons [[1862|1862an]] jaio zen Estatu Batuetan sustrai sakonak zituen familia [[Sefardi|judu sefardiko]] batean, haren jatorria Espainiara eta Ingalaterrara eraman zuten .<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Bera Seixas eta Hannah Marks Solomons-en alaba zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Hannah Marks Solomons: Jewish Pioneer Woman and Her Distinguished Family – JMAW – Jewish Museum of the American West|url=http://www.jmaw.org/solomons-jewish-san-francisco/|lana=www.jmaw.org|accessdate=2021-07-02}}</ref> Hondo xumea izan arren, klase ertaina izana zen bera, Kaliforniako estatuan lehen tenplu judua ''Temple Emanu-El'' San Francisko-n. bat sortu zuen aitak.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Abel|izenburua=The California Plan: California's Suffrage Strategy and Its Effects in Other States and the National Suffrage Campaign|izena1=Lauren|data=2018|url=https://digitalcommons.chapman.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1069&context=vocesnovae|kazeta=Voces Novae}}</ref> Selina Solomons [[1942|1942an]] hil zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons (1862–1942) - Turning Point Suffragist Memorial|hizkuntza=en-US|data=2019-01-14|url=https://suffragistmemorial.org/selina-solomons-1862-1942/|accessdate=2021-07-02}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30 em}} {{bizialdia|1862ko|1942ko|Solomons, Selina}} [[Kategoria:1942ko heriotzak]] [[Kategoria:1862ko jaiotzak]] [[Kategoria:AEBetako emakumeak]] hpge2x3m6k1bwcdtd6zix0z8syfkxzz 9984289 9984270 2024-11-28T18:27:43Z JULEBAR 162132 9984289 wikitext text/x-wiki  {{biografia infotaula automatikoa}} '''Selina Solomons''' ([[1862|1862–1942]]) Kaliforniako sufragista aktiboa izan zen [[1911|1911ko]] kanpainan, 4. Proposizioaren onarpena ekarri zuena. Solomons-ek mugimenduaren lehen eskuko kontakizuna idatzi zuen, "Nola irabazi genuen bozketa Kalifornian" izenburupean.<ref>{{Cite web|abizena=Solomons|izenburua=How We Won the Vote in California|izena1=Selina|url=https://archive.org/details/howwewonvoteinca00solo/page/n3|accessdate=25 August 2019}}</ref> == Kaliforniako mugimendu sufragistarekin parte hartzea == Kalifornia-ko sufragista ezagun askorekin lan egin zuen Solomons-ek, besteak beste, Maud Younger eta [[Lillian Coffin Harris|Lillian Coffin Harris-ekin]].<ref name=":0" /> Emakume horiek guztiek elkarrekin lan egin zuten [[1911|1911ko]] irailean, hauteskunde-batzorde bat osatzeko.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 14 September 1911 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19110914.2.72&srpos=15&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Batzorde hori Estatu osoan aktibo dauden sufragio-talde ugariren koalizioa izango litzateke.<ref name=":0" /> Solomons garrantzi handiko pertsona Kaliforniak bere zortzigarren zuzenketa, emakumeei botoa emateko eskubidea ematen ziena, onartu zenean. Emakumeek [[1911|1911n]] irabazi zuten botoa Kalifornian. [[Fitxategi:Selina_Solomons_How_we_won_the_vote_in_CA.jpg|thumb|255x255px]] == Emakumearen Klubaren aldeko botoak == Solomons-ek uste zuen [[1896|1896ko]] porrotaren arrazoia, neurri batean, langile klaseko emakumeen antolakuntzan enfasi falta izan zela.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Horri heltzeko, [[Votes for Women Club|Emakumeen Aldeko Botoren Kluba]] ireki zuen Union Square-tik gertu, San Frantzisko-n. [[1910|1910erako]], kluba publizitatea jasotzen ari zen tokiko egunkarietan.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 24 October 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19101024.2.4&srpos=8&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Hasieran, neskatoei eta enplegatuei dei egin nahi zitzaien.<ref name=":1">{{Cite web|abizena=Elinson|izenburua=Soup, salad, suffrage: How women won their right to vote in California|izena1=Elaine|data=2007-03-04|url=https://www.sfgate.com/opinion/article/Soup-salad-suffrage-How-women-won-their-right-2644358.php|lana=SFGate|accessdate=2019-08-25}}</ref> Sufragioaren mugimenduari buruzko irakurketa materialak eskuragarri zeuden klub-ean.<ref name=":1" /> Solomons-en gidaritzapean, [[1910|1910ean]], Emakumeen Aldeko Botoren Klubak "neskatoen esklabo zurien salerosketa" borrokatzea ere zuen helburu, prostituziorako aro honetan eufemismo hutsa zena.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 26 April 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19100426.2.55&srpos=13&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> [[1910|1910ean]] onartu zen Mann Legea. [[1912|1912an]], Solomons-ek Kaliforniako Sufragio Berdintasuneko Elkartearen Konbentzioan parte hartu zuen, Emakumeen Aldeko Botoren Klubeko presidente gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 6 January 1912 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/cgi-bin/cdnc?a=d&d=SFC19120106.2.20&e=-------en--20--1--txt-txIN--------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-11-29}}</ref> 1911ko urriaren 10aren irabazteaz jarraituz, Solomons idazten hasi zen eta halan kanpainaren historioa biltzen. 1912an, ''How We Won the Vote in California: The True Story of the Campaign of 1911'' (Nola irabazi genuen botoa Kalifornian: 1911ko kanpainaren benetako historioa) argitaratu zuen''.'' Kaliforniako Sufragisten bai emakumeen zein gizonen, San Francisco, Oakland, Stockton, Alameda, Bakersfield, eta Los Angeles-etik (batzuk aipatzearren) antolaketa lanen profil osatuena izaten jarraitzen du == Bizitza pertsonala == Solomons [[1862|1862an]] jaio zen Estatu Batuetan sustrai sakonak zituen familia [[Sefardi|judu sefardiko]] batean, haren jatorria Espainiara eta Ingalaterrara eraman zuten .<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Bera Seixas eta Hannah Marks Solomons-en alaba zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Hannah Marks Solomons: Jewish Pioneer Woman and Her Distinguished Family – JMAW – Jewish Museum of the American West|url=http://www.jmaw.org/solomons-jewish-san-francisco/|lana=www.jmaw.org|accessdate=2021-07-02}}</ref> Hondo xumea izan arren, klase ertaina izana zen bera, Kaliforniako estatuan lehen tenplu judua ''Temple Emanu-El'' San Francisko-n. bat sortu zuen aitak.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Abel|izenburua=The California Plan: California's Suffrage Strategy and Its Effects in Other States and the National Suffrage Campaign|izena1=Lauren|data=2018|url=https://digitalcommons.chapman.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1069&context=vocesnovae|kazeta=Voces Novae}}</ref> Selina Solomons [[1942|1942an]] hil zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons (1862–1942) - Turning Point Suffragist Memorial|hizkuntza=en-US|data=2019-01-14|url=https://suffragistmemorial.org/selina-solomons-1862-1942/|accessdate=2021-07-02}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30 em}} {{bizialdia|1862ko|1942ko|Solomons, Selina}} [[Kategoria:1942ko heriotzak]] [[Kategoria:1862ko jaiotzak]] 6nxufiekcbwy1x67j1y0nj860f9qgae 9984537 9984289 2024-11-29T06:31:38Z Mgaraizabal 129250 Txukundu 9984537 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Selina Solomons''' ([[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1862|1862–1942]]) Kaliforniako [[Emakumeen sufragismoa|sufragista]] aktiboa izan zen [[1911|1911ko]] kanpainan, 4. Proposizioaren onarpena ekarri zuena. Solomons-ek mugimenduaren lehen eskuko kontakizuna idatzi zuen, "Nola irabazi genuen bozketa Kalifornian" izenburupean.<ref>{{Cite web|abizena=Solomons|izenburua=How We Won the Vote in California|izena1=Selina|url=https://archive.org/details/howwewonvoteinca00solo/page/n3|accessdate=25 August 2019}}</ref> == Kaliforniako mugimendu sufragistarekin parte hartzea == Kalifornia-ko sufragista ezagun askorekin lan egin zuen Solomons-ek, besteak beste, Maud Younger eta [[Lillian Coffin Harris|Lillian Coffin Harris-ekin]].<ref name=":0" /> Emakume horiek guztiek elkarrekin lan egin zuten 1911ko irailean, hauteskunde-batzorde bat osatzeko.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 14 September 1911 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19110914.2.72&srpos=15&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Batzorde hori Estatu osoan aktibo dauden sufragio-talde ugariren koalizioa izango zatekeen.<ref name=":0" /> Solomons garrantzi handiko pertsona izan zen, Kaliforniak bere zortzigarren zuzenketa, emakumeei botoa emateko eskubidea ematen ziena, onartu zenean. Emakumeek 1911n irabazi zuten botoa Kalifornian. [[Fitxategi:Selina_Solomons_How_we_won_the_vote_in_CA.jpg|thumb|255x255px]] == Emakumearen Klubaren aldeko botoak == Solomons-ek uste zuen [[1896|1896ko]] porrotaren arrazoia, neurri batean, langile klaseko emakumeen antolakuntzan enfasi falta izan zela.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Horri heltzeko, Emakumeen Aldeko Botoren Kluba ireki zuen Union Square-tik gertu, [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantzisko-n]]. [[1910|1910erako]], kluba publizitatea jasotzen ari zen tokiko egunkarietan.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 24 October 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19101024.2.4&srpos=8&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Hasieran, neskatoei eta enplegatuei dei egin nahi zitzaien.<ref name=":1">{{Cite web|abizena=Elinson|izenburua=Soup, salad, suffrage: How women won their right to vote in California|izena1=Elaine|data=2007-03-04|url=https://www.sfgate.com/opinion/article/Soup-salad-suffrage-How-women-won-their-right-2644358.php|lana=SFGate|accessdate=2019-08-25}}</ref> Sufragioaren mugimenduari buruzko irakurketa materialak eskuragarri zeuden klub-ean.<ref name=":1" /> Solomons-en gidaritzapean, [[1910|1910ean]], Emakumeen Aldeko Botoen Klubak "neskatoen esklabo zurien salerosketa" borrokatzea ere zuen helburu, prostituziorako aro horretan eufemismo hutsa zena.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 26 April 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19100426.2.55&srpos=13&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> 1910ean onartu zen Mann Legea. [[1912|1912an]], Solomons-ek Kaliforniako Sufragio Berdintasuneko Elkartearen Konbentzioan parte hartu zuen, Emakumeen Aldeko Botoen Klubeko presidente gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 6 January 1912 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/cgi-bin/cdnc?a=d&d=SFC19120106.2.20&e=-------en--20--1--txt-txIN--------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-11-29}}</ref> 1911ko urriaren 10aren irabazteaz jarraituz, Solomons idazten hasi zen eta halan kanpainaren historioa biltzen. 1912an, ''How We Won the Vote in California: The True Story of the Campaign of 1911'' (Nola irabazi genuen botoa Kalifornian: 1911ko kanpainaren benetako historia) argitaratu zuen''.'' Kaliforniako Sufragisten bai emakumeen bai gizonen, San Francisco, Oakland, Stockton, Alameda, Bakersfield, eta Los Angeles-etik (batzuk aipatzearren) antolaketa lanen profil osatuena izaten jarraitu zuen. == Bizitza pertsonala == Solomons [[1862|1862an]] jaio zen Estatu Batuetan sustrai sakonak zituen familia [[Sefardi|judu sefardi]] batean, haren jatorrikoak [[Espainia|Espainian]] eta [[Ingalaterra|Ingalaterran]] izan ziren.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Bera Seixas eta Hannah Marks Solomons-en alaba zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Hannah Marks Solomons: Jewish Pioneer Woman and Her Distinguished Family – JMAW – Jewish Museum of the American West|url=http://www.jmaw.org/solomons-jewish-san-francisco/|lana=www.jmaw.org|accessdate=2021-07-02}}</ref> Hondo xumea izan arren, klase ertaina izana zen bera, Kaliforniako estatuan lehen tenplu judua ''Temple Emanu-El'' San Francisko-n. bat sortu zuen aitak.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Abel|izenburua=The California Plan: California's Suffrage Strategy and Its Effects in Other States and the National Suffrage Campaign|izena1=Lauren|data=2018|url=https://digitalcommons.chapman.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1069&context=vocesnovae|kazeta=Voces Novae}}</ref> Selina Solomons 1942an hil zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons (1862–1942) - Turning Point Suffragist Memorial|hizkuntza=en-US|data=2019-01-14|url=https://suffragistmemorial.org/selina-solomons-1862-1942/|accessdate=2021-07-02}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1862ko|1942ko|Solomons, Selina}} [[Kategoria:sufragistak]] 82m46nfit93wsnohyzowcri3jfqjqyl 9984538 9984537 2024-11-29T06:32:43Z Mgaraizabal 129250 + kategoria 9984538 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Selina Solomons''' ([[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1862|1862–1942]]) Kaliforniako [[Emakumeen sufragismoa|sufragista]] aktiboa izan zen [[1911|1911ko]] kanpainan, 4. Proposizioaren onarpena ekarri zuena. Solomons-ek mugimenduaren lehen eskuko kontakizuna idatzi zuen, "Nola irabazi genuen bozketa Kalifornian" izenburupean.<ref>{{Cite web|abizena=Solomons|izenburua=How We Won the Vote in California|izena1=Selina|url=https://archive.org/details/howwewonvoteinca00solo/page/n3|accessdate=25 August 2019}}</ref> == Kaliforniako mugimendu sufragistarekin parte hartzea == Kalifornia-ko sufragista ezagun askorekin lan egin zuen Solomons-ek, besteak beste, Maud Younger eta [[Lillian Coffin Harris|Lillian Coffin Harris-ekin]].<ref name=":0" /> Emakume horiek guztiek elkarrekin lan egin zuten 1911ko irailean, hauteskunde-batzorde bat osatzeko.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 14 September 1911 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19110914.2.72&srpos=15&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Batzorde hori Estatu osoan aktibo dauden sufragio-talde ugariren koalizioa izango zatekeen.<ref name=":0" /> Solomons garrantzi handiko pertsona izan zen, Kaliforniak bere zortzigarren zuzenketa, emakumeei botoa emateko eskubidea ematen ziena, onartu zenean. Emakumeek 1911n irabazi zuten botoa Kalifornian. [[Fitxategi:Selina_Solomons_How_we_won_the_vote_in_CA.jpg|thumb|255x255px]] == Emakumearen Klubaren aldeko botoak == Solomons-ek uste zuen [[1896|1896ko]] porrotaren arrazoia, neurri batean, langile klaseko emakumeen antolakuntzan enfasi falta izan zela.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Horri heltzeko, Emakumeen Aldeko Botoren Kluba ireki zuen Union Square-tik gertu, [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantzisko-n]]. [[1910|1910erako]], kluba publizitatea jasotzen ari zen tokiko egunkarietan.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 24 October 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19101024.2.4&srpos=8&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Hasieran, neskatoei eta enplegatuei dei egin nahi zitzaien.<ref name=":1">{{Cite web|abizena=Elinson|izenburua=Soup, salad, suffrage: How women won their right to vote in California|izena1=Elaine|data=2007-03-04|url=https://www.sfgate.com/opinion/article/Soup-salad-suffrage-How-women-won-their-right-2644358.php|lana=SFGate|accessdate=2019-08-25}}</ref> Sufragioaren mugimenduari buruzko irakurketa materialak eskuragarri zeuden klub-ean.<ref name=":1" /> Solomons-en gidaritzapean, [[1910|1910ean]], Emakumeen Aldeko Botoen Klubak "neskatoen esklabo zurien salerosketa" borrokatzea ere zuen helburu, prostituziorako aro horretan eufemismo hutsa zena.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 26 April 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19100426.2.55&srpos=13&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> 1910ean onartu zen Mann Legea. [[1912|1912an]], Solomons-ek Kaliforniako Sufragio Berdintasuneko Elkartearen Konbentzioan parte hartu zuen, Emakumeen Aldeko Botoen Klubeko presidente gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 6 January 1912 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/cgi-bin/cdnc?a=d&d=SFC19120106.2.20&e=-------en--20--1--txt-txIN--------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-11-29}}</ref> 1911ko urriaren 10aren irabazteaz jarraituz, Solomons idazten hasi zen eta halan kanpainaren historioa biltzen. 1912an, ''How We Won the Vote in California: The True Story of the Campaign of 1911'' (Nola irabazi genuen botoa Kalifornian: 1911ko kanpainaren benetako historia) argitaratu zuen''.'' Kaliforniako Sufragisten bai emakumeen bai gizonen, San Francisco, Oakland, Stockton, Alameda, Bakersfield, eta Los Angeles-etik (batzuk aipatzearren) antolaketa lanen profil osatuena izaten jarraitu zuen. == Bizitza pertsonala == Solomons [[1862|1862an]] jaio zen Estatu Batuetan sustrai sakonak zituen familia [[Sefardi|judu sefardi]] batean, haren jatorrikoak [[Espainia|Espainian]] eta [[Ingalaterra|Ingalaterran]] izan ziren.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Bera Seixas eta Hannah Marks Solomons-en alaba zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Hannah Marks Solomons: Jewish Pioneer Woman and Her Distinguished Family – JMAW – Jewish Museum of the American West|url=http://www.jmaw.org/solomons-jewish-san-francisco/|lana=www.jmaw.org|accessdate=2021-07-02}}</ref> Hondo xumea izan arren, klase ertaina izana zen bera, Kaliforniako estatuan lehen tenplu judua ''Temple Emanu-El'' San Francisko-n. bat sortu zuen aitak.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Abel|izenburua=The California Plan: California's Suffrage Strategy and Its Effects in Other States and the National Suffrage Campaign|izena1=Lauren|data=2018|url=https://digitalcommons.chapman.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1069&context=vocesnovae|kazeta=Voces Novae}}</ref> Selina Solomons 1942an hil zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons (1862–1942) - Turning Point Suffragist Memorial|hizkuntza=en-US|data=2019-01-14|url=https://suffragistmemorial.org/selina-solomons-1862-1942/|accessdate=2021-07-02}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1862ko|1942ko|Solomons, Selina}} [[Kategoria:Estatubatuarrak]] [[Kategoria:sufragistak]] 7o3ti6zgkq8t7b2luvnrsawsewoyovl 9984539 9984538 2024-11-29T06:36:06Z Mgaraizabal 129250 + kategoriak 9984539 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Selina Solomons''' ([[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[1862|1862–1942]]) Kaliforniako [[Emakumeen sufragismoa|sufragista,]] [[Idazle|idazlea]], espiritualista eta [[Astrologia|astrologoa]] aktiboa izan zen [[1911|1911ko]] kanpainan, 4. Proposizioaren onarpena ekarri zuena. Solomons-ek mugimenduaren lehen eskuko kontakizuna idatzi zuen, "Nola irabazi genuen bozketa Kalifornian" izenburupean.<ref>{{Cite web|abizena=Solomons|izenburua=How We Won the Vote in California|izena1=Selina|url=https://archive.org/details/howwewonvoteinca00solo/page/n3|accessdate=25 August 2019}}</ref> == Kaliforniako mugimendu sufragistarekin parte hartzea == Kalifornia-ko sufragista ezagun askorekin lan egin zuen Solomons-ek, besteak beste, Maud Younger eta [[Lillian Coffin Harris|Lillian Coffin Harris-ekin]].<ref name=":0" /> Emakume horiek guztiek elkarrekin lan egin zuten 1911ko irailean, hauteskunde-batzorde bat osatzeko.<ref name=":0">{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 14 September 1911 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19110914.2.72&srpos=15&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Batzorde hori Estatu osoan aktibo dauden sufragio-talde ugariren koalizioa izango zatekeen.<ref name=":0" /> Solomons garrantzi handiko pertsona izan zen, Kaliforniak bere zortzigarren zuzenketa, emakumeei botoa emateko eskubidea ematen ziena, onartu zenean. Emakumeek 1911n irabazi zuten botoa Kalifornian. [[Fitxategi:Selina_Solomons_How_we_won_the_vote_in_CA.jpg|thumb|255x255px]] == Emakumearen Klubaren aldeko botoak == Solomons-ek uste zuen [[1896|1896ko]] porrotaren arrazoia, neurri batean, langile klaseko emakumeen antolakuntzan enfasi falta izan zela.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Horri heltzeko, Emakumeen Aldeko Botoren Kluba ireki zuen Union Square-tik gertu, [[San Frantzisko (Kalifornia)|San Frantzisko-n]]. [[1910|1910erako]], kluba publizitatea jasotzen ari zen tokiko egunkarietan.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 24 October 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19101024.2.4&srpos=8&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> Hasieran, neskatoei eta enplegatuei dei egin nahi zitzaien.<ref name=":1">{{Cite web|abizena=Elinson|izenburua=Soup, salad, suffrage: How women won their right to vote in California|izena1=Elaine|data=2007-03-04|url=https://www.sfgate.com/opinion/article/Soup-salad-suffrage-How-women-won-their-right-2644358.php|lana=SFGate|accessdate=2019-08-25}}</ref> Sufragioaren mugimenduari buruzko irakurketa materialak eskuragarri zeuden klub-ean.<ref name=":1" /> Solomons-en gidaritzapean, [[1910|1910ean]], Emakumeen Aldeko Botoen Klubak "neskatoen esklabo zurien salerosketa" borrokatzea ere zuen helburu, prostituziorako aro horretan eufemismo hutsa zena.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 26 April 1910 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/?a=d&d=SFC19100426.2.55&srpos=13&e=-------en--20--1--txt-txIN-Selina+solomons-------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-08-25}}</ref> 1910ean onartu zen Mann Legea. [[1912|1912an]], Solomons-ek Kaliforniako Sufragio Berdintasuneko Elkartearen Konbentzioan parte hartu zuen, Emakumeen Aldeko Botoen Klubeko presidente gisa.<ref>{{Cite web|izenburua=San Francisco Call 6 January 1912 — California Digital Newspaper Collection|url=https://cdnc.ucr.edu/cgi-bin/cdnc?a=d&d=SFC19120106.2.20&e=-------en--20--1--txt-txIN--------1|lana=cdnc.ucr.edu|accessdate=2019-11-29}}</ref> 1911ko urriaren 10aren irabazteaz jarraituz, Solomons idazten hasi zen eta halan kanpainaren historioa biltzen. 1912an, ''How We Won the Vote in California: The True Story of the Campaign of 1911'' (Nola irabazi genuen botoa Kalifornian: 1911ko kanpainaren benetako historia) argitaratu zuen''.'' Kaliforniako Sufragisten bai emakumeen bai gizonen, San Francisco, Oakland, Stockton, Alameda, Bakersfield, eta Los Angeles-etik (batzuk aipatzearren) antolaketa lanen profil osatuena izaten jarraitu zuen. == Bizitza pertsonala == Solomons [[1862|1862an]] jaio zen Estatu Batuetan sustrai sakonak zituen familia [[Sefardi|judu sefardi]] batean, haren jatorrikoak [[Espainia|Espainian]] eta [[Ingalaterra|Ingalaterran]] izan ziren.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons {{!}} Jewish Immigrants in San Francisco {{!}} American Jerusalem|url=http://www.americanjerusalem.com/characters/selina-solomons/28|lana=www.americanjerusalem.com|accessdate=2019-08-25}}</ref> Bera Seixas eta Hannah Marks Solomons-en alaba zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Hannah Marks Solomons: Jewish Pioneer Woman and Her Distinguished Family – JMAW – Jewish Museum of the American West|url=http://www.jmaw.org/solomons-jewish-san-francisco/|lana=www.jmaw.org|accessdate=2021-07-02}}</ref> Hondo xumea izan arren, klase ertaina izana zen bera, Kaliforniako estatuan lehen tenplu judua ''Temple Emanu-El'' San Francisko-n. bat sortu zuen aitak.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Abel|izenburua=The California Plan: California's Suffrage Strategy and Its Effects in Other States and the National Suffrage Campaign|izena1=Lauren|data=2018|url=https://digitalcommons.chapman.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1069&context=vocesnovae|kazeta=Voces Novae}}</ref> Selina Solomons 1942an hil zen.<ref>{{Cite web|izenburua=Selina Solomons (1862–1942) - Turning Point Suffragist Memorial|hizkuntza=en-US|data=2019-01-14|url=https://suffragistmemorial.org/selina-solomons-1862-1942/|accessdate=2021-07-02}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1862ko|1942ko|Solomons, Selina}} [[Kategoria:Estatubatuarrak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako sufragistak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:Astrologoak]] ob3bq2yzkwtsf3led2zsgf5ebubv1s0 1 1215687 9984283 2024-11-28T18:20:04Z Suna no onna 63274 /* Osatu */ atal berria 9984283 wikitext text/x-wiki == Osatu == Berrian agertu zen artikuluaren informazioarekin osatu behar da, batez ere, aldare taurobolikoen 3 etapa azaltzen dituelako. Ikus: https://www.berria.eus/bizigiro/zibeleri-erreguka_2134039_102.html [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna]] ([[Lankide eztabaida:Suna no onna|eztabaida]]) 19:20, 28 azaroa 2024 (CET) g4djl3u81i02437ubtvobuqv72gxz4p 9984332 9984283 2024-11-28T19:33:31Z Theklan 336 /* Osatu */ Erantzun 9984332 wikitext text/x-wiki == Osatu == Berrian agertu zen artikuluaren informazioarekin osatu behar da, batez ere, aldare taurobolikoen 3 etapa azaltzen dituelako. Ikus: https://www.berria.eus/bizigiro/zibeleri-erreguka_2134039_102.html [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna]] ([[Lankide eztabaida:Suna no onna|eztabaida]]) 19:20, 28 azaroa 2024 (CET) :Nik uste izenburua "aldare tauroboliko" izan beharko litzatekeela, bat baino gehiago daudelako. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 20:33, 28 azaroa 2024 (CET) pv8pijp0k3rhtwimh3vmnjm0apux29p 9984347 9984332 2024-11-28T19:44:42Z Lainobeltz 56334 9984347 wikitext text/x-wiki == Osatu == Berrian agertu zen artikuluaren informazioarekin osatu behar da, batez ere, aldare taurobolikoen 3 etapa azaltzen dituelako. Ikus: https://www.berria.eus/bizigiro/zibeleri-erreguka_2134039_102.html [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna]] ([[Lankide eztabaida:Suna no onna|eztabaida]]) 19:20, 28 azaroa 2024 (CET) :Nik uste izenburua "aldare tauroboliko" izan beharko litzatekeela, bat baino gehiago daudelako. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 20:33, 28 azaroa 2024 (CET) :: Ados -[[Lankide:Lainobeltz|Lainobeltz]] ([[Lankide eztabaida:Lainobeltz|eztabaida]]) 20:44, 28 azaroa 2024 (CET) dlok6qz7ljv6go6y2ntqfpq38u8o0fn 9984614 9984347 2024-11-29T09:17:36Z Suna no onna 63274 /* Osatu */ Erantzun 9984614 wikitext text/x-wiki == Osatu == Berrian agertu zen artikuluaren informazioarekin osatu behar da, batez ere, aldare taurobolikoen 3 etapa azaltzen dituelako. Ikus: https://www.berria.eus/bizigiro/zibeleri-erreguka_2134039_102.html [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna]] ([[Lankide eztabaida:Suna no onna|eztabaida]]) 19:20, 28 azaroa 2024 (CET) :Nik uste izenburua "aldare tauroboliko" izan beharko litzatekeela, bat baino gehiago daudelako. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 20:33, 28 azaroa 2024 (CET) :: Ados -[[Lankide:Lainobeltz|Lainobeltz]] ([[Lankide eztabaida:Lainobeltz|eztabaida]]) 20:44, 28 azaroa 2024 (CET) ::Bai, hala da; bukaerako -a jartzeko ohitura txarra dut. [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna]] ([[Lankide eztabaida:Suna no onna|eztabaida]]) 10:17, 29 azaroa 2024 (CET) 1y5ilzih67dw60wz3umpp14p026czy9 9984617 9984614 2024-11-29T09:18:19Z Suna no onna 63274 Suna no onna wikilariak «[[Eztabaida:Aldare taurobolikoa]]» orria «[[Eztabaida:Aldare tauroboliko]]» izenera aldatu du: gramatika zuzendu 9984614 wikitext text/x-wiki == Osatu == Berrian agertu zen artikuluaren informazioarekin osatu behar da, batez ere, aldare taurobolikoen 3 etapa azaltzen dituelako. Ikus: https://www.berria.eus/bizigiro/zibeleri-erreguka_2134039_102.html [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna]] ([[Lankide eztabaida:Suna no onna|eztabaida]]) 19:20, 28 azaroa 2024 (CET) :Nik uste izenburua "aldare tauroboliko" izan beharko litzatekeela, bat baino gehiago daudelako. [[Lankide:Theklan|Theklan]] ([[Lankide eztabaida:Theklan|eztabaida]]) 20:33, 28 azaroa 2024 (CET) :: Ados -[[Lankide:Lainobeltz|Lainobeltz]] ([[Lankide eztabaida:Lainobeltz|eztabaida]]) 20:44, 28 azaroa 2024 (CET) ::Bai, hala da; bukaerako -a jartzeko ohitura txarra dut. [[Lankide:Suna no onna|Suna no onna]] ([[Lankide eztabaida:Suna no onna|eztabaida]]) 10:17, 29 azaroa 2024 (CET) 1y5ilzih67dw60wz3umpp14p026czy9 1 1215688 9984312 2024-11-28T19:07:26Z CrashLogger 132708 Historia orokorra ingelesezko artikulua itzultzen egin da. 9984312 wikitext text/x-wiki {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Military_engineering}} tn53xs8d57x336pgnnc1j5b4s6txke1 9984354 9984312 2024-11-28T20:02:39Z CrashLogger 132708 Nire aurretik editatu duten pertsonek erdarazkoa itzuli dute 9984354 wikitext text/x-wiki {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Ingeniería_Militar}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Military_engineering}} k9149qpo29gu2aj8qoc16oxa53o34vq 9984355 9984354 2024-11-28T20:02:56Z CrashLogger 132708 9984355 wikitext text/x-wiki {{Itzulia|es|hizkuntza=gaztelaniazko|Ingeniería_militar}} {{Itzulia|en|hizkuntza=ingelesezko|Military_engineering}} rp3548u3yhq7blbvlthnfqep4wc0s9u 0 1215689 9984314 2024-11-28T19:11:58Z Lainobeltz 56334 «[[El Ciden kondaira]]» orrira birbideratua 9984314 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU[[El Ciden kondaira]] 8r59f5gizwfk38a6xlkwfbssyiqo381 0 1215690 9984322 2024-11-28T19:21:42Z Artegia 65203 Orri berria: «'''Prince Yormie Johnson''' (Tapeta, [[Nimba]], [[1952]]ko [[uztailaren 6]]a – [[Montserrado]], [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) liberiar gerrako jauna eta politikaria izan zen. 1971n Liberiako Guardia Nazionalean sartu zen, [[Samuel Doe]]ren estatu-kolpearen ondoren Liberiako Indar Armatu bihurtua. [[Thomas Quiwonkpa]] jeneralaren landa-laguntzailea izan zen, eta erbestera lagundu zion, Doeren aurkako estatu-kolpea prestatu izana leporatuta. Geroago, [[Charles Taylor]]rek...» 9984322 wikitext text/x-wiki '''Prince Yormie Johnson''' (Tapeta, [[Nimba]], [[1952]]ko [[uztailaren 6]]a – [[Montserrado]], [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) liberiar gerrako jauna eta politikaria izan zen. 1971n Liberiako Guardia Nazionalean sartu zen, [[Samuel Doe]]ren estatu-kolpearen ondoren Liberiako Indar Armatu bihurtua. [[Thomas Quiwonkpa]] jeneralaren landa-laguntzailea izan zen, eta erbestera lagundu zion, Doeren aurkako estatu-kolpea prestatu izana leporatuta. Geroago, [[Charles Taylor]]rekin aliatu zen Liberiako Fronte Patriotiko Nazionalean. 1989an Liberian sartu zen Doe presidentea boteretik kentzeko eta [[Liberiako Lehen Gerra Zibila]]ri hasiera eman zion. Taylorengandik banandu ondoren, Liberiako Fronte Patriotiko Nazionala Independentea sortu zuen. 1990ean [[Monrovia]]ra iritsi zen bere armadarekin eta Samuel Doe atxilotu, torturatu eta hil zuen kameren aurrean. 1992an Nigeriara erbesteratu zen Taylorrek harrapatu ez zezan. 2004an Liberiara itzuli zen, eta senatari izan zen 2006tik hil zen arte. {{bizialdia|1952ko|2024ko|Johnson, Prince}} 4mbj0bzjefzl85i73px1cnw1lsfqr7v 9984323 9984322 2024-11-28T19:22:51Z Artegia 65203 9984323 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Prince Yormie Johnson''' (Tapeta, [[Nimba]], [[1952]]ko [[uztailaren 6]]a – [[Montserrado]], [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) liberiar gerrako jauna eta politikaria izan zen. 1971n Liberiako Guardia Nazionalean sartu zen, [[Samuel Doe]]ren estatu-kolpearen ondoren Liberiako Indar Armatu bihurtua. [[Thomas Quiwonkpa]] jeneralaren landa-laguntzailea izan zen, eta erbestera lagundu zion, Doeren aurkako estatu-kolpea prestatu izana leporatuta. Geroago, [[Charles Taylor]]rekin aliatu zen Liberiako Fronte Patriotiko Nazionalean. 1989an Liberian sartu zen Doe presidentea boteretik kentzeko eta [[Liberiako Lehen Gerra Zibila]]ri hasiera eman zion. Taylorengandik banandu ondoren, Liberiako Fronte Patriotiko Nazionala Independentea sortu zuen. 1990ean [[Monrovia]]ra iritsi zen bere armadarekin eta Samuel Doe atxilotu, torturatu eta hil zuen kameren aurrean. 1992an Nigeriara erbesteratu zen Taylorrek harrapatu ez zezan. 2004an Liberiara itzuli zen, eta senatari izan zen 2006tik hil zen arte. {{bizialdia|1952ko|2024ko|Johnson, Prince}} etvhdrl4pnv344vd3mish12ofudx5q5 9984328 9984323 2024-11-28T19:28:26Z Artegia 65203 9984328 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Prince Yormie Johnson''' (Tapeta, [[Nimba]], [[1952]]ko [[uztailaren 6]]a – [[Montserrado]], [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) liberiar gerrako jauna eta politikaria izan zen. 1971n Liberiako Guardia Nazionalean sartu zen, [[Samuel Doe]]ren estatu-kolpearen ondoren Liberiako Indar Armatu bihurtua. [[Thomas Quiwonkpa]] jeneralaren landa-laguntzailea izan zen, eta erbestera lagundu zion, Doeren aurkako estatu-kolpea prestatu izana leporatuta. Geroago, [[Charles Taylor (politikaria)|Charles Taylor]]rekin aliatu zen Liberiako Fronte Patriotiko Nazionalean. 1989an Liberian sartu zen Doe presidentea boteretik kentzeko eta [[Liberiako Lehen Gerra Zibila]]ri hasiera eman zion. Taylorengandik banandu ondoren, Liberiako Fronte Patriotiko Nazionala Independentea sortu zuen. 1990ean [[Monrovia]]ra iritsi zen bere armadarekin eta Samuel Doe atxilotu, torturatu eta hil zuen kameren aurrean. 1992an Nigeriara erbesteratu zen Taylorrek harrapatu ez zezan. 2004an Liberiara itzuli zen, eta senatari izan zen 2006tik hil zen arte. {{bizialdia|1952ko|2024ko|Johnson, Prince}} bvjforwugbglpd5sedr6dne14tijbuy 9984331 9984328 2024-11-28T19:30:21Z Artegia 65203 9984331 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Prince Yormie Johnson''' (Tapeta, [[Nimba]], [[1952]]ko [[uztailaren 6]]a – [[Montserrado]], [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) liberiar gerrako jauna eta politikaria izan zen. 1971n Liberiako Guardia Nazionalean sartu zen, [[Samuel Doe]]ren estatu-kolpearen ondoren Liberiako Indar Armatu bihurtua. [[Thomas Quiwonkpa]] jeneralaren landa-laguntzailea izan zen, eta erbestera lagundu zion, Doeren aurkako estatu-kolpea prestatu izana leporatuta. Geroago, [[Charles Taylor (politikaria)|Charles Taylor]]rekin aliatu zen Liberiako Fronte Patriotiko Nazionalean. 1989an Liberian sartu zen Doe presidentea boteretik kentzeko eta [[Liberiako Lehen Gerra Zibila]]ri hasiera eman zion. Taylorengandik banandu ondoren, Liberiako Fronte Patriotiko Nazionala Independentea sortu zuen. 1990ean [[Monrovia]]ra iritsi zen bere armadarekin eta Samuel Doe atxilotu, torturatu eta hil zuen kameren aurrean. 1992an Nigeriara erbesteratu zen Taylorrek harrapatu ez zezan. 2004an Liberiara itzuli zen, eta senatari izan zen 2006tik hil zen arte. {{bizialdia|1952ko|2024ko|Johnson, Prince}} [[Kategoria:Liberiako militarrak]] [[Kategoria:Liberiako politikariak]] 2gjyxssqlir6idwz7vkmbnje0882c3v 9984415 9984331 2024-11-28T20:59:36Z Artegia 65203 9984415 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Prince Yormie Johnson''' (Tapeta, [[Nimba]], [[1952]]ko [[uztailaren 6]]a – [[Montserrado]], [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) liberiar gerrako jauna eta politikaria izan zen. 1971n Liberiako Guardia Nazionalean sartu zen, [[Samuel Doe]]ren estatu-kolpearen ondoren Liberiako Indar Armatu bihurtua. [[Thomas Quiwonkpa]] jeneralaren landa-laguntzailea izan zen, eta erbestera lagundu zion, Doeren aurkako estatu-kolpea prestatu izana leporatuta. Geroago, [[Charles Taylor (politikaria)|Charles Taylor]]rekin aliatu zen Liberiako Fronte Patriotiko Nazionalean. 1989an Liberian sartu zen Doe presidentea boteretik kentzeko eta [[Liberiako Lehen Gerra Zibila]]ri hasiera eman zion. Taylorengandik banandu ondoren, Liberiako Fronte Patriotiko Nazionala Independentea sortu zuen. 1990ean [[Monrovia]]ra iritsi zen bere armadarekin eta Samuel Doe atxilotu, torturatu eta hil zuen kameren aurrean. 1992an Nigeriara erbesteratu zen Taylorrek harrapatu ez zezan. 2004an Liberiara itzuli zen, eta senatari izan zen 2006tik hil zen arte. {{bizialdia|1952ko|2024ko|Johnson, Prince}} [[Kategoria:Liberiako militarrak]] [[Kategoria:Liberiako politikariak]] [[Kategoria:Liberiako kristauak]] sistqi0oqna7f02q99jd9wzolc8i21k 0 1215691 9984325 2024-11-28T19:24:35Z Gartxoak 23317 Orri berria: «{{eraikin infotaula}} '''Masnedsundeko zubia''' ({{lang-da|Masnedsundbroen}}) [[Danimarka]]n dagoen [[zubi]] baskulagarri bat da. [[Sjælland|Seelandia]] uhartearen hegoaldea eta [[Masnedø]] uharte txikia lotzen ditu Masnedsund itsasartea zeharkatuz. Storstrøm zubiarekin batera Seelandia eta Falster uharte handiak lotzen dira. == Egitura == Trenbidea, autoentzako errepidea eta oinezko eta txirrindularientzako pasabidea da. 201 metrotako luzera du eta 14 metrotako zabaler...» 9984325 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Masnedsundeko zubia''' ({{lang-da|Masnedsundbroen}}) [[Danimarka]]n dagoen [[zubi]] baskulagarri bat da. [[Sjælland|Seelandia]] uhartearen hegoaldea eta [[Masnedø]] uharte txikia lotzen ditu Masnedsund itsasartea zeharkatuz. Storstrøm zubiarekin batera Seelandia eta Falster uharte handiak lotzen dira. == Egitura == Trenbidea, autoentzako errepidea eta oinezko eta txirrindularientzako pasabidea da. 201 metrotako luzera du eta 14 metrotako zabalera guztira. Bost zutabek eusten dute zubia eta erdiko zutabeak zubiaren zati bat altxatzeko makinaria guztia du. Horri esker itsasontziek zeharka dezakete Masnedsund itsasartea, baina 2016ko uztailetik ez da berriz altxatu. == Historia == 1884an eraikitako trenbide zubi zaharra eta ferry garraioa ordezkatzeko eraiki zen Masnedsundeko zubia. 1933an hasi zituzten eraikitze lanak eta 1937ko abuztuaren 6an ireki zen. Inauguratu artean antzinako trenbide zubia erabiltzen jarraitu zen baina 1935eko abenduaren 12an lurrinezko itsasontzi ingeles batek jo eta zubiaren zati handi bat kaltetua izan zen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1937ko zubiak]] [[Kategoria:Danimarkako zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] f6juv3qa059h15sgjh13ds4vxns7vi2 9984329 9984325 2024-11-28T19:28:38Z Gartxoak 23317 9984329 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Masnedsundeko zubia''' ({{lang-da|Masnedsundbroen}}) [[Danimarka]]n dagoen [[zubi]] baskulagarri bat da. [[Sjælland|Seelandia]] uhartearen hegoaldea eta [[Masnedø]] uharte txikia lotzen ditu Masnedsund itsasartea zeharkatuz. [[Storstrøm zubia]]rekin batera Seelandia eta Falster uharte handiak lotzen dira. == Egitura == Trenbidea, autoentzako errepidea eta oinezko eta txirrindularientzako pasabidea da. 201 metrotako luzera du eta 14 metrotako zabalera guztira. Bost zutabek eusten dute zubia eta erdiko zutabeak zubiaren zati bat altxatzeko makinaria guztia du. Horri esker itsasontziek zeharka dezakete Masnedsund itsasartea, baina 2016ko uztailetik ez da berriz altxatu. == Historia == 1884an eraikitako trenbide zubi zaharra eta ferry garraioa ordezkatzeko eraiki zen Masnedsundeko zubia. 1933an hasi zituzten eraikitze lanak eta 1937ko abuztuaren 6an ireki zen. Inauguratu artean antzinako trenbide zubia erabiltzen jarraitu zen baina 1935eko abenduaren 12an lurrinezko itsasontzi ingeles batek jo eta zubiaren zati handi bat kaltetua izan zen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1937ko zubiak]] [[Kategoria:Danimarkako zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] rvr8losrj0hkqsorcl74gfowdqprddz 9984330 9984329 2024-11-28T19:29:42Z Gartxoak 23317 /* Historia */ 9984330 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Masnedsundeko zubia''' ({{lang-da|Masnedsundbroen}}) [[Danimarka]]n dagoen [[zubi]] baskulagarri bat da. [[Sjælland|Seelandia]] uhartearen hegoaldea eta [[Masnedø]] uharte txikia lotzen ditu Masnedsund itsasartea zeharkatuz. [[Storstrøm zubia]]rekin batera Seelandia eta Falster uharte handiak lotzen dira. == Egitura == Trenbidea, autoentzako errepidea eta oinezko eta txirrindularientzako pasabidea da. 201 metrotako luzera du eta 14 metrotako zabalera guztira. Bost zutabek eusten dute zubia eta erdiko zutabeak zubiaren zati bat altxatzeko makinaria guztia du. Horri esker itsasontziek zeharka dezakete Masnedsund itsasartea, baina 2016ko uztailetik ez da berriz altxatu. == Historia == 1884an eraikitako trenbide zubi zaharra eta ferry garraioa ordezkatzeko eraiki zen Masnedsundeko zubia. 1933an hasi zituzten eraikitze lanak eta 1937ko abuztuaren 6an ireki zen. Inauguratu artean antzinako trenbide zubia erabiltzen jarraitu zen baina 1935eko abenduaren 12an lurrinezko itsasontzi ingeles batek jo eta zubiaren zati handi bat kaltetua izan zen. 2022an zubi berri bat eraikitzen hasi ziren. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1937ko zubiak]] [[Kategoria:Danimarkako zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] 718cuyew33tz6ulp9puenz7j865m53f 9984333 9984330 2024-11-28T19:33:31Z Gartxoak 23317 9984333 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Masnedsundeko zubia''' ({{lang-da|Masnedsundbroen}}) [[Danimarka]]n dagoen [[zubi]] baskulagarri bat da. [[Sjælland|Seelandia]] uhartearen hegoaldea eta [[Masnedø]] uharte txikia lotzen ditu Masnedsund itsasartea zeharkatuz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=About: Masnedsund Bridge|url=https://dbpedia.org/page/Masnedsund_Bridge|aldizkaria=dbpedia.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. [[Storstrøm zubia]]rekin batera Seelandia eta Falster uharte handiak lotzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The StorstrØ m Bridge|orrialdeak=577–577|hizkuntza=en|data=1937-10-01|url=https://www.nature.com/articles/140577b0|aldizkaria=Nature|alea=3544|zenbakia=140|issn=1476-4687|doi=10.1038/140577b0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Egitura == Trenbidea, autoentzako errepidea eta oinezko eta txirrindularientzako pasabidea da. 201 metrotako luzera du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Over the bridge to Falster: A winter weekend getaway|hizkuntza=en-GB|data=2021-03-08|url=https://northtrotter.com/2021/03/08/over-the-bridge-to-falster-a-winter-weekend-getaway/|aldizkaria=Northtrotter|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 14 metrotako zabalera guztira. Bost zutabek eusten dute zubia eta erdiko zutabeak zubiaren zati bat altxatzeko makinaria guztia du. Horri esker itsasontziek zeharka dezakete Masnedsund itsasartea, baina 2016ko uztailetik ez da berriz altxatu. == Historia == 1884an eraikitako trenbide zubi zaharra eta ferry garraioa ordezkatzeko eraiki zen Masnedsundeko zubia. 1933an hasi zituzten eraikitze lanak eta 1937ko abuztuaren 6an ireki zen<ref name=":0" />. Inauguratu artean antzinako trenbide zubia erabiltzen jarraitu zen baina 1935eko abenduaren 12an lurrinezko itsasontzi ingeles batek jo eta zubiaren zati handi bat kaltetua izan zen. 2022an zubi berri bat eraikitzen hasi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dissing+Weitling {{!}} Masnedsund Bridge|hizkuntza=en|url=https://dissingweitling.com/en/project/masnedsundbroen|aldizkaria=dissingweitling.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1937ko zubiak]] [[Kategoria:Danimarkako zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] birlay1qcy7oa6mvx0kpirxwoq00tgi 9984338 9984333 2024-11-28T19:36:57Z Gartxoak 23317 /* Historia */ 9984338 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Masnedsundeko zubia''' ({{lang-da|Masnedsundbroen}}) [[Danimarka]]n dagoen [[zubi]] baskulagarri bat da. [[Sjælland|Seelandia]] uhartearen hegoaldea eta [[Masnedø]] uharte txikia lotzen ditu Masnedsund itsasartea zeharkatuz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=About: Masnedsund Bridge|url=https://dbpedia.org/page/Masnedsund_Bridge|aldizkaria=dbpedia.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. [[Storstrøm zubia]]rekin batera Seelandia eta Falster uharte handiak lotzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The StorstrØ m Bridge|orrialdeak=577–577|hizkuntza=en|data=1937-10-01|url=https://www.nature.com/articles/140577b0|aldizkaria=Nature|alea=3544|zenbakia=140|issn=1476-4687|doi=10.1038/140577b0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Egitura == Trenbidea, autoentzako errepidea eta oinezko eta txirrindularientzako pasabidea da. 201 metrotako luzera du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Over the bridge to Falster: A winter weekend getaway|hizkuntza=en-GB|data=2021-03-08|url=https://northtrotter.com/2021/03/08/over-the-bridge-to-falster-a-winter-weekend-getaway/|aldizkaria=Northtrotter|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 14 metrotako zabalera guztira. Bost zutabek eusten dute zubia eta erdiko zutabeak zubiaren zati bat altxatzeko makinaria guztia du. Horri esker itsasontziek zeharka dezakete Masnedsund itsasartea, baina 2016ko uztailetik ez da berriz altxatu. == Historia == 1884an eraikitako [[trenbide]] zubi zaharra eta [[ferry]] garraioa ordezkatzeko eraiki zen Masnedsundeko zubia. 1933an hasi zituzten eraikitze lanak eta 1937ko abuztuaren 6an ireki zen<ref name=":0" />. Inauguratu artean antzinako trenbide zubia erabiltzen jarraitu zen baina 1935eko abenduaren 12an lurrinezko itsasontzi ingeles batek jo eta zubiaren zati handi bat kaltetua izan zen. 2022an zubi berri bat eraikitzen hasi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dissing+Weitling {{!}} Masnedsund Bridge|hizkuntza=en|url=https://dissingweitling.com/en/project/masnedsundbroen|aldizkaria=dissingweitling.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1937ko zubiak]] [[Kategoria:Danimarkako zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] hfdzxt4d4j8ro0gowfjy1wbk3f1fl5i 9984340 9984338 2024-11-28T19:37:24Z Gartxoak 23317 /* Egitura */ 9984340 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Masnedsundeko zubia''' ({{lang-da|Masnedsundbroen}}) [[Danimarka]]n dagoen [[zubi]] baskulagarri bat da. [[Sjælland|Seelandia]] uhartearen hegoaldea eta [[Masnedø]] uharte txikia lotzen ditu Masnedsund itsasartea zeharkatuz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=About: Masnedsund Bridge|url=https://dbpedia.org/page/Masnedsund_Bridge|aldizkaria=dbpedia.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. [[Storstrøm zubia]]rekin batera Seelandia eta Falster uharte handiak lotzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The StorstrØ m Bridge|orrialdeak=577–577|hizkuntza=en|data=1937-10-01|url=https://www.nature.com/articles/140577b0|aldizkaria=Nature|alea=3544|zenbakia=140|issn=1476-4687|doi=10.1038/140577b0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Egitura == Trenbidea, autoentzako errepidea eta oinezko eta txirrindularientzako pasabidea da. 201 metrotako luzera du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Over the bridge to Falster: A winter weekend getaway|hizkuntza=en-GB|data=2021-03-08|url=https://northtrotter.com/2021/03/08/over-the-bridge-to-falster-a-winter-weekend-getaway/|aldizkaria=Northtrotter|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 8,8 metrotako zabalera guztira. Bost zutabek eusten dute zubia eta erdiko zutabeak zubiaren zati bat altxatzeko makinaria guztia du. Horri esker itsasontziek zeharka dezakete Masnedsund itsasartea, baina 2016ko uztailetik ez da berriz altxatu. == Historia == 1884an eraikitako [[trenbide]] zubi zaharra eta [[ferry]] garraioa ordezkatzeko eraiki zen Masnedsundeko zubia. 1933an hasi zituzten eraikitze lanak eta 1937ko abuztuaren 6an ireki zen<ref name=":0" />. Inauguratu artean antzinako trenbide zubia erabiltzen jarraitu zen baina 1935eko abenduaren 12an lurrinezko itsasontzi ingeles batek jo eta zubiaren zati handi bat kaltetua izan zen. 2022an zubi berri bat eraikitzen hasi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dissing+Weitling {{!}} Masnedsund Bridge|hizkuntza=en|url=https://dissingweitling.com/en/project/masnedsundbroen|aldizkaria=dissingweitling.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1937ko zubiak]] [[Kategoria:Danimarkako zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] rzr0rqzslpmavqp5idq4c4uonreyf2b 0 1215692 9984350 2024-11-28T19:56:24Z Gartxoak 23317 Orri berria: «{{eraikin infotaula}} '''Dona Ana zubia''' ({{lang-pt|Ponte Dona Ana}}) [[Mozanbike]]n dagoen trenbide [[zubi]] bat da. [[Zambezi]] ibaia zeharkatzen du eta horrela Mutarara eta Vila de Sena herriak lotzen ditu == Egitura == Burdinez eraikita dago. 3,67 kilometrotako luzera du eta 40 zutabek eusten dute. Modulu bakoitzean arku itxura duen egitura bat du gainaldean, ertz bietan. 33 haberen artean 80 metrotako tartea dago eta gainerako 7etan 50 metrotako tartea. Trena igaro...» 9984350 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Dona Ana zubia''' ({{lang-pt|Ponte Dona Ana}}) [[Mozanbike]]n dagoen trenbide [[zubi]] bat da. [[Zambezi]] ibaia zeharkatzen du eta horrela Mutarara eta Vila de Sena herriak lotzen ditu == Egitura == Burdinez eraikita dago. 3,67 kilometrotako luzera du eta 40 zutabek eusten dute. Modulu bakoitzean arku itxura duen egitura bat du gainaldean, ertz bietan. 33 haberen artean 80 metrotako tartea dago eta gainerako 7etan 50 metrotako tartea. Trena igarotzen da gainetik eta 2017an oinezkoentzako pasabidea ere eraiki zen. Gaur egun 3.000 oinezkok erabiltzen dute zubia egunero. == Historia == Mozanbike [[Portugal]]en menpeko kolonia zen garaian portugesek eraiki zuten 1934an, Moatize eta [[Malawi]]ko meatzetan erauzitako ikatza Beirako itsasportura trenez eramateko helburuaz. 1980. hamarkadan izan zen Mozanbikeko Gerra Zibilean suntsitu egin zuten. USAID erakundearen laguntzarekin berriztu egin zuten eta autoentzako linea bakarreko errepidea gehitu zioten. 2006an errepidea itxi egin zuten eta berriz ere trenarentzako zubia bihurtu zen soilik. 2009 artean Afrikako trenbide zubi luzeena izan zen, Mozanbiken bertan [[Armando Emilio Guebuza zubia]] eraiki zen arte. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1934ko zubiak]] [[Kategoria:Mozanbikeko zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] e7gqogblyisi1sfwca4oxv3hh450frf 9984351 9984350 2024-11-28T19:58:19Z Gartxoak 23317 /* Egitura */ 9984351 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Dona Ana zubia''' ({{lang-pt|Ponte Dona Ana}}) [[Mozanbike]]n dagoen trenbide [[zubi]] bat da. [[Zambezi]] ibaia zeharkatzen du eta horrela Mutarara eta Vila de Sena herriak lotzen ditu == Egitura == Burdinez eraikita dago. 3,67 kilometrotako luzera du eta 40 zutabek eusten dute. Modulu bakoitzean arku itxura duen egitura bat du gainaldean, ertz bietan. 33 zubibegik 80 metrotako tartea dute eta gainerako zazpiek 50 metrotako tartea. Trena igarotzen da gainetik eta 2017an oinezkoentzako pasabidea ere eraiki zen. Gaur egun 3.000 oinezkok erabiltzen dute zubia egunero. == Historia == Mozanbike [[Portugal]]en menpeko kolonia zen garaian portugesek eraiki zuten 1934an, Moatize eta [[Malawi]]ko meatzetan erauzitako ikatza Beirako itsasportura trenez eramateko helburuaz. 1980. hamarkadan izan zen Mozanbikeko Gerra Zibilean suntsitu egin zuten. USAID erakundearen laguntzarekin berriztu egin zuten eta autoentzako linea bakarreko errepidea gehitu zioten. 2006an errepidea itxi egin zuten eta berriz ere trenarentzako zubia bihurtu zen soilik. 2009 artean Afrikako trenbide zubi luzeena izan zen, Mozanbiken bertan [[Armando Emilio Guebuza zubia]] eraiki zen arte. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1934ko zubiak]] [[Kategoria:Mozanbikeko zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] dgrt1v17cypgy5yhg7ww55nvpo50vxb 9984352 9984351 2024-11-28T20:00:15Z Gartxoak 23317 9984352 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Dona Ana zubia''' ({{lang-pt|Ponte Dona Ana}}) [[Mozanbike]]n dagoen trenbide [[zubi]] bat da. [[Zambezi]] ibaia zeharkatzen du eta horrela Mutarara eta Vila de Sena herriak lotzen ditu == Egitura == Burdinez eraikita dago. 3,67 kilometrotako luzera du eta 40 zutabek eusten dute. Modulu bakoitzean arku itxura duen egitura bat du gainaldean, ertz bietan. 33 zubibegik 80 metrotako tartea dute eta gainerako zazpiek 50 metrotako tartea. Trena igarotzen da gainetik eta 2017an oinezkoentzako pasabidea ere eraiki zen. Gaur egun 3.000 oinezkok erabiltzen dute zubia egunero.<ref>{{Erreferentzia|abizena=mozambique|izenburua=One of Africa's longest bridges, 86-year-old Ponte Dona Ana gets a much-needed facelift|hizkuntza=en-US|url=https://clubofmozambique.com/news/one-of-africas-longest-bridges-86-year-old-ponte-dona-ana-gets-a-much-needed-facelift/|aldizkaria=Mozambique|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Historia == Mozanbike [[Portugal]]en menpeko kolonia zen garaian portugesek eraiki zuten 1934an, Moatize eta [[Malawi]]ko meatzetan erauzitako ikatza Beirako itsasportura trenez eramateko helburuaz. 1980. hamarkadan izan zen Mozanbikeko Gerra Zibilean suntsitu egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Travel Africa Magazine {{!}} Explore the world's most exciting continent|hizkuntza=en-GB|url=https://travelafricamag.com/|aldizkaria=Travel Africa Magazine|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. USAID erakundearen laguntzarekin berriztu egin zuten eta autoentzako linea bakarreko errepidea gehitu zioten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=USAID Mozambique :: Historical Photo Gallery|data=2013-04-09|url=https://archive.ph/20130409230409/http://transition.usaid.gov/mz/photogal_history_13.htm|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. 2006an errepidea itxi egin zuten eta berriz ere trenarentzako zubia bihurtu zen soilik. 2009 artean Afrikako trenbide zubi luzeena izan zen, Mozanbiken bertan [[Armando Emilio Guebuza zubia]] eraiki zen arte. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1934ko zubiak]] [[Kategoria:Mozanbikeko zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] 34ckck208yogtd7xlhzs6u3m0gpmdk4 9984356 9984352 2024-11-28T20:03:22Z Gartxoak 23317 [[Kategoria:Mozanbikeko zubiak]] kendua; [[Kategoria:Mozambikeko zubiak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984356 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Dona Ana zubia''' ({{lang-pt|Ponte Dona Ana}}) [[Mozanbike]]n dagoen trenbide [[zubi]] bat da. [[Zambezi]] ibaia zeharkatzen du eta horrela Mutarara eta Vila de Sena herriak lotzen ditu == Egitura == Burdinez eraikita dago. 3,67 kilometrotako luzera du eta 40 zutabek eusten dute. Modulu bakoitzean arku itxura duen egitura bat du gainaldean, ertz bietan. 33 zubibegik 80 metrotako tartea dute eta gainerako zazpiek 50 metrotako tartea. Trena igarotzen da gainetik eta 2017an oinezkoentzako pasabidea ere eraiki zen. Gaur egun 3.000 oinezkok erabiltzen dute zubia egunero.<ref>{{Erreferentzia|abizena=mozambique|izenburua=One of Africa's longest bridges, 86-year-old Ponte Dona Ana gets a much-needed facelift|hizkuntza=en-US|url=https://clubofmozambique.com/news/one-of-africas-longest-bridges-86-year-old-ponte-dona-ana-gets-a-much-needed-facelift/|aldizkaria=Mozambique|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Historia == Mozanbike [[Portugal]]en menpeko kolonia zen garaian portugesek eraiki zuten 1934an, Moatize eta [[Malawi]]ko meatzetan erauzitako ikatza Beirako itsasportura trenez eramateko helburuaz. 1980. hamarkadan izan zen Mozanbikeko Gerra Zibilean suntsitu egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Travel Africa Magazine {{!}} Explore the world's most exciting continent|hizkuntza=en-GB|url=https://travelafricamag.com/|aldizkaria=Travel Africa Magazine|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. USAID erakundearen laguntzarekin berriztu egin zuten eta autoentzako linea bakarreko errepidea gehitu zioten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=USAID Mozambique :: Historical Photo Gallery|data=2013-04-09|url=https://archive.ph/20130409230409/http://transition.usaid.gov/mz/photogal_history_13.htm|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. 2006an errepidea itxi egin zuten eta berriz ere trenarentzako zubia bihurtu zen soilik. 2009 artean Afrikako trenbide zubi luzeena izan zen, Mozanbiken bertan [[Armando Emilio Guebuza zubia]] eraiki zen arte. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1934ko zubiak]] [[Kategoria:Mozambikeko zubiak]] [[Kategoria:Arku-zubiak]] szr5mg6lelxxlax0qfzperkggpe9hdq 14 1215693 9984353 2024-11-28T20:01:13Z Gartxoak 23317 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Mozanbikeko azpiegiturak]] [[Kategoria:Zubiak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Afrikako zubiak]]» 9984353 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Mozanbikeko azpiegiturak]] [[Kategoria:Zubiak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Afrikako zubiak]] 9z3b7d1buwhjv7eo207nhd8wvar6u8m 9984358 9984353 2024-11-28T20:04:39Z Gartxoak 23317 Gartxoak wikilariak «[[Kategoria:Mozanbikeko zubiak]]» orria «[[Kategoria:Mozambikeko zubiak]]» izenera aldatu du 9984353 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Mozanbikeko azpiegiturak]] [[Kategoria:Zubiak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Afrikako zubiak]] 9z3b7d1buwhjv7eo207nhd8wvar6u8m 9984360 9984358 2024-11-28T20:05:15Z Gartxoak 23317 [[Kategoria:Mozanbikeko azpiegiturak]] kendua; [[Kategoria:Mozambikeko azpiegiturak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984360 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Mozambikeko azpiegiturak]] [[Kategoria:Zubiak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Afrikako zubiak]] tb6kd5y8qko51sldwt27f05ng4c23xk 0 1215694 9984357 2024-11-28T20:04:37Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artaza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Humanitateak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], Auzo...» 9984357 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artaza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Humanitateak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], [[Auzolan (alderdia)|Auzolan]] eta [[EMK]] taldeetan militatu zuen. Azken alderdi horretatik Batzarre sortu zuenetatik bat izan zen, «ezker euskaltzaletzat» jotzen zen alderdia, eta ezker abertzaletik gero eta urrunago zeuden jarrerak hartu zituen. Zentzu horretan ezaguna egin zen Batzarrek onartutako dokumentu bat «ETArekiko izan genuen jarrera onetsiari buruzko autokritika» egiten zena. Batzarreko kide gisa, [[Euskal Herritarrok]] eta [[Nafarroa Bai]] koalizioetan parte hartu zuen. Affna 36 elkarte memorialistaren bultzatzaileetako bat ere izan zen, 1936ko Nafarroako errepresio faxistaren errealitatea ezagutarazteko eta belaunaldi berriei transmititzeko lan egin duena.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241128/fallece-jesus-urra-uno-de-los-historicos-de-batzarre</ref> Nafarroako fusilatuen omenez Parlamentuak 2003ko martxoaren 10ean onartu zuen adierazpen historikoaren kontalaria izan zen. 2020an bigarren plano batera pasa zen. Politikaren esparrutik kanpo, [[Super Ser]] lantegian lan egin zuen, eta bertan [[CCOO]]ren sorrera bultzatu zuen. Bere pasioak mendia eta irakurketa izan ziren.<ref>https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html</ref> Hedabide desberdinen kolaboratzailea izan zen, tartean [[Hika]]n eta [[Diario de Noticias de Navarra]]n. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1948ko|2024ko|Urra, Jesus}} [[Kategoria:Batzarreko politikariak]] [[Kategoria:Nafarroako politikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Baiko politikariak]] plrkpm9fragjqpqfis577zhs4sfzpp3 9984361 9984357 2024-11-28T20:05:15Z Ernestobanpiroa 58701 9984361 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artaza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Humanitateak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], [[Auzolan (alderdia)|Auzolan]] eta [[EMK]] taldeetan militatu zuen. Azken alderdi horretatik Batzarre sortu zuenetatik bat izan zen, «ezker euskaltzaletzat» jotzen zen alderdia, eta ezker abertzaletik gero eta urrunago zeuden jarrerak hartu zituen. Zentzu horretan ezaguna egin zen Batzarrek onartutako dokumentu bat «ETArekiko izan genuen jarrera onetsiari buruzko autokritika» egiten zena. Batzarreko kide gisa, [[Euskal Herritarrok]] eta [[Nafarroa Bai]] koalizioetan parte hartu zuen. Affna 36 elkarte memorialistaren bultzatzaileetako bat ere izan zen, 1936ko Nafarroako errepresio faxistaren errealitatea ezagutarazteko eta belaunaldi berriei transmititzeko lan egin duena.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241128/fallece-jesus-urra-uno-de-los-historicos-de-batzarre</ref> Nafarroako fusilatuen omenez Parlamentuak 2003ko martxoaren 10ean onartu zuen adierazpen historikoaren kontalaria izan zen. 2020an bigarren plano batera pasa zen. Politikaren esparrutik kanpo, [[Super Ser]] lantegian lan egin zuen, eta bertan [[CCOO]]ren sorrera bultzatu zuen. Bere pasioak mendia eta irakurketa izan ziren.<ref>https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html</ref> Hedabide desberdinen kolaboratzailea izan zen, tartean [[Hika]]n eta [[Diario de Noticias]]en. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1948ko|2024ko|Urra, Jesus}} [[Kategoria:Batzarreko politikariak]] [[Kategoria:Nafarroako politikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Baiko politikariak]] s5jfqm2d9c0l7cx7t802y6taw84qm98 9984362 9984361 2024-11-28T20:05:48Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Euskadiko Mugimendu Komunistako kideak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984362 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artaza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Humanitateak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], [[Auzolan (alderdia)|Auzolan]] eta [[EMK]] taldeetan militatu zuen. Azken alderdi horretatik Batzarre sortu zuenetatik bat izan zen, «ezker euskaltzaletzat» jotzen zen alderdia, eta ezker abertzaletik gero eta urrunago zeuden jarrerak hartu zituen. Zentzu horretan ezaguna egin zen Batzarrek onartutako dokumentu bat «ETArekiko izan genuen jarrera onetsiari buruzko autokritika» egiten zena. Batzarreko kide gisa, [[Euskal Herritarrok]] eta [[Nafarroa Bai]] koalizioetan parte hartu zuen. Affna 36 elkarte memorialistaren bultzatzaileetako bat ere izan zen, 1936ko Nafarroako errepresio faxistaren errealitatea ezagutarazteko eta belaunaldi berriei transmititzeko lan egin duena.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241128/fallece-jesus-urra-uno-de-los-historicos-de-batzarre</ref> Nafarroako fusilatuen omenez Parlamentuak 2003ko martxoaren 10ean onartu zuen adierazpen historikoaren kontalaria izan zen. 2020an bigarren plano batera pasa zen. Politikaren esparrutik kanpo, [[Super Ser]] lantegian lan egin zuen, eta bertan [[CCOO]]ren sorrera bultzatu zuen. Bere pasioak mendia eta irakurketa izan ziren.<ref>https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html</ref> Hedabide desberdinen kolaboratzailea izan zen, tartean [[Hika]]n eta [[Diario de Noticias]]en. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1948ko|2024ko|Urra, Jesus}} [[Kategoria:Batzarreko politikariak]] [[Kategoria:Nafarroako politikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Baiko politikariak]] [[Kategoria:Euskadiko Mugimendu Komunistako kideak]] at61wrw2jqw9hpgp2d4w24ln7k03qzg 9984386 9984362 2024-11-28T20:33:43Z Ernestobanpiroa 58701 9984386 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artatza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Humanitateak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], [[Auzolan (alderdia)|Auzolan]] eta [[EMK]] taldeetan militatu zuen. Azken alderdi horretatik Batzarre sortu zuenetatik bat izan zen, «ezker euskaltzaletzat» jotzen zen alderdia, eta ezker abertzaletik gero eta urrunago zeuden jarrerak hartu zituen. Zentzu horretan ezaguna egin zen Batzarrek onartutako dokumentu bat «ETArekiko izan genuen jarrera onetsiari buruzko autokritika» egiten zena. Batzarreko kide gisa, [[Euskal Herritarrok]] eta [[Nafarroa Bai]] koalizioetan parte hartu zuen. Affna 36 elkarte memorialistaren bultzatzaileetako bat ere izan zen, 1936ko Nafarroako errepresio faxistaren errealitatea ezagutarazteko eta belaunaldi berriei transmititzeko lan egin duena.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241128/fallece-jesus-urra-uno-de-los-historicos-de-batzarre</ref> Nafarroako fusilatuen omenez Parlamentuak 2003ko martxoaren 10ean onartu zuen adierazpen historikoaren kontalaria izan zen. 2020an bigarren plano batera pasa zen. Politikaren esparrutik kanpo, [[Super Ser]] lantegian lan egin zuen, eta bertan [[CCOO]]ren sorrera bultzatu zuen. Bere pasioak mendia eta irakurketa izan ziren.<ref>https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html</ref> Hedabide desberdinen kolaboratzailea izan zen, tartean [[Hika]]n eta [[Diario de Noticias]]en. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1948ko|2024ko|Urra, Jesus}} [[Kategoria:Batzarreko politikariak]] [[Kategoria:Nafarroako politikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Baiko politikariak]] [[Kategoria:Euskadiko Mugimendu Komunistako kideak]] mjrvg0571eiyz6auxqvtey326l6puwj 9984390 9984386 2024-11-28T20:36:14Z Ernestobanpiroa 58701 /* Biografia */ 9984390 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artatza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Humanitateak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], [[Auzolan (alderdia)|Auzolan]] eta [[EMK]] taldeetan militatu zuen. Azken alderdi horretatik Batzarre sortu zuenetatik bat izan zen, «ezker euskaltzaletzat» jotzen zen alderdia, eta ezker abertzaletik gero eta urrunago zeuden jarrerak hartu zituen. Zentzu horretan ezaguna egin zen Batzarrek onartutako dokumentu bat «ETArekiko izan genuen jarrera onetsiari buruzko autokritika» egiten zena. Batzarreko kide gisa, [[Euskal Herritarrok]] eta [[Nafarroa Bai]] koalizioetan parte hartu zuen. Affna 36 elkarte memorialistaren bultzatzaileetako bat ere izan zen, 1936ko Nafarroako errepresio faxistaren errealitatea ezagutarazteko eta belaunaldi berriei transmititzeko lan egin duena.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241128/fallece-jesus-urra-uno-de-los-historicos-de-batzarre</ref> Nafarroako fusilatuen omenez Parlamentuak 2003ko martxoaren 10ean onartu zuen adierazpen historikoaren kontalaria izan zen. 2020an bigarren plano batera pasa zen. Politikaren esparrutik kanpo, [[Super Ser]] lantegian lan egin zuen, eta bertan [[Langile Komisioak]] sindikatuaren sorrera bultzatu zuen. Bere pasioak mendia eta irakurketa izan ziren.<ref>https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html</ref> Hedabide desberdinen kolaboratzailea izan zen, tartean [[Hika]]n eta [[Diario de Noticias]]en. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1948ko|2024ko|Urra, Jesus}} [[Kategoria:Batzarreko politikariak]] [[Kategoria:Nafarroako politikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Baiko politikariak]] [[Kategoria:Euskadiko Mugimendu Komunistako kideak]] nxuguqnr86ksl5jv7xx4ttq03tn1w61 9984391 9984390 2024-11-28T20:36:23Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Langile Komisioak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984391 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artatza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Humanitateak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], [[Auzolan (alderdia)|Auzolan]] eta [[EMK]] taldeetan militatu zuen. Azken alderdi horretatik Batzarre sortu zuenetatik bat izan zen, «ezker euskaltzaletzat» jotzen zen alderdia, eta ezker abertzaletik gero eta urrunago zeuden jarrerak hartu zituen. Zentzu horretan ezaguna egin zen Batzarrek onartutako dokumentu bat «ETArekiko izan genuen jarrera onetsiari buruzko autokritika» egiten zena. Batzarreko kide gisa, [[Euskal Herritarrok]] eta [[Nafarroa Bai]] koalizioetan parte hartu zuen. Affna 36 elkarte memorialistaren bultzatzaileetako bat ere izan zen, 1936ko Nafarroako errepresio faxistaren errealitatea ezagutarazteko eta belaunaldi berriei transmititzeko lan egin duena.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241128/fallece-jesus-urra-uno-de-los-historicos-de-batzarre</ref> Nafarroako fusilatuen omenez Parlamentuak 2003ko martxoaren 10ean onartu zuen adierazpen historikoaren kontalaria izan zen. 2020an bigarren plano batera pasa zen. Politikaren esparrutik kanpo, [[Super Ser]] lantegian lan egin zuen, eta bertan [[Langile Komisioak]] sindikatuaren sorrera bultzatu zuen. Bere pasioak mendia eta irakurketa izan ziren.<ref>https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html</ref> Hedabide desberdinen kolaboratzailea izan zen, tartean [[Hika]]n eta [[Diario de Noticias]]en. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1948ko|2024ko|Urra, Jesus}} [[Kategoria:Batzarreko politikariak]] [[Kategoria:Nafarroako politikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Baiko politikariak]] [[Kategoria:Euskadiko Mugimendu Komunistako kideak]] [[Kategoria:Langile Komisioak]] 8tcg7pm0f1ethf705podrohnel2p2qy 9984392 9984391 2024-11-28T20:38:31Z Ernestobanpiroa 58701 /* Kanpo estekak */ 9984392 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artatza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Humanitateak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], [[Auzolan (alderdia)|Auzolan]] eta [[EMK]] taldeetan militatu zuen. Azken alderdi horretatik Batzarre sortu zuenetatik bat izan zen, «ezker euskaltzaletzat» jotzen zen alderdia, eta ezker abertzaletik gero eta urrunago zeuden jarrerak hartu zituen. Zentzu horretan ezaguna egin zen Batzarrek onartutako dokumentu bat «ETArekiko izan genuen jarrera onetsiari buruzko autokritika» egiten zena. Batzarreko kide gisa, [[Euskal Herritarrok]] eta [[Nafarroa Bai]] koalizioetan parte hartu zuen. Affna 36 elkarte memorialistaren bultzatzaileetako bat ere izan zen, 1936ko Nafarroako errepresio faxistaren errealitatea ezagutarazteko eta belaunaldi berriei transmititzeko lan egin duena.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241128/fallece-jesus-urra-uno-de-los-historicos-de-batzarre</ref> Nafarroako fusilatuen omenez Parlamentuak 2003ko martxoaren 10ean onartu zuen adierazpen historikoaren kontalaria izan zen. 2020an bigarren plano batera pasa zen. Politikaren esparrutik kanpo, [[Super Ser]] lantegian lan egin zuen, eta bertan [[Langile Komisioak]] sindikatuaren sorrera bultzatu zuen. Bere pasioak mendia eta irakurketa izan ziren.<ref>https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html</ref> Hedabide desberdinen kolaboratzailea izan zen, tartean [[Hika]]n eta [[Diario de Noticias]]en. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{es}}:[https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html Jesus Urraren heriotzaren berri eta Batzarrek plazaratutako komunikatua.] {{bizialdia|1948ko|2024ko|Urra, Jesus}} [[Kategoria:Batzarreko politikariak]] [[Kategoria:Nafarroako politikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Baiko politikariak]] [[Kategoria:Euskadiko Mugimendu Komunistako kideak]] [[Kategoria:Langile Komisioak]] hmmgsxno66luenicuaqzud3jzicpxf3 9984398 9984392 2024-11-28T20:43:18Z Ernestobanpiroa 58701 9984398 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Jesus Urra Bidaurre''' ([[Artatza (Ameskoa)|Artatza]], Nafarroa Garaia, [[1948]]ko [[urtarrilaren 13]]a - [[2024]]ko [[azaroaren 27]]a) Nafarroa Garaiko politikari historikoa, [[Batzarre]] mugimenduko sortzaile eta partaidea izan zen. Nafarroako eragile politiko nabarmena izan da.<ref>https://www.berria.eus/euskal-herria/jesus-urra-hil-da-batzarreko-sortzaileetako-bat_2134246_102.html</ref> == Biografia == 1948an Artatzan jaioa, [[Iruñea|Iruñeko]] Seminarioan Giza Zientziak ikasi ondoren, [[Soziologia]] ikasi zuen [[Paris]]en. Nafarroa Garaira itzuli ondoren, [[ETA Berri]], [[UNAI]], [[Auzolan (alderdia)|Auzolan]] eta [[EMK]] taldeetan militatu zuen. Azken alderdi horretatik Batzarre sortu zuenetatik bat izan zen, «ezker euskaltzaletzat» jotzen zen alderdia, eta ezker abertzaletik gero eta urrunago zeuden jarrerak hartu zituen. Zentzu horretan ezaguna egin zen Batzarrek onartutako dokumentu bat «ETArekiko izan genuen jarrera onetsiari buruzko autokritika» egiten zena. Batzarreko kide gisa, [[Euskal Herritarrok]] eta [[Nafarroa Bai]] koalizioetan parte hartu zuen. Affna 36 elkarte memorialistaren bultzatzaileetako bat ere izan zen, 1936ko Nafarroako errepresio faxistaren errealitatea ezagutarazteko eta belaunaldi berriei transmititzeko lan egin duena.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20241128/fallece-jesus-urra-uno-de-los-historicos-de-batzarre</ref> Nafarroako fusilatuen omenez Parlamentuak 2003ko martxoaren 10ean onartu zuen adierazpen historikoaren kontalaria izan zen. 2020an bigarren plano batera pasa zen. Politikaren esparrutik kanpo, [[Super Ser]] lantegian lan egin zuen, eta bertan [[Langile Komisioak]] sindikatuaren sorrera bultzatu zuen. Bere pasioak mendia eta irakurketa izan ziren.<ref>https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html</ref> Hedabide desberdinen kolaboratzailea izan zen, tartean [[Hika]]n eta [[Diario de Noticias]]en. 76 urterekin hil zen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.berria.eus/euskal-herria/jesus-urra-hil-da-batzarreko-sortzaileetako-bat_2134246_102.html Heriotzaren berri Kerman Garralda Zubimendiren eskutik ''Berria''n, 2024/11/28.] * {{es}}:[https://www.noticiasdenavarra.com/politica/2024/11/28/fallece-jesus-urra-padre-politico-batzarre-8987490.html Jesus Urraren heriotzaren berri eta Batzarrek plazaratutako komunikatua.] {{bizialdia|1948ko|2024ko|Urra, Jesus}} [[Kategoria:Batzarreko politikariak]] [[Kategoria:Nafarroako politikariak]] [[Kategoria:Nafarroa Baiko politikariak]] [[Kategoria:Euskadiko Mugimendu Komunistako kideak]] [[Kategoria:Langile Komisioak]] cuwxfyihkef2nonbnw8gee1rb4gf8nz 14 1215695 9984359 2024-11-28T20:04:39Z Gartxoak 23317 Gartxoak wikilariak «[[Kategoria:Mozanbikeko zubiak]]» orria «[[Kategoria:Mozambikeko zubiak]]» izenera aldatu du 9984359 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[:Kategoria:Mozambikeko zubiak]] prvbhe1dp32f6qf9dgdroho45u426e3 14 1215696 9984363 2024-11-28T20:05:58Z Gartxoak 23317 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Mozambikeko ekonomia]] [[Kategoria:Azpiegiturak herrialdearen arabera]]» 9984363 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Mozambikeko ekonomia]] [[Kategoria:Azpiegiturak herrialdearen arabera]] lu48f5k54nh1wht6s1sq4gfjbfsfiit 0 1215697 9984364 2024-11-28T20:06:32Z Druiz002 154206 «[[:fr:Special:Redirect/revision/220278650|Indice de démocratie]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984364 wikitext text/x-wiki {{Itzultzen|iso=fr|art=Indice de démocratie|hizkuntza=frentsesa}} [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- ]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdea !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka == {| class="sticky-header-multi wikitable sortable" style="text-align:center;" !Rang !Pays !Catégorie !'''Continent''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{NZL}} |Démocratie à part entière |Asia eta Ozeania | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{ISL}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{SWE}} |Démocratie à part entière |Europe occidentale | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{FIN}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{DNK}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{IRL}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{CHE}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{NLD}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{TWN}} |Démocratie à part entière |Asie et Océanie | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{LUX}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{DEU}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{flag|Canada}} |Démocratie à part entière |Amérique du Nord | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |Démocratie à part entière |Asie et Océanie | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{URY}} |Démocratie à part entière |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |Démocratie à part entière |Asie et Océanie | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{CRI}} |Démocratie à part entière |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{AUT}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{GRC}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{MUS}} |Démocratie à part entière |Afrique subsaharienne | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |Démocratie à part entière |Asie et Océanie | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{FRA}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{ESP}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{CHL}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{CZE}} |Démocratie imparfaite |Ekialdeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{EST}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{MLT}} |Démocratie imparfaite |Europe occidentale | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{USA}} |Démocratie imparfaite |Amérique du Nord | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{ISR}} |Démocratie imparfaite |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{PRT}} |Démocratie imparfaite |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{SVN}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Démocratie imparfaite |Europe occidentale | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Démocratie imparfaite |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Démocratie imparfaite |Mendebaldeko Europa | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{PAN}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{SUR}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{HUN}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{MNE}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Régime hybride |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Régime hybride |Asie et Océanie | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Régime hybride |Asie et Océanie | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{ECU}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Régime hybride |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Régime hybride |Asie et Océanie | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Régime hybride |Europe occidentale | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{JOR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{ZWE}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{ARE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{TGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{SWZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{BFA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{DJI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{CUB}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{TJK}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{CAF}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{sort|Korea, North|{{PRK}}}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] 74g8xbq2npglaj4gqlupnluxdhvoxwc 9984365 9984364 2024-11-28T20:07:56Z Druiz002 154206 /* Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera */ 9984365 wikitext text/x-wiki {{Itzultzen|iso=fr|art=Indice de démocratie|hizkuntza=frentsesa}} [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- ]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka == {| class="sticky-header-multi wikitable sortable" style="text-align:center;" !Rang !Pays !Catégorie !'''Continent''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{NZL}} |Démocratie à part entière |Asia eta Ozeania | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{ISL}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{SWE}} |Démocratie à part entière |Europe occidentale | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{FIN}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{DNK}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{IRL}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{CHE}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{NLD}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{TWN}} |Démocratie à part entière |Asie et Océanie | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{LUX}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{DEU}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{flag|Canada}} |Démocratie à part entière |Amérique du Nord | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |Démocratie à part entière |Asie et Océanie | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{URY}} |Démocratie à part entière |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |Démocratie à part entière |Asie et Océanie | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{CRI}} |Démocratie à part entière |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{AUT}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{GRC}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{MUS}} |Démocratie à part entière |Afrique subsaharienne | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |Démocratie à part entière |Asie et Océanie | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{FRA}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{ESP}} |Démocratie à part entière |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{CHL}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{CZE}} |Démocratie imparfaite |Ekialdeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{EST}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{MLT}} |Démocratie imparfaite |Europe occidentale | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{USA}} |Démocratie imparfaite |Amérique du Nord | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{ISR}} |Démocratie imparfaite |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{PRT}} |Démocratie imparfaite |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{SVN}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Démocratie imparfaite |Europe occidentale | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Démocratie imparfaite |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Démocratie imparfaite |Mendebaldeko Europa | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{PAN}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{SUR}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{HUN}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{MNE}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Démocratie imparfaite |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Démocratie imparfaite |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Démocratie imparfaite |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Démocratie imparfaite |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Régime hybride |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Régime hybride |Asie et Océanie | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Régime hybride |Asie et Océanie | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{ECU}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Régime hybride |Asie et Océanie | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Régime hybride |Asie et Océanie | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Régime hybride |Europe occidentale | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{JOR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{ZWE}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{ARE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{TGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{SWZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{BFA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{DJI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{CUB}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{TJK}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{CAF}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{sort|Korea, North|{{PRK}}}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |Régime autoritaire |Asie et Océanie | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] lqcfgje9mqywltywff1wdqxe40kt3i2 9984378 9984365 2024-11-28T20:17:46Z Druiz002 154206 /* Demokraziaren indizea herrialdeka */ 9984378 wikitext text/x-wiki {{Itzultzen|iso=fr|art=Indice de démocratie|hizkuntza=frentsesa}} [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- ]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka == {| class="sticky-header-multi wikitable sortable" style="text-align:center;" !Rang !Pays !Catégorie !'''Continent''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{ISL}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |Europe occidentale | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{FIN}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{DNK}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{IRL}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{LUX}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{DEU}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{flag|Canada}} |Eskubide osoko demokrazia |Amérique du Nord | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{URY}} |Eskubide osoko demokrazia |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |Afrique subsaharienne | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{FRA}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{ESP}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{CHL}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{CZE}} |Demokrazia inperfektua |Ekialdeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{EST}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{MLT}} |Demokrazia inperfektua |Europe occidentale | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{USA}} |Demokrazia inperfektua |Amérique du Nord | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{ISR}} |Demokrazia inperfektua |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{PRT}} |Demokrazia inperfektua |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{SVN}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Demokrazia inperfektua |Europe occidentale | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Demokrazia inperfektua |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Demokrazia inperfektua |Mendebaldeko Europa | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{PAN}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{SUR}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{HUN}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{BRA}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{MNE}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{ECU}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{TZA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{MDG}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Régime hybride |Europe occidentale | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{JOR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{ZWE}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{ARE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{TGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{SWZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{BFA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{DJI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{CUB}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{VNM}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{IRN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{YEM}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{TJK}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{GNQ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{CAF}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{sort|Korea, North|{{PRK}}}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{MMR}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{AFG}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] 7krpz6m03pceqpymswt9jr8st5rn96d 9984393 9984378 2024-11-28T20:39:51Z Druiz002 154206 /* Demokraziaren indizea herrialdeka */ 9984393 wikitext text/x-wiki {{Itzultzen|iso=fr|art=Indice de démocratie|hizkuntza=frentsesa}} [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- ]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka == {| class="wikitable sortable mw-collapsible sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |Europe occidentale | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |Amérique du Nord | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |Afrique subsaharienne | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |Asia eta Ozeania | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |Ekialdeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{MLT}} |Demokrazia inperfektua |Europe occidentale | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{USA}} |Demokrazia inperfektua |Amérique du Nord | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{ISR}} |Demokrazia inperfektua |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{PRT}} |Demokrazia inperfektua |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{SVN}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Demokrazia inperfektua |Europe occidentale | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Demokrazia inperfektua |Mendebaldeko Europa | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Demokrazia inperfektua |Mendebaldeko Europa | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Régime hybride |Europe occidentale | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] 9tr7bfhvbeixebsoesqaz9vtn7tf87q 9984467 9984393 2024-11-29T00:06:00Z Druiz002 154206 9984467 wikitext text/x-wiki {{Itzultzen|iso=fr|art=Indice de démocratie|hizkuntza=frentsesa}} [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- ]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka == {| class="wikitable sortable mw-collapsible sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Demokrazia inperfektua |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Demokrazia inperfektua |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Demokrazia inperfektua |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Demokrazia inperfektua |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Régime hybride |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Régime hybride |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Régime hybride |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Régime hybride |Europe occidentale | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Régime hybride |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Régime hybride |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Régime autoritaire |Europe orientale | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Régime autoritaire |Europe orientale | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] f2ho7rf04sak0v88xnayyhddgdooisz 9984493 9984467 2024-11-29T01:17:50Z Druiz002 154206 /* Demokraziaren indizea herrialdeka */ 9984493 wikitext text/x-wiki {{Itzultzen|iso=fr|art=Indice de démocratie|hizkuntza=frentsesa}} [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- ]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka == {| class="wikitable sortable mw-collapsible sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Régime hybride |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Régime hybride |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Régime hybride |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Régime hybride |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Régime hybride |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Régime hybride |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Régime hybride |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Régime hybride |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Régime hybride |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Régime hybride |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Régime hybride |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Régime hybride |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Régime hybride |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Régime hybride |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Régime hybride |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Régime hybride |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Régime hybride |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Régime hybride |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Régime hybride |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Régime hybride |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Régime autoritaire |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Régime autoritaire |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Régime autoritaire |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Régime autoritaire |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Régime autoritaire |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Régime autoritaire |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Régime autoritaire |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Régime autoritaire |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Régime autoritaire |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Régime autoritaire |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Régime autoritaire |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Régime autoritaire |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Régime autoritaire |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Régime autoritaire |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Régime autoritaire |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Régime autoritaire |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Régime autoritaire |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Régime autoritaire |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Régime autoritaire |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Régime autoritaire |Amérique latine et Caraïbes | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Régime autoritaire |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Régime autoritaire |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Régime autoritaire |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Régime autoritaire |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Régime autoritaire |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Régime autoritaire |Moyen-Orient et Afrique du Nord | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Régime autoritaire |Afrique subsaharienne | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Régime autoritaire |Asia eta Ozeania | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] qknkfwj32x43cnzjpi1mg90hhf2jpo3 9984502 9984493 2024-11-29T01:31:37Z Druiz002 154206 9984502 wikitext text/x-wiki {{Itzultzen|iso=fr|art=Indice de démocratie|hizkuntza=frentsesa}} [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- ]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] d9ftoyjhknq29dqfgqcl0ktkuoygiam 9984503 9984502 2024-11-29T01:34:22Z Druiz002 154206 9984503 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}[[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- ]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] o8g03n7mauua2gp61u4ubvvlk0aqbvp 9984505 9984503 2024-11-29T01:39:59Z Druiz002 154206 9984505 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}[[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] mvso1k5p8pvzkby0pawtpohkpha2z3r 9984511 9984505 2024-11-29T04:33:21Z Druiz002 154206 9984511 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}[[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{sort|Gambia, The|{{GMB}}}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] eyphicc9rmvww3l07anljwt91a5jh5j 9984512 9984511 2024-11-29T04:46:12Z Druiz002 154206 9984512 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}[[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Libéria}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] enxdc4mlj46794i26r8e9pn341hx7xk 9984515 9984512 2024-11-29T05:17:55Z Druiz002 154206 /* Demokraziaren indizea herrialdeka */ 9984515 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}[[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{AM}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] g141ckt93qekdmllfaptzxg9wnaals0 9984517 9984515 2024-11-29T05:19:01Z Druiz002 154206 9984517 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}[[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurraldern egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Armenia}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] hng1i88pk94z0wgklxw13k0zcuafl77 9984519 9984517 2024-11-29T05:20:19Z Druiz002 154206 9984519 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}[[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurralderen egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Armenia}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] h3hbv91blkgfx6cxaqgp8aoch8vj1gw 9984523 9984519 2024-11-29T05:23:38Z Druiz002 154206 9984523 wikitext text/x-wiki {{Lanean}}[[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurralderen egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Armenia}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] a04ghwryyahoizwwnayc7pn4ak3k1an 9984524 9984523 2024-11-29T05:27:54Z Druiz002 154206 9984524 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurralderen egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" !Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- | style="text-align:left;" |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Armenia}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen oso autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] qk281w9z1uyy6ey6spelzk4xe0epvjm 9984525 9984524 2024-11-29T05:30:25Z Druiz002 154206 /* Demokraziaren indizea herrialdeka */ 9984525 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurralderen egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | colspan="2" style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | colspan="2" style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | colspan="2" style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | rowspan="2" style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa |Erregimen autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- |Erregimen oso autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Armenia}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] hk9nlwdfkfl8t8k7kk1u4c1um6apaaw 9984526 9984525 2024-11-29T05:31:13Z Druiz002 154206 /* Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera */ 9984526 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurralderen egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | colspan="2" style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | colspan="2" style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | colspan="2" style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | rowspan="2" style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa |Autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- |Oso Autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Armenia}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] qps4ow6iy4y9qoeh89kf9kl4h75ybck 9984527 9984526 2024-11-29T05:32:46Z Druiz002 154206 /* Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera */ 9984527 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] Demokrazia indizea ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurralderen egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | colspan="2" style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | colspan="2" style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | colspan="2" style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | rowspan="2" style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa |Autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- |Oso Autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Armenia}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Oharrak eta erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}}{{Erreferentzia zerrenda}} == Ikusi ere == * [[Autoritarismo|Autoritarismoa]] * Erregimen hibridoa * [[Demokrazia liberal|Demokrazia liberala]] * Demokraziarako eta Hauteskunde Laguntzarako Nazioarteko Institutua === Kanpo loturak === * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] rtcbwi9rjri7tprmzggmotcrq85bpao 9984690 9984527 2024-11-29T10:12:39Z Lainobeltz 56334 9984690 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Democracy_Index_2022.svg|alt=|thumb|''The Economist Intelligence Unit''-ek 2022an argitaratutako demokrazia indizearen mapa: herrialdea zenbat eta berdeagoa izan, orduan eta demokratikoagotzat jotzen da.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=8 février 2023|format=pdf}}.</ref> ---- |450x450px]] '''Demokrazia indizea''' ([[Ingeles|ingelesez]]: ''Democracy Index'') [[The Economist|The Economist Group]] [[Erresuma Batua|Erresuma Batuko]] prentsa taldeak sortutako munduko estatuen [[demokrazia]] mailaren urteko ebaluazioa da. 2006an argitaratu zen lehen aldiz ikerketa hau, eta 165 herrialderen eta bi lurralderen egoera aztertu zuen. == Demokraziaren indizea erregimen motaren arabera == Ondorengo koadroak kategoria bakoitzean dauden nazioen kopurua erakusten du, 2022ko txostenaren arabera.<ref>{{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: the China challenge|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=31 mai 2022|format=pdf}}.</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |Erregimen mota ! colspan="2" |Koloreak !Puntuazioa !Herrialdeen kopurua !Herrialdeen % !Munduko biztanleria (%) |- style="color:black;" | colspan="2" style="text-align:left;" |Eskubide osoko demokrazia | bgcolor="#006800" | | bgcolor="#1a9850" | |8 - 10 |24 |14,4 |8,0 |- | colspan="2" style="text-align:left;" |Demokrazia inperfektua | bgcolor="#66bd63" | | bgcolor="#a6d96a" | |6 - 7,99 |48 |28,7 |37,3 |- | colspan="2" style="text-align:left;" |Erregimen hibridoa | bgcolor="#fee08b" | | bgcolor="#fdae61" | |4 - 5,99 |36 |21,6 |17,9 |- | rowspan="2" style="text-align:left;" |Erregimen autoritarioa |Autoritarioa | bgcolor="#f46d43" | | bgcolor="#a8261f" | |2 - 3,99 |44 |26,3 | rowspan="2" |36,9 |- |Oso Autoritarioa | bgcolor="#660018" | | bgcolor="#240011" | |0 - 1,99 |15 |9 |} == Demokraziaren indizea herrialdeka{{Lanean2}} == {| class="wikitable sortable sticky-header-multi" style="text-align:center;" !Sailkapena !Herrialdea !Kategoria !'''Kontinentea edo Eskualdea''' !2006 !2008 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 !2022 !2023 |- |1 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,55''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,68''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,80''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,93''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,87''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,75''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,81''' |- |2 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NZL}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,61''' |- |3 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Islandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,71''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,65''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,58''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,37''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,18''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' |- |4 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,50''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,73''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,45''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,26''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,39''' |- |5 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Finlandia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,06''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,25''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,27''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,29''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,30''' |- |6 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Danimarka}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,52''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,38''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,11''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,20''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,28''' |- |7 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Irlanda}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,79''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,56''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,72''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,05''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,19''' |- |8 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHE}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,02''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,83''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,14''' |- |9 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NLD}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,66''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,89''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,00''' |- |10 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TWN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,46''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,92''' |- |11 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Luxenburgo}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,81''' |- |12 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Alemania}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,82''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,64''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,63''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,68''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,67''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,80''' |- |13 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Kanada}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Ipar Amerika]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,07''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,08''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,15''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,24''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,87''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,22''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,13''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,01''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#006800; color: white;" |'''9,09''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,90''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,71''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |14 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|URY}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,38''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,61''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,85''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,91''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,66''' |- |16 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JPN}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,25''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,33''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,40''' |- |17 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CRI}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AUT}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,69''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,49''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,62''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,48''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,41''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,42''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,29''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,20''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |18 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GBR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,31''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,36''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,53''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,52''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,54''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,10''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GRC}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,45''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |20 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MUS}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,14''' |- |22 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KOR}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,13''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,00''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,01''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,09''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Frantzia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,99''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |23 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Espainia}} |Eskubide osoko demokrazia |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,34''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,45''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,30''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,07''' |- |25 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,89''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,08''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' |- |26 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CZE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,17''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,19''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,67''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' |- |27 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EST}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,61''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' |- |28 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,28''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,39''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' |- |29 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|USA}} |Demokrazia inperfektua |[[Ipar Amerika]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,22''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,18''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,11''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' |- |30 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ISR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRT}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,86''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,84''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |31 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,76''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,57''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,75''' |- |33 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BWA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,63''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,87''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,62''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' |- |34 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ITA}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,83''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,85''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,98''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,71''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' |- |35 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CPV}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,94''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' |- |36 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEL}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,15''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,16''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | style="background:#1a9850; color: white;" |'''8,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,93''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,77''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,78''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,51''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,64''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CYP}} |Demokrazia inperfektua |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,60''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,70''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,65''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,59''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |37 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LVA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,48''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,25''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,49''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,37''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' |- |39 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LTU}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,43''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,36''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,54''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,50''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,31''' |- |40 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MYS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IND}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,68''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,28''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,52''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,69''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,92''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,74''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,81''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |41 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|POL}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,30''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,47''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,80''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' |- |43 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TTO}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,99''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' |- |44 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SVK}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,40''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,33''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,07''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,34''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,39''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,29''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |45 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TLS}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,22''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,16''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' |- |47 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZAF}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,91''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,79''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,90''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,82''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,56''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,41''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,24''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' |- |48 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAN}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,35''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,15''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,19''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,08''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,05''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,18''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' |- |49 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SUR}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,88''' |- |50 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HUN}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,53''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,44''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,21''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' |- |51 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Brasil}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,12''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' |- |52 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNE}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' |- |53 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PHL}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,77''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,56''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' |- |54 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARG}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,85''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' |- |55 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COL}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,96''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,13''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' |- |56 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IDN}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,82''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,95''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' |- |57 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NAM}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,52''' |- |58 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HRV}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' |- |59 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' |- |60 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ROU}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' |- |61 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DOM}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,20''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,74''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,45''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,44''' |- |62 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGR}} |Demokrazia inperfektua |[[Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#66bd63" |'''7,10''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,83''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,73''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,14''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,01''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#66bd63" |'''7,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' |- |63 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|THA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,39''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,04''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' |- |64 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SRB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,62''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,71''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,57''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' |- |65 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GHA}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,86''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,75''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,63''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' |- |66 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ALB}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' |- |67 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GUY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,12''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,34''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' |- |68 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDA}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,35''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' |- |69 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SGP}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,38''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,23''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' |- |70 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LKA}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,61''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,14''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' |- |71 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LSO}} |Demokrazia inperfektua |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,48''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,29''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,66''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' |- |72 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MKD}} |Demokrazia inperfektua |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |73 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PNG}} |Demokrazia inperfektua |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,97''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' |- |74 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRY}} |Demokrazia inperfektua |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,24''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,89''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' |- |75 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BGD}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,52''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' |- |76 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MWI}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' |- |77 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PER}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,11''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,54''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,58''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,65''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,49''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,60''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' |- |78 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,26''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,39''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,80''' |- |79 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Liberia}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,23''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,45''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' |- |80 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|FJI}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,66''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,67''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,55''' |- |81 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BTN}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,30''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' |- |82 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUN}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,32''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,72''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,59''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' |- |83 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,37''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,27''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,51''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,08''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,21''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,48''' |- |84 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Armenia}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,54''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' |- |85 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ECU}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,27''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,33''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' |- |86 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TZA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,77''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,58''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,47''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,35''' |- |87 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MDG}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' |- |88 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HKG}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,85''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,46''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,50''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,42''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,31''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,02''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' |- |89 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GEO}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,59''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,53''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,95''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,50''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,31''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' |- |90 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MEX}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,67''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,78''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,93''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,90''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,91''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,55''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,41''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,19''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,09''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,25''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' |- |91 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UKR}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,94''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,30''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,94''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,91''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,57''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' |- |92 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,79''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' |- |93 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MAR}} |Erregimen hibridoa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,07''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' |- |94 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BIH}} |Erregimen hibridoa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,78''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,83''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' |- |95 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HND}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,25''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,10''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,98''' |- |96 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLV}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,22''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,40''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,47''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,53''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,64''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,43''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,96''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' |- |97 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BEN}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,16''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,17''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,06''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,00''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,65''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,72''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,67''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,61''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,74''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,58''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,28''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' |- |98 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NPL}} |Erregimen hibridoa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,24''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' |- |99 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,14''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,13''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,16''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,22''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,09''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,20''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GMB}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |100 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GTM}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,88''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,81''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,86''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,60''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,47''' |- |102 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TUR}} |Erregimen hibridoa |[[Mendebaldeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,76''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,04''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,37''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,35''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' |- |103 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SLE}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,71''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,32''' |- |104 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NGA}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,62''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' |- |105 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CIV}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,81''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' |- |106 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BOL}} |Erregimen hibridoa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,98''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,92''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,75''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,63''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,84''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,65''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' |- |107 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AGO}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,18''' |- |108 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MRT}} |Erregimen hibridoa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' |- |109 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KGZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,34''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,69''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,24''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,93''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,11''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,89''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,21''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,70''' |- |110 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DZA}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,77''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' |- |111 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|QAT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' |- |112 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,62''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,82''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,05''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,86''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,63''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,36''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,64''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' |- |113 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MOZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,28''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,90''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,88''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,65''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' |- |114 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KWT}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,88''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,50''' |- |115 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PSE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,83''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,44''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,97''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,80''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,49''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,47''' |- |116 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ETH}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,72''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,79''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,42''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,37''' |- |117 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RWA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,35''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' |- |118 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PAK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,46''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,55''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,64''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,40''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,33''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,17''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,25''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,31''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' |- |119 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|OMN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' |- |120 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KAZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' |- |121 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|KHM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,77''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,87''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,96''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,60''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,78''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COM}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,58''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,71''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|JOR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,86''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |122 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ZWE}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,67''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' |- |125 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ARE}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' |- |126 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,43''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,45''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,30''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' |- |127 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|EGY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,07''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,95''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,18''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,36''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' |- |128 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,10''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,23''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,51''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' |- |129 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|HTI}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,19''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,94''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,03''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,91''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,57''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' |- |130 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|AZE}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,15''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,80''' |- |131 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CGO}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,91''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,25''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' |- |132 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SWZ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,09''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,03''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,78''' |- |133 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BFA}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,09''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,70''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,75''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' |- |134 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|DJI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,68''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,99''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,74''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' |- |135 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CUB}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,52''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,65''' |- |136 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VNM}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,96''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,89''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,62''' |- |137 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MLI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,99''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,87''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,01''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,36''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,12''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,90''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,79''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,70''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,64''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,41''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,93''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,58''' |- |138 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,27''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,44''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,46''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' |- |139 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BHR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,53''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,92''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,53''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,87''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,71''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,52''' |- |140 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,26''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,63''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,56''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' |- |141 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NER}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,38''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,16''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,08''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,02''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,85''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,96''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,22''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,73''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' |- |142 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|VEN}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,42''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,34''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,18''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,08''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,00''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,68''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,87''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,88''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,23''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' |- |143 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|NIC}} |Erregimen autoritarioa |[[Latinoamerika]] eta [[Karibea (eskualdea)|Karibea]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,68''' | bgcolor="#a6d96a" |'''6,07''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,73''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,56''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,46''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,32''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,26''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,81''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,66''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,63''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,69''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,50''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' |- |144 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|RUS}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | bgcolor="#fee08b" |'''5,02''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,48''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,26''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,92''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,59''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,39''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,17''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,11''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,31''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,22''' |- |145 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GIN}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,84''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' |- |146 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GAB}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,72''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,29''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,48''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,56''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,74''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,61''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' |- |147 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BDI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,51''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,01''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,60''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,41''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,49''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,33''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,13''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CHN}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,00''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,14''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,10''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,26''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,27''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |148 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|UZB}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,85''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,01''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,12''' |- |150 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SAU}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,90''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,08''' |- |151 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|BLR}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,34''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,16''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,69''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,62''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,54''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,13''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,59''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,41''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' |- |152 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|ERI}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,40''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,44''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,03''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,97''' |- |153 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|IRN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,93''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,16''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,34''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,20''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,96''' |- |154 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Yemen}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,98''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,64''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,57''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,12''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,79''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,24''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,07''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' |- |155 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TJK}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,45''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,51''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,89''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' |- |156 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|GNQ}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,09''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,70''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,81''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' |- |157 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LBY}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,84''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,00''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,94''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | bgcolor="#fee08b" |'''5,15''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,82''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,80''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,25''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,19''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,02''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,95''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,06''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,78''' |- |158 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SDN}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,90''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,81''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,42''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,38''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,70''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,54''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,47''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,76''' |- |159 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|LAO}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,10''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,32''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,21''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,37''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,14''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,71''' |- |160 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|COD}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,28''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,15''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,92''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,75''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,11''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,93''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,13''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,40''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,48''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,68''' |- |161 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TCD}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,65''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,62''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,50''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,55''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,67''' |- |162 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|TKM}} |Erregimen autoritarioa |[[Erdialdeko eta Ekialdeko Europa]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,83''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,72''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,66''' |- |163 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|SYR}} |Erregimen autoritarioa |[[Ekialde Ertain|Ekialde Ertaina]] eta [[Iparraldeko Afrika]] | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,36''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,18''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,31''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,63''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,74''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' |- |164 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|CAF}} |Erregimen autoritarioa |[[Saharaz hegoaldeko Afrika]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,82''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,99''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,49''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,57''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,61''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,52''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,32''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,43''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,35''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,18''' |- |165 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|PRK}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,03''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,86''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,08''' |- |166 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|MMR}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,35''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,76''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,05''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,14''' | bgcolor="#fdae61" |'''4,20''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,83''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,55''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,04''' | style="background:#660018; color: white;" |'''1,02''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,74''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,85''' |- |167 | style="text-align:left;" |{{Banderaherrialde|Afganistan}} |Erregimen autoritarioa |[[Asia]] eta [[Ozeania]] | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,06''' | style="background:#ce4931; color: white;" |'''3,02''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,48''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,77''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,55''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,97''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#a8261f; color: white;" |'''2,85''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,32''' | style="background:#240011; color: white;" |'''0,26''' |} {{Sticky header}} == Erreferentziak == {{Itzulia erref|fr|Indice de démocratie|hizkuntza=frantsesa}} {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Ikus, gainera == * [[Autoritarismo]] * [[Demokrazia liberal]] == Kanpo estekak == * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine|data=1er février 2023|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/DI-final-version-report.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGJxskqzxPSEP7rl0as04tit8D2UCkRHP6f-uQPLlW0rXWfGBw1nPi-2jTrWD_FfqiqULZpIUi_mQ5DtnM7xMPPYe_TdPeu3vEdI65wUps-8xCOnA|accessdate=6 février 2023}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2021: The China challenge|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=10 février 2022|url=https://pages.eiu.com/rs/753-RIQ-438/images/eiu-democracy-index-2021.pdf?mkt_tok=NzUzLVJJUS00MzgAAAGDWhBlxfqM9cMZEewC0HoBG0xhm9PFkxb-_IqDsjlxRZgDssKgB0pHGt7yS48UFv94hU4ZW0C_jXaFfmK_5TbL23wtQarQv22nFbg8ZTnHQrrcPg|accessdate=21 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2020: In sickness and in health?|data=2 février 2021|url=https://d1qqtien6gys07.cloudfront.net/wp-content/uploads/2021/02/democracy-index-2020.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2019: A year of democratic setbacks and popular protest|data=24 janvier 2020|url=https://www.in.gr/wp-content/uploads/2020/01/Democracy-Index-2019.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2018: Me too?|data=2 février 2019|url=http://enperspectiva.uy/wp-content/uploads/2019/01/Democracy_Index_2018.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2017: Free speech under attack|data=31 janvier 2018|url=https://spcommreports.ohchr.org/TMResultsBase/DownLoadFile?gId=34079|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2016: Revenge of the "deplorables"|data=25 janvier 2017|url=https://www.documentcloud.org/documents/3673454-Democracy-Index-2016|accessdate=3 juin 2022|format=doc}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2015: Democracy in an age of anxiety|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=5 mars 2016|url=http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-Index-2015.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2014: Democracy and its discontents|url=https://www.sudestada.com.uy/Content/Articles/421a313a-d58f-462e-9b24-2504a37f6b56/Democracy-index-2014.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2013: Democracy in limbo|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=11 juin 2014|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01h702q8857/1/Democracy_Index_2013_WEB-2.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy index 2012: Democracy at a standstill|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 mars 2013|url=http://pages.eiu.com/rs/eiu2/images/Democracy-Index-2012.pdf|accessdate=21 mars 2014|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2011: Democracy under stress|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=14 décembre 2011|url=https://dataspace.princeton.edu/bitstream/88435/dsp01rr172068g/1/Democracy_Index_2011_Updated.pdf|accessdate=20 décembre 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=Democracy Index 2010: Democracy in retreat|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=6 décembre 2010|url=http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's Index of Democracy 2008|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=21 octobre 2008|url=https://graphics.eiu.com/PDF/Democracy%20Index%202008.pdf|accessdate=26 mai 2011|format=pdf}} * {{Cite web|izenburua=The Economic Intelligence Unit's index of democracy|argitaletxea=Economist Intelligence Unit|data=15 novembre 2006|url=https://www.economist.com/media/pdf/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf|accessdate=3 juin 2022|format=pdf}} {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Estatua]] [[Kategoria:Estatistika]] [[Kategoria:Demokrazia]] [[Kategoria:Politika]] 5ghd62yvyau16tghvvpgeiiis1dtnqc 14 1215698 9984366 2024-11-28T20:08:09Z Gartxoak 23317 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Mozambike]] [[Kategoria:Ekonomia herrialdearen arabera]]» 9984366 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Mozambike]] [[Kategoria:Ekonomia herrialdearen arabera]] tq89p6u1s7dce7yv28yr9ppx38sjhym 0 1215699 9984367 2024-11-28T20:08:22Z Bhgh543bgf 98220 Orri berria: «{{hiri infotaula automatikoa}} '''Castletown''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko kostaldeko herri bat da, [[Dorset]] konderrian. [[Portland uhartea]] penintsulan dago. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]]» 9984367 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula automatikoa}} '''Castletown''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko kostaldeko herri bat da, [[Dorset]] konderrian. [[Portland uhartea]] penintsulan dago. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]] a4ubqjijavx463b8f7d1p0i7smmiut1 0 1215701 9984370 2024-11-28T20:10:20Z Bhgh543bgf 98220 Orri berria: «{{hiri infotaula automatikoa}} '''Bicombe''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko herri bat da, [[Dorset]] konderrian. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]]» 9984370 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula automatikoa}} '''Bicombe''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko herri bat da, [[Dorset]] konderrian. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]] 8xl5z2p7iakshjnvo33bno1yqkkc35h 0 1215702 9984372 2024-11-28T20:12:07Z Bhgh543bgf 98220 Orri berria: «{{hiri infotaula automatikoa}} '''Broadwey''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko herri bat da, [[Dorset]] konderrian. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]]» 9984372 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula automatikoa}} '''Broadwey''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko herri bat da, [[Dorset]] konderrian. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]] gb4meva06v9k7b5xfvww1uk5yu056tm 0 1215703 9984374 2024-11-28T20:13:39Z Bhgh543bgf 98220 Orri berria: «{{hiri infotaula automatikoa}} '''Chiswell''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko kostaldeko herri bat da, [[Dorset]] konderrian. [[Portland uhartea]] penintsulan dago. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]]» 9984374 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula automatikoa}} '''Chiswell''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko kostaldeko herri bat da, [[Dorset]] konderrian. [[Portland uhartea]] penintsulan dago. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]] phiu9df3vsv6n10b3kkds1znwoco9li 0 1215704 9984376 2024-11-28T20:15:23Z Bhgh543bgf 98220 Orri berria: «{{hiri infotaula automatikoa}} '''Fortuneswell''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko kostaldeko udalerri bat da, [[Dorset]] konderrian. [[Portland uhartea]] penintsulan dago. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]]» 9984376 wikitext text/x-wiki {{hiri infotaula automatikoa}} '''Fortuneswell''', [[Ingalaterra]]ko hegoaldeko kostaldeko udalerri bat da, [[Dorset]] konderrian. [[Portland uhartea]] penintsulan dago. {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Dorset konderriko udalerriak]] k7jxvduzgst8jx82q8w6so0020b2u28 0 1215705 9984379 2024-11-28T20:22:34Z Gartxoak 23317 Orri berria: «{{eraikin infotaula}} '''Arapuni zubi esekia''' ({{lang-en|Arapuni Suspension Bridge}}) [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] iparraldeko uhartean dagoen Arapuni herrixkako [[zubi eseki]] ezaguna da. Herrialde hartako oinezkoentzako zubi eseki luzeena da. Oinezkoez gain txirrindulariak ere igarotzen dira bertatik. Gaur egun turismogune ezaguna da eta Waikato ibaiaren inguruko ibilbide ugari bertatik igarotzen dira. == Egitura == Altzairuz eginda dago. 152,4 metrotako luzer...» 9984379 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Arapuni zubi esekia''' ({{lang-en|Arapuni Suspension Bridge}}) [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] iparraldeko uhartean dagoen Arapuni herrixkako [[zubi eseki]] ezaguna da. Herrialde hartako oinezkoentzako zubi eseki luzeena da. Oinezkoez gain txirrindulariak ere igarotzen dira bertatik. Gaur egun turismogune ezaguna da eta Waikato ibaiaren inguruko ibilbide ugari bertatik igarotzen dira. == Egitura == Altzairuz eginda dago. 152,4 metrotako luzera du eta azpitik igarotzen den Waikato ibaiarekiko 54 metrotako altuera. == Historia == 1925ean hasi zituzten eraikuntza lanak eta 1926an ireki zuten. 1994ko apirilaren 21ean Zeelanda Berriko bigarren mailako ondare izendatu zuten. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1926ko zubiak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko zubiak]] [[Kategoria:Zubi esekiak]] kanbatmy6hkl11q78tex8pil2ks5cge 9984380 9984379 2024-11-28T20:27:39Z Gartxoak 23317 9984380 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Arapuni zubi esekia''' ({{lang-en|Arapuni Suspension Bridge}}) [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] iparraldeko uhartean dagoen Arapuni herrixkako [[zubi eseki]] ezaguna da. Herrialde hartako oinezkoentzako zubi eseki luzeena da. Oinezkoez gain txirrindulariak ere igarotzen dira bertatik. Gaur egun turismogune ezaguna da eta Waikato ibaiaren inguruko ibilbide ugari bertatik igarotzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Waikato River Trails|data=2010-01-12|url=https://web.archive.org/web/20100112104107/http://www.waikatorivertrails.com/trail1.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Egitura == Altzairuz eginda dago. 152,4 metrotako luzera du eta azpitik igarotzen den Waikato ibaiarekiko 54 metrotako altuera.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sarah-Jane|izenburua=Arapuni suspension bridge – top places to visit in the Waikato|hizkuntza=en-NZ|data=2023-12-06|url=https://nzjane.com/waikato-arapuni-suspension-bridge-attraction/|aldizkaria=Best Bits|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Historia == 1925ean hasi zituzten eraikuntza lanak eta 1926an ireki zuten. 1994ko apirilaren 21ean Zeelanda Berriko bigarren mailako ondare izendatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to Heritage New Zealand|hizkuntza=en|url=https://www.heritage.org.nz/list-details/4168/Arapuni|aldizkaria=Welcome to Heritage New Zealand|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1926ko zubiak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko zubiak]] [[Kategoria:Zubi esekiak]] g7ryaz4id5834a2sffb22zf0xokfuxb 9984381 9984380 2024-11-28T20:27:56Z Gartxoak 23317 9984381 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula}} '''Arapuni zubi esekia''' ({{lang-en|Arapuni Suspension Bridge}}) [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] iparraldeko uhartean dagoen Arapuni herrixkako [[zubi eseki]] ezaguna da. Herrialde hartako oinezkoentzako zubi eseki luzeena da. Oinezkoez gain txirrindulariak ere igarotzen dira bertatik. Gaur egun turismogune ezaguna da eta [[Waikato ibaia]]ren inguruko ibilbide ugari bertatik igarotzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Waikato River Trails|data=2010-01-12|url=https://web.archive.org/web/20100112104107/http://www.waikatorivertrails.com/trail1.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Egitura == Altzairuz eginda dago. 152,4 metrotako luzera du eta azpitik igarotzen den Waikato ibaiarekiko 54 metrotako altuera.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sarah-Jane|izenburua=Arapuni suspension bridge – top places to visit in the Waikato|hizkuntza=en-NZ|data=2023-12-06|url=https://nzjane.com/waikato-arapuni-suspension-bridge-attraction/|aldizkaria=Best Bits|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Historia == 1925ean hasi zituzten eraikuntza lanak eta 1926an ireki zuten. 1994ko apirilaren 21ean Zeelanda Berriko bigarren mailako ondare izendatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to Heritage New Zealand|hizkuntza=en|url=https://www.heritage.org.nz/list-details/4168/Arapuni|aldizkaria=Welcome to Heritage New Zealand|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1926ko zubiak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko zubiak]] [[Kategoria:Zubi esekiak]] 5leabju9qqiwx49pandbb52yumdswer 9984383 9984381 2024-11-28T20:29:28Z Gartxoak 23317 9984383 wikitext text/x-wiki {{eraikin infotaula | irudia = Arapuni Swing Bridge - 4590638905.jpg }} '''Arapuni zubi esekia''' ({{lang-en|Arapuni Suspension Bridge}}) [[Zeelanda Berria|Zeelanda Berriko]] iparraldeko uhartean dagoen Arapuni herrixkako [[zubi eseki]] ezaguna da. Herrialde hartako oinezkoentzako zubi eseki luzeena da. Oinezkoez gain txirrindulariak ere igarotzen dira bertatik. Gaur egun turismogune ezaguna da eta [[Waikato ibaia]]ren inguruko ibilbide ugari bertatik igarotzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Waikato River Trails|data=2010-01-12|url=https://web.archive.org/web/20100112104107/http://www.waikatorivertrails.com/trail1.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Egitura == Altzairuz eginda dago. 152,4 metrotako luzera du eta azpitik igarotzen den Waikato ibaiarekiko 54 metrotako altuera.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Sarah-Jane|izenburua=Arapuni suspension bridge – top places to visit in the Waikato|hizkuntza=en-NZ|data=2023-12-06|url=https://nzjane.com/waikato-arapuni-suspension-bridge-attraction/|aldizkaria=Best Bits|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Historia == 1925ean hasi zituzten eraikuntza lanak eta 1926an ireki zuten. 1994ko apirilaren 21ean Zeelanda Berriko bigarren mailako ondare izendatu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Welcome to Heritage New Zealand|hizkuntza=en|url=https://www.heritage.org.nz/list-details/4168/Arapuni|aldizkaria=Welcome to Heritage New Zealand|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:1926ko zubiak]] [[Kategoria:Zeelanda Berriko zubiak]] [[Kategoria:Zubi esekiak]] 663gczq5hx9o1pvt60kbd7qydm8nwvx 14 1215706 9984384 2024-11-28T20:30:09Z Gartxoak 23317 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Zeelanda Berriko azpiegiturak]] [[Kategoria:Zubiak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Ozeaniako zubiak]]» 9984384 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Zeelanda Berriko azpiegiturak]] [[Kategoria:Zubiak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Ozeaniako zubiak]] 0ipbp7kmqopmxhcy02tcxiad9g88o5q 14 1215707 9984385 2024-11-28T20:31:26Z Gartxoak 23317 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Zeelanda Berriko ekonomia]] [[Kategoria:Azpiegiturak herrialdearen arabera]]» 9984385 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Zeelanda Berriko ekonomia]] [[Kategoria:Azpiegiturak herrialdearen arabera]] m4zstfdd08n86wv5rjmcw5vwusl3l4i 0 1215708 9984387 2024-11-28T20:33:46Z Theklan 336 Orri berria: «[[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ...» 9984387 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} 86bs80im546mn55ll6rn212nq6sy0jk 9984388 9984387 2024-11-28T20:33:58Z Theklan 336 /* Erreferentziak */ 9984388 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} qdlgvsvpfo2pzd8wl5ckoamdityqxet 9984389 9984388 2024-11-28T20:34:35Z Theklan 336 9984389 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} 1pamgpgjvp6k8qehcqqs1qbww4s2rk6 9984394 9984389 2024-11-28T20:41:05Z Theklan 336 /* Erreferentziak */ 9984394 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} srpzhziu9qz6ki2z87tuouel4fw8v3q 9984395 9984394 2024-11-28T20:42:10Z Theklan 336 [[Kategoria:Gizakia]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984395 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] f0o40g79zcfo3h9jlf362l0el6coccn 9984396 9984395 2024-11-28T20:42:23Z Theklan 336 [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984396 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] mjr67kk2t29qjdhg5o1yugwexperdur 9984397 9984396 2024-11-28T20:42:32Z Theklan 336 [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984397 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] em1c7a7dt4q0hzzn2ahiis3otu6hqrg 9984409 9984397 2024-11-28T20:54:17Z Theklan 336 /* Izena eta taxonomia */ 9984409 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Existitzen diren giza populazioak subespezieetan banatu izan dira historikoki, baina 1980ko hamarkadaz geroztik existitzen diren talde guztiak espezie bakar batean batzeko joera dute, ''H. sapiens'', subespezieetan banatzea erabat saihestuz<ref>{{Erreferentzia|izena=John Wendell|abizena=Bailey|izenburua=The Mammals of Virginia: An Account of the Furred Animals of Land and Sea Know to Exist in this Commonwealth, with a List of Fossil Mammals from Virginia|argitaletxea=Williams Printing|hizkuntza=en|data=1946|url=https://books.google.com/books?id=y3AxAAAAMAAJ|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=E. Raymond|abizena=Hall|izenburua=Zoological Subspecies of Man at the Peace Table|orrialdeak=358|data=1946-11|url=https://academic.oup.com/jmammal/article-abstract/27/4/358/1251712?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=Journal of Mammalogy|alea=4|zenbakia=27|issn=0022-2372|doi=10.2307/1375342|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Grzimek|izenburua=Grzimek's Animal Life Encyclopedia: Mammals I-IV|argitaletxea=Van Nostrand Reinhold Company|hizkuntza=en|data=1972|url=https://books.google.com/books?id=ZHNMAQAAIAAJ|isbn=978-0-442-78478-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Iturri batzuek neandertalak (''[[Neandertal|H. neanderthalensis]]'') azpiespezie gisa (''H. sapiens neanderthalensis'') erakusten dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Hublin|izenburua=The origin of Neandertals|orrialdeak=16022–16027|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0904119106|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|pmid=19805257|pmc=PMC2752594|doi=10.1073/pnas.0904119106|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Katerina|abizena=Harvati|izenburua=Neanderthal taxonomy reconsidered: Implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences|orrialdeak=1147–1152|abizena2=Frost|abizena3=McNulty|izena2=Stephen R.|izena3=Kieran P.|data=2004-02-03|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0308085100|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=101|pmid=14745010|pmc=PMC337021|doi=10.1073/pnas.0308085100|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era berean, ''[[H. rhodesiensis]]'' espezieko espezie aurkituak subespezie gisa sailkatu dituzte batzuek (''H. sapiens rhodesiensis''), nahiz eta oraindik ohikoagoa den azken bi horiek ''Homo'' generoaren barruan espezie banandu gisa tratatzea, ''H. sapiens'' espeziearen barruan azpiespezie gisa tratatzea baino. Gizaki guztiak ''H. sapiens sapiens'' subespeziearen parte direla uste da, eta izendapen hori eztabaidagai izan da, normalean ez baitzaio subespezie bati subespezie kategoria bat esleitzen, subespezie ezberdin ugari daudela frogatzen duten frogak egon ezean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Homo sapiens sapiens {{!}} Characteristics & Facts {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens-sapiens|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] 34pubt5wwl9ls38te9srkglky9sjkjp 9984411 9984409 2024-11-28T20:57:20Z Theklan 336 /* Izena eta taxonomia */ 9984411 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Existitzen diren giza populazioak subespezieetan banatu izan dira historikoki, baina 1980ko hamarkadaz geroztik existitzen diren talde guztiak espezie bakar batean batzeko joera dute, ''H. sapiens'', subespezieetan banatzea erabat saihestuz<ref>{{Erreferentzia|izena=John Wendell|abizena=Bailey|izenburua=The Mammals of Virginia: An Account of the Furred Animals of Land and Sea Know to Exist in this Commonwealth, with a List of Fossil Mammals from Virginia|argitaletxea=Williams Printing|hizkuntza=en|data=1946|url=https://books.google.com/books?id=y3AxAAAAMAAJ|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=E. Raymond|abizena=Hall|izenburua=Zoological Subspecies of Man at the Peace Table|orrialdeak=358|data=1946-11|url=https://academic.oup.com/jmammal/article-abstract/27/4/358/1251712?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=Journal of Mammalogy|alea=4|zenbakia=27|issn=0022-2372|doi=10.2307/1375342|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Grzimek|izenburua=Grzimek's Animal Life Encyclopedia: Mammals I-IV|argitaletxea=Van Nostrand Reinhold Company|hizkuntza=en|data=1972|url=https://books.google.com/books?id=ZHNMAQAAIAAJ|isbn=978-0-442-78478-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Iturri batzuek neandertalak (''[[Neandertal|H. neanderthalensis]]'') azpiespezie gisa (''H. sapiens neanderthalensis'') erakusten dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Hublin|izenburua=The origin of Neandertals|orrialdeak=16022–16027|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0904119106|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|pmid=19805257|pmc=PMC2752594|doi=10.1073/pnas.0904119106|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Katerina|abizena=Harvati|izenburua=Neanderthal taxonomy reconsidered: Implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences|orrialdeak=1147–1152|abizena2=Frost|abizena3=McNulty|izena2=Stephen R.|izena3=Kieran P.|data=2004-02-03|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0308085100|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=101|pmid=14745010|pmc=PMC337021|doi=10.1073/pnas.0308085100|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era berean, ''[[H. rhodesiensis]]'' espezieko espezie aurkituak subespezie gisa sailkatu dituzte batzuek (''H. sapiens rhodesiensis''), nahiz eta oraindik ohikoagoa den azken bi horiek ''Homo'' generoaren barruan espezie banandu gisa tratatzea, ''H. sapiens'' espeziearen barruan azpiespezie gisa tratatzea baino. Gizaki guztiak ''H. sapiens sapiens'' subespeziearen parte direla uste da, eta izendapen hori eztabaidagai izan da, normalean ez baitzaio subespezie bati subespezie kategoria bat esleitzen, subespezie ezberdin ugari daudela frogatzen duten frogak egon ezean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Homo sapiens sapiens {{!}} Characteristics & Facts {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens-sapiens|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Adina eta espeziazio prozesua == {{sakontzeko|Giza eboluzio|Homo|Giza migrazio goiztiarrak == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] 2f8rbggp340k8s0wfdo0dzpl34fni1f 9984412 9984411 2024-11-28T20:57:28Z Theklan 336 /* Adina eta espeziazio prozesua */ 9984412 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Existitzen diren giza populazioak subespezieetan banatu izan dira historikoki, baina 1980ko hamarkadaz geroztik existitzen diren talde guztiak espezie bakar batean batzeko joera dute, ''H. sapiens'', subespezieetan banatzea erabat saihestuz<ref>{{Erreferentzia|izena=John Wendell|abizena=Bailey|izenburua=The Mammals of Virginia: An Account of the Furred Animals of Land and Sea Know to Exist in this Commonwealth, with a List of Fossil Mammals from Virginia|argitaletxea=Williams Printing|hizkuntza=en|data=1946|url=https://books.google.com/books?id=y3AxAAAAMAAJ|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=E. Raymond|abizena=Hall|izenburua=Zoological Subspecies of Man at the Peace Table|orrialdeak=358|data=1946-11|url=https://academic.oup.com/jmammal/article-abstract/27/4/358/1251712?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=Journal of Mammalogy|alea=4|zenbakia=27|issn=0022-2372|doi=10.2307/1375342|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Grzimek|izenburua=Grzimek's Animal Life Encyclopedia: Mammals I-IV|argitaletxea=Van Nostrand Reinhold Company|hizkuntza=en|data=1972|url=https://books.google.com/books?id=ZHNMAQAAIAAJ|isbn=978-0-442-78478-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Iturri batzuek neandertalak (''[[Neandertal|H. neanderthalensis]]'') azpiespezie gisa (''H. sapiens neanderthalensis'') erakusten dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Hublin|izenburua=The origin of Neandertals|orrialdeak=16022–16027|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0904119106|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|pmid=19805257|pmc=PMC2752594|doi=10.1073/pnas.0904119106|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Katerina|abizena=Harvati|izenburua=Neanderthal taxonomy reconsidered: Implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences|orrialdeak=1147–1152|abizena2=Frost|abizena3=McNulty|izena2=Stephen R.|izena3=Kieran P.|data=2004-02-03|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0308085100|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=101|pmid=14745010|pmc=PMC337021|doi=10.1073/pnas.0308085100|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era berean, ''[[H. rhodesiensis]]'' espezieko espezie aurkituak subespezie gisa sailkatu dituzte batzuek (''H. sapiens rhodesiensis''), nahiz eta oraindik ohikoagoa den azken bi horiek ''Homo'' generoaren barruan espezie banandu gisa tratatzea, ''H. sapiens'' espeziearen barruan azpiespezie gisa tratatzea baino. Gizaki guztiak ''H. sapiens sapiens'' subespeziearen parte direla uste da, eta izendapen hori eztabaidagai izan da, normalean ez baitzaio subespezie bati subespezie kategoria bat esleitzen, subespezie ezberdin ugari daudela frogatzen duten frogak egon ezean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Homo sapiens sapiens {{!}} Characteristics & Facts {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens-sapiens|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Adina eta espeziazio prozesua == {{sakontzeko|Giza eboluzio|Homo|Giza migrazio goiztiarrak}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] ge9ak3r0aln3w4tawre0myxpscl4yak 9984413 9984412 2024-11-28T20:58:21Z Theklan 336 /* Adina eta espeziazio prozesua */ 9984413 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Existitzen diren giza populazioak subespezieetan banatu izan dira historikoki, baina 1980ko hamarkadaz geroztik existitzen diren talde guztiak espezie bakar batean batzeko joera dute, ''H. sapiens'', subespezieetan banatzea erabat saihestuz<ref>{{Erreferentzia|izena=John Wendell|abizena=Bailey|izenburua=The Mammals of Virginia: An Account of the Furred Animals of Land and Sea Know to Exist in this Commonwealth, with a List of Fossil Mammals from Virginia|argitaletxea=Williams Printing|hizkuntza=en|data=1946|url=https://books.google.com/books?id=y3AxAAAAMAAJ|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=E. Raymond|abizena=Hall|izenburua=Zoological Subspecies of Man at the Peace Table|orrialdeak=358|data=1946-11|url=https://academic.oup.com/jmammal/article-abstract/27/4/358/1251712?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=Journal of Mammalogy|alea=4|zenbakia=27|issn=0022-2372|doi=10.2307/1375342|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Grzimek|izenburua=Grzimek's Animal Life Encyclopedia: Mammals I-IV|argitaletxea=Van Nostrand Reinhold Company|hizkuntza=en|data=1972|url=https://books.google.com/books?id=ZHNMAQAAIAAJ|isbn=978-0-442-78478-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Iturri batzuek neandertalak (''[[Neandertal|H. neanderthalensis]]'') azpiespezie gisa (''H. sapiens neanderthalensis'') erakusten dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Hublin|izenburua=The origin of Neandertals|orrialdeak=16022–16027|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0904119106|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|pmid=19805257|pmc=PMC2752594|doi=10.1073/pnas.0904119106|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Katerina|abizena=Harvati|izenburua=Neanderthal taxonomy reconsidered: Implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences|orrialdeak=1147–1152|abizena2=Frost|abizena3=McNulty|izena2=Stephen R.|izena3=Kieran P.|data=2004-02-03|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0308085100|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=101|pmid=14745010|pmc=PMC337021|doi=10.1073/pnas.0308085100|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era berean, ''[[H. rhodesiensis]]'' espezieko espezie aurkituak subespezie gisa sailkatu dituzte batzuek (''H. sapiens rhodesiensis''), nahiz eta oraindik ohikoagoa den azken bi horiek ''Homo'' generoaren barruan espezie banandu gisa tratatzea, ''H. sapiens'' espeziearen barruan azpiespezie gisa tratatzea baino. Gizaki guztiak ''H. sapiens sapiens'' subespeziearen parte direla uste da, eta izendapen hori eztabaidagai izan da, normalean ez baitzaio subespezie bati subespezie kategoria bat esleitzen, subespezie ezberdin ugari daudela frogatzen duten frogak egon ezean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Homo sapiens sapiens {{!}} Characteristics & Facts {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens-sapiens|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Adina eta espeziazio prozesua == {{sakontzeko|Giza eboluzio|Homo|Giza migrazio goiztiarrak}} === ''H. erectus''etik eboluzioa === {{sakontzeko|Homo ergaster|Homo antecessor|Homo heidelbergensis|Homo rhodesiensis|Acheul aldi}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] awqmj730thov0ljb9kimozqqlxen7y6 9984416 9984413 2024-11-28T21:01:49Z Theklan 336 /* ''H. erectus''etik eboluzioa */ 9984416 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Existitzen diren giza populazioak subespezieetan banatu izan dira historikoki, baina 1980ko hamarkadaz geroztik existitzen diren talde guztiak espezie bakar batean batzeko joera dute, ''H. sapiens'', subespezieetan banatzea erabat saihestuz<ref>{{Erreferentzia|izena=John Wendell|abizena=Bailey|izenburua=The Mammals of Virginia: An Account of the Furred Animals of Land and Sea Know to Exist in this Commonwealth, with a List of Fossil Mammals from Virginia|argitaletxea=Williams Printing|hizkuntza=en|data=1946|url=https://books.google.com/books?id=y3AxAAAAMAAJ|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=E. Raymond|abizena=Hall|izenburua=Zoological Subspecies of Man at the Peace Table|orrialdeak=358|data=1946-11|url=https://academic.oup.com/jmammal/article-abstract/27/4/358/1251712?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=Journal of Mammalogy|alea=4|zenbakia=27|issn=0022-2372|doi=10.2307/1375342|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Grzimek|izenburua=Grzimek's Animal Life Encyclopedia: Mammals I-IV|argitaletxea=Van Nostrand Reinhold Company|hizkuntza=en|data=1972|url=https://books.google.com/books?id=ZHNMAQAAIAAJ|isbn=978-0-442-78478-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Iturri batzuek neandertalak (''[[Neandertal|H. neanderthalensis]]'') azpiespezie gisa (''H. sapiens neanderthalensis'') erakusten dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Hublin|izenburua=The origin of Neandertals|orrialdeak=16022–16027|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0904119106|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|pmid=19805257|pmc=PMC2752594|doi=10.1073/pnas.0904119106|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Katerina|abizena=Harvati|izenburua=Neanderthal taxonomy reconsidered: Implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences|orrialdeak=1147–1152|abizena2=Frost|abizena3=McNulty|izena2=Stephen R.|izena3=Kieran P.|data=2004-02-03|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0308085100|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=101|pmid=14745010|pmc=PMC337021|doi=10.1073/pnas.0308085100|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era berean, ''[[H. rhodesiensis]]'' espezieko espezie aurkituak subespezie gisa sailkatu dituzte batzuek (''H. sapiens rhodesiensis''), nahiz eta oraindik ohikoagoa den azken bi horiek ''Homo'' generoaren barruan espezie banandu gisa tratatzea, ''H. sapiens'' espeziearen barruan azpiespezie gisa tratatzea baino. Gizaki guztiak ''H. sapiens sapiens'' subespeziearen parte direla uste da, eta izendapen hori eztabaidagai izan da, normalean ez baitzaio subespezie bati subespezie kategoria bat esleitzen, subespezie ezberdin ugari daudela frogatzen duten frogak egon ezean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Homo sapiens sapiens {{!}} Characteristics & Facts {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens-sapiens|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Adina eta espeziazio prozesua == {{sakontzeko|Giza eboluzio|Homo|Giza migrazio goiztiarrak}} === ''H. erectus''etik eboluzioa === {{sakontzeko|Homo ergaster|Homo antecessor|Homo heidelbergensis|Homo rhodesiensis|Acheul aldi}} === ''H. sapiens'' goiztiarra === {{sakontzeko|Erdi Paleolitoa|Mousteriar|Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|Homo sapiens idaltu}} == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] 8l2locjzgrgzl4g0mp5uh8neugxd0wu 9984545 9984416 2024-11-29T07:18:11Z Theklan 336 /* Adina eta espeziazio prozesua */ 9984545 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Homo sapiens sapiens (Fundort Jebel Irhoud Marokko).jpg|thumb|[[Hebel Irhoud]]eko ''Homo sapiens'' goiztiarraren berreraikitzea, orain dela 315.000 urteko datazioarekin.]] '''Gizaki anatomikoki modernoa'''<ref>{{Erreferentzia|izena=Doris V.|abizena=Nitecki|izenburua=Origins of Anatomically Modern Humans|argitaletxea=Springer Science & Business Media|hizkuntza=en|abizena2=Nitecki|izena2=Matthew H.|data=2013-11-11|url=https://books.google.com/books?id=tzb5BwAAQBAJ|isbn=978-1-4899-1507-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> edo '''gizaki moderno goiztiarra''' ''[[Homo sapiens]]'' (existitzen den [[Hominina]] espezie bakarra), gizaki garaikideetan ikusitako [[fenotipo]]en gamarekin [[Giza anatomia|anatomikoki]] koherentea dena, iraungitako [[giza espezie arkaiko]]etatik bereizteko erabiltzen diren terminoak dira. Bereizketa hori erabilgarria da, batez ere, [[Paleolito]]ko [[Europa]]n, adibidez, gizaki anatomikoki modernoak eta arkaikoak batera existitu ziren garai eta eskualdeetan. ''Homo sapiens''en aztarnarik zaharrenen artean daude [[Etiopia]]ko hego-mendebaldeko [[Omoko gizakiak|Omo-Kibish I]] aztarnategi arkeologikoan aurkitutakoak (duela 233.000<ref>{{Erreferentzia|izena=Céline M.|abizena=Vidal|izenburua=Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa|orrialdeak=579–583|hizkuntza=en|abizena2=Lane|abizena3=Asrat|abizena4=Barfod|abizena5=Mark|abizena6=Tomlinson|abizena7=Tadesse|abizena8=Yirgu|abizena9=Deino|izena2=Christine S.|izena3=Asfawossen|izena4=Dan N.|izena5=Darren F.|izena6=Emma L.|izena7=Amdemichael Zafu|izena8=Gezahegn|izena9=Alan|data=2022-01|url=https://www.nature.com/articles/s41586-021-04275-8|aldizkaria=Nature|alea=7894|zenbakia=601|issn=1476-4687|pmid=35022610|pmc=PMC8791829|doi=10.1038/s41586-021-04275-8|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 196.000 urte artekoak<ref>{{Erreferentzia|izena=Ashley S.|abizena=Hammond|izenburua=The Omo-Kibish I pelvis|orrialdeak=199–219|abizena2=Royer|abizena3=Fleagle|izena2=Danielle F.|izena3=John G.|data=2017-07-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047248416302706|aldizkaria=Journal of Human Evolution|zenbakia=108|issn=0047-2484|doi=10.1016/j.jhevol.2017.04.004|sartze-data=2024-11-28}}</ref>), [[Hegoafrika]]ko [[Florisbad]] aztarnategia (duela 259.000 urte ingurukoa) eta [[Maroko]]ko [[Jebel Irhoud]]ena (duela 315.000 urte ingurukoa). ''[[Homo]]'' generoko espezie iraungien artean daude ''[[Homo erectus]]''-a (duela 2 eta 0,1 milioi urte inguru existitu zena) eta beste espezie batzuk (autore batzuek ''H. sapiens''-aren edo ''H. erectus''-aren subespezietzat hartzen dituztenak). Antzinako ''H. erectus''-etik (edo ''[[Homo antecessor]]''-a bezalako bitarteko espezie batetik) aurrera ''H. sapiens''-a ekarri zuen leinuaren dibergentzia duela 500.000 urte inguru gertatu zela uste da. Lehen gizaki modernoen lehen ebidentzia fosilak duela 300.000 urte inguru agertu ziren Afrikan, eta gizaki modernoen arteko lehen zatiketa genetikoak, ebidentzia batzuen arabera, garai berekoak dira, gutxi gorabehera<ref>{{Erreferentzia|izena=Aurélien|abizena=Mounier|izenburua=Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species|orrialdeak=3406|hizkuntza=en|abizena2=Mirazón Lahr|izena2=Marta|data=2019-09-10|url=https://www.nature.com/articles/s41467-019-11213-w|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=10|issn=2041-1723|pmid=31506422|pmc=PMC6736881|doi=10.1038/s41467-019-11213-w|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Eleanor M. L.|abizena=Scerri|izenburua=Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?|orrialdeak=582–594|hizkuntza=English|abizena2=Thomas|abizena3=Manica|abizena4=Gunz|abizena5=Stock|abizena6=Stringer|abizena7=Grove|abizena8=Groucutt|abizena9=Timmermann|izena2=Mark G.|izena3=Andrea|izena4=Philipp|izena5=Jay T.|izena6=Chris|izena7=Matt|izena8=Huw S.|izena9=Axel|data=2018-08-01|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0169534718301174|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=8|zenbakia=33|issn=0169-5347|pmid=30007846|pmc=PMC6092560|doi=10.1016/j.tree.2018.05.005|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Neubauer|izenburua=The evolution of modern human brain shape|orrialdeak=eaao5961|abizena2=Hublin|abizena3=Gunz|izena2=Jean-Jacques|izena3=Philipp|data=2018-01-24|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aao5961|aldizkaria=Science Advances|alea=1|zenbakia=4|pmid=29376123|pmc=PMC5783678|doi=10.1126/sciadv.aao5961|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Carina M.|abizena=Schlebusch|izenburua=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|orrialdeak=652–655|abizena2=Malmström|abizena3=Günther|abizena4=Sjödin|abizena5=Coutinho|abizena6=Edlund|abizena7=Munters|abizena8=Vicente|abizena9=Steyn|izena2=Helena|izena3=Torsten|izena4=Per|izena5=Alexandra|izena6=Hanna|izena7=Arielle R.|izena8=Mário|izena9=Maryna|data=2017-11-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aao6266|aldizkaria=Science|alea=6363|zenbakia=358|doi=10.1126/science.aao6266|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Jakina da [[Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|gizaki arkaikoen eta gizaki modernoen arteko nahasketa]] iraunkorra gertatu zela, bai Afrikan, bai ([[Gizaki modernoen arestiko afrikar jatorria|Afrikatik kanpo berriki hedatu ondoren]]) Eurasian, duela 100.000 eta 30.000 urte bitartean<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Harrod|izenburua=Harrod (2014) Suppl File Table 1 mtDNA language myth Database rev May 17 2019.doc|url=https://www.academia.edu/34411084|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Izena eta taxonomia == ''Homo sapiens'' [[Nomenklatura binomial|izen binomiala]] [[Lineo]]k asmatu zuen [[Systema Naturae|1758an]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Carl von|abizena=Linné|izenburua=Caroli Linnæi Systema naturæ. Regnum animale|argitaletxea=Sumptibus Guilielmi Engelmann|abizena2=Linné|abizena3=Gesellschaft|izena2=Carl von|izena3=Deutsche Zoologische|data=1894|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/80764#page/28/mode/1up|edizioa=Editio decima, 1758, / cura Societatis Zoologicae Germanicae iterum edita|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Latinezko ''homō'' substantiboak (''hominis'' genitiboa) «gizakia» esan nahi du; ''sapiēns'' partizipioak, berriz, «zolia, jakintsua, zentzuduna». Hasiera batean, espeziea duela 300.000 eta 200.000 urte artean ''Homo'' generoaren barneko aitzindari batetik sortu zela pentsatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Clifton D.|abizena=Bryant|izenburua=Handbook of the sociology of death and dying|argitaletxea=Sage|data=2003|isbn=978-0-7619-2514-9|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Sailkapen morfologikoak —«anatomikoki modernoa»— arazo bat planteatzen zuen: ez zituen kontuan hartzen gaur egungo populazio batzuk. Hori dela eta, ''H. sapiens''en definizio bat iradoki da, leinuan ([[kladistika|kladistikoan]]) oinarritua, non ''H. sapiens''ek definizioz [[Neandertal|neandertalen]] leinuaren zatiketaren ondoren giza leinu modernoari egingo liokeen erreferentzia. Definizio kladistiko horrek ''H. sapiens''en adina 500.000 urte baino gehiagora zabalduko luke<ref>{{Erreferentzia|izena=Daniel E.|abizena=Lieberman|izenburua=The evolution and development of cranial form in Homo sapiens|orrialdeak=1134–1139|abizena2=McBratney|abizena3=Krovitz|izena2=Brandeis M.|izena3=Gail|data=2002-02-05|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.022440799|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=3|zenbakia=99|pmid=11805284|pmc=PMC122156|doi=10.1073/pnas.022440799|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Existitzen diren giza populazioak subespezieetan banatu izan dira historikoki, baina 1980ko hamarkadaz geroztik existitzen diren talde guztiak espezie bakar batean batzeko joera dute, ''H. sapiens'', subespezieetan banatzea erabat saihestuz<ref>{{Erreferentzia|izena=John Wendell|abizena=Bailey|izenburua=The Mammals of Virginia: An Account of the Furred Animals of Land and Sea Know to Exist in this Commonwealth, with a List of Fossil Mammals from Virginia|argitaletxea=Williams Printing|hizkuntza=en|data=1946|url=https://books.google.com/books?id=y3AxAAAAMAAJ|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=E. Raymond|abizena=Hall|izenburua=Zoological Subspecies of Man at the Peace Table|orrialdeak=358|data=1946-11|url=https://academic.oup.com/jmammal/article-abstract/27/4/358/1251712?redirectedFrom=fulltext|aldizkaria=Journal of Mammalogy|alea=4|zenbakia=27|issn=0022-2372|doi=10.2307/1375342|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Bernhard|abizena=Grzimek|izenburua=Grzimek's Animal Life Encyclopedia: Mammals I-IV|argitaletxea=Van Nostrand Reinhold Company|hizkuntza=en|data=1972|url=https://books.google.com/books?id=ZHNMAQAAIAAJ|isbn=978-0-442-78478-2|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Iturri batzuek neandertalak (''[[Neandertal|H. neanderthalensis]]'') azpiespezie gisa (''H. sapiens neanderthalensis'') erakusten dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=J. J.|abizena=Hublin|izenburua=The origin of Neandertals|orrialdeak=16022–16027|data=2009-09-22|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0904119106|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=38|zenbakia=106|pmid=19805257|pmc=PMC2752594|doi=10.1073/pnas.0904119106|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Katerina|abizena=Harvati|izenburua=Neanderthal taxonomy reconsidered: Implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences|orrialdeak=1147–1152|abizena2=Frost|abizena3=McNulty|izena2=Stephen R.|izena3=Kieran P.|data=2004-02-03|url=https://www.pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.0308085100|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=5|zenbakia=101|pmid=14745010|pmc=PMC337021|doi=10.1073/pnas.0308085100|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. Era berean, ''[[H. rhodesiensis]]'' espezieko espezie aurkituak subespezie gisa sailkatu dituzte batzuek (''H. sapiens rhodesiensis''), nahiz eta oraindik ohikoagoa den azken bi horiek ''Homo'' generoaren barruan espezie banandu gisa tratatzea, ''H. sapiens'' espeziearen barruan azpiespezie gisa tratatzea baino. Gizaki guztiak ''H. sapiens sapiens'' subespeziearen parte direla uste da, eta izendapen hori eztabaidagai izan da, normalean ez baitzaio subespezie bati subespezie kategoria bat esleitzen, subespezie ezberdin ugari daudela frogatzen duten frogak egon ezean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Homo sapiens sapiens {{!}} Characteristics & Facts {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens-sapiens|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>. == Adina eta espeziazio prozesua == {{sakontzeko|Giza eboluzio|Homo|Giza migrazio goiztiarrak}} === ''H. erectus''etik eboluzioa === {{sakontzeko|Homo ergaster|Homo antecessor|Homo heidelbergensis|Homo rhodesiensis|Acheul aldi}} === ''H. sapiens'' goiztiarra === {{sakontzeko|Erdi Paleolitoa|Mousteriar|Gizaki modernoen eta arkaikoen hibridazioak|Homo sapiens idaltu}} == Sakabanaketa eta gizaki arkaikoekin nahasketa == == Anatomia == === Modernitate anatomikoa === === Burezurraren anatomia === === Barailaren anatomia === === Eskeletoaren egitura === == Eboluzio berantiarra == == Portaera modernoa == === Adibideak === == ''Homo sapiens''en garapenaren abiadura == == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Gizakia]] [[Kategoria:Gizaki anatomikoki modernoak]] [[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]] 5yyodnsibls74g6iemtzzeqsl2khoek 0 1215709 9984406 2024-11-28T20:51:38Z Theklan 336 «[[Homo rhodesiensis]]» orrira birbideratua 9984406 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Homo rhodesiensis]] llfgyp2706p89gfgtxnomroz6rzhi5a 0 1215710 9984414 2024-11-28T20:59:21Z Oraina 42829 «[[Unión Navarra de Izquierdas]]» orrira birbideratua 9984414 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU[[Unión Navarra de Izquierdas]] ko6zpoupqt6ri8oexurpyisx3z48ufw 0 1215711 9984423 2024-11-28T21:19:16Z Wikimaribarre 88969 «[[:es:Special:Redirect/revision/161051475|Pepa Aurora]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984423 wikitext text/x-wiki '''Josefa Aurora Rodríguez Silvera''' ([[Agüimes]], [[Kanaria Handia]], [[1946|1946ko]] [[Uztailaren 23|uztailaren 23a]]) '''Pepa Aurora''' izenez ezaguna, maistra, idazlea, kontalaria, ipuingilea eta poeta da. Kanariar literaturan oinarritzen du bere lana., == Biografia == [[Kanaria Handia|Kanaria Handiko]] [[Agüimes|Aguimesen]] jaio zen 1946ko uztailaren 23an. Kanaria Handiko Las Palmaseko Irakasle Eskolan ikasi zuen, eta maistra lanetan aritu zen erretiroa hartu arte, 2005. urtean. 70eko hamarkadan hasi zen eskola kanariarraren aldeko maisu-mugimenduko kidetzat hartzen da. Irakasle lanetan hasi eta gutxira konturatu zen haurrei ez zitzaiela bere inguruarekin lotutako ezer irakasten, eta, horregatik, ipuinak eta poemak idaztea erabaki zuen, gero eskoletara eramateko. Hogeita hamar urte baino gehiago eman ditu haurrei [[Ipuin|ipuina]] eta [[poesia]] eramaten Kanarietako Artxipelagoan, [[Espainia|Espainiako]] gainerako lurraldeetan eta [[Latinoamerika|Latinoamerikan]], CIINOE Ahozko Narrazio Eszenikoko Katedra Iberoramerikar Ibiltariarekin izan duen loturari esker. Hainbat ipuin eta poema CDren egilea da, baita hainbat saiakera eta haurrentzako narratiba izenburu ugariren egilea ere. . Haren lanik garrantzitsuenen artean daude: ''Millo'' tierno, ''Papá Teide, Cuentos de misterio, brujas y miedos en un país sin luz, La isla de las ardillas, La lagartija escurridiza eta Los coquitos de mi Ingenio'', besteak beste. == Lanak == * ''Millo Tierno'', Las Palmas Kanaria Handikoa, Cofima, 1984. * ''Papá Teide'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 1985... * ''El Tayero'', Las Palmas Kanaria Handia, Edirca, 1987. * ''Cuentos de misterio, brujas y miedos en un país sin luz'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 1998. * ''Los coquitos de mi Ingenio'', Ayuntamiento de Ingenio, 1998. * ''Cuentos canarios para los más jóvenes'', La Laguna, ''Kanarietako'' Herri Kulturaren Zentroa, 1998. * ''Nuevos Cuentos y poesías por Pepa Aurora'' (Blas Sanchez Kanarietako Fundazioaren “Urrezko Asmamena 1999” saria), 1999 * ''Las islas de las ardillas'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2001. * ''Popó'': El escarabajo de las Dunas, La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2004. * ''Puipana'', Interseptem, 2004 * ''Marichucena'', Interseptem, 2004 * ''La Playa de las Marañuelas'', Interseptem, 2004 * ''La morena chipiripi'' y otros cuentos canarios, La Laguna, Centro de la Cultura Popular Canaria, 2005. * ''Cuentos Canarios para chinijos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2006. * ''La caja de las palabras'', Septem ediciones, 2006 * ''La Lagartija escurridiza'', Madril, Haurrentzako alfaguara, 2007 * ''Un barranco junto a tu casa'' (ed. elebiduna: "A ravine near your house"), La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2007. * ''Dos historias y un escenario'' Aguimesko Udala, 2008. * ''Tilila'', Septem ediciones, 2008 * ''El Monte de Las Brumas La Laguna,'' Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, ''La Laguna'', Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2009. * ''El Sapito Morín'', Maresia argitaletxea, 2009. * ''La isla de los colores'', , La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2009. * ''Cuentos para niños miedosos'', Maresia argitaletxea, 2010. * ''Historia de una flor'', Las Palmas de Gran Canaria, Anroart argitaletxea, 2010 * ''Juana Catalina, la última bruja de Canarias y sus descendientes en el siglo XXI y otros cuentos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2012. * ''Kaweca'', Anaya argitaletxea, 2012. * ''Las Montañas de azúcar,'' Anroart argitaletxea, 2013. * ''Pinceladas'', Maresia argitaletxea, 2013 * ''Olas y más olas'', Diego Pun argitaletxea, 2014. * ''Versos de Navidad'', Ipuinen etxea, 2015 * ''Cuentos de la tradición oral en Canarias. Misterio, brujas y miedos''.. La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2015. * ''El retorno de los lobos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2016. * ''Versos del derecho y del revés'', Diego Pun argitaletxea, 2016. * ''Cuentos de la tradición oral en Canarias para leer y contar'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2017. * ''Versos con chocolate'', Canarias E-book, 2017. * ''Voces del malpaís'', Diego Pun argitaletxea, 2017. * Berdinak eta desberdinak, Beginbook, 2018. * ''Los León y Castillo, dos hermanos soñadores'', Vegueta argitaletxea, 2018. * ''Aventuras y desventuras del Fray Antón'', Kanarietako Kultura Herrikoiaren Zentroa, 2020. == Saiakera == * ''El lenguaje creativo en la escuela: experiencia de una maestra'', Las Palmas de Gran Canaria, Anroart, 2008. * ''Literatura Infantil y Juvenil en Canarias. Apuntes para la historia'', 2012. == Sariak == * 1984, "Alhondiga", kopla onenaren saria. * 1985, "Memorial Anastasia del Pino", haurrentzako ipuinen lehen saria. * 1993, “Chamán”, Haurrentzako Ahozko Narrazio Eszenikoko Katedra Iberoamerikar Ibiltariak ematen duen sari nagusia. * 2008, “Garzón Céspedes esaera eta pentsamenduaren nazioarteko saria”, lehen saria. * 2008, “Garzón Céspedes mikrotestuaren aparteko saria”. * 2009, "Haurrentzako poesiako Nazioarteko Mikrofikzio Saria". * 2009, "Kultur merezimenduaren Telde saria". * 2010, "Añepa", Kanariarren ohorezko bastçoia, Solidaridad Canaria erakundeak emana. * 2011, "Arteen eta Letren Almendro Saria", bere ibilbide literarioa aitortzeko sari kulturala, "Arteen eta Letren Kolektiboak" emana, "V. Nazioarteko Literatura Topaketa 3 Orillas" antolatzeaz arduratzen dena. * 2018, "Tamaimos Saria", gaztelaniazko haur literaturan erreferente izateagatik. * 2020, "Arteen Zilarrezko Can", Kanaria Handiko Kabildoak emana. * 2021, “Rana Sariaren irabazlea”, Kanaria Handiko Uharteko Liburutegiak emana == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Bibliografia == * Hernández Tres, Dolores (2008), Guía de literatura infantil y juvenil, Cabildo de Gran Canaria, en (esteka hautsia ; ikus , eta azkena). == Kanpo estekak == * [http://www.todoingenio.com/pepaaurora/ Biobibliografia osoa hemen: Todoingenio.com] * [http://www.anroart.com/autores/136 Josefa Aurora Rodríguez Silvela Anroarten] * [https://web.archive.org/web/20130122023710/http://www.librosalfaguarainfantil.com/es/autor/pepa-aurora-rodriguez-silveira/ Erreferentzia biografikoa Alfaguaran] * [https://web.archive.org/web/20160306003147/http://asociacioncanariadeescritores.com/escritores-canarios/josefa-aurora-rodriguez-silvera/ Pepa Aurora Kanarietako Idazleen Elkartean] * [https://www.youtube.com/watch?v=-nAdiCa6Pbw Pepa Auroraren testuak Cantata bihurtzen dira (bideoa)] * [http://www.folkloredeingenio.com/btn-etnografia-folklore/104-2016/598-pepa-aurora-da-vergueenza-saber-que-los-ninos-terminan-el-bachiller-o-la-eso-sin-haber-leido-nunca-a-un-autor-canario.html Koruak eta Asmakizun Dantzak: Pepa Aurora: “Lotsa ematen du jakiteak haurrek Batxilergoa edo DBH bukatzen dutela egile kanariar bati inoiz irakurri gabe”. Las Palmas - Espainia, 2016ko uztailaren 11] * [http://www.gevic.net/info/contenidos/mostrar_contenidos.php?idcat=25&idcap=236&idcon=1158 Literatura (GEVIC) Gran Enciclopedia Virtual Islas Canarias: Haur literatura XX. mendearen amaieran. Kanarietako Gobernua] * Kanarietako emakume idazleen konstelazioa (Kanarietako Gobernua). [https://www3.gobiernodecanarias.org/medusa/ecoescuela/escritorascanarias/?p=148] * [https://educaciondesinquieta.wordpress.com/2021/04/01/pepa-aurora-si-el-nino-no-ama-la-naturaleza-no-la-quiere-y-no-la-defiende-el-mundo-se-acaba-muy-pronto-i/ Elkarrizketa Hezkuntza Desegonean]. * Elkarrizketa El Tirafondosen (Tamaimos). * [https://www.youtube.com/watch?v=9rWa0BkOUwE Elkarrizketa Teror telebistan.] [[Kategoria:Espainiako haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Kanariar idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] dm59fyv55m07ytjeml1f8hsw67bvkmp 9984424 9984423 2024-11-28T21:22:05Z Wikimaribarre 88969 9984424 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josefa Aurora Rodríguez Silvera''' ([[Agüimes]], [[Kanaria Handia]], [[1946|1946ko]] [[Uztailaren 23|uztailaren 23a]]) '''Pepa Aurora''' izenez ezaguna, maistra, idazlea, kontalaria, ipuingilea eta poeta da. Kanariar literaturan oinarritzen du bere lana., == Biografia == [[Kanaria Handia|Kanaria Handiko]] [[Agüimes|Aguimesen]] jaio zen 1946ko uztailaren 23an. Kanaria Handiko Las Palmaseko Irakasle Eskolan ikasi zuen, eta maistra lanetan aritu zen erretiroa hartu arte, 2005. urtean. 70eko hamarkadan hasi zen eskola kanariarraren aldeko maisu-mugimenduko kidetzat hartzen da. Irakasle lanetan hasi eta gutxira konturatu zen haurrei ez zitzaiela bere inguruarekin lotutako ezer irakasten, eta, horregatik, ipuinak eta poemak idaztea erabaki zuen, gero eskoletara eramateko. Hogeita hamar urte baino gehiago eman ditu haurrei [[Ipuin|ipuina]] eta [[poesia]] eramaten Kanarietako Artxipelagoan, [[Espainia|Espainiako]] gainerako lurraldeetan eta [[Latinoamerika|Latinoamerikan]], CIINOE Ahozko Narrazio Eszenikoko Katedra Iberoramerikar Ibiltariarekin izan duen loturari esker. Hainbat ipuin eta poema CDren egilea da, baita hainbat saiakera eta haurrentzako narratiba izenburu ugariren egilea ere. Haren lanik garrantzitsuenen artean daude: ''Millo'' tierno, ''Papá Teide, Cuentos de misterio, brujas y miedos en un país sin luz, La isla de las ardillas, La lagartija escurridiza eta Los coquitos de mi Ingenio'', besteak beste. == Lanak == * ''Millo Tierno'', Las Palmas Kanaria Handikoa, Cofima, 1984. * ''Papá Teide'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 1985... * ''El Tayero'', Las Palmas Kanaria Handia, Edirca, 1987. * ''Cuentos de misterio, brujas y miedos en un país sin luz'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 1998. * ''Los coquitos de mi Ingenio'', Ayuntamiento de Ingenio, 1998. * ''Cuentos canarios para los más jóvenes'', La Laguna, ''Kanarietako'' Herri Kulturaren Zentroa, 1998. * ''Nuevos Cuentos y poesías por Pepa Aurora'' (Blas Sanchez Kanarietako Fundazioaren “Urrezko Asmamena 1999” saria), 1999 * ''Las islas de las ardillas'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2001. * ''Popó'': El escarabajo de las Dunas, La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2004. * ''Puipana'', Interseptem, 2004 * ''Marichucena'', Interseptem, 2004 * ''La Playa de las Marañuelas'', Interseptem, 2004 * ''La morena chipiripi'' y otros cuentos canarios, La Laguna, Centro de la Cultura Popular Canaria, 2005. * ''Cuentos Canarios para chinijos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2006. * ''La caja de las palabras'', Septem ediciones, 2006 * ''La Lagartija escurridiza'', Madril, Haurrentzako alfaguara, 2007 * ''Un barranco junto a tu casa'' (ed. elebiduna: "A ravine near your house"), La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2007. * ''Dos historias y un escenario'' Aguimesko Udala, 2008. * ''Tilila'', Septem ediciones, 2008 * ''El Monte de Las Brumas La Laguna,'' Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, ''La Laguna'', Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2009. * ''El Sapito Morín'', Maresia argitaletxea, 2009. * ''La isla de los colores'', , La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2009. * ''Cuentos para niños miedosos'', Maresia argitaletxea, 2010. * ''Historia de una flor'', Las Palmas de Gran Canaria, Anroart argitaletxea, 2010 * ''Juana Catalina, la última bruja de Canarias y sus descendientes en el siglo XXI y otros cuentos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2012. * ''Kaweca'', Anaya argitaletxea, 2012. * ''Las Montañas de azúcar,'' Anroart argitaletxea, 2013. * ''Pinceladas'', Maresia argitaletxea, 2013 * ''Olas y más olas'', Diego Pun argitaletxea, 2014. * ''Versos de Navidad'', Ipuinen etxea, 2015 * ''Cuentos de la tradición oral en Canarias. Misterio, brujas y miedos''.. La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2015. * ''El retorno de los lobos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2016. * ''Versos del derecho y del revés'', Diego Pun argitaletxea, 2016. * ''Cuentos de la tradición oral en Canarias para leer y contar'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2017. * ''Versos con chocolate'', Canarias E-book, 2017. * ''Voces del malpaís'', Diego Pun argitaletxea, 2017. * Berdinak eta desberdinak, Beginbook, 2018. * ''Los León y Castillo, dos hermanos soñadores'', Vegueta argitaletxea, 2018. * ''Aventuras y desventuras del Fray Antón'', Kanarietako Kultura Herrikoiaren Zentroa, 2020. == Saiakera == * ''El lenguaje creativo en la escuela: experiencia de una maestra'', Las Palmas de Gran Canaria, Anroart, 2008. * ''Literatura Infantil y Juvenil en Canarias. Apuntes para la historia'', 2012. == Sariak == * 1984, "Alhondiga", kopla onenaren saria. * 1985, "Memorial Anastasia del Pino", haurrentzako ipuinen lehen saria. * 1993, “Chamán”, Haurrentzako Ahozko Narrazio Eszenikoko Katedra Iberoamerikar Ibiltariak ematen duen sari nagusia. * 2008, “Garzón Céspedes esaera eta pentsamenduaren nazioarteko saria”, lehen saria. * 2008, “Garzón Céspedes mikrotestuaren aparteko saria”. * 2009, "Haurrentzako poesiako Nazioarteko Mikrofikzio Saria". * 2009, "Kultur merezimenduaren Telde saria". * 2010, "Añepa", Kanariarren ohorezko bastçoia, Solidaridad Canaria erakundeak emana. * 2011, "Arteen eta Letren Almendro Saria", bere ibilbide literarioa aitortzeko sari kulturala, "Arteen eta Letren Kolektiboak" emana, "V. Nazioarteko Literatura Topaketa 3 Orillas" antolatzeaz arduratzen dena. * 2018, "Tamaimos Saria", gaztelaniazko haur literaturan erreferente izateagatik. * 2020, "Arteen Zilarrezko Can", Kanaria Handiko Kabildoak emana. * 2021, “Rana Sariaren irabazlea”, Kanaria Handiko Uharteko Liburutegiak emana == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Hernández Tres, Dolores (2008), Guía de literatura infantil y juvenil, Cabildo de Gran Canaria, en (esteka hautsia ; ikus , eta azkena). == Kanpo estekak == * [http://www.todoingenio.com/pepaaurora/ Biobibliografia osoa hemen: Todoingenio.com] * [http://www.anroart.com/autores/136 Josefa Aurora Rodríguez Silvela Anroarten] * [https://web.archive.org/web/20130122023710/http://www.librosalfaguarainfantil.com/es/autor/pepa-aurora-rodriguez-silveira/ Erreferentzia biografikoa Alfaguaran] * [https://web.archive.org/web/20160306003147/http://asociacioncanariadeescritores.com/escritores-canarios/josefa-aurora-rodriguez-silvera/ Pepa Aurora Kanarietako Idazleen Elkartean] * [https://www.youtube.com/watch?v=-nAdiCa6Pbw Pepa Auroraren testuak Cantata bihurtzen dira (bideoa)] * [http://www.folkloredeingenio.com/btn-etnografia-folklore/104-2016/598-pepa-aurora-da-vergueenza-saber-que-los-ninos-terminan-el-bachiller-o-la-eso-sin-haber-leido-nunca-a-un-autor-canario.html Koruak eta Asmakizun Dantzak: Pepa Aurora: “Lotsa ematen du jakiteak haurrek Batxilergoa edo DBH bukatzen dutela egile kanariar bati inoiz irakurri gabe”. Las Palmas - Espainia, 2016ko uztailaren 11] * [http://www.gevic.net/info/contenidos/mostrar_contenidos.php?idcat=25&idcap=236&idcon=1158 Literatura (GEVIC) Gran Enciclopedia Virtual Islas Canarias: Haur literatura XX. mendearen amaieran. Kanarietako Gobernua] * Kanarietako emakume idazleen konstelazioa (Kanarietako Gobernua). [https://www3.gobiernodecanarias.org/medusa/ecoescuela/escritorascanarias/?p=148] * [https://educaciondesinquieta.wordpress.com/2021/04/01/pepa-aurora-si-el-nino-no-ama-la-naturaleza-no-la-quiere-y-no-la-defiende-el-mundo-se-acaba-muy-pronto-i/ Elkarrizketa Hezkuntza Desegonean]. * Elkarrizketa El Tirafondosen (Tamaimos). * [https://www.youtube.com/watch?v=9rWa0BkOUwE Elkarrizketa Teror telebistan.] {{bizialdia|1946ko||Aurora, Pepa}} [[Kategoria:Espainiako haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Kanariar idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] 3h9cdm1zbeipxojl96y1a2p6qrs9n0h 9984685 9984424 2024-11-29T10:08:42Z Wikimaribarre 88969 9984685 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josefa Aurora Rodríguez Silvera''' ([[Agüimes]], [[Kanaria Handia]], [[1946|1946ko]] [[Uztailaren 23|uztailaren 23a]]) '''Pepa Aurora''' izenez ezaguna, [[maistra]], [[Idazle|idazlea]], [[Kontalari|kontalaria]], ipuingilea eta [[poeta]] da. Kanariar literaturan oinarritzen du bere lana.<ref>{{Erreferentzia|izena=Cristóbal Luis Nuez|abizena=García|izenburua=Pepa Aurora|hizkuntza=|data=2018-05-22|url=https://www3.gobiernodecanarias.org/medusa/ecoescuela/escritorascanarias/?p=148|aldizkaria=Constelación de escritoras canarias|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Biografia == [[Kanaria Handia|Kanaria Handiko]] [[Agüimes|Aguimesen]] jaio zen 1946ko uztailaren 23an. [[Las Palmas Kanaria Handikoa|Las Palmas Kanaria Handiko]] Irakasle Eskolan ikasi zuen, eta maistra lanetan aritu zen erretiroa hartu arte, 2005. urtean. 70eko hamarkadan hasi zen eskola kanariarraren aldeko maisu-mugimenduko kidetzat hartzen da. Irakasle lanetan hasi eta gutxira konturatu zen haurrei ez zitzaiela bere inguruarekin lotutako ezer irakasten, eta, horregatik, ipuinak eta poemak idaztea erabaki zuen, gero eskoletara eramateko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pepa Aurora, la guardiana de las palabras|hizkuntza=|data=2023-08-02|url=https://www.bibliotecadecanarias.org/video/pepa-aurora-la-guardiana-de-las-palabras|aldizkaria=Biblioteca de Canarias|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Hogeita hamar urte baino gehiago eman ditu haurrei [[Ipuin|ipuinak]] eta [[poesia|poesiak]] hurbiltzen Kanarietako Artxipelagoan, [[Espainia|Espainiako]] gainerako lurraldeetan eta [[Latinoamerika|Latinoamerikan]], CIINOE Ahozko Narrazio Eszenikoko Katedra Iberoramerikar Ibiltariarekin izan duen loturari esker. Hainbat ipuin eta poema CDren egilea da, baita hainbat saiakera eta haurrentzako narratiba izenburu ugariren egilea ere. Haren lanik garrantzitsuenen artean daude: ''Millo'' tierno, ''Papá Teide, Cuentos de misterio, brujas y miedos en un país sin luz, La isla de las ardillas, La lagartija escurridiza eta Los coquitos de mi Ingenio'', besteak beste.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pepa Aurora (Josefa Rodríguez Silvera)|hizkuntza=|url=https://portal.academiacanarialengua.org/archipielago-letras/pepa-aurora-josefa-rodriguez-silvera/|aldizkaria=Academia Canaria de la Lengua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Argitalpenak == * ''Millo Tierno'', Las Palmas Kanaria Handikoa, Cofima, 1984. * ''Papá Teide'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 1985... * ''El Tayero'', Las Palmas Kanaria Handia, Edirca, 1987. * ''Cuentos de misterio, brujas y miedos en un país sin luz'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 1998. * ''Los coquitos de mi Ingenio'', Ayuntamiento de Ingenio, 1998. * ''Cuentos canarios para los más jóvenes'', La Laguna, ''Kanarietako'' Herri Kulturaren Zentroa, 1998. * ''Nuevos Cuentos y poesías por Pepa Aurora'' (Blas Sanchez Kanarietako Fundazioaren “Urrezko Asmamena 1999” saria), 1999 * ''Las islas de las ardillas'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2001. * ''Popó'': El escarabajo de las Dunas, La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2004. * ''Puipana'', Interseptem, 2004 * ''Marichucena'', Interseptem, 2004 * ''La Playa de las Marañuelas'', Interseptem, 2004 * ''La morena chipiripi'' y otros cuentos canarios, La Laguna, Centro de la Cultura Popular Canaria, 2005. * ''Cuentos Canarios para chinijos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2006. * ''La caja de las palabras'', Septem ediciones, 2006 * ''La Lagartija escurridiza'', Madril, Haurrentzako alfaguara, 2007 * ''Un barranco junto a tu casa'' (ed. elebiduna: "A ravine near your house"), La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2007. * ''Dos historias y un escenario'' Aguimesko Udala, 2008. * ''Tilila'', Septem ediciones, 2008 * ''El Monte de Las Brumas La Laguna,'' Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, ''La Laguna'', Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2009. * ''El Sapito Morín'', Maresia argitaletxea, 2009. * ''La isla de los colores'', , La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2009. * ''Cuentos para niños miedosos'', Maresia argitaletxea, 2010. * ''Historia de una flor'', Las Palmas de Gran Canaria, Anroart argitaletxea, 2010 * ''Juana Catalina, la última bruja de Canarias y sus descendientes en el siglo XXI y otros cuentos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2012. * ''Kaweca'', Anaya argitaletxea, 2012. * ''Las Montañas de azúcar,'' Anroart argitaletxea, 2013. * ''Pinceladas'', Maresia argitaletxea, 2013 * ''Olas y más olas'', Diego Pun argitaletxea, 2014. * ''Versos de Navidad'', Ipuinen etxea, 2015 * ''Cuentos de la tradición oral en Canarias. Misterio, brujas y miedos''.. La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2015. * ''El retorno de los lobos'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2016. * ''Versos del derecho y del revés'', Diego Pun argitaletxea, 2016. * ''Cuentos de la tradición oral en Canarias para leer y contar'', La Laguna, Kanarietako Herri Kulturaren Zentroa, 2017. * ''Versos con chocolate'', Canarias E-book, 2017. * ''Voces del malpaís'', Diego Pun argitaletxea, 2017. * Berdinak eta desberdinak, Beginbook, 2018. * ''Los León y Castillo, dos hermanos soñadores'', Vegueta argitaletxea, 2018. * ''Aventuras y desventuras del Fray Antón'', Kanarietako Kultura Herrikoiaren Zentroa, 2020. == Saiakera == * ''El lenguaje creativo en la escuela: experiencia de una maestra'', Las Palmas de Gran Canaria, Anroart, 2008. * ''Literatura Infantil y Juvenil en Canarias. Apuntes para la historia'', 2012. == Sariak == Hainbat sari jaso ditu bere ibilbidean zehar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Anroart Ediciones|url=http://www.anroart.com/autores/136|aldizkaria=www.anroart.com|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * 1984, "Alhondiga", kopla onenaren saria. * 1985, "Memorial Anastasia del Pino", haurrentzako ipuinen lehen saria. * 1993, “Chamán”, Haurrentzako Ahozko Narrazio Eszenikoko Katedra Iberoamerikar Ibiltariak ematen duen sari nagusia. * 2008, “Garzón Céspedes esaera eta pentsamenduaren nazioarteko saria”, lehen saria. * 2008, “Garzón Céspedes mikrotestuaren aparteko saria”. * 2009, "Haurrentzako poesiako Nazioarteko Mikrofikzio Saria". * 2009, "Kultur merezimenduaren Telde saria". * 2010, "Añepa", Kanariarren ohorezko bastçoia, Solidaridad Canaria erakundeak emana. * 2011, "Arteen eta Letren Almendro Saria", bere ibilbide literarioa aitortzeko sari kulturala, "Arteen eta Letren Kolektiboak" emana, "V. Nazioarteko Literatura Topaketa 3 Orillas" antolatzeaz arduratzen dena. * 2018, "Tamaimos Saria", gaztelaniazko haur literaturan erreferente izateagatik. * 2020, "Arteen Zilarrezko Can", Kanaria Handiko Kabildoak emana. * 2021, “Rana Sariaren irabazlea”, Kanaria Handiko Uharteko Liburutegiak emana == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Hernández Tres, Dolores (2008), Guía de literatura infantil y juvenil, Cabildo de Gran Canaria, en (esteka hautsia ; ikus , eta azkena). == Kanpo estekak == * [http://www.todoingenio.com/pepaaurora/ Biobibliografia osoa hemen: Todoingenio.com] * [http://www.anroart.com/autores/136 Josefa Aurora Rodríguez Silvela Anroarten] * [https://web.archive.org/web/20130122023710/http://www.librosalfaguarainfantil.com/es/autor/pepa-aurora-rodriguez-silveira/ Erreferentzia biografikoa Alfaguaran] * [https://web.archive.org/web/20160306003147/http://asociacioncanariadeescritores.com/escritores-canarios/josefa-aurora-rodriguez-silvera/ Pepa Aurora Kanarietako Idazleen Elkartean] * [https://www.youtube.com/watch?v=-nAdiCa6Pbw Pepa Auroraren testuak Cantata bihurtzen dira (bideoa)] * [http://www.folkloredeingenio.com/btn-etnografia-folklore/104-2016/598-pepa-aurora-da-vergueenza-saber-que-los-ninos-terminan-el-bachiller-o-la-eso-sin-haber-leido-nunca-a-un-autor-canario.html Koruak eta Asmakizun Dantzak: Pepa Aurora: “Lotsa ematen du jakiteak haurrek Batxilergoa edo DBH bukatzen dutela egile kanariar bati inoiz irakurri gabe”. Las Palmas - Espainia, 2016ko uztailaren 11] * [http://www.gevic.net/info/contenidos/mostrar_contenidos.php?idcat=25&idcap=236&idcon=1158 Literatura (GEVIC) Gran Enciclopedia Virtual Islas Canarias: Haur literatura XX. mendearen amaieran. Kanarietako Gobernua] * Kanarietako emakume idazleen konstelazioa (Kanarietako Gobernua). [https://www3.gobiernodecanarias.org/medusa/ecoescuela/escritorascanarias/?p=148] * [https://educaciondesinquieta.wordpress.com/2021/04/01/pepa-aurora-si-el-nino-no-ama-la-naturaleza-no-la-quiere-y-no-la-defiende-el-mundo-se-acaba-muy-pronto-i/ Elkarrizketa Hezkuntza Desegonean]. * Elkarrizketa El Tirafondosen (Tamaimos). * [https://www.youtube.com/watch?v=9rWa0BkOUwE Elkarrizketa Teror telebistan.] {{bizialdia|1946ko||Aurora, Pepa}} [[Kategoria:Espainiako haur literaturako idazleak]] [[Kategoria:Kanariar idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] odiew6pg39hu9p5ml3fd01yscqjkur9 14 1215712 9984432 2024-11-28T21:29:24Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Venezuelarrak ideologia politikoaren arabera|Kontserbadoreak]] [[Kategoria:Kontserbadoreak herrialdearen arabera]]» 9984432 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Venezuelarrak ideologia politikoaren arabera|Kontserbadoreak]] [[Kategoria:Kontserbadoreak herrialdearen arabera]] n8x2wxz6mnx7osi90f6twil243k0vd7 14 1215713 9984433 2024-11-28T21:30:55Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} {{commonskat}} [[Kategoria:Venezuelako kristauak|Katolikoak]] [[Kategoria:Katolikoak herrialdearen arabera]]» 9984433 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} {{commonskat}} [[Kategoria:Venezuelako kristauak|Katolikoak]] [[Kategoria:Katolikoak herrialdearen arabera]] 75p9euwumxrue2xknbo1epbmldl3085 14 1215714 9984434 2024-11-28T21:32:24Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Venezuelarrak ideologia politikoaren arabera]] [[Kategoria:Antikomunistak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Antikomunismoa Venezuelan]]» 9984434 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Venezuelarrak ideologia politikoaren arabera]] [[Kategoria:Antikomunistak herrialdearen arabera]] [[Kategoria:Antikomunismoa Venezuelan]] 4471q14nvfp1jv68igejx8ogbwynacv 14 1215715 9984436 2024-11-28T21:34:36Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Venezuelarrak ideologia politikoaren arabera|L]] [[Kategoria:Liberalak herrialdearen arabera]]» 9984436 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Venezuelarrak ideologia politikoaren arabera|L]] [[Kategoria:Liberalak herrialdearen arabera]] gumtay2jtxi4sgh3jjkociwxb5zlb0h 14 1215716 9984437 2024-11-28T21:35:40Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Biografiak herrialdearen eta ideologia politikoaren arabera]]» 9984437 wikitext text/x-wiki {{CatAutoTOC}} [[Kategoria:Biografiak herrialdearen eta ideologia politikoaren arabera]] qdqgg63dl4jhyx7ptko4s3wyr1wr23e 0 1215717 9984446 2024-11-28T22:18:37Z Wikimaribarre 88969 «[[:es:Special:Redirect/revision/157408698|Pino Betancor Álvarez]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984446 wikitext text/x-wiki '''Pino Betancor Alvarez''' ([[Madril]], [[1928|1928ko]] [[Maiatzaren 1|maiatzaren 1a]] -[[Las Palmas Kanaria Handikoa]], [[2003]]) poeta izan zen.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> [[Sevilla|Sevillan]] jaio zen, aita kanariarra zuela, baina madrildar gisa erregistratu zuten familia berehala hiri horretara joan zelako. [[Las Palmas Kanaria Handikoa|Las Palmas Kanaria Handian]] hil zen. Oso gaztetatik erakutsi zituen idazketarako, dantzarako, kanturako eta antzezpenerako zituen hainbat gaitasun artistiko. Hamazortzi urte bainoi ez zituela, bere aurkezpen literarioa egin zuen [[Madrilgo Ateneoa|Madrilgo Ateneoan]] “El extranjero” poema errezitatuz.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> 1950ean erabaki zuen uharteak lehen aldiz bisitatzea, [[Kanariak|kanariar]] jatorriko bere aitaren familia ezagutzeko. Bidaia horretan ezagutu zuen Jose Maria Millares Sall poeta, eta bi urte geroago ezkondu zen harekin.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> Madrilera joan ziren, [[Francoren diktadura|diktadurak]] senarrari egiten zizkion presioengatik. Han bizi izan ziren 1973an [[Las Palmas Kanaria Handikoa|Las Palmas Kanaria Handiko]] hirira behin betiko itzuli ziren arte. Ordutik, tokiko hainbat egunkari eta aldizkaritan kolaboratu zuen. 2003ko urtarrilaren 3an hil zen, 75 urte zituela. == Lanak == «Pino Betancor-en mundu lirikoa, forma eta erritmo klasikoetan adierazia, bere maitasun-gaiak eta sentsualtasun nabarmenak definitu zuten». Hasiera hasieratik adierazi zituen bere obraren bereizgarri izango ziren nortasun-ezaugarriak: errimaren, erritmoaren eta kadentziaren erabilera ezin hobea, lirika hunkigarri eta sentsuala, bere bizitzeko grina nabarmentzen zuen maitasun- eta erromantizismo-edukia.<ref>{{Cite web|izenburua=Publicaciones: Pino Betancor. Memoria Viva 1 - Publicación - Cabildo de Gran Canaria|url=http://www.tomasmorales.com/-/publicaciones-pino-betancor-memoria-viva-1|lana=www.tomasmorales.com|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> Bizitzarekiko maitasuna islatzen da haren poesia xume, hurbil eta hunkigarrian, eguneroko gertaerez, kezka sozialez, oroitzapenez, objektuez eta abarrez mintzo baita. === Argitaratutako liburuak === * ''Manantial de silencio.'' (1951). Las Palmas Kanaria Handikoa : Planas de poesía. * ''Las moradas terrestres.'' (1952).Las Palmas Kanaria Handikoa : Planas de poesía. * ''Cristal.'' (1956).Las Palmas Kanaria Handikoa Lezcano inprimategia * ''Los cantos diversos.'' (1956) * ''Los caminos perdidos.'' (1962).Las Palmas Kanaria Handikoa: [s.n.]. * ''Palabras para un año nuevo.'' (1977). Madril: Taller Ediciones JB. * ''Las oscuras violetas.'' (1987).Las Palmas Kanaria Handikoa : Alegranza. * ''Las playas vacías''.(1991). Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza. * ''Nada más que esa luz.'' (1995). Bartzelona: Café Central. * ''Luciérnagas.'' (2000).Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza: [Unibertsitatea], 2000. * ''Las dulces viejas cosas.'' (2001). Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza. El Museo Canario. * ''La memoria encendida : (poesia argitaragabea)''. (2003). Tenerife: Baile del Sol. * ''Pino Betancor'' [Soinu grabazioa]. (2003). Las Palmas Kanaria Handikoa. Kanaria Handiko Kabildoa * ''Poemas.'' (2004). Santa Cruz Tenerifekoa : InterSeptem. === Liburu argitaragabeak === * Canciones para un pueblo (1950-? ). * ''El alba'' detenida (1956-58). * ''Sonetos clandestinos a España'' (1955-70). * ''Dejad crecer la hierba'' (1983). === Lankidetzak === * Maupassanti omenaldia, Ed. Kol. Poesia planas, Las Palmas, 1950. * José María Millares senarrarekin batera, folkloreko eta Grancanariako nortasuneko gai klasiko batzuetan kolaboratu zuen, besteak beste, Campanas de ''Vegueta'' eta De ''belingo'' kantuekin. == Bibliografia == * Betancor Álvarez, Pino (1977). Palabras para un año nuevo. Taller Ediciones J.B. ISBN 84-7330-052-1.  * Franquelo, Rafael y Ramírez, Víctor, ed. (1976). Literatura canaria : Antología de textos [siglos XVI al XX]. Canarias: Imp.Pérez Galdós. p. 126.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Las moradas terrestres de Pino Betancor: poesía de los demás|izena1=José Luis|data=21 de noviembre de 1976|url=|kazeta=La Provincia (Las Palmas de Gran Canaria)|liburukia=|alea=|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Los caminos perdidos|izena1=A.|data=1963|url=|kazeta=Rev. Poesía Española|liburukia=|alea=|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Pino Betancor|izena1=Manuel|data=31 de octubre de 1987|url=|kazeta=Archipiélago literario, suplemento de Jornada (Santa Cruz de Tenerife)|liburukia=|alea=53|accessdate=}} * Hernández Quintana, Blanca (2003). ''Lunas de la voz ausente'' : (antología de escritoras canarias de la primera mitad del siglo XX). Tegueste: Baile del Sol.  * Hernández Quintana, Blanca (2004). ''Desde su ventana : antología de poetas canarios del Siglo XX.'' Madrid: La Palma.  * Hernández Quintana, Blanca (2008). Diccionario de escritoras canarias del siglo XX. Sta. Cruz de Tenerife: Idea. p. 51-57.  * Keefe Ugalde, Sharon (2007). En voz alta : las poetas de las generaciones de los 50 y los 70 : antología. Madrid: Hiperion. p. 229-245.  * La enciclopedia de la literatura canaria. La Laguna: Centro de la Cultura Popular Canaria. 2007. p. 216-219.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Palabras para un año nuevo|izena1=Luis|data=27 de diciembre de 1983|kazeta=La Provincia (Las Palmas de Gran Canaria)|liburukia=|alea=url=|accessdate=}} * Martinón, Miguel, ed. (2009). Poesía canaria contemporánea (1940-1990) : antología. Santa Cruz de Tenerife: Idea. p. 143-148.  * {{Cite aldizkari|izenburua=“Pino Betancor”, Los caminos perdidos|izena1=Sebastián de la|data=1962|url=|kazeta=Revista de Historia Canaria (Universidad de La Laguna)|liburukia=|alea=137-140|accessdate=}} * Nuez Caballero, Sebastián de la (1986). Poesía Canaria (1940-1984) Antología. Sta. Cruz de Tenerife: Interinsular Canaria. p. 160-164.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Las oscuras violetas entre el amor y la desesperanza|izena1=Sebastián de la|data=31 de octubre de 1987|url=|kazeta=Archipiélago literario, suplemento de Jornada (Santa Cruz de Tenerife)|liburukia=|alea=53|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Vida y pasión en la poesía de Pino Betancor|izena1=Sebastián de la|data=1988|url=http://anuariosatlanticos.casadecolon.com/index.php/aea/article/view/550/550|kazeta=Anuario de Estudios Atlánticos|liburukia=1|alea=34|accessdate=15 de octubre de 2016}} * Nuez Caballero, Sebastián de la (1993). Literatura canaria contemporánea. Las Palmas de Gran Canaria: Edirca. p. 126.  * Perfiles de Canarias. 10. Santa Cruz de Tenerife: Idea. 2005. ISBN 84-96505-26-X.  * Quintana, José (1970). 96 poetas de las Islas Canarias. Bilbao: Comunicación literaria de autores. p. 471-475.  * Rodríguez Padrón, Jorge (1992). Primer ensayo para un diccionario de la literatura en Canarias. Canarias: Viceconsejería de Cultura y Deportes. p. 50.  la chusa maria niño == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Espainiako idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] fln5cah6ei3m628x0c61t0jsoq3a6vt 9984447 9984446 2024-11-28T22:21:34Z Wikimaribarre 88969 9984447 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pino Betancor Alvarez''' ([[Madril]], [[1928|1928ko]] [[Maiatzaren 1|maiatzaren 1a]] -[[Las Palmas Kanaria Handikoa]], [[2003]]) poeta izan zen.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> [[Sevilla|Sevillan]] jaio zen, aita kanariarra zuela, baina madrildar gisa erregistratu zuten familia berehala hiri horretara joan zelako. [[Las Palmas Kanaria Handikoa|Las Palmas Kanaria Handian]] hil zen. Oso gaztetatik erakutsi zituen idazketarako, dantzarako, kanturako eta antzezpenerako zituen hainbat gaitasun artistiko. Hamazortzi urte bainoi ez zituela, bere aurkezpen literarioa egin zuen [[Madrilgo Ateneoa|Madrilgo Ateneoan]] “El extranjero” poema errezitatuz.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> 1950ean erabaki zuen uharteak lehen aldiz bisitatzea, [[Kanariak|kanariar]] jatorriko bere aitaren familia ezagutzeko. Bidaia horretan ezagutu zuen Jose Maria Millares Sall poeta, eta bi urte geroago ezkondu zen harekin.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> Madrilera joan ziren, [[Francoren diktadura|diktadurak]] senarrari egiten zizkion presioengatik. Han bizi izan ziren 1973an [[Las Palmas Kanaria Handikoa|Las Palmas Kanaria Handiko]] hirira behin betiko itzuli ziren arte. Ordutik, tokiko hainbat egunkari eta aldizkaritan kolaboratu zuen. 2003ko urtarrilaren 3an hil zen, 75 urte zituela. == Lanak == «Pino Betancor-en mundu lirikoa, forma eta erritmo klasikoetan adierazia, bere maitasun-gaiak eta sentsualtasun nabarmenak definitu zuten». Hasiera hasieratik adierazi zituen bere obraren bereizgarri izango ziren nortasun-ezaugarriak: errimaren, erritmoaren eta kadentziaren erabilera ezin hobea, lirika hunkigarri eta sentsuala, bere bizitzeko grina nabarmentzen zuen maitasun- eta erromantizismo-edukia.<ref>{{Cite web|izenburua=Publicaciones: Pino Betancor. Memoria Viva 1 - Publicación - Cabildo de Gran Canaria|url=http://www.tomasmorales.com/-/publicaciones-pino-betancor-memoria-viva-1|lana=www.tomasmorales.com|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> Bizitzarekiko maitasuna islatzen da haren poesia xume, hurbil eta hunkigarrian, eguneroko gertaerez, kezka sozialez, oroitzapenez, objektuez eta abarrez mintzo baita. === Argitaratutako liburuak === * ''Manantial de silencio.'' (1951). Las Palmas Kanaria Handikoa : Planas de poesía. * ''Las moradas terrestres.'' (1952).Las Palmas Kanaria Handikoa : Planas de poesía. * ''Cristal.'' (1956).Las Palmas Kanaria Handikoa Lezcano inprimategia * ''Los cantos diversos.'' (1956) * ''Los caminos perdidos.'' (1962).Las Palmas Kanaria Handikoa: [s.n.]. * ''Palabras para un año nuevo.'' (1977). Madril: Taller Ediciones JB. * ''Las oscuras violetas.'' (1987).Las Palmas Kanaria Handikoa : Alegranza. * ''Las playas vacías''.(1991). Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza. * ''Nada más que esa luz.'' (1995). Bartzelona: Café Central. * ''Luciérnagas.'' (2000).Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza: [Unibertsitatea], 2000. * ''Las dulces viejas cosas.'' (2001). Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza. El Museo Canario. * ''La memoria encendida : (poesia argitaragabea)''. (2003). Tenerife: Baile del Sol. * ''Pino Betancor'' [Soinu grabazioa]. (2003). Las Palmas Kanaria Handikoa. Kanaria Handiko Kabildoa * ''Poemas.'' (2004). Santa Cruz Tenerifekoa : InterSeptem. === Liburu argitaragabeak === * Canciones para un pueblo (1950-? ). * ''El alba'' detenida (1956-58). * ''Sonetos clandestinos a España'' (1955-70). * ''Dejad crecer la hierba'' (1983). === Lankidetzak === * Maupassanti omenaldia, Ed. Kol. Poesia planas, Las Palmas, 1950. * José María Millares senarrarekin batera, folkloreko eta Grancanariako nortasuneko gai klasiko batzuetan kolaboratu zuen, besteak beste, Campanas de ''Vegueta'' eta De ''belingo'' kantuekin. == Bibliografia == * Betancor Álvarez, Pino (1977). Palabras para un año nuevo. Taller Ediciones J.B. ISBN 84-7330-052-1.  * Franquelo, Rafael y Ramírez, Víctor, ed. (1976). Literatura canaria : Antología de textos [siglos XVI al XX]. Canarias: Imp.Pérez Galdós. p. 126.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Las moradas terrestres de Pino Betancor: poesía de los demás|izena1=José Luis|data=21 de noviembre de 1976|url=|kazeta=La Provincia (Las Palmas de Gran Canaria)|liburukia=|alea=|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Los caminos perdidos|izena1=A.|data=1963|url=|kazeta=Rev. Poesía Española|liburukia=|alea=|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Pino Betancor|izena1=Manuel|data=31 de octubre de 1987|url=|kazeta=Archipiélago literario, suplemento de Jornada (Santa Cruz de Tenerife)|liburukia=|alea=53|accessdate=}} * Hernández Quintana, Blanca (2003). ''Lunas de la voz ausente'' : (antología de escritoras canarias de la primera mitad del siglo XX). Tegueste: Baile del Sol.  * Hernández Quintana, Blanca (2004). ''Desde su ventana : antología de poetas canarios del Siglo XX.'' Madrid: La Palma.  * Hernández Quintana, Blanca (2008). Diccionario de escritoras canarias del siglo XX. Sta. Cruz de Tenerife: Idea. p. 51-57.  * Keefe Ugalde, Sharon (2007). En voz alta : las poetas de las generaciones de los 50 y los 70 : antología. Madrid: Hiperion. p. 229-245.  * La enciclopedia de la literatura canaria. La Laguna: Centro de la Cultura Popular Canaria. 2007. p. 216-219.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Palabras para un año nuevo|izena1=Luis|data=27 de diciembre de 1983|kazeta=La Provincia (Las Palmas de Gran Canaria)|liburukia=|alea=url=|accessdate=}} * Martinón, Miguel, ed. (2009). Poesía canaria contemporánea (1940-1990) : antología. Santa Cruz de Tenerife: Idea. p. 143-148.  * {{Cite aldizkari|izenburua=“Pino Betancor”, Los caminos perdidos|izena1=Sebastián de la|data=1962|url=|kazeta=Revista de Historia Canaria (Universidad de La Laguna)|liburukia=|alea=137-140|accessdate=}} * Nuez Caballero, Sebastián de la (1986). Poesía Canaria (1940-1984) Antología. Sta. Cruz de Tenerife: Interinsular Canaria. p. 160-164.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Las oscuras violetas entre el amor y la desesperanza|izena1=Sebastián de la|data=31 de octubre de 1987|url=|kazeta=Archipiélago literario, suplemento de Jornada (Santa Cruz de Tenerife)|liburukia=|alea=53|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Vida y pasión en la poesía de Pino Betancor|izena1=Sebastián de la|data=1988|url=http://anuariosatlanticos.casadecolon.com/index.php/aea/article/view/550/550|kazeta=Anuario de Estudios Atlánticos|liburukia=1|alea=34|accessdate=15 de octubre de 2016}} * Nuez Caballero, Sebastián de la (1993). Literatura canaria contemporánea. Las Palmas de Gran Canaria: Edirca. p. 126.  * Perfiles de Canarias. 10. Santa Cruz de Tenerife: Idea. 2005. ISBN 84-96505-26-X.  * Quintana, José (1970). 96 poetas de las Islas Canarias. Bilbao: Comunicación literaria de autores. p. 471-475.  * Rodríguez Padrón, Jorge (1992). Primer ensayo para un diccionario de la literatura en Canarias. Canarias: Viceconsejería de Cultura y Deportes. p. 50.  la chusa maria niño == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1928ko|2003ko|Betancor Alvarez, Pino}} [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Espainiako idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] 4g811rbyeu9swjojx7xzoc5lc7rnmx2 9984686 9984447 2024-11-29T10:10:20Z Wikimaribarre 88969 9984686 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pino Betancor Alvarez''' ([[Madril]], [[1928|1928ko]] [[Maiatzaren 1|maiatzaren 1a]] -[[Las Palmas Kanaria Handikoa]], [[2003]]) [[poeta]] izan zen.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> [[Sevilla|Sevillan]] jaio zen, aita kanariarra zuela, baina madrildar gisa erregistratu zuten familia berehala hiri horretara joan zelako. [[Las Palmas Kanaria Handikoa|Las Palmas Kanaria Handian]] hil zen. Oso gaztetatik erakutsi zituen idazketarako, dantzarako, kanturako eta antzezpenerako zituen hainbat gaitasun artistiko. Hamazortzi urte bainoi ez zituela, bere aurkezpen literarioa egin zuen [[Madrilgo Ateneoa|Madrilgo Ateneoan]] “El extranjero” poema errezitatuz.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> 1950ean erabaki zuen uharteak lehen aldiz bisitatzea, [[Kanariak|kanariar]] jatorriko bere aitaren familia ezagutzeko. Bidaia horretan ezagutu zuen Jose Maria Millares Sall poeta, eta bi urte geroago ezkondu zen harekin.<ref name="reina">{{Cite web|izenburua=Mujer y Cultura en Canarias|argitaletxea=Colectivo de Mujeres Canarias|orrialdeak=50-51|data=2010|url=http://www.gobiernodecanarias.org/opencms8/opencms/icigualdad/resources/documentacion/_mujer_cultura_canarias.pdf|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> Madrilera joan ziren, [[Francoren diktadura|diktadurak]] senarrari egiten zizkion presioengatik. Han bizi izan ziren 1973an [[Las Palmas Kanaria Handikoa|Las Palmas Kanaria Handiko]] hirira behin betiko itzuli ziren arte. Ordutik, tokiko hainbat egunkari eta aldizkaritan kolaboratu zuen. 2003ko urtarrilaren 3an hil zen, 75 urte zituela. == Lanak == «Pino Betancor-en mundu lirikoa, forma eta erritmo klasikoetan adierazia, bere maitasun-gaiak eta sentsualtasun nabarmenak definitu zuten». Hasiera hasieratik adierazi zituen bere obraren bereizgarri izango ziren nortasun-ezaugarriak: errimaren, erritmoaren eta kadentziaren erabilera ezin hobea, lirika hunkigarri eta sentsuala, bere bizitzeko grina nabarmentzen zuen maitasun- eta erromantizismo-edukia.<ref>{{Cite web|izenburua=Publicaciones: Pino Betancor. Memoria Viva 1 - Publicación - Cabildo de Gran Canaria|url=http://www.tomasmorales.com/-/publicaciones-pino-betancor-memoria-viva-1|lana=www.tomasmorales.com|accessdate=14 de octubre de 2016}}</ref> Bizitzarekiko maitasuna islatzen da haren poesia xume, hurbil eta hunkigarrian, eguneroko gertaerez, kezka sozialez, oroitzapenez, objektuez eta abarrez mintzo baita. === Argitaratutako liburuak === * ''Manantial de silencio.'' (1951). Las Palmas Kanaria Handikoa : Planas de poesía. * ''Las moradas terrestres.'' (1952).Las Palmas Kanaria Handikoa : Planas de poesía. * ''Cristal.'' (1956).Las Palmas Kanaria Handikoa Lezcano inprimategia * ''Los cantos diversos.'' (1956) * ''Los caminos perdidos.'' (1962).Las Palmas Kanaria Handikoa: [s.n.]. * ''Palabras para un año nuevo.'' (1977). Madril: Taller Ediciones JB. * ''Las oscuras violetas.'' (1987).Las Palmas Kanaria Handikoa : Alegranza. * ''Las playas vacías''.(1991). Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza. * ''Nada más que esa luz.'' (1995). Bartzelona: Café Central. * ''Luciérnagas.'' (2000).Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza: [Unibertsitatea], 2000. * ''Las dulces viejas cosas.'' (2001). Kanariak: Kultura eta Kirol Sailburuordetza. El Museo Canario. * ''La memoria encendida : (poesia argitaragabea)''. (2003). Tenerife: Baile del Sol. * ''Pino Betancor'' [Soinu grabazioa]. (2003). Las Palmas Kanaria Handikoa. Kanaria Handiko Kabildoa * ''Poemas.'' (2004). Santa Cruz Tenerifekoa : InterSeptem. === Liburu argitaragabeak === * Canciones para un pueblo (1950-? ). * ''El alba'' detenida (1956-58). * ''Sonetos clandestinos a España'' (1955-70). * ''Dejad crecer la hierba'' (1983). === Lankidetzak === * Maupassanti omenaldia, Ed. Kol. Poesia planas, Las Palmas, 1950. * José María Millares senarrarekin batera, folkloreko eta Grancanariako nortasuneko gai klasiko batzuetan kolaboratu zuen, besteak beste, Campanas de ''Vegueta'' eta De ''belingo'' kantuekin. == Bibliografia == * Betancor Álvarez, Pino (1977). Palabras para un año nuevo. Taller Ediciones J.B. ISBN 84-7330-052-1.  * Franquelo, Rafael y Ramírez, Víctor, ed. (1976). Literatura canaria : Antología de textos [siglos XVI al XX]. Canarias: Imp.Pérez Galdós. p. 126.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Las moradas terrestres de Pino Betancor: poesía de los demás|izena1=José Luis|data=21 de noviembre de 1976|url=|kazeta=La Provincia (Las Palmas de Gran Canaria)|liburukia=|alea=|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Los caminos perdidos|izena1=A.|data=1963|url=|kazeta=Rev. Poesía Española|liburukia=|alea=|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Pino Betancor|izena1=Manuel|data=31 de octubre de 1987|url=|kazeta=Archipiélago literario, suplemento de Jornada (Santa Cruz de Tenerife)|liburukia=|alea=53|accessdate=}} * Hernández Quintana, Blanca (2003). ''Lunas de la voz ausente'' : (antología de escritoras canarias de la primera mitad del siglo XX). Tegueste: Baile del Sol.  * Hernández Quintana, Blanca (2004). ''Desde su ventana : antología de poetas canarios del Siglo XX.'' Madrid: La Palma.  * Hernández Quintana, Blanca (2008). Diccionario de escritoras canarias del siglo XX. Sta. Cruz de Tenerife: Idea. p. 51-57.  * Keefe Ugalde, Sharon (2007). En voz alta : las poetas de las generaciones de los 50 y los 70 : antología. Madrid: Hiperion. p. 229-245.  * La enciclopedia de la literatura canaria. La Laguna: Centro de la Cultura Popular Canaria. 2007. p. 216-219.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Palabras para un año nuevo|izena1=Luis|data=27 de diciembre de 1983|kazeta=La Provincia (Las Palmas de Gran Canaria)|liburukia=|alea=url=|accessdate=}} * Martinón, Miguel, ed. (2009). Poesía canaria contemporánea (1940-1990) : antología. Santa Cruz de Tenerife: Idea. p. 143-148.  * {{Cite aldizkari|izenburua=“Pino Betancor”, Los caminos perdidos|izena1=Sebastián de la|data=1962|url=|kazeta=Revista de Historia Canaria (Universidad de La Laguna)|liburukia=|alea=137-140|accessdate=}} * Nuez Caballero, Sebastián de la (1986). Poesía Canaria (1940-1984) Antología. Sta. Cruz de Tenerife: Interinsular Canaria. p. 160-164.  * {{Cite aldizkari|izenburua=Las oscuras violetas entre el amor y la desesperanza|izena1=Sebastián de la|data=31 de octubre de 1987|url=|kazeta=Archipiélago literario, suplemento de Jornada (Santa Cruz de Tenerife)|liburukia=|alea=53|accessdate=}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Vida y pasión en la poesía de Pino Betancor|izena1=Sebastián de la|data=1988|url=http://anuariosatlanticos.casadecolon.com/index.php/aea/article/view/550/550|kazeta=Anuario de Estudios Atlánticos|liburukia=1|alea=34|accessdate=15 de octubre de 2016}} * Nuez Caballero, Sebastián de la (1993). Literatura canaria contemporánea. Las Palmas de Gran Canaria: Edirca. p. 126.  * Perfiles de Canarias. 10. Santa Cruz de Tenerife: Idea. 2005. ISBN 84-96505-26-X.  * Quintana, José (1970). 96 poetas de las Islas Canarias. Bilbao: Comunicación literaria de autores. p. 471-475.  * Rodríguez Padrón, Jorge (1992). Primer ensayo para un diccionario de la literatura en Canarias. Canarias: Viceconsejería de Cultura y Deportes. p. 50.  la chusa maria niño == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1928ko|2003ko|Betancor Alvarez, Pino}} [[Kategoria:Madrildarrak]] [[Kategoria:Gaztelaniazko idazleak]] [[Kategoria:XX. mendeko Espainiako idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] mieoezfgbjmt3suizq8nj2jb9h5hmxg 0 1215719 9984451 2024-11-28T22:30:30Z Ladymarion 4496 Fitxa sortu ingelesetik itzulita 9984451 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elsie Queen Nicholson''' (ezkon aurretik '''Myers''') (Londres, 1908ko azaroak 4 – Londres, 1992ko irailak 7) margolari eta oihal diseinatzaile britainiarra izan zen. == Biografia == Elsie Queen Myers Londresen jaio zen 1908ko azaroak 4an. Gurasoak izan ziren [[Leo Myers]] eleberrigilea eta Elsie Mellen Palmer (Ameriketan jaioa zena) eta 1910ean, beste alaba bat izan zuten: Eveleen.{{r|colorado}} Aitaren aldetik aiton-amonak [[Frederic W. H. Myers]] idazlea eta [[Eveleen Tennant Myers]] argazkilaria izan zituen eta amaren aldetik, aiton-amonak ziren [[William Jackson Palmer]] generala ([[Delaware]]ekoa) eta Mary "Queen" Palmer (ezkon aurretik Mellen), zeinengandik jaso zuen bigarren izena.{{r|cresswell}} Aita idazle eta artisten zirkulu ugaritan ibiltzen zen, [[Bloomsbury Group]] taldeko kide ziren: [[Frank Dobson]] eskultorearekin eta [[Cedric Morris]] margolariarekin. Leo Myers-ek bere buruaz beste egin zuen 1944ko apirilaren 7an [[barbituriko]] gaindosia hartuta.{{r|origo|cresswell}} 1931n, EQ Myers [[Christopher "Kit" Nicholson]] arkitektuarekin ezkondu zen ([[William Nicholson]] eta [[Mabel Pryde]] margolarien seme gazteena zena,{{r|light}} anaia [[Ben Nicholson]] zen eta arreba [[Nancy Nicholson]]) eta EQ Nicholson bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n EQ Nicholson eta bere umeak hasieran Yew Cottage-n ([[Cranborne Chase]], Dorset) bizi izan ziren,{{r|ccp|bingham}} eta 1941tik 1947ra, Alderholt Mill House etxean ([[Fordingbridge]], [[Hampshire]]).{{r|newhall|four}} Kit Nicholson 1948ko uztailak 28an hil zen, hegazkin planeatzaile baten istripuan jasotako zauriengaitk Italian.{{r|bingham|page=11}} EQ Nicholson Londresen hil zen 1992an.{{r|morph}} == Lana == EQ Nicholson [[Slade School of Fine Arts]] eskolan izan zen denbora labur batez, [[Henry Tonks]]en esku.{{r|ccp}} 1926an [[batik]] ikasi zuen Parisen{{cn|date=January 2024}} eta ondoren [[Marion Dorn]]en laguntzaile gisa lan egin zuen.{{r|npg2}} Alfonbrak ere diseinatu zituen.{{r|morph}} 20 urterekin familia etxe baten barrua diseinatu zuen Leckhampton Housen.{{r|npg2}} Ezkondu ostean, Nicholsondarrekin lan egin zuen, arkitektura [[modernista]]ren praktikan, non bere ikasle [[Hugh Casson]] eta haren emazte [[Margaret Casson]]en lan egiten zuten baita ere. EQ Nicholsonek Nicholson eraikinaren barrualdea diseinatu zuen [[London Gliding Club]]arentzat [[Dunstable]]n, 1936. urtean.{{r|morph}} 1936 eta 1950 artean, EQ Nicholsonek bere koinata Nancy Nicholsonekin egin zuen lan. Nancy Nicholsonek ordurako oihal diseinuak inprimatuak zituen bere anaia Ben Nicholson eta haren emazte [[Barbara Hepworth]]entzat, jabegoan zuen [[Poulk Press]] prentsan. EQ Nicholsonen garai hartako diseinuen artean zeuden: ''Black Goose'' (‘Antzar beltza’), 1936; ''Daisy'' (‘Txiribita’) eta ''Seaweed'' (‘Alga’), 1949. Diseinu hauetako batzuek gero Edinburgh Weavers-ek ('Edinburgeko ehungieleek') serigrafiatuak izan ziren.{{r|jackson}} Bere diseinu ezagunenetako bat ''Runner Bean'' (‘Leka’) zen, 1950 urte ingurukoa, eta Hugh Cassonek [[HMY Britannia]] errege itsasontzian erabili zuen{{r|npg}} eta baita Cole & Sonek eskuz inprimatutako horma paperetan.{{r|morph}} Manchesterreko [[Whitworth Art Gallery]] galeriaren artxiboan, EQ Nicholsonen irudi eta oihalak dituzte.{{r|imong}} Diseinu haietako batzuk oraindik saltzeko produzitzen dira. 1941etik hasita 15 urte inguruz, EQ Nicholsonek margolari gisa lan egin zuen, ''gouache'', argizari-arkatz eta ''collage'' teknikak erabiltzen zituen, miresten zuen [[Georges Braque]]ren estilora. 1950ean, erakusketa egin zuen, [[Peter Rose Pulham]]ekin (1910–1956) eta [[Keith Vaughan]]ekin (1912–1977) batera, Hanover Gallery galerian.{{r|morph}} Garai horretako lanak [[Tate]] galerian daude gaur egun,{{r|tate}} Cambridge-eko New Hall-eko Arte Bilduman{{r|newhall}} eta Londresko National Portrait Galleryn (‘Erretratuen Galeria Nazionalean’).{{r|npg}} Beste diseinatzaile eta artistekin konparatua izan zen, esate baterako, [[Edward Bawden]] (1903–1989) eta [[Eric Ravilious]] (1903–1942).{{r|npg2}} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} ==Bibliografia== * Louisa Creed. ''Memories of EQ and Eve'', with a memoir by Michael Gryspeerdt. York: [Quacks the Booklet Printer], [1994]. * Richard Morphet. ''E. Q. Nicholson, designer & painter''. London: Cygnet Press, 1990. * Richard Morphet. ''In memory of E. Q. Nicholson: service taken by the Reverend Peter Elvy, Chelsea Old Church, London November 4th 1992, E.Q.'s birthday''. [London?: the Nicholson Family?], 1992. ==Kanpoko loturak== *[http://www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw11402/Elsie-Queen-Nicholson-ne-Myers Erretratua Londresko Erretratuen Galeria Nazionalean] *[https://web.archive.org/web/20100528011200/http://www.coloradocollege.edu/library/SpecialCollections/Manuscript/EPalmer.html Colorado Collegeko Tutt liburutegian gordetako gutun pertsonalak] *[http://www.nationalarchives.gov.uk/accessions/1997/97digests/arts.htm Artxibategi Nazionala] *[http://sounds.bl.uk/View.aspx?item=021M-C0466X0101XX-1400V0.xml British Library-ko Soinu Artxiboa] {{bizialdia|1908ko|1992ko|Nicholson, EQ}} e7qrrookp2hjai33vic60ol8c0zdoh6 9984458 9984451 2024-11-28T23:02:29Z Ladymarion 4496 Erreferentizak zuzendu. 9984458 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elsie Queen Nicholson''' (ezkon aurretik '''Myers''') (Londres, 1908ko azaroak 4 – Londres, 1992ko irailak 7) margolari eta oihal diseinatzaile britainiarra izan zen. == Biografia == Elsie Queen Myers Londresen jaio zen 1908ko azaroak 4an. Gurasoak izan ziren [[Leo Myers]] eleberrigilea eta Elsie Mellen Palmer (Ameriketan jaioa zena) eta 1910ean, beste alaba bat izan zuten: Eveleen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wes|abizena=Blomster|izenburua=Colorado Springs|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.o003986|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Oxford Music Online}}</ref> Aitaren aldetik aiton-amonak [[Frederic W. H. Myers]] idazlea eta [[Eveleen Tennant Myers]] argazkilaria izan zituen eta amaren aldetik, aiton-amonak ziren [[William Jackson Palmer]] generala ([[Delaware]]ekoa) eta Mary "Queen" Palmer (ezkon aurretik Mellen), zeinengandik jaso zuen bigarren izena.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004-09-23|url=http://www.oxforddnb.com/view/article/35178|aldizkaria=The Oxford Dictionary of National Biography|editore-abizena=Matthew|editore-izena=H. C. G.|doi=10.1093/ref:odnb/35178|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aita idazle eta artisten zirkulu ugaritan ibiltzen zen, [[Bloomsbury Group]] taldeko kide ziren: [[Frank Dobson]] eskultorearekin eta [[Cedric Morris]] margolariarekin. Leo Myers-ek bere buruaz beste egin zuen 1944ko apirilaren 7an [[barbituriko]] gaindosia hartuta.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Caroline|abizena=Moorehead|izenburua=Iris Origo: marchesa of Val d'Orcia|argitaletxea=David R. Godine|data=2002|edizioa=1. AEB ed.|isbn=978-1-56792-183-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> 1931n, EQ Myers [[Christopher "Kit" Nicholson]] arkitektuarekin ezkondu zen ([[William Nicholson]] eta [[Mabel Pryde]] margolarien seme gazteena zena,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=In the shadow of the Chase {{!}} Dorset Life - The Dorset Magazine|hizkuntza=en-US|url=http://www.dorsetlife.co.uk/2010/11/in-the-shadow-of-the-chase/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> anaia [[Ben Nicholson]] zen eta arreba [[Nancy Nicholson]]) eta EQ Nicholson bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n EQ Nicholson eta bere umeak hasieran Yew Cottage-n ([[Cranborne Chase]], [[Dorset]]) bizi izan ziren,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Neil|abizena=Bingham|izenburua=Christopher Nicholson - RIBA Drawings Monographs No. 4|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1996-06-13|url=https://books.google.es/books?id=8xNQAAAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-85490-445-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 1941tik 1947ra, Alderholt Mill House etxean ([[Fordingbridge]], [[Hampshire]]).<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nicholsons: A Story of Four People and Their Designs : Ben Nicholson, 1894-1982, Nancy Nicholson, 1899-1977, Kit Nicholson, 1904-1948, E.Q. Nicholson, Born 1908|argitaletxea=York City Art Gallery|hizkuntza=en|data=1988|url=https://books.google.es/books?id=DjJJAQAAIAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-903281-06-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Kit Nicholson 1948ko uztailak 28an hil zen, hegazkin planeatzaile baten istripuan jasotako zauriengaitk Italian.<ref name=":2" /> EQ Nicholson Londresen hil zen 1992an.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Morphet|urtea=1992-09-13|izenburua=Obituary: E. Q. Nicholson|url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-e-q-nicholson-1551331.html|egunkaria=Independent}}</ref> == Lana == EQ Nicholson [[Slade School of Fine Arts]] eskolan izan zen denbora labur batez, [[Henry Tonks]]en esku.<ref name=":1" /> 1926an [[batik]] ikasi zuen Parisen eta ondoren [[Marion Dorn]]en laguntzaile gisa lan egin zuen.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mirror Mirror - Portrait 20 - National Portrait Gallery|url=https://www.npg.org.uk/whatson/exhibitions/2001/mirror-mirror-self-portraits-by-women-artists/portrait-20.php|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Alfonbrak ere diseinatu zituen.<ref name=":4" /> 20 urterekin familia etxe baten barrua diseinatu zuen Leckhampton Housen.<ref name=":5" /> Ezkondu ostean, Nicholsondarrekin lan egin zuen, arkitektura [[modernista]]ren praktikan, non bere ikasle [[Hugh Casson]] eta haren emazte [[Margaret Casson]]en lan egiten zuten baita ere. EQ Nicholsonek Nicholson eraikinaren barrualdea diseinatu zuen [[London Gliding Club]]arentzat [[Dunstable]]n, 1936. urtean.<ref name=":4" /> 1936 eta 1950 artean, EQ Nicholsonek bere koinata Nancy Nicholsonekin egin zuen lan. Nancy Nicholsonek ordurako oihal diseinuak inprimatuak zituen bere anaia Ben Nicholson eta haren emazte [[Barbara Hepworth]]entzat, jabegoan zuen [[Poulk Press]] prentsan. EQ Nicholsonen garai hartako diseinuen artean zeuden: ''Black Goose'' (‘Antzar beltza’), 1936; ''Daisy'' (‘Txiribita’) eta ''Seaweed'' (‘Alga’), 1949. Diseinu hauetako batzuek gero Edinburgh Weavers-ek ('Edinburgeko ehungieleek') serigrafiatuak izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lesley|abizena=Jackson|izenburua=Twentieth-Century Pattern Design|argitaletxea=Princeton Architectural Press|hizkuntza=en|data=2007-02-08|url=https://books.google.es/books?id=c93jEZwcfPoC&redir_esc=y|isbn=978-1-56898-712-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere diseinu ezagunenetako bat ''Runner Bean'' (‘Leka’) zen, 1950 urte ingurukoa, eta Hugh Cassonek [[HMY Britannia]] errege itsasontzian erabili zuen<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=E.Q. Nicholson - National Portrait Gallery|hizkuntza=en|url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp06470/elsie-queen-nicholson-nee-myers|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta baita Cole & Sonek eskuz inprimatutako horma paperetan.<ref name=":4" /> Manchesterreko [[Whitworth Art Gallery]] galeriaren artxiboan, EQ Nicholsonen irudi eta oihalak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Royal College of Art {{!}} Katharine Imong|data=2012-12-23|url=https://archive.ph/20121223110439/http://www.rca.ac.uk/Default.aspx?ContentID=513287&CategoryID=36646|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Diseinu haietako batzuk oraindik saltzeko produzitzen dira. 1941etik hasita 15 urte inguruz, EQ Nicholsonek margolari gisa lan egin zuen, ''gouache'', argizari-arkatz eta ''collage'' teknikak erabiltzen zituen, miresten zuen [[Georges Braque]]ren estilora. 1950ean, erakusketa egin zuen, [[Peter Rose Pulham]]ekin (1910–1956) eta [[Keith Vaughan]]ekin (1912–1977) batera, Hanover Gallery galerian.<ref name=":4" /> Garai horretako lanak [[Tate]] galerian daude gaur egun,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tate|izenburua=E.Q. Nicholson 1908–1992|hizkuntza=en-GB|url=https://www.tate.org.uk/art/artists/e-q-nicholson-2251|aldizkaria=Tate|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Cambridge-eko New Hall-eko Arte Bilduman<ref name=":3" /> eta Londresko National Portrait Galleryn (‘Erretratuen Galeria Nazionalean’).<ref name=":6" /> Beste diseinatzaile eta artistekin konparatua izan zen, esate baterako, [[Edward Bawden]] (1903–1989) eta [[Eric Ravilious]] (1903–1942).<ref name=":5" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == * Louisa Creed. ''Memories of EQ and Eve'', with a memoir by Michael Gryspeerdt. York: [Quacks the Booklet Printer], [1994]. * Richard Morphet. ''E. Q. Nicholson, designer & painter''. London: Cygnet Press, 1990. * Richard Morphet. ''In memory of E. Q. Nicholson: service taken by the Reverend Peter Elvy, Chelsea Old Church, London November 4th 1992, E.Q.'s birthday''. [London?: the Nicholson Family?], 1992. ==Kanpoko loturak== *[http://www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw11402/Elsie-Queen-Nicholson-ne-Myers Erretratua Londresko Erretratuen Galeria Nazionalean] *[https://web.archive.org/web/20100528011200/http://www.coloradocollege.edu/library/SpecialCollections/Manuscript/EPalmer.html Colorado Collegeko Tutt liburutegian gordetako gutun pertsonalak] *[http://www.nationalarchives.gov.uk/accessions/1997/97digests/arts.htm Artxibategi Nazionala] *[http://sounds.bl.uk/View.aspx?item=021M-C0466X0101XX-1400V0.xml British Library-ko Soinu Artxiboa] {{bizialdia|1908ko|1992ko|Nicholson, EQ}} 2n4useuspzgm8p9mjbu3zwrqbm9cd6q 9984700 9984458 2024-11-29T10:28:58Z Lainobeltz 56334 9984700 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elsie Queen Nicholson''' (ezkon aurretik '''Myers''') ([[Londres]], [[1908]]ko [[azaroaren 4]]a – [[Londres]], [[1992]]ko [[irailaren 7]]a) margolari eta oihal diseinatzaile britainiarra izan zen. == Biografia == Elsie Queen Myers Londresen jaio zen 1908ko azaroak 4an. Gurasoak izan ziren [[Leo Myers]] eleberrigilea eta Elsie Mellen Palmer (Ameriketan jaioa zena) eta 1910ean, beste alaba bat izan zuten: Eveleen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wes|abizena=Blomster|izenburua=Colorado Springs|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.o003986|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Oxford Music Online}}</ref> Aitaren aldetik aiton-amonak [[Frederic W. H. Myers]] idazlea eta [[Eveleen Tennant Myers]] argazkilaria izan zituen eta amaren aldetik, aiton-amonak ziren [[William Jackson Palmer]] generala ([[Delaware]]ekoa) eta Mary "Queen" Palmer (ezkon aurretik Mellen), zeinengandik jaso zuen bigarren izena.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004-09-23|url=http://www.oxforddnb.com/view/article/35178|aldizkaria=The Oxford Dictionary of National Biography|editore-abizena=Matthew|editore-izena=H. C. G.|doi=10.1093/ref:odnb/35178|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aita idazle eta artisten zirkulu ugaritan ibiltzen zen, [[Bloomsbury Group]] taldeko kide ziren: [[Frank Dobson]] eskultorearekin eta [[Cedric Morris]] margolariarekin. Leo Myers-ek bere buruaz beste egin zuen 1944ko apirilaren 7an [[barbituriko]] gaindosia hartuta.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Caroline|abizena=Moorehead|izenburua=Iris Origo: marchesa of Val d'Orcia|argitaletxea=David R. Godine|data=2002|edizioa=1. AEB ed.|isbn=978-1-56792-183-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> 1931n, EQ Myers [[Christopher "Kit" Nicholson]] arkitektuarekin ezkondu zen ([[William Nicholson]] eta [[Mabel Pryde]] margolarien seme gazteena zena,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=In the shadow of the Chase {{!}} Dorset Life - The Dorset Magazine|hizkuntza=en-US|url=http://www.dorsetlife.co.uk/2010/11/in-the-shadow-of-the-chase/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> anaia [[Ben Nicholson]] zen eta arreba [[Nancy Nicholson]]) eta EQ Nicholson bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n EQ Nicholson eta bere umeak hasieran Yew Cottage-n ([[Cranborne Chase]], [[Dorset]]) bizi izan ziren,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Neil|abizena=Bingham|izenburua=Christopher Nicholson - RIBA Drawings Monographs No. 4|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1996-06-13|url=https://books.google.es/books?id=8xNQAAAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-85490-445-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 1941tik 1947ra, Alderholt Mill House etxean ([[Fordingbridge]], [[Hampshire]]).<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nicholsons: A Story of Four People and Their Designs : Ben Nicholson, 1894-1982, Nancy Nicholson, 1899-1977, Kit Nicholson, 1904-1948, E.Q. Nicholson, Born 1908|argitaletxea=York City Art Gallery|hizkuntza=en|data=1988|url=https://books.google.es/books?id=DjJJAQAAIAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-903281-06-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Kit Nicholson 1948ko uztailak 28an hil zen, hegazkin planeatzaile baten istripuan jasotako zauriengaitk Italian.<ref name=":2" /> EQ Nicholson Londresen hil zen 1992an.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Morphet|urtea=1992-09-13|izenburua=Obituary: E. Q. Nicholson|url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-e-q-nicholson-1551331.html|egunkaria=Independent}}</ref> == Lana == EQ Nicholson [[Slade School of Fine Arts]] eskolan izan zen denbora labur batez, [[Henry Tonks]]en esku.<ref name=":1" /> 1926an [[batik]] ikasi zuen Parisen eta ondoren [[Marion Dorn]]en laguntzaile gisa lan egin zuen.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mirror Mirror - Portrait 20 - National Portrait Gallery|url=https://www.npg.org.uk/whatson/exhibitions/2001/mirror-mirror-self-portraits-by-women-artists/portrait-20.php|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Alfonbrak ere diseinatu zituen.<ref name=":4" /> 20 urterekin familia etxe baten barrua diseinatu zuen Leckhampton Housen.<ref name=":5" /> Ezkondu ostean, Nicholsondarrekin lan egin zuen, arkitektura [[modernista]]ren praktikan, non bere ikasle [[Hugh Casson]] eta haren emazte [[Margaret Casson]]en lan egiten zuten baita ere. EQ Nicholsonek Nicholson eraikinaren barrualdea diseinatu zuen [[London Gliding Club]]arentzat [[Dunstable]]n, 1936. urtean.<ref name=":4" /> 1936 eta 1950 artean, EQ Nicholsonek bere koinata Nancy Nicholsonekin egin zuen lan. Nancy Nicholsonek ordurako oihal diseinuak inprimatuak zituen bere anaia Ben Nicholson eta haren emazte [[Barbara Hepworth]]entzat, jabegoan zuen [[Poulk Press]] prentsan. EQ Nicholsonen garai hartako diseinuen artean zeuden: ''Black Goose'' (‘Antzar beltza’), 1936; ''Daisy'' (‘Txiribita’) eta ''Seaweed'' (‘Alga’), 1949. Diseinu hauetako batzuek gero Edinburgh Weavers-ek ('Edinburgeko ehungieleek') serigrafiatuak izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lesley|abizena=Jackson|izenburua=Twentieth-Century Pattern Design|argitaletxea=Princeton Architectural Press|hizkuntza=en|data=2007-02-08|url=https://books.google.es/books?id=c93jEZwcfPoC&redir_esc=y|isbn=978-1-56898-712-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere diseinu ezagunenetako bat ''Runner Bean'' (‘Leka’) zen, 1950 urte ingurukoa, eta Hugh Cassonek [[HMY Britannia]] errege itsasontzian erabili zuen<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=E.Q. Nicholson - National Portrait Gallery|hizkuntza=en|url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp06470/elsie-queen-nicholson-nee-myers|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta baita Cole & Sonek eskuz inprimatutako horma paperetan.<ref name=":4" /> Manchesterreko [[Whitworth Art Gallery]] galeriaren artxiboan, EQ Nicholsonen irudi eta oihalak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Royal College of Art {{!}} Katharine Imong|data=2012-12-23|url=https://archive.ph/20121223110439/http://www.rca.ac.uk/Default.aspx?ContentID=513287&CategoryID=36646|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Diseinu haietako batzuk oraindik saltzeko produzitzen dira. 1941etik hasita 15 urte inguruz, EQ Nicholsonek margolari gisa lan egin zuen, ''gouache'', argizari-arkatz eta ''collage'' teknikak erabiltzen zituen, miresten zuen [[Georges Braque]]ren estilora. 1950ean, erakusketa egin zuen, [[Peter Rose Pulham]]ekin (1910–1956) eta [[Keith Vaughan]]ekin (1912–1977) batera, Hanover Gallery galerian.<ref name=":4" /> Garai horretako lanak [[Tate]] galerian daude gaur egun,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tate|izenburua=E.Q. Nicholson 1908–1992|hizkuntza=en-GB|url=https://www.tate.org.uk/art/artists/e-q-nicholson-2251|aldizkaria=Tate|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Cambridge-eko New Hall-eko Arte Bilduman<ref name=":3" /> eta Londresko National Portrait Galleryn (‘Erretratuen Galeria Nazionalean’).<ref name=":6" /> Beste diseinatzaile eta artistekin konparatua izan zen, esate baterako, [[Edward Bawden]] (1903–1989) eta [[Eric Ravilious]] (1903–1942).<ref name=":5" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Bibliografia == * Louisa Creed. ''Memories of EQ and Eve'', with a memoir by Michael Gryspeerdt. York: [Quacks the Booklet Printer], [1994]. * Richard Morphet. ''E. Q. Nicholson, designer & painter''. London: Cygnet Press, 1990. * Richard Morphet. ''In memory of E. Q. Nicholson: service taken by the Reverend Peter Elvy, Chelsea Old Church, London November 4th 1992, E.Q.'s birthday''. [London?: the Nicholson Family?], 1992. ==Kanpo estekak== *[http://www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw11402/Elsie-Queen-Nicholson-ne-Myers Erretratua Londresko Erretratuen Galeria Nazionalean] *[https://web.archive.org/web/20100528011200/http://www.coloradocollege.edu/library/SpecialCollections/Manuscript/EPalmer.html Colorado Collegeko Tutt liburutegian gordetako gutun pertsonalak] *[http://www.nationalarchives.gov.uk/accessions/1997/97digests/arts.htm Artxibategi Nazionala] *[http://sounds.bl.uk/View.aspx?item=021M-C0466X0101XX-1400V0.xml British Library-ko Soinu Artxiboa] {{bizialdia|1908ko|1992ko|Nicholson, EQ}} ceflzu98xgybwme2fyn3pnpthl9508e 9984702 9984700 2024-11-29T10:29:17Z Lainobeltz 56334 /* Erreferentziak */ 9984702 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elsie Queen Nicholson''' (ezkon aurretik '''Myers''') ([[Londres]], [[1908]]ko [[azaroaren 4]]a – [[Londres]], [[1992]]ko [[irailaren 7]]a) margolari eta oihal diseinatzaile britainiarra izan zen. == Biografia == Elsie Queen Myers Londresen jaio zen 1908ko azaroak 4an. Gurasoak izan ziren [[Leo Myers]] eleberrigilea eta Elsie Mellen Palmer (Ameriketan jaioa zena) eta 1910ean, beste alaba bat izan zuten: Eveleen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wes|abizena=Blomster|izenburua=Colorado Springs|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.o003986|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Oxford Music Online}}</ref> Aitaren aldetik aiton-amonak [[Frederic W. H. Myers]] idazlea eta [[Eveleen Tennant Myers]] argazkilaria izan zituen eta amaren aldetik, aiton-amonak ziren [[William Jackson Palmer]] generala ([[Delaware]]ekoa) eta Mary "Queen" Palmer (ezkon aurretik Mellen), zeinengandik jaso zuen bigarren izena.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004-09-23|url=http://www.oxforddnb.com/view/article/35178|aldizkaria=The Oxford Dictionary of National Biography|editore-abizena=Matthew|editore-izena=H. C. G.|doi=10.1093/ref:odnb/35178|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aita idazle eta artisten zirkulu ugaritan ibiltzen zen, [[Bloomsbury Group]] taldeko kide ziren: [[Frank Dobson]] eskultorearekin eta [[Cedric Morris]] margolariarekin. Leo Myers-ek bere buruaz beste egin zuen 1944ko apirilaren 7an [[barbituriko]] gaindosia hartuta.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Caroline|abizena=Moorehead|izenburua=Iris Origo: marchesa of Val d'Orcia|argitaletxea=David R. Godine|data=2002|edizioa=1. AEB ed.|isbn=978-1-56792-183-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> 1931n, EQ Myers [[Christopher "Kit" Nicholson]] arkitektuarekin ezkondu zen ([[William Nicholson]] eta [[Mabel Pryde]] margolarien seme gazteena zena,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=In the shadow of the Chase {{!}} Dorset Life - The Dorset Magazine|hizkuntza=en-US|url=http://www.dorsetlife.co.uk/2010/11/in-the-shadow-of-the-chase/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> anaia [[Ben Nicholson]] zen eta arreba [[Nancy Nicholson]]) eta EQ Nicholson bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n EQ Nicholson eta bere umeak hasieran Yew Cottage-n ([[Cranborne Chase]], [[Dorset]]) bizi izan ziren,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Neil|abizena=Bingham|izenburua=Christopher Nicholson - RIBA Drawings Monographs No. 4|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1996-06-13|url=https://books.google.es/books?id=8xNQAAAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-85490-445-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 1941tik 1947ra, Alderholt Mill House etxean ([[Fordingbridge]], [[Hampshire]]).<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nicholsons: A Story of Four People and Their Designs : Ben Nicholson, 1894-1982, Nancy Nicholson, 1899-1977, Kit Nicholson, 1904-1948, E.Q. Nicholson, Born 1908|argitaletxea=York City Art Gallery|hizkuntza=en|data=1988|url=https://books.google.es/books?id=DjJJAQAAIAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-903281-06-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Kit Nicholson 1948ko uztailak 28an hil zen, hegazkin planeatzaile baten istripuan jasotako zauriengaitk Italian.<ref name=":2" /> EQ Nicholson Londresen hil zen 1992an.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Morphet|urtea=1992-09-13|izenburua=Obituary: E. Q. Nicholson|url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-e-q-nicholson-1551331.html|egunkaria=Independent}}</ref> == Lana == EQ Nicholson [[Slade School of Fine Arts]] eskolan izan zen denbora labur batez, [[Henry Tonks]]en esku.<ref name=":1" /> 1926an [[batik]] ikasi zuen Parisen eta ondoren [[Marion Dorn]]en laguntzaile gisa lan egin zuen.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mirror Mirror - Portrait 20 - National Portrait Gallery|url=https://www.npg.org.uk/whatson/exhibitions/2001/mirror-mirror-self-portraits-by-women-artists/portrait-20.php|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Alfonbrak ere diseinatu zituen.<ref name=":4" /> 20 urterekin familia etxe baten barrua diseinatu zuen Leckhampton Housen.<ref name=":5" /> Ezkondu ostean, Nicholsondarrekin lan egin zuen, arkitektura [[modernista]]ren praktikan, non bere ikasle [[Hugh Casson]] eta haren emazte [[Margaret Casson]]en lan egiten zuten baita ere. EQ Nicholsonek Nicholson eraikinaren barrualdea diseinatu zuen [[London Gliding Club]]arentzat [[Dunstable]]n, 1936. urtean.<ref name=":4" /> 1936 eta 1950 artean, EQ Nicholsonek bere koinata Nancy Nicholsonekin egin zuen lan. Nancy Nicholsonek ordurako oihal diseinuak inprimatuak zituen bere anaia Ben Nicholson eta haren emazte [[Barbara Hepworth]]entzat, jabegoan zuen [[Poulk Press]] prentsan. EQ Nicholsonen garai hartako diseinuen artean zeuden: ''Black Goose'' (‘Antzar beltza’), 1936; ''Daisy'' (‘Txiribita’) eta ''Seaweed'' (‘Alga’), 1949. Diseinu hauetako batzuek gero Edinburgh Weavers-ek ('Edinburgeko ehungieleek') serigrafiatuak izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lesley|abizena=Jackson|izenburua=Twentieth-Century Pattern Design|argitaletxea=Princeton Architectural Press|hizkuntza=en|data=2007-02-08|url=https://books.google.es/books?id=c93jEZwcfPoC&redir_esc=y|isbn=978-1-56898-712-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere diseinu ezagunenetako bat ''Runner Bean'' (‘Leka’) zen, 1950 urte ingurukoa, eta Hugh Cassonek [[HMY Britannia]] errege itsasontzian erabili zuen<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=E.Q. Nicholson - National Portrait Gallery|hizkuntza=en|url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp06470/elsie-queen-nicholson-nee-myers|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta baita Cole & Sonek eskuz inprimatutako horma paperetan.<ref name=":4" /> Manchesterreko [[Whitworth Art Gallery]] galeriaren artxiboan, EQ Nicholsonen irudi eta oihalak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Royal College of Art {{!}} Katharine Imong|data=2012-12-23|url=https://archive.ph/20121223110439/http://www.rca.ac.uk/Default.aspx?ContentID=513287&CategoryID=36646|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Diseinu haietako batzuk oraindik saltzeko produzitzen dira. 1941etik hasita 15 urte inguruz, EQ Nicholsonek margolari gisa lan egin zuen, ''gouache'', argizari-arkatz eta ''collage'' teknikak erabiltzen zituen, miresten zuen [[Georges Braque]]ren estilora. 1950ean, erakusketa egin zuen, [[Peter Rose Pulham]]ekin (1910–1956) eta [[Keith Vaughan]]ekin (1912–1977) batera, Hanover Gallery galerian.<ref name=":4" /> Garai horretako lanak [[Tate]] galerian daude gaur egun,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tate|izenburua=E.Q. Nicholson 1908–1992|hizkuntza=en-GB|url=https://www.tate.org.uk/art/artists/e-q-nicholson-2251|aldizkaria=Tate|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Cambridge-eko New Hall-eko Arte Bilduman<ref name=":3" /> eta Londresko National Portrait Galleryn (‘Erretratuen Galeria Nazionalean’).<ref name=":6" /> Beste diseinatzaile eta artistekin konparatua izan zen, esate baterako, [[Edward Bawden]] (1903–1989) eta [[Eric Ravilious]] (1903–1942).<ref name=":5" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30m}} == Bibliografia == * Louisa Creed. ''Memories of EQ and Eve'', with a memoir by Michael Gryspeerdt. York: [Quacks the Booklet Printer], [1994]. * Richard Morphet. ''E. Q. Nicholson, designer & painter''. London: Cygnet Press, 1990. * Richard Morphet. ''In memory of E. Q. Nicholson: service taken by the Reverend Peter Elvy, Chelsea Old Church, London November 4th 1992, E.Q.'s birthday''. [London?: the Nicholson Family?], 1992. ==Kanpo estekak== *[http://www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw11402/Elsie-Queen-Nicholson-ne-Myers Erretratua Londresko Erretratuen Galeria Nazionalean] *[https://web.archive.org/web/20100528011200/http://www.coloradocollege.edu/library/SpecialCollections/Manuscript/EPalmer.html Colorado Collegeko Tutt liburutegian gordetako gutun pertsonalak] *[http://www.nationalarchives.gov.uk/accessions/1997/97digests/arts.htm Artxibategi Nazionala] *[http://sounds.bl.uk/View.aspx?item=021M-C0466X0101XX-1400V0.xml British Library-ko Soinu Artxiboa] {{bizialdia|1908ko|1992ko|Nicholson, EQ}} nk5b1tf3piogtmt532apij4kbcn68ln 9984705 9984702 2024-11-29T10:29:32Z Lainobeltz 56334 /* Erreferentziak */ 9984705 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elsie Queen Nicholson''' (ezkon aurretik '''Myers''') ([[Londres]], [[1908]]ko [[azaroaren 4]]a – [[Londres]], [[1992]]ko [[irailaren 7]]a) margolari eta oihal diseinatzaile britainiarra izan zen. == Biografia == Elsie Queen Myers Londresen jaio zen 1908ko azaroak 4an. Gurasoak izan ziren [[Leo Myers]] eleberrigilea eta Elsie Mellen Palmer (Ameriketan jaioa zena) eta 1910ean, beste alaba bat izan zuten: Eveleen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wes|abizena=Blomster|izenburua=Colorado Springs|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.o003986|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Oxford Music Online}}</ref> Aitaren aldetik aiton-amonak [[Frederic W. H. Myers]] idazlea eta [[Eveleen Tennant Myers]] argazkilaria izan zituen eta amaren aldetik, aiton-amonak ziren [[William Jackson Palmer]] generala ([[Delaware]]ekoa) eta Mary "Queen" Palmer (ezkon aurretik Mellen), zeinengandik jaso zuen bigarren izena.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004-09-23|url=http://www.oxforddnb.com/view/article/35178|aldizkaria=The Oxford Dictionary of National Biography|editore-abizena=Matthew|editore-izena=H. C. G.|doi=10.1093/ref:odnb/35178|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aita idazle eta artisten zirkulu ugaritan ibiltzen zen, [[Bloomsbury Group]] taldeko kide ziren: [[Frank Dobson]] eskultorearekin eta [[Cedric Morris]] margolariarekin. Leo Myers-ek bere buruaz beste egin zuen 1944ko apirilaren 7an [[barbituriko]] gaindosia hartuta.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Caroline|abizena=Moorehead|izenburua=Iris Origo: marchesa of Val d'Orcia|argitaletxea=David R. Godine|data=2002|edizioa=1. AEB ed.|isbn=978-1-56792-183-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> 1931n, EQ Myers [[Christopher "Kit" Nicholson]] arkitektuarekin ezkondu zen ([[William Nicholson]] eta [[Mabel Pryde]] margolarien seme gazteena zena,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=In the shadow of the Chase {{!}} Dorset Life - The Dorset Magazine|hizkuntza=en-US|url=http://www.dorsetlife.co.uk/2010/11/in-the-shadow-of-the-chase/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> anaia [[Ben Nicholson]] zen eta arreba [[Nancy Nicholson]]) eta EQ Nicholson bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n EQ Nicholson eta bere umeak hasieran Yew Cottage-n ([[Cranborne Chase]], [[Dorset]]) bizi izan ziren,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Neil|abizena=Bingham|izenburua=Christopher Nicholson - RIBA Drawings Monographs No. 4|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1996-06-13|url=https://books.google.es/books?id=8xNQAAAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-85490-445-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 1941tik 1947ra, Alderholt Mill House etxean ([[Fordingbridge]], [[Hampshire]]).<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nicholsons: A Story of Four People and Their Designs : Ben Nicholson, 1894-1982, Nancy Nicholson, 1899-1977, Kit Nicholson, 1904-1948, E.Q. Nicholson, Born 1908|argitaletxea=York City Art Gallery|hizkuntza=en|data=1988|url=https://books.google.es/books?id=DjJJAQAAIAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-903281-06-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Kit Nicholson 1948ko uztailak 28an hil zen, hegazkin planeatzaile baten istripuan jasotako zauriengaitk Italian.<ref name=":2" /> EQ Nicholson Londresen hil zen 1992an.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Morphet|urtea=1992-09-13|izenburua=Obituary: E. Q. Nicholson|url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-e-q-nicholson-1551331.html|egunkaria=Independent}}</ref> == Lana == EQ Nicholson [[Slade School of Fine Arts]] eskolan izan zen denbora labur batez, [[Henry Tonks]]en esku.<ref name=":1" /> 1926an [[batik]] ikasi zuen Parisen eta ondoren [[Marion Dorn]]en laguntzaile gisa lan egin zuen.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mirror Mirror - Portrait 20 - National Portrait Gallery|url=https://www.npg.org.uk/whatson/exhibitions/2001/mirror-mirror-self-portraits-by-women-artists/portrait-20.php|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Alfonbrak ere diseinatu zituen.<ref name=":4" /> 20 urterekin familia etxe baten barrua diseinatu zuen Leckhampton Housen.<ref name=":5" /> Ezkondu ostean, Nicholsondarrekin lan egin zuen, arkitektura [[modernista]]ren praktikan, non bere ikasle [[Hugh Casson]] eta haren emazte [[Margaret Casson]]en lan egiten zuten baita ere. EQ Nicholsonek Nicholson eraikinaren barrualdea diseinatu zuen [[London Gliding Club]]arentzat [[Dunstable]]n, 1936. urtean.<ref name=":4" /> 1936 eta 1950 artean, EQ Nicholsonek bere koinata Nancy Nicholsonekin egin zuen lan. Nancy Nicholsonek ordurako oihal diseinuak inprimatuak zituen bere anaia Ben Nicholson eta haren emazte [[Barbara Hepworth]]entzat, jabegoan zuen [[Poulk Press]] prentsan. EQ Nicholsonen garai hartako diseinuen artean zeuden: ''Black Goose'' (‘Antzar beltza’), 1936; ''Daisy'' (‘Txiribita’) eta ''Seaweed'' (‘Alga’), 1949. Diseinu hauetako batzuek gero Edinburgh Weavers-ek ('Edinburgeko ehungieleek') serigrafiatuak izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lesley|abizena=Jackson|izenburua=Twentieth-Century Pattern Design|argitaletxea=Princeton Architectural Press|hizkuntza=en|data=2007-02-08|url=https://books.google.es/books?id=c93jEZwcfPoC&redir_esc=y|isbn=978-1-56898-712-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere diseinu ezagunenetako bat ''Runner Bean'' (‘Leka’) zen, 1950 urte ingurukoa, eta Hugh Cassonek [[HMY Britannia]] errege itsasontzian erabili zuen<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=E.Q. Nicholson - National Portrait Gallery|hizkuntza=en|url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp06470/elsie-queen-nicholson-nee-myers|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta baita Cole & Sonek eskuz inprimatutako horma paperetan.<ref name=":4" /> Manchesterreko [[Whitworth Art Gallery]] galeriaren artxiboan, EQ Nicholsonen irudi eta oihalak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Royal College of Art {{!}} Katharine Imong|data=2012-12-23|url=https://archive.ph/20121223110439/http://www.rca.ac.uk/Default.aspx?ContentID=513287&CategoryID=36646|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Diseinu haietako batzuk oraindik saltzeko produzitzen dira. 1941etik hasita 15 urte inguruz, EQ Nicholsonek margolari gisa lan egin zuen, ''gouache'', argizari-arkatz eta ''collage'' teknikak erabiltzen zituen, miresten zuen [[Georges Braque]]ren estilora. 1950ean, erakusketa egin zuen, [[Peter Rose Pulham]]ekin (1910–1956) eta [[Keith Vaughan]]ekin (1912–1977) batera, Hanover Gallery galerian.<ref name=":4" /> Garai horretako lanak [[Tate]] galerian daude gaur egun,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tate|izenburua=E.Q. Nicholson 1908–1992|hizkuntza=en-GB|url=https://www.tate.org.uk/art/artists/e-q-nicholson-2251|aldizkaria=Tate|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Cambridge-eko New Hall-eko Arte Bilduman<ref name=":3" /> eta Londresko National Portrait Galleryn (‘Erretratuen Galeria Nazionalean’).<ref name=":6" /> Beste diseinatzaile eta artistekin konparatua izan zen, esate baterako, [[Edward Bawden]] (1903–1989) eta [[Eric Ravilious]] (1903–1942).<ref name=":5" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Louisa Creed. ''Memories of EQ and Eve'', with a memoir by Michael Gryspeerdt. York: [Quacks the Booklet Printer], [1994]. * Richard Morphet. ''E. Q. Nicholson, designer & painter''. London: Cygnet Press, 1990. * Richard Morphet. ''In memory of E. Q. Nicholson: service taken by the Reverend Peter Elvy, Chelsea Old Church, London November 4th 1992, E.Q.'s birthday''. [London?: the Nicholson Family?], 1992. ==Kanpo estekak== *[http://www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw11402/Elsie-Queen-Nicholson-ne-Myers Erretratua Londresko Erretratuen Galeria Nazionalean] *[https://web.archive.org/web/20100528011200/http://www.coloradocollege.edu/library/SpecialCollections/Manuscript/EPalmer.html Colorado Collegeko Tutt liburutegian gordetako gutun pertsonalak] *[http://www.nationalarchives.gov.uk/accessions/1997/97digests/arts.htm Artxibategi Nazionala] *[http://sounds.bl.uk/View.aspx?item=021M-C0466X0101XX-1400V0.xml British Library-ko Soinu Artxiboa] {{bizialdia|1908ko|1992ko|Nicholson, EQ}} o0g02hu92srbwfv8tcvqjhhhj8tt48z 9984706 9984705 2024-11-29T10:29:57Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Erresuma Batuko margolariak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984706 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elsie Queen Nicholson''' (ezkon aurretik '''Myers''') ([[Londres]], [[1908]]ko [[azaroaren 4]]a – [[Londres]], [[1992]]ko [[irailaren 7]]a) margolari eta oihal diseinatzaile britainiarra izan zen. == Biografia == Elsie Queen Myers Londresen jaio zen 1908ko azaroak 4an. Gurasoak izan ziren [[Leo Myers]] eleberrigilea eta Elsie Mellen Palmer (Ameriketan jaioa zena) eta 1910ean, beste alaba bat izan zuten: Eveleen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wes|abizena=Blomster|izenburua=Colorado Springs|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.o003986|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Oxford Music Online}}</ref> Aitaren aldetik aiton-amonak [[Frederic W. H. Myers]] idazlea eta [[Eveleen Tennant Myers]] argazkilaria izan zituen eta amaren aldetik, aiton-amonak ziren [[William Jackson Palmer]] generala ([[Delaware]]ekoa) eta Mary "Queen" Palmer (ezkon aurretik Mellen), zeinengandik jaso zuen bigarren izena.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004-09-23|url=http://www.oxforddnb.com/view/article/35178|aldizkaria=The Oxford Dictionary of National Biography|editore-abizena=Matthew|editore-izena=H. C. G.|doi=10.1093/ref:odnb/35178|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aita idazle eta artisten zirkulu ugaritan ibiltzen zen, [[Bloomsbury Group]] taldeko kide ziren: [[Frank Dobson]] eskultorearekin eta [[Cedric Morris]] margolariarekin. Leo Myers-ek bere buruaz beste egin zuen 1944ko apirilaren 7an [[barbituriko]] gaindosia hartuta.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Caroline|abizena=Moorehead|izenburua=Iris Origo: marchesa of Val d'Orcia|argitaletxea=David R. Godine|data=2002|edizioa=1. AEB ed.|isbn=978-1-56792-183-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> 1931n, EQ Myers [[Christopher "Kit" Nicholson]] arkitektuarekin ezkondu zen ([[William Nicholson]] eta [[Mabel Pryde]] margolarien seme gazteena zena,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=In the shadow of the Chase {{!}} Dorset Life - The Dorset Magazine|hizkuntza=en-US|url=http://www.dorsetlife.co.uk/2010/11/in-the-shadow-of-the-chase/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> anaia [[Ben Nicholson]] zen eta arreba [[Nancy Nicholson]]) eta EQ Nicholson bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n EQ Nicholson eta bere umeak hasieran Yew Cottage-n ([[Cranborne Chase]], [[Dorset]]) bizi izan ziren,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Neil|abizena=Bingham|izenburua=Christopher Nicholson - RIBA Drawings Monographs No. 4|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1996-06-13|url=https://books.google.es/books?id=8xNQAAAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-85490-445-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 1941tik 1947ra, Alderholt Mill House etxean ([[Fordingbridge]], [[Hampshire]]).<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nicholsons: A Story of Four People and Their Designs : Ben Nicholson, 1894-1982, Nancy Nicholson, 1899-1977, Kit Nicholson, 1904-1948, E.Q. Nicholson, Born 1908|argitaletxea=York City Art Gallery|hizkuntza=en|data=1988|url=https://books.google.es/books?id=DjJJAQAAIAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-903281-06-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Kit Nicholson 1948ko uztailak 28an hil zen, hegazkin planeatzaile baten istripuan jasotako zauriengaitk Italian.<ref name=":2" /> EQ Nicholson Londresen hil zen 1992an.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Morphet|urtea=1992-09-13|izenburua=Obituary: E. Q. Nicholson|url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-e-q-nicholson-1551331.html|egunkaria=Independent}}</ref> == Lana == EQ Nicholson [[Slade School of Fine Arts]] eskolan izan zen denbora labur batez, [[Henry Tonks]]en esku.<ref name=":1" /> 1926an [[batik]] ikasi zuen Parisen eta ondoren [[Marion Dorn]]en laguntzaile gisa lan egin zuen.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mirror Mirror - Portrait 20 - National Portrait Gallery|url=https://www.npg.org.uk/whatson/exhibitions/2001/mirror-mirror-self-portraits-by-women-artists/portrait-20.php|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Alfonbrak ere diseinatu zituen.<ref name=":4" /> 20 urterekin familia etxe baten barrua diseinatu zuen Leckhampton Housen.<ref name=":5" /> Ezkondu ostean, Nicholsondarrekin lan egin zuen, arkitektura [[modernista]]ren praktikan, non bere ikasle [[Hugh Casson]] eta haren emazte [[Margaret Casson]]en lan egiten zuten baita ere. EQ Nicholsonek Nicholson eraikinaren barrualdea diseinatu zuen [[London Gliding Club]]arentzat [[Dunstable]]n, 1936. urtean.<ref name=":4" /> 1936 eta 1950 artean, EQ Nicholsonek bere koinata Nancy Nicholsonekin egin zuen lan. Nancy Nicholsonek ordurako oihal diseinuak inprimatuak zituen bere anaia Ben Nicholson eta haren emazte [[Barbara Hepworth]]entzat, jabegoan zuen [[Poulk Press]] prentsan. EQ Nicholsonen garai hartako diseinuen artean zeuden: ''Black Goose'' (‘Antzar beltza’), 1936; ''Daisy'' (‘Txiribita’) eta ''Seaweed'' (‘Alga’), 1949. Diseinu hauetako batzuek gero Edinburgh Weavers-ek ('Edinburgeko ehungieleek') serigrafiatuak izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lesley|abizena=Jackson|izenburua=Twentieth-Century Pattern Design|argitaletxea=Princeton Architectural Press|hizkuntza=en|data=2007-02-08|url=https://books.google.es/books?id=c93jEZwcfPoC&redir_esc=y|isbn=978-1-56898-712-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere diseinu ezagunenetako bat ''Runner Bean'' (‘Leka’) zen, 1950 urte ingurukoa, eta Hugh Cassonek [[HMY Britannia]] errege itsasontzian erabili zuen<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=E.Q. Nicholson - National Portrait Gallery|hizkuntza=en|url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp06470/elsie-queen-nicholson-nee-myers|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta baita Cole & Sonek eskuz inprimatutako horma paperetan.<ref name=":4" /> Manchesterreko [[Whitworth Art Gallery]] galeriaren artxiboan, EQ Nicholsonen irudi eta oihalak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Royal College of Art {{!}} Katharine Imong|data=2012-12-23|url=https://archive.ph/20121223110439/http://www.rca.ac.uk/Default.aspx?ContentID=513287&CategoryID=36646|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Diseinu haietako batzuk oraindik saltzeko produzitzen dira. 1941etik hasita 15 urte inguruz, EQ Nicholsonek margolari gisa lan egin zuen, ''gouache'', argizari-arkatz eta ''collage'' teknikak erabiltzen zituen, miresten zuen [[Georges Braque]]ren estilora. 1950ean, erakusketa egin zuen, [[Peter Rose Pulham]]ekin (1910–1956) eta [[Keith Vaughan]]ekin (1912–1977) batera, Hanover Gallery galerian.<ref name=":4" /> Garai horretako lanak [[Tate]] galerian daude gaur egun,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tate|izenburua=E.Q. Nicholson 1908–1992|hizkuntza=en-GB|url=https://www.tate.org.uk/art/artists/e-q-nicholson-2251|aldizkaria=Tate|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Cambridge-eko New Hall-eko Arte Bilduman<ref name=":3" /> eta Londresko National Portrait Galleryn (‘Erretratuen Galeria Nazionalean’).<ref name=":6" /> Beste diseinatzaile eta artistekin konparatua izan zen, esate baterako, [[Edward Bawden]] (1903–1989) eta [[Eric Ravilious]] (1903–1942).<ref name=":5" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Louisa Creed. ''Memories of EQ and Eve'', with a memoir by Michael Gryspeerdt. York: [Quacks the Booklet Printer], [1994]. * Richard Morphet. ''E. Q. Nicholson, designer & painter''. London: Cygnet Press, 1990. * Richard Morphet. ''In memory of E. Q. Nicholson: service taken by the Reverend Peter Elvy, Chelsea Old Church, London November 4th 1992, E.Q.'s birthday''. [London?: the Nicholson Family?], 1992. ==Kanpo estekak== *[http://www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw11402/Elsie-Queen-Nicholson-ne-Myers Erretratua Londresko Erretratuen Galeria Nazionalean] *[https://web.archive.org/web/20100528011200/http://www.coloradocollege.edu/library/SpecialCollections/Manuscript/EPalmer.html Colorado Collegeko Tutt liburutegian gordetako gutun pertsonalak] *[http://www.nationalarchives.gov.uk/accessions/1997/97digests/arts.htm Artxibategi Nazionala] *[http://sounds.bl.uk/View.aspx?item=021M-C0466X0101XX-1400V0.xml British Library-ko Soinu Artxiboa] {{bizialdia|1908ko|1992ko|Nicholson, EQ}} [[Kategoria:Erresuma Batuko margolariak]] sc4jxcxpganpkualvanhixnemlbfea6 9984707 9984706 2024-11-29T10:30:34Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Londrestarrak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984707 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Elsie Queen Nicholson''' (ezkon aurretik '''Myers''') ([[Londres]], [[1908]]ko [[azaroaren 4]]a – [[Londres]], [[1992]]ko [[irailaren 7]]a) margolari eta oihal diseinatzaile britainiarra izan zen. == Biografia == Elsie Queen Myers Londresen jaio zen 1908ko azaroak 4an. Gurasoak izan ziren [[Leo Myers]] eleberrigilea eta Elsie Mellen Palmer (Ameriketan jaioa zena) eta 1910ean, beste alaba bat izan zuten: Eveleen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Wes|abizena=Blomster|izenburua=Colorado Springs|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=http://dx.doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.o003986|sartze-data=2024-11-28|encyclopedia=Oxford Music Online}}</ref> Aitaren aldetik aiton-amonak [[Frederic W. H. Myers]] idazlea eta [[Eveleen Tennant Myers]] argazkilaria izan zituen eta amaren aldetik, aiton-amonak ziren [[William Jackson Palmer]] generala ([[Delaware]]ekoa) eta Mary "Queen" Palmer (ezkon aurretik Mellen), zeinengandik jaso zuen bigarren izena.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford Dictionary of National Biography|argitaletxea=Oxford University Press|data=2004-09-23|url=http://www.oxforddnb.com/view/article/35178|aldizkaria=The Oxford Dictionary of National Biography|editore-abizena=Matthew|editore-izena=H. C. G.|doi=10.1093/ref:odnb/35178|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Aita idazle eta artisten zirkulu ugaritan ibiltzen zen, [[Bloomsbury Group]] taldeko kide ziren: [[Frank Dobson]] eskultorearekin eta [[Cedric Morris]] margolariarekin. Leo Myers-ek bere buruaz beste egin zuen 1944ko apirilaren 7an [[barbituriko]] gaindosia hartuta.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Caroline|abizena=Moorehead|izenburua=Iris Origo: marchesa of Val d'Orcia|argitaletxea=David R. Godine|data=2002|edizioa=1. AEB ed.|isbn=978-1-56792-183-0|sartze-data=2024-11-28}}</ref> 1931n, EQ Myers [[Christopher "Kit" Nicholson]] arkitektuarekin ezkondu zen ([[William Nicholson]] eta [[Mabel Pryde]] margolarien seme gazteena zena,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=In the shadow of the Chase {{!}} Dorset Life - The Dorset Magazine|hizkuntza=en-US|url=http://www.dorsetlife.co.uk/2010/11/in-the-shadow-of-the-chase/|sartze-data=2024-11-28}}</ref> anaia [[Ben Nicholson]] zen eta arreba [[Nancy Nicholson]]) eta EQ Nicholson bihurtu zen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n EQ Nicholson eta bere umeak hasieran Yew Cottage-n ([[Cranborne Chase]], [[Dorset]]) bizi izan ziren,<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Neil|abizena=Bingham|izenburua=Christopher Nicholson - RIBA Drawings Monographs No. 4|argitaletxea=Wiley|hizkuntza=en|data=1996-06-13|url=https://books.google.es/books?id=8xNQAAAAMAAJ&redir_esc=y|isbn=978-1-85490-445-4|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta 1941tik 1947ra, Alderholt Mill House etxean ([[Fordingbridge]], [[Hampshire]]).<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=New Hall - The Womens' Art Collection|data=2011-07-09|url=https://web.archive.org/web/20110709050557/http://www-art.newhall.cam.ac.uk/the-collection/by/artist/id/132/name/E+Q+Nicholson/artwork/228|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nicholsons: A Story of Four People and Their Designs : Ben Nicholson, 1894-1982, Nancy Nicholson, 1899-1977, Kit Nicholson, 1904-1948, E.Q. Nicholson, Born 1908|argitaletxea=York City Art Gallery|hizkuntza=en|data=1988|url=https://books.google.es/books?id=DjJJAQAAIAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-903281-06-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Kit Nicholson 1948ko uztailak 28an hil zen, hegazkin planeatzaile baten istripuan jasotako zauriengaitk Italian.<ref name=":2" /> EQ Nicholson Londresen hil zen 1992an.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Richard|abizena=Morphet|urtea=1992-09-13|izenburua=Obituary: E. Q. Nicholson|url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-e-q-nicholson-1551331.html|egunkaria=Independent}}</ref> == Lana == EQ Nicholson [[Slade School of Fine Arts]] eskolan izan zen denbora labur batez, [[Henry Tonks]]en esku.<ref name=":1" /> 1926an [[batik]] ikasi zuen Parisen eta ondoren [[Marion Dorn]]en laguntzaile gisa lan egin zuen.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izenburua=Mirror Mirror - Portrait 20 - National Portrait Gallery|url=https://www.npg.org.uk/whatson/exhibitions/2001/mirror-mirror-self-portraits-by-women-artists/portrait-20.php|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Alfonbrak ere diseinatu zituen.<ref name=":4" /> 20 urterekin familia etxe baten barrua diseinatu zuen Leckhampton Housen.<ref name=":5" /> Ezkondu ostean, Nicholsondarrekin lan egin zuen, arkitektura [[modernista]]ren praktikan, non bere ikasle [[Hugh Casson]] eta haren emazte [[Margaret Casson]]en lan egiten zuten baita ere. EQ Nicholsonek Nicholson eraikinaren barrualdea diseinatu zuen [[London Gliding Club]]arentzat [[Dunstable]]n, 1936. urtean.<ref name=":4" /> 1936 eta 1950 artean, EQ Nicholsonek bere koinata Nancy Nicholsonekin egin zuen lan. Nancy Nicholsonek ordurako oihal diseinuak inprimatuak zituen bere anaia Ben Nicholson eta haren emazte [[Barbara Hepworth]]entzat, jabegoan zuen [[Poulk Press]] prentsan. EQ Nicholsonen garai hartako diseinuen artean zeuden: ''Black Goose'' (‘Antzar beltza’), 1936; ''Daisy'' (‘Txiribita’) eta ''Seaweed'' (‘Alga’), 1949. Diseinu hauetako batzuek gero Edinburgh Weavers-ek ('Edinburgeko ehungieleek') serigrafiatuak izan ziren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lesley|abizena=Jackson|izenburua=Twentieth-Century Pattern Design|argitaletxea=Princeton Architectural Press|hizkuntza=en|data=2007-02-08|url=https://books.google.es/books?id=c93jEZwcfPoC&redir_esc=y|isbn=978-1-56898-712-5|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Bere diseinu ezagunenetako bat ''Runner Bean'' (‘Leka’) zen, 1950 urte ingurukoa, eta Hugh Cassonek [[HMY Britannia]] errege itsasontzian erabili zuen<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=E.Q. Nicholson - National Portrait Gallery|hizkuntza=en|url=https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp06470/elsie-queen-nicholson-nee-myers|aldizkaria=www.npg.org.uk|sartze-data=2024-11-28}}</ref> eta baita Cole & Sonek eskuz inprimatutako horma paperetan.<ref name=":4" /> Manchesterreko [[Whitworth Art Gallery]] galeriaren artxiboan, EQ Nicholsonen irudi eta oihalak dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Royal College of Art {{!}} Katharine Imong|data=2012-12-23|url=https://archive.ph/20121223110439/http://www.rca.ac.uk/Default.aspx?ContentID=513287&CategoryID=36646|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Diseinu haietako batzuk oraindik saltzeko produzitzen dira. 1941etik hasita 15 urte inguruz, EQ Nicholsonek margolari gisa lan egin zuen, ''gouache'', argizari-arkatz eta ''collage'' teknikak erabiltzen zituen, miresten zuen [[Georges Braque]]ren estilora. 1950ean, erakusketa egin zuen, [[Peter Rose Pulham]]ekin (1910–1956) eta [[Keith Vaughan]]ekin (1912–1977) batera, Hanover Gallery galerian.<ref name=":4" /> Garai horretako lanak [[Tate]] galerian daude gaur egun,<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tate|izenburua=E.Q. Nicholson 1908–1992|hizkuntza=en-GB|url=https://www.tate.org.uk/art/artists/e-q-nicholson-2251|aldizkaria=Tate|sartze-data=2024-11-28}}</ref> Cambridge-eko New Hall-eko Arte Bilduman<ref name=":3" /> eta Londresko National Portrait Galleryn (‘Erretratuen Galeria Nazionalean’).<ref name=":6" /> Beste diseinatzaile eta artistekin konparatua izan zen, esate baterako, [[Edward Bawden]] (1903–1989) eta [[Eric Ravilious]] (1903–1942).<ref name=":5" /> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Louisa Creed. ''Memories of EQ and Eve'', with a memoir by Michael Gryspeerdt. York: [Quacks the Booklet Printer], [1994]. * Richard Morphet. ''E. Q. Nicholson, designer & painter''. London: Cygnet Press, 1990. * Richard Morphet. ''In memory of E. Q. Nicholson: service taken by the Reverend Peter Elvy, Chelsea Old Church, London November 4th 1992, E.Q.'s birthday''. [London?: the Nicholson Family?], 1992. ==Kanpo estekak== *[http://www.npg.org.uk/collections/search/portrait/mw11402/Elsie-Queen-Nicholson-ne-Myers Erretratua Londresko Erretratuen Galeria Nazionalean] *[https://web.archive.org/web/20100528011200/http://www.coloradocollege.edu/library/SpecialCollections/Manuscript/EPalmer.html Colorado Collegeko Tutt liburutegian gordetako gutun pertsonalak] *[http://www.nationalarchives.gov.uk/accessions/1997/97digests/arts.htm Artxibategi Nazionala] *[http://sounds.bl.uk/View.aspx?item=021M-C0466X0101XX-1400V0.xml British Library-ko Soinu Artxiboa] {{bizialdia|1908ko|1992ko|Nicholson, EQ}} [[Kategoria:Erresuma Batuko margolariak]] [[Kategoria:Londrestarrak]] 6uxjhfgoyygwdjdoe0nwklz91ouxggv 0 1215720 9984487 2024-11-29T01:12:12Z Druiz002 154206 «[[:es:Special:Redirect/revision/159472545|Europa Central y Oriental]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984487 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Eastern-Europe-small.png|thumb|1989aren aurreko [[Ekialdeko Blokea|ekialdeko blokea]] (laranja), gauregungo mugekin]] '''Erdialdeko eta Ekialdeko Europa''' Europako eskualde handi bat da, [[Erdialdeko Europa]], [[Herrialde baltikoak]], [[Ekialdeko Europa]] eta [[Hego-ekialdeko Europa]] ([[Balkanak]]) hartzen dituena Herrialde hauek [[Europa|Europako]] [[Ekialdeko Blokea|Ekialdeko blokean]] ([[Varsoviako Ituna]]) sartu ziren. Historialariek maiz ''CEE'' (ingelesez: ''Central and Eastern Europe'') edo ''CEEC'' (ingelesez: ''Central and Eastern Europe Countries'') laburdurak erabiltzen dituzte termino honetarako.<ref>{{Cite web|izena=András|izenburua=BUDAPEST—Ghost of Second-Class Status Haunts Central and Eastern Europe|argitaletxea=Europe's World|egilea=Inotai|data=Autumn 2009|url=http://www.europesworld.org/NewEnglish/Home_old/Article/tabid/191/ArticleType/articleview/ArticleID/21480/language/en-US/Default.aspx|accessdate=30 de enero de 2021}}</ref> [[Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea|Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundeak]] (ELGA), ''CEEC'' (ingelesez: ''Central and Eastern European Countries'') terminoa ere erabiltzen du. == Ikusi ere == * [[Herrialde Baltikoak|Baltikoko herrialdeak]] * [[Erdialdeko Europa]] * [[Europar Batasuna]] * [[Ekialdeko Europa]] * Eurovoc * Hego-ekialdeko Europa * Tres Mares ekimena * Bisegratu Taldea == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Europako eskualdeak]] [[Kategoria:Europa Erdialdea]] [[Kategoria:Hego-ekialdeko Europa]] [[Kategoria:Ekialdeko Europa]] [[Kategoria:Europako geografia herrialdearen arabera]] fvgskxauojdipn7gnbs4v1gqsic86as 9984498 9984487 2024-11-29T01:21:29Z Druiz002 154206 /* Ikusi ere */ 9984498 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Eastern-Europe-small.png|thumb|1989aren aurreko [[Ekialdeko Blokea|ekialdeko blokea]] (laranja), gauregungo mugekin]] '''Erdialdeko eta Ekialdeko Europa''' Europako eskualde handi bat da, [[Erdialdeko Europa]], [[Herrialde baltikoak]], [[Ekialdeko Europa]] eta [[Hego-ekialdeko Europa]] ([[Balkanak]]) hartzen dituena Herrialde hauek [[Europa|Europako]] [[Ekialdeko Blokea|Ekialdeko blokean]] ([[Varsoviako Ituna]]) sartu ziren. Historialariek maiz ''CEE'' (ingelesez: ''Central and Eastern Europe'') edo ''CEEC'' (ingelesez: ''Central and Eastern Europe Countries'') laburdurak erabiltzen dituzte termino honetarako.<ref>{{Cite web|izena=András|izenburua=BUDAPEST—Ghost of Second-Class Status Haunts Central and Eastern Europe|argitaletxea=Europe's World|egilea=Inotai|data=Autumn 2009|url=http://www.europesworld.org/NewEnglish/Home_old/Article/tabid/191/ArticleType/articleview/ArticleID/21480/language/en-US/Default.aspx|accessdate=30 de enero de 2021}}</ref> [[Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea|Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundeak]] (ELGA), ''CEEC'' (ingelesez: ''Central and Eastern European Countries'') terminoa ere erabiltzen du. == Ikusi ere == * [[Herrialde Baltikoak]] * [[Erdialdeko Europa]] * [[Europar Batasuna]] * [[Ekialdeko Europa]] * Eurovoc * [[Hego-ekialdeko Europa]] * ''Tres Mares'' ekimena * Visegrado Taldea == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Europako eskualdeak]] [[Kategoria:Europa Erdialdea]] [[Kategoria:Hego-ekialdeko Europa]] [[Kategoria:Ekialdeko Europa]] [[Kategoria:Europako geografia herrialdearen arabera]] j0gowm5qky9xv18l01f4mg4oefl254a 9984718 9984498 2024-11-29T10:36:13Z Lainobeltz 56334 9984718 wikitext text/x-wiki [[Fitxategi:Eastern-Europe-small.png|thumb|1989aren aurreko [[Ekialdeko Blokea|ekialdeko blokea]] (laranja), gauregungo mugekin]] '''Erdialdeko eta Ekialdeko Europa''' Europako eskualde handi bat da, [[Erdialdeko Europa]], [[Herrialde baltikoak]], [[Ekialdeko Europa]] eta [[Hego-ekialdeko Europa]] ([[Balkanak]]) hartzen dituena Herrialde hauek [[Europa|Europako]] [[Ekialdeko Blokea|Ekialdeko blokean]] ([[Varsoviako Ituna]]) sartu ziren. Historialariek maiz ''CEE'' (ingelesez: ''Central and Eastern Europe'') edo ''CEEC'' (ingelesez: ''Central and Eastern Europe Countries'') laburdurak erabiltzen dituzte termino honetarako.<ref>{{Cite web|izena=András|izenburua=BUDAPEST—Ghost of Second-Class Status Haunts Central and Eastern Europe|argitaletxea=Europe's World|egilea=Inotai|data=Autumn 2009|url=http://www.europesworld.org/NewEnglish/Home_old/Article/tabid/191/ArticleType/articleview/ArticleID/21480/language/en-US/Default.aspx|accessdate=30 de enero de 2021}}</ref> [[Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea|Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundeak]] (ELGA), ''CEEC'' (ingelesez: ''Central and Eastern European Countries'') terminoa ere erabiltzen du. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Ikus, gainera == * [[Herrialde Baltikoak]] * [[Erdialdeko Europa]] * [[Europar Batasuna]] * [[Ekialdeko Europa]] * [[Hego-ekialdeko Europa]] == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Europako eskualdeak]] [[Kategoria:Europa Erdialdea]] [[Kategoria:Hego-ekialdeko Europa]] [[Kategoria:Ekialdeko Europa]] [[Kategoria:Europako geografia herrialdearen arabera]] enqa7q3j6s1keajx2l3p5ngbyghftca 0 1215721 9984518 2024-11-29T05:20:15Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Pedro Cáceres''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64402 Pedro Cáceres]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1960ko||Cáceres, Pedro}}» 9984518 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pedro Cáceres''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64402 Pedro Cáceres]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1960ko||Cáceres, Pedro}} emdh21hds6wvf2yil2dmgov97onu6u4 9984520 9984518 2024-11-29T05:20:47Z Nikolai Kurbatov 79684 9984520 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pedro Cáceres''' ([[1960]]ko [[maiatzaren 2]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64402 Pedro Cáceres]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1960ko||Cáceres, Pedro}} hqkyhbm3jrn7sjzotvvjetleb94fgwu 9984732 9984520 2024-11-29T10:42:53Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984732 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Pedro Cáceres''' ([[1960]]ko [[maiatzaren 2]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64402 Pedro Cáceres]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1960ko||Cáceres, Pedro}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] k4nhhunif153s9ftkbz017jhrnwg6jn 0 1215722 9984521 2024-11-29T05:21:43Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Andrés Calonge''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1968ko Udako Olinpiar Jokoak|1968ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1972ko Udako Olinpiar Jokoak|1972ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64403 Andrés Calonge]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1945ko||Calonge, Andrés}}» 9984521 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Andrés Calonge''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1968ko Udako Olinpiar Jokoak|1968ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1972ko Udako Olinpiar Jokoak|1972ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64403 Andrés Calonge]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1945ko||Calonge, Andrés}} ccqojqvrni5ds8z70qxugjyrufi3puy 9984522 9984521 2024-11-29T05:22:08Z Nikolai Kurbatov 79684 9984522 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Andrés Calonge''' ([[1945]]eko [[apirilaren 2]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1968ko Udako Olinpiar Jokoak|1968ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1972ko Udako Olinpiar Jokoak|1972ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64403 Andrés Calonge]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1945eko||Calonge, Andrés}} gvr6hnb5ecaeee2wcteetg873y9vtu5 9984733 9984522 2024-11-29T10:43:01Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984733 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Andrés Calonge''' ([[1945]]eko [[apirilaren 2]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1968ko Udako Olinpiar Jokoak|1968ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[1972ko Udako Olinpiar Jokoak|1972ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64403 Andrés Calonge]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1945eko||Calonge, Andrés}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] 6osblsd58j9rggskphrr3pvtb2urjdj 0 1215723 9984530 2024-11-29T06:16:59Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Juan Manuel Cano''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Udako Olinpiar Jokoetan]], [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/114662 Juan Manuel Cano]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/juan-manuel-cano Juan Manuel CANO]</ref> == Erreferentziak == {{errefer...» 9984530 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Juan Manuel Cano''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Udako Olinpiar Jokoetan]], [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/114662 Juan Manuel Cano]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/juan-manuel-cano Juan Manuel CANO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1987ko||Manuel Cano, Juan}} 8zpc3fh1jw53usssjavfi5sbcdbkjpo 9984531 9984530 2024-11-29T06:17:30Z Nikolai Kurbatov 79684 9984531 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Juan Manuel Cano''' ([[San Miguel de Tucumán]], [[1987]]ko [[abenduaren 12]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Udako Olinpiar Jokoetan]], [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/114662 Juan Manuel Cano]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/juan-manuel-cano Juan Manuel CANO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1987ko||Manuel Cano, Juan}} rf9l80cukfjwxxj45oppok2toe7pxlu 9984736 9984531 2024-11-29T10:43:08Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984736 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Juan Manuel Cano''' ([[San Miguel de Tucumán]], [[1987]]ko [[abenduaren 12]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Udako Olinpiar Jokoetan]], [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2016ko Udako Olinpiar Jokoak|2016ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/114662 Juan Manuel Cano]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/juan-manuel-cano Juan Manuel CANO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1987ko||Manuel Cano, Juan}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] as3g17hkaw6tqqu05cdd2lo9rl56p2x 0 1215724 9984532 2024-11-29T06:18:24Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Capotosto''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64364 Beatriz Capotosto]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/beatriz-capotosto Beatriz CAPOTOSTO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1962ko|2018ko|Capotosto, Beatriz}}» 9984532 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Capotosto''' atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64364 Beatriz Capotosto]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/beatriz-capotosto Beatriz CAPOTOSTO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1962ko|2018ko|Capotosto, Beatriz}} s268g81ojpr3nd2zc1mibjvs4hpzcgg 9984533 9984532 2024-11-29T06:19:07Z Nikolai Kurbatov 79684 9984533 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Capotosto''' ([[Buenos Aires]], [[1962]]ko [[maiatzaren 16]]a - [[2018]]ko [[abenduaren 20]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64364 Beatriz Capotosto]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/beatriz-capotosto Beatriz CAPOTOSTO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1962ko|2018ko|Capotosto, Beatriz}} 5mn3p56hnx9juti49e5y9w776rkneqg 9984737 9984533 2024-11-29T10:43:21Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984737 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Beatriz Capotosto''' ([[Buenos Aires]], [[1962]]ko [[maiatzaren 16]]a - [[2018]]ko [[abenduaren 20]]a) atleta zen. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[1984ko Udako Olinpiar Jokoak|1984ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/64364 Beatriz Capotosto]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/beatriz-capotosto Beatriz CAPOTOSTO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1962ko|2018ko|Capotosto, Beatriz}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] mp5kw49dvhheu6mtdy2brdwer82v13u 0 1215725 9984534 2024-11-29T06:20:05Z Nikolai Kurbatov 79684 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Javier Carriqueo''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/114597 Javier Carriqueo]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/javier-carriqueo Javier CARRIQUEO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1979ko||Carriq...» 9984534 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Javier Carriqueo''' atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/114597 Javier Carriqueo]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/javier-carriqueo Javier CARRIQUEO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1979ko||Carriqueo, Javier}} ed9zylfuylu1c000qenx9nnje8vzcgk 9984535 9984534 2024-11-29T06:20:38Z Nikolai Kurbatov 79684 9984535 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Javier Carriqueo''' (San Martín de los Andes, [[1979]]ko [[maiatzaren 29]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/114597 Javier Carriqueo]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/javier-carriqueo Javier CARRIQUEO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1979ko||Carriqueo, Javier}} 2sv838hq0tcd13quic25rddyibcoy09 9984739 9984535 2024-11-29T10:43:29Z Lainobeltz 56334 [[Kategoria:Argentinako atletak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984739 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Javier Carriqueo''' (San Martín de los Andes, [[1979]]ko [[maiatzaren 29]]a) atleta da. [[Argentina]] ordezkatu zuen [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Udako Olinpiar Jokoetan]] eta [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|2012ko Udako Olinpiar Jokoetan]].<ref>[https://www.olympedia.org/athletes/114597 Javier Carriqueo]</ref><ref>[https://olympics.com/en/athletes/javier-carriqueo Javier CARRIQUEO]</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1979ko||Carriqueo, Javier}} [[Kategoria:Argentinako atletak]] pvkfmjoqv9f02gc22c0ygrveicveqhz 0 1215726 9984541 2024-11-29T06:52:34Z Jose Angel Urquia Goitia 129751 Berria 9984541 wikitext text/x-wiki ''Hohenbuehelia mastrucata'' Sinonimoak: ''Agaricus echinatus, Agaricus mastrucatus (Basionimoa), Agaricus horridus, Agaricus valesiacus, Phyllotus mastrucatus, Calathinus mastrucatus, Pleurotus velesiacus, Dendrosarcus echinatus, Hohenbuehelia valesiaca, Geopetalum mastrucatum, Nematoctonus hamatus'' == Deskribapena == '''Kapela:''' Oskol-formakoa, erdizirkularra edo giltzurrun-formakoa, beste batzuekin gainjarriak, 2 eta 10 cm bitarteko diametrokoak, ertza biribildua, arantzadun ezkata koniko eta zurrun tentez estalia. Kapelaren azala elastikoa eta gelatinakara da, erraz bereizten dena, lodia, 2 eta 3 mm bitartekoa, ertzerantz trinkoagoak, erdia leuna edo ia leuna, kolorea grisetik beltzaxkara, arre-beltzaxka ilunera, batzuetan denborarekin zurixka. '''Orriak:''' Bat egin arte dekurrenteak, lamelula ugariekin, estu, ugari, zuritik grisaxkara doan kolorekoak ale zaharretan. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Ez du. '''Haragia:''' Trinkoa, gogor samarra, zuria, definitu ezinezko usaina du, pepinoarena edo irinarena eta zapore nabarmenik gabea. Espora-jalkina zuria.<ref>{{erreferentzia|argitaletxea=GN Granada natural|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Mastrucata'' epitetoa latinetik dator, txamarra esan nahi du. Estaldura gelatinakara duelako? == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=457|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === == Sasoia eta lekua == Udazkenean, neguan eta udaberri euritsuetan. Urria. Taldeak osatuz, hildako egurretan inbrikatuta, makal egurretan (''Populus nigra''), batzuetan baita arteen egurretan (''Quercus rotundifolia'') ere. === Banaketa eremua === Tamaina txiki samarra du bere antzeko espezieen artean eta egurretan hazten da. == Erreferentziak == g2ojs7nm4htpafgf9di4drojw0eqj1i 9984802 9984541 2024-11-29T11:45:10Z Zorion 44278 9984802 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa}} '''''Hohenbuehelia mastrucata''''' ''[[Pleurotaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Agaricus echinatus'', ''Agaricus horridus'', ''Agaricus valesiacus'', ''Phyllotus mastrucatus'', ''Calathinus mastrucatus'', ''Pleurotus valesiacus'', ''Dendrosarcus echinatus'', ''Hohenbuehelia valesiaca'', ''Geopetalum mastrucatum'', ''Nematoctonus hamatus''. == Deskribapena == '''Kapela:''' Oskol-formakoa, erdizirkularra edo giltzurrun-formakoa, beste batzuekin gainjarriak, 2 eta 10 cm bitarteko diametrokoak, ertza biribildua, arantzadun ezkata koniko eta zurrun tentez estalia. Kapelaren azala elastikoa eta gelatinakara da, erraz bereizten dena, lodia, 2 eta 3 mm bitartekoa, ertzerantz trinkoagoak, erdia leuna edo ia leuna, kolorea grisetik beltzaxkara, arre-beltzaxka ilunera, batzuetan denborarekin zurixka. '''Orriak:''' Bat egin arte dekurrenteak, lamelula ugariekin, estu, ugari, zuritik grisaxkara doan kolorekoak ale zaharretan. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' Ez du. '''Haragia:''' Trinkoa, gogor samarra, zuria, definitu ezinezko usaina du, pepinoarena edo irinarena eta zapore nabarmenik gabea. Espora-jalkina zuria.<ref>{{erreferentzia|argitaletxea=GN Granada natural|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Mastrucata'' epitetoa latinetik dator, txamarra esan nahi du. Estaldura gelatinakara duelako? == Jangarritasuna == Ez da jangarria.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=457|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> == Sasoia eta lekua == Udazkenean, neguan eta udaberri euritsuetan. Urria. Taldeak osatuz, hildako egurretan inbrikatuta, makal egurretan (''Populus nigra''), batzuetan baita arteen egurretan (''Quercus rotundifolia'') ere. === Banaketa eremua === Tamaina txiki samarra du bere antzeko espezieen artean eta egurretan hazten da. === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Argentina, Europa, Errusia.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hohenbuehelia]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Argentinako onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] [[Kategoria:Errusiako onddoak]] ng8s9hsym0ihp21mcp71fumq7g63u6z 0 1215727 9984548 2024-11-29T07:21:40Z Jose Angel Urquia Goitia 129751 Berria 9984548 wikitext text/x-wiki ''Hohenbuehelia tremula'' Sinonimoak: ''Hohenbuehelia rickenii, Agaricus tremulus (Basionimoa), Pleuropus tremulus, Pleurotus tremulus, Dendrosarcus tremulus. Scytinotopsis tremula, Pleurotellus tremulus, Leptotus tremulus, Geopetalum rickenii, Leptoglassum tremulum'' == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 12 cm bitarteko diametroarekin, abaniko-formakoa, espatula zabala edo petalo oso irregularra. Ertza konbolututik inkurbatura eta uhindua. Kapelaren azala arre-grisaxka edo ia beltza, leuna eta distiratsua, erraz bereizten den estaldura gelatinakara batekin eta pruina zurixka batez estalia. '''Orriak:''' Estuak, estu, desberdinak, oso dekurrenteak, hasieran zuriak, heldutasunean krema kolorekoak, ertz irregularrarekin. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' 1 eta 3,5 cm bitarteko garaierakoa eta 1,5 eta 2 cm bitarteko diametrokoa, motza kapelaren diametroarekin alderatuta, itxura oso aldakorrekoa, edo kapelaren luzapen bat bezala, alboan eta sendoa, zuri zurbil kolorekoa. '''Haragia:''' Lodia, irmoa, zurixka. Usain atseginekoa, irinaren antzekoa. Irinaren zapore arin batekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=457|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Rickenii'' epitetoa pertsona izenetik dator. == Jangarritasuna == Jangarri ona.<ref>{{erreferentzia|urtea=1986|argitaletxea=AVM Asociacion Vallisoletana de Micologia 1986|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''Hohenbuehelia geogenia''-rekin nahasten den espeziea. == Sasoia eta lekua == Udazkenean eta neguaren hasieran. ''Pinus,'' ''Pinea''-en basoetan, lurperatutako egurretan edo zuzenean motzondoen alboetan. Bakarka edo inbrikatutako taldeetan.<ref>{{erreferentzia|urtea=2024|argitaletxea=AsoJaen, Asociación Botánica y Micológica de Jaén|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === == Erreferentziak == 0pjwq4lue9zj8amgdxzwax5v7v3hewg 9984793 9984548 2024-11-29T11:39:25Z Zorion 44278 9984793 wikitext text/x-wiki {{izenburu etzana}} {{taxotaula automatikoa | authority = [[R. Greg Thorn|Thorn]] & [[George Barron|G. L. Barron]], 1986 }} '''''Hohenbuehelia tremula''''' ''[[Pleurotaceae]]'' [[Familia (biologia)|familiako]] [[onddo]] [[espezie]] bat da.<ref>{{Erref-EHko onddoak}}</ref> [[Sinonimo (taxonomia)|Sinonimoak]]: ''Pleuropus tremulus'', ''Pleurotus tremulus'', ''Dendrosarcus tremulus'', ''Scytinotopsis tremula'', ''Pleurotellus tremulus'', ''Leptotus tremulus'', ''Geopetalum rickenii'', ''Hohenbuehelia rickenii'', ''Leptoglossum tremulum''. == Deskribapena == '''Kapela:''' 3 eta 12 cm bitarteko diametroarekin, abaniko-formakoa, espatula zabala edo petalo oso irregularra. Ertza konbolututik inkurbatura eta uhindua. Kapelaren azala arre-grisaxka edo ia beltza, leuna eta distiratsua, erraz bereizten den estaldura gelatinakara batekin eta pruina zurixka batez estalia. '''Orriak:''' Estuak, estu, desberdinak, oso dekurrenteak, hasieran zuriak, heldutasunean krema kolorekoak, ertz irregularrarekin. Orri dekurrenteak: Hanka ukitzeaz gain beherantz jarraitzen duten orriak. '''Hanka:''' 1 eta 3,5 cm bitarteko garaierakoa eta 1,5 eta 2 cm bitarteko diametrokoa, motza kapelaren diametroarekin alderatuta, itxura oso aldakorrekoa, edo kapelaren luzapen bat bezala, alboan eta sendoa, zuri zurbil kolorekoa. '''Haragia:''' Lodia, irmoa, zurixka. Usain atseginekoa, irinaren antzekoa. Irinaren zapore arin batekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=Cetto, Bruno|urtea=1987|izenburua=Guia de los hongos de Europa|argitaletxea=Ediciones Omega, S. A. Barcelona|orrialdea=457|ISBN=84-282-0887-5 (T. 4). ISBN: 84-282-0538-8 (O.C.)|hizkuntza=Es}}</ref> '''Etimologia:''' ''Rickenii'' epitetoa pertsona izenetik dator. == Jangarritasuna == Jangarri ona.<ref>{{erreferentzia|urtea=1986|argitaletxea=AVM Asociacion Vallisoletana de Micologia 1986|hizkuntza=Es}}</ref> === Nahasketa arriskua === ''[[Hohenbuehelia geogenia]]''-rekin nahasten den espeziea. == Sasoia eta lekua == Udazkenean eta neguaren hasieran. ''Pinus,'' ''Pinea''-en basoetan, lurperatutako egurretan edo zuzenean motzondoen alboetan. Bakarka edo inbrikatutako taldeetan.<ref>{{erreferentzia|urtea=2024|argitaletxea=AsoJaen, Asociación Botánica y Micológica de Jaén|hizkuntza=Es}}</ref> === Banaketa eremua === Kanada, Ameriketako Estatu Batuak, Mexiko, Guyana Frantsesa, Europa.<ref>{{Erref-GBIF}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{autoritate kontrola}} {{Euskal Herriko perretxiko eta onddoak}} [[Kategoria:Hohenbuehelia]] [[Kategoria:1986. urtean deskribatutako onddoak]] [[Kategoria:Kanadako onddoak]] [[Kategoria:Ameriketako Estatu Batuetako onddoak]] [[Kategoria:Mexikoko onddoak]] [[Kategoria:Guyana Frantseseko onddoak]] [[Kategoria:Europako onddoak]] mdaeybbbj77g03cnqy48b36xalog0jx 0 1215728 9984551 2024-11-29T07:35:28Z Mgaraizabal 129250 «[[:es:Special:Redirect/revision/156419790|Teresa Luzzatti]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984551 wikitext text/x-wiki '''Teresa Luzzatti''' '''Quiñones''' ([[Lugo]], [[Galizia]], [[1889|1889ko]] [[Urriaren 5|urriaren 5a]] – [[Madril]], [[1942|1942ko]] [[Abenduaren 14|abenduaren 14a]]) lugoar [[Politikari|politikaria]] izan zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Necrológicas. Doña Teresa Luzzatti|orrialdea=19|data=17 de novembro de 1942|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19421117-19.html}}</ref> Espainiako lehen emakume [[Parlamentu|parlamentarioetako]] bat da, emakumeen botoaren eta bizitza zibilean emakumeak zuen roll aktiboaren defendatzaile sutsua. [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktadurako]] Batzar Nazional Aholku-emaileko kide izan zen, eta Acción Católica de la Mujer (ACM) alderdiko buruzagia eta kidea izan zen. 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Hoy se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso 13 mujeres elegidas por Primo de Rivera|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.ultimahora.es/noticias/nacional/2019/10/10/1112413/hoy-cumplen-anos-llegada-primeras-diputadas-congreso-mujeres-elegidas-por-primo-rivera.html|aldizkaria=Ultima Hora|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizitza == Gurasoak Gustavo Luzzatti Dal´Pozzo ingeniari italiarraren eta Margarita Quiñones Armesto ponferradarra izan ziren.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Bere klasearen berezko heziketa zuhurra emateko asmoz, Espainian eta atzerrian ikasi zuen. Hortik, bere aitaren familiaren jatorriarekin batera, hainbat hizkuntza menperatzea. Alargun gelditu zen oso gazterik bost seme-alabarekin. Bere ibilbide politikoa feminismo katoliko espainiarraren bozeramaile eta propagandistetako bat bilakatuz hasi zuen bere lehengusu [[José María Gil-Robles|José Maria Gil-Roblesen]] eskutik. Emakumeen Ekintza Katolikoko burua, laster aukeratu zuten bere Ikasketa Zentroko idazkari, Espainia osoan hitzaldiak emanez eta ACMko Batzar eta Kongresu guztietan parte hartuz.<ref>{{Cite news|izenburua=Acción Católica de la Mujer|orrialdea=16|data=21 de novembro de 1922|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19221121-16.html}}</ref> 38 urte besterik ez zituela, ACMko ikasketa zentroko idazkaria eta ACMko Sail Munizipalistaren zuzendaria izan zen. Luzzatti 1924ko Primo de Riveraren Udal Estatutuak onartutako bozketan parte hartzea zuzendu zuen udal-errolda antolatzeko arduratu izan zuen. Calvo Soteloko Udal Estatutuaren proiektuan zehar, emakumeen botoaren aldekoak bereizi ziren, emakume ezkonduak barne; 1925ean, Primo de Riveraren diktadurako emakumezkoen Batzorde Paritarioetako presidente izendatu zuten; eta 1926an, ministerio bereko Lan Patronatuko batzordekide, eta Madrilgo Emakumezkoen Unibertsitate Profesionaleko zuzendari, Emakumearen Herri Unibertsitatea ere deitua, Bartzelonan eta atzerrian lan egiten zuten emakumeentzako lanbide-eskolak sortu zituena, batez ere [[Frantzia|Frantzian]], [[Belgika|Belgikan]] eta [[Kanada|Kanadan]].<ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref> Erakunde hau, 1926an Ekintza Katolikoaren hirugarren batzarrean onartu zenetik, ACMren menpe egon zen. === Asanblea Nazionaleko kidea === 1926an [[Miguel Primo de Rivera|Miguel Primo de Riverak]] sortutako Batzar Nazional Aholku-emailean parte hartu zuen beste hamabi emakumerekin, hala nola, [[María Maeztu|María de Maeztu]], [[Josefina Oloriz|Josefina Olóriz]], [[María de Echarri]], [[Blanca de los Ríos]], Micaela Díaz Rabaneda, [[Natividad Domínguez Atalaya]] edo [[Concepción Loring]].<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso|data=2019-10-10|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/actualidad/nacional/2019/10/10/se-cumplen-anos-llegada-las-primeras-diputadas-congreso-667155-1031.html|lana=diariodenavarra.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> Emakumeok, beren "nazio-bizitzako jarduerengatik" izendatu zituten, hau da, gizarte-apostolutzarengatik. Asanbladan modu aktiboan parte hartu zuen bigarren hezkuntzari buruzko eztabaidetan, eta irakaskuntza pribatua eta erlijioaren derrigorrezko irakaskuntza defendatu zituen maila guztietan. Gizarte Ekintza, Osasuna eta Karitatea sailean hasi zen lanean 1927ko urrian, eta 1929ko abenduaren 14an Eduardo Aunós ministroaren eskutik Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. === II. Errepublika eta gerra zibila === Diktaduraren amaieraren, II. Errepublikaren eta 1931ko Espainiako udal hauteskundeen ostean, Acción Católica de la Mujer erakundean militatzen jarraitu zuen, apolitizismo antolatzailea alde batera utzi barik, parte-hartze politiko indibiduala sustatu zuten joeren barruan. 1925ean loteria administrazio baten izatea lortu zuen, 10 zenbakiarena (Madrilgo Kale Nagusia, 27) eta 1932an Kale Nagusiko 3 zenbakian estanko bat, zuzenean inoiz artatu ez zuena. 1930eko udan, Aurrezki Kutxa Munizipalaren laguntzarekin, Familia Etxea inauguratu zuen, Bilboko andereñoen egoitza, eta 1931-1932an Madrilen jarraitu zuen Emakumeen Lanbide Eskolekin, 1000 ikasle baino gehiago zituela. 1933an Lanbide Eskolak itxi zituen, Conde Duque kaleko 13. zenbakiko etxea utzi eta San Bernardo kaleko 1. zenbakian kokatu zen, non andereño eskola bat ezarri zuen. Bere ibilbidearengatik errepublikan militante katoliko bezala jartzen da feminismo kristauaren aldeko aktibismoarengatik. 1934an Madrilgo Jantziak eta Burukoa epaimahai mistoko presidente izendatu zuten.<ref>{{Cite news|izenburua=Ministerio de Trabajo, Sanidad y Previsión. Órdenes|abizena1=José Ayats|data=12 de decembro de 1934|url=https://www.boe.es/datos/pdfs/BOE//1934/346/A02096-02096.pdf}}</ref> [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] amaitu zen [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|1936ko uztailaren 18ko]] estatu-kolpearen ostean, [[Madril|Madrilen]] geratu zen. Poliziak eta milizianoek miaketak egin zizkioten haren etxeari behin baino gehiagotan. 1937ko apirilaren 30ean atxilotu zuten, Teresa eta Maria alabekin batera, eta Segurtasun Zuzendaritza Nagusira eraman zituzten, "erregimenari desafio egitea" egotzita. Alabak froga faltarengatik askatu zituen Urgentziazko 7. Epaimahaiak 1937ko uztailaren 22an. Teresa Luzzati, [[diabetes]] [[Glukosuria|glukosurikoa]] eta desnutrizio prozesu larria zituen gaixoa, Madrilgo Gurutze Gorriaren ospitalera eraman zuten zaintzapean, eta bertan egon zen gerra bukatu arte, epaiketa atzeratuta geratuz ''sine die''.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Gerra zibilaren ostean, Madrilgo Udaleko Lehen Hezkuntzako Batzordeko kide izendatu zuten. 1942ko abenduaren 14an hil zen.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=Comisión Municipal Permanente|data=21-11-1942|argitaratze-lekua=Madrid}}</ref> [[Egeria (bidaiaria)|Exeriari]] buruzko hitzaldia eman zuen Madrilgo Galiziar Etxean.<ref>{{Cite news|izenburua=Noticias e informaciones diversas|orrialdea=32|data=29 de abril de 1930|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19300429-32.html}}</ref> Coruñan 1958an antzeztutako ''La verdadera felicidad'' drama idatzi zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Velada artística de las Mujeres Obreras de la A. C.|orrialdea=9|data=17 de febreiro de 1958}}</ref> == Bizitza pertsonala == Haurride zituen Jeronimo, Teresa, Susana, Emilia (Aspe eta Vaamonde Nicasio teniente jeneralaren alarguna), Margarita eta Gustavo Luzzatti Quiñones.<ref>{{Cite news|izenburua=«Jerónimo Luzzati era ingeniero y nada más»|abizena1=Paco Moreno|data=19 de maio de 2017|url=https://www.lasprovincias.es/valencia-ciudad/201705/19/jeronimo-luzzati-ingeniero-nada-20170519000131.html}}</ref> Ponferradan ezkondu zen Jovino López Rúa militarrarekin. Haur hauek izan zituen: 1907ko urriaren 28an, eta Gustavo (1908ko azaroaren 1ean jaioa), Teresa (1911ko apirilaren 12an jaioa eta Emakumearen Herri Unibertsitateko laguntzailea), María, José eta Margarita López Luzzatti.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref><ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Aintzatespenak * 1929an Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. == Erreferentziak == == Bibliografia == {{Bizialdia|1889|1942|Luzzati, Teresa}} [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Lugoarrak]] [[Kategoria:Galiziako politikariak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]] 7xhglj7hy48jqm65a5m372uo3ies8cb 9984554 9984551 2024-11-29T07:37:02Z Mgaraizabal 129250 Biografia itzuli, txukundu 9984554 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Teresa Luzzatti''' '''Quiñones''' ([[Lugo]], [[Galizia]], [[1889|1889ko]] [[Urriaren 5|urriaren 5a]] – [[Madril]], [[1942|1942ko]] [[Abenduaren 14|abenduaren 14a]]) lugoar [[Politikari|politikaria]] izan zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Necrológicas. Doña Teresa Luzzatti|orrialdea=19|data=17 de novembro de 1942|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19421117-19.html}}</ref> Espainiako lehen emakume [[Parlamentu|parlamentarioetako]] bat da, emakumeen botoaren eta bizitza zibilean emakumeak zuen roll aktiboaren defendatzaile sutsua. [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktadurako]] Batzar Nazional Aholku-emaileko kide izan zen, eta Acción Católica de la Mujer (ACM) alderdiko buruzagia eta kidea izan zen. 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Hoy se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso 13 mujeres elegidas por Primo de Rivera|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.ultimahora.es/noticias/nacional/2019/10/10/1112413/hoy-cumplen-anos-llegada-primeras-diputadas-congreso-mujeres-elegidas-por-primo-rivera.html|aldizkaria=Ultima Hora|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizitza == Gurasoak Gustavo Luzzatti Dal´Pozzo ingeniari italiarraren eta Margarita Quiñones Armesto ponferradarra izan ziren.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Bere klasearen berezko heziketa zuhurra emateko asmoz, Espainian eta atzerrian ikasi zuen. Hortik, bere aitaren familiaren jatorriarekin batera, hainbat hizkuntza menperatzea. Alargun gelditu zen oso gazterik bost seme-alabarekin. Bere ibilbide politikoa feminismo katoliko espainiarraren bozeramaile eta propagandistetako bat bilakatuz hasi zuen bere lehengusu [[José María Gil-Robles|José Maria Gil-Roblesen]] eskutik. Emakumeen Ekintza Katolikoko burua, laster aukeratu zuten bere Ikasketa Zentroko idazkari, Espainia osoan hitzaldiak emanez eta ACMko Batzar eta Kongresu guztietan parte hartuz.<ref>{{Cite news|izenburua=Acción Católica de la Mujer|orrialdea=16|data=21 de novembro de 1922|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19221121-16.html}}</ref> 38 urte besterik ez zituela, ACMko ikasketa zentroko idazkaria eta ACMko Sail Munizipalistaren zuzendaria izan zen. Luzzatti 1924ko Primo de Riveraren Udal Estatutuak onartutako bozketan parte hartzea zuzendu zuen udal-errolda antolatzeko arduratu izan zuen. Calvo Soteloko Udal Estatutuaren proiektuan zehar, emakumeen botoaren aldekoak bereizi ziren, emakume ezkonduak barne; 1925ean, Primo de Riveraren diktadurako emakumezkoen Batzorde Paritarioetako presidente izendatu zuten; eta 1926an, ministerio bereko Lan Patronatuko batzordekide, eta Madrilgo Emakumezkoen Unibertsitate Profesionaleko zuzendari, Emakumearen Herri Unibertsitatea ere deitua, Bartzelonan eta atzerrian lan egiten zuten emakumeentzako lanbide-eskolak sortu zituena, batez ere [[Frantzia|Frantzian]], [[Belgika|Belgikan]] eta [[Kanada|Kanadan]].<ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref> Erakunde hau, 1926an Ekintza Katolikoaren hirugarren batzarrean onartu zenetik, ACMren menpe egon zen. === Asanblea Nazionaleko kidea === 1926an [[Miguel Primo de Rivera|Miguel Primo de Riverak]] sortutako Batzar Nazional Aholku-emailean parte hartu zuen beste hamabi emakumerekin, hala nola, [[María Maeztu|María de Maeztu]], [[Josefina Oloriz|Josefina Olóriz]], [[María de Echarri]], [[Blanca de los Ríos]], Micaela Díaz Rabaneda, [[Natividad Domínguez Atalaya]] edo [[Concepción Loring]].<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso|data=2019-10-10|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/actualidad/nacional/2019/10/10/se-cumplen-anos-llegada-las-primeras-diputadas-congreso-667155-1031.html|lana=diariodenavarra.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> Emakumeok, beren "nazio-bizitzako jarduerengatik" izendatu zituten, hau da, gizarte-apostolutzarengatik. Asanbladan modu aktiboan parte hartu zuen bigarren hezkuntzari buruzko eztabaidetan, eta irakaskuntza pribatua eta erlijioaren derrigorrezko irakaskuntza defendatu zituen maila guztietan. Gizarte Ekintza, Osasuna eta Karitatea sailean hasi zen lanean 1927ko urrian, eta 1929ko abenduaren 14an Eduardo Aunós ministroaren eskutik Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. === II. Errepublika eta gerra zibila === Diktaduraren amaieraren, II. Errepublikaren eta 1931ko Espainiako udal hauteskundeen ostean, Acción Católica de la Mujer erakundean militatzen jarraitu zuen, apolitizismo antolatzailea alde batera utzi barik, parte-hartze politiko indibiduala sustatu zuten joeren barruan. 1925ean loteria administrazio baten izatea lortu zuen, 10 zenbakiarena (Madrilgo Kale Nagusia, 27) eta 1932an Kale Nagusiko 3 zenbakian estanko bat, zuzenean inoiz artatu ez zuena. 1930eko udan, Aurrezki Kutxa Munizipalaren laguntzarekin, Familia Etxea inauguratu zuen, Bilboko andereñoen egoitza, eta 1931-1932an Madrilen jarraitu zuen Emakumeen Lanbide Eskolekin, 1000 ikasle baino gehiago zituela. 1933an Lanbide Eskolak itxi zituen, Conde Duque kaleko 13. zenbakiko etxea utzi eta San Bernardo kaleko 1. zenbakian kokatu zen, non andereño eskola bat ezarri zuen. Bere ibilbidearengatik errepublikan militante katoliko bezala jartzen da feminismo kristauaren aldeko aktibismoarengatik. 1934an Madrilgo Jantziak eta Burukoa epaimahai mistoko presidente izendatu zuten.<ref>{{Cite news|izenburua=Ministerio de Trabajo, Sanidad y Previsión. Órdenes|abizena1=José Ayats|data=12 de decembro de 1934|url=https://www.boe.es/datos/pdfs/BOE//1934/346/A02096-02096.pdf}}</ref> [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] amaitu zen [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|1936ko uztailaren 18ko]] estatu-kolpearen ostean, [[Madril|Madrilen]] geratu zen. Poliziak eta milizianoek miaketak egin zizkioten haren etxeari behin baino gehiagotan. 1937ko apirilaren 30ean atxilotu zuten, Teresa eta Maria alabekin batera, eta Segurtasun Zuzendaritza Nagusira eraman zituzten, "erregimenari desafio egitea" egotzita. Alabak froga faltarengatik askatu zituen Urgentziazko 7. Epaimahaiak 1937ko uztailaren 22an. Teresa Luzzati, [[diabetes]] [[Glukosuria|glukosurikoa]] eta desnutrizio prozesu larria zituen gaixoa, Madrilgo Gurutze Gorriaren ospitalera eraman zuten zaintzapean, eta bertan egon zen gerra bukatu arte, epaiketa atzeratuta geratuz ''sine die''.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Gerra zibilaren ostean, Madrilgo Udaleko Lehen Hezkuntzako Batzordeko kide izendatu zuten. 1942ko abenduaren 14an hil zen.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=Comisión Municipal Permanente|data=21-11-1942|argitaratze-lekua=Madrid}}</ref> [[Egeria (bidaiaria)|Exeriari]] buruzko hitzaldia eman zuen Madrilgo Galiziar Etxean.<ref>{{Cite news|izenburua=Noticias e informaciones diversas|orrialdea=32|data=29 de abril de 1930|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19300429-32.html}}</ref> Coruñan 1958an antzeztutako ''La verdadera felicidad'' drama idatzi zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Velada artística de las Mujeres Obreras de la A. C.|orrialdea=9|data=17 de febreiro de 1958}}</ref> == Bizitza pertsonala == Haurride zituen Jeronimo, Teresa, Susana, Emilia (Aspe eta Vaamonde Nicasio teniente jeneralaren alarguna), Margarita eta Gustavo Luzzatti Quiñones.<ref>{{Cite news|izenburua=«Jerónimo Luzzati era ingeniero y nada más»|abizena1=Paco Moreno|data=19 de maio de 2017|url=https://www.lasprovincias.es/valencia-ciudad/201705/19/jeronimo-luzzati-ingeniero-nada-20170519000131.html}}</ref> Ponferradan ezkondu zen Jovino López Rúa militarrarekin. Haur hauek izan zituen: 1907ko urriaren 28an, eta Gustavo (1908ko azaroaren 1ean jaioa), Teresa (1911ko apirilaren 12an jaioa eta Emakumearen Herri Unibertsitateko laguntzailea), María, José eta Margarita López Luzzatti.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref><ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Aintzatespenak * 1929an Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == == Kanpo estekak == {{Bizialdia|188ko|1942ko|Luzzati, Teresa}} [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Lugoarrak]] [[Kategoria:Galiziako politikariak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] j1sax7yh7kspvkst4bvo75787v3h30n 9984566 9984554 2024-11-29T07:51:09Z Mgaraizabal 129250 Txukundu 9984566 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Galizia}} }} '''Teresa Luzzatti''' '''Quiñones''' ([[Lugo]], [[Galizia]], [[1889|1889ko]] [[Urriaren 5|urriaren 5a]] – [[Madril]], [[1942|1942ko]] [[Abenduaren 14|abenduaren 14a]]) lugoar [[Politikari|politikaria]] eta [[Emakumeen sufragismoa|sufragista]] izan zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Necrológicas. Doña Teresa Luzzatti|orrialdea=19|data=17 de novembro de 1942|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19421117-19.html}}</ref> Espainiako lehen emakume [[Parlamentu|parlamentarioetako]] bat izan zen, emakumeen botoaren eta bizitza zibilean emakumeak zuen roll aktiboaren defendatzaile sutsua. [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktadurako]] Batzar Nazional Aholku-emaileko kide izan zen, eta Acción Católica de la Mujer (ACM) alderdiko buruzagia eta kidea izan zen. 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Hoy se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso 13 mujeres elegidas por Primo de Rivera|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.ultimahora.es/noticias/nacional/2019/10/10/1112413/hoy-cumplen-anos-llegada-primeras-diputadas-congreso-mujeres-elegidas-por-primo-rivera.html|aldizkaria=Ultima Hora|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizitza == Gurasoak Gustavo Luzzatti Dal´Pozzo ingeniari italiarraren eta Margarita Quiñones Armesto ponferradarra izan ziren.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Bere klasearen berezko heziketa zuhurra izateko asmoz, Espainian eta atzerrian ikasi zuen. Hortik, bere aitaren familiaren jatorriarekin batera, hainbat hizkuntza menperatzea. Alargun gelditu zen oso gazterik bost seme-alabarekin. Bere ibilbide politikoa feminismo katoliko espainiarraren bozeramaile eta propagandistetako bat bilakatuz hasi zuen bere lehengusu [[José María Gil-Robles|José Maria Gil-Roblesen]] eskutik. Emakumeen Ekintza Katolikoko burua, laster aukeratu zuten bere Ikasketa Zentroko idazkari, Espainia osoan hitzaldiak emanez eta ACMko Batzar eta Kongresu guztietan parte hartuz.<ref>{{Cite news|izenburua=Acción Católica de la Mujer|orrialdea=16|data=21 de novembro de 1922|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19221121-16.html}}</ref> 38 urte besterik ez zituela, ACMko ikasketa zentroko idazkaria eta ACMko Sail Munizipalistaren zuzendaria izan zen. Luzzatti 1924ko Primo de Riveraren Udal Estatutuak onartutako bozketan parte hartzea zuzendu zuen udal-errolda antolatzeko ardura izan zuen. Calvo Soteloren Udal Estatutuaren proiektuan zehar, emakumeen botoaren aldekoak bereizi ziren, emakume ezkonduak barne; 1925ean, Primo de Riveraren diktadurako emakumezkoen Batzorde Paritarioetako presidente izendatu zuten; eta 1926an, ministerio bereko Lan Patronatuko batzordekide, eta Madrilgo Emakumezkoen Unibertsitate Profesionaleko zuzendari, Emakumearen Herri Unibertsitatea ere deitua, Bartzelonan eta atzerrian lan egiten zuten emakumeentzako lanbide-eskolak sortu zituena, batez ere [[Frantzia|Frantzian]], [[Belgika|Belgikan]] eta [[Kanada|Kanadan]].<ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref> Erakunde hau, 1926an Ekintza Katolikoaren hirugarren batzarrean onartu zenetik, ACMren menpe egon zen. === Asanblea Nazionaleko kidea === 1926an [[Miguel Primo de Rivera|Miguel Primo de Riverak]] sortutako Batzar Nazional Aholku-emailean parte hartu zuen beste hamabi emakumerekin, hala nola, [[María Maeztu|María de Maeztu]], [[Josefina Oloriz|Josefina Olóriz]], [[María de Echarri]], [[Blanca de los Ríos]], [[Micaela Díaz Rabaneda]], [[Natividad Domínguez Atalaya]] edo [[Concepción Loring]].<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso|data=2019-10-10|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/actualidad/nacional/2019/10/10/se-cumplen-anos-llegada-las-primeras-diputadas-congreso-667155-1031.html|lana=diariodenavarra.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> Emakumeok, beren "nazio-bizitzako jarduerengatik" izendatu zituten, hau da, gizarte-apostolutzarengatik. Asanbladan modu aktiboan parte hartu zuen bigarren hezkuntzari buruzko eztabaidetan, eta irakaskuntza pribatua eta erlijioaren derrigorrezko irakaskuntza defendatu zituen maila guztietan. Gizarte Ekintza, Osasuna eta Karitatea sailean hasi zen lanean 1927ko urrian, eta 1929ko abenduaren 14an Eduardo Aunós ministroaren eskutik Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. === II. Errepublika eta gerra zibila === Diktaduraren amaieraren, II. Errepublikaren eta 1931ko Espainiako udal hauteskundeen ostean, Acción Católica de la Mujer erakundean militatzen jarraitu zuen, apolitizismo antolatzailea alde batera utzi barik, parte-hartze politiko indibiduala sustatu zuten joeren barruan. 1925ean loteria administrazio baten izatea lortu zuen, 10 zenbakiarena (Madrilgo Kale Nagusia, 27) eta 1932an Kale Nagusiko 3 zenbakian estanko bat, zuzenean inoiz artatu ez zuena. 1930eko udan, Aurrezki Kutxa Munizipalaren laguntzarekin, Familia Etxea inauguratu zuen, Bilboko andereñoen egoitza, eta 1931-1932an Madrilen jarraitu zuen Emakumeen Lanbide Eskolekin, 1000 ikasle baino gehiago zituela. 1933an Lanbide Eskolak itxi zituen, Conde Duque kaleko 13. zenbakiko etxea utzi eta San Bernardo kaleko 1. zenbakian kokatu zen, non andereño eskola bat ezarri zuen. Bere ibilbidearengatik errepublikan militante katoliko bezala jartzen da feminismo kristauaren aldeko aktibismoarengatik. 1934an Madrilgo jantzi eta burukoen epaimahai mistoko presidente izendatu zuten.<ref>{{Cite news|izenburua=Ministerio de Trabajo, Sanidad y Previsión. Órdenes|abizena1=José Ayats|data=12 de decembro de 1934|url=https://www.boe.es/datos/pdfs/BOE//1934/346/A02096-02096.pdf}}</ref> [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] amaitu zen [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|1936ko uztailaren 18ko]] estatu-kolpearen ostean, Madrilen geratu zen. Poliziak eta milizianoek miaketak egin zituzten haren etxean behin baino gehiagotan. 1937ko apirilaren 30ean atxilotu zuten, Teresa eta Maria alabekin batera, eta Segurtasun Zuzendaritza Nagusira eraman zituzten, "erregimenari desafio egitea" egotzita. Alabak froga faltarengatik askatu zituen Urgentziazko 7. Epaimahaiak 1937ko uztailaren 22an. Teresa Luzzati, [[diabetes]] [[Glukosuria|glukosurikoa]] eta [[Elikadura-urritasun|desnutrizio]] prozesu larria zituen gaixoa, Madrilgo [[Gurutze Gorria|Gurutze Gorriaren]] ospitalera eraman zuten zaintzapean, eta bertan egon zen gerra bukatu arte, epaiketa atzeratuta geratuz ''sine die''.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Gerra zibilaren ostean, Madrilgo Udaleko Lehen Hezkuntzako Batzordeko kide izendatu zuten. 1942ko abenduaren 14an hil zen.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=Comisión Municipal Permanente|data=21-11-1942|argitaratze-lekua=Madrid}}</ref> [[Egeria (bidaiaria)|Egeria]] idazleari buruzko hitzaldia eman zuen Madrilgo Galiziar Etxean.<ref>{{Cite news|izenburua=Noticias e informaciones diversas|orrialdea=32|data=29 de abril de 1930|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19300429-32.html}}</ref> Coruñan 1958an antzeztutako ''La verdadera felicidad'' drama idatzi zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Velada artística de las Mujeres Obreras de la A. C.|orrialdea=9|data=17 de febreiro de 1958}}</ref> == Bizitza pertsonala == Haurride zituen Jeronimo, Teresa, Susana, Emilia (Aspe eta Vaamonde Nicasio teniente jeneralaren alarguna), Margarita eta Gustavo Luzzatti Quiñones.<ref>{{Cite news|izenburua=«Jerónimo Luzzati era ingeniero y nada más»|abizena1=Paco Moreno|data=19 de maio de 2017|url=https://www.lasprovincias.es/valencia-ciudad/201705/19/jeronimo-luzzati-ingeniero-nada-20170519000131.html}}</ref> [[Ponferrada|Ponferradan]] ezkondu zen Jovino López Rúa militarrarekin. Haur hauek izan zituen: 1907ko urriaren 28an, eta Gustavo (1908ko azaroaren 1ean jaioa), Teresa (1911ko apirilaren 12an jaioa eta Emakumearen Herri Unibertsitateko laguntzailea), María, José eta Margarita López Luzzatti.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref><ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> == Aintzatespenak == * 1929an Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == == Kanpo estekak == {{Bizialdia|188ko|1942ko|Luzzati, Teresa}} [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Lugoarrak]] [[Kategoria:Galiziako politikariak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] spm9gfqkihchinm74m7nf8gkn0xsnjs 9984568 9984566 2024-11-29T07:52:30Z Mgaraizabal 129250 bizialdia konpondu 9984568 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Galizia}} }} '''Teresa Luzzatti''' '''Quiñones''' ([[Lugo]], [[Galizia]], [[1889|1889ko]] [[Urriaren 5|urriaren 5a]] – [[Madril]], [[1942|1942ko]] [[Abenduaren 14|abenduaren 14a]]) lugoar [[Politikari|politikaria]] eta [[Emakumeen sufragismoa|sufragista]] izan zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Necrológicas. Doña Teresa Luzzatti|orrialdea=19|data=17 de novembro de 1942|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19421117-19.html}}</ref> Espainiako lehen emakume [[Parlamentu|parlamentarioetako]] bat izan zen, emakumeen botoaren eta bizitza zibilean emakumeak zuen roll aktiboaren defendatzaile sutsua. [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktadurako]] Batzar Nazional Aholku-emaileko kide izan zen, eta Acción Católica de la Mujer (ACM) alderdiko buruzagia eta kidea izan zen. 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Hoy se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso 13 mujeres elegidas por Primo de Rivera|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.ultimahora.es/noticias/nacional/2019/10/10/1112413/hoy-cumplen-anos-llegada-primeras-diputadas-congreso-mujeres-elegidas-por-primo-rivera.html|aldizkaria=Ultima Hora|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizitza == Gurasoak Gustavo Luzzatti Dal´Pozzo ingeniari italiarraren eta Margarita Quiñones Armesto ponferradarra izan ziren.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Bere klasearen berezko heziketa zuhurra izateko asmoz, Espainian eta atzerrian ikasi zuen. Hortik, bere aitaren familiaren jatorriarekin batera, hainbat hizkuntza menperatzea. Alargun gelditu zen oso gazterik bost seme-alabarekin. Bere ibilbide politikoa feminismo katoliko espainiarraren bozeramaile eta propagandistetako bat bilakatuz hasi zuen bere lehengusu [[José María Gil-Robles|José Maria Gil-Roblesen]] eskutik. Emakumeen Ekintza Katolikoko burua, laster aukeratu zuten bere Ikasketa Zentroko idazkari, Espainia osoan hitzaldiak emanez eta ACMko Batzar eta Kongresu guztietan parte hartuz.<ref>{{Cite news|izenburua=Acción Católica de la Mujer|orrialdea=16|data=21 de novembro de 1922|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19221121-16.html}}</ref> 38 urte besterik ez zituela, ACMko ikasketa zentroko idazkaria eta ACMko Sail Munizipalistaren zuzendaria izan zen. Luzzatti 1924ko Primo de Riveraren Udal Estatutuak onartutako bozketan parte hartzea zuzendu zuen udal-errolda antolatzeko ardura izan zuen. Calvo Soteloren Udal Estatutuaren proiektuan zehar, emakumeen botoaren aldekoak bereizi ziren, emakume ezkonduak barne; 1925ean, Primo de Riveraren diktadurako emakumezkoen Batzorde Paritarioetako presidente izendatu zuten; eta 1926an, ministerio bereko Lan Patronatuko batzordekide, eta Madrilgo Emakumezkoen Unibertsitate Profesionaleko zuzendari, Emakumearen Herri Unibertsitatea ere deitua, Bartzelonan eta atzerrian lan egiten zuten emakumeentzako lanbide-eskolak sortu zituena, batez ere [[Frantzia|Frantzian]], [[Belgika|Belgikan]] eta [[Kanada|Kanadan]].<ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref> Erakunde hau, 1926an Ekintza Katolikoaren hirugarren batzarrean onartu zenetik, ACMren menpe egon zen. === Asanblea Nazionaleko kidea === 1926an [[Miguel Primo de Rivera|Miguel Primo de Riverak]] sortutako Batzar Nazional Aholku-emailean parte hartu zuen beste hamabi emakumerekin, hala nola, [[María Maeztu|María de Maeztu]], [[Josefina Oloriz|Josefina Olóriz]], [[María de Echarri]], [[Blanca de los Ríos]], [[Micaela Díaz Rabaneda]], [[Natividad Domínguez Atalaya]] edo [[Concepción Loring]].<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso|data=2019-10-10|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/actualidad/nacional/2019/10/10/se-cumplen-anos-llegada-las-primeras-diputadas-congreso-667155-1031.html|lana=diariodenavarra.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> Emakumeok, beren "nazio-bizitzako jarduerengatik" izendatu zituten, hau da, gizarte-apostolutzarengatik. Asanbladan modu aktiboan parte hartu zuen bigarren hezkuntzari buruzko eztabaidetan, eta irakaskuntza pribatua eta erlijioaren derrigorrezko irakaskuntza defendatu zituen maila guztietan. Gizarte Ekintza, Osasuna eta Karitatea sailean hasi zen lanean 1927ko urrian, eta 1929ko abenduaren 14an Eduardo Aunós ministroaren eskutik Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. === II. Errepublika eta gerra zibila === Diktaduraren amaieraren, II. Errepublikaren eta 1931ko Espainiako udal hauteskundeen ostean, Acción Católica de la Mujer erakundean militatzen jarraitu zuen, apolitizismo antolatzailea alde batera utzi barik, parte-hartze politiko indibiduala sustatu zuten joeren barruan. 1925ean loteria administrazio baten izatea lortu zuen, 10 zenbakiarena (Madrilgo Kale Nagusia, 27) eta 1932an Kale Nagusiko 3 zenbakian estanko bat, zuzenean inoiz artatu ez zuena. 1930eko udan, Aurrezki Kutxa Munizipalaren laguntzarekin, Familia Etxea inauguratu zuen, Bilboko andereñoen egoitza, eta 1931-1932an Madrilen jarraitu zuen Emakumeen Lanbide Eskolekin, 1000 ikasle baino gehiago zituela. 1933an Lanbide Eskolak itxi zituen, Conde Duque kaleko 13. zenbakiko etxea utzi eta San Bernardo kaleko 1. zenbakian kokatu zen, non andereño eskola bat ezarri zuen. Bere ibilbidearengatik errepublikan militante katoliko bezala jartzen da feminismo kristauaren aldeko aktibismoarengatik. 1934an Madrilgo jantzi eta burukoen epaimahai mistoko presidente izendatu zuten.<ref>{{Cite news|izenburua=Ministerio de Trabajo, Sanidad y Previsión. Órdenes|abizena1=José Ayats|data=12 de decembro de 1934|url=https://www.boe.es/datos/pdfs/BOE//1934/346/A02096-02096.pdf}}</ref> [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] amaitu zen [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|1936ko uztailaren 18ko]] estatu-kolpearen ostean, Madrilen geratu zen. Poliziak eta milizianoek miaketak egin zituzten haren etxean behin baino gehiagotan. 1937ko apirilaren 30ean atxilotu zuten, Teresa eta Maria alabekin batera, eta Segurtasun Zuzendaritza Nagusira eraman zituzten, "erregimenari desafio egitea" egotzita. Alabak froga faltarengatik askatu zituen Urgentziazko 7. Epaimahaiak 1937ko uztailaren 22an. Teresa Luzzati, [[diabetes]] [[Glukosuria|glukosurikoa]] eta [[Elikadura-urritasun|desnutrizio]] prozesu larria zituen gaixoa, Madrilgo [[Gurutze Gorria|Gurutze Gorriaren]] ospitalera eraman zuten zaintzapean, eta bertan egon zen gerra bukatu arte, epaiketa atzeratuta geratuz ''sine die''.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Gerra zibilaren ostean, Madrilgo Udaleko Lehen Hezkuntzako Batzordeko kide izendatu zuten. 1942ko abenduaren 14an hil zen.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=Comisión Municipal Permanente|data=21-11-1942|argitaratze-lekua=Madrid}}</ref> [[Egeria (bidaiaria)|Egeria]] idazleari buruzko hitzaldia eman zuen Madrilgo Galiziar Etxean.<ref>{{Cite news|izenburua=Noticias e informaciones diversas|orrialdea=32|data=29 de abril de 1930|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19300429-32.html}}</ref> Coruñan 1958an antzeztutako ''La verdadera felicidad'' drama idatzi zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Velada artística de las Mujeres Obreras de la A. C.|orrialdea=9|data=17 de febreiro de 1958}}</ref> == Bizitza pertsonala == Haurride zituen Jeronimo, Teresa, Susana, Emilia (Aspe eta Vaamonde Nicasio teniente jeneralaren alarguna), Margarita eta Gustavo Luzzatti Quiñones.<ref>{{Cite news|izenburua=«Jerónimo Luzzati era ingeniero y nada más»|abizena1=Paco Moreno|data=19 de maio de 2017|url=https://www.lasprovincias.es/valencia-ciudad/201705/19/jeronimo-luzzati-ingeniero-nada-20170519000131.html}}</ref> [[Ponferrada|Ponferradan]] ezkondu zen Jovino López Rúa militarrarekin. Haur hauek izan zituen: 1907ko urriaren 28an, eta Gustavo (1908ko azaroaren 1ean jaioa), Teresa (1911ko apirilaren 12an jaioa eta Emakumearen Herri Unibertsitateko laguntzailea), María, José eta Margarita López Luzzatti.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref><ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> == Aintzatespenak == * 1929an Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1889ko|1942ko|Luzzati, Teresa}} [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Lugoarrak]] [[Kategoria:Galiziako politikariak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] j9y1n345fyg2arh7d26lgecf5lom8uh 9984573 9984568 2024-11-29T07:58:59Z Mgaraizabal 129250 /* Bibliografia */ 9984573 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Galizia}} }} '''Teresa Luzzatti''' '''Quiñones''' ([[Lugo]], [[Galizia]], [[1889|1889ko]] [[Urriaren 5|urriaren 5a]] – [[Madril]], [[1942|1942ko]] [[Abenduaren 14|abenduaren 14a]]) lugoar [[Politikari|politikaria]] eta [[Emakumeen sufragismoa|sufragista]] izan zen.<ref>{{Cite news|izenburua=Necrológicas. Doña Teresa Luzzatti|orrialdea=19|data=17 de novembro de 1942|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19421117-19.html}}</ref> Espainiako lehen emakume [[Parlamentu|parlamentarioetako]] bat izan zen, emakumeen botoaren eta bizitza zibilean emakumeak zuen roll aktiboaren defendatzaile sutsua. [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktadurako]] Batzar Nazional Aholku-emaileko kide izan zen, eta Acción Católica de la Mujer (ACM) alderdiko buruzagia eta kidea izan zen. 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Hoy se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso 13 mujeres elegidas por Primo de Rivera|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.ultimahora.es/noticias/nacional/2019/10/10/1112413/hoy-cumplen-anos-llegada-primeras-diputadas-congreso-mujeres-elegidas-por-primo-rivera.html|aldizkaria=Ultima Hora|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizitza == Gurasoak Gustavo Luzzatti Dal´Pozzo ingeniari italiarraren eta Margarita Quiñones Armesto ponferradarra izan ziren.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Bere klasearen berezko heziketa zuhurra izateko asmoz, Espainian eta atzerrian ikasi zuen. Hortik, bere aitaren familiaren jatorriarekin batera, hainbat hizkuntza menperatzea. Alargun gelditu zen oso gazterik bost seme-alabarekin. Bere ibilbide politikoa feminismo katoliko espainiarraren bozeramaile eta propagandistetako bat bilakatuz hasi zuen bere lehengusu [[José María Gil-Robles|José Maria Gil-Roblesen]] eskutik. Emakumeen Ekintza Katolikoko burua, laster aukeratu zuten bere Ikasketa Zentroko idazkari, Espainia osoan hitzaldiak emanez eta ACMko Batzar eta Kongresu guztietan parte hartuz.<ref>{{Cite news|izenburua=Acción Católica de la Mujer|orrialdea=16|data=21 de novembro de 1922|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19221121-16.html}}</ref> 38 urte besterik ez zituela, ACMko ikasketa zentroko idazkaria eta ACMko Sail Munizipalistaren zuzendaria izan zen. Luzzatti 1924ko Primo de Riveraren Udal Estatutuak onartutako bozketan parte hartzea zuzendu zuen udal-errolda antolatzeko ardura izan zuen. Calvo Soteloren Udal Estatutuaren proiektuan zehar, emakumeen botoaren aldekoak bereizi ziren, emakume ezkonduak barne; 1925ean, Primo de Riveraren diktadurako emakumezkoen Batzorde Paritarioetako presidente izendatu zuten; eta 1926an, ministerio bereko Lan Patronatuko batzordekide, eta Madrilgo Emakumezkoen Unibertsitate Profesionaleko zuzendari, Emakumearen Herri Unibertsitatea ere deitua, Bartzelonan eta atzerrian lan egiten zuten emakumeentzako lanbide-eskolak sortu zituena, batez ere [[Frantzia|Frantzian]], [[Belgika|Belgikan]] eta [[Kanada|Kanadan]].<ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref> Erakunde hau, 1926an Ekintza Katolikoaren hirugarren batzarrean onartu zenetik, ACMren menpe egon zen. === Asanblea Nazionaleko kidea === 1926an [[Miguel Primo de Rivera|Miguel Primo de Riverak]] sortutako Batzar Nazional Aholku-emailean parte hartu zuen beste hamabi emakumerekin, hala nola, [[María Maeztu|María de Maeztu]], [[Josefina Oloriz|Josefina Olóriz]], [[María de Echarri]], [[Blanca de los Ríos]], [[Micaela Díaz Rabaneda]], [[Natividad Domínguez Atalaya]] edo [[Concepción Loring]].<ref>{{Cite web|izena=|abizena=|izenburua=Se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso|data=2019-10-10|url=https://www.diariodenavarra.es/noticias/actualidad/nacional/2019/10/10/se-cumplen-anos-llegada-las-primeras-diputadas-congreso-667155-1031.html|lana=diariodenavarra.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> Emakumeok, beren "nazio-bizitzako jarduerengatik" izendatu zituten, hau da, gizarte-apostolutzarengatik. Asanbladan modu aktiboan parte hartu zuen bigarren hezkuntzari buruzko eztabaidetan, eta irakaskuntza pribatua eta erlijioaren derrigorrezko irakaskuntza defendatu zituen maila guztietan. Gizarte Ekintza, Osasuna eta Karitatea sailean hasi zen lanean 1927ko urrian, eta 1929ko abenduaren 14an Eduardo Aunós ministroaren eskutik Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. === II. Errepublika eta gerra zibila === Diktaduraren amaieraren, II. Errepublikaren eta 1931ko Espainiako udal hauteskundeen ostean, Acción Católica de la Mujer erakundean militatzen jarraitu zuen, apolitizismo antolatzailea alde batera utzi barik, parte-hartze politiko indibiduala sustatu zuten joeren barruan. 1925ean loteria administrazio baten izatea lortu zuen, 10 zenbakiarena (Madrilgo Kale Nagusia, 27) eta 1932an Kale Nagusiko 3 zenbakian estanko bat, zuzenean inoiz artatu ez zuena. 1930eko udan, Aurrezki Kutxa Munizipalaren laguntzarekin, Familia Etxea inauguratu zuen, Bilboko andereñoen egoitza, eta 1931-1932an Madrilen jarraitu zuen Emakumeen Lanbide Eskolekin, 1000 ikasle baino gehiago zituela. 1933an Lanbide Eskolak itxi zituen, Conde Duque kaleko 13. zenbakiko etxea utzi eta San Bernardo kaleko 1. zenbakian kokatu zen, non andereño eskola bat ezarri zuen. Bere ibilbidearengatik errepublikan militante katoliko bezala jartzen da feminismo kristauaren aldeko aktibismoarengatik. 1934an Madrilgo jantzi eta burukoen epaimahai mistoko presidente izendatu zuten.<ref>{{Cite news|izenburua=Ministerio de Trabajo, Sanidad y Previsión. Órdenes|abizena1=José Ayats|data=12 de decembro de 1934|url=https://www.boe.es/datos/pdfs/BOE//1934/346/A02096-02096.pdf}}</ref> [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] amaitu zen [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|1936ko uztailaren 18ko]] estatu-kolpearen ostean, Madrilen geratu zen. Poliziak eta milizianoek miaketak egin zituzten haren etxean behin baino gehiagotan. 1937ko apirilaren 30ean atxilotu zuten, Teresa eta Maria alabekin batera, eta Segurtasun Zuzendaritza Nagusira eraman zituzten, "erregimenari desafio egitea" egotzita. Alabak froga faltarengatik askatu zituen Urgentziazko 7. Epaimahaiak 1937ko uztailaren 22an. Teresa Luzzati, [[diabetes]] [[Glukosuria|glukosurikoa]] eta [[Elikadura-urritasun|desnutrizio]] prozesu larria zituen gaixoa, Madrilgo [[Gurutze Gorria|Gurutze Gorriaren]] ospitalera eraman zuten zaintzapean, eta bertan egon zen gerra bukatu arte, epaiketa atzeratuta geratuz ''sine die''.<ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> Gerra zibilaren ostean, Madrilgo Udaleko Lehen Hezkuntzako Batzordeko kide izendatu zuten. 1942ko abenduaren 14an hil zen.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref>{{Cite news|izenburua=Comisión Municipal Permanente|data=21-11-1942|argitaratze-lekua=Madrid}}</ref> [[Egeria (bidaiaria)|Egeria]] idazleari buruzko hitzaldia eman zuen Madrilgo Galiziar Etxean.<ref>{{Cite news|izenburua=Noticias e informaciones diversas|orrialdea=32|data=29 de abril de 1930|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19300429-32.html}}</ref> Coruñan 1958an antzeztutako ''La verdadera felicidad'' drama idatzi zuen.<ref>{{Cite news|izenburua=Velada artística de las Mujeres Obreras de la A. C.|orrialdea=9|data=17 de febreiro de 1958}}</ref> == Bizitza pertsonala == Haurride zituen Jeronimo, Teresa, Susana, Emilia (Aspe eta Vaamonde Nicasio teniente jeneralaren alarguna), Margarita eta Gustavo Luzzatti Quiñones.<ref>{{Cite news|izenburua=«Jerónimo Luzzati era ingeniero y nada más»|abizena1=Paco Moreno|data=19 de maio de 2017|url=https://www.lasprovincias.es/valencia-ciudad/201705/19/jeronimo-luzzati-ingeniero-nada-20170519000131.html}}</ref> [[Ponferrada|Ponferradan]] ezkondu zen Jovino López Rúa militarrarekin. Haur hauek izan zituen: 1907ko urriaren 28an, eta Gustavo (1908ko azaroaren 1ean jaioa), Teresa (1911ko apirilaren 12an jaioa eta Emakumearen Herri Unibertsitateko laguntzailea), María, José eta Margarita López Luzzatti.<ref name="Diario de León">{{Cite news|izenburua=La hija feminista de un pionero de la fotografía|data=21 de outubro de 2012|url=https://www.diariodeleon.es/articulo/revista/hija-feminista-pionero-fotografia/201210210400001293753.html}}</ref><ref name="ABC">{{Cite news|izenburua=Reparto de premios en la Acción Católica de la Mujer|orrialdea=28|data=1 de xullo de 1928|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19280701-28.html}}</ref><ref name="Jota">{{Cite aldizkari|urtea=2012|izenburua=El ingeniero Gustavo Luzzatti, pionero fotográfico de Ponferrada, y su familia|orrialdeak=87-101|abizena1=García González|izena1=Miguel José|url=https://www.academia.edu/40602352/El_ingeniero_Gustavo_Luzzatti_pionero_fotogr%C3%A1fico_de_Ponferrada_y_su_familia|kazeta=Bierzo}}</ref> == Aintzatespenak == * 1929an Lanaren zilarrezko domina jaso zuen. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == * Ballarín Domingo, P. (1999). «Maestras, innovación y cambios». ''Arenal'' '''6''' (1): 81-110 or. * Blasco Herranz, I. (2003). ''Paradojas de la ortodoxia. Política de masas y militancia católica en España (1919-1939)''. Zaragoza: Onys 21. * Díaz Fernández, P. (2005). «La Dictadura de Primo de Rivera. Una oportunidad para la mujer». Espacio, Tiempo y Forma. V. Liburukia (Universidad Nacional de Educación a Distancia) '''XVII''': 175-190 or. * Duch Plana, M. (2004). «Asambleístes, diputades i procuradores: dones a la res pública a l’Espanya del segle xx». Homenatge al dr. Emili Giralt i Raventòs. Barcelona: Edicions de la Universitat. 411-424 or. * Folguera Crespo, P. (1983). «Feminismo y Estado: La participación de la mujer en las instituciones políticas durante la Dictadura de Primo de Rivera». Bulletin du Departement de Recherches Hispaniques (27 (VI-1983)): 32-56 or. * García Martí, V. (1 de decembro de 1931). «Mujeres gallegas. Teresa Luzzatti». Mundo Gráfico. 33 or. * González Castillejo, M.ª J. (1994). «Los conceptos de mujer, ciudadanía y patria en la dictadura de Primo de Rivera. Imágenes, símbolos y estereotipos». ''Preactas del II Coloquio Internacional de la Asociación Española de Investigación Histórica de las Mujeres''. Santiago de Compostela. * Laffitte, M. (1964). ''La mujer en España. Cien años de su historia''. Madril: Aguilar. * Marvaud, A. (1975). ''La cuestión social en España''. Madril: Ediciones de la Revista de Trabajo. * VV.AA. (1927). ''Tercera Asamblea de la Acción Católica de la Mujer''. Madril. * VV.AA. (2005). ''Dones públiques. Política i Gènere a l’Espanya del segle xx''. Tarragona: Arola. == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1889ko|1942ko|Luzzati, Teresa}} [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Lugoarrak]] [[Kategoria:Galiziako politikariak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] bodllqpk2j7owrw60v3hmwksz8a1z6f 0 1215729 9984552 2024-11-29T07:35:34Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} ''Josef «Sepp» Fuchs''', ([[Unteriberg]], [[Schwyz kantonamendua]], [[1948]]ko [[uztailaren 24]]a) txirrindulari suitzar ohia da, profesionala 1972tik 1981era. [[Itzuli handiak|Itzuli handietan]] bereziki nabarmendu zen eta hiruretan amaitu zen sailkapen orokorreko lehenengo hamarren artean. Lorpenik aipagarriena ibilbideko azken urtean izan zen, 1981eko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] klasikoa irabazi baitzuen. == Palmaresa == === Amateurr...» 9984552 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} ''Josef «Sepp» Fuchs''', ([[Unteriberg]], [[Schwyz kantonamendua]], [[1948]]ko [[uztailaren 24]]a) txirrindulari suitzar ohia da, profesionala 1972tik 1981era. [[Itzuli handiak|Itzuli handietan]] bereziki nabarmendu zen eta hiruretan amaitu zen sailkapen orokorreko lehenengo hamarren artean. Lorpenik aipagarriena ibilbideko azken urtean izan zen, 1981eko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] klasikoa irabazi baitzuen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1966''' * 3. Suitzako errepideko txapelketan (junior) '''1969''' * Züricheko txapelketa (amateur) * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[1969ko Munduko Errepideko Txirrindularitza Txapelketa|Munduko taldekako erlojupeko txapelketan]] '''1970''' * Lau Kantoietako Tourra '''1971''' * [[Giro del Mendrisiotto]] * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Milk Race]]<nowiki/>n eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1972''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Toscanako Giroa]] * 2. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1973''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1974''' * Cronostafetta * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an '''1975''' * 2. [[Romandiako Tour]]rean * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 8. [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean * 9. [[Züricheko txapelketa]]n '''1976''' * 2. [[Masferrer garaikurra]]n * 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 4. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n * 8. [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1977''' * 5. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 10. [[Züricheko txapelketa]]n '''1978''' * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 3. [[Suitzako Itzulia]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1979''' * [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n * 4. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa1 * 5. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 8. [[1979ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1980''' * 2. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Baracchi Saria]]n ([[Daniel Gisiger]]<nowiki/>ekin) * 8. [[1980ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1981''' * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] * [[Luganoko Sari Nagusia]] * 2. [[Suitzako Itzulia]]n * 5. [[1981eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n *7. [[Super Prestige Pernod]]<nowiki/>ean * 10. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|[[1972ko Italiako Giroa|30.]] |align="center"|[[1973ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1974ko Italiako Giroa|25.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Italiako Giroa|22.]] |align="center"|[[1978ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1979ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1980ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1981eko Italiako Giroa|'''5. ''']] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1975eko Frantziako Tourra|'''8. ''']] |align="center"|[[1976ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Espainiako Itzulia|'''8. ''']] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Palmaresa pistan == '''1970''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa '''1971''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Munduko Jazarpen txapelketan * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1948ko||Fuchs, Joseph}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]] pjbkogwq173s2ux9ng6mrtwezrn5zen 9984553 9984552 2024-11-29T07:36:25Z Joseba65 69297 9984553 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josef «Sepp» Fuchs''', ([[Unteriberg]], [[Schwyz kantonamendua]], [[1948]]ko [[uztailaren 24]]a) txirrindulari suitzar ohia da, profesionala 1972tik 1981era. [[Itzuli handiak|Itzuli handietan]] bereziki nabarmendu zen eta hiruretan amaitu zen sailkapen orokorreko lehenengo hamarren artean. Lorpenik aipagarriena ibilbideko azken urtean izan zen, 1981eko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] klasikoa irabazi baitzuen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1966''' * 3. Suitzako errepideko txapelketan (junior) '''1969''' * Züricheko txapelketa (amateur) * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[1969ko Munduko Errepideko Txirrindularitza Txapelketa|Munduko taldekako erlojupeko txapelketan]] '''1970''' * Lau Kantoietako Tourra '''1971''' * [[Giro del Mendrisiotto]] * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Milk Race]]<nowiki/>n eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1972''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Toscanako Giroa]] * 2. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1973''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1974''' * Cronostafetta * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an '''1975''' * 2. [[Romandiako Tour]]rean * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 8. [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean * 9. [[Züricheko txapelketa]]n '''1976''' * 2. [[Masferrer garaikurra]]n * 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 4. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n * 8. [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1977''' * 5. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 10. [[Züricheko txapelketa]]n '''1978''' * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 3. [[Suitzako Itzulia]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1979''' * [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n * 4. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa1 * 5. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 8. [[1979ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1980''' * 2. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Baracchi Saria]]n ([[Daniel Gisiger]]<nowiki/>ekin) * 8. [[1980ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1981''' * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] * [[Luganoko Sari Nagusia]] * 2. [[Suitzako Itzulia]]n * 5. [[1981eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n *7. [[Super Prestige Pernod]]<nowiki/>ean * 10. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|[[1972ko Italiako Giroa|30.]] |align="center"|[[1973ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1974ko Italiako Giroa|25.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Italiako Giroa|22.]] |align="center"|[[1978ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1979ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1980ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1981eko Italiako Giroa|'''5. ''']] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1975eko Frantziako Tourra|'''8. ''']] |align="center"|[[1976ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Espainiako Itzulia|'''8. ''']] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Palmaresa pistan == '''1970''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa '''1971''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Munduko Jazarpen txapelketan * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1948ko||Fuchs, Joseph}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]] 298cpk6pzj1aenxy0xdttciwcx22gkq 9984555 9984553 2024-11-29T07:38:12Z Joseba65 69297 9984555 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josef «Sepp» Fuchs''', ([[Unteriberg]], [[Schwyz kantonamendua]], [[1948]]ko [[uztailaren 24]]a) txirrindulari suitzar ohia da, profesionala 1972tik 1981era. [[Itzuli handi|Itzuli handietan]] bereziki nabarmendu zen eta hiruretan amaitu zen sailkapen orokorreko lehenengo hamarren artean. Lorpenik aipagarriena ibilbideko azken urtean izan zen, 1981eko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] klasikoa irabazi baitzuen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1966''' * 3. Suitzako errepideko txapelketan (junior) '''1969''' * Züricheko txapelketa (amateur) * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[1969ko Munduko Errepideko Txirrindularitza Txapelketa|Munduko taldekako erlojupeko txapelketan]] '''1970''' * Lau Kantoietako Tourra '''1971''' * [[Giro del Mendrisiotto]] * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Milk Race]]<nowiki/>n eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1972''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Toscanako Giroa]] * 2. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1973''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1974''' * Cronostafetta * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an '''1975''' * 2. [[Romandiako Tour]]rean * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 8. [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean * 9. [[Züricheko txapelketa]]n '''1976''' * 2. [[Masferrer garaikurra]]n * 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 4. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n * 8. [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1977''' * 5. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 10. [[Züricheko txapelketa]]n '''1978''' * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 3. [[Suitzako Itzulia]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1979''' * [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n * 4. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa1 * 5. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 8. [[1979ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1980''' * 2. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Baracchi Saria]]n ([[Daniel Gisiger]]<nowiki/>ekin) * 8. [[1980ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1981''' * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] * [[Luganoko Sari Nagusia]] * 2. [[Suitzako Itzulia]]n * 5. [[1981eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n *7. [[Super Prestige Pernod]]<nowiki/>ean * 10. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|[[1972ko Italiako Giroa|30.]] |align="center"|[[1973ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1974ko Italiako Giroa|25.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Italiako Giroa|22.]] |align="center"|[[1978ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1979ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1980ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1981eko Italiako Giroa|'''5. ''']] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1975eko Frantziako Tourra|'''8. ''']] |align="center"|[[1976ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Espainiako Itzulia|'''8. ''']] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Palmaresa pistan == '''1970''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa '''1971''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Munduko Jazarpen txapelketan * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1948ko||Fuchs, Joseph}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]] d4nprf8ykytz6xgdsi2tzfoxpd63ui2 9984560 9984555 2024-11-29T07:43:20Z Joseba65 69297 /* Profesionaletan */ 9984560 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josef «Sepp» Fuchs''', ([[Unteriberg]], [[Schwyz kantonamendua]], [[1948]]ko [[uztailaren 24]]a) txirrindulari suitzar ohia da, profesionala 1972tik 1981era. [[Itzuli handi|Itzuli handietan]] bereziki nabarmendu zen eta hiruretan amaitu zen sailkapen orokorreko lehenengo hamarren artean. Lorpenik aipagarriena ibilbideko azken urtean izan zen, 1981eko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] klasikoa irabazi baitzuen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1966''' * 3. Suitzako errepideko txapelketan (junior) '''1969''' * Züricheko txapelketa (amateur) * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[1969ko Munduko Errepideko Txirrindularitza Txapelketa|Munduko taldekako erlojupeko txapelketan]] '''1970''' * Lau Kantoietako Tourra '''1971''' * [[Giro del Mendrisiotto]] * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Milk Race]]<nowiki/>n eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1972''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Toscanako Giroa]] * 2. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1973''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1974''' * Cronostafetta * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an '''1975''' * 2. [[Romandiako Tour]]rean * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 8. [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean * 9. [[Züricheko txapelketa]]n '''1976''' * 2. [[Masferrer garaikurra]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]<nowiki/>n * 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 4. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n * 8. [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1977''' * 5. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 10. [[Züricheko txapelketa]]n '''1978''' * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 3. [[Suitzako Itzulia]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1979''' * [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n * 4. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa1 * 5. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 8. [[1979ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1980''' * 2. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Baracchi Saria]]n ([[Daniel Gisiger]]<nowiki/>ekin) * 8. [[1980ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1981''' * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] * [[Luganoko Sari Nagusia]] * 2. [[Suitzako Itzulia]]n * 5. [[1981eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n *7. [[Super Prestige Pernod]]<nowiki/>ean * 10. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|[[1972ko Italiako Giroa|30.]] |align="center"|[[1973ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1974ko Italiako Giroa|25.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Italiako Giroa|22.]] |align="center"|[[1978ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1979ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1980ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1981eko Italiako Giroa|'''5. ''']] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1975eko Frantziako Tourra|'''8. ''']] |align="center"|[[1976ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Espainiako Itzulia|'''8. ''']] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Palmaresa pistan == '''1970''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa '''1971''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Munduko Jazarpen txapelketan * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1948ko||Fuchs, Joseph}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]] rj2aguy4yxwkgv0yss264akathn4yyu 9984562 9984560 2024-11-29T07:45:12Z Joseba65 69297 /* Profesionaletan */ 9984562 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josef «Sepp» Fuchs''', ([[Unteriberg]], [[Schwyz kantonamendua]], [[1948]]ko [[uztailaren 24]]a) txirrindulari suitzar ohia da, profesionala 1972tik 1981era. [[Itzuli handi|Itzuli handietan]] bereziki nabarmendu zen eta hiruretan amaitu zen sailkapen orokorreko lehenengo hamarren artean. Lorpenik aipagarriena ibilbideko azken urtean izan zen, 1981eko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] klasikoa irabazi baitzuen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1966''' * 3. Suitzako errepideko txapelketan (junior) '''1969''' * Züricheko txapelketa (amateur) * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[1969ko Munduko Errepideko Txirrindularitza Txapelketa|Munduko taldekako erlojupeko txapelketan]] '''1970''' * Lau Kantoietako Tourra '''1971''' * [[Giro del Mendrisiotto]] * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Milk Race]]<nowiki/>n eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1972''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Toscanako Giroa]] * 2. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1973''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1974''' * Cronostafetta * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an '''1975''' * 2. [[Romandiako Tour]]rean * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 8. [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean * 9. [[Züricheko txapelketa]]n '''1976''' * 2. [[Masferrer garaikurra]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]<nowiki/>n * 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 4. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n * 8. [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1977''' * 5. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 10. [[Züricheko txapelketa]]n '''1978''' * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 3. [[Suitzako Itzulia]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1979''' * [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n * 4. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa1 * 4. [[1979ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 5. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 8. [[1979ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1980''' * 2. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Baracchi Saria]]n ([[Daniel Gisiger]]<nowiki/>ekin) * 8. [[1980ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1981''' * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] * [[Luganoko Sari Nagusia]] * 2. [[Suitzako Itzulia]]n * 5. [[1981eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n *7. [[Super Prestige Pernod]]<nowiki/>ean * 10. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|[[1972ko Italiako Giroa|30.]] |align="center"|[[1973ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1974ko Italiako Giroa|25.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Italiako Giroa|22.]] |align="center"|[[1978ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1979ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1980ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1981eko Italiako Giroa|'''5. ''']] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1975eko Frantziako Tourra|'''8. ''']] |align="center"|[[1976ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Espainiako Itzulia|'''8. ''']] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Palmaresa pistan == '''1970''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa '''1971''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Munduko Jazarpen txapelketan * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1948ko||Fuchs, Joseph}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]] 1mtn8u0mrk44i7boz69t6q02l1t9pfl 9984563 9984562 2024-11-29T07:47:23Z Joseba65 69297 /* Profesionaletan */ 9984563 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Josef «Sepp» Fuchs''', ([[Unteriberg]], [[Schwyz kantonamendua]], [[1948]]ko [[uztailaren 24]]a) txirrindulari suitzar ohia da, profesionala 1972tik 1981era. [[Itzuli handi|Itzuli handietan]] bereziki nabarmendu zen eta hiruretan amaitu zen sailkapen orokorreko lehenengo hamarren artean. Lorpenik aipagarriena ibilbideko azken urtean izan zen, 1981eko [[Lieja-Bastogne-Lieja]] klasikoa irabazi baitzuen. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1966''' * 3. Suitzako errepideko txapelketan (junior) '''1969''' * Züricheko txapelketa (amateur) * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[1969ko Munduko Errepideko Txirrindularitza Txapelketa|Munduko taldekako erlojupeko txapelketan]] '''1970''' * Lau Kantoietako Tourra '''1971''' * [[Giro del Mendrisiotto]] * [[Etorkizuneko Tourra|Etorkizuneko Tour]]reko etapa 1 * 3. [[Milk Race]]<nowiki/>n eta etapa 1 === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1972''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Toscanako Giroa]] * 2. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1973''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] [[Fitxategi:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]] * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) '''1974''' * Cronostafetta * [[Levanteko Itzulia|Levanteko Itzuli]]ko etapa 1 (taldekako erlojupekoa) * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 7. [[Toscanako Giroa]]n * 7. [[Campaniako Giroa]]n '''1975''' * 2. [[Romandiako Tour]]rean * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 8. [[1975eko Frantziako Tourra|Frantziako Tour]]rean * 9. [[Züricheko txapelketa]]n '''1976''' * 2. [[Masferrer garaikurra]]n * 4. [[Levanteko Itzulia]]<nowiki/>n * 4. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 4. [[Dauphiné Libéré]]<nowiki/>n * 8. [[1976ko Espainiako Itzulia|Espainiako Vuelta]]n * 9. [[Kataluniako Volta]]n '''1977''' * 5. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an * 10. [[Züricheko txapelketa]]n '''1978''' * 3. [[Sardiniako Giroa]]n * 3. [[Suitzako Itzulia]]n * 3. [[Fitxategi:Bronze medal with cup.svg|15px]] [[Suitzako errepide txirrindularitzako txapelketa]]n * 4. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an eta etapa 1 '''1979''' * [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>ko etapa 1 * 2. [[Luganoko Sari Nagusia]]n * 4. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa1 * 4. [[1979ko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzulia]]n * 5. [[Kataluniako Volta]]n eta etapa 1 * 8. [[1979ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1980''' * 2. [[Suitzako Itzulia]]n eta etapa 1 * 3. [[Baracchi Saria]]n ([[Daniel Gisiger]]<nowiki/>ekin) * 8. [[1980ko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n '''1981''' * [[Lieja-Bastogne-Lieja]] * [[Luganoko Sari Nagusia]] * 2. [[Suitzako Itzulia]]n * 5. [[1981eko Italiako Giroa|Italiako Giroa]]n *7. [[Super Prestige Pernod]]<nowiki/>ean * 10. [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>an }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1972 !1973 !1974 !1975 !1976 !1977 !1978 !1979 !1980 !1981 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|[[1972ko Italiako Giroa|30.]] |align="center"|[[1973ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1974ko Italiako Giroa|25.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1977ko Italiako Giroa|22.]] |align="center"|[[1978ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|[[1979ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1980ko Italiako Giroa|'''8. ''']] |align="center"|[[1981eko Italiako Giroa|'''5. ''']] |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1975eko Frantziako Tourra|'''8. ''']] |align="center"|[[1976ko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1976ko Espainiako Itzulia|'''8. ''']] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Palmaresa pistan == '''1970''' * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa '''1971''' * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Munduko Jazarpen txapelketan * [[Fitxategi:MaillotSuiza.PNG|20px]] Suitzako Jazarpen txapelketa == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1948ko||Fuchs, Joseph}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Suitzako txirrindulariak]] 53qy6k4fwq4uhdks674fpzbc0p6cq09 0 1215730 9984571 2024-11-29T07:55:32Z Mgaraizabal 129250 «[[:es:Special:Redirect/revision/163682696|Juana Francés]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984571 wikitext text/x-wiki   '''Juana''' Francés ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko margolaria izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren. 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo San Fernandoko Arte Ederretako Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen Veneziako Bienalean. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró'' . New Yorkeko Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean Bruselako Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez diramodu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana Amerika eta Europako museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, Rhode Islanden, [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egongo da, aintzatespen .<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == <references /> == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * {{Apurtutako esteka|1=[http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF Acerca de Juana Francés. UNED]|2=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF}} * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924|1990|Frances, Juana}} [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] 0fbqpote3p144g7ie3pfqxu1itj3bl3 9984575 9984571 2024-11-29T08:01:37Z Mgaraizabal 129250 Bioa itzuli, txukundu 9984575 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Juana''' Francés ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko margolaria izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren. 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo San Fernandoko Arte Ederretako Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen Veneziako Bienalean. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró'' . New Yorkeko Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean Bruselako Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez diramodu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana Amerika eta Europako museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, Rhode Islanden, [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egongo da, aintzatespen .<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * {{Apurtutako esteka|1=[http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF Acerca de Juana Francés. UNED]|2=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF}} * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924ko|1990eko|Frances, Juana}} [[Kategoria:Alacant hiriko jendea]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] hrh4u1l2ma6sjm71gy3ifnf0w2m4gxz 9984580 9984575 2024-11-29T08:13:56Z Mgaraizabal 129250 Txukundu + erreferentziak 9984580 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[Juana Francés|'''Juana''' Francés]] ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko margolaria izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juana Francés|hizkuntza=eu|url=https://www.bing.com/search?q=Juana%20Franc%C3%A9s&qs=n&form=QBRE&sp=-1&lq=0&pq=juana%20franc%C3%A9s&sc=10-13&sk=&cvid=D2C2F227036F412EAE043ECADC4357BE&ghsh=0&ghacc=0&ghpl=|aldizkaria=Bing|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Raul|abizena=Gil|izenburua=Vida y obra de Juana Francés|hizkuntza=es|data=2023-08-29|url=https://lacamaradelarte.com/vida-y-obra-de-juana-frances/|aldizkaria=La Cámara del Arte|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Colección Juana Francés - MACA-Museo de Arte Contemporáneo de Alicante|hizkuntza=es-ES|data=2011-07-11|url=https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo San Fernandoko Arte Ederretako Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. === Margolari ibilbidea === 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurtekoan]]. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró''. [[New York|New Yorkeko]] Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean [[Brusela|Bruselako]] Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez dira modu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana [[Amerika]] eta [[Europa|Europako]] museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, [[Rhode Island|Rhode Islanden]], [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egon zen, aintzatespen.<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * {{Apurtutako esteka|1=[http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF Acerca de Juana Francés. UNED]|2=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF}} * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924ko|1990eko|Frances, Juana}} [[Kategoria:Alacant hiriko jendea]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] g84hxdw3hlt4ue84vvpmhv4n4a2s4lq 9984581 9984580 2024-11-29T08:16:23Z Mgaraizabal 129250 + izen osoa 9984581 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[Juana Francés|Juana Concepción Francés de La Campa]] ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko [[Margolaritza|margolaria]] izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juana Francés|hizkuntza=eu|url=https://www.bing.com/search?q=Juana%20Franc%C3%A9s&qs=n&form=QBRE&sp=-1&lq=0&pq=juana%20franc%C3%A9s&sc=10-13&sk=&cvid=D2C2F227036F412EAE043ECADC4357BE&ghsh=0&ghacc=0&ghpl=|aldizkaria=Bing|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Raul|abizena=Gil|izenburua=Vida y obra de Juana Francés|hizkuntza=es|data=2023-08-29|url=https://lacamaradelarte.com/vida-y-obra-de-juana-frances/|aldizkaria=La Cámara del Arte|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Colección Juana Francés - MACA-Museo de Arte Contemporáneo de Alicante|hizkuntza=es-ES|data=2011-07-11|url=https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo San Fernandoko Arte Ederretako Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. === Margolari ibilbidea === 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurtekoan]]. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró''. [[New York|New Yorkeko]] Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean [[Brusela|Bruselako]] Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez dira modu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana [[Amerika]] eta [[Europa|Europako]] museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, [[Rhode Island|Rhode Islanden]], [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egon zen, aintzatespen.<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * {{Apurtutako esteka|1=[http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF Acerca de Juana Francés. UNED]|2=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF}} * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924ko|1990eko|Frances, Juana}} [[Kategoria:Alacant hiriko jendea]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] egspgr4qbdfss3ba9b8hif3ohuohefq 9984582 9984581 2024-11-29T08:18:15Z Mgaraizabal 129250 [[Special:Contributions/Mgaraizabal|Mgaraizabal]] ([[User talk:Mgaraizabal|eztabaida]]) wikilariaren [[Special:Diff/9984581|9984581]] berrikuspena desegin da 9984582 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[Juana Francés|'''Juana''' Francés]] ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko margolaria izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juana Francés|hizkuntza=eu|url=https://www.bing.com/search?q=Juana%20Franc%C3%A9s&qs=n&form=QBRE&sp=-1&lq=0&pq=juana%20franc%C3%A9s&sc=10-13&sk=&cvid=D2C2F227036F412EAE043ECADC4357BE&ghsh=0&ghacc=0&ghpl=|aldizkaria=Bing|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Raul|abizena=Gil|izenburua=Vida y obra de Juana Francés|hizkuntza=es|data=2023-08-29|url=https://lacamaradelarte.com/vida-y-obra-de-juana-frances/|aldizkaria=La Cámara del Arte|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Colección Juana Francés - MACA-Museo de Arte Contemporáneo de Alicante|hizkuntza=es-ES|data=2011-07-11|url=https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo San Fernandoko Arte Ederretako Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. === Margolari ibilbidea === 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurtekoan]]. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró''. [[New York|New Yorkeko]] Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean [[Brusela|Bruselako]] Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez dira modu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana [[Amerika]] eta [[Europa|Europako]] museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, [[Rhode Island|Rhode Islanden]], [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egon zen, aintzatespen.<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * {{Apurtutako esteka|1=[http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF Acerca de Juana Francés. UNED]|2=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF}} * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924ko|1990eko|Frances, Juana}} [[Kategoria:Alacant hiriko jendea]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] g84hxdw3hlt4ue84vvpmhv4n4a2s4lq 9984584 9984582 2024-11-29T08:19:42Z Mgaraizabal 129250 wikidata kendu, izen bereko beste batena da eta. 9984584 wikitext text/x-wiki [[Juana Francés|'''Juana''' Francés]] ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko margolaria izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juana Francés|hizkuntza=eu|url=https://www.bing.com/search?q=Juana%20Franc%C3%A9s&qs=n&form=QBRE&sp=-1&lq=0&pq=juana%20franc%C3%A9s&sc=10-13&sk=&cvid=D2C2F227036F412EAE043ECADC4357BE&ghsh=0&ghacc=0&ghpl=|aldizkaria=Bing|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Raul|abizena=Gil|izenburua=Vida y obra de Juana Francés|hizkuntza=es|data=2023-08-29|url=https://lacamaradelarte.com/vida-y-obra-de-juana-frances/|aldizkaria=La Cámara del Arte|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Colección Juana Francés - MACA-Museo de Arte Contemporáneo de Alicante|hizkuntza=es-ES|data=2011-07-11|url=https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo San Fernandoko Arte Ederretako Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. === Margolari ibilbidea === 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurtekoan]]. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró''. [[New York|New Yorkeko]] Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean [[Brusela|Bruselako]] Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez dira modu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana [[Amerika]] eta [[Europa|Europako]] museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, [[Rhode Island|Rhode Islanden]], [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egon zen, aintzatespen.<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * {{Apurtutako esteka|1=[http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF Acerca de Juana Francés. UNED]|2=http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie7-6F1F8AAE-5CD7-DD6B-D2DB-7E0B5221D498&dsID=PDF}} * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924ko|1990eko|Frances, Juana}} [[Kategoria:Alacant hiriko jendea]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] qd2sg1p2h7lxdxtbn5az08351hoj49j 9984586 9984584 2024-11-29T08:23:24Z Mgaraizabal 129250 - esteka hautsia 9984586 wikitext text/x-wiki [[Juana Francés|'''Juana''' Francés]] ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko margolaria izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juana Francés|hizkuntza=eu|url=https://www.bing.com/search?q=Juana%20Franc%C3%A9s&qs=n&form=QBRE&sp=-1&lq=0&pq=juana%20franc%C3%A9s&sc=10-13&sk=&cvid=D2C2F227036F412EAE043ECADC4357BE&ghsh=0&ghacc=0&ghpl=|aldizkaria=Bing|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Raul|abizena=Gil|izenburua=Vida y obra de Juana Francés|hizkuntza=es|data=2023-08-29|url=https://lacamaradelarte.com/vida-y-obra-de-juana-frances/|aldizkaria=La Cámara del Arte|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Colección Juana Francés - MACA-Museo de Arte Contemporáneo de Alicante|hizkuntza=es-ES|data=2011-07-11|url=https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo San Fernandoko Arte Ederretako Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. === Margolari ibilbidea === 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurtekoan]]. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró''. [[New York|New Yorkeko]] Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean [[Brusela|Bruselako]] Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez dira modu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana [[Amerika]] eta [[Europa|Europako]] museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, [[Rhode Island|Rhode Islanden]], [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egon zen, aintzatespen.<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924ko|1990eko|Frances, Juana}} [[Kategoria:Alacant hiriko jendea]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] 138mu2rtcumtwpfx02xl9c1arq8zsz2 9984589 9984586 2024-11-29T08:29:37Z Mgaraizabal 129250 + wikidata, ez dago izen bereko dantzaririk eta 9984589 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} [[Juana Francés|'''Juana''' Francés]] ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko margolaria izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juana Francés|hizkuntza=eu|url=https://www.bing.com/search?q=Juana%20Franc%C3%A9s&qs=n&form=QBRE&sp=-1&lq=0&pq=juana%20franc%C3%A9s&sc=10-13&sk=&cvid=D2C2F227036F412EAE043ECADC4357BE&ghsh=0&ghacc=0&ghpl=|aldizkaria=Bing|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Raul|abizena=Gil|izenburua=Vida y obra de Juana Francés|hizkuntza=es|data=2023-08-29|url=https://lacamaradelarte.com/vida-y-obra-de-juana-frances/|aldizkaria=La Cámara del Arte|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Colección Juana Francés - MACA-Museo de Arte Contemporáneo de Alicante|hizkuntza=es-ES|data=2011-07-11|url=https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia|San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademian]] Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. === Margolari ibilbidea === 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurtekoan]]. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró''. [[New York|New Yorkeko]] Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean [[Brusela|Bruselako]] Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez dira modu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana [[Amerika]] eta [[Europa|Europako]] museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, [[Rhode Island|Rhode Islanden]], [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egon zen, aintzatespen.<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924ko|1990eko|Frances, Juana}} [[Kategoria:Alacant hiriko jendea]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] kgspg4mbceqdd1jphx162p8pdid9qvy 9984590 9984589 2024-11-29T08:33:17Z Mgaraizabal 129250 + izen osoa 9984590 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Juana Concepción Francés de La Campa''' ([[Alacant]], [[1924|1924ko]] [[uztailaren 31]] – [[Madril]], [[1990|1990ko]] [[Martxoaren 9|martxoaren 9a]]) Alacanteko margolaria izan zen, XX. mendeko [[Abangoardismo|abangoardiako]] artista espainiar garrantzitsuenetako bat.<ref>{{Cite web|izenburua=Juana Francés Una olvidada pintora alicantina|egilea=RAMÓN FERNÁNDEZ PALMERAL|data=2022-12-20|url=https://www.meer.com/es/71685-juana-frances|accessdate=2024-07-25}}</ref> Nazioarteko ospea lortu zuen, eta bere lanak [[Londres|Londresen]], [[Venezia|Venezian]] eta [[New York|New Yorken]] erakutsi ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juana Francés|hizkuntza=eu|url=https://www.bing.com/search?q=Juana%20Franc%C3%A9s&qs=n&form=QBRE&sp=-1&lq=0&pq=juana%20franc%C3%A9s&sc=10-13&sk=&cvid=D2C2F227036F412EAE043ECADC4357BE&ghsh=0&ghacc=0&ghpl=|aldizkaria=Bing|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Raul|abizena=Gil|izenburua=Vida y obra de Juana Francés|hizkuntza=es|data=2023-08-29|url=https://lacamaradelarte.com/vida-y-obra-de-juana-frances/|aldizkaria=La Cámara del Arte|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Colección Juana Francés - MACA-Museo de Arte Contemporáneo de Alicante|hizkuntza=es-ES|data=2011-07-11|url=https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1957an sortutako El Paso Taldearen sortzaileetako bat izan zen, eta Espainiako [[Francoren diktadura|gerraosteko]] abangoardiaren eraketan eta definizioan parte hartu zuen.<ref>{{Cite web|izena=Colaboradores|abizena=EC12|izenburua=La exposición más completa hasta la fecha del grupo El Paso se da cita en Valencia|data=2024-06-06|url=https://www.elconfidencial.com/el-grito/2024-06-06/grupo-el-paso-fundacion-bancaja-valencia_3896868/|lana=elconfidencial.com|accessdate=2024-11-20}}</ref> Bere lanak korronte informalistaren barruan nabarmentzen dira oso pintura materiko erradikal eta adierazkorrarekin, nahiz eta inoiz ez zion utzi beste adierazpen bide piktoriko batzuk esploratzeari, figurazio berriari aurrea hartuz kritika sozialdun lanekin. == Bizitza == Madrilgo [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia|San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademian]] Eskolan hasi zituen ikasketak, eta [[Paris|Parisera]] joan zen gero, Frantziako gobernuaren beka bati esker, eta hantxe amaitu zuen prestakuntza. === Margolari ibilbidea === 1954, 1960 eta 1964 urteetan Espainia ordezkatu zuen [[Veneziako Biurtekoa|Veneziako Biurtekoan]]. 1956an Pablo Serrano eskultorea ezagutu zuen, eta berarekin bizitzen hasi zen. 1957an, El Paso Taldea sortu zuen, besteak beste, Pablo Serrano, [[Antonio Saura]] eta Manolo Millaresekin batera. Taldeko emakume bakarra izan zen, eta, hortaz, kasu paradigmatikoa abangoardiako arte garaikide espainiarrean, ia esklusiboki gizonek menderatua. 1960an ''Befare Picasso, after Miró''. [[New York|New Yorkeko]] Solomon R. Guggenheim Museumeko erakusketaren parte da; 1961ean [[Brusela|Bruselako]] Palais de Beaux-Arts museoan, eta 1962an Londresko Tate Galleryn, ''Modern Spanish Painting'' izeneko erakusketan. Datu horiek bistan uzten dute sasoi horretan atzerrian erakusketak egiten dituen Espainiako artista bakarra zela. Abstrakzioaren eta figurazioaren artean bereizi barik nabigatzen zuen, eta bi kontzeptuak ez dira modu antitetikoan ulertzen, osagarrian baizik, eta gauza komun asko dituzten planteamenduen aukera bereizi gisa. Izan ere, «abstrakzioak eta figurazioak, berez, ez dakarte joera bat, ideia bat, ezta jarrera bat ere, bitarteko bat baino, ibilgailu bat, eta joera bat garatzeko modu bat». Hortaz, etapa bakoitzean, gehien atsegin zuen hizkuntzara hurbildu zen bere interesak eta ideiak gauzatzeko. Juana Francésen lana oso pertsonala eta ezagutzeko modukoa da beti. Zenbait sortze-garaitan, haren lanek agerian uzten dute nagusi den gizarte-sistemaren zenbait alderdiren aurkako jarrera kritikoa, modu sinbolikoan. 1950 eta 1953 arteko lehen etaparen ezaugarri nagusia figurazio hieratiko geometrizatzaile bat izatea da, oso molde tradizionaleko gaiak dituena. Gero, 1956an, abstrakzioarekin esperimentatzen hasi zen. 1957an, El Paso sortu ostean, informalismo materikoari atxikitako etapa bat hasi zuen. Lehen hirurogeiko hamarkadan, bere lanean figuraziora pixkanaka itzultzea iradokitzen da, geroago ''El hombre y la ciudad'' (Gizakia eta hiria'')'', kritika eta ezkortasun existentzialaren unea seriean bukatzen dena, non gizakia, aurrerapen deshumanizatzaile faltsuan bildutako subjektu esklabo gisa duen ikuspegi jakin batekin lotutako objektuak erabiltzen dituen. Ikuspegi horrek bilakaera izan zuen gerora Torres-Participacion seriean, eta, beranduago, Estructuras seriean, 1979 urtera arte. Laurogeiko hamarkadatik aurrera, lirismo handiko abstrakzio batera itzuli zen, kolorez eta bizitasunez betea, paisaiak, itsaspeko hondoak, kometak eta abar aipatuz. Ibilbide horretan nabarmendu beharreko alderdi garrantzitsu bat etapa batetik besterako trantsizio-aldiak dira; horiek arrastoak eta erabakiak hartzea adierazten dute, eta gero hainbat serietan garatu ziren aldaketak iragartzen zituzten. Bere lana [[Amerika]] eta [[Europa|Europako]] museo garrantzitsuenetan erakutsi da, hala nola, [[Paris]] Hiriko Arte Modernoko Museoan, [[Lisboa|Lisboako]] Calouste Gulbenkian Fundazioan, Providenceko Brown Universityn, [[Rhode Island|Rhode Islanden]], [[Londres|Londresko]] Tate Galleryn eta New Yorkeko Guggenheim Museoan. Amos Cahanen bildumak katalogoan bere lanetako bat du.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan|data=1986|url=|kazeta=Catálogo Arte español en Nueva York 1950 1970 Colección Amos Cahan - Fundación Juan March|accessdate=05/07/2021}}</ref> IAACC Pablo Serranoren Juana Francés bildumak 150 lan baino gehiago ditu, pintura, marrazkia, lan grafikoa eta eskulturaren artean. 2023 urtetik aurrera, museoaren laugarren solairuan artistaren bilduma iraunkorra egon zen, aintzatespen.<ref>{{Cite web|izenburua=Colección Juana Francés|url=https://iaacc.es/colecciones-museo/coleccion-juana-frances/|lana=IAACC|accessdate=2023-02-06}}</ref> Hiltzean, bere obraren bolumen osoa Espainiako lau hiritako bilduma publikoetan gordetzea nahi izan zuen, zeinekin lotura emozionalen bat izan baitzuen: [[Zaragoza]] (IAACC Pablo Serrano), [[Alacant]] (MACA), [[Valentzia]] (IVAM) eta [[Madril]] ([[Sofia Erregina Museoa|Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía]]).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=El Legado de Juana Francés en Alicante|abizena1=Castells|izena1=Rosa Mª|data=2007|url=https://maca-alicante.es/wp-content/uploads/2014/10/Juana-Frances-por-R-Castells-2007.pdf|kazeta=Revista El SALT. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, Diputación Provincial. Núm. 13, pp. 46-49|accessdate=01-08-2022}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://hdl.handle.net/10045/15036 Juana Francés Alacanteko artista]: Tesis doctoral lanaren azterketa kritikoa, 2010. Natalia Molinos. Alacanteko Unibertsitatea. * [http://www.aacadigital.com/contenido.php?idarticulo=50 Juana Francés - Pablo Serrano. El Pasoko bi artisten arteko harremana. aacadigital] * [https://old.museopabloserrano.es/ckfinder/userfiles/files/JF_catalogo.pdf "Juana Francés. IAACC Pablo Serranoren "bilduma"] * [https://maca-alicante.es/colecciones/coleccion-juana-frances/ Juana Francesen obraz. Alacanteko Arte Garaikidearen Museoa] * [https://web.archive.org/web/20110114013305/http://www.artespain.com/29-12-2009/pintura/juana-frances-biografia-de-la-artista-espanola Juana Francesen biografia. Artespain] {{Bizialdia|1924ko|1990eko|Frances, Juana}} [[Kategoria:Alacant hiriko jendea]] [[Kategoria:Madrilen hildakoak]] [[Kategoria:Espainiako margolariak]] [[Kategoria:Emakume margolariak]] fvnv13ozxiapny5ol6uzd35rkiacqbo 2 1215731 9984583 2024-11-29T08:18:55Z Wikimaribarre 88969 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Leire Alberdi Arriola (Markina-Xemein, Bizkaia, )''' euskara irakaslea eta Eibarko Udaleko zinegotzia. Arte Ederretan Lizentziatua [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] (UPV-EHU), Proiektuen Gidaritza eta Barne Diseinua Goi mailako ziklo bat ere badu (Escola Massanan, Bartzelona). 2023-2027 agintaldian sartu zen Eibarko Udalbatzan.Erakunde, Lurralde eta Lege-gaietarako Lan Batzordea, Euskara Batzorde Aholk...» 9984583 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Leire Alberdi Arriola (Markina-Xemein, Bizkaia, )''' euskara irakaslea eta Eibarko Udaleko zinegotzia. Arte Ederretan Lizentziatua [[Euskal Herriko Unibertsitatea|Euskal Herriko Unibertsitatean]] (UPV-EHU), Proiektuen Gidaritza eta Barne Diseinua Goi mailako ziklo bat ere badu (Escola Massanan, Bartzelona). 2023-2027 agintaldian sartu zen Eibarko Udalbatzan.Erakunde, Lurralde eta Lege-gaietarako Lan Batzordea, Euskara Batzorde Aholkularia, Ego Ibarra Batzorde Aholkularia, ENBA Batzorde Aholkularia == Bizitza == === Formakuntza === * Arte Ederretan Lizentziatua, 2000.urtean, UPV-EHUn. Leioa (Bizkaia). * Proiektuen gidaritza eta Barne Diseinua Goi mailako zikloa, 2002.urtean, Escola Massanan (Bartzelona). == Lan ibilbidea == * 2021eko urritik AEK euskaltegia, Eibar. Euskara irakaslea. * 2017-2021, Gabriel Aresti Euskaltegia, Bilbo. Euskara irakaslea. * 2020/21 ikasturtea, IMH Makina Erremintaren Institutua, Elgoibar. Euskara irakaslea. * 2017, El Casco, Elgeta. Lean sistemaren ezarpena industria-prozesuan. Lean Manufacturing Ikastaroari loturiko lan-praktikak (Lea Artibai ikastetxea). * 2016, BARREN proiektu komunikatiboa, Elgoibar. Elgoibar eta Mendaroko lan jardueraren datu basea sortu “Gida 2017” kaleratzeko. * 2015-2016, BARREN proiektu komunikatiboa, Elgoibar. Elgoibarko Izarra Euskaltzaleon Topagunea elkarteko komertzial eta publizista lana. * 2009-2015, Ongi Iturgintza, Elgoibar. Dendari lana, zahar-berritze eta dekorazio proiektu desberdinen garapena eta koordinazio lana. Hornitzaile zein bezeroekin zuzeneko harremana. * 2002-2009, Leonardo Azpiri S.A. Eibar. Bainugelen diseinu-proiektuen garapena eta produktuen salmenta. * 2002, Torinoko Udaletxea, Italia. Udal-Arkitektura departamenduan (Edilizia Scolastica) praktikak, Leonardo beka-programa. * 2000-2002, CM² Disseny, Barcelona, Interiorismo estudioa. Proiektu desberdinen garapena eta jarraipena. * 2000, Guggenheim Bilbao Museoa, Arkitektura eta erakusketen inguruko bisita gidatuak. * == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|||}} [[Kategoria:Markinar-xemeindarrak]] [[Kategoria:Eibartarrak]] [[Kategoria:Irakasleak]] [[Kategoria:Euskal Herriko Unibertsitateko ikasleak]] mhubclgzpc56f9bx5o3zuzd70x3uwcb 0 1215732 9984593 2024-11-29T08:45:05Z Mgaraizabal 129250 «[[:ca:Special:Redirect/revision/31511379|María López de Sagredo Andreo]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984593 wikitext text/x-wiki '''Maria Lopez de Sagredo Andreo''' ([[Habana]], [[Kuba]], [[1881|1881eko]] [[Otsailaren 12|otsailaren 12a]] – [[Hondarribia]], [[Gipuzkoa]], [[1953|1953ko]] [[Martxoaren 28|martxoaren 28a]]) [[Politikari|politikaria]] eta [[Aktibismo|aktibista]] kulturala izan zen. 1960an hil ostean argitaratu zen bere [[autobiografia]], ''Así ha sido mi vida'' izenburupean. ''1881-1951''. == Bizitza == Luis Lopez de Sagredo Kubako intendente nagusiaren eta Elvira Andreo Ramirez de Dampierreren alaba izan zen. Bere ahizpetako bat, Esperanza, Andinoko kondearekin ezkondu zen. Ibilbidea Laster, ultramuntà sektore katolikoko artikulugile eta hizlari lanetan nabarmendu zen. 1926ko [[Toledo|Toledoko]] III. Kongresu Eukaristikoan, 1928ko Emakumeen Liga Katolikoan eta 1929ko Ongintzako Lehen Kongresu Katoliko Nazionalean parte hartu zuen. [[Bartzelona|Bartzelonan]] bizi izan zen, eta ongintzako hainbat talde katolikotan parte hartu zuen. 1926an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren ondorioz, Bartzelonako Udaleko lehen emakume erregidorea izan zen, eta 1927an, Batzar Nazional Aholku-emaileko lehen emakumea, bizitza nazionaleko jardueren ordezkari lanetan. Udal Ongintza Batzordeko arduradun eta Bartzelonako Patronat de l'Habitació-ko kidea izan zen 1928an. ''Patufet'' astekariaren efektuari aurre egiteko, «''Alegría''» izeneko haurrentzako astekaria sustatu zuen, gaztelaniaz, 1928tik 1933ra bitartean argitaratu zena. 1930ean Espainiako erreginak egin zion harrera, eta 1931n [[Aita santu|Aita Santuak]]. Bigarren Errepublikan Acción Católica alderdiko kidea izan zen. [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako gerra zibila]] hasi zenean, [[Burgos|Burgosera]] joan zen bizitzera, bando nazionaleko kuartel nagusira, eta bertan [[Espainiako Bankua|Espainiako Bankuko]] gobernadorearen idazkari lanetan jardun zuen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Habanarrak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak]] [[Kategoria:Emakume zinegotziak]] fx8axkmf07kkw8fg188v9kyp5jsfmqb 9984606 9984593 2024-11-29T09:10:19Z Mgaraizabal 129250 Txukundu + erreferentziak, hornitu 9984606 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea= {{bandera|Katalunia}} }} '''Maria Lopez de Sagredo Andreo''' ([[Habana]], [[Kuba]], [[1881|1881eko]] [[Otsailaren 12|otsailaren 12a]] – [[Hondarribia]], [[Gipuzkoa]], [[1953|1953ko]] [[Martxoaren 28|martxoaren 28a]])<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ABC MADRID 31-03-1953 página 43 - Archivo ABC|data=2019-08-06|url=https://www.abc.es/archivo/periodicos/abc-madrid-19530331-43.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2024-11-29}}</ref> kubar-kataluniar [[Politikari|politikaria]] eta [[Aktibismo|aktibista]] kulturala izan zen, Bartzelonan lehenengo emakume zinegotzia. 1960an hil ostean argitaratu zen bere [[autobiografia]], ''Así ha sido mi vida'' izenburupean. ''1881-1951''.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=María López de Sagredo y Andrés {{!}} Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/116870/maria-lopez-de-sagredo-y-andres|aldizkaria=dbe.rah.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Defensoras de Dios y de las mujeres. Las activistas católicas en España (1900 - 1936) {{!}} AEIHM|url=https://www.aeihm.org/publicaciones/defensoras-de-dios-y-de-las-mujeres-las-activistas-catolicas-en-espana-1900-1936|aldizkaria=www.aeihm.org|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Hoy se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso 13 mujeres elegidas por Primo de Rivera|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.ultimahora.es/noticias/nacional/2019/10/10/1112413/hoy-cumplen-anos-llegada-primeras-diputadas-congreso-mujeres-elegidas-por-primo-rivera.html|aldizkaria=Ultima Hora|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=López de Sagredo Andreo, María|hizkuntza=es|url=https://tebeosfera.com/autores/lopez_de_sagredo_andreo_maria.html|aldizkaria=www.tebeosfera.com|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Bizitza == Luis Lopez de Sagredo Kubako intendente nagusiaren eta Elvira Andreo Ramirez de Dampierreren alaba izan zen. Bere ahizpetako bat, Esperanza, Andinoko kondearekin ezkondu zen.<ref>{{erreferentzia|izenburua=MOVIMIENTO NOBILIARIO. 1936. José Miguel de Mayoralgo y Lodo Conde de los Acevedos|url=http://www.ariasdereyna.com/Documentos/Libros-otros/Movimiento%20nobiliario%201936%20%20%28Zayas%20y%20Arias%20de%20Reina%29.pdf}}</ref> === Ibilbidea === Laster, ultramuntà sektore katolikoko artikulugile eta hizlari lanetan nabarmendu zen. 1926ko [[Toledo|Toledoko]] III. Kongresu Eukaristikoan, 1928ko Emakumeen Liga Katolikoan eta 1929ko Ongintzako Lehen Kongresu Katoliko Nazionalean parte hartu zuen. [[Bartzelona|Bartzelonan]] bizi izan zen, eta ongintzako hainbat talde katolikotan parte hartu zuen. 1926an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren ondorioz, Bartzelonako Udaleko lehen emakume zinegotzia izan zen, eta 1927an, Batzar Nazional Aholku-emaileko lehen emakumea, bizitza nazionaleko jardueren ordezkari lanetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HOME - Congreso de los Diputados|url=https://www.congreso.es/es/|aldizkaria=www.congreso.es|sartze-data=2024-11-29}}</ref> Udal Ongintza Batzordeko arduradun eta Bartzelonako Patronat de l'Habitació-ko kidea izan zen 1928an.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Els governs de la ciutat de Barcelona (1875-1930): Eleccions, partits i regidors {{!}} Web de Barcelona|hizkuntza=ca|url=https://www.barcelona.cat/ca/conocebcn/barcelonalibros/els-governs-de-la-ciutat-de-barcelona-1875-1930-eleccions-partits-i-regidors#:~:text=Els%20principals%20protagonistes%20de%20la%20vida%20municipal%20barcelonina,barcelonina%20de%20finals%20del%20segle%20XIX%20i%20pr|aldizkaria=www.barcelona.cat|sartze-data=2024-11-29}}</ref> ==== Batzar Nazional Aholku-emaileko emakumeak ==== Batzarraren eginkizun nagusia Espainiarako Konstituzio berri bat egitea zen eta 429 lagunek osatzen zuten. Hautatutako emakumeen artean, horietako bi aukeratu zituzten Estatuko ordezkari gisa - [[Isidra Quesada Gutiérrez de los Ríos]], Esklabo Zurien Merkataritza Errege Batzordeko Aguilar de Inestrillas-en kondesa alarguna eta [[Trinidad von Scholtz-Hermensdorff]] alarguna (Parcent-eko dukesa eta erreginaren dama) eta gainerakoak beren merituetan oinarrituta eta "bizitza nazionaleko hainbat jardueraren ordezkari, besteak beste, [[María Maeztu|María de Maeztu]] pedagogoa (orduan Residencia de Señoritas delakoaren zuzendaria), [[Carmen Cuesta del Muro]] (Espainiako lehen Zuzenbidean doktorea eta Teresiar Erakundeari lotutakoa) Batzarreko idazkari izan zena, [[Blanca de los Ríos]] (idazlea), [[Natividad Domínguez Atalaya]] (Emakumeen Hezkuntzarako Elkartekoa, Merkataritza irakaslea eta ideal pedagogiko krausistetan trebatua), Emakumeen Ekintza Katolikoari lotutako bost emakume: [[Josefina Oloriz|Josefina Olóriz]] (Eskola Normaleko idazkaria, irakasle gipuzkoarra, Donostiako zinegotzia eta 1927an Logroñon ospatutako Nazioarteko Eukaristiko Kongresuan parte hartu zutenak); [[María de Echarri]] (Madrilgo zinegotzia), [[María López Monleón]] (Langile Katolikoen Konfederazio Nazionaleko kidea), [[Teresa Luzzatti]] eta [[María López de Sagredo Andreo]] (Bartzelonako zinegotzia eta hango Haurren Babeserako Foru Aldundiko kidea). Blanca de los Ríos eta Ramblako markesak ere lotura zuten ACMrekin. Esperanza García de Torre de Luca de Tena, [[Micaela Díaz Rabaneda]], [[Dolores Cebrián|Dolores Cebrián de Besteiro eta Fernández de Villegas]] batu ziren, baita La Ramblako markesa alarguna ere, zeinaren izena, Concepción Loring, saioaren egunkerokoan agertzen ez dena.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Enrique|abizena=Benítez|izenburua=Una mujer para la historia|data=2017-11-23|url=https://www.laopiniondemalaga.es/opinion/2017/11/23/mujer-historia-28117542.html|lana=La Opinión de Málaga|accessdate=2021-10-06}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Asamblea Nacional. Diario de Sesiones. Constitución|data=10 de octubre de 1927|url=https://www.congreso.es/docu/PHist/docs/06asam/D%20S%2010-10-1927.pdf}}</ref> 1928ko otsailean, [[María Dolores Perales González Bravo]] (Madrilgo Udaleko zinegotzia) kazetaria sartu zen eta, azkenik, desegin eta hiru aste igaro zirenean, 1930eko urtarrilaren amaieran [[Maria Domènech i Escoté|Maria Doménech i Escoté]] (ezizenez Maria Domenech de Cañellas, idazle eta aktibista kataluniarra, Federazio Katolikoko presidentea, Langile Sindikatuena eta Clara Frías Cañizares abokatu valentziarra. <ref name=":2">{{Cite aldizkari|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1930)|abizena1=Benítez Palma|izena1=Enrique|data=enero 2021|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf|kazeta=Feminismo/s , 37}}</ref> ==== Bestelakoak ==== ''Patufet'' astekariaren efektuari aurre egiteko, «''Alegría''» izeneko haurrentzako astekaria sustatu zuen, gaztelaniaz, 1928tik 1933ra bitartean argitaratu zena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Los últimos años de la revista Alegría|hizkuntza=es|url=https://www.tebeosfera.com/documentos/los_ultimos_anos_de_la_revista_alegria.html#_ftn5|aldizkaria=www.tebeosfera.com|sartze-data=2024-11-29}}</ref> 1930ean Espainiako erreginak egin zion harrera, eta 1931n [[Aita santu|Aita Santuak]]. Bigarren Errepublikan Acción Católica alderdiko kidea izan zen. [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako gerra zibila]] hasi zenean, [[Burgos|Burgosera]] joan zen bizitzera, bando nazionaleko kuartel nagusira, eta bertan [[Espainiako Bankua|Espainiako Bankuko]] gobernadorearen idazkari lanetan jardun zuen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1881eko|1953ko|Lopez de Sagredo Andreo, Maria}} [[Kategoria:Habanarrak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak]] [[Kategoria:Emakume zinegotziak]] 7y1bmnbpx2m5krijr7aipc086bumklp 2 1215733 9984597 2024-11-29T08:54:47Z Karabezu23 153333 Orri berria: «Ongi etorri» 9984597 wikitext text/x-wiki Ongi etorri mcvyhvy7ez03hqfgaqnm1dwra5vxdhz 9984599 9984597 2024-11-29T08:58:17Z Karabezu23 153333 9984599 wikitext text/x-wiki Kritika Liburua oso ezaguna bihurtu zen argitaratu eta berehalakoan, eta zirkulu sozialetan eztabaidatu ohi zen. Jendearen harrera askotarikoa izan zen, liburuak irakurleekin hasieran bere satira goraipatzen zuen erreakzio sutsu bat jaso zuelarik, eta batzuek satiraren abileziak gizonaren bidaien kontakizun errealista zirudien. James Beattiek Swiften lana goraipatu zuen narrazioari buruzko "egiagatik", eta esan zuen "estatu-gizonak, filosofoak eta kritikariak miretsiko dutela satira, deskribapenaren energia eta hizkuntzaren bizitasuna", haurrek ere eleberriaz goza dezaketela ohartaraziz. Ospea handitu ahala, kritikariek Gulliverren Bidaiak-en alderdi sakonagoak ikusi zituzten. Ezaguna egin zen bere moraltasunagatik, bere ospea satira umoretsu hutsetik haratago zabalduz. Hasierako positiv izan arren. o6vkbxxw052jn9s5k9evrfi5zpxoqec 9984600 9984599 2024-11-29T08:59:38Z Karabezu23 153333 9984600 wikitext text/x-wiki Kritika Liburua oso ezaguna bihurtu zen argitaratu eta berehalakoan, eta zirkulu sozialetan eztabaidatu ohi zen. Jendearen harrera askotarikoa izan zen, liburuak irakurleekin hasieran bere [[satira]] goraipatzen zuen erreakzio sutsu bat jaso zuelarik, eta batzuek satiraren abileziak gizonaren bidaien kontakizun errealista zirudien. James Beattiek Swiften lana goraipatu zuen narrazioari buruzko "egiagatik", eta esan zuen "estatu-gizonak, filosofoak eta kritikariak miretsiko dutela satira, deskribapenaren energia eta hizkuntzaren bizitasuna", haurrek ere eleberriaz goza dezaketela ohartaraziz. Ospea handitu ahala, kritikariek Gulliverren Bidaiak-en alderdi sakonagoak ikusi zituzten. Ezaguna egin zen bere moraltasunagatik, bere ospea satira umoretsu hutsetik haratago zabalduz. Hasierako positiv izan arren. fbpjrvfpns6hlmkvududl59lgv4w6lt 9984601 9984600 2024-11-29T09:00:18Z Karabezu23 153333 9984601 wikitext text/x-wiki == Kritika == Liburua oso ezaguna bihurtu zen argitaratu eta berehalakoan, eta zirkulu sozialetan eztabaidatu ohi zen. Jendearen harrera askotarikoa izan zen, liburuak irakurleekin hasieran bere [[satira]] goraipatzen zuen erreakzio sutsu bat jaso zuelarik, eta batzuek satiraren abileziak gizonaren bidaien kontakizun errealista zirudien. James Beattiek Swiften lana goraipatu zuen narrazioari buruzko "egiagatik", eta esan zuen "estatu-gizonak, filosofoak eta kritikariak miretsiko dutela satira, deskribapenaren energia eta hizkuntzaren bizitasuna", haurrek ere eleberriaz goza dezaketela ohartaraziz. Ospea handitu ahala, kritikariek Gulliverren Bidaiak-en alderdi sakonagoak ikusi zituzten. Ezaguna egin zen bere moraltasunagatik, bere ospea satira umoretsu hutsetik haratago zabalduz. Hasierako positiv izan arren. bb41rhwa37r9ej961275ht9s0mu0mx5 0 1215734 9984609 2024-11-29T09:13:06Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Dino Zandegù''' ([[Rubano]], [[1940]]ko [[maiatzaren 31]]) txirrindulari italiar ohia da. Erretiratu ostean kirol zuzendaria izan zen. Kirol lorpenik nabarmenenak 1967ko [[Flandriako Tourra]] eta [[Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko sei etapa garaipen izan ziren. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1960''' * Martiri Trentini Saria * 2 [[Vicenza-Bionde]]n '''1961''' * [[La Bolghera|Ignis Sari Nagusia]] * [[Visentini garaikurra]]...» 9984609 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Dino Zandegù''' ([[Rubano]], [[1940]]ko [[maiatzaren 31]]) txirrindulari italiar ohia da. Erretiratu ostean kirol zuzendaria izan zen. Kirol lorpenik nabarmenenak 1967ko [[Flandriako Tourra]] eta [[Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko sei etapa garaipen izan ziren. == Palmaresa == === Amateurretan === '''1960''' * Martiri Trentini Saria * 2 [[Vicenza-Bionde]]n '''1961''' * [[La Bolghera|Ignis Sari Nagusia]] * [[Visentini garaikurra]] * [[Astico-Brenta]] '''1962''' * [[Fitxategi:Jersey rainbow.svg|20px]] Munduko taldekako erlojupeko txapelketa ([[Mario Maino]], [[Antonio Tagliani]] eta [[Danilo Grassi]]rekin) * San Rocco Sari Nagusia * Lazioko Giroko etapa 1 (amateur) '''1963''' * [[Fitxategi:MaillotItalia.PNG|20px]] Italiako taldekako erlojupeko txapelketa ([[Mario Maino]], [[Fabrizio Fabbri]] eta [[Danilo Grassi]]rekin) * [[Fitxategi:MaillotItalia.PNG|20px]] Italiako taldekako jazarpen txapelketa ([[Mario Maino]], [[Fabrizio Fabbri]] eta [[Danilo Grassi]]rekin) * [[Fitxategi:Gold MedGames.svg|16px]] [[Mediterraneoko Jokoak|Mediterraneoko Jokoetako]] taldekako erlojupeko proba * Lazioko Giroko etapa 1 (amateur) * [[Ezio Del Rosso Sari Nagusia]] * 2. [[Fitxategi:Silver medal with cup.svg|15px]] Mundujo taldekako erlojupeko txapleketan * 2. [[Fitxategi:Silver MedGames.svg|16px]] [[Mediterraneoko Jokoak|Mediterraneoko Jokoetako]] errepideko proban === Profesionaletan === {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1965''' * [[Romagnako Giroa]] * 3. [[Piemonteko Giroa]]n '''1966''' * [[Sardiniako Giroa|Sardiniako Giro]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Tirreno-Adriatiko]] eta etapa 1 * [[1966ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko 2 etapa * 2. [[Romagnako Giroa]]n * 2. [[Toscanako Giroa]]n * 2. [[Montelupo Sari Nagusia]]n * 2. [[Bernocchi Kopa]]n * 3. [[Milan-Turin]]<nowiki/>en * 3. [[Reggio Calabriako Giroa]]n '''1967''' * [[Tirreno-Adriatiko]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Flandriako Tourra]] * [[Campaniako Giroa]] * [[1967ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko Puntukako sailkapena [[Fitxategi:Jersey red.svg|20px]] eta 2 etapa * [[Matteotti Saria]] * 3. [[Ticinoko Giroa]]n * 6. [[Milan-San Remo]]<nowiki/>n '''1968''' * [[Sardiniako Giroa|Sardiniako Giro]]<nowiki/>ko 3 etapa * [[Masferrer garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 '''1969''' * [[Sardiniako Giroa|Sardiniako Giro]]<nowiki/>ko etapa 1 * [[Paris-Niza]]<nowiki/>ko etapa 1 * Assalit garaikurra * Cañardo garaikurra * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Romagnako Giroa]] * [[Masferrer garaikurra]] * [[Kataluniako Volta]]ko etapa 1 * 2. [[Bartzelona-Andorra]]<nowiki/>n * 2. [[Tre Valli Varesine]]<nowiki/>n * 3. [[Setmana Catalana]]<nowiki/>n * 3. [[Milan-Vignola]]<nowiki/>n * 3. Torres-Cerdán garaikurrean * 4. [[Milan-San Remo]]<nowiki/>n * 4. [[Paris-Luxenburgo]]<nowiki/>n '''1970''' * [[Romandiako Tour]]reko etapa 1 * [[1970eko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * [[Suitzako Itzulia|Suitzako Itzuli]]ko etapa 1 * 2. [[Hiru Probintzietako Giroa]]n '''1971''' * [[1971ko Italiako Giroa|Italiako Giro]]ko etapa 1 * [[Tour de la Nouvelle-France]]<nowiki/>ko 2 etapa * 2. Italiako Omnium Txapelketan * 3. [[Cemab Sari Nagusia]]n '''1972''' * [[Tour de la Nouvelle-France]]<nowiki/>ko 2 etapa * 2. [[Cemab Sari Nagusia]]n * 3. Italiako Omnium Txapelketan }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan eta Munduko txapelketan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="left"|Lasterketa !1963 !1964 !1965 !1966 !1967 !1968 !1969 !1970 !1971 !1972 |- |align="center" style="background:pink"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"| [[1964ko Italiako Giroa|73.]] |align="center"| [[1965eko Italiako Giroa|29.]] |align="center"| [[1966ko Italiako Giroa|11.]] |align="center"| [[1967ko Italiako Giroa|18.]] |align="center"|- |align="center"| [[1969ko Italiako Giroa|27.]] |align="center"| [[1970eko Italiako Giroa|60.]] |align="center"| [[1971ko Italiako Giroa|52.]] |align="center"| [[1972ko Italiako Giroa|UT]] |- |align="center" style="background:yellow"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1969ko Frantziako Tourra|36.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1968ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| [[1972ko Espainiako Itzulia|UT]] |- |align="center"|[[Errepideko txirrindularitza gizonezkoen elite munduko txapelketa|Munduko txapelketa]] [[Fitxategi:MaillotMundial.PNG|24px]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"| 35. |align="center"|- |align="center"|33. |align="center"|UT |align="center"|- |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1940ko||Zandegù, Dino}} [[Kategoria:Txirrindulari ohiak]] [[Kategoria:Italiako txirrindulariak]] [[Kategoria:Italiako Giroko etapa irabazleak]] jjbgbjvit1zjkr2u311eht8b9lylilw 0 1215736 9984616 2024-11-29T09:18:18Z Suna no onna 63274 Suna no onna wikilariak «[[Aldare taurobolikoa]]» orria «[[Aldare tauroboliko]]» izenera aldatu du: gramatika zuzendu 9984616 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Aldare tauroboliko]] dk0depmovxusuob0v25bhob8a479hcy 1 1215737 9984618 2024-11-29T09:18:19Z Suna no onna 63274 Suna no onna wikilariak «[[Eztabaida:Aldare taurobolikoa]]» orria «[[Eztabaida:Aldare tauroboliko]]» izenera aldatu du: gramatika zuzendu 9984618 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Eztabaida:Aldare tauroboliko]] agnxhj5jbefxupb1esdo2vjgwqp0l54 0 1215739 9984648 2024-11-29T09:42:25Z Mgaraizabal 129250 «[[:es:Special:Redirect/revision/156660145|Micaela Díaz Rabaneda]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984648 wikitext text/x-wiki '''Micaela Díaz Rabaneda''' ([[Azkoien]], [[Nafarroa Garaia]], [[1878|1878ko]] [[Azaroaren 29|azaroaren 29a]] – [[XX. mendea]]) nafar [[Maisu/maistra|maistra]], [[Pedagogia|pedagogoa]] eta [[Politikari|politikaria]] izan zen, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktaduran]] (1927-1930) Kontsultarako Asanblada Nazionalean parte hartu zuena. == Bizitza == 1878ko irailaren 29an jaio zen Nafarroako Azkoien herrian, nekazari jabe txikien familia batean. Bere aita, Juan Cruz Diaz Silvestre (Azkoien, 1844-1916), aleen merkataritzan aritzen zen. Ia bere lehen hogeita hamar urteak sorterrian bizitzen eman zituen, eta bertan igaro zituen oporraldi batzuk.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> Irakasle ikasketak egin zituen Iruñeko Maistren Eskola Normalean, 1892-1893 ikasturtean; oinarrizko gradua 1894an gainditu zuen, eta goi gradua 1895ean. 1898ko maiatzean, Zaragozako Aliagako oinarrizko eskolako maistra plaza bat lortu zuen, eta hantxe jarraitu zuen 1901era arte. Gero, Iruñera itzuli zen, 1902ko maiatzean, Iruñeko haur-eskola graduatuko maistra laguntzaile jarduteko. Gerora, hainbat plazatarako oposizioa egin zuen, eta 1907an [[Galizia|Galiziara]] joan ahal izan zen. Ordurako irakasle laguntzaile gisa sartua zen Madrilgo eskolan. Hiriburuan bizi zenez, Magisteritzako Goi Mailako Ikasketen Eskolan matrikulatu ahal izan zen, eta Letren Ataleko goi mailako titulua lortu zuen, [[María Maeztu|Maria de Maeztu]], [[Juana Ontañón Valiente|Juana Ontañon Valiente]] eta [[Concepción Alfaya|Concepcion Alfayaren]] promozio berekoa izanik.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> 1911-1912an, Zientzia Historikoen Mintegiari atxikita zegoen, Rafael Altamira legelari eta literarioaren sailean. 1916an Haur 'Anormalen' Institutu Nazionaleko Patronatuko kide izendatu zuten. [[Fitxategi:1917-01-17,_La_Mañana,_La_señorita_Díaz_Rabaneda,_Pío.jpg|ezkerrera|thumb|[[Micaela Díaz Rabaneda]] Espainiako Higiene Elkartean, "Hezkuntza nazionaleko ideal kolektibo baten sorrera (1917)" gaiari buruzko hitzaldia eman ondoren.]] 1911tik aurrera, Pediatria Elkarteko kidea izan zen, Espainiako Higiene Elkarteko Emakumeen Batzordeko kidea, emakumeen egoera hobetzeko, haur-hezkuntzan aldaketak egiteko eta biztanleriaren higiene- eta osasun-baldintzak aldatzeko.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> 1926an Maistren Eskola Normal Zentraleko eta Haurren Babeserako Kontseilu Goreneko irakasle numerarioa izan zen eta 1927ko uztailean [[Madrilgo Udala|Madrilgo Udaleko]] ordezko zinegotzi izendatu zuten beste hiru emakumerekin batera. Egunkari batzuen arabera, historia irakasten zuen, eta osasun batzordeetan eta haurren babesean nabarmendu zen. 1927ko urrian, [[Miguel Primo de Rivera|Miguel Primo de Riveraren]] diktadura garaian Asanblada Nazional Aholkularian sartu ziren hamahiru emakumeetako bat izan zen, "bizitza nazionaleko jarduerengatik" izendatutako taldeko asanbleako gazteena izan zelarik.<ref>{{Cite web|izenburua=Micaela Díaz y Rabaneda {{!}} Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/116866/micaela-diaz-y-rabaneda|lana=dbe.rah.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> Primo de Rivera goraipatu ostean, batzarrean hamahiru emakume sartzeagatik egin zuen lehen agerraldian, Gobernuari interpelazio bat egin zion lur-jabeen absentismoari eta langileen eta nekazarien emigrazioari buruz, 1927ko azaroaren 25ean egina. Eliza katolikoa bereziki kezkatzen zuen gaia zen; izan ere, eliza katolikoaren nekazaritza-baseak pobrezian bizi ziren, eta herrialdea uztera behartuta zeuden.<ref>{{Cite web|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1929)|egilea=Enrique Benítez Palma|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf}}</ref> Fronte Popularreko miliziek hil zuten, Madrilen. 1936ko irailaren 30ean atxilotu zuten (Causa General, 1504 legajoa, 3. espedientea, 27. orrialdea). Almudenako hilerrian ehortzi zuten, eta, gero, haren gorpuzkiak [[San Lorenzo de El Escorial|San Lorenzo de El Escorialeko]] [[Cuelgamuros Harana|Cuelgamuros Haraneko]] Gurutze Santuaren basilikara eraman zituzten.* == Emakumeen eskubideak == Micaela Diaz Rabaneda XX. mendeko lehen hamarkadetako feminismo katolikoaren ordezkarietako bat izan zen. 2019ra arte ez da haren bizitzaren eta ibilbidearen azterketa zehatza argitaratu.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> Bertan, emakumearen egoera juridikoak aurrera egitearen eta kontsiderazioaren alde zituen jarrerak adierazten dira. Diazek emakumearen egoera hobetzeko izan zuen kezkaren lehen berriak 1911n agertu ziren; urte hartan, Madrilgo Seme-alaben Zentroko batzorde exekutiboko presidenteorde izendatu zuten. Batzorde hori haur behartsuak babesteko sortu zen, eta «jazarpena jasaten zuen emakume gaztea, erdeinuan, delituan edo krimenean eror ez zedin». 1911. urtearen amaieran, artikulu bat argitaratu zuen ''La Mañana'' aldizkarian. Artikulu horretan, emakumeek beren burua aztertzeko beharra aipatzen zuen, pertsona kontziente eta erantzukizunak hartzeko gai izan zitezen, “trapuak” eta edertasun-errezetak lantzen zituen “literatura zentzugabearen” aurka eginez. Emakumeak, bere burua ezagutu behar zuen eta bere lekua finkatu bizitzan. Castellóko Normaleko irakasle numerario izanda, 1914ko ekainean, [[Emilia Pardo Bazán]] [[Real Academia Española|Espainiako Errege Akademiako]] kide izateko kanpainarekin bat egin zuen, eta Diputatuen Kongresuan xede horrekin egindako ekitaldi batean hartu zuen parte. 1924an epaimahaikide izan zen [[María Martínez Sierra|Maria Lejarragarekin]], [[Maria Goiri|Maria Goirirekin]] eta beste bi ministro ohirekin, Emakumeen Herri Kulturaren Zentro Iberoamerikarrak “Emakumeen esku-hartzea bizitza politikoan: Emakumeek boto soziala eraginkortasunez emateko aholkuak” gaiari buruz antolatutako emakumezkoen lehiaketan. 1925eko uztailaren 6an, Coruñan bizi zen maistra batek, Micaela Díaz de Teresa Fole Martínezek bultzatutako lanak irabazi zuen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda}} == Bibliografia == * {{Cite aldizkari|urtea=2019|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157-184|abizena2=Mendioroz Lacambra|izena1=Ángel|izena2=Ana|url=https://revistaseug.ugr.es/index.php/arenal/article/view/5344|kazeta=Arenal. Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|doi=10.30827/arenal.v26i1.5344}} {{Bizialdia|1878|el siglo XX|Díaz, Micaela}} [[Kategoria:Nafarrak]] [[Kategoria:Maistrak]] [[Kategoria:Emakume aktibistak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Emakume pedagogoak]] [[Kategoria:Emakumeen eskubideen aldeko ekintzaileak]] 1t4cktmhsja77d23d0yv5dpujm449kg 9984649 9984648 2024-11-29T09:44:22Z Mgaraizabal 129250 Bioa itzuli, txukundu 9984649 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea= {{bandera|Nafarroa Garaia}} }} '''Micaela Díaz Rabaneda''' ([[Azkoien]], [[Nafarroa Garaia]], [[1878|1878ko]] [[Azaroaren 29|azaroaren 29a]] – [[XX. mendea]]) nafar [[Maisu/maistra|maistra]], [[Pedagogia|pedagogoa]] eta [[Politikari|politikaria]] izan zen, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktaduran]] (1927-1930) Kontsultarako Asanblada Nazionalean parte hartu zuena. == Bizitza == 1878ko irailaren 29an jaio zen Nafarroako Azkoien herrian, nekazari jabe txikien familia batean. Bere aita, Juan Cruz Diaz Silvestre (Azkoien, 1844-1916), aleen merkataritzan aritzen zen. Ia bere lehen hogeita hamar urteak sorterrian bizitzen eman zituen, eta bertan igaro zituen oporraldi batzuk.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> Irakasle ikasketak egin zituen Iruñeko Maistren Eskola Normalean, 1892-1893 ikasturtean; oinarrizko gradua 1894an gainditu zuen, eta goi gradua 1895ean. 1898ko maiatzean, Zaragozako Aliagako oinarrizko eskolako maistra plaza bat lortu zuen, eta hantxe jarraitu zuen 1901era arte. Gero, Iruñera itzuli zen, 1902ko maiatzean, Iruñeko haur-eskola graduatuko maistra laguntzaile jarduteko. Gerora, hainbat plazatarako oposizioa egin zuen, eta 1907an [[Galizia|Galiziara]] joan ahal izan zen. Ordurako irakasle laguntzaile gisa sartua zen Madrilgo eskolan. Hiriburuan bizi zenez, Magisteritzako Goi Mailako Ikasketen Eskolan matrikulatu ahal izan zen, eta Letren Ataleko goi mailako titulua lortu zuen, [[María Maeztu|Maria de Maeztu]], [[Juana Ontañón Valiente|Juana Ontañon Valiente]] eta [[Concepción Alfaya|Concepcion Alfayaren]] promozio berekoa izanik.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> 1911-1912an, Zientzia Historikoen Mintegiari atxikita zegoen, Rafael Altamira legelari eta literarioaren sailean. 1916an Haur 'Anormalen' Institutu Nazionaleko Patronatuko kide izendatu zuten. [[Fitxategi:1917-01-17,_La_Mañana,_La_señorita_Díaz_Rabaneda,_Pío.jpg|ezkerrera|thumb|[[Micaela Díaz Rabaneda]] Espainiako Higiene Elkartean, "Hezkuntza nazionaleko ideal kolektibo baten sorrera (1917)" gaiari buruzko hitzaldia eman ondoren.]] 1911tik aurrera, Pediatria Elkarteko kidea izan zen, Espainiako Higiene Elkarteko Emakumeen Batzordeko kidea, emakumeen egoera hobetzeko, haur-hezkuntzan aldaketak egiteko eta biztanleriaren higiene- eta osasun-baldintzak aldatzeko.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> 1926an Maistren Eskola Normal Zentraleko eta Haurren Babeserako Kontseilu Goreneko irakasle numerarioa izan zen eta 1927ko uztailean [[Madrilgo Udala|Madrilgo Udaleko]] ordezko zinegotzi izendatu zuten beste hiru emakumerekin batera. Egunkari batzuen arabera, historia irakasten zuen, eta osasun batzordeetan eta haurren babesean nabarmendu zen. 1927ko urrian, [[Miguel Primo de Rivera|Miguel Primo de Riveraren]] diktadura garaian Asanblada Nazional Aholkularian sartu ziren hamahiru emakumeetako bat izan zen, "bizitza nazionaleko jarduerengatik" izendatutako taldeko asanbleako gazteena izan zelarik.<ref>{{Cite web|izenburua=Micaela Díaz y Rabaneda {{!}} Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/116866/micaela-diaz-y-rabaneda|lana=dbe.rah.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> Primo de Rivera goraipatu ostean, batzarrean hamahiru emakume sartzeagatik egin zuen lehen agerraldian, Gobernuari interpelazio bat egin zion lur-jabeen absentismoari eta langileen eta nekazarien emigrazioari buruz, 1927ko azaroaren 25ean egina. Eliza katolikoa bereziki kezkatzen zuen gaia zen; izan ere, eliza katolikoaren nekazaritza-baseak pobrezian bizi ziren, eta herrialdea uztera behartuta zeuden.<ref>{{Cite web|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1929)|egilea=Enrique Benítez Palma|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf}}</ref> Fronte Popularreko miliziek hil zuten, Madrilen. 1936ko irailaren 30ean atxilotu zuten (Causa General, 1504 legajoa, 3. espedientea, 27. orrialdea). Almudenako hilerrian ehortzi zuten, eta, gero, haren gorpuzkiak [[San Lorenzo de El Escorial|San Lorenzo de El Escorialeko]] [[Cuelgamuros Harana|Cuelgamuros Haraneko]] Gurutze Santuaren basilikara eraman zituzten.* == Emakumeen eskubideak == Micaela Diaz Rabaneda XX. mendeko lehen hamarkadetako feminismo katolikoaren ordezkarietako bat izan zen. 2019ra arte ez da haren bizitzaren eta ibilbidearen azterketa zehatza argitaratu.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> Bertan, emakumearen egoera juridikoak aurrera egitearen eta kontsiderazioaren alde zituen jarrerak adierazten dira. Diazek emakumearen egoera hobetzeko izan zuen kezkaren lehen berriak 1911n agertu ziren; urte hartan, Madrilgo Seme-alaben Zentroko batzorde exekutiboko presidenteorde izendatu zuten. Batzorde hori haur behartsuak babesteko sortu zen, eta «jazarpena jasaten zuen emakume gaztea, erdeinuan, delituan edo krimenean eror ez zedin». 1911. urtearen amaieran, artikulu bat argitaratu zuen ''La Mañana'' aldizkarian. Artikulu horretan, emakumeek beren burua aztertzeko beharra aipatzen zuen, pertsona kontziente eta erantzukizunak hartzeko gai izan zitezen, “trapuak” eta edertasun-errezetak lantzen zituen “literatura zentzugabearen” aurka eginez. Emakumeak, bere burua ezagutu behar zuen eta bere lekua finkatu bizitzan. Castellóko Normaleko irakasle numerario izanda, 1914ko ekainean, [[Emilia Pardo Bazán]] [[Real Academia Española|Espainiako Errege Akademiako]] kide izateko kanpainarekin bat egin zuen, eta Diputatuen Kongresuan xede horrekin egindako ekitaldi batean hartu zuen parte. 1924an epaimahaikide izan zen [[María Martínez Sierra|Maria Lejarragarekin]], [[Maria Goiri|Maria Goirirekin]] eta beste bi ministro ohirekin, Emakumeen Herri Kulturaren Zentro Iberoamerikarrak “Emakumeen esku-hartzea bizitza politikoan: Emakumeek boto soziala eraginkortasunez emateko aholkuak” gaiari buruz antolatutako emakumezkoen lehiaketan. 1925eko uztailaren 6an, Coruñan bizi zen maistra batek, Micaela Díaz de Teresa Fole Martínezek bultzatutako lanak irabazi zuen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * {{Cite aldizkari|urtea=2019|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157-184|abizena2=Mendioroz Lacambra|izena1=Ángel|izena2=Ana|url=https://revistaseug.ugr.es/index.php/arenal/article/view/5344|kazeta=Arenal. Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|doi=10.30827/arenal.v26i1.5344}} {{Bizialdia|1878ko|XX. mendeko|Diaz Rabaneda, Micaela}} [[Kategoria:Nafarrak]] [[Kategoria:Maistrak]] [[Kategoria:Emakume aktibistak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Emakume pedagogoak]] [[Kategoria:Emakumeen eskubideen aldeko ekintzaileak]] gny70t00ufuzfqwv1wu2zutb0rejfir 9984676 9984649 2024-11-29T10:02:19Z Mgaraizabal 129250 Txukundu + erreferentziak, hornitu 9984676 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea= {{bandera|Nafarroa Garaia}} }} [[Fitxategi:1917-01-17,_La_Mañana,_La_señorita_Díaz_Rabaneda,_Pío.jpg|thumb|[[Micaela Díaz Rabaneda]] Espainiako Higiene Elkartean, "Hezkuntza nazionaleko ideal kolektibo baten sorrera (1917)" gaiari buruzko hitzaldia eman ondoren.|271x271px]] '''Micaela Díaz Rabaneda''' ([[Azkoien]], [[Nafarroa Garaia]], [[1878|1878ko]] [[Azaroaren 29|azaroaren 29a]] – [[XX. mendea]]) nafar [[Maisu/maistra|maistra]], [[Pedagogia|pedagogoa]] eta [[Politikari|politikaria]] izan zen, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktaduran]] (1927-1930) Kontsultarako Asanblada Nazionalean parte hartu zuena.<ref name=":3" /> 1927an, [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren]] diktaduraren Batzar Nazional Aholku-emailean ordezkatutako 13 emakumeetako bat izan zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Las primeras diputadas en España: 13 &quot;hembras solteras, viudas o casadas&quot;|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.elmundo.es/espana/2019/10/10/5d9ec9b521efa0586d8b45e1.html|aldizkaria=ELMUNDO|sartze-data=2024-11-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Hoy se cumplen 92 años de la llegada de las primeras diputadas al Congreso 13 mujeres elegidas por Primo de Rivera|hizkuntza=es|data=2019-10-10|url=https://www.ultimahora.es/noticias/nacional/2019/10/10/1112413/hoy-cumplen-anos-llegada-primeras-diputadas-congreso-mujeres-elegidas-por-primo-rivera.html|aldizkaria=Ultima Hora|sartze-data=2024-11-28}}</ref> == Bizitza == 1878ko irailaren 29an jaio zen Nafarroako Azkoien herrian, nekazari jabe txikien familia batean. Bere aita, Juan Cruz Diaz Silvestre (Azkoien, 1844-1916), aleen merkataritzan aritzen zen. Ia bere lehen hogeita hamar urteak sorterrian bizitzen eman zituen, eta bertan igaro zituen oporraldi batzuk.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> Irakasle ikasketak egin zituen Iruñeko Maistren Eskola Normalean, 1892-1893 ikasturtean; oinarrizko gradua 1894an gainditu zuen, eta goi gradua 1895ean. 1898ko maiatzean, [[Zaragoza|Zaragozako]] Aliagako oinarrizko eskolako maistra plaza bat lortu zuen, eta hantxe jarraitu zuen 1901era arte. Gero, [[Iruñea|Iruñera]] itzuli zen, 1902ko maiatzean, Iruñeko haur-eskola graduatuko maistra laguntzaile jarduteko. Gerora, hainbat plazatarako oposizioa egin zuen, eta 1907an [[Galizia|Galiziara]] joan ahal izan zen. Ordurako irakasle laguntzaile gisa sartua zen [[Madrilgo Erkidegoa|Madrilgo]] eskolan. Hiriburuan bizi zenez, Magisteritzako Goi Mailako Ikasketen Eskolan matrikulatu ahal izan zen, eta Letren Ataleko goi mailako titulua lortu zuen, [[María Maeztu|Maria de Maeztu]], [[Juana Ontañón Valiente|Juana Ontañon Valiente]] eta [[Concepción Alfaya|Concepcion Alfayaren]] promozio berekoa izanik.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> 1911-1912an, Zientzia Historikoen Mintegiari atxikita zegoen, Rafael Altamira legelari eta literarioaren sailean. 1916an Haur 'Anormalen' Institutu Nazionaleko Patronatuko kide izendatu zuten. 1911tik aurrera, Pediatria Elkarteko kidea izan zen, Espainiako Higiene Elkarteko Emakumeen Batzordeko kidea, emakumeen egoera hobetzeko, haur-hezkuntzan aldaketak egiteko eta biztanleriaren higiene- eta osasun-baldintzak aldatzeko.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> 1926an Maistren Eskola Normal Zentraleko eta Haurren Babeserako Kontseilu Goreneko irakasle numerarioa izan zen eta 1927ko uztailean [[Madrilgo Udala|Madrilgo Udaleko]] ordezko zinegotzi izendatu zuten beste hiru emakumerekin batera. Egunkari batzuen arabera, historia irakasten zuen, eta osasun batzordeetan eta haurren babesean nabarmendu zen. 1927ko urrian, [[Miguel Primo de Rivera|Miguel Primo de Riveraren]] diktadura garaian Asanblada Nazional Aholkularian sartu ziren hamahiru emakumeetako bat izan zen, "bizitza nazionaleko jarduerengatik" izendatutako taldeko asanbleako gazteena izan zelarik.<ref name=":3">{{Cite web|izenburua=Micaela Díaz y Rabaneda {{!}} Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/116866/micaela-diaz-y-rabaneda|lana=dbe.rah.es|accessdate=2021-10-06}}</ref> Primo de Rivera goraipatu ostean, batzarrean hamahiru emakume sartzeagatik egin zuen lehen agerraldian, Gobernuari interpelazio bat egin zion lur-jabeen absentismoari eta langileen eta nekazarien emigrazioari buruz, 1927ko azaroaren 25ean egina. Eliza katolikoa bereziki kezkatzen zuen gaia zen; izan ere, eliza katolikoaren nekazaritza-baseak pobrezian bizi ziren, eta herrialdea uztera behartuta zeuden.<ref>{{Cite web|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1929)|egilea=Enrique Benítez Palma|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf}}</ref> ==== Batzar Nazional Aholku-emaileko emakumeak ==== Batzarraren eginkizun nagusia Espainiarako Konstituzio berri bat egitea zen eta 429 lagunek osatzen zuten. Hautatutako emakumeen artean, horietako bi aukeratu zituzten Estatuko ordezkari gisa - [[Isidra Quesada Gutiérrez de los Ríos]], Esklabo Zurien Merkataritza Errege Batzordeko Aguilar de Inestrillas-en kondesa alarguna eta [[Trinidad von Scholtz-Hermensdorff]] alarguna (Parcent-eko dukesa eta erreginaren dama) eta gainerakoak beren merituetan oinarrituta eta "bizitza nazionaleko hainbat jardueraren ordezkari, besteak beste, [[María Maeztu|María de Maeztu]] pedagogoa (orduan Residencia de Señoritas delakoaren zuzendaria), [[Carmen Cuesta del Muro]] (Espainiako lehen Zuzenbidean doktorea eta Teresiar Erakundeari lotutakoa) Batzarreko idazkari izan zena, [[Blanca de los Ríos]] (idazlea), [[Natividad Domínguez Atalaya]] (Emakumeen Hezkuntzarako Elkartekoa, Merkataritza irakaslea eta ideal pedagogiko krausistetan trebatua), Emakumeen Ekintza Katolikoari lotutako bost emakume: [[Josefina Oloriz|Josefina Olóriz]] (Eskola Normaleko idazkaria, irakasle gipuzkoarra, Donostiako zinegotzia eta 1927an Logroñon ospatutako Nazioarteko Eukaristiko Kongresuan parte hartu zutenak); [[María de Echarri]] (Madrilgo zinegotzia), [[María López Monleón]] (Langile Katolikoen Konfederazio Nazionaleko kidea), [[Teresa Luzzatti]] eta [[María López de Sagredo Andreo]] (Bartzelonako zinegotzia eta hango Haurren Babeserako Foru Aldundiko kidea). Blanca de los Ríos eta Ramblako markesak ere lotura zuten ACMrekin. Esperanza García de Torre de Luca de Tena, [[Micaela Díaz Rabaneda]], [[Dolores Cebrián|Dolores Cebrián de Besteiro eta Fernández de Villegas]] batu ziren, baita La Ramblako markesa alarguna ere, zeinaren izena, Concepción Loring, saioaren egunkerokoan agertzen ez dena.<ref name=":1">{{Cite web|izena=Enrique|abizena=Benítez|izenburua=Una mujer para la historia|data=2017-11-23|url=https://www.laopiniondemalaga.es/opinion/2017/11/23/mujer-historia-28117542.html|lana=La Opinión de Málaga|accessdate=2021-10-06}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Asamblea Nacional. Diario de Sesiones. Constitución|data=10 de octubre de 1927|url=https://www.congreso.es/docu/PHist/docs/06asam/D%20S%2010-10-1927.pdf}}</ref> 1928ko otsailean, [[María Dolores Perales González Bravo]] (Madrilgo Udaleko zinegotzia) kazetaria sartu zen eta, azkenik, desegin eta hiru aste igaro zirenean, 1930eko urtarrilaren amaieran [[Maria Domènech i Escoté|Maria Doménech i Escoté]] (ezizenez Maria Domenech de Cañellas, idazle eta aktibista kataluniarra, Federazio Katolikoko presidentea, Langile Sindikatuena eta Clara Frías Cañizares abokatu valentziarra. <ref name=":2">{{Cite aldizkari|izenburua=La llegada de la mujer a la Carrera de San Jerónimo: un balance de las intervenciones de las integrantes de la Asamblea Nacional de Primo de Rivera (1927-1930)|abizena1=Benítez Palma|izena1=Enrique|data=enero 2021|url=https://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/111720/1/Feminismos_37_07.pdf|kazeta=Feminismo/s , 37}}</ref> === Heriotza === Fronte Popularreko miliziek hil zuten, Madrilen. 1936ko irailaren 30ean atxilotu zuten (Causa General, 1504 legajoa, 3. espedientea, 27. orrialdea). Almudenako hilerrian ehortzi zuten, eta, gero, haren gorpuzkiak [[San Lorenzo de El Escorial|San Lorenzo de El Escorialeko]] [[Cuelgamuros Harana|Cuelgamuros Haraneko]] Gurutze Santuaren basilikara eraman zituzten.* == Emakumeen eskubideak == Micaela Díaz Rabaneda XX. mendeko lehen hamarkadetako feminismo katolikoaren ordezkarietako bat izan zen. 2019ra arte ez da haren bizitzaren eta ibilbidearen azterketa zehatza argitaratu.<ref name=":0">{{Cite aldizkari|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157–184|abizena1=Lacambra|abizena2=Marcotegui|izena1=Ana María Mendióroz|izena2=Ángel García-Sanz|data=2019|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6954069|kazeta=Arenal: Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|accessdate=2021-10-06}}</ref> Bertan, emakumearen egoera juridikoak aurrera egitearen eta kontsiderazioaren alde zituen jarrerak adierazten dira. Díazek emakumearen egoera hobetzeko izan zuen kezkaren lehen berriak 1911n agertu ziren; urte hartan, Madrilgo Seme-alaben Zentroko batzorde exekutiboko presidenteorde izendatu zuten. Batzorde hori haur behartsuak babesteko sortu zen, eta «jazarpena jasaten zuen emakume gaztea, erdeinuan, delituan edo krimenean eror ez zedin». 1911. urtearen amaieran, artikulu bat argitaratu zuen ''La Mañana'' aldizkarian. Artikulu horretan, emakumeek beren burua aztertzeko beharra aipatzen zuen, pertsona kontziente eta erantzukizunak hartzeko gai izan zitezen, “trapuak” eta edertasun-errezetak lantzen zituen “literatura zentzugabearen” aurka eginez. Emakumeak, bere burua ezagutu behar zuen eta bere lekua finkatu bizitzan. Castellóko Normaleko irakasle numerario izanda, 1914ko ekainean, [[Emilia Pardo Bazán]] [[Real Academia Española|Espainiako Errege Akademiako]] kide izateko kanpainarekin bat egin zuen, eta Diputatuen Kongresuan xede horrekin egindako ekitaldi batean hartu zuen parte. 1924an epaimahaikide izan zen [[María Martínez Sierra|Maria Lejarragarekin]], [[Maria Goiri|Maria Goirirekin]] eta beste bi ministro ohirekin, Emakumeen Herri Kulturaren Zentro Iberoamerikarrak “Emakumeen esku-hartzea bizitza politikoan: Emakumeek boto soziala eraginkortasunez emateko aholkuak” gaiari buruz antolatutako emakumezkoen lehiaketan. 1925eko uztailaren 6an, Coruñan bizi zen maistra batek, Micaela Díaz de Teresa Fole Martínezek bultzatutako lanak irabazi zuen. == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|30em}} == Bibliografia == * {{Cite aldizkari|urtea=2019|izenburua=Micaela Díaz Rabaneda (1878). El compromiso social y político de una maestra católica “feminista”|orrialdeak=157-184|abizena2=Mendioroz Lacambra|izena1=Ángel|izena2=Ana|url=https://revistaseug.ugr.es/index.php/arenal/article/view/5344|kazeta=Arenal. Revista de historia de las mujeres|liburukia=26|alea=1|issn=1134-6396|doi=10.30827/arenal.v26i1.5344}} == Kanpo estekak == {{Bizialdia|1878ko|XX. mendeko|Diaz Rabaneda, Micaela}} [[Kategoria:Nafarrak]] [[Kategoria:Maistrak]] [[Kategoria:Emakume aktibistak]] [[Kategoria:Emakume politikariak]] [[Kategoria:Espainiako politikariak XX. mendean]] [[Kategoria:Emakume pedagogoak]] [[Kategoria:Emakumeen eskubideen aldeko ekintzaileak]] 32ojmtieexfe9lhiereq85wrq0qetlw 0 1215740 9984650 2024-11-29T09:44:54Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. ==...» 9984650 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. == Ikerketa == Gizarte zientzietan doktorea da 2019tik ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'' izenburupean [[Joxe Azurmendi]]<nowiki/>ren nazio ideia aztertu zuen, hura nazionalismo ikerketetako teoriekin elkarrizketan jarriz. Gerora euskal pentsamenduan sakontzen jarraitu du eta euskararen historia soziala ere ikertu du. Horretaz gain, Euskararen historia soziala ikertu du Galtzaundi Euskara Taldearen eskutik. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira sortu duen ''Ikerl(h)ari'' bideopodcastean parte hartu du. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Herri-ikerketa". Ikusgai ikerl(h)ari podcastaren 4. atala|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/herri-ikerketa-ikusgai-ikerl-h-ari-podcastaren-4-atala|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikerl(h)ari podcastaren 2. denboraldia estreinatuko dugu azaroan|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/ikerl-h-ari-podcastaren-2-denboraldia-estreinatuko-dugu-azaroan|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == UEUkidea == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ko Filosofia sailburua (2017-2021) eta Irakaskuntza masterreko irakaslea izan da. Filosofia sailburu dela ikastaroak ere antolatu izan ditu. Besteak beste, 2019ko ''W. von Humboldt gurean: hizkuntza, kultura, herria'' izenekoa Baionan <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi: “Humboldt pertsonaia bezala interesgarria da eta, gainera, bere ikerketaren zati bat eskaini zion Euskal Herriari”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-humboldt-pertsonaia-bezala-interesgarria-da-eta-gainera-bere-ikerketaren-zati-bat-eskaini-zion-euskal-herriari|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. 2024an "Euskal pentsamenduaren garabideak" (UEU) liburua argitaratu zuen Alba Garmendia Castañosekin eta Jon Mentxakatorre Odriozolarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>Liburu honen jatorrian [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Filosofia Sailaren bi egitasmo jakin daude. 2023ko uztailean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Udako Ikastaroen barnean egin zen ''Filosofo Euskaldunen I. Bilkura''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Filosofo Euskaldunen I. Bilkura: pentsamendua eta irakaskuntzaren erronkak.|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/jarduera-akademikoa/1908-filosofo-euskaldunen-i-bilkura-pentsamendua-eta-irakaskuntzaren-erronkak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta urte horretan zehar antolatutako ''Euskal pentsalariak Bigarren Hezkuntzako curriculum berrian'' hitzaldi-zikloa. == Jakin == 2022tik [[Jakin]]-eko erredakzioko kidea eta proiektu arduraduna da. Kontseilu editorialeko kidea ere bada.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor gara|hizkuntza=eu|url=https://jakin.eus/nor-gara/|aldizkaria=JAKIN Dabilen pentsamendua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/haritzazurmendi/ Haritz Azurmendi Arrue] Artizarra sare sozial profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/haritz-azurmendi-arrue Haritz Azurmendi Arrue] Inguma datu-base akademikoan [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:albizturtarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] {{Autoritate kontrola}} 37qzbem333riihgbwfcpb5ggyovsx2x 9984655 9984650 2024-11-29T09:47:24Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 Kategoriak gehitu 9984655 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. == Ikerketa == Gizarte zientzietan doktorea da 2019tik ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'' izenburupean [[Joxe Azurmendi]]<nowiki/>ren nazio ideia aztertu zuen, hura nazionalismo ikerketetako teoriekin elkarrizketan jarriz. Gerora euskal pentsamenduan sakontzen jarraitu du eta euskararen historia soziala ere ikertu du. Horretaz gain, Euskararen historia soziala ikertu du Galtzaundi Euskara Taldearen eskutik. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira sortu duen ''Ikerl(h)ari'' bideopodcastean parte hartu du. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Herri-ikerketa". Ikusgai ikerl(h)ari podcastaren 4. atala|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/herri-ikerketa-ikusgai-ikerl-h-ari-podcastaren-4-atala|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikerl(h)ari podcastaren 2. denboraldia estreinatuko dugu azaroan|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/ikerl-h-ari-podcastaren-2-denboraldia-estreinatuko-dugu-azaroan|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == UEUkidea == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ko Filosofia sailburua (2017-2021) eta Irakaskuntza masterreko irakaslea izan da. Filosofia sailburu dela ikastaroak ere antolatu izan ditu. Besteak beste, 2019ko ''W. von Humboldt gurean: hizkuntza, kultura, herria'' izenekoa Baionan <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi: “Humboldt pertsonaia bezala interesgarria da eta, gainera, bere ikerketaren zati bat eskaini zion Euskal Herriari”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-humboldt-pertsonaia-bezala-interesgarria-da-eta-gainera-bere-ikerketaren-zati-bat-eskaini-zion-euskal-herriari|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. 2024an "Euskal pentsamenduaren garabideak" (UEU) liburua argitaratu zuen Alba Garmendia Castañosekin eta Jon Mentxakatorre Odriozolarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>Liburu honen jatorrian [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Filosofia Sailaren bi egitasmo jakin daude. 2023ko uztailean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Udako Ikastaroen barnean egin zen ''Filosofo Euskaldunen I. Bilkura''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Filosofo Euskaldunen I. Bilkura: pentsamendua eta irakaskuntzaren erronkak.|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/jarduera-akademikoa/1908-filosofo-euskaldunen-i-bilkura-pentsamendua-eta-irakaskuntzaren-erronkak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta urte horretan zehar antolatutako ''Euskal pentsalariak Bigarren Hezkuntzako curriculum berrian'' hitzaldi-zikloa. == Jakin == 2022tik [[Jakin]]-eko erredakzioko kidea eta proiektu arduraduna da. Kontseilu editorialeko kidea ere bada.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor gara|hizkuntza=eu|url=https://jakin.eus/nor-gara/|aldizkaria=JAKIN Dabilen pentsamendua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/haritzazurmendi/ Haritz Azurmendi Arrue] Artizarra sare sozial profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/haritz-azurmendi-arrue Haritz Azurmendi Arrue] Inguma datu-base akademikoan [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:albizturtarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:1991ko jaiotzak]] {{Autoritate kontrola}} qhwb2b8os6ydmteqtge11n8hfyn1vmz 9984683 9984655 2024-11-29T10:07:31Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 9984683 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. == Ikerketa == Gizarte zientzietan doktorea da 2019tik ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'' izenburupean [[Joxe Azurmendi]]<nowiki/>ren nazio ideia aztertu zuen, hura nazionalismo ikerketetako teoriekin elkarrizketan jarriz. Gerora euskal pentsamenduan sakontzen jarraitu du eta euskararen historia soziala ere ikertu du. Horretaz gain, Euskararen historia soziala ikertu du Galtzaundi Euskara Taldearen eskutik. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira sortu duen ''Ikerl(h)ari'' bideopodcastean parte hartu du. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Herri-ikerketa". Ikusgai ikerl(h)ari podcastaren 4. atala|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/herri-ikerketa-ikusgai-ikerl-h-ari-podcastaren-4-atala|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikerl(h)ari podcastaren 2. denboraldia estreinatuko dugu azaroan|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/ikerl-h-ari-podcastaren-2-denboraldia-estreinatuko-dugu-azaroan|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == UEUkidea == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ko Filosofia sailburua (2017-2021) eta Irakaskuntza masterreko irakaslea izan da. Filosofia sailburu dela ikastaroak ere antolatu izan ditu. Besteak beste, 2019ko ''W. von Humboldt gurean: hizkuntza, kultura, herria'' izenekoa Baionan <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi: “Humboldt pertsonaia bezala interesgarria da eta, gainera, bere ikerketaren zati bat eskaini zion Euskal Herriari”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-humboldt-pertsonaia-bezala-interesgarria-da-eta-gainera-bere-ikerketaren-zati-bat-eskaini-zion-euskal-herriari|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. 2024an "Euskal pentsamenduaren garabideak" (UEU) liburua argitaratu zuen Alba Garmendia Castañosekin eta Jon Mentxakatorre Odriozolarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>Liburu honen jatorrian [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Filosofia Sailaren bi egitasmo jakin daude. 2023ko uztailean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Udako Ikastaroen barnean egin zen ''Filosofo Euskaldunen I. Bilkura''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Filosofo Euskaldunen I. Bilkura: pentsamendua eta irakaskuntzaren erronkak.|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/jarduera-akademikoa/1908-filosofo-euskaldunen-i-bilkura-pentsamendua-eta-irakaskuntzaren-erronkak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta urte horretan zehar antolatutako ''Euskal pentsalariak Bigarren Hezkuntzako curriculum berrian'' hitzaldi-zikloa. == Jakin == 2022tik [[Jakin]]-eko erredakzioko kidea eta proiektu arduraduna da. Kontseilu editorialeko kidea ere bada.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor gara|hizkuntza=eu|url=https://jakin.eus/nor-gara/|aldizkaria=JAKIN Dabilen pentsamendua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/haritzazurmendi/ Haritz Azurmendi Arrue] Artizarra sare sozial profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/haritz-azurmendi-arrue Haritz Azurmendi Arrue] Inguma datu-base akademikoan [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:albizturtarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:1991ko jaiotzak]] {{Autoritate kontrola}} {{bizialdia|1991ko||Azurmendi Arrue, Haritz}} mvevutxn4io8717ryqgww662urtr7td 9984684 9984683 2024-11-29T10:08:03Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 9984684 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. == Ikerketa == Gizarte zientzietan doktorea da 2019tik ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'' izenburupean [[Joxe Azurmendi]]<nowiki/>ren nazio ideia aztertu zuen, hura nazionalismo ikerketetako teoriekin elkarrizketan jarriz. Gerora euskal pentsamenduan sakontzen jarraitu du eta euskararen historia soziala ere ikertu du. Horretaz gain, Euskararen historia soziala ikertu du Galtzaundi Euskara Taldearen eskutik. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira sortu duen ''Ikerl(h)ari'' bideopodcastean parte hartu du. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Herri-ikerketa". Ikusgai ikerl(h)ari podcastaren 4. atala|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/herri-ikerketa-ikusgai-ikerl-h-ari-podcastaren-4-atala|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikerl(h)ari podcastaren 2. denboraldia estreinatuko dugu azaroan|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/ikerl-h-ari-podcastaren-2-denboraldia-estreinatuko-dugu-azaroan|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == UEUkidea == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ko Filosofia sailburua (2017-2021) eta Irakaskuntza masterreko irakaslea izan da. Filosofia sailburu dela ikastaroak ere antolatu izan ditu. Besteak beste, 2019ko ''W. von Humboldt gurean: hizkuntza, kultura, herria'' izenekoa Baionan <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi: “Humboldt pertsonaia bezala interesgarria da eta, gainera, bere ikerketaren zati bat eskaini zion Euskal Herriari”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-humboldt-pertsonaia-bezala-interesgarria-da-eta-gainera-bere-ikerketaren-zati-bat-eskaini-zion-euskal-herriari|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. 2024an "Euskal pentsamenduaren garabideak" (UEU) liburua argitaratu zuen Alba Garmendia Castañosekin eta Jon Mentxakatorre Odriozolarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>Liburu honen jatorrian [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Filosofia Sailaren bi egitasmo jakin daude. 2023ko uztailean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Udako Ikastaroen barnean egin zen ''Filosofo Euskaldunen I. Bilkura''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Filosofo Euskaldunen I. Bilkura: pentsamendua eta irakaskuntzaren erronkak.|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/jarduera-akademikoa/1908-filosofo-euskaldunen-i-bilkura-pentsamendua-eta-irakaskuntzaren-erronkak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta urte horretan zehar antolatutako ''Euskal pentsalariak Bigarren Hezkuntzako curriculum berrian'' hitzaldi-zikloa. == Jakin == 2022tik [[Jakin]]-eko erredakzioko kidea eta proiektu arduraduna da. Kontseilu editorialeko kidea ere bada.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor gara|hizkuntza=eu|url=https://jakin.eus/nor-gara/|aldizkaria=JAKIN Dabilen pentsamendua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/haritzazurmendi/ Haritz Azurmendi Arrue] Artizarra sare sozial profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/haritz-azurmendi-arrue Haritz Azurmendi Arrue] Inguma datu-base akademikoan [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:albizturtarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:1991ko jaiotzak]] {{bizialdia|1991ko||Azurmendi Arrue, Haritz}} cpknwwwz9hiene6eulr1rhoct2bc356 9984689 9984684 2024-11-29T10:11:53Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 /* UEUkidea */ 9984689 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. == Ikerketa == Gizarte zientzietan doktorea da 2019tik ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'' izenburupean [[Joxe Azurmendi]]<nowiki/>ren nazio ideia aztertu zuen, hura nazionalismo ikerketetako teoriekin elkarrizketan jarriz. Gerora euskal pentsamenduan sakontzen jarraitu du eta euskararen historia soziala ere ikertu du. Horretaz gain, Euskararen historia soziala ikertu du Galtzaundi Euskara Taldearen eskutik. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira sortu duen ''Ikerl(h)ari'' bideopodcastean parte hartu du. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Herri-ikerketa". Ikusgai ikerl(h)ari podcastaren 4. atala|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/herri-ikerketa-ikusgai-ikerl-h-ari-podcastaren-4-atala|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikerl(h)ari podcastaren 2. denboraldia estreinatuko dugu azaroan|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/ikerl-h-ari-podcastaren-2-denboraldia-estreinatuko-dugu-azaroan|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == UEUkidea == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ko Filosofia sailburua (2017-2021) eta Irakaskuntza masterreko irakaslea izan da. Filosofia sailburu dela ikastaroak ere antolatu izan ditu. Besteak beste, 2019ko ''W. von Humboldt gurean: hizkuntza, kultura, herria'' izenekoa Baionan <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi: “Humboldt pertsonaia bezala interesgarria da eta, gainera, bere ikerketaren zati bat eskaini zion Euskal Herriari”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-humboldt-pertsonaia-bezala-interesgarria-da-eta-gainera-bere-ikerketaren-zati-bat-eskaini-zion-euskal-herriari|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. Irakasle ere izan da hainbat jardunaldi edo ikastarotan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunitatea/pertsonak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>2024an "Euskal pentsamenduaren garabideak" (UEU) liburua argitaratu zuen Alba Garmendia Castañosekin eta Jon Mentxakatorre Odriozolarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>Liburu honen jatorrian [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Filosofia Sailaren bi egitasmo jakin daude. 2023ko uztailean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Udako Ikastaroen barnean egin zen ''Filosofo Euskaldunen I. Bilkura''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Filosofo Euskaldunen I. Bilkura: pentsamendua eta irakaskuntzaren erronkak.|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/jarduera-akademikoa/1908-filosofo-euskaldunen-i-bilkura-pentsamendua-eta-irakaskuntzaren-erronkak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta urte horretan zehar antolatutako ''Euskal pentsalariak Bigarren Hezkuntzako curriculum berrian'' hitzaldi-zikloa. == Jakin == 2022tik [[Jakin]]-eko erredakzioko kidea eta proiektu arduraduna da. Kontseilu editorialeko kidea ere bada.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor gara|hizkuntza=eu|url=https://jakin.eus/nor-gara/|aldizkaria=JAKIN Dabilen pentsamendua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/haritzazurmendi/ Haritz Azurmendi Arrue] Artizarra sare sozial profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/haritz-azurmendi-arrue Haritz Azurmendi Arrue] Inguma datu-base akademikoan [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:albizturtarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:1991ko jaiotzak]] {{bizialdia|1991ko||Azurmendi Arrue, Haritz}} 4wb3927hma3999l5afjvfq5y7cec1u4 9984691 9984689 2024-11-29T10:13:09Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 Erreferentziak gehitu 9984691 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]])<ref>{{Erreferentzia|izena=Haritz Azurmendi|abizena=Arrue|izenburua=Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean|hizkuntza=eu-ES|data=2019|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/joxe-azurmendiren-nazioa-nazionalismo-ikerketen-argitan-abertzaletasun-kulturalaren-defentsa-euskal-herri-garaikidean|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. == Ikerketa == Gizarte zientzietan doktorea da 2019tik ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'' izenburupean [[Joxe Azurmendi]]<nowiki/>ren nazio ideia aztertu zuen, hura nazionalismo ikerketetako teoriekin elkarrizketan jarriz. Gerora euskal pentsamenduan sakontzen jarraitu du eta euskararen historia soziala ere ikertu du. Horretaz gain, Euskararen historia soziala ikertu du Galtzaundi Euskara Taldearen eskutik. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira sortu duen ''Ikerl(h)ari'' bideopodcastean parte hartu du. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Herri-ikerketa". Ikusgai ikerl(h)ari podcastaren 4. atala|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/herri-ikerketa-ikusgai-ikerl-h-ari-podcastaren-4-atala|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikerl(h)ari podcastaren 2. denboraldia estreinatuko dugu azaroan|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/ikerl-h-ari-podcastaren-2-denboraldia-estreinatuko-dugu-azaroan|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == UEUkidea == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ko Filosofia sailburua (2017-2021) eta Irakaskuntza masterreko irakaslea izan da. Filosofia sailburu dela ikastaroak ere antolatu izan ditu. Besteak beste, 2019ko ''W. von Humboldt gurean: hizkuntza, kultura, herria'' izenekoa Baionan <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi: “Humboldt pertsonaia bezala interesgarria da eta, gainera, bere ikerketaren zati bat eskaini zion Euskal Herriari”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-humboldt-pertsonaia-bezala-interesgarria-da-eta-gainera-bere-ikerketaren-zati-bat-eskaini-zion-euskal-herriari|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. Irakasle ere izan da hainbat jardunaldi edo ikastarotan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunitatea/pertsonak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>2024an "Euskal pentsamenduaren garabideak" (UEU) liburua argitaratu zuen Alba Garmendia Castañosekin eta Jon Mentxakatorre Odriozolarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>Liburu honen jatorrian [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Filosofia Sailaren bi egitasmo jakin daude. 2023ko uztailean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Udako Ikastaroen barnean egin zen ''Filosofo Euskaldunen I. Bilkura''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Filosofo Euskaldunen I. Bilkura: pentsamendua eta irakaskuntzaren erronkak.|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/jarduera-akademikoa/1908-filosofo-euskaldunen-i-bilkura-pentsamendua-eta-irakaskuntzaren-erronkak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta urte horretan zehar antolatutako ''Euskal pentsalariak Bigarren Hezkuntzako curriculum berrian'' hitzaldi-zikloa. == Jakin == 2022tik [[Jakin]]-eko erredakzioko kidea eta proiektu arduraduna da. Kontseilu editorialeko kidea ere bada.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor gara|hizkuntza=eu|url=https://jakin.eus/nor-gara/|aldizkaria=JAKIN Dabilen pentsamendua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/haritzazurmendi/ Haritz Azurmendi Arrue] Artizarra sare sozial profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/haritz-azurmendi-arrue Haritz Azurmendi Arrue] Inguma datu-base akademikoan [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:albizturtarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:1991ko jaiotzak]] {{bizialdia|1991ko||Azurmendi Arrue, Haritz}} hqac4v1nqasm9ahe1oywxswde74aguw 9984782 9984691 2024-11-29T11:30:44Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 Kategoriak gehitu 9984782 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]])<ref>{{Erreferentzia|izena=Haritz Azurmendi|abizena=Arrue|izenburua=Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean|hizkuntza=eu-ES|data=2019|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/joxe-azurmendiren-nazioa-nazionalismo-ikerketen-argitan-abertzaletasun-kulturalaren-defentsa-euskal-herri-garaikidean|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. == Ikerketa == Gizarte zientzietan doktorea da 2019tik ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'' izenburupean [[Joxe Azurmendi]]<nowiki/>ren nazio ideia aztertu zuen, hura nazionalismo ikerketetako teoriekin elkarrizketan jarriz. Gerora euskal pentsamenduan sakontzen jarraitu du eta euskararen historia soziala ere ikertu du. Horretaz gain, Euskararen historia soziala ikertu du Galtzaundi Euskara Taldearen eskutik. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira sortu duen ''Ikerl(h)ari'' bideopodcastean parte hartu du. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Herri-ikerketa". Ikusgai ikerl(h)ari podcastaren 4. atala|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/herri-ikerketa-ikusgai-ikerl-h-ari-podcastaren-4-atala|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikerl(h)ari podcastaren 2. denboraldia estreinatuko dugu azaroan|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/ikerl-h-ari-podcastaren-2-denboraldia-estreinatuko-dugu-azaroan|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == UEUkidea == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ko Filosofia sailburua (2017-2021) eta Irakaskuntza masterreko irakaslea izan da. Filosofia sailburu dela ikastaroak ere antolatu izan ditu. Besteak beste, 2019ko ''W. von Humboldt gurean: hizkuntza, kultura, herria'' izenekoa Baionan <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi: “Humboldt pertsonaia bezala interesgarria da eta, gainera, bere ikerketaren zati bat eskaini zion Euskal Herriari”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-humboldt-pertsonaia-bezala-interesgarria-da-eta-gainera-bere-ikerketaren-zati-bat-eskaini-zion-euskal-herriari|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. Irakasle ere izan da hainbat jardunaldi edo ikastarotan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunitatea/pertsonak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>2024an "Euskal pentsamenduaren garabideak" (UEU) liburua argitaratu zuen Alba Garmendia Castañosekin eta Jon Mentxakatorre Odriozolarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>Liburu honen jatorrian [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Filosofia Sailaren bi egitasmo jakin daude. 2023ko uztailean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Udako Ikastaroen barnean egin zen ''Filosofo Euskaldunen I. Bilkura''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Filosofo Euskaldunen I. Bilkura: pentsamendua eta irakaskuntzaren erronkak.|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/jarduera-akademikoa/1908-filosofo-euskaldunen-i-bilkura-pentsamendua-eta-irakaskuntzaren-erronkak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta urte horretan zehar antolatutako ''Euskal pentsalariak Bigarren Hezkuntzako curriculum berrian'' hitzaldi-zikloa. == Jakin == 2022tik [[Jakin]]-eko erredakzioko kidea eta proiektu arduraduna da. Kontseilu editorialeko kidea ere bada.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor gara|hizkuntza=eu|url=https://jakin.eus/nor-gara/|aldizkaria=JAKIN Dabilen pentsamendua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/haritzazurmendi/ Haritz Azurmendi Arrue] Artizarra sare sozial profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/haritz-azurmendi-arrue Haritz Azurmendi Arrue] Inguma datu-base akademikoan [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:albizturtarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:1991ko jaiotzak]] {{bizialdia|1991ko||Azurmendi Arrue, Haritz}} [[Kategoria:Gipuzkoako filosofoak]] 99qsdf87w9yisam4c4pj4ipztencoxg 9984807 9984782 2024-11-29T11:46:41Z Udako Euskal Unibertsitatea 145968 9984807 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} Haritz Azurmendi Arrue ([[Albiztur]], [[Gipuzkoa]], [[1991]]ko [[Ekainaren 26|ekainaren 26a)]] [[Filosofia]]<nowiki/>n lizentziaduna eta Gizarte zientzietan doktorea ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]])<ref>{{Erreferentzia|izena=Haritz Azurmendi|abizena=Arrue|izenburua=Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean|hizkuntza=eu-ES|data=2019|url=https://www.inguma.eus/produkzioa/ikusi/joxe-azurmendiren-nazioa-nazionalismo-ikerketen-argitan-abertzaletasun-kulturalaren-defentsa-euskal-herri-garaikidean|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]ko Filosofia sailburua izandakoa, [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Tolosaldeko Euskara Taldeko eta [[Jakin]]eko kidea da, baita Joxe Azurmendi Katedraren bultzatzaileetako bat ere. == Ikerketa == Gizarte zientzietan doktorea da 2019tik ([[Euskal Herriko Unibertsitatea|UPV/EHU]]). ''Joxe Azurmendiren nazioa Nazionalismo Ikerketen argitan. Abertzaletasun kulturalaren defentsa Euskal Herri garaikidean'' izenburupean [[Joxe Azurmendi]]<nowiki/>ren nazio ideia aztertu zuen, hura nazionalismo ikerketetako teoriekin elkarrizketan jarriz. Gerora euskal pentsamenduan sakontzen jarraitu du eta euskararen historia soziala ere ikertu du. Horretaz gain, Euskararen historia soziala ikertu du [[Galtzaundi Euskara Taldea|Galtzaundi]] Euskara Taldearen eskutik. == Dibulgazioa == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>k ikertzaile gazteen ikusgarritasuna areagotzeko eta dibulgaziora begira sortu duen ''Ikerl(h)ari'' bideopodcastean parte hartu du. <ref>{{Erreferentzia|izenburua="Herri-ikerketa". Ikusgai ikerl(h)ari podcastaren 4. atala|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/herri-ikerketa-ikusgai-ikerl-h-ari-podcastaren-4-atala|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ikerl(h)ari podcastaren 2. denboraldia estreinatuko dugu azaroan|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/ikerl-h-ari-podcastaren-2-denboraldia-estreinatuko-dugu-azaroan|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == UEUkidea == [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ko Filosofia sailburua (2017-2021) eta Irakaskuntza masterreko irakaslea izan da. Filosofia sailburu dela ikastaroak ere antolatu izan ditu. Besteak beste, 2019ko ''W. von Humboldt gurean: hizkuntza, kultura, herria'' izenekoa Baionan <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi: “Humboldt pertsonaia bezala interesgarria da eta, gainera, bere ikerketaren zati bat eskaini zion Euskal Herriari”|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-humboldt-pertsonaia-bezala-interesgarria-da-eta-gainera-bere-ikerketaren-zati-bat-eskaini-zion-euskal-herriari|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>. Irakasle ere izan da hainbat jardunaldi edo ikastarotan. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunitatea/pertsonak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>2024an "Euskal pentsamenduaren garabideak" (UEU) liburua argitaratu zuen Alba Garmendia Castañosekin eta Jon Mentxakatorre Odriozolarekin batera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskal pentsamenduaren garabideak|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/argitaletxea/liburuak/euskal-pentsamenduaren-garabideak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Haritz Azurmendi Arrue: "Liburu honetan saiatu gara kapituluak sarbide izan daitezen euskal pentsamenduaren adar desberdinetara"|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/komunikazioa/albisteak/haritz-azurmendi-arrue|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref>Liburu honen jatorrian [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Filosofia Sailaren bi egitasmo jakin daude. 2023ko uztailean, [[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]]<nowiki/>ren Udako Ikastaroen barnean egin zen ''Filosofo Euskaldunen I. Bilkura''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Filosofo Euskaldunen I. Bilkura: pentsamendua eta irakaskuntzaren erronkak.|hizkuntza=eu|url=https://www.ueu.eus/jarduera-akademikoa/1908-filosofo-euskaldunen-i-bilkura-pentsamendua-eta-irakaskuntzaren-erronkak|aldizkaria=www.ueu.eus|sartze-data=2024-11-29}}</ref> eta urte horretan zehar antolatutako ''Euskal pentsalariak Bigarren Hezkuntzako curriculum berrian'' hitzaldi-zikloa. == Jakin == 2022tik [[Jakin]]-eko erredakzioko kidea eta proiektu arduraduna da. Kontseilu editorialeko kidea ere bada.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nor gara|hizkuntza=eu|url=https://jakin.eus/nor-gara/|aldizkaria=JAKIN Dabilen pentsamendua|sartze-data=2024-11-29}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.artizarra.eus/egileak/haritzazurmendi/ Haritz Azurmendi Arrue] Artizarra sare sozial profesionalean * [https://www.inguma.eus/egilea/ikusi/haritz-azurmendi-arrue Haritz Azurmendi Arrue] Inguma datu-base akademikoan [[Kategoria:Udako Euskal Unibertsitatea]] [[Kategoria:albizturtarrak]] [[Kategoria:Euskal Herriko ikertzaileak]] [[Kategoria:Euskal Herriko filosofoak]] [[Kategoria:1991ko jaiotzak]] {{bizialdia|1991ko||Azurmendi Arrue, Haritz}} [[Kategoria:Gipuzkoako filosofoak]] i8m2nt57gdypc680jmztomdevk1e4zh 0 1215742 9984672 2024-11-29T09:59:41Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{gertakari infotaula}} '''Emakumeen aurkako kanpaina Euskal Herrian 1979-1980an''' motibazio politikoko krimenak izan ziren, eskuin muturra burututakoak. Giza eskubideen urraketak aztertzen eta biltzen dituen [[Argituz]] elkarteak egindako ikerlanaren arabera, bederatzi bortxaketa salatu zituzten sei hilabetean, eta haietako bi emakume hil egin zituzten, bat Bizkaian eta bestea Gipuzkoan. Eraso gehienak, bestetik, [[Errenteria]]n eman ziren. [[1979]]ko [[azaroaren 14]]tik...» 9984672 wikitext text/x-wiki {{gertakari infotaula}} '''Emakumeen aurkako kanpaina Euskal Herrian 1979-1980an''' motibazio politikoko krimenak izan ziren, eskuin muturra burututakoak. Giza eskubideen urraketak aztertzen eta biltzen dituen [[Argituz]] elkarteak egindako ikerlanaren arabera, bederatzi bortxaketa salatu zituzten sei hilabetean, eta haietako bi emakume hil egin zituzten, bat Bizkaian eta bestea Gipuzkoan. Eraso gehienak, bestetik, [[Errenteria]]n eman ziren. [[1979]]ko [[azaroaren 14]]tik [[1980]]ko [[maiatzaren 7]]ra artean motibazio politikoko bederatzi bortxaketa, bi hilketa eta hainbat eraso saio izan ziren. Guztiek izan zuten jarduteko modu bera, garai eta espazio bertsuan. Orain plazaratutako lana Errenteriako Berdintasun Kontseiluak sustatu zuen.<ref>https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20151116/errenteria-1956-2012-la-espiral-del-sufrimiento</ref> == Erasoen tokiak == Auzi honi lotuta bildu dituen kasu gehienak Gipuzkoan gertatuak dira, [[Errenteria]], [[Irun]] eta [[Donostia]] aldean. Baina jaso dituzte [[Bizkaia]]n gertatutakoak ere; bana hiru herritan: [[Loiu]]n, [[Galdakao]]n eta [[Bermeo]]n. Dena dela, aurretik 1978ko urtarrilean, [[Iruñea]]n, sei bortxaketa salatu zituzten.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/euskal-herria/1979an-eta-1980an-izan-ziren-motibazio-politikoko-bortxaketak-eta-hilketak-aitortzeko-eskatu-dute-errenterian_2134083_102.html «1979an eta 1980an izan ziren motibazio politikoko bortxaketak eta hilketak aitortzeko eskatu dute Errenterian»], ''Berria''.</ref> == Gertakizunak == Eraso bakoitzean bi edo hiru gizon armatuk parte hartu zuten, autoz eramaten zituzten neskak babes gabeko lekuetara, ideologia politikoari buruzko galdeketak egiten zizkieten, zigorgabetasun osoz jarduten zuten, eta, kasu batzuetan, [[GAE]]ren (Espainiako Talde Armatuak) edo BVEren ([[Batallon Vasco Español]]) izenean erreibindikatu zituzten erasoak.<ref name=Berria/> 1979ko azaroaren 14a. 16 urteko neska bat, M.A. mutil lagunarekin, J.A.P., 17 urtekoa, paseatzen ari zen Alaberga-Capuchinos auzoan (Errenteria, Gipuzkoa). Bi gizon armatuk paretaren kontra jarri zuten bikotea. [...] Erasotzaileetako batek mutila aparte eraman zuen, pistolarekin apuntatuz. J.A.P.-k burua itzuli zuenean, ikusi zuen M.A. Seat 850 urdin batean sartu zutela. [...]. Autoarekin tunel aldera joan ziren, Lezorantz; han, biluztera behartu, eta bertan bortxatu zuten biek. Erasoa amaitu ondoren, Errenterian utzi zuten; askatu aurretik, pistolekin apuntatu eta esan zioten atzera ez begiratzeko, eta bera eta mutil laguna hiltzeko mehatxua egin zioten, «zerbait kontatzen bazuten. ‘Ezagutzen zituztela’ esan zieten»<ref name=Berria/> Azken erasoa Donostian eman zen [[Maria Jose Bravo]]ren hilketarekin; mutil lagunak hilabete batzuetara hil zer ere bai, jasotako jipoiaren ondorioz. Hasi ziren moduan amaitu ziren, sei hilabeteren buruan. «Badirudi norbaitek agindu zuela geratzeko», esan zuen [[Sabino Ormazabal]]ek txostenaren aurkezpenean. Polizia etxean salaketa jarri zutenen kasuetan, «[[bortxaketa]] arrunt» gisa sailkatu zituzten, baina ez zen haietako kasu bat bera ere argitu; ez zen egileen berririk izan.<ref name=Berria/> Aurretik ere, 1978ko urtarrilean, [[Iruñea]]n, sei bortxaketa salatu zituzten. Honako hau argitaratu zuen orduan ''[[El País]]'' Espainiako egunkariak: «Iruñean, bortxaketa bortitz eta traumatizatzaileen oldea gertatzen ari da, eta bortxatzaileen banda edo bandak zigorgabe geratzen dira [...] ezaugarriek argi erakusten dute ultraeskuindarrak direla». 1978ko maiatzean, orduko Espainiako Barne ministro [[Rodolfo Martin Villa]]k aitortua zuen hainbat polizia «inkontrolatuta» zeudela. [[Guardia Zibila]]k jakinarazi zuen Intxaurrondoko kuarteletik bi agente kanporatu zituztela, «bortxatzaile gisa identifikatu ondoren».<ref name=Berria/> Salaketa guztiek badute lotzen dituen kontu bat: ikerketa judizialak hutsalak izan ziren. Eusko Jaurlaritzako Herrizaingo Sailaren Terrorismoaren Biktimei Laguntzeko Zuzendaritzak 2008an egindako txostenean ondorioztatu zuen kasu horietan «konplizitatea, lankidetza edo inhibizioa» izan zela.<ref name=Berria/> == Bibliografia == * ''Ulertzea, bizitzaren bila. Emakume gazteen bahiketa eta bortxaketa, 1979-1980'', Argituz, 2024. == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == * [https://www.berria.eus/euskal-herria/1979an-eta-1980an-izan-ziren-motibazio-politikoko-bortxaketak-eta-hilketak-aitortzeko-eskatu-dute-errenterian_2134083_102.html Gurutze Izagirre Intxauspe: "1979an eta 1980an izan ziren motibazio politikoko bortxaketak eta hilketak aitortzeko eskatu dute Errenterian", ''Berria'', 2024/11/29.] {{autoritate kontrola}} [[Kategoria:Kontrainsurjentzia-ekintza, atentatu eta beste gertaerak Euskal Herrian]] [[Kategoria:Errenteriako historia]] [[Kategoria:Feminizidioak]] [[Kategoria:Euskal Herriko hilketak]] 2wz0wvznvsl3hyh5omgsfx495wn3iro 0 1215743 9984701 2024-11-29T10:29:03Z Ernestobanpiroa 58701 Orri berria: «{{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken diva. == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izen...» 9984701 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken diva. == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izena eta beste egiteko modu batzuk entzunarazi izanak egin zuen ezagun. ''[[Un rincón en el cielo]]'' (1952, [[Rogelio González]]) filma izan zen mugarri bide horretan, baina, batik bat, [[Luis Buñuel]]ekin egindako lanek eman zioten atzera bueltarik gabeko bultzada haren ibilbideari. Haren «[[musa]]» izan zela irakur daiteke gaur agerkari ugaritan, eta Pinalek berak ere bere egin ohi zuen izendapen hori.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/kultura/silvia-pinal-aktore-mexikarra-hil-da-93-urterekin_2134255_102.html «Silvia Pinal aktore mexikarra hil da, 93 urterekin»], ''Berria''.</ref> Buñuelekin egin zituen hiru lanen artean, [[1961]]eko ''[[Viridiana]]''k eman zuen zeresan handiena, zeinetan monjagai baten rola jokatu zuen Pinalek. Espainia frankista hertsiaren eta haren [[nazionalkatolizismo]]aren aurka jo zuen filmak, eta zalaparta handia eragin zuen [[Cannesko Zinemaldia]]n erakutsi zenean —[[Urrezko Palma]] irabazi zuen—; [[Vatikano]]ak «blasfematzat» jo zuen eta zinta erretzeko eskatu zuten. Pinalek Mexikora ezkutuan eramandako kopien bitartez salbatu zen, hein handian, filma. ''[[El ángel exterminador]]'' ([[1962]]) eta ''[[Simón del desierto]]'' ([[1964]]) izan ziren Buñuelekin egindako beste bi lanak.<ref name=Berria/> Zinemaz harago, politikagintzara ere egin zuen jauzi Pinalek —[[PRI]] Alderdi Iraultzaile Instituzionaleko diputatu izan zen—, eta telebistarako jardunean murgildu zen ondoren. Audientzia oso altuko telenobeletan egin zuen lan, baita aurkezle gisa ere. 2024ko azaroaren 28an hil zen, 93 urte zituela.<ref name=Berria/> == Filmografia === {| class="wikitable" |+ !Urtea !Izenburua !Papera !Oharrak |- | rowspan="7" |1949 | ''[[El pecado de Laura]]'' | Juanita | |- | ''Bamba'' | Emilia | |- | ''Escuela para casadas'' | Teresa Moreno | |- | ''La mujer que yo perdí'' | Laura | |- | ''[[El portero (1950eko filma)|El portero]]'' | Rosa María | |- | ''Mujer de medianoche'' | Margolariaren neska laguna | |- | ''[[El rey del barrio]]'' | Carmelita | |- | rowspan="5" |1950 | ''La marca del zorrillo'' | Lupita | |- | ''El amor no es ciego'' | Malena | |- | ''Azahares para tu boda'' | Tota | |- | ''Recién casados... No molestar'' | Gaby | |- | ''Una gallega baila mambo'' | Carmina | |- | 1951 | ''La estatua de carne'' | Marta | |- | rowspan="7" |1952 | ''Cuando los hijos pecan'' | Tencha | |- | ''Un rincón cerca del cielo'' | Sonia Ilina | |- | ''Sí... Mi vida'' | Silvia | |- | ''Por ellas aunque mal paguen'' | Isabel | |- | ''Me traes de una ala'' | Rosita Alba | |- | ''[[Doña Mariquita de mi corazón]]'' | Paz Alegre | |- | ''[[El casto Susano]]'' | Mimí | |- | rowspan="5" |1953 | ''Reventa de esclavas'' | Alicia Sandoval / Isis de Alejandría | |- | ''Yo soy muy macho'' | María Aguirre | |- | ''Mis tres viudas alegres'' | Silvia | |- | ''Las cariñosas'' | Carmen Santibáñez | |- | ''Si volvieras a mí'' | Lidia Kane | |- | rowspan="8" |1954 | ''Hijas casaderas'' | Magdalena | |- | ''[[Un extraño en la escalera]]'' | Laura | Producción cubanomexicana |- | ''Pecado mortal'' | Soledad | |- | ''La vida tiene tres días'' | María Andrade | |- | ''Historia de un abrigo de mink'' | Margot | |- | ''El vendedor de muñecas'' | Diana Álvarez | |- | ''Amor en cuatro tiempos'' | Silvia | |- | ''La sospechosa'' | Regina de Alba | |- | rowspan="3" |1955 | ''Cabo de Hornos'' | Jimena | Txile-Mexiko eta Espainia arteko ekoizpena |- | ''Locura pasional'' | Mabel Mendoza | |- | ''Mi desconocida esposa'' | Silvia Heredia | |- | rowspan="7" |1956 | ''El inocente'' | Mané | |- | ''La adúltera'' | Irene | |- | ''La dulce enemiga'' | Lucrecia | |- | ''Una cita de amor'' | Soledad | |- | ''Dios no lo quiera'' | Felisa | |- | ''Viva el amor'' | Verónica | |- | ''El teatro del crimen'' | Beraren paperean | |- | rowspan="3" |1957 | ''Préstame tu cuerpo'' | Leonor Rivas / Regina Salsamendi | |- | ''Desnúdate Lucrecia'' | Lucrecia | |- | ''Una golfa'' | Diana | |- | rowspan="2" |1958 | ''El hombre que me gusta'' | Marta | |- | ''Las locuras de Bárbara'' | Bárbara | rowspan="2"| Espainia-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="2" |1959 | ''Charleston'' | Beatriz |- | ''Uomini e gentiluomini'' | Giovanna | Italiako ekoizpena |- | rowspan="2" |1960 | ''Maribel y la extraña familia'' | Maribel | rowspan="2"| Ekoizpen espainiarra |- | ''Adiós, Mimí Pompom'' | Mimí |- | 1961 | ''[[Viridiana]]'' | Viridiana | Espainia-Mexiko ekoizpena |- | 1962 | ''[[El ángel exterminador]]'' | Leticia | |- | rowspan="2" |1964 | ''[[Simón del desierto]]'' | Deabrua | |- | ''¡Buenas noches, año nuevo!'' | Silvia Reina | |- | 1965 | ''Los cuervos están de luto'' | Piedad | |- | rowspan="4" |1966 | ''[[La soldadera]]'' | Lázara | |- | ''Estrategia matrimonio'' | Mónica Ferrer | |- | ''Juego peligroso'' | Lena Anderson | Brasil-Mexiko ekoizpena |- | ''La guera Xóchitl'' | Xóchitl | |- | rowspan="3" |1967 | ''Shark'' | Anna | AEB-Mexiko ekoizpena |- | ''La bataille de San Sebastian'' | Felicia | Frantzia, Italia eta Mexikoko ekoizpena |- | ''[[María Isabel (filma)|María Isabel]]'' | María Isabel | |- | rowspan="4" |1968 | ''El cuerpazo del delito'' | Magda / Enriqueta | |- | ''El despertar del lobo'' | Kim Jones | |- | ''El amor de María Isabel'' | María Isabel | |- | ''Veinticuatro horas de placer'' | Catalina | Ekuador-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="3" |1969 | ''La mujer de oro'' | Silvia Torres | |- | ''Los novios'' | Irene | |- | ''[[La hermana Trinquete]]'' | Elena | |- | rowspan="3"| 1970 | ''Secreto de confesión'' | María | |- | ''¡Bang, bang...al hoyo!'' | Doliente | |- | ''Caín, Abel...y el otro'' | Ella misma | |- | rowspan="2" |1971 | ''¡Como hay gente sinvergüenza!'' | Silvia Puente / Beatriz | |- | ''Los cacos (Once al asalto)'' | Berta | |- | 1977 | ''[[Divinas palabras (película de 1977)|Divinas palabras]]'' | Mari Gaila | |- | 1978 | ''[[Las mariposas disecadas]]'' | Julia / Cassandra Fuller | |- | 1979 | ''[[México de mis amores]]'' | Ella misma | [[Documental]] |- | rowspan="3" |1980 | ''El canto de la cigarra'' | Elisa | rowspan="3" | Producción española |- | ''El niño de su mamá'' | Tina |- | ''[[Dos y dos cinco]]'' | Julia |- | 1981 | ''Carlota (Amor es veneno)'' | Carlota | Producción hispanoitaliana |- | 1982 | ''[[Pubis angelical (película)|Pubis angelical]]'' | Beatriz | Producción argentina |- | 1991 | ''Modelo antiguo'' | Carmen Rivadeneira | |- | 1993 | ''Memoria del Cine mexicano'' | rowspan="3"| Beraren paperan | rowspan="3"| Dokumentala |- | 1997 | ''El Buñuel mexicano'' |- | 2000 | ''[[A propósito de Buñuel]]'' |- | 2002 | ''Ya no los hacen como antes'' | Genoveva | |- | rowspan="2"| 2013 | ''Una mujer sin sombra: Asunción Balaguer'' | Beraren paperan | Dokumentala |- | ''Tercera llamada'' | ANDAko delegatua | |- | 2015 | ''Tras Nazarín. El eco de una tierra en otra tierra'' | Beraren paperan | Dokumentala |} 4gkfkyiilkw2duyqop592hwxvfpodap 9984703 9984701 2024-11-29T10:29:25Z Ernestobanpiroa 58701 /* Filmografia = */ 9984703 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken diva. == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izena eta beste egiteko modu batzuk entzunarazi izanak egin zuen ezagun. ''[[Un rincón en el cielo]]'' (1952, [[Rogelio González]]) filma izan zen mugarri bide horretan, baina, batik bat, [[Luis Buñuel]]ekin egindako lanek eman zioten atzera bueltarik gabeko bultzada haren ibilbideari. Haren «[[musa]]» izan zela irakur daiteke gaur agerkari ugaritan, eta Pinalek berak ere bere egin ohi zuen izendapen hori.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/kultura/silvia-pinal-aktore-mexikarra-hil-da-93-urterekin_2134255_102.html «Silvia Pinal aktore mexikarra hil da, 93 urterekin»], ''Berria''.</ref> Buñuelekin egin zituen hiru lanen artean, [[1961]]eko ''[[Viridiana]]''k eman zuen zeresan handiena, zeinetan monjagai baten rola jokatu zuen Pinalek. Espainia frankista hertsiaren eta haren [[nazionalkatolizismo]]aren aurka jo zuen filmak, eta zalaparta handia eragin zuen [[Cannesko Zinemaldia]]n erakutsi zenean —[[Urrezko Palma]] irabazi zuen—; [[Vatikano]]ak «blasfematzat» jo zuen eta zinta erretzeko eskatu zuten. Pinalek Mexikora ezkutuan eramandako kopien bitartez salbatu zen, hein handian, filma. ''[[El ángel exterminador]]'' ([[1962]]) eta ''[[Simón del desierto]]'' ([[1964]]) izan ziren Buñuelekin egindako beste bi lanak.<ref name=Berria/> Zinemaz harago, politikagintzara ere egin zuen jauzi Pinalek —[[PRI]] Alderdi Iraultzaile Instituzionaleko diputatu izan zen—, eta telebistarako jardunean murgildu zen ondoren. Audientzia oso altuko telenobeletan egin zuen lan, baita aurkezle gisa ere. 2024ko azaroaren 28an hil zen, 93 urte zituela.<ref name=Berria/> == Filmografia == {| class="wikitable" |+ !Urtea !Izenburua !Papera !Oharrak |- | rowspan="7" |1949 | ''El pecado de Laura'' | Juanita | |- | ''Bamba'' | Emilia | |- | ''Escuela para casadas'' | Teresa Moreno | |- | ''La mujer que yo perdí'' | Laura | |- | ''[[El portero (1950eko filma)|El portero]]'' | Rosa María | |- | ''Mujer de medianoche'' | Margolariaren neska laguna | |- | ''[[El rey del barrio]]'' | Carmelita | |- | rowspan="5" |1950 | ''La marca del zorrillo'' | Lupita | |- | ''El amor no es ciego'' | Malena | |- | ''Azahares para tu boda'' | Tota | |- | ''Recién casados... No molestar'' | Gaby | |- | ''Una gallega baila mambo'' | Carmina | |- | 1951 | ''La estatua de carne'' | Marta | |- | rowspan="7" |1952 | ''Cuando los hijos pecan'' | Tencha | |- | ''Un rincón cerca del cielo'' | Sonia Ilina | |- | ''Sí... Mi vida'' | Silvia | |- | ''Por ellas aunque mal paguen'' | Isabel | |- | ''Me traes de una ala'' | Rosita Alba | |- | ''[[Doña Mariquita de mi corazón]]'' | Paz Alegre | |- | ''[[El casto Susano]]'' | Mimí | |- | rowspan="5" |1953 | ''Reventa de esclavas'' | Alicia Sandoval / Isis de Alejandría | |- | ''Yo soy muy macho'' | María Aguirre | |- | ''Mis tres viudas alegres'' | Silvia | |- | ''Las cariñosas'' | Carmen Santibáñez | |- | ''Si volvieras a mí'' | Lidia Kane | |- | rowspan="8" |1954 | ''Hijas casaderas'' | Magdalena | |- | ''[[Un extraño en la escalera]]'' | Laura | Producción cubanomexicana |- | ''Pecado mortal'' | Soledad | |- | ''La vida tiene tres días'' | María Andrade | |- | ''Historia de un abrigo de mink'' | Margot | |- | ''El vendedor de muñecas'' | Diana Álvarez | |- | ''Amor en cuatro tiempos'' | Silvia | |- | ''La sospechosa'' | Regina de Alba | |- | rowspan="3" |1955 | ''Cabo de Hornos'' | Jimena | Txile-Mexiko eta Espainia arteko ekoizpena |- | ''Locura pasional'' | Mabel Mendoza | |- | ''Mi desconocida esposa'' | Silvia Heredia | |- | rowspan="7" |1956 | ''El inocente'' | Mané | |- | ''La adúltera'' | Irene | |- | ''La dulce enemiga'' | Lucrecia | |- | ''Una cita de amor'' | Soledad | |- | ''Dios no lo quiera'' | Felisa | |- | ''Viva el amor'' | Verónica | |- | ''El teatro del crimen'' | Beraren paperean | |- | rowspan="3" |1957 | ''Préstame tu cuerpo'' | Leonor Rivas / Regina Salsamendi | |- | ''Desnúdate Lucrecia'' | Lucrecia | |- | ''Una golfa'' | Diana | |- | rowspan="2" |1958 | ''El hombre que me gusta'' | Marta | |- | ''Las locuras de Bárbara'' | Bárbara | rowspan="2"| Espainia-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="2" |1959 | ''Charleston'' | Beatriz |- | ''Uomini e gentiluomini'' | Giovanna | Italiako ekoizpena |- | rowspan="2" |1960 | ''Maribel y la extraña familia'' | Maribel | rowspan="2"| Ekoizpen espainiarra |- | ''Adiós, Mimí Pompom'' | Mimí |- | 1961 | ''[[Viridiana]]'' | Viridiana | Espainia-Mexiko ekoizpena |- | 1962 | ''[[El ángel exterminador]]'' | Leticia | |- | rowspan="2" |1964 | ''[[Simón del desierto]]'' | Deabrua | |- | ''¡Buenas noches, año nuevo!'' | Silvia Reina | |- | 1965 | ''Los cuervos están de luto'' | Piedad | |- | rowspan="4" |1966 | ''[[La soldadera]]'' | Lázara | |- | ''Estrategia matrimonio'' | Mónica Ferrer | |- | ''Juego peligroso'' | Lena Anderson | Brasil-Mexiko ekoizpena |- | ''La guera Xóchitl'' | Xóchitl | |- | rowspan="3" |1967 | ''Shark'' | Anna | AEB-Mexiko ekoizpena |- | ''La bataille de San Sebastian'' | Felicia | Frantzia, Italia eta Mexikoko ekoizpena |- | ''[[María Isabel (filma)|María Isabel]]'' | María Isabel | |- | rowspan="4" |1968 | ''El cuerpazo del delito'' | Magda / Enriqueta | |- | ''El despertar del lobo'' | Kim Jones | |- | ''El amor de María Isabel'' | María Isabel | |- | ''Veinticuatro horas de placer'' | Catalina | Ekuador-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="3" |1969 | ''La mujer de oro'' | Silvia Torres | |- | ''Los novios'' | Irene | |- | ''[[La hermana Trinquete]]'' | Elena | |- | rowspan="3"| 1970 | ''Secreto de confesión'' | María | |- | ''¡Bang, bang...al hoyo!'' | Doliente | |- | ''Caín, Abel...y el otro'' | Ella misma | |- | rowspan="2" |1971 | ''¡Como hay gente sinvergüenza!'' | Silvia Puente / Beatriz | |- | ''Los cacos (Once al asalto)'' | Berta | |- | 1977 | ''[[Divinas palabras (película de 1977)|Divinas palabras]]'' | Mari Gaila | |- | 1978 | ''[[Las mariposas disecadas]]'' | Julia / Cassandra Fuller | |- | 1979 | ''[[México de mis amores]]'' | Ella misma | [[Documental]] |- | rowspan="3" |1980 | ''El canto de la cigarra'' | Elisa | rowspan="3" | Producción española |- | ''El niño de su mamá'' | Tina |- | ''[[Dos y dos cinco]]'' | Julia |- | 1981 | ''Carlota (Amor es veneno)'' | Carlota | Producción hispanoitaliana |- | 1982 | ''[[Pubis angelical (película)|Pubis angelical]]'' | Beatriz | Producción argentina |- | 1991 | ''Modelo antiguo'' | Carmen Rivadeneira | |- | 1993 | ''Memoria del Cine mexicano'' | rowspan="3"| Beraren paperan | rowspan="3"| Dokumentala |- | 1997 | ''El Buñuel mexicano'' |- | 2000 | ''[[A propósito de Buñuel]]'' |- | 2002 | ''Ya no los hacen como antes'' | Genoveva | |- | rowspan="2"| 2013 | ''Una mujer sin sombra: Asunción Balaguer'' | Beraren paperan | Dokumentala |- | ''Tercera llamada'' | ANDAko delegatua | |- | 2015 | ''Tras Nazarín. El eco de una tierra en otra tierra'' | Beraren paperan | Dokumentala |} 27i63q0tl12t57jvkkrxroc88l3gbub 9984708 9984703 2024-11-29T10:32:04Z Ernestobanpiroa 58701 9984708 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken diva. == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izena eta beste egiteko modu batzuk entzunarazi izanak egin zuen ezagun. ''[[Un rincón en el cielo]]'' (1952, [[Rogelio González]]) filma izan zen mugarri bide horretan, baina, batik bat, [[Luis Buñuel]]ekin egindako lanek eman zioten atzera bueltarik gabeko bultzada haren ibilbideari. Haren «[[musa]]» izan zela irakur daiteke gaur agerkari ugaritan, eta Pinalek berak ere bere egin ohi zuen izendapen hori.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/kultura/silvia-pinal-aktore-mexikarra-hil-da-93-urterekin_2134255_102.html «Silvia Pinal aktore mexikarra hil da, 93 urterekin»], ''Berria''.</ref> Buñuelekin egin zituen hiru lanen artean, [[1961]]eko ''[[Viridiana]]''k eman zuen zeresan handiena, zeinetan monjagai baten rola jokatu zuen Pinalek. Espainia frankista hertsiaren eta haren [[nazionalkatolizismo]]aren aurka jo zuen filmak, eta zalaparta handia eragin zuen [[Cannesko Zinemaldia]]n erakutsi zenean —[[Urrezko Palma]] irabazi zuen—; [[Vatikano]]ak «blasfematzat» jo zuen eta zinta erretzeko eskatu zuten. Pinalek Mexikora ezkutuan eramandako kopien bitartez salbatu zen, hein handian, filma. ''[[El ángel exterminador]]'' ([[1962]]) eta ''[[Simón del desierto]]'' ([[1964]]) izan ziren Buñuelekin egindako beste bi lanak.<ref name=Berria/> Zinemaz harago, politikagintzara ere egin zuen jauzi Pinalek —[[PRI]] Alderdi Iraultzaile Instituzionaleko diputatu izan zen—, eta telebistarako jardunean murgildu zen ondoren. Audientzia oso altuko telenobeletan egin zuen lan, baita aurkezle gisa ere. 2024ko azaroaren 28an hil zen, 93 urte zituela.<ref name=Berria/> == Filmografia == {| class="wikitable" |+ !Urtea !Izenburua !Papera !Oharrak |- | rowspan="7" |1949 | ''El pecado de Laura'' | Juanita | |- | ''Bamba'' | Emilia | |- | ''Escuela para casadas'' | Teresa Moreno | |- | ''La mujer que yo perdí'' | Laura | |- | ''[[El portero (1950eko filma)|El portero]]'' | Rosa María | |- | ''Mujer de medianoche'' | Margolariaren neska laguna | |- | ''[[El rey del barrio]]'' | Carmelita | |- | rowspan="5" |1950 | ''La marca del zorrillo'' | Lupita | |- | ''El amor no es ciego'' | Malena | |- | ''Azahares para tu boda'' | Tota | |- | ''Recién casados... No molestar'' | Gaby | |- | ''Una gallega baila mambo'' | Carmina | |- | 1951 | ''La estatua de carne'' | Marta | |- | rowspan="7" |1952 | ''Cuando los hijos pecan'' | Tencha | |- | ''Un rincón cerca del cielo'' | Sonia Ilina | |- | ''Sí... Mi vida'' | Silvia | |- | ''Por ellas aunque mal paguen'' | Isabel | |- | ''Me traes de una ala'' | Rosita Alba | |- | ''[[Doña Mariquita de mi corazón]]'' | Paz Alegre | |- | ''[[El casto Susano]]'' | Mimí | |- | rowspan="5" |1953 | ''Reventa de esclavas'' | Alicia Sandoval / Isis de Alejandría | |- | ''Yo soy muy macho'' | María Aguirre | |- | ''Mis tres viudas alegres'' | Silvia | |- | ''Las cariñosas'' | Carmen Santibáñez | |- | ''Si volvieras a mí'' | Lidia Kane | |- | rowspan="8" |1954 | ''Hijas casaderas'' | Magdalena | |- | ''[[Un extraño en la escalera]]'' | Laura | Producción cubanomexicana |- | ''Pecado mortal'' | Soledad | |- | ''La vida tiene tres días'' | María Andrade | |- | ''Historia de un abrigo de mink'' | Margot | |- | ''El vendedor de muñecas'' | Diana Álvarez | |- | ''Amor en cuatro tiempos'' | Silvia | |- | ''La sospechosa'' | Regina de Alba | |- | rowspan="3" |1955 | ''Cabo de Hornos'' | Jimena | Txile-Mexiko eta Espainia arteko ekoizpena |- | ''Locura pasional'' | Mabel Mendoza | |- | ''Mi desconocida esposa'' | Silvia Heredia | |- | rowspan="7" |1956 | ''El inocente'' | Mané | |- | ''La adúltera'' | Irene | |- | ''La dulce enemiga'' | Lucrecia | |- | ''Una cita de amor'' | Soledad | |- | ''Dios no lo quiera'' | Felisa | |- | ''Viva el amor'' | Verónica | |- | ''El teatro del crimen'' | Beraren paperean | |- | rowspan="3" |1957 | ''Préstame tu cuerpo'' | Leonor Rivas / Regina Salsamendi | |- | ''Desnúdate Lucrecia'' | Lucrecia | |- | ''Una golfa'' | Diana | |- | rowspan="2" |1958 | ''El hombre que me gusta'' | Marta | |- | ''Las locuras de Bárbara'' | Bárbara | rowspan="2"| Espainia-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="2" |1959 | ''Charleston'' | Beatriz |- | ''Uomini e gentiluomini'' | Giovanna | Italiako ekoizpena |- | rowspan="2" |1960 | ''Maribel y la extraña familia'' | Maribel | rowspan="2"| Ekoizpen espainiarra |- | ''Adiós, Mimí Pompom'' | Mimí |- | 1961 | ''[[Viridiana]]'' | Viridiana | Espainia-Mexiko ekoizpena |- | 1962 | ''[[El ángel exterminador]]'' | Leticia | |- | rowspan="2" |1964 | ''[[Simón del desierto]]'' | Deabrua | |- | ''¡Buenas noches, año nuevo!'' | Silvia Reina | |- | 1965 | ''Los cuervos están de luto'' | Piedad | |- | rowspan="4" |1966 | ''[[La soldadera]]'' | Lázara | |- | ''Estrategia matrimonio'' | Mónica Ferrer | |- | ''Juego peligroso'' | Lena Anderson | Brasil-Mexiko ekoizpena |- | ''La guera Xóchitl'' | Xóchitl | |- | rowspan="3" |1967 | ''Shark'' | Anna | AEB-Mexiko ekoizpena |- | ''La bataille de San Sebastian'' | Felicia | Frantzia, Italia eta Mexikoko ekoizpena |- | ''[[María Isabel (filma)|María Isabel]]'' | María Isabel | |- | rowspan="4" |1968 | ''El cuerpazo del delito'' | Magda / Enriqueta | |- | ''El despertar del lobo'' | Kim Jones | |- | ''El amor de María Isabel'' | María Isabel | |- | ''Veinticuatro horas de placer'' | Catalina | Ekuador-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="3" |1969 | ''La mujer de oro'' | Silvia Torres | |- | ''Los novios'' | Irene | |- | ''[[La hermana Trinquete]]'' | Elena | |- | rowspan="3"| 1970 | ''Secreto de confesión'' | María | |- | ''¡Bang, bang...al hoyo!'' | Doliente | |- | ''Caín, Abel...y el otro'' | Ella misma | |- | rowspan="2" |1971 | ''¡Como hay gente sinvergüenza!'' | Silvia Puente / Beatriz | |- | ''Los cacos (Once al asalto)'' | Berta | |- | 1977 | ''[[Divinas palabras (película de 1977)|Divinas palabras]]'' | Mari Gaila | |- | 1978 | ''[[Las mariposas disecadas]]'' | Julia / Cassandra Fuller | |- | 1979 | ''[[México de mis amores]]'' | Ella misma | [[Documental]] |- | rowspan="3" |1980 | ''El canto de la cigarra'' | Elisa | rowspan="3" | Producción española |- | ''El niño de su mamá'' | Tina |- | ''[[Dos y dos cinco]]'' | Julia |- | 1981 | ''Carlota (Amor es veneno)'' | Carlota | Producción hispanoitaliana |- | 1982 | ''[[Pubis angelical (película)|Pubis angelical]]'' | Beatriz | Producción argentina |- | 1991 | ''Modelo antiguo'' | Carmen Rivadeneira | |- | 1993 | ''Memoria del Cine mexicano'' | rowspan="3"| Beraren paperan | rowspan="3"| Dokumentala |- | 1997 | ''El Buñuel mexicano'' |- | 2000 | ''[[A propósito de Buñuel]]'' |- | 2002 | ''Ya no los hacen como antes'' | Genoveva | |- | rowspan="2"| 2013 | ''Una mujer sin sombra: Asunción Balaguer'' | Beraren paperan | Dokumentala |- | ''Tercera llamada'' | ANDAko delegatua | |- | 2015 | ''Tras Nazarín. El eco de una tierra en otra tierra'' | Beraren paperan | Dokumentala |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1931ko|2024ko|Pinal, Silvia}} [[Kategoria:Mexikarrak (Mexiko Hiria)]] [[Kategoria:Emakume aktoreak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[[[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] 0scbzbq0hqx7lydzs4hzqar2k0qlr52 9984709 9984708 2024-11-29T10:32:26Z Ernestobanpiroa 58701 /* Kanpo estekak */ 9984709 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken diva. == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izena eta beste egiteko modu batzuk entzunarazi izanak egin zuen ezagun. ''[[Un rincón en el cielo]]'' (1952, [[Rogelio González]]) filma izan zen mugarri bide horretan, baina, batik bat, [[Luis Buñuel]]ekin egindako lanek eman zioten atzera bueltarik gabeko bultzada haren ibilbideari. Haren «[[musa]]» izan zela irakur daiteke gaur agerkari ugaritan, eta Pinalek berak ere bere egin ohi zuen izendapen hori.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/kultura/silvia-pinal-aktore-mexikarra-hil-da-93-urterekin_2134255_102.html «Silvia Pinal aktore mexikarra hil da, 93 urterekin»], ''Berria''.</ref> Buñuelekin egin zituen hiru lanen artean, [[1961]]eko ''[[Viridiana]]''k eman zuen zeresan handiena, zeinetan monjagai baten rola jokatu zuen Pinalek. Espainia frankista hertsiaren eta haren [[nazionalkatolizismo]]aren aurka jo zuen filmak, eta zalaparta handia eragin zuen [[Cannesko Zinemaldia]]n erakutsi zenean —[[Urrezko Palma]] irabazi zuen—; [[Vatikano]]ak «blasfematzat» jo zuen eta zinta erretzeko eskatu zuten. Pinalek Mexikora ezkutuan eramandako kopien bitartez salbatu zen, hein handian, filma. ''[[El ángel exterminador]]'' ([[1962]]) eta ''[[Simón del desierto]]'' ([[1964]]) izan ziren Buñuelekin egindako beste bi lanak.<ref name=Berria/> Zinemaz harago, politikagintzara ere egin zuen jauzi Pinalek —[[PRI]] Alderdi Iraultzaile Instituzionaleko diputatu izan zen—, eta telebistarako jardunean murgildu zen ondoren. Audientzia oso altuko telenobeletan egin zuen lan, baita aurkezle gisa ere. 2024ko azaroaren 28an hil zen, 93 urte zituela.<ref name=Berria/> == Filmografia == {| class="wikitable" |+ !Urtea !Izenburua !Papera !Oharrak |- | rowspan="7" |1949 | ''El pecado de Laura'' | Juanita | |- | ''Bamba'' | Emilia | |- | ''Escuela para casadas'' | Teresa Moreno | |- | ''La mujer que yo perdí'' | Laura | |- | ''[[El portero (1950eko filma)|El portero]]'' | Rosa María | |- | ''Mujer de medianoche'' | Margolariaren neska laguna | |- | ''[[El rey del barrio]]'' | Carmelita | |- | rowspan="5" |1950 | ''La marca del zorrillo'' | Lupita | |- | ''El amor no es ciego'' | Malena | |- | ''Azahares para tu boda'' | Tota | |- | ''Recién casados... No molestar'' | Gaby | |- | ''Una gallega baila mambo'' | Carmina | |- | 1951 | ''La estatua de carne'' | Marta | |- | rowspan="7" |1952 | ''Cuando los hijos pecan'' | Tencha | |- | ''Un rincón cerca del cielo'' | Sonia Ilina | |- | ''Sí... Mi vida'' | Silvia | |- | ''Por ellas aunque mal paguen'' | Isabel | |- | ''Me traes de una ala'' | Rosita Alba | |- | ''[[Doña Mariquita de mi corazón]]'' | Paz Alegre | |- | ''[[El casto Susano]]'' | Mimí | |- | rowspan="5" |1953 | ''Reventa de esclavas'' | Alicia Sandoval / Isis de Alejandría | |- | ''Yo soy muy macho'' | María Aguirre | |- | ''Mis tres viudas alegres'' | Silvia | |- | ''Las cariñosas'' | Carmen Santibáñez | |- | ''Si volvieras a mí'' | Lidia Kane | |- | rowspan="8" |1954 | ''Hijas casaderas'' | Magdalena | |- | ''[[Un extraño en la escalera]]'' | Laura | Producción cubanomexicana |- | ''Pecado mortal'' | Soledad | |- | ''La vida tiene tres días'' | María Andrade | |- | ''Historia de un abrigo de mink'' | Margot | |- | ''El vendedor de muñecas'' | Diana Álvarez | |- | ''Amor en cuatro tiempos'' | Silvia | |- | ''La sospechosa'' | Regina de Alba | |- | rowspan="3" |1955 | ''Cabo de Hornos'' | Jimena | Txile-Mexiko eta Espainia arteko ekoizpena |- | ''Locura pasional'' | Mabel Mendoza | |- | ''Mi desconocida esposa'' | Silvia Heredia | |- | rowspan="7" |1956 | ''El inocente'' | Mané | |- | ''La adúltera'' | Irene | |- | ''La dulce enemiga'' | Lucrecia | |- | ''Una cita de amor'' | Soledad | |- | ''Dios no lo quiera'' | Felisa | |- | ''Viva el amor'' | Verónica | |- | ''El teatro del crimen'' | Beraren paperean | |- | rowspan="3" |1957 | ''Préstame tu cuerpo'' | Leonor Rivas / Regina Salsamendi | |- | ''Desnúdate Lucrecia'' | Lucrecia | |- | ''Una golfa'' | Diana | |- | rowspan="2" |1958 | ''El hombre que me gusta'' | Marta | |- | ''Las locuras de Bárbara'' | Bárbara | rowspan="2"| Espainia-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="2" |1959 | ''Charleston'' | Beatriz |- | ''Uomini e gentiluomini'' | Giovanna | Italiako ekoizpena |- | rowspan="2" |1960 | ''Maribel y la extraña familia'' | Maribel | rowspan="2"| Ekoizpen espainiarra |- | ''Adiós, Mimí Pompom'' | Mimí |- | 1961 | ''[[Viridiana]]'' | Viridiana | Espainia-Mexiko ekoizpena |- | 1962 | ''[[El ángel exterminador]]'' | Leticia | |- | rowspan="2" |1964 | ''[[Simón del desierto]]'' | Deabrua | |- | ''¡Buenas noches, año nuevo!'' | Silvia Reina | |- | 1965 | ''Los cuervos están de luto'' | Piedad | |- | rowspan="4" |1966 | ''[[La soldadera]]'' | Lázara | |- | ''Estrategia matrimonio'' | Mónica Ferrer | |- | ''Juego peligroso'' | Lena Anderson | Brasil-Mexiko ekoizpena |- | ''La guera Xóchitl'' | Xóchitl | |- | rowspan="3" |1967 | ''Shark'' | Anna | AEB-Mexiko ekoizpena |- | ''La bataille de San Sebastian'' | Felicia | Frantzia, Italia eta Mexikoko ekoizpena |- | ''[[María Isabel (filma)|María Isabel]]'' | María Isabel | |- | rowspan="4" |1968 | ''El cuerpazo del delito'' | Magda / Enriqueta | |- | ''El despertar del lobo'' | Kim Jones | |- | ''El amor de María Isabel'' | María Isabel | |- | ''Veinticuatro horas de placer'' | Catalina | Ekuador-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="3" |1969 | ''La mujer de oro'' | Silvia Torres | |- | ''Los novios'' | Irene | |- | ''[[La hermana Trinquete]]'' | Elena | |- | rowspan="3"| 1970 | ''Secreto de confesión'' | María | |- | ''¡Bang, bang...al hoyo!'' | Doliente | |- | ''Caín, Abel...y el otro'' | Ella misma | |- | rowspan="2" |1971 | ''¡Como hay gente sinvergüenza!'' | Silvia Puente / Beatriz | |- | ''Los cacos (Once al asalto)'' | Berta | |- | 1977 | ''[[Divinas palabras (película de 1977)|Divinas palabras]]'' | Mari Gaila | |- | 1978 | ''[[Las mariposas disecadas]]'' | Julia / Cassandra Fuller | |- | 1979 | ''[[México de mis amores]]'' | Ella misma | [[Documental]] |- | rowspan="3" |1980 | ''El canto de la cigarra'' | Elisa | rowspan="3" | Producción española |- | ''El niño de su mamá'' | Tina |- | ''[[Dos y dos cinco]]'' | Julia |- | 1981 | ''Carlota (Amor es veneno)'' | Carlota | Producción hispanoitaliana |- | 1982 | ''[[Pubis angelical (película)|Pubis angelical]]'' | Beatriz | Producción argentina |- | 1991 | ''Modelo antiguo'' | Carmen Rivadeneira | |- | 1993 | ''Memoria del Cine mexicano'' | rowspan="3"| Beraren paperan | rowspan="3"| Dokumentala |- | 1997 | ''El Buñuel mexicano'' |- | 2000 | ''[[A propósito de Buñuel]]'' |- | 2002 | ''Ya no los hacen como antes'' | Genoveva | |- | rowspan="2"| 2013 | ''Una mujer sin sombra: Asunción Balaguer'' | Beraren paperan | Dokumentala |- | ''Tercera llamada'' | ANDAko delegatua | |- | 2015 | ''Tras Nazarín. El eco de una tierra en otra tierra'' | Beraren paperan | Dokumentala |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1931ko|2024ko|Pinal, Silvia}} [[Kategoria:Mexikarrak (Mexiko Hiria)]] [[Kategoria:Emakume aktoreak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] jt7c71al9ujumm2i0lf3ie4aplq5epr 9984714 9984709 2024-11-29T10:34:25Z Ernestobanpiroa 58701 /* Filmografia */ 9984714 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken diva. == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izena eta beste egiteko modu batzuk entzunarazi izanak egin zuen ezagun. ''[[Un rincón en el cielo]]'' (1952, [[Rogelio González]]) filma izan zen mugarri bide horretan, baina, batik bat, [[Luis Buñuel]]ekin egindako lanek eman zioten atzera bueltarik gabeko bultzada haren ibilbideari. Haren «[[musa]]» izan zela irakur daiteke gaur agerkari ugaritan, eta Pinalek berak ere bere egin ohi zuen izendapen hori.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/kultura/silvia-pinal-aktore-mexikarra-hil-da-93-urterekin_2134255_102.html «Silvia Pinal aktore mexikarra hil da, 93 urterekin»], ''Berria''.</ref> Buñuelekin egin zituen hiru lanen artean, [[1961]]eko ''[[Viridiana]]''k eman zuen zeresan handiena, zeinetan monjagai baten rola jokatu zuen Pinalek. Espainia frankista hertsiaren eta haren [[nazionalkatolizismo]]aren aurka jo zuen filmak, eta zalaparta handia eragin zuen [[Cannesko Zinemaldia]]n erakutsi zenean —[[Urrezko Palma]] irabazi zuen—; [[Vatikano]]ak «blasfematzat» jo zuen eta zinta erretzeko eskatu zuten. Pinalek Mexikora ezkutuan eramandako kopien bitartez salbatu zen, hein handian, filma. ''[[El ángel exterminador]]'' ([[1962]]) eta ''[[Simón del desierto]]'' ([[1964]]) izan ziren Buñuelekin egindako beste bi lanak.<ref name=Berria/> Zinemaz harago, politikagintzara ere egin zuen jauzi Pinalek —[[PRI]] Alderdi Iraultzaile Instituzionaleko diputatu izan zen—, eta telebistarako jardunean murgildu zen ondoren. Audientzia oso altuko telenobeletan egin zuen lan, baita aurkezle gisa ere. 2024ko azaroaren 28an hil zen, 93 urte zituela.<ref name=Berria/> == Filmografia == {| class="wikitable" |+ !Urtea !Izenburua !Papera !Oharrak |- | rowspan="7" |1949 | ''El pecado de Laura'' | Juanita | |- | ''Bamba'' | Emilia | |- | ''Escuela para casadas'' | Teresa Moreno | |- | ''La mujer que yo perdí'' | Laura | |- | ''[[El portero (1950eko filma)|El portero]]'' | Rosa María | |- | ''Mujer de medianoche'' | Margolariaren neska laguna | |- | ''[[El rey del barrio]]'' | Carmelita | |- | rowspan="5" |1950 | ''La marca del zorrillo'' | Lupita | |- | ''El amor no es ciego'' | Malena | |- | ''Azahares para tu boda'' | Tota | |- | ''Recién casados... No molestar'' | Gaby | |- | ''Una gallega baila mambo'' | Carmina | |- | 1951 | ''La estatua de carne'' | Marta | |- | rowspan="7" |1952 | ''Cuando los hijos pecan'' | Tencha | |- | ''Un rincón cerca del cielo'' | Sonia Ilina | |- | ''Sí... Mi vida'' | Silvia | |- | ''Por ellas aunque mal paguen'' | Isabel | |- | ''Me traes de una ala'' | Rosita Alba | |- | ''[[Doña Mariquita de mi corazón]]'' | Paz Alegre | |- | ''[[El casto Susano]]'' | Mimí | |- | rowspan="5" |1953 | ''Reventa de esclavas'' | Alicia Sandoval / Isis de Alejandría | |- | ''Yo soy muy macho'' | María Aguirre | |- | ''Mis tres viudas alegres'' | Silvia | |- | ''Las cariñosas'' | Carmen Santibáñez | |- | ''Si volvieras a mí'' | Lidia Kane | |- | rowspan="8" |1954 | ''Hijas casaderas'' | Magdalena | |- | ''[[Un extraño en la escalera]]'' | Laura | Kuba-Mexiko ekoizpena |- | ''Pecado mortal'' | Soledad | |- | ''La vida tiene tres días'' | María Andrade | |- | ''Historia de un abrigo de mink'' | Margot | |- | ''El vendedor de muñecas'' | Diana Álvarez | |- | ''Amor en cuatro tiempos'' | Silvia | |- | ''La sospechosa'' | Regina de Alba | |- | rowspan="3" |1955 | ''Cabo de Hornos'' | Jimena | Txile-Mexiko eta Espainia arteko ekoizpena |- | ''Locura pasional'' | Mabel Mendoza | |- | ''Mi desconocida esposa'' | Silvia Heredia | |- | rowspan="7" |1956 | ''El inocente'' | Mané | |- | ''La adúltera'' | Irene | |- | ''La dulce enemiga'' | Lucrecia | |- | ''Una cita de amor'' | Soledad | |- | ''Dios no lo quiera'' | Felisa | |- | ''Viva el amor'' | Verónica | |- | ''El teatro del crimen'' | Beraren paperean | |- | rowspan="3" |1957 | ''Préstame tu cuerpo'' | Leonor Rivas / Regina Salsamendi | |- | ''Desnúdate Lucrecia'' | Lucrecia | |- | ''Una golfa'' | Diana | |- | rowspan="2" |1958 | ''El hombre que me gusta'' | Marta | |- | ''Las locuras de Bárbara'' | Bárbara | rowspan="2"| Espainia-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="2" |1959 | ''Charleston'' | Beatriz |- | ''Uomini e gentiluomini'' | Giovanna | Italiako ekoizpena |- | rowspan="2" |1960 | ''Maribel y la extraña familia'' | Maribel | rowspan="2"| Ekoizpen espainiarra |- | ''Adiós, Mimí Pompom'' | Mimí |- | 1961 | ''[[Viridiana]]'' | Viridiana | Espainia-Mexiko ekoizpena |- | 1962 | ''[[El ángel exterminador]]'' | Leticia | |- | rowspan="2" |1964 | ''[[Simón del desierto]]'' | Deabrua | |- | ''¡Buenas noches, año nuevo!'' | Silvia Reina | |- | 1965 | ''Los cuervos están de luto'' | Piedad | |- | rowspan="4" |1966 | ''[[La soldadera]]'' | Lázara | |- | ''Estrategia matrimonio'' | Mónica Ferrer | |- | ''Juego peligroso'' | Lena Anderson | Brasil-Mexiko ekoizpena |- | ''La guera Xóchitl'' | Xóchitl | |- | rowspan="3" |1967 | ''Shark'' | Anna | AEB-Mexiko ekoizpena |- | ''La bataille de San Sebastian'' | Felicia | Frantzia, Italia eta Mexikoko ekoizpena |- | ''[[María Isabel (filma)|María Isabel]]'' | María Isabel | |- | rowspan="4" |1968 | ''El cuerpazo del delito'' | Magda / Enriqueta | |- | ''El despertar del lobo'' | Kim Jones | |- | ''El amor de María Isabel'' | María Isabel | |- | ''Veinticuatro horas de placer'' | Catalina | Ekuador-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="3" |1969 | ''La mujer de oro'' | Silvia Torres | |- | ''Los novios'' | Irene | |- | ''[[La hermana Trinquete]]'' | Elena | |- | rowspan="3"| 1970 | ''Secreto de confesión'' | María | |- | ''¡Bang, bang...al hoyo!'' | Doliente | |- | ''Caín, Abel...y el otro'' | Ella misma | |- | rowspan="2" |1971 | ''¡Como hay gente sinvergüenza!'' | Silvia Puente / Beatriz | |- | ''Los cacos (Once al asalto)'' | Berta | |- | 1977 | ''[[Divinas palabras (película de 1977)|Divinas palabras]]'' | Mari Gaila | |- | 1978 | ''[[Las mariposas disecadas]]'' | Julia / Cassandra Fuller | |- | 1979 | ''[[México de mis amores]]'' | Ella misma | Dokumentala |- | rowspan="3" |1980 | ''El canto de la cigarra'' | Elisa | rowspan="3" | Ekoizpen espainiarra |- | ''El niño de su mamá'' | Tina |- | ''[[Dos y dos cinco]]'' | Julia |- | 1981 | ''Carlota (Amor es veneno)'' | Carlota | Italia-Espainia ekoizpena |- | 1982 | ''[[Pubis angelical (película)|Pubis angelical]]'' | Beatriz | Argentinako ekoizpena |- | 1991 | ''Modelo antiguo'' | Carmen Rivadeneira | |- | 1993 | ''Memoria del Cine mexicano'' | rowspan="3"| Beraren paperan | rowspan="3"| Dokumentala |- | 1997 | ''El Buñuel mexicano'' |- | 2000 | ''[[A propósito de Buñuel]]'' |- | 2002 | ''Ya no los hacen como antes'' | Genoveva | |- | rowspan="2"| 2013 | ''Una mujer sin sombra: Asunción Balaguer'' | Beraren paperan | Dokumentala |- | ''Tercera llamada'' | ANDAko delegatua | |- | 2015 | ''Tras Nazarín. El eco de una tierra en otra tierra'' | Beraren paperan | Dokumentala |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1931ko|2024ko|Pinal, Silvia}} [[Kategoria:Mexikarrak (Mexiko Hiria)]] [[Kategoria:Emakume aktoreak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] qzb2to3b2r16t4mo4rsy7zvun0y1r39 9984715 9984714 2024-11-29T10:35:10Z Ernestobanpiroa 58701 9984715 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken [[diva]].<ref>https://elpais.com/mexico/2024-11-29/muere-silvia-pinal-la-ultima-gran-diva-del-cine-de-oro-mexicano-y-musa-de-bunuel.html</ref> == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izena eta beste egiteko modu batzuk entzunarazi izanak egin zuen ezagun. ''[[Un rincón en el cielo]]'' (1952, [[Rogelio González]]) filma izan zen mugarri bide horretan, baina, batik bat, [[Luis Buñuel]]ekin egindako lanek eman zioten atzera bueltarik gabeko bultzada haren ibilbideari. Haren «[[musa]]» izan zela irakur daiteke gaur agerkari ugaritan, eta Pinalek berak ere bere egin ohi zuen izendapen hori.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/kultura/silvia-pinal-aktore-mexikarra-hil-da-93-urterekin_2134255_102.html «Silvia Pinal aktore mexikarra hil da, 93 urterekin»], ''Berria''.</ref> Buñuelekin egin zituen hiru lanen artean, [[1961]]eko ''[[Viridiana]]''k eman zuen zeresan handiena, zeinetan monjagai baten rola jokatu zuen Pinalek. Espainia frankista hertsiaren eta haren [[nazionalkatolizismo]]aren aurka jo zuen filmak, eta zalaparta handia eragin zuen [[Cannesko Zinemaldia]]n erakutsi zenean —[[Urrezko Palma]] irabazi zuen—; [[Vatikano]]ak «blasfematzat» jo zuen eta zinta erretzeko eskatu zuten. Pinalek Mexikora ezkutuan eramandako kopien bitartez salbatu zen, hein handian, filma. ''[[El ángel exterminador]]'' ([[1962]]) eta ''[[Simón del desierto]]'' ([[1964]]) izan ziren Buñuelekin egindako beste bi lanak.<ref name=Berria/> Zinemaz harago, politikagintzara ere egin zuen jauzi Pinalek —[[PRI]] Alderdi Iraultzaile Instituzionaleko diputatu izan zen—, eta telebistarako jardunean murgildu zen ondoren. Audientzia oso altuko telenobeletan egin zuen lan, baita aurkezle gisa ere. 2024ko azaroaren 28an hil zen, 93 urte zituela.<ref name=Berria/> == Filmografia == {| class="wikitable" |+ !Urtea !Izenburua !Papera !Oharrak |- | rowspan="7" |1949 | ''El pecado de Laura'' | Juanita | |- | ''Bamba'' | Emilia | |- | ''Escuela para casadas'' | Teresa Moreno | |- | ''La mujer que yo perdí'' | Laura | |- | ''[[El portero (1950eko filma)|El portero]]'' | Rosa María | |- | ''Mujer de medianoche'' | Margolariaren neska laguna | |- | ''[[El rey del barrio]]'' | Carmelita | |- | rowspan="5" |1950 | ''La marca del zorrillo'' | Lupita | |- | ''El amor no es ciego'' | Malena | |- | ''Azahares para tu boda'' | Tota | |- | ''Recién casados... No molestar'' | Gaby | |- | ''Una gallega baila mambo'' | Carmina | |- | 1951 | ''La estatua de carne'' | Marta | |- | rowspan="7" |1952 | ''Cuando los hijos pecan'' | Tencha | |- | ''Un rincón cerca del cielo'' | Sonia Ilina | |- | ''Sí... Mi vida'' | Silvia | |- | ''Por ellas aunque mal paguen'' | Isabel | |- | ''Me traes de una ala'' | Rosita Alba | |- | ''[[Doña Mariquita de mi corazón]]'' | Paz Alegre | |- | ''[[El casto Susano]]'' | Mimí | |- | rowspan="5" |1953 | ''Reventa de esclavas'' | Alicia Sandoval / Isis de Alejandría | |- | ''Yo soy muy macho'' | María Aguirre | |- | ''Mis tres viudas alegres'' | Silvia | |- | ''Las cariñosas'' | Carmen Santibáñez | |- | ''Si volvieras a mí'' | Lidia Kane | |- | rowspan="8" |1954 | ''Hijas casaderas'' | Magdalena | |- | ''[[Un extraño en la escalera]]'' | Laura | Kuba-Mexiko ekoizpena |- | ''Pecado mortal'' | Soledad | |- | ''La vida tiene tres días'' | María Andrade | |- | ''Historia de un abrigo de mink'' | Margot | |- | ''El vendedor de muñecas'' | Diana Álvarez | |- | ''Amor en cuatro tiempos'' | Silvia | |- | ''La sospechosa'' | Regina de Alba | |- | rowspan="3" |1955 | ''Cabo de Hornos'' | Jimena | Txile-Mexiko eta Espainia arteko ekoizpena |- | ''Locura pasional'' | Mabel Mendoza | |- | ''Mi desconocida esposa'' | Silvia Heredia | |- | rowspan="7" |1956 | ''El inocente'' | Mané | |- | ''La adúltera'' | Irene | |- | ''La dulce enemiga'' | Lucrecia | |- | ''Una cita de amor'' | Soledad | |- | ''Dios no lo quiera'' | Felisa | |- | ''Viva el amor'' | Verónica | |- | ''El teatro del crimen'' | Beraren paperean | |- | rowspan="3" |1957 | ''Préstame tu cuerpo'' | Leonor Rivas / Regina Salsamendi | |- | ''Desnúdate Lucrecia'' | Lucrecia | |- | ''Una golfa'' | Diana | |- | rowspan="2" |1958 | ''El hombre que me gusta'' | Marta | |- | ''Las locuras de Bárbara'' | Bárbara | rowspan="2"| Espainia-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="2" |1959 | ''Charleston'' | Beatriz |- | ''Uomini e gentiluomini'' | Giovanna | Italiako ekoizpena |- | rowspan="2" |1960 | ''Maribel y la extraña familia'' | Maribel | rowspan="2"| Ekoizpen espainiarra |- | ''Adiós, Mimí Pompom'' | Mimí |- | 1961 | ''[[Viridiana]]'' | Viridiana | Espainia-Mexiko ekoizpena |- | 1962 | ''[[El ángel exterminador]]'' | Leticia | |- | rowspan="2" |1964 | ''[[Simón del desierto]]'' | Deabrua | |- | ''¡Buenas noches, año nuevo!'' | Silvia Reina | |- | 1965 | ''Los cuervos están de luto'' | Piedad | |- | rowspan="4" |1966 | ''[[La soldadera]]'' | Lázara | |- | ''Estrategia matrimonio'' | Mónica Ferrer | |- | ''Juego peligroso'' | Lena Anderson | Brasil-Mexiko ekoizpena |- | ''La guera Xóchitl'' | Xóchitl | |- | rowspan="3" |1967 | ''Shark'' | Anna | AEB-Mexiko ekoizpena |- | ''La bataille de San Sebastian'' | Felicia | Frantzia, Italia eta Mexikoko ekoizpena |- | ''[[María Isabel (filma)|María Isabel]]'' | María Isabel | |- | rowspan="4" |1968 | ''El cuerpazo del delito'' | Magda / Enriqueta | |- | ''El despertar del lobo'' | Kim Jones | |- | ''El amor de María Isabel'' | María Isabel | |- | ''Veinticuatro horas de placer'' | Catalina | Ekuador-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="3" |1969 | ''La mujer de oro'' | Silvia Torres | |- | ''Los novios'' | Irene | |- | ''[[La hermana Trinquete]]'' | Elena | |- | rowspan="3"| 1970 | ''Secreto de confesión'' | María | |- | ''¡Bang, bang...al hoyo!'' | Doliente | |- | ''Caín, Abel...y el otro'' | Ella misma | |- | rowspan="2" |1971 | ''¡Como hay gente sinvergüenza!'' | Silvia Puente / Beatriz | |- | ''Los cacos (Once al asalto)'' | Berta | |- | 1977 | ''[[Divinas palabras (película de 1977)|Divinas palabras]]'' | Mari Gaila | |- | 1978 | ''[[Las mariposas disecadas]]'' | Julia / Cassandra Fuller | |- | 1979 | ''[[México de mis amores]]'' | Ella misma | Dokumentala |- | rowspan="3" |1980 | ''El canto de la cigarra'' | Elisa | rowspan="3" | Ekoizpen espainiarra |- | ''El niño de su mamá'' | Tina |- | ''[[Dos y dos cinco]]'' | Julia |- | 1981 | ''Carlota (Amor es veneno)'' | Carlota | Italia-Espainia ekoizpena |- | 1982 | ''[[Pubis angelical (película)|Pubis angelical]]'' | Beatriz | Argentinako ekoizpena |- | 1991 | ''Modelo antiguo'' | Carmen Rivadeneira | |- | 1993 | ''Memoria del Cine mexicano'' | rowspan="3"| Beraren paperan | rowspan="3"| Dokumentala |- | 1997 | ''El Buñuel mexicano'' |- | 2000 | ''[[A propósito de Buñuel]]'' |- | 2002 | ''Ya no los hacen como antes'' | Genoveva | |- | rowspan="2"| 2013 | ''Una mujer sin sombra: Asunción Balaguer'' | Beraren paperan | Dokumentala |- | ''Tercera llamada'' | ANDAko delegatua | |- | 2015 | ''Tras Nazarín. El eco de una tierra en otra tierra'' | Beraren paperan | Dokumentala |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1931ko|2024ko|Pinal, Silvia}} [[Kategoria:Mexikarrak (Mexiko Hiria)]] [[Kategoria:Emakume aktoreak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] kb8p1mj1n1p8od7k4v0wrk78zcxo64c 9984717 9984715 2024-11-29T10:35:53Z Ernestobanpiroa 58701 [[Kategoria:Mexikoko emakume aktoreak]] gehitua [[Wikipedia:HotCat|HotCat]] bitartez 9984717 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken [[diva]].<ref>https://elpais.com/mexico/2024-11-29/muere-silvia-pinal-la-ultima-gran-diva-del-cine-de-oro-mexicano-y-musa-de-bunuel.html</ref> == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izena eta beste egiteko modu batzuk entzunarazi izanak egin zuen ezagun. ''[[Un rincón en el cielo]]'' (1952, [[Rogelio González]]) filma izan zen mugarri bide horretan, baina, batik bat, [[Luis Buñuel]]ekin egindako lanek eman zioten atzera bueltarik gabeko bultzada haren ibilbideari. Haren «[[musa]]» izan zela irakur daiteke gaur agerkari ugaritan, eta Pinalek berak ere bere egin ohi zuen izendapen hori.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/kultura/silvia-pinal-aktore-mexikarra-hil-da-93-urterekin_2134255_102.html «Silvia Pinal aktore mexikarra hil da, 93 urterekin»], ''Berria''.</ref> Buñuelekin egin zituen hiru lanen artean, [[1961]]eko ''[[Viridiana]]''k eman zuen zeresan handiena, zeinetan monjagai baten rola jokatu zuen Pinalek. Espainia frankista hertsiaren eta haren [[nazionalkatolizismo]]aren aurka jo zuen filmak, eta zalaparta handia eragin zuen [[Cannesko Zinemaldia]]n erakutsi zenean —[[Urrezko Palma]] irabazi zuen—; [[Vatikano]]ak «blasfematzat» jo zuen eta zinta erretzeko eskatu zuten. Pinalek Mexikora ezkutuan eramandako kopien bitartez salbatu zen, hein handian, filma. ''[[El ángel exterminador]]'' ([[1962]]) eta ''[[Simón del desierto]]'' ([[1964]]) izan ziren Buñuelekin egindako beste bi lanak.<ref name=Berria/> Zinemaz harago, politikagintzara ere egin zuen jauzi Pinalek —[[PRI]] Alderdi Iraultzaile Instituzionaleko diputatu izan zen—, eta telebistarako jardunean murgildu zen ondoren. Audientzia oso altuko telenobeletan egin zuen lan, baita aurkezle gisa ere. 2024ko azaroaren 28an hil zen, 93 urte zituela.<ref name=Berria/> == Filmografia == {| class="wikitable" |+ !Urtea !Izenburua !Papera !Oharrak |- | rowspan="7" |1949 | ''El pecado de Laura'' | Juanita | |- | ''Bamba'' | Emilia | |- | ''Escuela para casadas'' | Teresa Moreno | |- | ''La mujer que yo perdí'' | Laura | |- | ''[[El portero (1950eko filma)|El portero]]'' | Rosa María | |- | ''Mujer de medianoche'' | Margolariaren neska laguna | |- | ''[[El rey del barrio]]'' | Carmelita | |- | rowspan="5" |1950 | ''La marca del zorrillo'' | Lupita | |- | ''El amor no es ciego'' | Malena | |- | ''Azahares para tu boda'' | Tota | |- | ''Recién casados... No molestar'' | Gaby | |- | ''Una gallega baila mambo'' | Carmina | |- | 1951 | ''La estatua de carne'' | Marta | |- | rowspan="7" |1952 | ''Cuando los hijos pecan'' | Tencha | |- | ''Un rincón cerca del cielo'' | Sonia Ilina | |- | ''Sí... Mi vida'' | Silvia | |- | ''Por ellas aunque mal paguen'' | Isabel | |- | ''Me traes de una ala'' | Rosita Alba | |- | ''[[Doña Mariquita de mi corazón]]'' | Paz Alegre | |- | ''[[El casto Susano]]'' | Mimí | |- | rowspan="5" |1953 | ''Reventa de esclavas'' | Alicia Sandoval / Isis de Alejandría | |- | ''Yo soy muy macho'' | María Aguirre | |- | ''Mis tres viudas alegres'' | Silvia | |- | ''Las cariñosas'' | Carmen Santibáñez | |- | ''Si volvieras a mí'' | Lidia Kane | |- | rowspan="8" |1954 | ''Hijas casaderas'' | Magdalena | |- | ''[[Un extraño en la escalera]]'' | Laura | Kuba-Mexiko ekoizpena |- | ''Pecado mortal'' | Soledad | |- | ''La vida tiene tres días'' | María Andrade | |- | ''Historia de un abrigo de mink'' | Margot | |- | ''El vendedor de muñecas'' | Diana Álvarez | |- | ''Amor en cuatro tiempos'' | Silvia | |- | ''La sospechosa'' | Regina de Alba | |- | rowspan="3" |1955 | ''Cabo de Hornos'' | Jimena | Txile-Mexiko eta Espainia arteko ekoizpena |- | ''Locura pasional'' | Mabel Mendoza | |- | ''Mi desconocida esposa'' | Silvia Heredia | |- | rowspan="7" |1956 | ''El inocente'' | Mané | |- | ''La adúltera'' | Irene | |- | ''La dulce enemiga'' | Lucrecia | |- | ''Una cita de amor'' | Soledad | |- | ''Dios no lo quiera'' | Felisa | |- | ''Viva el amor'' | Verónica | |- | ''El teatro del crimen'' | Beraren paperean | |- | rowspan="3" |1957 | ''Préstame tu cuerpo'' | Leonor Rivas / Regina Salsamendi | |- | ''Desnúdate Lucrecia'' | Lucrecia | |- | ''Una golfa'' | Diana | |- | rowspan="2" |1958 | ''El hombre que me gusta'' | Marta | |- | ''Las locuras de Bárbara'' | Bárbara | rowspan="2"| Espainia-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="2" |1959 | ''Charleston'' | Beatriz |- | ''Uomini e gentiluomini'' | Giovanna | Italiako ekoizpena |- | rowspan="2" |1960 | ''Maribel y la extraña familia'' | Maribel | rowspan="2"| Ekoizpen espainiarra |- | ''Adiós, Mimí Pompom'' | Mimí |- | 1961 | ''[[Viridiana]]'' | Viridiana | Espainia-Mexiko ekoizpena |- | 1962 | ''[[El ángel exterminador]]'' | Leticia | |- | rowspan="2" |1964 | ''[[Simón del desierto]]'' | Deabrua | |- | ''¡Buenas noches, año nuevo!'' | Silvia Reina | |- | 1965 | ''Los cuervos están de luto'' | Piedad | |- | rowspan="4" |1966 | ''[[La soldadera]]'' | Lázara | |- | ''Estrategia matrimonio'' | Mónica Ferrer | |- | ''Juego peligroso'' | Lena Anderson | Brasil-Mexiko ekoizpena |- | ''La guera Xóchitl'' | Xóchitl | |- | rowspan="3" |1967 | ''Shark'' | Anna | AEB-Mexiko ekoizpena |- | ''La bataille de San Sebastian'' | Felicia | Frantzia, Italia eta Mexikoko ekoizpena |- | ''[[María Isabel (filma)|María Isabel]]'' | María Isabel | |- | rowspan="4" |1968 | ''El cuerpazo del delito'' | Magda / Enriqueta | |- | ''El despertar del lobo'' | Kim Jones | |- | ''El amor de María Isabel'' | María Isabel | |- | ''Veinticuatro horas de placer'' | Catalina | Ekuador-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="3" |1969 | ''La mujer de oro'' | Silvia Torres | |- | ''Los novios'' | Irene | |- | ''[[La hermana Trinquete]]'' | Elena | |- | rowspan="3"| 1970 | ''Secreto de confesión'' | María | |- | ''¡Bang, bang...al hoyo!'' | Doliente | |- | ''Caín, Abel...y el otro'' | Ella misma | |- | rowspan="2" |1971 | ''¡Como hay gente sinvergüenza!'' | Silvia Puente / Beatriz | |- | ''Los cacos (Once al asalto)'' | Berta | |- | 1977 | ''[[Divinas palabras (película de 1977)|Divinas palabras]]'' | Mari Gaila | |- | 1978 | ''[[Las mariposas disecadas]]'' | Julia / Cassandra Fuller | |- | 1979 | ''[[México de mis amores]]'' | Ella misma | Dokumentala |- | rowspan="3" |1980 | ''El canto de la cigarra'' | Elisa | rowspan="3" | Ekoizpen espainiarra |- | ''El niño de su mamá'' | Tina |- | ''[[Dos y dos cinco]]'' | Julia |- | 1981 | ''Carlota (Amor es veneno)'' | Carlota | Italia-Espainia ekoizpena |- | 1982 | ''[[Pubis angelical (película)|Pubis angelical]]'' | Beatriz | Argentinako ekoizpena |- | 1991 | ''Modelo antiguo'' | Carmen Rivadeneira | |- | 1993 | ''Memoria del Cine mexicano'' | rowspan="3"| Beraren paperan | rowspan="3"| Dokumentala |- | 1997 | ''El Buñuel mexicano'' |- | 2000 | ''[[A propósito de Buñuel]]'' |- | 2002 | ''Ya no los hacen como antes'' | Genoveva | |- | rowspan="2"| 2013 | ''Una mujer sin sombra: Asunción Balaguer'' | Beraren paperan | Dokumentala |- | ''Tercera llamada'' | ANDAko delegatua | |- | 2015 | ''Tras Nazarín. El eco de una tierra en otra tierra'' | Beraren paperan | Dokumentala |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1931ko|2024ko|Pinal, Silvia}} [[Kategoria:Mexikarrak (Mexiko Hiria)]] [[Kategoria:Emakume aktoreak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:Mexikoko emakume aktoreak]] glmp3as13tjf1upesvh5rdp9br9g092 9984719 9984717 2024-11-29T10:36:36Z Ernestobanpiroa 58701 /* Kanpo estekak */ 9984719 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Silvia Pinal Hidalgo''' ([[Mexiko Hiria]], [[1931]]ko [[irailaren 16]]a - Ibidem, [[2024]]ko [[azaroaren 28]]a) Mexikoko emakume aktore, ekoizle eta aurkezle ospetsua izan zen, zinema mexikarraren urrezko aroaren azken [[diva]].<ref>https://elpais.com/mexico/2024-11-29/muere-silvia-pinal-la-ultima-gran-diva-del-cine-de-oro-mexicano-y-musa-de-bunuel.html</ref> == Ibilbidea == 1949an egin zuen debuta Pinalek, ''[[El pecado de Laura]]'' ([[Julian Soler]]) filmean eta hurrengo hamarkadan, interpretazio mundua aktore maskulinoen neurrira eraikitako garai batean, bere izena eta beste egiteko modu batzuk entzunarazi izanak egin zuen ezagun. ''[[Un rincón en el cielo]]'' (1952, [[Rogelio González]]) filma izan zen mugarri bide horretan, baina, batik bat, [[Luis Buñuel]]ekin egindako lanek eman zioten atzera bueltarik gabeko bultzada haren ibilbideari. Haren «[[musa]]» izan zela irakur daiteke gaur agerkari ugaritan, eta Pinalek berak ere bere egin ohi zuen izendapen hori.<ref name=Berria>{{eu}} ''[https://www.berria.eus/kultura/silvia-pinal-aktore-mexikarra-hil-da-93-urterekin_2134255_102.html «Silvia Pinal aktore mexikarra hil da, 93 urterekin»], ''Berria''.</ref> Buñuelekin egin zituen hiru lanen artean, [[1961]]eko ''[[Viridiana]]''k eman zuen zeresan handiena, zeinetan monjagai baten rola jokatu zuen Pinalek. Espainia frankista hertsiaren eta haren [[nazionalkatolizismo]]aren aurka jo zuen filmak, eta zalaparta handia eragin zuen [[Cannesko Zinemaldia]]n erakutsi zenean —[[Urrezko Palma]] irabazi zuen—; [[Vatikano]]ak «blasfematzat» jo zuen eta zinta erretzeko eskatu zuten. Pinalek Mexikora ezkutuan eramandako kopien bitartez salbatu zen, hein handian, filma. ''[[El ángel exterminador]]'' ([[1962]]) eta ''[[Simón del desierto]]'' ([[1964]]) izan ziren Buñuelekin egindako beste bi lanak.<ref name=Berria/> Zinemaz harago, politikagintzara ere egin zuen jauzi Pinalek —[[PRI]] Alderdi Iraultzaile Instituzionaleko diputatu izan zen—, eta telebistarako jardunean murgildu zen ondoren. Audientzia oso altuko telenobeletan egin zuen lan, baita aurkezle gisa ere. 2024ko azaroaren 28an hil zen, 93 urte zituela.<ref name=Berria/> == Filmografia == {| class="wikitable" |+ !Urtea !Izenburua !Papera !Oharrak |- | rowspan="7" |1949 | ''El pecado de Laura'' | Juanita | |- | ''Bamba'' | Emilia | |- | ''Escuela para casadas'' | Teresa Moreno | |- | ''La mujer que yo perdí'' | Laura | |- | ''[[El portero (1950eko filma)|El portero]]'' | Rosa María | |- | ''Mujer de medianoche'' | Margolariaren neska laguna | |- | ''[[El rey del barrio]]'' | Carmelita | |- | rowspan="5" |1950 | ''La marca del zorrillo'' | Lupita | |- | ''El amor no es ciego'' | Malena | |- | ''Azahares para tu boda'' | Tota | |- | ''Recién casados... No molestar'' | Gaby | |- | ''Una gallega baila mambo'' | Carmina | |- | 1951 | ''La estatua de carne'' | Marta | |- | rowspan="7" |1952 | ''Cuando los hijos pecan'' | Tencha | |- | ''Un rincón cerca del cielo'' | Sonia Ilina | |- | ''Sí... Mi vida'' | Silvia | |- | ''Por ellas aunque mal paguen'' | Isabel | |- | ''Me traes de una ala'' | Rosita Alba | |- | ''[[Doña Mariquita de mi corazón]]'' | Paz Alegre | |- | ''[[El casto Susano]]'' | Mimí | |- | rowspan="5" |1953 | ''Reventa de esclavas'' | Alicia Sandoval / Isis de Alejandría | |- | ''Yo soy muy macho'' | María Aguirre | |- | ''Mis tres viudas alegres'' | Silvia | |- | ''Las cariñosas'' | Carmen Santibáñez | |- | ''Si volvieras a mí'' | Lidia Kane | |- | rowspan="8" |1954 | ''Hijas casaderas'' | Magdalena | |- | ''[[Un extraño en la escalera]]'' | Laura | Kuba-Mexiko ekoizpena |- | ''Pecado mortal'' | Soledad | |- | ''La vida tiene tres días'' | María Andrade | |- | ''Historia de un abrigo de mink'' | Margot | |- | ''El vendedor de muñecas'' | Diana Álvarez | |- | ''Amor en cuatro tiempos'' | Silvia | |- | ''La sospechosa'' | Regina de Alba | |- | rowspan="3" |1955 | ''Cabo de Hornos'' | Jimena | Txile-Mexiko eta Espainia arteko ekoizpena |- | ''Locura pasional'' | Mabel Mendoza | |- | ''Mi desconocida esposa'' | Silvia Heredia | |- | rowspan="7" |1956 | ''El inocente'' | Mané | |- | ''La adúltera'' | Irene | |- | ''La dulce enemiga'' | Lucrecia | |- | ''Una cita de amor'' | Soledad | |- | ''Dios no lo quiera'' | Felisa | |- | ''Viva el amor'' | Verónica | |- | ''El teatro del crimen'' | Beraren paperean | |- | rowspan="3" |1957 | ''Préstame tu cuerpo'' | Leonor Rivas / Regina Salsamendi | |- | ''Desnúdate Lucrecia'' | Lucrecia | |- | ''Una golfa'' | Diana | |- | rowspan="2" |1958 | ''El hombre que me gusta'' | Marta | |- | ''Las locuras de Bárbara'' | Bárbara | rowspan="2"| Espainia-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="2" |1959 | ''Charleston'' | Beatriz |- | ''Uomini e gentiluomini'' | Giovanna | Italiako ekoizpena |- | rowspan="2" |1960 | ''Maribel y la extraña familia'' | Maribel | rowspan="2"| Ekoizpen espainiarra |- | ''Adiós, Mimí Pompom'' | Mimí |- | 1961 | ''[[Viridiana]]'' | Viridiana | Espainia-Mexiko ekoizpena |- | 1962 | ''[[El ángel exterminador]]'' | Leticia | |- | rowspan="2" |1964 | ''[[Simón del desierto]]'' | Deabrua | |- | ''¡Buenas noches, año nuevo!'' | Silvia Reina | |- | 1965 | ''Los cuervos están de luto'' | Piedad | |- | rowspan="4" |1966 | ''[[La soldadera]]'' | Lázara | |- | ''Estrategia matrimonio'' | Mónica Ferrer | |- | ''Juego peligroso'' | Lena Anderson | Brasil-Mexiko ekoizpena |- | ''La guera Xóchitl'' | Xóchitl | |- | rowspan="3" |1967 | ''Shark'' | Anna | AEB-Mexiko ekoizpena |- | ''La bataille de San Sebastian'' | Felicia | Frantzia, Italia eta Mexikoko ekoizpena |- | ''[[María Isabel (filma)|María Isabel]]'' | María Isabel | |- | rowspan="4" |1968 | ''El cuerpazo del delito'' | Magda / Enriqueta | |- | ''El despertar del lobo'' | Kim Jones | |- | ''El amor de María Isabel'' | María Isabel | |- | ''Veinticuatro horas de placer'' | Catalina | Ekuador-Mexiko ekoizpena |- | rowspan="3" |1969 | ''La mujer de oro'' | Silvia Torres | |- | ''Los novios'' | Irene | |- | ''[[La hermana Trinquete]]'' | Elena | |- | rowspan="3"| 1970 | ''Secreto de confesión'' | María | |- | ''¡Bang, bang...al hoyo!'' | Doliente | |- | ''Caín, Abel...y el otro'' | Ella misma | |- | rowspan="2" |1971 | ''¡Como hay gente sinvergüenza!'' | Silvia Puente / Beatriz | |- | ''Los cacos (Once al asalto)'' | Berta | |- | 1977 | ''[[Divinas palabras (película de 1977)|Divinas palabras]]'' | Mari Gaila | |- | 1978 | ''[[Las mariposas disecadas]]'' | Julia / Cassandra Fuller | |- | 1979 | ''[[México de mis amores]]'' | Ella misma | Dokumentala |- | rowspan="3" |1980 | ''El canto de la cigarra'' | Elisa | rowspan="3" | Ekoizpen espainiarra |- | ''El niño de su mamá'' | Tina |- | ''[[Dos y dos cinco]]'' | Julia |- | 1981 | ''Carlota (Amor es veneno)'' | Carlota | Italia-Espainia ekoizpena |- | 1982 | ''[[Pubis angelical (película)|Pubis angelical]]'' | Beatriz | Argentinako ekoizpena |- | 1991 | ''Modelo antiguo'' | Carmen Rivadeneira | |- | 1993 | ''Memoria del Cine mexicano'' | rowspan="3"| Beraren paperan | rowspan="3"| Dokumentala |- | 1997 | ''El Buñuel mexicano'' |- | 2000 | ''[[A propósito de Buñuel]]'' |- | 2002 | ''Ya no los hacen como antes'' | Genoveva | |- | rowspan="2"| 2013 | ''Una mujer sin sombra: Asunción Balaguer'' | Beraren paperan | Dokumentala |- | ''Tercera llamada'' | ANDAko delegatua | |- | 2015 | ''Tras Nazarín. El eco de una tierra en otra tierra'' | Beraren paperan | Dokumentala |} == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} == Kanpo estekak == {{bizialdia|1931ko|2024ko|Pinal, Silvia}} [[Kategoria:Mexikarrak (Mexiko Hiria)]] [[Kategoria:Emakume aktoreak]] [[Kategoria:XX. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:XXI. mendeko emakumeak]] [[Kategoria:Mexikoko emakume aktoreak]] [[Kategoria:XX. mendeko aktoreak]] [[Kategoria:XXI. mendeko aktoreak]] r50r1yijebe888kuqzyivx7kaff62ej 0 1215744 9984722 2024-11-29T10:37:18Z Ksarasola 1491 Ksarasola wikilariak «[[Antton Lafont]]» orria «[[Antxon Lafont]]» izenera aldatu du: Berak erabiltzen zuen izena 9984722 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Antxon Lafont]] t3xb8tjjfyef1mds275fwo9lntzp95j 0 1215745 9984723 2024-11-29T10:38:32Z Wikimaribarre 88969 «[[:es:Special:Redirect/revision/163763488|Andrea Abreu]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984723 wikitext text/x-wiki   '''Andrea Abreu Lopez''' ([[Icod de los Vinos|Icod de Los Vinos]], [[Tenerife]], [[Kanariak]], [[1995]]) idazlea eta kazetaria da. ''Panza de burro'' eleberriaren argitalpenari esker, ''Granta'' aldizkari britainiarrak bere belaunaldiko 25 idazle onenen artean aukeratu zuen.<ref>{{Cite web|abizena=Escritores.org|izenburua=Abreu López, Andrea|url=https://www.escritores.org/biografias/22903-abreu-lopez-andrea|lana=www.escritores.org|accessdate=2021-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu, entre los 25 mejores autores jóvenes de la lista 'Granta'|url=https://www.publico.es/culturas/libros/andrea-abreu-25-mejores-autores-jovenes-lista-granta.html|lana=www.publico.es|accessdate=2021-10-09}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Actividades culturales del Instituto Cervantes|url=https://cultura.cervantes.es/lyon/es/andrea-abreu-en-el-festival-de-primera-novela/140345|lana=cultura.cervantes.es|accessdate=2021-10-09}}</ref> == Ibilbidea == Andrea Abreu [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia|Santa Cruz Tenerifeko]] Icod de Los Vinos herrian jaio zen, [[Tenerife|Tenerifeko uhartean]] ([[Kanariak]]). Txikitatik gustuko zuen idaztea; hamar urte baino ez zituela, ''Emeterio Gutierrez Albelo'' eskolarteko poesia saria eskuratu zuen. Poesiarekiko zuen interesak bultzatuta, poesia ikastaro bat egin zuen Coriolano Gonzalezekin Kanarietako Literatur Sorkuntza Eskolan.<ref>{{Cite web|izenburua=ANDREA ABREU LÓPEZ|url=http://elcoloquiodelosperros.weebly.com/2/post/2016/09/andrea-abreu-lopez.html|lana=EL COLOQUIO DE LOS PERROS|accessdate=2021-10-09}}</ref> Kazetaritza ikasi zuen [[La Lagunako Unibertsitatea|La Lagunako Unibertsitatean]] (''ULL''). 2017an Madrilera joan zen [[Juan Carlos Erregea Unibertsitatea|Juan Carlos Erregea Unibertsitateko]] Kultura Kazetaritza eta Joera Berriak masterra egitera. Kazetari gisa, kolaborazioak egin ditu hainbat hedabidetarako, hala nola, 20minutos.es, Tentaciones (''[[El País]]''), ''Oculta Lit'', ''LOLA'' (''BuzzFeed''), Quimera edo ''Vice-n''.<ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu ▷ escritora y periodista canaria 'exiliada' en Madrid|data=2020-04-30|url=https://alegando.com/andrea-abreu/|lana=Alegando! Magazine|accessdate=2021-10-08}}</ref> Abreuren testuek hainbat aldizkari digital zein inprimatutan argitaratu dira. Gainera, haren kontakizunak antologia batzuetan ere agertu dira. Fanzine bat (''Primavera que sangra'') eta poema-liburu bat (''Mujer sin párpados'') argitaratu zituen, ''Panza de burro'' lanarekin narratibara jauzi egin aurretik.<ref>{{Cite web|abizena=lecturalia.com|izenburua=Andrea Abreu: libros y biografía autora|url=https://www.lecturalia.com/autor/23588/andrea-abreu|lana=Lecturalia|accessdate=2022-10-18}}</ref>Halaber, bere poesiak aldizkari espezializatuetan argitaratu dira, hala nola, ''Circulo de Poesía, La tribu de Frida'' edo ''La Galla Ciencia'' aldizkarietan. Bere lehen eleberria, Panza de burro, hizkuntza lau eta zuzen batean idatzita dago, eta, Kanarietako hiztegia eta fonetika erabiliz, naturaltasunez deskribatzen du uharteko landa-bizitza eta bizitza erreala. Haurtzarotik nerabezarora igarotzeko unean bi neskatoren arteko adiskidetasuna kontatzen du, eta [[Teide]] presente dago eta badu bere eragin narratiboa, nahiz eta nobelan izenik ez eman. Abreuk testuingurua baliatu du, protagonisten ahotsen bidez, «miseria baten deskribapena» egiteko, 2000ko hamarkada hasierako Espainiarena.<ref name="castilla">{{Cite aldizkari|urtea=2022|izenburua=Andrea Abreu, Panza de burro, Sevilla, Barrett, 2020, 172 págs.|argitaletxea=|orrialdeak=762-764|abizena1=Hevia Gago|izena1=Illán|url=https://revistas.uva.es/index.php/castilla/article/view/6221/4770|kazeta=Castilla. Estudios de literatura.|liburukia=13|alea=|argitaratze-lekua=|issn=1989-7383|accessdate=21 de septiembre de 2022}}</ref> «Gai substantziala da nire bizitzan eta liburuan. Bizitzaren halabeharraren iragarpen moduko bat da. Heriotzaren presentzia etengabea da, polita eta aldi berean ikaragarria, liburuaren barruan pisu handia duena.<ref>{{Cite web|izena=Condé|abizena=Nast|izenburua=Mapa y literatura: las Canarias de Andrea Abreu|data=2021-04-27|url=https://www.traveler.es/viajeros/articulos/panza-de-burro-canarias-libro-andrea-abreu/20846|lana=Traveler|accessdate=2021-10-09}}</ref> [[Sabina Urraca]] idazleak argitaratu du Panza de burro eleberria, eta hitzaurrea ere hark egin dio liburuari.<ref>{{Cite web|izenburua=Reseña del libro “Panza de burro”, de Andrea Abreu|data=2021-08-08|url=https://www.agenciapacourondo.com.ar/cultura/resena-del-libro-panza-de-burro-de-andrea-abreu|lana=Agencia Paco Urondo {{!}} Periodismo militante|accessdate=2021-10-09}}</ref> Liburua hogeita hamar herrialdetan argitaratu da eta ingelesera, italierara, alemanera eta frantsesera itzuli da.<ref>{{Cite web|izena=Almudena|abizena=Cruz|izenburua=Un año de ‘Panza de burro’|data=2021-04-18|url=https://www.eldia.es/cultura/2021/04/18/ano-panza-burro-48451265.html|lana=eldia.es|accessdate=2021-10-09}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Juan|abizena=Cruz|izenburua=Andrea Abreu: “Hay una idea un poco clasista sobre lo que tiene éxito”|data=2021-05-18|url=https://elpais.com/cultura/2021-05-18/andrea-abreu-hay-una-idea-un-poco-clasista-sobre-lo-que-tiene-exito.html|lana=El País|accessdate=2021-10-08}}</ref>Gainera, eleberriaren 20.000 ale baino gehiago saldu dira, hamazazpigarren edizioa eginak ditu eta egokitzapen zinematografikoa egiteko eskubideak saldu ditu.<ref>{{Cite web|izena=Dídac|abizena=Peyret|izenburua=Andrea Abreu: la niña del volcán|data=2022-09-01|url=https://www.epe.es/es/abril/20220901/andrea-abreu-nina-volcan-14377043|lana=elperiodicodeespana|accessdate=2022-10-18}}</ref> Halaber, 2022ko otsailean sare sozialen bidez iragarri zuen ''Dogs of Summer'' izenburuarekin eta Julia Sanchesek itzulita [[Erresuma Batua|Erresuma Baturako]] Panza de burro liburuaren edizio bat aterako zuela.<ref>{{Cite web|izenburua=Dogs of Summer|data=2022-05-31|url=https://granta.com/dogs-of-summer/|lana=Granta|accessdate=2022-10-18}}</ref> Andrea Abreu bere belaunaldiko 25 idazle onenen artean aukeratu du ''Granta'' aldizkari britainiarrak. Andrea Abreu maiz parte hartzen du literatur ekitaldietan, Kordobako Cosmopoética poesia jaialdian adibidez, eta [[Alcalá de Henares|Alcalá de Henareseko]] Poesia Gaztearen Jaialdiko zuzendari-kidea izan da. == Lanak == === Eleberriak === * ''Panza de burro'' (Barrett, 2020) === Poesia === * ''Mujer con párpados''. (Versiles Editorial, 2017) * ''Primavera que sangra'' (2017), hilekoaren minarekin duen loturari buruzko analisi poetiko laburra. === Antologiak === * ''Árboles frutales''. Editorial Dieciséis.<ref>{{Cite web|izena=Diario de|abizena=Sevilla|izenburua=Escribir una carta, echar raíces|data=2021-04-01|url=https://www.diariodesevilla.es/ocio/arboles-frutales-editorial-dieciseis_0_1560745819.html|lana=Diario de Sevilla|accessdate=2021-10-08}}</ref> * ''Macaronesia'', de ''La Galla Ciencia''; * ''Los muchachos ebrios, antología de poesía jovencísima transoceánica'', de La Tribu, o Piel fina. * ''Poesía joven española'' (Maremágnum, 2019) === Mikroipuinak === * ''Perdone que no me calle'', Centro de la Cultura Popular Canaria 2017, Maria Gutierrez idazleak konpilatua == Sariak eta aintzatespenak == * 2021ean, <nowiki><i id="mwdg">Granta</i></nowiki> aldizkari literario eta editorialak 35 urtetik beherako gaztelaniazko 25 narratzaile onenen artean saritu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu, entre los 25 mejores autores jóvenes de la lista 'Granta'|url=https://www.publico.es/culturas/libros/andrea-abreu-25-mejores-autores-jovenes-lista-granta.html|lana=www.publico.es|accessdate=2022-11-09}}</ref> * Espainiar narratibaren Dulce Chacón Saria 2021, XVI. edizioan. Zafrako Udalak emana<ref>{{Cite web|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Andrea Abreu gana el XVI Premio Dulce Chacón con su obra 'Panza de burro'|data=2021-11-20|url=https://www.europapress.es/extremadura/noticia-andrea-abreu-gana-xvi-premio-dulce-chacon-obra-panza-burro-20211120142029.html|lana=www.europapress.es|accessdate=2021-11-21}}</ref> * 2019an, Ana Maria Matute Emakume Narratiba Sariaren akzesita irabazi zuen. * Emeterio Gutierrez Albelo poesia eskola saria * 2023an Talentu Saria jaso zuen Eñe jaialdian <ref>{{Cite web|izena=Almudena|abizena=Cruz|izenburua=Andrea Abreu recoge el premio ‘Talento a bordo’ del madrileño Festival Eñe|data=2023-10-28|url=https://www.eldia.es/cultura/2023/10/28/andrea-abreu-recoge-premio-talento-93938618.html|lana=eldia.es|accessdate=2023-11-07}}</ref> == Erreferentziak == {{Erreferentzia zerrenda|2}} == Kanpo estekak == {{Instagram|andreaabreulopez|Andrea Abreu}} {{Twitter|andreaabreulop|Andrea Abreu}} [[Kategoria:Kanariar kazetariak]] [[Kategoria:Kanariar idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] t4zkyv33dqb65d355jojni1cqq1t714 9984729 9984723 2024-11-29T10:41:15Z Wikimaribarre 88969 9984729 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Andrea Abreu Lopez''' ([[Icod de los Vinos|Icod de Los Vinos]], [[Tenerife]], [[Kanariak]], [[1995]]) idazlea eta kazetaria da. ''Panza de burro'' eleberriaren argitalpenari esker, ''Granta'' aldizkari britainiarrak bere belaunaldiko 25 idazle onenen artean aukeratu zuen.<ref>{{Cite web|abizena=Escritores.org|izenburua=Abreu López, Andrea|url=https://www.escritores.org/biografias/22903-abreu-lopez-andrea|lana=www.escritores.org|accessdate=2021-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu, entre los 25 mejores autores jóvenes de la lista 'Granta'|url=https://www.publico.es/culturas/libros/andrea-abreu-25-mejores-autores-jovenes-lista-granta.html|lana=www.publico.es|accessdate=2021-10-09}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Actividades culturales del Instituto Cervantes|url=https://cultura.cervantes.es/lyon/es/andrea-abreu-en-el-festival-de-primera-novela/140345|lana=cultura.cervantes.es|accessdate=2021-10-09}}</ref> == Ibilbidea == Andrea Abreu [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia|Santa Cruz Tenerifeko]] Icod de Los Vinos herrian jaio zen, [[Tenerife|Tenerifeko uhartean]] ([[Kanariak]]). Txikitatik gustuko zuen idaztea; hamar urte baino ez zituela, ''Emeterio Gutierrez Albelo'' eskolarteko poesia saria eskuratu zuen. Poesiarekiko zuen interesak bultzatuta, poesia ikastaro bat egin zuen Coriolano Gonzalezekin Kanarietako Literatur Sorkuntza Eskolan.<ref>{{Cite web|izenburua=ANDREA ABREU LÓPEZ|url=http://elcoloquiodelosperros.weebly.com/2/post/2016/09/andrea-abreu-lopez.html|lana=EL COLOQUIO DE LOS PERROS|accessdate=2021-10-09}}</ref> Kazetaritza ikasi zuen [[La Lagunako Unibertsitatea|La Lagunako Unibertsitatean]] (''ULL''). 2017an Madrilera joan zen [[Juan Carlos Erregea Unibertsitatea|Juan Carlos Erregea Unibertsitateko]] Kultura Kazetaritza eta Joera Berriak masterra egitera. Kazetari gisa, kolaborazioak egin ditu hainbat hedabidetarako, hala nola, 20minutos.es, Tentaciones (''[[El País]]''), ''Oculta Lit'', ''LOLA'' (''BuzzFeed''), Quimera edo ''Vice-n''.<ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu ▷ escritora y periodista canaria 'exiliada' en Madrid|data=2020-04-30|url=https://alegando.com/andrea-abreu/|lana=Alegando! Magazine|accessdate=2021-10-08}}</ref> Abreuren testuek hainbat aldizkari digital zein inprimatutan argitaratu dira. Gainera, haren kontakizunak antologia batzuetan ere agertu dira. Fanzine bat (''Primavera que sangra'') eta poema-liburu bat (''Mujer sin párpados'') argitaratu zituen, ''Panza de burro'' lanarekin narratibara jauzi egin aurretik.<ref>{{Cite web|abizena=lecturalia.com|izenburua=Andrea Abreu: libros y biografía autora|url=https://www.lecturalia.com/autor/23588/andrea-abreu|lana=Lecturalia|accessdate=2022-10-18}}</ref>Halaber, bere poesiak aldizkari espezializatuetan argitaratu dira, hala nola, ''Circulo de Poesía, La tribu de Frida'' edo ''La Galla Ciencia'' aldizkarietan. Bere lehen eleberria, Panza de burro, hizkuntza lau eta zuzen batean idatzita dago, eta, Kanarietako hiztegia eta fonetika erabiliz, naturaltasunez deskribatzen du uharteko landa-bizitza eta bizitza erreala. Haurtzarotik nerabezarora igarotzeko unean bi neskatoren arteko adiskidetasuna kontatzen du, eta [[Teide]] presente dago eta badu bere eragin narratiboa, nahiz eta nobelan izenik ez eman. Abreuk testuingurua baliatu du, protagonisten ahotsen bidez, «miseria baten deskribapena» egiteko, 2000ko hamarkada hasierako Espainiarena.<ref name="castilla">{{Cite aldizkari|urtea=2022|izenburua=Andrea Abreu, Panza de burro, Sevilla, Barrett, 2020, 172 págs.|argitaletxea=|orrialdeak=762-764|abizena1=Hevia Gago|izena1=Illán|url=https://revistas.uva.es/index.php/castilla/article/view/6221/4770|kazeta=Castilla. Estudios de literatura.|liburukia=13|alea=|argitaratze-lekua=|issn=1989-7383|accessdate=21 de septiembre de 2022}}</ref> «Gai substantziala da nire bizitzan eta liburuan. Bizitzaren halabeharraren iragarpen moduko bat da. Heriotzaren presentzia etengabea da, polita eta aldi berean ikaragarria, liburuaren barruan pisu handia duena.<ref>{{Cite web|izena=Condé|abizena=Nast|izenburua=Mapa y literatura: las Canarias de Andrea Abreu|data=2021-04-27|url=https://www.traveler.es/viajeros/articulos/panza-de-burro-canarias-libro-andrea-abreu/20846|lana=Traveler|accessdate=2021-10-09}}</ref> [[Sabina Urraca]] idazleak argitaratu du Panza de burro eleberria, eta hitzaurrea ere hark egin dio liburuari.<ref>{{Cite web|izenburua=Reseña del libro “Panza de burro”, de Andrea Abreu|data=2021-08-08|url=https://www.agenciapacourondo.com.ar/cultura/resena-del-libro-panza-de-burro-de-andrea-abreu|lana=Agencia Paco Urondo {{!}} Periodismo militante|accessdate=2021-10-09}}</ref> Liburua hogeita hamar herrialdetan argitaratu da eta ingelesera, italierara, alemanera eta frantsesera itzuli da.<ref>{{Cite web|izena=Almudena|abizena=Cruz|izenburua=Un año de ‘Panza de burro’|data=2021-04-18|url=https://www.eldia.es/cultura/2021/04/18/ano-panza-burro-48451265.html|lana=eldia.es|accessdate=2021-10-09}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Juan|abizena=Cruz|izenburua=Andrea Abreu: “Hay una idea un poco clasista sobre lo que tiene éxito”|data=2021-05-18|url=https://elpais.com/cultura/2021-05-18/andrea-abreu-hay-una-idea-un-poco-clasista-sobre-lo-que-tiene-exito.html|lana=El País|accessdate=2021-10-08}}</ref>Gainera, eleberriaren 20.000 ale baino gehiago saldu dira, hamazazpigarren edizioa eginak ditu eta egokitzapen zinematografikoa egiteko eskubideak saldu ditu.<ref>{{Cite web|izena=Dídac|abizena=Peyret|izenburua=Andrea Abreu: la niña del volcán|data=2022-09-01|url=https://www.epe.es/es/abril/20220901/andrea-abreu-nina-volcan-14377043|lana=elperiodicodeespana|accessdate=2022-10-18}}</ref> Halaber, 2022ko otsailean sare sozialen bidez iragarri zuen ''Dogs of Summer'' izenburuarekin eta Julia Sanchesek itzulita [[Erresuma Batua|Erresuma Baturako]] Panza de burro liburuaren edizio bat aterako zuela.<ref>{{Cite web|izenburua=Dogs of Summer|data=2022-05-31|url=https://granta.com/dogs-of-summer/|lana=Granta|accessdate=2022-10-18}}</ref> Andrea Abreu bere belaunaldiko 25 idazle onenen artean aukeratu du ''Granta'' aldizkari britainiarrak. Andrea Abreu maiz parte hartzen du literatur ekitaldietan, Kordobako Cosmopoética poesia jaialdian adibidez, eta [[Alcalá de Henares|Alcalá de Henareseko]] Poesia Gaztearen Jaialdiko zuzendari-kidea izan da. == Lanak == === Eleberriak === * ''Panza de burro'' (Barrett, 2020) === Poesia === * ''Mujer con párpados''. (Versiles Editorial, 2017) * ''Primavera que sangra'' (2017), hilekoaren minarekin duen loturari buruzko analisi poetiko laburra. === Antologiak === * ''Árboles frutales''. Editorial Dieciséis.<ref>{{Cite web|izena=Diario de|abizena=Sevilla|izenburua=Escribir una carta, echar raíces|data=2021-04-01|url=https://www.diariodesevilla.es/ocio/arboles-frutales-editorial-dieciseis_0_1560745819.html|lana=Diario de Sevilla|accessdate=2021-10-08}}</ref> * ''Macaronesia'', de ''La Galla Ciencia''; * ''Los muchachos ebrios, antología de poesía jovencísima transoceánica'', de La Tribu, o Piel fina. * ''Poesía joven española'' (Maremágnum, 2019) === Mikroipuinak === * ''Perdone que no me calle'', Centro de la Cultura Popular Canaria 2017, Maria Gutierrez idazleak konpilatua == Sariak eta aintzatespenak == * 2021ean, <nowiki><i id="mwdg">Granta</i></nowiki> aldizkari literario eta editorialak 35 urtetik beherako gaztelaniazko 25 narratzaile onenen artean saritu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu, entre los 25 mejores autores jóvenes de la lista 'Granta'|url=https://www.publico.es/culturas/libros/andrea-abreu-25-mejores-autores-jovenes-lista-granta.html|lana=www.publico.es|accessdate=2022-11-09}}</ref> * Espainiar narratibaren Dulce Chacón Saria 2021, XVI. edizioan. Zafrako Udalak emana<ref>{{Cite web|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Andrea Abreu gana el XVI Premio Dulce Chacón con su obra 'Panza de burro'|data=2021-11-20|url=https://www.europapress.es/extremadura/noticia-andrea-abreu-gana-xvi-premio-dulce-chacon-obra-panza-burro-20211120142029.html|lana=www.europapress.es|accessdate=2021-11-21}}</ref> * 2019an, Ana Maria Matute Emakume Narratiba Sariaren akzesita irabazi zuen. * Emeterio Gutierrez Albelo poesia eskola saria * 2023an Talentu Saria jaso zuen Eñe jaialdian <ref>{{Cite web|izena=Almudena|abizena=Cruz|izenburua=Andrea Abreu recoge el premio ‘Talento a bordo’ del madrileño Festival Eñe|data=2023-10-28|url=https://www.eldia.es/cultura/2023/10/28/andrea-abreu-recoge-premio-talento-93938618.html|lana=eldia.es|accessdate=2023-11-07}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Instagram|andreaabreulopez|Andrea Abreu}} {{Twitter|andreaabreulop|Andrea Abreu}} {{bizialdia|1995eko||Abreu, Andrea}} [[Kategoria:Kanariar kazetariak]] [[Kategoria:Kanariar idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] mjroi84ttmp0afvfzyndh48w6vxt4fa 9984734 9984729 2024-11-29T10:43:06Z Wikimaribarre 88969 9984734 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Andrea Abreu Lopez''' ([[Icod de los Vinos|Icod de Los Vinos]], [[Tenerife]], [[Kanariak]], [[1995]]) idazlea eta kazetaria da. ''Panza de burro'' eleberriaren argitalpenari esker, ''Granta'' aldizkari britainiarrak bere belaunaldiko 25 idazle onenen artean aukeratu zuen.<ref>{{Cite web|abizena=Escritores.org|izenburua=Abreu López, Andrea|url=https://www.escritores.org/biografias/22903-abreu-lopez-andrea|lana=www.escritores.org|accessdate=2021-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu, entre los 25 mejores autores jóvenes de la lista 'Granta'|url=https://www.publico.es/culturas/libros/andrea-abreu-25-mejores-autores-jovenes-lista-granta.html|lana=www.publico.es|accessdate=2021-10-09}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Actividades culturales del Instituto Cervantes|url=https://cultura.cervantes.es/lyon/es/andrea-abreu-en-el-festival-de-primera-novela/140345|lana=cultura.cervantes.es|accessdate=2021-10-09}}</ref> == Ibilbidea == Andrea Abreu [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia|Santa Cruz Tenerifeko]] Icod de Los Vinos herrian jaio zen, [[Tenerife|Tenerifeko uhartean]] ([[Kanariak]]). Txikitatik gustuko zuen idaztea; hamar urte baino ez zituela, ''Emeterio Gutierrez Albelo'' eskolarteko poesia saria eskuratu zuen. Poesiarekiko zuen interesak bultzatuta, poesia ikastaro bat egin zuen Coriolano Gonzalezekin Kanarietako Literatur Sorkuntza Eskolan.<ref>{{Cite web|izenburua=ANDREA ABREU LÓPEZ|url=http://elcoloquiodelosperros.weebly.com/2/post/2016/09/andrea-abreu-lopez.html|lana=EL COLOQUIO DE LOS PERROS|accessdate=2021-10-09}}</ref> Kazetaritza ikasi zuen [[La Lagunako Unibertsitatea|La Lagunako Unibertsitatean]] (''ULL''). 2017an Madrilera joan zen [[Juan Carlos Erregea Unibertsitatea|Juan Carlos Erregea Unibertsitateko]] Kultura Kazetaritza eta Joera Berriak masterra egitera. Kazetari gisa, kolaborazioak egin ditu hainbat hedabidetarako, hala nola, 20minutos.es, Tentaciones (''[[El País]]''), ''Oculta Lit'', ''LOLA'' (''BuzzFeed''), Quimera edo ''Vice-n''.<ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu ▷ escritora y periodista canaria 'exiliada' en Madrid|data=2020-04-30|url=https://alegando.com/andrea-abreu/|lana=Alegando! Magazine|accessdate=2021-10-08}}</ref> Abreuren testuek hainbat aldizkari digital zein inprimatutan argitaratu dira. Gainera, haren kontakizunak antologia batzuetan ere agertu dira. Fanzine bat (''Primavera que sangra'') eta poema-liburu bat (''Mujer sin párpados'') argitaratu zituen, ''Panza de burro'' lanarekin narratibara jauzi egin aurretik.<ref>{{Cite web|abizena=lecturalia.com|izenburua=Andrea Abreu: libros y biografía autora|url=https://www.lecturalia.com/autor/23588/andrea-abreu|lana=Lecturalia|accessdate=2022-10-18}}</ref>Halaber, bere poesiak aldizkari espezializatuetan argitaratu dira, hala nola, ''Circulo de Poesía, La tribu de Frida'' edo ''La Galla Ciencia'' aldizkarietan. Bere lehen eleberria, Panza de burro, hizkuntza lau eta zuzen batean idatzita dago, eta, Kanarietako hiztegia eta fonetika erabiliz, naturaltasunez deskribatzen du uharteko landa-bizitza eta bizitza erreala. Haurtzarotik nerabezarora igarotzeko unean bi neskatoren arteko adiskidetasuna kontatzen du, eta [[Teide]] presente dago eta badu bere eragin narratiboa, nahiz eta nobelan izenik ez eman. Abreuk testuingurua baliatu du, protagonisten ahotsen bidez, «miseria baten deskribapena» egiteko, 2000ko hamarkada hasierako Espainiarena.<ref name="castilla">{{Cite aldizkari|urtea=2022|izenburua=Andrea Abreu, Panza de burro, Sevilla, Barrett, 2020, 172 págs.|argitaletxea=|orrialdeak=762-764|abizena1=Hevia Gago|izena1=Illán|url=https://revistas.uva.es/index.php/castilla/article/view/6221/4770|kazeta=Castilla. Estudios de literatura.|liburukia=13|alea=|argitaratze-lekua=|issn=1989-7383|accessdate=21 de septiembre de 2022}}</ref> «Gai substantziala da nire bizitzan eta liburuan. Bizitzaren halabeharraren iragarpen moduko bat da. Heriotzaren presentzia etengabea da, polita eta aldi berean ikaragarria, liburuaren barruan pisu handia duena.<ref>{{Cite web|izena=Condé|abizena=Nast|izenburua=Mapa y literatura: las Canarias de Andrea Abreu|data=2021-04-27|url=https://www.traveler.es/viajeros/articulos/panza-de-burro-canarias-libro-andrea-abreu/20846|lana=Traveler|accessdate=2021-10-09}}</ref> [[Sabina Urraca]] idazleak argitaratu du Panza de burro eleberria, eta hitzaurrea ere hark egin dio liburuari.<ref>{{Cite web|izenburua=Reseña del libro “Panza de burro”, de Andrea Abreu|data=2021-08-08|url=https://www.agenciapacourondo.com.ar/cultura/resena-del-libro-panza-de-burro-de-andrea-abreu|lana=Agencia Paco Urondo {{!}} Periodismo militante|accessdate=2021-10-09}}</ref> Liburua hogeita hamar herrialdetan argitaratu da eta ingelesera, italierara, alemanera eta frantsesera itzuli da.<ref>{{Cite web|izena=Almudena|abizena=Cruz|izenburua=Un año de ‘Panza de burro’|data=2021-04-18|url=https://www.eldia.es/cultura/2021/04/18/ano-panza-burro-48451265.html|lana=eldia.es|accessdate=2021-10-09}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Juan|abizena=Cruz|izenburua=Andrea Abreu: “Hay una idea un poco clasista sobre lo que tiene éxito”|data=2021-05-18|url=https://elpais.com/cultura/2021-05-18/andrea-abreu-hay-una-idea-un-poco-clasista-sobre-lo-que-tiene-exito.html|lana=El País|accessdate=2021-10-08}}</ref>Gainera, eleberriaren 20.000 ale baino gehiago saldu dira, hamazazpigarren edizioa eginak ditu eta egokitzapen zinematografikoa egiteko eskubideak saldu ditu.<ref>{{Cite web|izena=Dídac|abizena=Peyret|izenburua=Andrea Abreu: la niña del volcán|data=2022-09-01|url=https://www.epe.es/es/abril/20220901/andrea-abreu-nina-volcan-14377043|lana=elperiodicodeespana|accessdate=2022-10-18}}</ref> Halaber, 2022ko otsailean sare sozialen bidez iragarri zuen ''Dogs of Summer'' izenburuarekin eta Julia Sanchesek itzulita [[Erresuma Batua|Erresuma Baturako]] Panza de burro liburuaren edizio bat aterako zuela.<ref>{{Cite web|izenburua=Dogs of Summer|data=2022-05-31|url=https://granta.com/dogs-of-summer/|lana=Granta|accessdate=2022-10-18}}</ref> Andrea Abreu bere belaunaldiko 25 idazle onenen artean aukeratu du ''Granta'' aldizkari britainiarrak. Andrea Abreu maiz parte hartzen du literatur ekitaldietan, Kordobako Cosmopoética poesia jaialdian adibidez, eta [[Alcalá de Henares|Alcalá de Henareseko]] Poesia Gaztearen Jaialdiko zuzendari-kidea izan da. == Lanak == === Eleberriak === * ''Panza de burro'' (Barrett, 2020) === Poesia === * ''Mujer con párpados''. (Versiles Editorial, 2017) * ''Primavera que sangra'' (2017), hilekoaren minarekin duen loturari buruzko analisi poetiko laburra. === Antologiak === * ''Árboles frutales''. Editorial Dieciséis.<ref>{{Cite web|izena=Diario de|abizena=Sevilla|izenburua=Escribir una carta, echar raíces|data=2021-04-01|url=https://www.diariodesevilla.es/ocio/arboles-frutales-editorial-dieciseis_0_1560745819.html|lana=Diario de Sevilla|accessdate=2021-10-08}}</ref> * ''Macaronesia'', de ''La Galla Ciencia''; * ''Los muchachos ebrios, antología de poesía jovencísima transoceánica'', de La Tribu, o Piel fina. * ''Poesía joven española'' (Maremágnum, 2019) === Mikroipuinak === * ''Perdone que no me calle'', Centro de la Cultura Popular Canaria 2017, Maria Gutierrez idazleak konpilatua == Sariak eta aintzatespenak == * 2021ean, <nowiki><i id="mwdg">Granta</i></nowiki> aldizkari literario eta editorialak 35 urtetik beherako gaztelaniazko 25 narratzaile onenen artean saritu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu, entre los 25 mejores autores jóvenes de la lista 'Granta'|url=https://www.publico.es/culturas/libros/andrea-abreu-25-mejores-autores-jovenes-lista-granta.html|lana=www.publico.es|accessdate=2022-11-09}}</ref> * Espainiar narratibaren Dulce Chacón Saria 2021, XVI. edizioan. Zafrako Udalak emana<ref>{{Cite web|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Andrea Abreu gana el XVI Premio Dulce Chacón con su obra 'Panza de burro'|data=2021-11-20|url=https://www.europapress.es/extremadura/noticia-andrea-abreu-gana-xvi-premio-dulce-chacon-obra-panza-burro-20211120142029.html|lana=www.europapress.es|accessdate=2021-11-21}}</ref> * 2019an, Ana Maria Matute Emakume Narratiba Sariaren akzesita irabazi zuen. * Emeterio Gutierrez Albelo poesia eskola saria * 2023an Talentu Saria jaso zuen Eñe jaialdian <ref>{{Cite web|izena=Almudena|abizena=Cruz|izenburua=Andrea Abreu recoge el premio ‘Talento a bordo’ del madrileño Festival Eñe|data=2023-10-28|url=https://www.eldia.es/cultura/2023/10/28/andrea-abreu-recoge-premio-talento-93938618.html|lana=eldia.es|accessdate=2023-11-07}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Instagram|andreaabreulopez|Andrea Abreu}} {{Twitter|andreaabreulop|Andrea Abreu}} {{bizialdia|1995eko||Abreu, Andrea}} [[Kategoria:Kanariarrak]] [[Kategoria:Kanariar idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] tof1o2ow0qtwk4pl4qty60nzj12cv6k 9984761 9984734 2024-11-29T10:57:46Z Wikimaribarre 88969 9984761 wikitext text/x-wiki {{biografia infotaula automatikoa}} '''Andrea Abreu Lopez''' ([[Icod de los Vinos|Icod de Los Vinos]], [[Tenerife]], [[Kanariak]], [[1995]]) [[Idazle|idazlea]] eta [[Kazetari|kazetaria]] da. ''Panza de burro'' eleberriaren argitalpenari esker, ''Granta'' aldizkari britainiarrak bere belaunaldiko 25 idazle onenen artean aukeratu zuen.<ref>{{Cite web|abizena=Escritores.org|izenburua=Abreu López, Andrea|url=https://www.escritores.org/biografias/22903-abreu-lopez-andrea|lana=www.escritores.org|accessdate=2021-10-08}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu, entre los 25 mejores autores jóvenes de la lista 'Granta'|url=https://www.publico.es/culturas/libros/andrea-abreu-25-mejores-autores-jovenes-lista-granta.html|lana=www.publico.es|accessdate=2021-10-09}}</ref><ref>{{Cite web|izenburua=Actividades culturales del Instituto Cervantes|url=https://cultura.cervantes.es/lyon/es/andrea-abreu-en-el-festival-de-primera-novela/140345|lana=cultura.cervantes.es|accessdate=2021-10-09}}</ref> == Ibilbidea == Andrea Abreu [[Santa Cruz Tenerifekoko probintzia|Santa Cruz Tenerifeko]] Icod de Los Vinos herrian jaio zen, [[Tenerife|Tenerifeko uhartean]] ([[Kanariak]]). Txikitatik gustuko zuen idaztea; hamar urte baino ez zituela, ''Emeterio Gutierrez Albelo'' eskolarteko poesia saria eskuratu zuen. Poesiarekiko zuen interesak bultzatuta, poesia ikastaro bat egin zuen Coriolano Gonzalezekin Kanarietako Literatur Sorkuntza Eskolan.<ref>{{Cite web|izenburua=ANDREA ABREU LÓPEZ|url=http://elcoloquiodelosperros.weebly.com/2/post/2016/09/andrea-abreu-lopez.html|lana=EL COLOQUIO DE LOS PERROS|accessdate=2021-10-09}}</ref> Kazetaritza ikasi zuen [[La Lagunako Unibertsitatea|La Lagunako Unibertsitatean]] (''ULL''). 2017an [[Madril|Madrilera]] joan zen [[Juan Carlos Erregea Unibertsitatea|Juan Carlos Erregea Unibertsitateko]] Kultura Kazetaritza eta Joera Berriak masterra egitera. Kazetari gisa, kolaborazioak egin ditu hainbat hedabidetarako, hala nola, 20minutos.es, Tentaciones (''[[El País]]''), ''Oculta Lit'', ''LOLA'' (''BuzzFeed''), Quimera edo ''Vice-n''.<ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu ▷ escritora y periodista canaria 'exiliada' en Madrid|data=2020-04-30|url=https://alegando.com/andrea-abreu/|lana=Alegando! Magazine|accessdate=2021-10-08}}</ref> Abreuren testuek hainbat aldizkari digital zein inprimatutan argitaratu dira. Gainera, haren kontakizunak antologia batzuetan ere agertu dira. Fanzine bat (''Primavera que sangra'') eta poema-liburu bat (''Mujer sin párpados'') argitaratu zituen, ''Panza de burro'' lanarekin narratibara jauzi egin aurretik.<ref>{{Cite web|abizena=lecturalia.com|izenburua=Andrea Abreu: libros y biografía autora|url=https://www.lecturalia.com/autor/23588/andrea-abreu|lana=Lecturalia|accessdate=2022-10-18}}</ref>Halaber, bere poesiak aldizkari espezializatuetan argitaratu dira, hala nola, ''Circulo de Poesía, La tribu de Frida'' edo ''La Galla Ciencia'' aldizkarietan. Bere lehen eleberria, Panza de burro, hizkuntza lau eta zuzen batean idatzita dago, eta, Kanarietako hiztegia eta fonetika erabiliz, naturaltasunez deskribatzen du uharteko landa-bizitza eta bizitza erreala. Haurtzarotik nerabezarora igarotzeko unean bi neskatoren arteko adiskidetasuna kontatzen du, eta [[Teide]] presente dago eta badu bere eragin narratiboa, nahiz eta nobelan izenik ez eman. Abreuk testuingurua baliatu du, protagonisten ahotsen bidez, «miseria baten deskribapena» egiteko, 2000ko hamarkada hasierako Espainiarena.<ref name="castilla">{{Cite aldizkari|urtea=2022|izenburua=Andrea Abreu, Panza de burro, Sevilla, Barrett, 2020, 172 págs.|argitaletxea=|orrialdeak=762-764|abizena1=Hevia Gago|izena1=Illán|url=https://revistas.uva.es/index.php/castilla/article/view/6221/4770|kazeta=Castilla. Estudios de literatura.|liburukia=13|alea=|argitaratze-lekua=|issn=1989-7383|accessdate=21 de septiembre de 2022}}</ref> «Gai substantziala da nire bizitzan eta liburuan. Bizitzaren halabeharraren iragarpen moduko bat da. Heriotzaren presentzia etengabea da, polita eta aldi berean ikaragarria, liburuaren barruan pisu handia duena.<ref>{{Cite web|izena=Condé|abizena=Nast|izenburua=Mapa y literatura: las Canarias de Andrea Abreu|data=2021-04-27|url=https://www.traveler.es/viajeros/articulos/panza-de-burro-canarias-libro-andrea-abreu/20846|lana=Traveler|accessdate=2021-10-09}}</ref> [[Sabina Urraca]] idazleak argitaratu du Panza de burro eleberria, eta hitzaurrea ere hark egin dio liburuari.<ref>{{Cite web|izenburua=Reseña del libro “Panza de burro”, de Andrea Abreu|data=2021-08-08|url=https://www.agenciapacourondo.com.ar/cultura/resena-del-libro-panza-de-burro-de-andrea-abreu|lana=Agencia Paco Urondo {{!}} Periodismo militante|accessdate=2021-10-09}}</ref> Liburua hogeita hamar herrialdetan argitaratu da eta ingelesera, italierara, alemanera eta frantsesera itzuli da.<ref>{{Cite web|izena=Almudena|abizena=Cruz|izenburua=Un año de ‘Panza de burro’|data=2021-04-18|url=https://www.eldia.es/cultura/2021/04/18/ano-panza-burro-48451265.html|lana=eldia.es|accessdate=2021-10-09}}</ref><ref>{{Cite web|izena=Juan|abizena=Cruz|izenburua=Andrea Abreu: “Hay una idea un poco clasista sobre lo que tiene éxito”|data=2021-05-18|url=https://elpais.com/cultura/2021-05-18/andrea-abreu-hay-una-idea-un-poco-clasista-sobre-lo-que-tiene-exito.html|lana=El País|accessdate=2021-10-08}}</ref>Gainera, eleberriaren 20.000 ale baino gehiago saldu dira, hamazazpigarren edizioa eginak ditu eta egokitzapen zinematografikoa egiteko eskubideak saldu ditu.<ref>{{Cite web|izena=Dídac|abizena=Peyret|izenburua=Andrea Abreu: la niña del volcán|data=2022-09-01|url=https://www.epe.es/es/abril/20220901/andrea-abreu-nina-volcan-14377043|lana=elperiodicodeespana|accessdate=2022-10-18}}</ref> Halaber, 2022ko otsailean sare sozialen bidez iragarri zuen ''Dogs of Summer'' izenburuarekin eta Julia Sanchesek itzulita [[Erresuma Batua|Erresuma Baturako]] Panza de burro liburuaren edizio bat aterako zuela.<ref>{{Cite web|izenburua=Dogs of Summer|data=2022-05-31|url=https://granta.com/dogs-of-summer/|lana=Granta|accessdate=2022-10-18}}</ref> Andrea Abreu bere belaunaldiko 25 idazle onenen artean aukeratu du ''Granta'' aldizkari britainiarrak. Andrea Abreu maiz parte hartzen du literatur ekitaldietan, Kordobako Cosmopoética poesia jaialdian adibidez, eta [[Alcalá de Henares|Alcalá de Henareseko]] Poesia Gaztearen Jaialdiko zuzendari-kidea izan da. == Lanak == === Eleberriak === * ''Panza de burro'' (Barrett, 2020) === Poesia === * ''Mujer con párpados''. (Versiles Editorial, 2017) * ''Primavera que sangra'' (2017), hilekoaren minarekin duen loturari buruzko analisi poetiko laburra. === Antologiak === * ''Árboles frutales''. Editorial Dieciséis.<ref>{{Cite web|izena=Diario de|abizena=Sevilla|izenburua=Escribir una carta, echar raíces|data=2021-04-01|url=https://www.diariodesevilla.es/ocio/arboles-frutales-editorial-dieciseis_0_1560745819.html|lana=Diario de Sevilla|accessdate=2021-10-08}}</ref> * ''Macaronesia'', de ''La Galla Ciencia''; * ''Los muchachos ebrios, antología de poesía jovencísima transoceánica'', de La Tribu, o Piel fina. * ''Poesía joven española'' (Maremágnum, 2019) === Mikroipuinak === * ''Perdone que no me calle'', Centro de la Cultura Popular Canaria 2017, Maria Gutierrez idazleak konpilatua == Sariak eta aintzatespenak == * 2021ean, <nowiki><i id="mwdg">Granta</i></nowiki> aldizkari literario eta editorialak 35 urtetik beherako gaztelaniazko 25 narratzaile onenen artean saritu zuen.<ref>{{Cite web|izenburua=Andrea Abreu, entre los 25 mejores autores jóvenes de la lista 'Granta'|url=https://www.publico.es/culturas/libros/andrea-abreu-25-mejores-autores-jovenes-lista-granta.html|lana=www.publico.es|accessdate=2022-11-09}}</ref> * Espainiar narratibaren Dulce Chacón Saria 2021, XVI. edizioan. Zafrako Udalak emana<ref>{{Cite web|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=Andrea Abreu gana el XVI Premio Dulce Chacón con su obra 'Panza de burro'|data=2021-11-20|url=https://www.europapress.es/extremadura/noticia-andrea-abreu-gana-xvi-premio-dulce-chacon-obra-panza-burro-20211120142029.html|lana=www.europapress.es|accessdate=2021-11-21}}</ref> * 2019an, Ana Maria Matute Emakume Narratiba Sariaren akzesita irabazi zuen. * Emeterio Gutierrez Albelo poesia eskola saria * 2023an Talentu Saria jaso zuen Eñe jaialdian <ref>{{Cite web|izena=Almudena|abizena=Cruz|izenburua=Andrea Abreu recoge el premio ‘Talento a bordo’ del madrileño Festival Eñe|data=2023-10-28|url=https://www.eldia.es/cultura/2023/10/28/andrea-abreu-recoge-premio-talento-93938618.html|lana=eldia.es|accessdate=2023-11-07}}</ref> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == {{Instagram|andreaabreulopez|Andrea Abreu}} {{Twitter|andreaabreulop|Andrea Abreu}} {{bizialdia|1995eko||Abreu, Andrea}} [[Kategoria:Kanariarrak]] [[Kategoria:Kanariar idazleak]] [[Kategoria:Emakume idazleak]] [[Kategoria:Emakume kazetariak]] f9nijaulmi8i4mxjh3ysf3zs5wg1d19 0 1215746 9984724 2024-11-29T10:38:40Z Joseba65 69297 Orri berria: «{{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanse...» 9984724 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindualri kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]ko etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 2. [[Tarragonoka Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] 9eviib8av0lfaduuz6l6zahjaqzav51 9984726 9984724 2024-11-29T10:39:55Z Joseba65 69297 9984726 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]ko etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 2. [[Tarragonoka Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] 3415392l2q4wcthtiha7a5uhbl9tf64 9984740 9984726 2024-11-29T10:44:46Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984740 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]ko etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 2. [[Tarragonoka Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 2. [[Circuito Montañés]]<nowiki/>ean * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] avcn39mr131d1tuwb7crijov1vogv69 9984742 9984740 2024-11-29T10:45:04Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984742 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]ko etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 2. [[Tarragonako Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 2. [[Circuito Montañés]]<nowiki/>ean * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] e64d09rmolle6qoh2ilv9yje8licm4q 9984747 9984742 2024-11-29T10:47:38Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984747 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]ko etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 7. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 2. [[Tarragonako Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 2. [[Circuito Montañés]]<nowiki/>ean * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] mt1kr3s8vmkvjl2ihrvafbit19kf0sm 9984751 9984747 2024-11-29T10:50:38Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984751 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * 2. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 7. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 2. [[Tarragonako Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 2. [[Circuito Montañés]]<nowiki/>ean * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] sx4squvt9krajq6y14zkad0p4krnd7u 9984760 9984751 2024-11-29T10:57:39Z Joseba65 69297 /* Sailkapen orokorra Itzuli Handietan */ 9984760 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * 2. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 7. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 2. [[Tarragonako Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 2. [[Circuito Montañés]]<nowiki/>ean * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1947 !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] 62pq20o5sid2gfc5t9x4npkudbrlwhi 9984762 9984760 2024-11-29T10:58:55Z Joseba65 69297 /* Sailkapen orokorra Itzuli Handietan */ 9984762 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * 2. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 7. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * 2. [[Tarragonako Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 2. [[Circuito Montañés]]<nowiki/>ean * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1947 !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|X |align="center"|- |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] fadg5vmf33gvbibw5azxxta6ess3aak 9984777 9984762 2024-11-29T11:22:24Z Joseba65 69297 /* Palmaresa */ 9984777 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa |nazionalitatea={{bandera|Katalunia}} }} '''Francesc Massip Llop''' (([[Santa Coloma de Gramenet]], [[1926]]ko [[abuztuaren 8]]a - ibídem, [[2015]]eko [[irailaren 25]]a) <ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://www.mundodeportivo.com/ciclismo/20150925/201868729931/fallece-francisco-masip.html|izenburua=Fallece Francisco Masip|aldizkaria=mundodeportivo.com|data=2015/09/25}}</ref>{{,}}<ref>{{Erreferentzia|hizkuntza=es|url=https://joanseguidor.com/quien-fue-francesc-masip/|izenburua=¿Quién fue Francesc Masip?|aldizkaria=joanseguidor.com|data=2018/09/27}}</ref> txirrindulari kataluniarra izan zen, profesionala 1948tik 1960ra. Garaipenik nabarmenenak 1953ko [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa|Espainako errepideko txapelketa]] eta 1955eko [[Levanteko Itzulia]] izan ziren. == Palmaresa == {{Zutabe-zerrenda|tamaina = 20| '''1945''' * 3. [[Jaumendreu garaikurra]]n '''1947''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] Espainiako errepideko txapelketa (independentak) * 2. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1948''' * [[Jaumendreu garaikurra]] '''1949''' * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1950''' * [[Jaumendreu garaikurra]] * [[Masferrer garaikurra]] * 2. Catalunya Sari Nagusian * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1951''' * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 3. [[Sei Probintzietako Zirkuitua]]n '''1953''' * [[Fitxategi:Jersey spanishflag.svg|20px]] [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]] * Espainiako errepideko mendiko txapelketa * 2. [[Euskal Bizikleta|Eibarko Bizikleta]]n eta etapa 1 * 2. [[Kataluniako Volta]]n * 7. [[1953ko Euskal-Nafar mendiko txapelketa|Euskal-Nafar mendiko txapelketa]]n '''1954''' * [[Guadarramako Mendateetako Klasika]] * [[Aragoiko Itzulia|Aragoiko Itzuli]]ko etapa 1 * 2. [[Tarragonako Itzulia]]n '''1955''' * [[1955eko Andaluziako Itzulia|Andaluziako Itzuli]]ko etapa 1 * [[Levanteko Itzulia]] eta 2 etapa * 2. [[Guadarramako Mendateetako Klasika]]n * 2. [[Circuito Montañés]]<nowiki/>ean * 3. [[Masferrer garaikurra]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan '''1956''' * Catalunya Sari Nagusia * [[Masferrer garaikurra]] * 3. [[Espainiako errepideko txirrindularitza txapelketa]]n * 3. Espainiako errepideko mendiko txapelketan * 3. [[Kataluniako Volta]]n '''1957''' * [[Asturiasko Itzulia|Asturiasko Itzuli]]ko 2 etapa }} == Sailkapen orokorra Itzuli Handietan == {| cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;" |- bgcolor="#eeeeee" !align="center"|Itzulia !1947 !1948 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 |- |align="center" style="background:pink;"|[[Italiako Giroa]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1952ko Italiako Giroa|UT]] |align="center"|- |align="center"|[[1954ko Italiako Giroa|39.]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:yellow;"|[[Frantziako Tourra]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|[[1951ko Frantziako Tourra|59.]] |align="center"|[[1952ko Frantziako Tourra|30.]] |align="center"|[[1953ko Frantziako Tourra|46.]] |align="center"|[[1954ko Frantziako Tourra|55.]] |align="center"|[[1955eko Frantziako Tourra|UT]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |align="center"|- |- |align="center" style="background:red;"|[[Espainiako Vuelta]] |align="center"|- |align="center"|[[1948ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|X |align="center"|- |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|X |align="center"|[[1955eko Espainiako Itzulia|31.]] |align="center"|[[1956ko Espainiako Itzulia|28.]] |align="center"|[[1957ko Espainiako Itzulia|18.]] |align="center"|[[1958ko Espainiako Itzulia|UT]] |align="center"|- |} <small>-: Ez zuen parte hartu<br /> X: Ez zen jokatu<br /> UT: Utzi, ez zuen amaitu<br /> </small> == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * {{ProCyclingStats}} {{bizialdia|1926ko|2015eko|Massip, Francesc}} [[Kategoria:Kataluniako txirrindulariak]] [[Kategoria:Espainiako txirrindulariak]] 9yvs0pewwwxqeojhrm9lvlg92ghidmj 0 1215747 9984764 2024-11-29T11:01:27Z Xabier Armendaritz 448 Xabier Armendaritz wikilariak «[[Felix Serrano Ikastetxe Publikoa]]» orria «[[Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa]]» izenera aldatu du: https://www.indautxukoeskola.net/gure-eskola/historia 9984764 wikitext text/x-wiki #BIRZUZENDU [[Indautxuko Eskola Ikastetxe Publikoa]] 6jpg5nokcp69dgkhjc1k62gjsbpiket 0 1215748 9984786 2024-11-29T11:35:33Z Joseintx 116015 «[[:fr:Special:Redirect/revision/220205372|Elvire De Cock]]» orriaren itzulpena eginez sortua 9984786 wikitext text/x-wiki {{Bibliographie déroulante bande dessinée|titre=Jeanne d'Arc|contenu=[[One shot (bande dessinée)|one shot]] {{Bibliographie bande dessinée||Jeanne d'Arc|[[Valérie Mangin]]|[[Jeanne Puchol]]|Elvire De Cock|[[2011 en bande dessinée|2011]]|[[Dupuis]]|[[Marcinelle]]|}}}}{{Biografia infotaula automatikoa}} '''Elvire De Cock''' ([[Belgika]], [[1979|1979ko]] [[Irailaren 1|irailaren 1a]]) [[Irudigile|ilustratzailea]] eta [[Komiki|komik]]<nowiki/>i- [[marrazkilari]] eta [[Kolorista (komikia)|kolorista]] da. == Biografia == Elvire De Cock Belgikan jaio zen 1979ko irailaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Bruselako Unibertsitate Askea|Bruselako Unibertsitate Askeko]] [[Unibertsitate fakultate|Fakultate]] Politeknikoan hasi zen ikasten, baina laster norabidea aldatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 1998an, Bruselako ''Institut Saint-Luc'' arte eskolan sartu zen, [[arkitektura]] sailean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire De Cock|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdfil.ch/guest/elvire-de-cock/|aldizkaria=BDFIL|sartze-data=2024-11-27}}</ref>; baina, 2000. urtean, komiki sailera pasatu zen, eta, 2003an, ''graduat'' titulua lortu zuen arte bisualetan<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=De Cock, Elvire - Bibliographie, BD, photo, biographie|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-De-Cock-Elvire.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. 2006an, ''[[Les Humanoïdes associés]]'' argitaletxeak bere lehen albuma argitaratu zuen: ''L’Exode'', Fabrice Colin gidoigileak idatzitako ''Tir Nan Og'' sailaren bi komikietako lehen liburukia.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2009an, Elvire De Cockek [[Ligugé|Ligugéko]] komiki-azokako zorion-[[Postal|postala]] sortzeko enkargua jaso zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé: cartes postales|hizkuntza=fr|url=https://bdlire86.wixsite.com/my-site/cartes-postales|aldizkaria=BDlire.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name="LNR022010">{{Cite aldizkari|izena=Marie-Catherine|abizena=Bernard|izenburua=Margerin et Moebius croquent la filature de Ligugé|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 16a|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref>: ehun bat [[Argazkigintza|argazki]] egin ondoren, hogeita hamar bat [[marrazki]] egin zituen Ligugéko irundegiaren eremu industrialean, eta haiekin [[Arte erakusketa|erakusketa]] bat egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé 2009|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/Festival-BD-de-Liguge-2009|aldizkaria=ActuaBD|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Lana eskertzeko, [[Alkate|auzapezak]] herriko [[domina]] eman zion.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Festival BD : Elvire de Cock à l'honneur|data=31 mars 2009|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-27}}</ref> De Cockek, beste egile batzuekin batera, erakusketako materialaz osatutako album bat sortu zuen: ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', 2010ean argitaratua.<ref name="LNR022010" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le souffle coupé (One-shot) {{!}} Bdphile.info|hizkuntza=fr|url=https://www.bdphile.fr/album/bd/163741-le-souffle-coupe|aldizkaria=www.bdphile.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elvire De Cock bi komikiren koloreen egilea ere bada: Jean-Marc Stalner marrazkilariaren eta Patrice Buendia gidoilariaren ''Le Juge sans Terre'' sailaren bi liburuena<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Perroud|izenburua=Le juge sans terre - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|data=2010-02-05|url=https://www.bedetheque.com/serie-22092-BD-Juge-sans-terre.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, batetik, eta You eta Alexine komikigileen ''Bianca'' albumarena, bestetik<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Natati|izenburua=Sorcières -1- Bianca|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Sorcieres-Tome-1-Bianca-104667.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2011an, De Cockek Nathalie Meyer-Sablék idatzitako ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'' umeentzako liburua ilustratu zuen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Fleuron des mers|hizkuntza=fr|egilea1=Dumas, Véronique|data=2011ko apirilaren 1a|kazeta=[[Historia (revue)|'Historia' aldizkaria]]}}.</ref> Urte berean, literatura fantastikoari buruzko ''Les'' ''Imaginales'' liburu-azokan, De Cockek «Illustration» saria jaso zuen Charlotte Bousquet-ek idatzitako ''Cytheriae'' (Éditions Mnémos) liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giovanna Marini à Lunéville|hizkuntza=fr|url=https://www.estrepublicain.fr/actualite/2011/05/18/giovanna-marini-a-luneville|aldizkaria=www.estrepublicain.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Gainera, hainbat album kolektibotan parte hartu du: ''Dieppe entre terre, ciel et mer'' (A.N.B.D., 2009)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-23087-BD-Dieppe-entre-terre-ciel-mer-between-land-sky-sea.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, ''Féministes'' (Vide Cocagne, 2018), ''Histoires et légendes Normandes'' (sailaren 2 liburukitan<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Histoires et Légendes Normandes - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-19628-BD-Histoires-et-Legendes-Normandes.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, L’Eure du Terroir, 2008 eta 2009).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Elvire De Cock - biographie - bibliographie - affiches|hizkuntza=fr|egilea1=Lemaître, Bruno|data=2023ko uztailaren 30a|url=https://opalebd.com/auteurs/fiche/5079|kazeta=Opale BD|aldizkaria=|id=|sartze-data=2024-11-27}}.</ref> [[Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme]] (Sexismoaren aurkako emakume komikigileen kolektiboa) elkarteko kidea da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Créatrices {{!}} Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdegalite.org/creatrices/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Lanak == === Komikiak === Marrazkilari gisa * ''Tir Nan Og'', Fabrice Colin-en gidoia, Les Humanoïdes associés, 2006 {{ISBN|2731617837}} - (2 liburuko komiki-saila) # ''L'Exode''<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, 2006ko apirila {{ISBN|2-7316-1783-7}} # ''L'Héritage''<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Perbet|izenburua=Tir Nan Og 2. L'héritage|hizkuntza=fr|data=2008-04-17|url=https://www.bdgest.com/chronique-2834-BD-Tir-Nan-Og-L-heritage.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2008ko otsaila {{ISBN|978-2-7316-1975-1}} * ''L'Héritage des Taironas'', textes de Stéphane Beauverger-en eta François de La Ruquerie-ren testuak, Dupuis - (2 liburuko komiki-saila) # ''Monde nouveau''<ref>{{Erreferentzia|izena=Didier|abizena=Quella-Guyot|izenburua=« L’Héritage des Taironas T1 : Monde nouveau » par Elvire De Cock, Stéphane Beauverger et François de La Ruquerie|hizkuntza=fr-FR|data=2015-02-13|url=http://www.bdzoom.com/83635/bd-voyages/%C2%AB-l%E2%80%99heritage-des-taironas-t1-monde-nouveau-%C2%BB-par-elvire-de-cock-stephane-beauverger-et-francois-de-la-ruquerie/|aldizkaria=BDZoom.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2015 {{ISBN|978-2-8001-4955-4}} (BNF 44289920) # ''Monde ancien'', 2015 {{ISBN|978-2-8001-6242-3}} (BNF 44344418) * ''La geste des Chevaliers Dragons'' - (32 liburuko komiki-saila) 29. ''Les Soeurs de la Vengeance'', Ange-ren gidoia 2019, {{ISBN|9782302078857}}, Soleil Productions * ''Histoires eta Légendes Normandes'' - (7 liburuko komiki-saila) 2. ''Les belles et les bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2009ko abuztua, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9782953327816)</small> INT. ''Compilation - L'Empreinte du Malin - Les Belles et les Bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2014ko urria, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791094059005)</small> ==== Kolorista gisa ==== * ''La Jeunesse de Thorgal (Cycle du chant du scalde)'' - (10 liburuko komiki-saila) 10. ''Sydönia'', Le Lombard, 2022ko ekainaren 24a, Gidoia: Yann - Marrazkiak: Roman Surzhenko - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782808204828)</small> ; * ''Bagdad Inc''<ref>{{Erreferentzia|izena=O|abizena=Vrignon|izenburua=Bagdad Inc.|hizkuntza=fr|url=https://www.bdgest.com/chronique-6873-BD-Bagdad-Inc-Bagdad-Inc.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Le Lombard, Troisième vague, Brusela, 2015eko irailaren 11, Gidoia: Stephen Desberg - Marrazkiak: Thomas Legrain - Koloreak: Benoît Bekaert, Elvire De Cock, Thomas Legrain <small>(ISBN 9782803635825)</small> {{Bibliographie bande dessinée||Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé|Elvire De Cock|collectif dont Elvire De Cock|Elvire De Cock|[[2010 en bande dessinée|22 janvier 2010]]|BD Lire Éditions||{{ISBN|978-2-9523812-1-5}}}} * ''Jeanne d'Arc'', Dupuis, 2011, Gidoia: [[Valérie Mangin]] - Marrazkiak: [[Jeanne Puchol]] - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782800148700)</small> === Lan kolektiboak === * ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', BD Lire Éditions, 2010eko urtarrilaren 22a, Gidoia eta koloreak : Elvire De Cock - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(<nowiki>ISBN 978-2-9523812-1-5</nowiki>)</small> * ''Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea'', ANBD, 2009ko iraila, Gidoia : Anne Surest - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 291649409X)</small> * ''Féministes'', ANBD, 2018ko urtarrila, Gidoia : lan kolektiboa - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791090425934)</small> === Ilustrazioak === * Colin, Fabrice, ''Kathleen'', Caroll' Planqueren argazkiak eta Elvire de Cocken ilustrazioak, L'Atalante, 2006 {{ISBN|2-84172-322-4}} (BNF 40099350)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kathleen - Fabrice Colin|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Colin-Kathleen/104598|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Charlotte Bousquet|Bousquet, Charlotte]], ''Cytheriae'', Éditions Mnémos, 'Icares' bilduma, 2010eko maiatza {{ISBN|978-2354080808}} * Meyer-Sablé, Nathalie, ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'', Gulf stream, 'L'histoire en images' bilduma, 2011 {{ISBN|978-2-35488-127-6}} (BNF 42385356) * Bousquet, Charlotte, ''Matricia'', Lyon, France, Éditions Mnémos, coll. 'Icares' bilduma, 2011, 280 or. (ISBN 978-2-35408-129-4) * Bousquet, Charlotte, ''Intégrale: L'Archipel des Numinées'' (''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' eta unibertso bereko ipuinak eta poemak hartzen ditu barne), Lyon, France, Éditions Mnémos, 2019, 784 <abbr>or. {{ISBN|978-2-35408-723-4}}</abbr> {{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Charlotte|nom1=Bousquet|titre=L'Archipel des Numinées|lieu=Lyon, France|éditeur=Éditions Mnémos|année=2019|pages totales=784|isbn=978-2-35408-723-4|commentaire=Contient ''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' et les nouvelles et poèmes situés dans le même univers.}} == Prix == * 2011: 'Imaginales' saria ilustrazio onenari ''Cytheriae'' liburuagatik (Charlotte Bousquet-en eleberria);<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> * 2021: 'British Fantasy' saria - ''Die'' komiki-sailaren ''Split the Party'' bigarren liburukiagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Oharrak == === Bibliografia === ==== Aldizkako argitalpenak ==== * {{Cite aldizkari|izena=Paul|abizena=Satis|izenburua=Bienvenue dans mon atelier|argitaletxea=[[Dupuis]]|orrialdeak=17|hizkuntza=fr|data=2023ko azaroaren 15a|kazeta=[[Spirou]]|alea=4466|id=Spirou4466|issn=0771-8071}}. ==== Artikuluak ==== * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire de Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2006ko ekaina|url=http://sdimag.fr/index.php?rub=0&art=Affiche_Article&ID=818|kazeta=Les Sentiers de l'imaginaire|id=SDI|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un entretien avec Elvire de Cock !|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Gillossen|data=2008ko maiatzaren 3a|url=http://www.elbakin.net/fantasy/news/Un-entretien-avec-Elvire-de-Cock|kazeta=[[Elbakin.net]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un nouveau regard sur la filature|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 13a|kazeta=[[La Nouvelle République du Centre-Ouest]]}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=L’interview d’une sorcière|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2010eko martxoaren 30a|url=https://sambabd.net/2010/03/30/linterview-dune-sorciere/|kazeta=Samba BD|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire De Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Burssens, Pierre|data=2015eko otsailaren 12a|url=http://www.auracan.com/Interviews/296-interview-entretien-avec-elvire-de-cock.html|kazeta=[[Auracan]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izena=Francisco|abizena=Tejada|izenburua=Impactantes ilustraciones de Elvire de Cock|hizkuntza=es|data=2024-01-28|url=http://www.sinergica.org/inspiracion/ilustracion/impactantes-ilustraciones-de-elvire-de-cock|aldizkaria=Sinérgica|sartze-data=2024-11-29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Couleurs, femmes et sous-culture|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2024ko apirilaren 23a|url=https://shows.acast.com/les-poissons-sans-bicyclettes/episodes/couleurs-femmes-et-sous-culture|kazeta=Les Poissons Sans Bicyclettes|zenbakia=Saison 5, Ep. 7|sartze-data=2024-11-29}} === Kanpo estekak === [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?239771 Internet Speculative Fiction Database] [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=2147186822 NooSFere] [https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-.html BD Gest] [https://comicvine.gamespot.com/wd/4040-95587/ Comic Vine] [https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660 Babelio] [https://www.tebeosfera.com/autores/de_cock_elvire.html Tebeosfera] [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] o9ag8ikven5n4tk1kay2b2yd80vlvec 9984791 9984786 2024-11-29T11:37:15Z Joseintx 116015 9984791 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}} '''Elvire De Cock''' ([[Belgika]], [[1979|1979ko]] [[Irailaren 1|irailaren 1a]]) [[Irudigile|ilustratzailea]] eta [[Komiki|komik]]<nowiki/>i- [[marrazkilari]] eta [[Kolorista (komikia)|kolorista]] da. == Biografia == Elvire De Cock Belgikan jaio zen 1979ko irailaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Bruselako Unibertsitate Askea|Bruselako Unibertsitate Askeko]] [[Unibertsitate fakultate|Fakultate]] Politeknikoan hasi zen ikasten, baina laster norabidea aldatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 1998an, Bruselako ''Institut Saint-Luc'' arte eskolan sartu zen, [[arkitektura]] sailean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire De Cock|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdfil.ch/guest/elvire-de-cock/|aldizkaria=BDFIL|sartze-data=2024-11-27}}</ref>; baina, 2000. urtean, komiki sailera pasatu zen, eta, 2003an, ''graduat'' titulua lortu zuen arte bisualetan<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=De Cock, Elvire - Bibliographie, BD, photo, biographie|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-De-Cock-Elvire.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. 2006an, ''[[Les Humanoïdes associés]]'' argitaletxeak bere lehen albuma argitaratu zuen: ''L’Exode'', Fabrice Colin gidoigileak idatzitako ''Tir Nan Og'' sailaren bi komikietako lehen liburukia.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2009an, Elvire De Cockek [[Ligugé|Ligugéko]] komiki-azokako zorion-[[Postal|postala]] sortzeko enkargua jaso zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé: cartes postales|hizkuntza=fr|url=https://bdlire86.wixsite.com/my-site/cartes-postales|aldizkaria=BDlire.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name="LNR022010">{{Cite aldizkari|izena=Marie-Catherine|abizena=Bernard|izenburua=Margerin et Moebius croquent la filature de Ligugé|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 16a|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref>: ehun bat [[Argazkigintza|argazki]] egin ondoren, hogeita hamar bat [[marrazki]] egin zituen Ligugéko irundegiaren eremu industrialean, eta haiekin [[Arte erakusketa|erakusketa]] bat egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé 2009|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/Festival-BD-de-Liguge-2009|aldizkaria=ActuaBD|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Lana eskertzeko, [[Alkate|auzapezak]] herriko [[domina]] eman zion.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Festival BD : Elvire de Cock à l'honneur|data=31 mars 2009|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-27}}</ref> De Cockek, beste egile batzuekin batera, erakusketako materialaz osatutako album bat sortu zuen: ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', 2010ean argitaratua.<ref name="LNR022010" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le souffle coupé (One-shot) {{!}} Bdphile.info|hizkuntza=fr|url=https://www.bdphile.fr/album/bd/163741-le-souffle-coupe|aldizkaria=www.bdphile.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elvire De Cock bi komikiren koloreen egilea ere bada: Jean-Marc Stalner marrazkilariaren eta Patrice Buendia gidoilariaren ''Le Juge sans Terre'' sailaren bi liburuena<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Perroud|izenburua=Le juge sans terre - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|data=2010-02-05|url=https://www.bedetheque.com/serie-22092-BD-Juge-sans-terre.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, batetik, eta You eta Alexine komikigileen ''Bianca'' albumarena, bestetik<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Natati|izenburua=Sorcières -1- Bianca|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Sorcieres-Tome-1-Bianca-104667.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2011an, De Cockek Nathalie Meyer-Sablék idatzitako ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'' umeentzako liburua ilustratu zuen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Fleuron des mers|hizkuntza=fr|egilea1=Dumas, Véronique|data=2011ko apirilaren 1a|kazeta=[[Historia (revue)|'Historia' aldizkaria]]}}.</ref> Urte berean, literatura fantastikoari buruzko ''Les'' ''Imaginales'' liburu-azokan, De Cockek «Illustration» saria jaso zuen Charlotte Bousquet-ek idatzitako ''Cytheriae'' (Éditions Mnémos) liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giovanna Marini à Lunéville|hizkuntza=fr|url=https://www.estrepublicain.fr/actualite/2011/05/18/giovanna-marini-a-luneville|aldizkaria=www.estrepublicain.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Gainera, hainbat album kolektibotan parte hartu du: ''Dieppe entre terre, ciel et mer'' (A.N.B.D., 2009)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-23087-BD-Dieppe-entre-terre-ciel-mer-between-land-sky-sea.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, ''Féministes'' (Vide Cocagne, 2018), ''Histoires et légendes Normandes'' (sailaren 2 liburukitan<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Histoires et Légendes Normandes - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-19628-BD-Histoires-et-Legendes-Normandes.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, L’Eure du Terroir, 2008 eta 2009).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Elvire De Cock - biographie - bibliographie - affiches|hizkuntza=fr|egilea1=Lemaître, Bruno|data=2023ko uztailaren 30a|url=https://opalebd.com/auteurs/fiche/5079|kazeta=Opale BD|aldizkaria=|id=|sartze-data=2024-11-27}}.</ref> [[Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme]] (Sexismoaren aurkako emakume komikigileen kolektiboa) elkarteko kidea da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Créatrices {{!}} Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdegalite.org/creatrices/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Lanak == === Komikiak === Marrazkilari gisa * ''Tir Nan Og'', Fabrice Colin-en gidoia, Les Humanoïdes associés, 2006 {{ISBN|2731617837}} - (2 liburuko komiki-saila) # ''L'Exode''<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, 2006ko apirila {{ISBN|2-7316-1783-7}} # ''L'Héritage''<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Perbet|izenburua=Tir Nan Og 2. L'héritage|hizkuntza=fr|data=2008-04-17|url=https://www.bdgest.com/chronique-2834-BD-Tir-Nan-Og-L-heritage.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2008ko otsaila {{ISBN|978-2-7316-1975-1}} * ''L'Héritage des Taironas'', textes de Stéphane Beauverger-en eta François de La Ruquerie-ren testuak, Dupuis - (2 liburuko komiki-saila) # ''Monde nouveau''<ref>{{Erreferentzia|izena=Didier|abizena=Quella-Guyot|izenburua=« L’Héritage des Taironas T1 : Monde nouveau » par Elvire De Cock, Stéphane Beauverger et François de La Ruquerie|hizkuntza=fr-FR|data=2015-02-13|url=http://www.bdzoom.com/83635/bd-voyages/%C2%AB-l%E2%80%99heritage-des-taironas-t1-monde-nouveau-%C2%BB-par-elvire-de-cock-stephane-beauverger-et-francois-de-la-ruquerie/|aldizkaria=BDZoom.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2015 {{ISBN|978-2-8001-4955-4}} (BNF 44289920) # ''Monde ancien'', 2015 {{ISBN|978-2-8001-6242-3}} (BNF 44344418) * ''La geste des Chevaliers Dragons'' - (32 liburuko komiki-saila) 29. ''Les Soeurs de la Vengeance'', Ange-ren gidoia 2019, {{ISBN|9782302078857}}, Soleil Productions * ''Histoires eta Légendes Normandes'' - (7 liburuko komiki-saila) 2. ''Les belles et les bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2009ko abuztua, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9782953327816)</small> INT. ''Compilation - L'Empreinte du Malin - Les Belles et les Bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2014ko urria, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791094059005)</small> ==== Kolorista gisa ==== * ''La Jeunesse de Thorgal (Cycle du chant du scalde)'' - (10 liburuko komiki-saila) 10. ''Sydönia'', Le Lombard, 2022ko ekainaren 24a, Gidoia: Yann - Marrazkiak: Roman Surzhenko - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782808204828)</small> ; * ''Bagdad Inc''<ref>{{Erreferentzia|izena=O|abizena=Vrignon|izenburua=Bagdad Inc.|hizkuntza=fr|url=https://www.bdgest.com/chronique-6873-BD-Bagdad-Inc-Bagdad-Inc.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Le Lombard, Troisième vague, Brusela, 2015eko irailaren 11, Gidoia: Stephen Desberg - Marrazkiak: Thomas Legrain - Koloreak: Benoît Bekaert, Elvire De Cock, Thomas Legrain <small>(ISBN 9782803635825)</small> {{Bibliographie bande dessinée||Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé|Elvire De Cock|collectif dont Elvire De Cock|Elvire De Cock|[[2010 en bande dessinée|22 janvier 2010]]|BD Lire Éditions||{{ISBN|978-2-9523812-1-5}}}} * ''Jeanne d'Arc'', Dupuis, 2011, Gidoia: [[Valérie Mangin]] - Marrazkiak: [[Jeanne Puchol]] - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782800148700)</small> === Lan kolektiboak === * ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', BD Lire Éditions, 2010eko urtarrilaren 22a, Gidoia eta koloreak : Elvire De Cock - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(<nowiki>ISBN 978-2-9523812-1-5</nowiki>)</small> * ''Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea'', ANBD, 2009ko iraila, Gidoia : Anne Surest - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 291649409X)</small> * ''Féministes'', ANBD, 2018ko urtarrila, Gidoia : lan kolektiboa - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791090425934)</small> === Ilustrazioak === * Colin, Fabrice, ''Kathleen'', Caroll' Planqueren argazkiak eta Elvire de Cocken ilustrazioak, L'Atalante, 2006 {{ISBN|2-84172-322-4}} (BNF 40099350)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kathleen - Fabrice Colin|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Colin-Kathleen/104598|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Charlotte Bousquet|Bousquet, Charlotte]], ''Cytheriae'', Éditions Mnémos, 'Icares' bilduma, 2010eko maiatza {{ISBN|978-2354080808}} * Meyer-Sablé, Nathalie, ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'', Gulf stream, 'L'histoire en images' bilduma, 2011 {{ISBN|978-2-35488-127-6}} (BNF 42385356) * Bousquet, Charlotte, ''Matricia'', Lyon, France, Éditions Mnémos, coll. 'Icares' bilduma, 2011, 280 or. (ISBN 978-2-35408-129-4) * Bousquet, Charlotte, ''Intégrale: L'Archipel des Numinées'' (''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' eta unibertso bereko ipuinak eta poemak hartzen ditu barne), Lyon, France, Éditions Mnémos, 2019, 784 <abbr>or. {{ISBN|978-2-35408-723-4}}</abbr> {{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Charlotte|nom1=Bousquet|titre=L'Archipel des Numinées|lieu=Lyon, France|éditeur=Éditions Mnémos|année=2019|pages totales=784|isbn=978-2-35408-723-4|commentaire=Contient ''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' et les nouvelles et poèmes situés dans le même univers.}} == Prix == * 2011: 'Imaginales' saria ilustrazio onenari ''Cytheriae'' liburuagatik (Charlotte Bousquet-en eleberria);<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> * 2021: 'British Fantasy' saria - ''Die'' komiki-sailaren ''Split the Party'' bigarren liburukiagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Oharrak == === Bibliografia === ==== Aldizkako argitalpenak ==== * {{Cite aldizkari|izena=Paul|abizena=Satis|izenburua=Bienvenue dans mon atelier|argitaletxea=[[Dupuis]]|orrialdeak=17|hizkuntza=fr|data=2023ko azaroaren 15a|kazeta=[[Spirou]]|alea=4466|id=Spirou4466|issn=0771-8071}}. ==== Artikuluak ==== * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire de Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2006ko ekaina|url=http://sdimag.fr/index.php?rub=0&art=Affiche_Article&ID=818|kazeta=Les Sentiers de l'imaginaire|id=SDI|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un entretien avec Elvire de Cock !|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Gillossen|data=2008ko maiatzaren 3a|url=http://www.elbakin.net/fantasy/news/Un-entretien-avec-Elvire-de-Cock|kazeta=[[Elbakin.net]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un nouveau regard sur la filature|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 13a|kazeta=[[La Nouvelle République du Centre-Ouest]]}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=L’interview d’une sorcière|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2010eko martxoaren 30a|url=https://sambabd.net/2010/03/30/linterview-dune-sorciere/|kazeta=Samba BD|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire De Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Burssens, Pierre|data=2015eko otsailaren 12a|url=http://www.auracan.com/Interviews/296-interview-entretien-avec-elvire-de-cock.html|kazeta=[[Auracan]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izena=Francisco|abizena=Tejada|izenburua=Impactantes ilustraciones de Elvire de Cock|hizkuntza=es|data=2024-01-28|url=http://www.sinergica.org/inspiracion/ilustracion/impactantes-ilustraciones-de-elvire-de-cock|aldizkaria=Sinérgica|sartze-data=2024-11-29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Couleurs, femmes et sous-culture|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2024ko apirilaren 23a|url=https://shows.acast.com/les-poissons-sans-bicyclettes/episodes/couleurs-femmes-et-sous-culture|kazeta=Les Poissons Sans Bicyclettes|zenbakia=Saison 5, Ep. 7|sartze-data=2024-11-29}} === Kanpo estekak === [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?239771 Internet Speculative Fiction Database] [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=2147186822 NooSFere] [https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-.html BD Gest] [https://comicvine.gamespot.com/wd/4040-95587/ Comic Vine] [https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660 Babelio] [https://www.tebeosfera.com/autores/de_cock_elvire.html Tebeosfera] [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] 6o5ezmk1eyt52outl8hyqwscy984fpi 9984795 9984791 2024-11-29T11:40:25Z Joseintx 116015 /* Oharrak */ 9984795 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}} '''Elvire De Cock''' ([[Belgika]], [[1979|1979ko]] [[Irailaren 1|irailaren 1a]]) [[Irudigile|ilustratzailea]] eta [[Komiki|komik]]<nowiki/>i- [[marrazkilari]] eta [[Kolorista (komikia)|kolorista]] da. == Biografia == Elvire De Cock Belgikan jaio zen 1979ko irailaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Bruselako Unibertsitate Askea|Bruselako Unibertsitate Askeko]] [[Unibertsitate fakultate|Fakultate]] Politeknikoan hasi zen ikasten, baina laster norabidea aldatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 1998an, Bruselako ''Institut Saint-Luc'' arte eskolan sartu zen, [[arkitektura]] sailean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire De Cock|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdfil.ch/guest/elvire-de-cock/|aldizkaria=BDFIL|sartze-data=2024-11-27}}</ref>; baina, 2000. urtean, komiki sailera pasatu zen, eta, 2003an, ''graduat'' titulua lortu zuen arte bisualetan<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=De Cock, Elvire - Bibliographie, BD, photo, biographie|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-De-Cock-Elvire.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. 2006an, ''[[Les Humanoïdes associés]]'' argitaletxeak bere lehen albuma argitaratu zuen: ''L’Exode'', Fabrice Colin gidoigileak idatzitako ''Tir Nan Og'' sailaren bi komikietako lehen liburukia.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2009an, Elvire De Cockek [[Ligugé|Ligugéko]] komiki-azokako zorion-[[Postal|postala]] sortzeko enkargua jaso zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé: cartes postales|hizkuntza=fr|url=https://bdlire86.wixsite.com/my-site/cartes-postales|aldizkaria=BDlire.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name="LNR022010">{{Cite aldizkari|izena=Marie-Catherine|abizena=Bernard|izenburua=Margerin et Moebius croquent la filature de Ligugé|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 16a|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref>: ehun bat [[Argazkigintza|argazki]] egin ondoren, hogeita hamar bat [[marrazki]] egin zituen Ligugéko irundegiaren eremu industrialean, eta haiekin [[Arte erakusketa|erakusketa]] bat egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé 2009|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/Festival-BD-de-Liguge-2009|aldizkaria=ActuaBD|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Lana eskertzeko, [[Alkate|auzapezak]] herriko [[domina]] eman zion.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Festival BD : Elvire de Cock à l'honneur|data=31 mars 2009|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-27}}</ref> De Cockek, beste egile batzuekin batera, erakusketako materialaz osatutako album bat sortu zuen: ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', 2010ean argitaratua.<ref name="LNR022010" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le souffle coupé (One-shot) {{!}} Bdphile.info|hizkuntza=fr|url=https://www.bdphile.fr/album/bd/163741-le-souffle-coupe|aldizkaria=www.bdphile.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elvire De Cock bi komikiren koloreen egilea ere bada: Jean-Marc Stalner marrazkilariaren eta Patrice Buendia gidoilariaren ''Le Juge sans Terre'' sailaren bi liburuena<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Perroud|izenburua=Le juge sans terre - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|data=2010-02-05|url=https://www.bedetheque.com/serie-22092-BD-Juge-sans-terre.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, batetik, eta You eta Alexine komikigileen ''Bianca'' albumarena, bestetik<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Natati|izenburua=Sorcières -1- Bianca|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Sorcieres-Tome-1-Bianca-104667.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2011an, De Cockek Nathalie Meyer-Sablék idatzitako ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'' umeentzako liburua ilustratu zuen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Fleuron des mers|hizkuntza=fr|egilea1=Dumas, Véronique|data=2011ko apirilaren 1a|kazeta=[[Historia (revue)|'Historia' aldizkaria]]}}.</ref> Urte berean, literatura fantastikoari buruzko ''Les'' ''Imaginales'' liburu-azokan, De Cockek «Illustration» saria jaso zuen Charlotte Bousquet-ek idatzitako ''Cytheriae'' (Éditions Mnémos) liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giovanna Marini à Lunéville|hizkuntza=fr|url=https://www.estrepublicain.fr/actualite/2011/05/18/giovanna-marini-a-luneville|aldizkaria=www.estrepublicain.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Gainera, hainbat album kolektibotan parte hartu du: ''Dieppe entre terre, ciel et mer'' (A.N.B.D., 2009)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-23087-BD-Dieppe-entre-terre-ciel-mer-between-land-sky-sea.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, ''Féministes'' (Vide Cocagne, 2018), ''Histoires et légendes Normandes'' (sailaren 2 liburukitan<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Histoires et Légendes Normandes - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-19628-BD-Histoires-et-Legendes-Normandes.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, L’Eure du Terroir, 2008 eta 2009).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Elvire De Cock - biographie - bibliographie - affiches|hizkuntza=fr|egilea1=Lemaître, Bruno|data=2023ko uztailaren 30a|url=https://opalebd.com/auteurs/fiche/5079|kazeta=Opale BD|aldizkaria=|id=|sartze-data=2024-11-27}}.</ref> [[Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme]] (Sexismoaren aurkako emakume komikigileen kolektiboa) elkarteko kidea da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Créatrices {{!}} Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdegalite.org/creatrices/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Lanak == === Komikiak === Marrazkilari gisa * ''Tir Nan Og'', Fabrice Colin-en gidoia, Les Humanoïdes associés, 2006 {{ISBN|2731617837}} - (2 liburuko komiki-saila) # ''L'Exode''<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, 2006ko apirila {{ISBN|2-7316-1783-7}} # ''L'Héritage''<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Perbet|izenburua=Tir Nan Og 2. L'héritage|hizkuntza=fr|data=2008-04-17|url=https://www.bdgest.com/chronique-2834-BD-Tir-Nan-Og-L-heritage.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2008ko otsaila {{ISBN|978-2-7316-1975-1}} * ''L'Héritage des Taironas'', textes de Stéphane Beauverger-en eta François de La Ruquerie-ren testuak, Dupuis - (2 liburuko komiki-saila) # ''Monde nouveau''<ref>{{Erreferentzia|izena=Didier|abizena=Quella-Guyot|izenburua=« L’Héritage des Taironas T1 : Monde nouveau » par Elvire De Cock, Stéphane Beauverger et François de La Ruquerie|hizkuntza=fr-FR|data=2015-02-13|url=http://www.bdzoom.com/83635/bd-voyages/%C2%AB-l%E2%80%99heritage-des-taironas-t1-monde-nouveau-%C2%BB-par-elvire-de-cock-stephane-beauverger-et-francois-de-la-ruquerie/|aldizkaria=BDZoom.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2015 {{ISBN|978-2-8001-4955-4}} (BNF 44289920) # ''Monde ancien'', 2015 {{ISBN|978-2-8001-6242-3}} (BNF 44344418) * ''La geste des Chevaliers Dragons'' - (32 liburuko komiki-saila) 29. ''Les Soeurs de la Vengeance'', Ange-ren gidoia 2019, {{ISBN|9782302078857}}, Soleil Productions * ''Histoires eta Légendes Normandes'' - (7 liburuko komiki-saila) 2. ''Les belles et les bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2009ko abuztua, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9782953327816)</small> INT. ''Compilation - L'Empreinte du Malin - Les Belles et les Bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2014ko urria, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791094059005)</small> ==== Kolorista gisa ==== * ''La Jeunesse de Thorgal (Cycle du chant du scalde)'' - (10 liburuko komiki-saila) 10. ''Sydönia'', Le Lombard, 2022ko ekainaren 24a, Gidoia: Yann - Marrazkiak: Roman Surzhenko - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782808204828)</small> ; * ''Bagdad Inc''<ref>{{Erreferentzia|izena=O|abizena=Vrignon|izenburua=Bagdad Inc.|hizkuntza=fr|url=https://www.bdgest.com/chronique-6873-BD-Bagdad-Inc-Bagdad-Inc.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Le Lombard, Troisième vague, Brusela, 2015eko irailaren 11, Gidoia: Stephen Desberg - Marrazkiak: Thomas Legrain - Koloreak: Benoît Bekaert, Elvire De Cock, Thomas Legrain <small>(ISBN 9782803635825)</small> {{Bibliographie bande dessinée||Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé|Elvire De Cock|collectif dont Elvire De Cock|Elvire De Cock|[[2010 en bande dessinée|22 janvier 2010]]|BD Lire Éditions||{{ISBN|978-2-9523812-1-5}}}} * ''Jeanne d'Arc'', Dupuis, 2011, Gidoia: [[Valérie Mangin]] - Marrazkiak: [[Jeanne Puchol]] - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782800148700)</small> === Lan kolektiboak === * ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', BD Lire Éditions, 2010eko urtarrilaren 22a, Gidoia eta koloreak : Elvire De Cock - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(<nowiki>ISBN 978-2-9523812-1-5</nowiki>)</small> * ''Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea'', ANBD, 2009ko iraila, Gidoia : Anne Surest - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 291649409X)</small> * ''Féministes'', ANBD, 2018ko urtarrila, Gidoia : lan kolektiboa - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791090425934)</small> === Ilustrazioak === * Colin, Fabrice, ''Kathleen'', Caroll' Planqueren argazkiak eta Elvire de Cocken ilustrazioak, L'Atalante, 2006 {{ISBN|2-84172-322-4}} (BNF 40099350)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kathleen - Fabrice Colin|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Colin-Kathleen/104598|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Charlotte Bousquet|Bousquet, Charlotte]], ''Cytheriae'', Éditions Mnémos, 'Icares' bilduma, 2010eko maiatza {{ISBN|978-2354080808}} * Meyer-Sablé, Nathalie, ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'', Gulf stream, 'L'histoire en images' bilduma, 2011 {{ISBN|978-2-35488-127-6}} (BNF 42385356) * Bousquet, Charlotte, ''Matricia'', Lyon, France, Éditions Mnémos, coll. 'Icares' bilduma, 2011, 280 or. (ISBN 978-2-35408-129-4) * Bousquet, Charlotte, ''Intégrale: L'Archipel des Numinées'' (''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' eta unibertso bereko ipuinak eta poemak hartzen ditu barne), Lyon, France, Éditions Mnémos, 2019, 784 <abbr>or. {{ISBN|978-2-35408-723-4}}</abbr> {{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Charlotte|nom1=Bousquet|titre=L'Archipel des Numinées|lieu=Lyon, France|éditeur=Éditions Mnémos|année=2019|pages totales=784|isbn=978-2-35408-723-4|commentaire=Contient ''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' et les nouvelles et poèmes situés dans le même univers.}} == Prix == * 2011: 'Imaginales' saria ilustrazio onenari ''Cytheriae'' liburuagatik (Charlotte Bousquet-en eleberria);<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> * 2021: 'British Fantasy' saria - ''Die'' komiki-sailaren ''Split the Party'' bigarren liburukiagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Elvire De Cock|2024-11-11|bertsioa=220205372}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == === Aldizkako argitalpenak === * {{Cite aldizkari|izena=Paul|abizena=Satis|izenburua=Bienvenue dans mon atelier|argitaletxea=[[Dupuis]]|orrialdeak=17|hizkuntza=fr|data=2023ko azaroaren 15a|kazeta=[[Spirou]]|alea=4466|id=Spirou4466|issn=0771-8071}}. === Artikuluak === * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire de Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2006ko ekaina|url=http://sdimag.fr/index.php?rub=0&art=Affiche_Article&ID=818|kazeta=Les Sentiers de l'imaginaire|id=SDI|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un entretien avec Elvire de Cock !|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Gillossen|data=2008ko maiatzaren 3a|url=http://www.elbakin.net/fantasy/news/Un-entretien-avec-Elvire-de-Cock|kazeta=[[Elbakin.net]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un nouveau regard sur la filature|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 13a|kazeta=[[La Nouvelle République du Centre-Ouest]]}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=L’interview d’une sorcière|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2010eko martxoaren 30a|url=https://sambabd.net/2010/03/30/linterview-dune-sorciere/|kazeta=Samba BD|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire De Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Burssens, Pierre|data=2015eko otsailaren 12a|url=http://www.auracan.com/Interviews/296-interview-entretien-avec-elvire-de-cock.html|kazeta=[[Auracan]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izena=Francisco|abizena=Tejada|izenburua=Impactantes ilustraciones de Elvire de Cock|hizkuntza=es|data=2024-01-28|url=http://www.sinergica.org/inspiracion/ilustracion/impactantes-ilustraciones-de-elvire-de-cock|aldizkaria=Sinérgica|sartze-data=2024-11-29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Couleurs, femmes et sous-culture|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2024ko apirilaren 23a|url=https://shows.acast.com/les-poissons-sans-bicyclettes/episodes/couleurs-femmes-et-sous-culture|kazeta=Les Poissons Sans Bicyclettes|zenbakia=Saison 5, Ep. 7|sartze-data=2024-11-29}} === Kanpo estekak === [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?239771 Internet Speculative Fiction Database] [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=2147186822 NooSFere] [https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-.html BD Gest] [https://comicvine.gamespot.com/wd/4040-95587/ Comic Vine] [https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660 Babelio] [https://www.tebeosfera.com/autores/de_cock_elvire.html Tebeosfera] [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] ndb0cqhhu89aweuz24bw2mz121zcfid 9984796 9984795 2024-11-29T11:40:59Z Joseintx 116015 /* Kanpo estekak */ 9984796 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}} '''Elvire De Cock''' ([[Belgika]], [[1979|1979ko]] [[Irailaren 1|irailaren 1a]]) [[Irudigile|ilustratzailea]] eta [[Komiki|komik]]<nowiki/>i- [[marrazkilari]] eta [[Kolorista (komikia)|kolorista]] da. == Biografia == Elvire De Cock Belgikan jaio zen 1979ko irailaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Bruselako Unibertsitate Askea|Bruselako Unibertsitate Askeko]] [[Unibertsitate fakultate|Fakultate]] Politeknikoan hasi zen ikasten, baina laster norabidea aldatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 1998an, Bruselako ''Institut Saint-Luc'' arte eskolan sartu zen, [[arkitektura]] sailean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire De Cock|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdfil.ch/guest/elvire-de-cock/|aldizkaria=BDFIL|sartze-data=2024-11-27}}</ref>; baina, 2000. urtean, komiki sailera pasatu zen, eta, 2003an, ''graduat'' titulua lortu zuen arte bisualetan<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=De Cock, Elvire - Bibliographie, BD, photo, biographie|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-De-Cock-Elvire.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. 2006an, ''[[Les Humanoïdes associés]]'' argitaletxeak bere lehen albuma argitaratu zuen: ''L’Exode'', Fabrice Colin gidoigileak idatzitako ''Tir Nan Og'' sailaren bi komikietako lehen liburukia.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2009an, Elvire De Cockek [[Ligugé|Ligugéko]] komiki-azokako zorion-[[Postal|postala]] sortzeko enkargua jaso zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé: cartes postales|hizkuntza=fr|url=https://bdlire86.wixsite.com/my-site/cartes-postales|aldizkaria=BDlire.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name="LNR022010">{{Cite aldizkari|izena=Marie-Catherine|abizena=Bernard|izenburua=Margerin et Moebius croquent la filature de Ligugé|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 16a|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref>: ehun bat [[Argazkigintza|argazki]] egin ondoren, hogeita hamar bat [[marrazki]] egin zituen Ligugéko irundegiaren eremu industrialean, eta haiekin [[Arte erakusketa|erakusketa]] bat egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé 2009|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/Festival-BD-de-Liguge-2009|aldizkaria=ActuaBD|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Lana eskertzeko, [[Alkate|auzapezak]] herriko [[domina]] eman zion.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Festival BD : Elvire de Cock à l'honneur|data=31 mars 2009|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-27}}</ref> De Cockek, beste egile batzuekin batera, erakusketako materialaz osatutako album bat sortu zuen: ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', 2010ean argitaratua.<ref name="LNR022010" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le souffle coupé (One-shot) {{!}} Bdphile.info|hizkuntza=fr|url=https://www.bdphile.fr/album/bd/163741-le-souffle-coupe|aldizkaria=www.bdphile.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elvire De Cock bi komikiren koloreen egilea ere bada: Jean-Marc Stalner marrazkilariaren eta Patrice Buendia gidoilariaren ''Le Juge sans Terre'' sailaren bi liburuena<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Perroud|izenburua=Le juge sans terre - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|data=2010-02-05|url=https://www.bedetheque.com/serie-22092-BD-Juge-sans-terre.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, batetik, eta You eta Alexine komikigileen ''Bianca'' albumarena, bestetik<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Natati|izenburua=Sorcières -1- Bianca|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Sorcieres-Tome-1-Bianca-104667.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2011an, De Cockek Nathalie Meyer-Sablék idatzitako ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'' umeentzako liburua ilustratu zuen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Fleuron des mers|hizkuntza=fr|egilea1=Dumas, Véronique|data=2011ko apirilaren 1a|kazeta=[[Historia (revue)|'Historia' aldizkaria]]}}.</ref> Urte berean, literatura fantastikoari buruzko ''Les'' ''Imaginales'' liburu-azokan, De Cockek «Illustration» saria jaso zuen Charlotte Bousquet-ek idatzitako ''Cytheriae'' (Éditions Mnémos) liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giovanna Marini à Lunéville|hizkuntza=fr|url=https://www.estrepublicain.fr/actualite/2011/05/18/giovanna-marini-a-luneville|aldizkaria=www.estrepublicain.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Gainera, hainbat album kolektibotan parte hartu du: ''Dieppe entre terre, ciel et mer'' (A.N.B.D., 2009)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-23087-BD-Dieppe-entre-terre-ciel-mer-between-land-sky-sea.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, ''Féministes'' (Vide Cocagne, 2018), ''Histoires et légendes Normandes'' (sailaren 2 liburukitan<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Histoires et Légendes Normandes - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-19628-BD-Histoires-et-Legendes-Normandes.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, L’Eure du Terroir, 2008 eta 2009).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Elvire De Cock - biographie - bibliographie - affiches|hizkuntza=fr|egilea1=Lemaître, Bruno|data=2023ko uztailaren 30a|url=https://opalebd.com/auteurs/fiche/5079|kazeta=Opale BD|aldizkaria=|id=|sartze-data=2024-11-27}}.</ref> [[Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme]] (Sexismoaren aurkako emakume komikigileen kolektiboa) elkarteko kidea da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Créatrices {{!}} Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdegalite.org/creatrices/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Lanak == === Komikiak === Marrazkilari gisa * ''Tir Nan Og'', Fabrice Colin-en gidoia, Les Humanoïdes associés, 2006 {{ISBN|2731617837}} - (2 liburuko komiki-saila) # ''L'Exode''<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, 2006ko apirila {{ISBN|2-7316-1783-7}} # ''L'Héritage''<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Perbet|izenburua=Tir Nan Og 2. L'héritage|hizkuntza=fr|data=2008-04-17|url=https://www.bdgest.com/chronique-2834-BD-Tir-Nan-Og-L-heritage.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2008ko otsaila {{ISBN|978-2-7316-1975-1}} * ''L'Héritage des Taironas'', textes de Stéphane Beauverger-en eta François de La Ruquerie-ren testuak, Dupuis - (2 liburuko komiki-saila) # ''Monde nouveau''<ref>{{Erreferentzia|izena=Didier|abizena=Quella-Guyot|izenburua=« L’Héritage des Taironas T1 : Monde nouveau » par Elvire De Cock, Stéphane Beauverger et François de La Ruquerie|hizkuntza=fr-FR|data=2015-02-13|url=http://www.bdzoom.com/83635/bd-voyages/%C2%AB-l%E2%80%99heritage-des-taironas-t1-monde-nouveau-%C2%BB-par-elvire-de-cock-stephane-beauverger-et-francois-de-la-ruquerie/|aldizkaria=BDZoom.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2015 {{ISBN|978-2-8001-4955-4}} (BNF 44289920) # ''Monde ancien'', 2015 {{ISBN|978-2-8001-6242-3}} (BNF 44344418) * ''La geste des Chevaliers Dragons'' - (32 liburuko komiki-saila) 29. ''Les Soeurs de la Vengeance'', Ange-ren gidoia 2019, {{ISBN|9782302078857}}, Soleil Productions * ''Histoires eta Légendes Normandes'' - (7 liburuko komiki-saila) 2. ''Les belles et les bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2009ko abuztua, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9782953327816)</small> INT. ''Compilation - L'Empreinte du Malin - Les Belles et les Bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2014ko urria, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791094059005)</small> ==== Kolorista gisa ==== * ''La Jeunesse de Thorgal (Cycle du chant du scalde)'' - (10 liburuko komiki-saila) 10. ''Sydönia'', Le Lombard, 2022ko ekainaren 24a, Gidoia: Yann - Marrazkiak: Roman Surzhenko - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782808204828)</small> ; * ''Bagdad Inc''<ref>{{Erreferentzia|izena=O|abizena=Vrignon|izenburua=Bagdad Inc.|hizkuntza=fr|url=https://www.bdgest.com/chronique-6873-BD-Bagdad-Inc-Bagdad-Inc.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Le Lombard, Troisième vague, Brusela, 2015eko irailaren 11, Gidoia: Stephen Desberg - Marrazkiak: Thomas Legrain - Koloreak: Benoît Bekaert, Elvire De Cock, Thomas Legrain <small>(ISBN 9782803635825)</small> {{Bibliographie bande dessinée||Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé|Elvire De Cock|collectif dont Elvire De Cock|Elvire De Cock|[[2010 en bande dessinée|22 janvier 2010]]|BD Lire Éditions||{{ISBN|978-2-9523812-1-5}}}} * ''Jeanne d'Arc'', Dupuis, 2011, Gidoia: [[Valérie Mangin]] - Marrazkiak: [[Jeanne Puchol]] - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782800148700)</small> === Lan kolektiboak === * ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', BD Lire Éditions, 2010eko urtarrilaren 22a, Gidoia eta koloreak : Elvire De Cock - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(<nowiki>ISBN 978-2-9523812-1-5</nowiki>)</small> * ''Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea'', ANBD, 2009ko iraila, Gidoia : Anne Surest - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 291649409X)</small> * ''Féministes'', ANBD, 2018ko urtarrila, Gidoia : lan kolektiboa - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791090425934)</small> === Ilustrazioak === * Colin, Fabrice, ''Kathleen'', Caroll' Planqueren argazkiak eta Elvire de Cocken ilustrazioak, L'Atalante, 2006 {{ISBN|2-84172-322-4}} (BNF 40099350)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kathleen - Fabrice Colin|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Colin-Kathleen/104598|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Charlotte Bousquet|Bousquet, Charlotte]], ''Cytheriae'', Éditions Mnémos, 'Icares' bilduma, 2010eko maiatza {{ISBN|978-2354080808}} * Meyer-Sablé, Nathalie, ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'', Gulf stream, 'L'histoire en images' bilduma, 2011 {{ISBN|978-2-35488-127-6}} (BNF 42385356) * Bousquet, Charlotte, ''Matricia'', Lyon, France, Éditions Mnémos, coll. 'Icares' bilduma, 2011, 280 or. (ISBN 978-2-35408-129-4) * Bousquet, Charlotte, ''Intégrale: L'Archipel des Numinées'' (''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' eta unibertso bereko ipuinak eta poemak hartzen ditu barne), Lyon, France, Éditions Mnémos, 2019, 784 <abbr>or. {{ISBN|978-2-35408-723-4}}</abbr> {{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Charlotte|nom1=Bousquet|titre=L'Archipel des Numinées|lieu=Lyon, France|éditeur=Éditions Mnémos|année=2019|pages totales=784|isbn=978-2-35408-723-4|commentaire=Contient ''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' et les nouvelles et poèmes situés dans le même univers.}} == Prix == * 2011: 'Imaginales' saria ilustrazio onenari ''Cytheriae'' liburuagatik (Charlotte Bousquet-en eleberria);<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> * 2021: 'British Fantasy' saria - ''Die'' komiki-sailaren ''Split the Party'' bigarren liburukiagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Elvire De Cock|2024-11-11|bertsioa=220205372}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == === Aldizkako argitalpenak === * {{Cite aldizkari|izena=Paul|abizena=Satis|izenburua=Bienvenue dans mon atelier|argitaletxea=[[Dupuis]]|orrialdeak=17|hizkuntza=fr|data=2023ko azaroaren 15a|kazeta=[[Spirou]]|alea=4466|id=Spirou4466|issn=0771-8071}}. === Artikuluak === * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire de Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2006ko ekaina|url=http://sdimag.fr/index.php?rub=0&art=Affiche_Article&ID=818|kazeta=Les Sentiers de l'imaginaire|id=SDI|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un entretien avec Elvire de Cock !|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Gillossen|data=2008ko maiatzaren 3a|url=http://www.elbakin.net/fantasy/news/Un-entretien-avec-Elvire-de-Cock|kazeta=[[Elbakin.net]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un nouveau regard sur la filature|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 13a|kazeta=[[La Nouvelle République du Centre-Ouest]]}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=L’interview d’une sorcière|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2010eko martxoaren 30a|url=https://sambabd.net/2010/03/30/linterview-dune-sorciere/|kazeta=Samba BD|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire De Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Burssens, Pierre|data=2015eko otsailaren 12a|url=http://www.auracan.com/Interviews/296-interview-entretien-avec-elvire-de-cock.html|kazeta=[[Auracan]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izena=Francisco|abizena=Tejada|izenburua=Impactantes ilustraciones de Elvire de Cock|hizkuntza=es|data=2024-01-28|url=http://www.sinergica.org/inspiracion/ilustracion/impactantes-ilustraciones-de-elvire-de-cock|aldizkaria=Sinérgica|sartze-data=2024-11-29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Couleurs, femmes et sous-culture|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2024ko apirilaren 23a|url=https://shows.acast.com/les-poissons-sans-bicyclettes/episodes/couleurs-femmes-et-sous-culture|kazeta=Les Poissons Sans Bicyclettes|zenbakia=Saison 5, Ep. 7|sartze-data=2024-11-29}} === Kanpo estekak === * [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?239771 Internet Speculative Fiction Database] * [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=2147186822 NooSFere] * [https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-.html BD Gest] * [https://comicvine.gamespot.com/wd/4040-95587/ Comic Vine] * [https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660 Babelio] * [https://www.tebeosfera.com/autores/de_cock_elvire.html Tebeosfera] [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] 9lq79ojrdvgyb2n1bj2algqs3tctbu9 9984797 9984796 2024-11-29T11:42:14Z Joseintx 116015 /* Kanpo estekak */ 9984797 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}} '''Elvire De Cock''' ([[Belgika]], [[1979|1979ko]] [[Irailaren 1|irailaren 1a]]) [[Irudigile|ilustratzailea]] eta [[Komiki|komik]]<nowiki/>i- [[marrazkilari]] eta [[Kolorista (komikia)|kolorista]] da. == Biografia == Elvire De Cock Belgikan jaio zen 1979ko irailaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Bruselako Unibertsitate Askea|Bruselako Unibertsitate Askeko]] [[Unibertsitate fakultate|Fakultate]] Politeknikoan hasi zen ikasten, baina laster norabidea aldatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 1998an, Bruselako ''Institut Saint-Luc'' arte eskolan sartu zen, [[arkitektura]] sailean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire De Cock|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdfil.ch/guest/elvire-de-cock/|aldizkaria=BDFIL|sartze-data=2024-11-27}}</ref>; baina, 2000. urtean, komiki sailera pasatu zen, eta, 2003an, ''graduat'' titulua lortu zuen arte bisualetan<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=De Cock, Elvire - Bibliographie, BD, photo, biographie|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-De-Cock-Elvire.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. 2006an, ''[[Les Humanoïdes associés]]'' argitaletxeak bere lehen albuma argitaratu zuen: ''L’Exode'', Fabrice Colin gidoigileak idatzitako ''Tir Nan Og'' sailaren bi komikietako lehen liburukia.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2009an, Elvire De Cockek [[Ligugé|Ligugéko]] komiki-azokako zorion-[[Postal|postala]] sortzeko enkargua jaso zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé: cartes postales|hizkuntza=fr|url=https://bdlire86.wixsite.com/my-site/cartes-postales|aldizkaria=BDlire.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name="LNR022010">{{Cite aldizkari|izena=Marie-Catherine|abizena=Bernard|izenburua=Margerin et Moebius croquent la filature de Ligugé|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 16a|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref>: ehun bat [[Argazkigintza|argazki]] egin ondoren, hogeita hamar bat [[marrazki]] egin zituen Ligugéko irundegiaren eremu industrialean, eta haiekin [[Arte erakusketa|erakusketa]] bat egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé 2009|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/Festival-BD-de-Liguge-2009|aldizkaria=ActuaBD|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Lana eskertzeko, [[Alkate|auzapezak]] herriko [[domina]] eman zion.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Festival BD : Elvire de Cock à l'honneur|data=31 mars 2009|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-27}}</ref> De Cockek, beste egile batzuekin batera, erakusketako materialaz osatutako album bat sortu zuen: ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', 2010ean argitaratua.<ref name="LNR022010" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le souffle coupé (One-shot) {{!}} Bdphile.info|hizkuntza=fr|url=https://www.bdphile.fr/album/bd/163741-le-souffle-coupe|aldizkaria=www.bdphile.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elvire De Cock bi komikiren koloreen egilea ere bada: Jean-Marc Stalner marrazkilariaren eta Patrice Buendia gidoilariaren ''Le Juge sans Terre'' sailaren bi liburuena<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Perroud|izenburua=Le juge sans terre - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|data=2010-02-05|url=https://www.bedetheque.com/serie-22092-BD-Juge-sans-terre.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, batetik, eta You eta Alexine komikigileen ''Bianca'' albumarena, bestetik<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Natati|izenburua=Sorcières -1- Bianca|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Sorcieres-Tome-1-Bianca-104667.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2011an, De Cockek Nathalie Meyer-Sablék idatzitako ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'' umeentzako liburua ilustratu zuen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Fleuron des mers|hizkuntza=fr|egilea1=Dumas, Véronique|data=2011ko apirilaren 1a|kazeta=[[Historia (revue)|'Historia' aldizkaria]]}}.</ref> Urte berean, literatura fantastikoari buruzko ''Les'' ''Imaginales'' liburu-azokan, De Cockek «Illustration» saria jaso zuen Charlotte Bousquet-ek idatzitako ''Cytheriae'' (Éditions Mnémos) liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giovanna Marini à Lunéville|hizkuntza=fr|url=https://www.estrepublicain.fr/actualite/2011/05/18/giovanna-marini-a-luneville|aldizkaria=www.estrepublicain.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Gainera, hainbat album kolektibotan parte hartu du: ''Dieppe entre terre, ciel et mer'' (A.N.B.D., 2009)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-23087-BD-Dieppe-entre-terre-ciel-mer-between-land-sky-sea.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, ''Féministes'' (Vide Cocagne, 2018), ''Histoires et légendes Normandes'' (sailaren 2 liburukitan<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Histoires et Légendes Normandes - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-19628-BD-Histoires-et-Legendes-Normandes.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, L’Eure du Terroir, 2008 eta 2009).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Elvire De Cock - biographie - bibliographie - affiches|hizkuntza=fr|egilea1=Lemaître, Bruno|data=2023ko uztailaren 30a|url=https://opalebd.com/auteurs/fiche/5079|kazeta=Opale BD|aldizkaria=|id=|sartze-data=2024-11-27}}.</ref> [[Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme]] (Sexismoaren aurkako emakume komikigileen kolektiboa) elkarteko kidea da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Créatrices {{!}} Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdegalite.org/creatrices/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Lanak == === Komikiak === Marrazkilari gisa * ''Tir Nan Og'', Fabrice Colin-en gidoia, Les Humanoïdes associés, 2006 {{ISBN|2731617837}} - (2 liburuko komiki-saila) # ''L'Exode''<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, 2006ko apirila {{ISBN|2-7316-1783-7}} # ''L'Héritage''<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Perbet|izenburua=Tir Nan Og 2. L'héritage|hizkuntza=fr|data=2008-04-17|url=https://www.bdgest.com/chronique-2834-BD-Tir-Nan-Og-L-heritage.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2008ko otsaila {{ISBN|978-2-7316-1975-1}} * ''L'Héritage des Taironas'', textes de Stéphane Beauverger-en eta François de La Ruquerie-ren testuak, Dupuis - (2 liburuko komiki-saila) # ''Monde nouveau''<ref>{{Erreferentzia|izena=Didier|abizena=Quella-Guyot|izenburua=« L’Héritage des Taironas T1 : Monde nouveau » par Elvire De Cock, Stéphane Beauverger et François de La Ruquerie|hizkuntza=fr-FR|data=2015-02-13|url=http://www.bdzoom.com/83635/bd-voyages/%C2%AB-l%E2%80%99heritage-des-taironas-t1-monde-nouveau-%C2%BB-par-elvire-de-cock-stephane-beauverger-et-francois-de-la-ruquerie/|aldizkaria=BDZoom.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2015 {{ISBN|978-2-8001-4955-4}} (BNF 44289920) # ''Monde ancien'', 2015 {{ISBN|978-2-8001-6242-3}} (BNF 44344418) * ''La geste des Chevaliers Dragons'' - (32 liburuko komiki-saila) 29. ''Les Soeurs de la Vengeance'', Ange-ren gidoia 2019, {{ISBN|9782302078857}}, Soleil Productions * ''Histoires eta Légendes Normandes'' - (7 liburuko komiki-saila) 2. ''Les belles et les bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2009ko abuztua, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9782953327816)</small> INT. ''Compilation - L'Empreinte du Malin - Les Belles et les Bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2014ko urria, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791094059005)</small> ==== Kolorista gisa ==== * ''La Jeunesse de Thorgal (Cycle du chant du scalde)'' - (10 liburuko komiki-saila) 10. ''Sydönia'', Le Lombard, 2022ko ekainaren 24a, Gidoia: Yann - Marrazkiak: Roman Surzhenko - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782808204828)</small> ; * ''Bagdad Inc''<ref>{{Erreferentzia|izena=O|abizena=Vrignon|izenburua=Bagdad Inc.|hizkuntza=fr|url=https://www.bdgest.com/chronique-6873-BD-Bagdad-Inc-Bagdad-Inc.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Le Lombard, Troisième vague, Brusela, 2015eko irailaren 11, Gidoia: Stephen Desberg - Marrazkiak: Thomas Legrain - Koloreak: Benoît Bekaert, Elvire De Cock, Thomas Legrain <small>(ISBN 9782803635825)</small> {{Bibliographie bande dessinée||Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé|Elvire De Cock|collectif dont Elvire De Cock|Elvire De Cock|[[2010 en bande dessinée|22 janvier 2010]]|BD Lire Éditions||{{ISBN|978-2-9523812-1-5}}}} * ''Jeanne d'Arc'', Dupuis, 2011, Gidoia: [[Valérie Mangin]] - Marrazkiak: [[Jeanne Puchol]] - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782800148700)</small> === Lan kolektiboak === * ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', BD Lire Éditions, 2010eko urtarrilaren 22a, Gidoia eta koloreak : Elvire De Cock - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(<nowiki>ISBN 978-2-9523812-1-5</nowiki>)</small> * ''Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea'', ANBD, 2009ko iraila, Gidoia : Anne Surest - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 291649409X)</small> * ''Féministes'', ANBD, 2018ko urtarrila, Gidoia : lan kolektiboa - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791090425934)</small> === Ilustrazioak === * Colin, Fabrice, ''Kathleen'', Caroll' Planqueren argazkiak eta Elvire de Cocken ilustrazioak, L'Atalante, 2006 {{ISBN|2-84172-322-4}} (BNF 40099350)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kathleen - Fabrice Colin|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Colin-Kathleen/104598|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Charlotte Bousquet|Bousquet, Charlotte]], ''Cytheriae'', Éditions Mnémos, 'Icares' bilduma, 2010eko maiatza {{ISBN|978-2354080808}} * Meyer-Sablé, Nathalie, ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'', Gulf stream, 'L'histoire en images' bilduma, 2011 {{ISBN|978-2-35488-127-6}} (BNF 42385356) * Bousquet, Charlotte, ''Matricia'', Lyon, France, Éditions Mnémos, coll. 'Icares' bilduma, 2011, 280 or. (ISBN 978-2-35408-129-4) * Bousquet, Charlotte, ''Intégrale: L'Archipel des Numinées'' (''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' eta unibertso bereko ipuinak eta poemak hartzen ditu barne), Lyon, France, Éditions Mnémos, 2019, 784 <abbr>or. {{ISBN|978-2-35408-723-4}}</abbr> {{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Charlotte|nom1=Bousquet|titre=L'Archipel des Numinées|lieu=Lyon, France|éditeur=Éditions Mnémos|année=2019|pages totales=784|isbn=978-2-35408-723-4|commentaire=Contient ''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' et les nouvelles et poèmes situés dans le même univers.}} == Prix == * 2011: 'Imaginales' saria ilustrazio onenari ''Cytheriae'' liburuagatik (Charlotte Bousquet-en eleberria);<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> * 2021: 'British Fantasy' saria - ''Die'' komiki-sailaren ''Split the Party'' bigarren liburukiagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Elvire De Cock|2024-11-11|bertsioa=220205372}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Bibliografia == === Aldizkako argitalpenak === * {{Cite aldizkari|izena=Paul|abizena=Satis|izenburua=Bienvenue dans mon atelier|argitaletxea=[[Dupuis]]|orrialdeak=17|hizkuntza=fr|data=2023ko azaroaren 15a|kazeta=[[Spirou]]|alea=4466|id=Spirou4466|issn=0771-8071}}. === Artikuluak === * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire de Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2006ko ekaina|url=http://sdimag.fr/index.php?rub=0&art=Affiche_Article&ID=818|kazeta=Les Sentiers de l'imaginaire|id=SDI|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un entretien avec Elvire de Cock !|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Gillossen|data=2008ko maiatzaren 3a|url=http://www.elbakin.net/fantasy/news/Un-entretien-avec-Elvire-de-Cock|kazeta=[[Elbakin.net]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un nouveau regard sur la filature|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 13a|kazeta=[[La Nouvelle République du Centre-Ouest]]}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=L’interview d’une sorcière|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2010eko martxoaren 30a|url=https://sambabd.net/2010/03/30/linterview-dune-sorciere/|kazeta=Samba BD|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire De Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Burssens, Pierre|data=2015eko otsailaren 12a|url=http://www.auracan.com/Interviews/296-interview-entretien-avec-elvire-de-cock.html|kazeta=[[Auracan]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izena=Francisco|abizena=Tejada|izenburua=Impactantes ilustraciones de Elvire de Cock|hizkuntza=es|data=2024-01-28|url=http://www.sinergica.org/inspiracion/ilustracion/impactantes-ilustraciones-de-elvire-de-cock|aldizkaria=Sinérgica|sartze-data=2024-11-29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Couleurs, femmes et sous-culture|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2024ko apirilaren 23a|url=https://shows.acast.com/les-poissons-sans-bicyclettes/episodes/couleurs-femmes-et-sous-culture|kazeta=Les Poissons Sans Bicyclettes|zenbakia=Saison 5, Ep. 7|sartze-data=2024-11-29}} === Kanpo estekak === * [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?239771 Internet Speculative Fiction Database] * [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=2147186822 NooSFere] * [https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-.html BD Gest] * [https://comicvine.gamespot.com/wd/4040-95587/ Comic Vine] * [https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660 Babelio] * [https://www.tebeosfera.com/autores/de_cock_elvire.html Tebeosfera] {{bizialdia|1979ko|bizirik|De Cock, Elvire}} [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] nur7klu21jrwpiks801seeqi8afe3h6 9984803 9984797 2024-11-29T11:45:26Z Joseintx 116015 9984803 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}} '''Elvire De Cock''' ([[Belgika]], [[1979|1979ko]] [[Irailaren 1|irailaren 1a]]) [[Irudigile|ilustratzailea]] eta [[Komiki|komik]]<nowiki/>i- [[marrazkilari]] eta [[Kolorista (komikia)|kolorista]] da. == Biografia == Elvire De Cock Belgikan jaio zen 1979ko irailaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Bruselako Unibertsitate Askea|Bruselako Unibertsitate Askeko]] [[Unibertsitate fakultate|Fakultate]] Politeknikoan hasi zen ikasten, baina laster norabidea aldatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 1998an, Bruselako ''Institut Saint-Luc'' arte eskolan sartu zen, [[arkitektura]] sailean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire De Cock|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdfil.ch/guest/elvire-de-cock/|aldizkaria=BDFIL|sartze-data=2024-11-27}}</ref>; baina, 2000. urtean, komiki sailera pasatu zen, eta, 2003an, ''graduat'' titulua lortu zuen arte bisualetan<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=De Cock, Elvire - Bibliographie, BD, photo, biographie|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-De-Cock-Elvire.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. 2006an, ''[[Les Humanoïdes associés]]'' argitaletxeak bere lehen albuma argitaratu zuen: ''L’Exode'', Fabrice Colin gidoigileak idatzitako ''Tir Nan Og'' sailaren bi komikietako lehen liburukia.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2009an, Elvire De Cockek [[Ligugé|Ligugéko]] komiki-azokako zorion-[[Postal|postala]] sortzeko enkargua jaso zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé: cartes postales|hizkuntza=fr|url=https://bdlire86.wixsite.com/my-site/cartes-postales|aldizkaria=BDlire.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name="LNR022010">{{Cite aldizkari|izena=Marie-Catherine|abizena=Bernard|izenburua=Margerin et Moebius croquent la filature de Ligugé|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 16a|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref>: ehun bat [[Argazkigintza|argazki]] egin ondoren, hogeita hamar bat [[marrazki]] egin zituen Ligugéko irundegiaren eremu industrialean, eta haiekin [[Arte erakusketa|erakusketa]] bat egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé 2009|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/Festival-BD-de-Liguge-2009|aldizkaria=ActuaBD|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Lana eskertzeko, [[Alkate|auzapezak]] herriko [[domina]] eman zion.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Festival BD : Elvire de Cock à l'honneur|data=31 mars 2009|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-27}}</ref> De Cockek, beste egile batzuekin batera, erakusketako materialaz osatutako album bat sortu zuen: ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', 2010ean argitaratua.<ref name="LNR022010" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le souffle coupé (One-shot) {{!}} Bdphile.info|hizkuntza=fr|url=https://www.bdphile.fr/album/bd/163741-le-souffle-coupe|aldizkaria=www.bdphile.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elvire De Cock bi komikiren koloreen egilea ere bada: Jean-Marc Stalner marrazkilariaren eta Patrice Buendia gidoilariaren ''Le Juge sans Terre'' sailaren bi liburuena<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Perroud|izenburua=Le juge sans terre - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|data=2010-02-05|url=https://www.bedetheque.com/serie-22092-BD-Juge-sans-terre.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, batetik, eta You eta Alexine komikigileen ''Bianca'' albumarena, bestetik<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Natati|izenburua=Sorcières -1- Bianca|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Sorcieres-Tome-1-Bianca-104667.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2011an, De Cockek Nathalie Meyer-Sablék idatzitako ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'' umeentzako liburua ilustratu zuen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Fleuron des mers|hizkuntza=fr|egilea1=Dumas, Véronique|data=2011ko apirilaren 1a|kazeta=[[Historia (revue)|'Historia' aldizkaria]]}}.</ref> Urte berean, literatura fantastikoari buruzko ''Les'' ''Imaginales'' liburu-azokan, De Cockek «Illustration» saria jaso zuen Charlotte Bousquet-ek idatzitako ''Cytheriae'' (Éditions Mnémos) liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giovanna Marini à Lunéville|hizkuntza=fr|url=https://www.estrepublicain.fr/actualite/2011/05/18/giovanna-marini-a-luneville|aldizkaria=www.estrepublicain.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Gainera, hainbat album kolektibotan parte hartu du: ''Dieppe entre terre, ciel et mer'' (A.N.B.D., 2009)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-23087-BD-Dieppe-entre-terre-ciel-mer-between-land-sky-sea.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, ''Féministes'' (Vide Cocagne, 2018), ''Histoires et légendes Normandes'' (sailaren 2 liburukitan<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Histoires et Légendes Normandes - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-19628-BD-Histoires-et-Legendes-Normandes.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, L’Eure du Terroir, 2008 eta 2009).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Elvire De Cock - biographie - bibliographie - affiches|hizkuntza=fr|egilea1=Lemaître, Bruno|data=2023ko uztailaren 30a|url=https://opalebd.com/auteurs/fiche/5079|kazeta=Opale BD|aldizkaria=|id=|sartze-data=2024-11-27}}.</ref> [[Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme]] (Sexismoaren aurkako emakume komikigileen kolektiboa) elkarteko kidea da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Créatrices {{!}} Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdegalite.org/creatrices/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Lanak == === Komikiak === Marrazkilari gisa * ''Tir Nan Og'', Fabrice Colin-en gidoia, Les Humanoïdes associés, 2006 {{ISBN|2731617837}} - (2 liburuko komiki-saila) # ''L'Exode''<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, 2006ko apirila {{ISBN|2-7316-1783-7}} # ''L'Héritage''<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Perbet|izenburua=Tir Nan Og 2. L'héritage|hizkuntza=fr|data=2008-04-17|url=https://www.bdgest.com/chronique-2834-BD-Tir-Nan-Og-L-heritage.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2008ko otsaila {{ISBN|978-2-7316-1975-1}} * ''L'Héritage des Taironas'', textes de Stéphane Beauverger-en eta François de La Ruquerie-ren testuak, Dupuis - (2 liburuko komiki-saila) # ''Monde nouveau''<ref>{{Erreferentzia|izena=Didier|abizena=Quella-Guyot|izenburua=« L’Héritage des Taironas T1 : Monde nouveau » par Elvire De Cock, Stéphane Beauverger et François de La Ruquerie|hizkuntza=fr-FR|data=2015-02-13|url=http://www.bdzoom.com/83635/bd-voyages/%C2%AB-l%E2%80%99heritage-des-taironas-t1-monde-nouveau-%C2%BB-par-elvire-de-cock-stephane-beauverger-et-francois-de-la-ruquerie/|aldizkaria=BDZoom.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2015 {{ISBN|978-2-8001-4955-4}} (BNF 44289920) # ''Monde ancien'', 2015 {{ISBN|978-2-8001-6242-3}} (BNF 44344418) * ''La geste des Chevaliers Dragons'' - (32 liburuko komiki-saila) 29. ''Les Soeurs de la Vengeance'', Ange-ren gidoia 2019, {{ISBN|9782302078857}}, Soleil Productions * ''Histoires eta Légendes Normandes'' - (7 liburuko komiki-saila) 2. ''Les belles et les bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2009ko abuztua, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9782953327816)</small> INT. ''Compilation - L'Empreinte du Malin - Les Belles et les Bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2014ko urria, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791094059005)</small> ==== Kolorista gisa ==== * ''La Jeunesse de Thorgal (Cycle du chant du scalde)'' - (10 liburuko komiki-saila) 10. ''Sydönia'', Le Lombard, 2022ko ekainaren 24a, Gidoia: Yann - Marrazkiak: Roman Surzhenko - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782808204828)</small> ; * ''Bagdad Inc''<ref>{{Erreferentzia|izena=O|abizena=Vrignon|izenburua=Bagdad Inc.|hizkuntza=fr|url=https://www.bdgest.com/chronique-6873-BD-Bagdad-Inc-Bagdad-Inc.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Le Lombard, Troisième vague, Brusela, 2015eko irailaren 11, Gidoia: Stephen Desberg - Marrazkiak: Thomas Legrain - Koloreak: Benoît Bekaert, Elvire De Cock, Thomas Legrain <small>(ISBN 9782803635825)</small> {{Bibliographie bande dessinée||Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé|Elvire De Cock|collectif dont Elvire De Cock|Elvire De Cock|[[2010 en bande dessinée|22 janvier 2010]]|BD Lire Éditions||{{ISBN|978-2-9523812-1-5}}}} * ''Jeanne d'Arc'', Dupuis, 2011, Gidoia: [[Valérie Mangin]] - Marrazkiak: [[Jeanne Puchol]] - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782800148700)</small> === Lan kolektiboak === * ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', BD Lire Éditions, 2010eko urtarrilaren 22a, Gidoia eta koloreak : Elvire De Cock - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(<nowiki>ISBN 978-2-9523812-1-5</nowiki>)</small> * ''Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea'', ANBD, 2009ko iraila, Gidoia : Anne Surest - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 291649409X)</small> * ''Féministes'', ANBD, 2018ko urtarrila, Gidoia : lan kolektiboa - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791090425934)</small> === Ilustrazioak === * Colin, Fabrice, ''Kathleen'', Caroll' Planqueren argazkiak eta Elvire de Cocken ilustrazioak, L'Atalante, 2006 {{ISBN|2-84172-322-4}} (BNF 40099350)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kathleen - Fabrice Colin|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Colin-Kathleen/104598|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Charlotte Bousquet|Bousquet, Charlotte]], ''Cytheriae'', Éditions Mnémos, 'Icares' bilduma, 2010eko maiatza {{ISBN|978-2354080808}} * Meyer-Sablé, Nathalie, ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'', Gulf stream, 'L'histoire en images' bilduma, 2011 {{ISBN|978-2-35488-127-6}} (BNF 42385356) * Bousquet, Charlotte, ''Matricia'', Lyon, France, Éditions Mnémos, coll. 'Icares' bilduma, 2011, 280 or. (ISBN 978-2-35408-129-4) * Bousquet, Charlotte, ''Intégrale: L'Archipel des Numinées'' (''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' eta unibertso bereko ipuinak eta poemak hartzen ditu barne), Lyon, France, Éditions Mnémos, 2019, 784 <abbr>or. {{ISBN|978-2-35408-723-4}}</abbr> {{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Charlotte|nom1=Bousquet|titre=L'Archipel des Numinées|lieu=Lyon, France|éditeur=Éditions Mnémos|année=2019|pages totales=784|isbn=978-2-35408-723-4|commentaire=Contient ''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' et les nouvelles et poèmes situés dans le même univers.}} == Sariak == * 2011: 'Imaginales' saria ilustrazio onenari ''Cytheriae'' liburuagatik (Charlotte Bousquet-en eleberria);<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> * 2021: 'British Fantasy' saria - ''Die'' komiki-sailaren ''Split the Party'' bigarren liburukiagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Elvire De Cock|2024-11-11|bertsioa=220205372}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?239771 Internet Speculative Fiction Database] * [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=2147186822 NooSFere] * [https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-.html BD Gest] * [https://comicvine.gamespot.com/wd/4040-95587/ Comic Vine] * [https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660 Babelio] * [https://www.tebeosfera.com/autores/de_cock_elvire.html Tebeosfera] == Bibliografia == === Aldizkako argitalpenak === * {{Cite aldizkari|izena=Paul|abizena=Satis|izenburua=Bienvenue dans mon atelier|argitaletxea=[[Dupuis]]|orrialdeak=17|hizkuntza=fr|data=2023ko azaroaren 15a|kazeta=[[Spirou]]|alea=4466|id=Spirou4466|issn=0771-8071}}. === Artikuluak === * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire de Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2006ko ekaina|url=http://sdimag.fr/index.php?rub=0&art=Affiche_Article&ID=818|kazeta=Les Sentiers de l'imaginaire|id=SDI|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un entretien avec Elvire de Cock !|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Gillossen|data=2008ko maiatzaren 3a|url=http://www.elbakin.net/fantasy/news/Un-entretien-avec-Elvire-de-Cock|kazeta=[[Elbakin.net]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un nouveau regard sur la filature|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 13a|kazeta=[[La Nouvelle République du Centre-Ouest]]}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=L’interview d’une sorcière|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2010eko martxoaren 30a|url=https://sambabd.net/2010/03/30/linterview-dune-sorciere/|kazeta=Samba BD|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire De Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Burssens, Pierre|data=2015eko otsailaren 12a|url=http://www.auracan.com/Interviews/296-interview-entretien-avec-elvire-de-cock.html|kazeta=[[Auracan]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izena=Francisco|abizena=Tejada|izenburua=Impactantes ilustraciones de Elvire de Cock|hizkuntza=es|data=2024-01-28|url=http://www.sinergica.org/inspiracion/ilustracion/impactantes-ilustraciones-de-elvire-de-cock|aldizkaria=Sinérgica|sartze-data=2024-11-29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Couleurs, femmes et sous-culture|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2024ko apirilaren 23a|url=https://shows.acast.com/les-poissons-sans-bicyclettes/episodes/couleurs-femmes-et-sous-culture|kazeta=Les Poissons Sans Bicyclettes|zenbakia=Saison 5, Ep. 7|sartze-data=2024-11-29}} {{bizialdia|1979ko|bizirik|De Cock, Elvire}} [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] r8206wx3ltkvkfl5xhmgi2qyw558mfk 9984835 9984803 2024-11-29T11:56:28Z Joseintx 116015 /* Lanak */ 9984835 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}} '''Elvire De Cock''' ([[Belgika]], [[1979|1979ko]] [[Irailaren 1|irailaren 1a]]) [[Irudigile|ilustratzailea]] eta [[Komiki|komik]]<nowiki/>i- [[marrazkilari]] eta [[Kolorista (komikia)|kolorista]] da. == Biografia == Elvire De Cock Belgikan jaio zen 1979ko irailaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Bruselako Unibertsitate Askea|Bruselako Unibertsitate Askeko]] [[Unibertsitate fakultate|Fakultate]] Politeknikoan hasi zen ikasten, baina laster norabidea aldatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 1998an, Bruselako ''Institut Saint-Luc'' arte eskolan sartu zen, [[arkitektura]] sailean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire De Cock|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdfil.ch/guest/elvire-de-cock/|aldizkaria=BDFIL|sartze-data=2024-11-27}}</ref>; baina, 2000. urtean, komiki sailera pasatu zen, eta, 2003an, ''graduat'' titulua lortu zuen arte bisualetan<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=De Cock, Elvire - Bibliographie, BD, photo, biographie|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-De-Cock-Elvire.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. 2006an, ''[[Les Humanoïdes associés]]'' argitaletxeak bere lehen albuma argitaratu zuen: ''L’Exode'', Fabrice Colin gidoigileak idatzitako ''Tir Nan Og'' sailaren bi komikietako lehen liburukia.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2009an, Elvire De Cockek [[Ligugé|Ligugéko]] komiki-azokako zorion-[[Postal|postala]] sortzeko enkargua jaso zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé: cartes postales|hizkuntza=fr|url=https://bdlire86.wixsite.com/my-site/cartes-postales|aldizkaria=BDlire.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name="LNR022010">{{Cite aldizkari|izena=Marie-Catherine|abizena=Bernard|izenburua=Margerin et Moebius croquent la filature de Ligugé|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 16a|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref>: ehun bat [[Argazkigintza|argazki]] egin ondoren, hogeita hamar bat [[marrazki]] egin zituen Ligugéko irundegiaren eremu industrialean, eta haiekin [[Arte erakusketa|erakusketa]] bat egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé 2009|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/Festival-BD-de-Liguge-2009|aldizkaria=ActuaBD|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Lana eskertzeko, [[Alkate|auzapezak]] herriko [[domina]] eman zion.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Festival BD : Elvire de Cock à l'honneur|data=31 mars 2009|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-27}}</ref> De Cockek, beste egile batzuekin batera, erakusketako materialaz osatutako album bat sortu zuen: ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', 2010ean argitaratua.<ref name="LNR022010" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le souffle coupé (One-shot) {{!}} Bdphile.info|hizkuntza=fr|url=https://www.bdphile.fr/album/bd/163741-le-souffle-coupe|aldizkaria=www.bdphile.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elvire De Cock bi komikiren koloreen egilea ere bada: Jean-Marc Stalner marrazkilariaren eta Patrice Buendia gidoilariaren ''Le Juge sans Terre'' sailaren bi liburuena<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Perroud|izenburua=Le juge sans terre - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|data=2010-02-05|url=https://www.bedetheque.com/serie-22092-BD-Juge-sans-terre.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, batetik, eta You eta Alexine komikigileen ''Bianca'' albumarena, bestetik<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Natati|izenburua=Sorcières -1- Bianca|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Sorcieres-Tome-1-Bianca-104667.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2011an, De Cockek Nathalie Meyer-Sablék idatzitako ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'' umeentzako liburua ilustratu zuen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Fleuron des mers|hizkuntza=fr|egilea1=Dumas, Véronique|data=2011ko apirilaren 1a|kazeta=[[Historia (revue)|'Historia' aldizkaria]]}}.</ref> Urte berean, literatura fantastikoari buruzko ''Les'' ''Imaginales'' liburu-azokan, De Cockek «Illustration» saria jaso zuen Charlotte Bousquet-ek idatzitako ''Cytheriae'' (Éditions Mnémos) liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giovanna Marini à Lunéville|hizkuntza=fr|url=https://www.estrepublicain.fr/actualite/2011/05/18/giovanna-marini-a-luneville|aldizkaria=www.estrepublicain.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Gainera, hainbat album kolektibotan parte hartu du: ''Dieppe entre terre, ciel et mer'' (A.N.B.D., 2009)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-23087-BD-Dieppe-entre-terre-ciel-mer-between-land-sky-sea.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, ''Féministes'' (Vide Cocagne, 2018), ''Histoires et légendes Normandes'' (sailaren 2 liburukitan<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Histoires et Légendes Normandes - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-19628-BD-Histoires-et-Legendes-Normandes.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, L’Eure du Terroir, 2008 eta 2009).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Elvire De Cock - biographie - bibliographie - affiches|hizkuntza=fr|egilea1=Lemaître, Bruno|data=2023ko uztailaren 30a|url=https://opalebd.com/auteurs/fiche/5079|kazeta=Opale BD|aldizkaria=|id=|sartze-data=2024-11-27}}.</ref> [[Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme]] (Sexismoaren aurkako emakume komikigileen kolektiboa) elkarteko kidea da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Créatrices {{!}} Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdegalite.org/creatrices/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Lanak == === Komikiak === ==== Marrazkilari gisa ==== * ''Tir Nan Og'', Fabrice Colin-en gidoia, Les Humanoïdes associés, 2006 {{ISBN|2731617837}} - (2 liburuko komiki-saila) ** 1. liburukia: ''L'Exode''<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, 2006ko apirila {{ISBN|2-7316-1783-7}} ** 2. liburukia: ''L'Héritage''<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Perbet|izenburua=Tir Nan Og 2. L'héritage|hizkuntza=fr|data=2008-04-17|url=https://www.bdgest.com/chronique-2834-BD-Tir-Nan-Og-L-heritage.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2008ko otsaila {{ISBN|978-2-7316-1975-1}} * * ''L'Héritage des Taironas'', textes de Stéphane Beauverger-en eta François de La Ruquerie-ren testuak, Dupuis - (2 liburuko komiki-saila) # liburukia: ''Monde nouveau''<ref>{{Erreferentzia|izena=Didier|abizena=Quella-Guyot|izenburua=« L’Héritage des Taironas T1 : Monde nouveau » par Elvire De Cock, Stéphane Beauverger et François de La Ruquerie|hizkuntza=fr-FR|data=2015-02-13|url=http://www.bdzoom.com/83635/bd-voyages/%C2%AB-l%E2%80%99heritage-des-taironas-t1-monde-nouveau-%C2%BB-par-elvire-de-cock-stephane-beauverger-et-francois-de-la-ruquerie/|aldizkaria=BDZoom.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2015 {{ISBN|978-2-8001-4955-4}} (BNF 44289920) # liburukia: ''Monde ancien'', 2015 {{ISBN|978-2-8001-6242-3}} (BNF 44344418) * ''La geste des Chevaliers Dragons'' - (32 liburuko komiki-saila) 29. liburukia: ''Les Soeurs de la Vengeance'', Ange-ren gidoia 2019, {{ISBN|9782302078857}}, Soleil Productions * ''Histoires eta Légendes Normandes'' - (7 liburuko komiki-saila) 2. liburukia: ''Les belles et les bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2009ko abuztua, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9782953327816)</small> Edizio integrala: INT. ''Compilation - L'Empreinte du Malin - Les Belles et les Bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2014ko urria, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791094059005)</small> ==== Kolorista gisa ==== * ''La Jeunesse de Thorgal (Cycle du chant du scalde)'' - (10 liburuko komiki-saila) 10. ''Sydönia'', Le Lombard, 2022ko ekainaren 24a, Gidoia: Yann - Marrazkiak: Roman Surzhenko - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782808204828)</small> ; * ''Bagdad Inc''<ref>{{Erreferentzia|izena=O|abizena=Vrignon|izenburua=Bagdad Inc.|hizkuntza=fr|url=https://www.bdgest.com/chronique-6873-BD-Bagdad-Inc-Bagdad-Inc.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Le Lombard, Troisième vague, Brusela, 2015eko irailaren 11, Gidoia: Stephen Desberg - Marrazkiak: Thomas Legrain - Koloreak: Benoît Bekaert, Elvire De Cock, Thomas Legrain <small>(ISBN 9782803635825)</small> {{Bibliographie bande dessinée||Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé|Elvire De Cock|collectif dont Elvire De Cock|Elvire De Cock|[[2010 en bande dessinée|22 janvier 2010]]|BD Lire Éditions||{{ISBN|978-2-9523812-1-5}}}} * ''Jeanne d'Arc'', Dupuis, 2011, Gidoia: [[Valérie Mangin]] - Marrazkiak: [[Jeanne Puchol]] - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782800148700)</small> === Lan kolektiboak === * ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', BD Lire Éditions, 2010eko urtarrilaren 22a, Gidoia eta koloreak : Elvire De Cock - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(<nowiki>ISBN 978-2-9523812-1-5</nowiki>)</small> * ''Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea'', ANBD, 2009ko iraila, Gidoia : Anne Surest - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 291649409X)</small> * ''Féministes'', ANBD, 2018ko urtarrila, Gidoia : lan kolektiboa - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791090425934)</small> === Ilustrazioak === * Colin, Fabrice, ''Kathleen'', Caroll' Planqueren argazkiak eta Elvire de Cocken ilustrazioak, L'Atalante, 2006 {{ISBN|2-84172-322-4}} (BNF 40099350)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kathleen - Fabrice Colin|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Colin-Kathleen/104598|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Charlotte Bousquet|Bousquet, Charlotte]], ''Cytheriae'', Éditions Mnémos, 'Icares' bilduma, 2010eko maiatza {{ISBN|978-2354080808}} * Meyer-Sablé, Nathalie, ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'', Gulf stream, 'L'histoire en images' bilduma, 2011 {{ISBN|978-2-35488-127-6}} (BNF 42385356) * Bousquet, Charlotte, ''Matricia'', Lyon, France, Éditions Mnémos, coll. 'Icares' bilduma, 2011, 280 or. (ISBN 978-2-35408-129-4) * Bousquet, Charlotte, ''Intégrale: L'Archipel des Numinées'' (''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' eta unibertso bereko ipuinak eta poemak hartzen ditu barne), Lyon, France, Éditions Mnémos, 2019, 784 <abbr>or. {{ISBN|978-2-35408-723-4}}</abbr> {{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Charlotte|nom1=Bousquet|titre=L'Archipel des Numinées|lieu=Lyon, France|éditeur=Éditions Mnémos|année=2019|pages totales=784|isbn=978-2-35408-723-4|commentaire=Contient ''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' et les nouvelles et poèmes situés dans le même univers.}} == Sariak == * 2011: 'Imaginales' saria ilustrazio onenari ''Cytheriae'' liburuagatik (Charlotte Bousquet-en eleberria);<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> * 2021: 'British Fantasy' saria - ''Die'' komiki-sailaren ''Split the Party'' bigarren liburukiagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Elvire De Cock|2024-11-11|bertsioa=220205372}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?239771 Internet Speculative Fiction Database] * [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=2147186822 NooSFere] * [https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-.html BD Gest] * [https://comicvine.gamespot.com/wd/4040-95587/ Comic Vine] * [https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660 Babelio] * [https://www.tebeosfera.com/autores/de_cock_elvire.html Tebeosfera] == Bibliografia == === Aldizkako argitalpenak === * {{Cite aldizkari|izena=Paul|abizena=Satis|izenburua=Bienvenue dans mon atelier|argitaletxea=[[Dupuis]]|orrialdeak=17|hizkuntza=fr|data=2023ko azaroaren 15a|kazeta=[[Spirou]]|alea=4466|id=Spirou4466|issn=0771-8071}}. === Artikuluak === * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire de Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2006ko ekaina|url=http://sdimag.fr/index.php?rub=0&art=Affiche_Article&ID=818|kazeta=Les Sentiers de l'imaginaire|id=SDI|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un entretien avec Elvire de Cock !|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Gillossen|data=2008ko maiatzaren 3a|url=http://www.elbakin.net/fantasy/news/Un-entretien-avec-Elvire-de-Cock|kazeta=[[Elbakin.net]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un nouveau regard sur la filature|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 13a|kazeta=[[La Nouvelle République du Centre-Ouest]]}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=L’interview d’une sorcière|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2010eko martxoaren 30a|url=https://sambabd.net/2010/03/30/linterview-dune-sorciere/|kazeta=Samba BD|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire De Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Burssens, Pierre|data=2015eko otsailaren 12a|url=http://www.auracan.com/Interviews/296-interview-entretien-avec-elvire-de-cock.html|kazeta=[[Auracan]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izena=Francisco|abizena=Tejada|izenburua=Impactantes ilustraciones de Elvire de Cock|hizkuntza=es|data=2024-01-28|url=http://www.sinergica.org/inspiracion/ilustracion/impactantes-ilustraciones-de-elvire-de-cock|aldizkaria=Sinérgica|sartze-data=2024-11-29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Couleurs, femmes et sous-culture|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2024ko apirilaren 23a|url=https://shows.acast.com/les-poissons-sans-bicyclettes/episodes/couleurs-femmes-et-sous-culture|kazeta=Les Poissons Sans Bicyclettes|zenbakia=Saison 5, Ep. 7|sartze-data=2024-11-29}} {{bizialdia|1979ko|bizirik|De Cock, Elvire}} [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] nahmtzzdvvkxioqkv4xw7jw3ivsr7kw 9984844 9984835 2024-11-29T11:57:37Z Joseintx 116015 /* Lanak */ 9984844 wikitext text/x-wiki {{Biografia infotaula automatikoa}}{{Lanean|Joseintx}} '''Elvire De Cock''' ([[Belgika]], [[1979|1979ko]] [[Irailaren 1|irailaren 1a]]) [[Irudigile|ilustratzailea]] eta [[Komiki|komik]]<nowiki/>i- [[marrazkilari]] eta [[Kolorista (komikia)|kolorista]] da. == Biografia == Elvire De Cock Belgikan jaio zen 1979ko irailaren 1ean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> [[Bruselako Unibertsitate Askea|Bruselako Unibertsitate Askeko]] [[Unibertsitate fakultate|Fakultate]] Politeknikoan hasi zen ikasten, baina laster norabidea aldatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 1998an, Bruselako ''Institut Saint-Luc'' arte eskolan sartu zen, [[arkitektura]] sailean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire De Cock|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdfil.ch/guest/elvire-de-cock/|aldizkaria=BDFIL|sartze-data=2024-11-27}}</ref>; baina, 2000. urtean, komiki sailera pasatu zen, eta, 2003an, ''graduat'' titulua lortu zuen arte bisualetan<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=De Cock, Elvire - Bibliographie, BD, photo, biographie|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-De-Cock-Elvire.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. 2006an, ''[[Les Humanoïdes associés]]'' argitaletxeak bere lehen albuma argitaratu zuen: ''L’Exode'', Fabrice Colin gidoigileak idatzitako ''Tir Nan Og'' sailaren bi komikietako lehen liburukia.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2009an, Elvire De Cockek [[Ligugé|Ligugéko]] komiki-azokako zorion-[[Postal|postala]] sortzeko enkargua jaso zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé: cartes postales|hizkuntza=fr|url=https://bdlire86.wixsite.com/my-site/cartes-postales|aldizkaria=BDlire.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref name="LNR022010">{{Cite aldizkari|izena=Marie-Catherine|abizena=Bernard|izenburua=Margerin et Moebius croquent la filature de Ligugé|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 16a|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref>: ehun bat [[Argazkigintza|argazki]] egin ondoren, hogeita hamar bat [[marrazki]] egin zituen Ligugéko irundegiaren eremu industrialean, eta haiekin [[Arte erakusketa|erakusketa]] bat egin zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Festival BD de Ligugé 2009|hizkuntza=fr|url=https://www.actuabd.com/Festival-BD-de-Liguge-2009|aldizkaria=ActuaBD|sartze-data=2024-11-27}}</ref>. Lana eskertzeko, [[Alkate|auzapezak]] herriko [[domina]] eman zion.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Festival BD : Elvire de Cock à l'honneur|data=31 mars 2009|kazeta=La Nouvelle République du Centre-Ouest}}.</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-27}}</ref> De Cockek, beste egile batzuekin batera, erakusketako materialaz osatutako album bat sortu zuen: ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', 2010ean argitaratua.<ref name="LNR022010" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le souffle coupé (One-shot) {{!}} Bdphile.info|hizkuntza=fr|url=https://www.bdphile.fr/album/bd/163741-le-souffle-coupe|aldizkaria=www.bdphile.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Elvire De Cock bi komikiren koloreen egilea ere bada: Jean-Marc Stalner marrazkilariaren eta Patrice Buendia gidoilariaren ''Le Juge sans Terre'' sailaren bi liburuena<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Perroud|izenburua=Le juge sans terre - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|data=2010-02-05|url=https://www.bedetheque.com/serie-22092-BD-Juge-sans-terre.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, batetik, eta You eta Alexine komikigileen ''Bianca'' albumarena, bestetik<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Natati|izenburua=Sorcières -1- Bianca|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/BD-Sorcieres-Tome-1-Bianca-104667.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock|hizkuntza=fr|data=2016-10-26|url=http://archives.valeriemangin.com/2002-2016/who.De__Cock__Elvire.html|aldizkaria=mangin.tv - archives.valeriemangin.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref> 2011an, De Cockek Nathalie Meyer-Sablék idatzitako ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'' umeentzako liburua ilustratu zuen.<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Fleuron des mers|hizkuntza=fr|egilea1=Dumas, Véronique|data=2011ko apirilaren 1a|kazeta=[[Historia (revue)|'Historia' aldizkaria]]}}.</ref> Urte berean, literatura fantastikoari buruzko ''Les'' ''Imaginales'' liburu-azokan, De Cockek «Illustration» saria jaso zuen Charlotte Bousquet-ek idatzitako ''Cytheriae'' (Éditions Mnémos) liburuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Giovanna Marini à Lunéville|hizkuntza=fr|url=https://www.estrepublicain.fr/actualite/2011/05/18/giovanna-marini-a-luneville|aldizkaria=www.estrepublicain.fr|sartze-data=2024-11-27}}</ref> Gainera, hainbat album kolektibotan parte hartu du: ''Dieppe entre terre, ciel et mer'' (A.N.B.D., 2009)<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-23087-BD-Dieppe-entre-terre-ciel-mer-between-land-sky-sea.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, ''Féministes'' (Vide Cocagne, 2018), ''Histoires et légendes Normandes'' (sailaren 2 liburukitan<ref>{{Erreferentzia|izena=Philippe|abizena=MAGNERON|izenburua=Histoires et Légendes Normandes - BD, informations, cotes|hizkuntza=fr|url=https://www.bedetheque.com/serie-19628-BD-Histoires-et-Legendes-Normandes.html|aldizkaria=www.bedetheque.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, L’Eure du Terroir, 2008 eta 2009).<ref>{{Cite aldizkari|izenburua=Elvire De Cock - biographie - bibliographie - affiches|hizkuntza=fr|egilea1=Lemaître, Bruno|data=2023ko uztailaren 30a|url=https://opalebd.com/auteurs/fiche/5079|kazeta=Opale BD|aldizkaria=|id=|sartze-data=2024-11-27}}.</ref> [[Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme]] (Sexismoaren aurkako emakume komikigileen kolektiboa) elkarteko kidea da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=|izenburua=Créatrices {{!}} Collectif des créatrices de bande dessinée contre le sexisme|hizkuntza=fr-FR|url=https://bdegalite.org/creatrices/|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Lanak == === Komikiak === ==== Marrazkilari gisa ==== * ''Tir Nan Og'', Fabrice Colin-en gidoia, Les Humanoïdes associés, 2006 {{ISBN|2731617837}} - (2 liburuko komiki-saila) ** 1. liburukia: ''L'Exode''<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Bézard|izenburua=Tir Nan Og 1. L'exode|hizkuntza=fr|data=2006-07-06|url=https://www.bdgest.com/chronique-1583-BD-Tir-Nan-Og-L-exode.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-27}}</ref>, 2006ko apirila {{ISBN|2-7316-1783-7}} ** 2. liburukia: ''L'Héritage''<ref>{{Erreferentzia|izena=L.|abizena=Perbet|izenburua=Tir Nan Og 2. L'héritage|hizkuntza=fr|data=2008-04-17|url=https://www.bdgest.com/chronique-2834-BD-Tir-Nan-Og-L-heritage.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2008ko otsaila {{ISBN|978-2-7316-1975-1}} * * ''L'Héritage des Taironas'', textes de Stéphane Beauverger-en eta François de La Ruquerie-ren testuak, Dupuis - (2 liburuko komiki-saila) ** 1. liburukia: ''Monde nouveau''<ref>{{Erreferentzia|izena=Didier|abizena=Quella-Guyot|izenburua=« L’Héritage des Taironas T1 : Monde nouveau » par Elvire De Cock, Stéphane Beauverger et François de La Ruquerie|hizkuntza=fr-FR|data=2015-02-13|url=http://www.bdzoom.com/83635/bd-voyages/%C2%AB-l%E2%80%99heritage-des-taironas-t1-monde-nouveau-%C2%BB-par-elvire-de-cock-stephane-beauverger-et-francois-de-la-ruquerie/|aldizkaria=BDZoom.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, 2015 {{ISBN|978-2-8001-4955-4}} (BNF 44289920) ** 2. liburukia: ''Monde ancien'', 2015 {{ISBN|978-2-8001-6242-3}} (BNF 44344418) * ''La geste des Chevaliers Dragons'' - (32 liburuko komiki-saila) 29. liburukia: ''Les Soeurs de la Vengeance'', Ange-ren gidoia 2019, {{ISBN|9782302078857}}, Soleil Productions * ''Histoires eta Légendes Normandes'' - (7 liburuko komiki-saila) 2. liburukia: ''Les belles et les bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2009ko abuztua, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9782953327816)</small> Edizio integrala: INT. ''Compilation - L'Empreinte du Malin - Les Belles et les Bêtes'', Association l'Eure du Terroir, 2014ko urria, Gidoia : Raphaèl Tanguy - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791094059005)</small> ==== Kolorista gisa ==== * ''La Jeunesse de Thorgal (Cycle du chant du scalde)'' - (10 liburuko komiki-saila) 10. ''Sydönia'', Le Lombard, 2022ko ekainaren 24a, Gidoia: Yann - Marrazkiak: Roman Surzhenko - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782808204828)</small> ; * ''Bagdad Inc''<ref>{{Erreferentzia|izena=O|abizena=Vrignon|izenburua=Bagdad Inc.|hizkuntza=fr|url=https://www.bdgest.com/chronique-6873-BD-Bagdad-Inc-Bagdad-Inc.html|aldizkaria=www.bdgest.com|sartze-data=2024-11-28}}</ref>, Le Lombard, Troisième vague, Brusela, 2015eko irailaren 11, Gidoia: Stephen Desberg - Marrazkiak: Thomas Legrain - Koloreak: Benoît Bekaert, Elvire De Cock, Thomas Legrain <small>(ISBN 9782803635825)</small> {{Bibliographie bande dessinée||Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé|Elvire De Cock|collectif dont Elvire De Cock|Elvire De Cock|[[2010 en bande dessinée|22 janvier 2010]]|BD Lire Éditions||{{ISBN|978-2-9523812-1-5}}}} * ''Jeanne d'Arc'', Dupuis, 2011, Gidoia: [[Valérie Mangin]] - Marrazkiak: [[Jeanne Puchol]] - Koloreak: Elvire De Cock <small>(ISBN 9782800148700)</small> === Lan kolektiboak === * ''Le Souffle coupé, regards sur la filature de Ligugé'', BD Lire Éditions, 2010eko urtarrilaren 22a, Gidoia eta koloreak : Elvire De Cock - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(<nowiki>ISBN 978-2-9523812-1-5</nowiki>)</small> * ''Dieppe entre Terre, Ciel & Mer - between Land, Sky & Sea'', ANBD, 2009ko iraila, Gidoia : Anne Surest - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 291649409X)</small> * ''Féministes'', ANBD, 2018ko urtarrila, Gidoia : lan kolektiboa - Marrazkiak : lan kolektiboa, Elvire De Cock eta beste batzuk - <small>(ISBN 9791090425934)</small> === Ilustrazioak === * Colin, Fabrice, ''Kathleen'', Caroll' Planqueren argazkiak eta Elvire de Cocken ilustrazioak, L'Atalante, 2006 {{ISBN|2-84172-322-4}} (BNF 40099350)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kathleen - Fabrice Colin|hizkuntza=fr|url=https://www.babelio.com/livres/Colin-Kathleen/104598|aldizkaria=Babelio|sartze-data=2024-11-29}}</ref> * [[Charlotte Bousquet|Bousquet, Charlotte]], ''Cytheriae'', Éditions Mnémos, 'Icares' bilduma, 2010eko maiatza {{ISBN|978-2354080808}} * Meyer-Sablé, Nathalie, ''Le France : un rêve sur l'Atlantique'', Gulf stream, 'L'histoire en images' bilduma, 2011 {{ISBN|978-2-35488-127-6}} (BNF 42385356) * Bousquet, Charlotte, ''Matricia'', Lyon, France, Éditions Mnémos, coll. 'Icares' bilduma, 2011, 280 or. (ISBN 978-2-35408-129-4) * Bousquet, Charlotte, ''Intégrale: L'Archipel des Numinées'' (''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' eta unibertso bereko ipuinak eta poemak hartzen ditu barne), Lyon, France, Éditions Mnémos, 2019, 784 <abbr>or. {{ISBN|978-2-35408-723-4}}</abbr> {{Ouvrage|langue=fr|prénom1=Charlotte|nom1=Bousquet|titre=L'Archipel des Numinées|lieu=Lyon, France|éditeur=Éditions Mnémos|année=2019|pages totales=784|isbn=978-2-35408-723-4|commentaire=Contient ''Arachnae'', ''Cytheriae'', ''Matricia'' et les nouvelles et poèmes situés dans le même univers.}} == Sariak == * 2011: 'Imaginales' saria ilustrazio onenari ''Cytheriae'' liburuagatik (Charlotte Bousquet-en eleberria);<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Le Prix Imaginales (France)|hizkuntza=fr|url=http://www.elbakin.net/fantasy/prix-litteraires/le-prix-imaginales-france-8|aldizkaria=www.elbakin.net|sartze-data=2024-11-27}}</ref> * 2021: 'British Fantasy' saria - ''Die'' komiki-sailaren ''Split the Party'' bigarren liburukiagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elvire de Cock (b. 1979)|hizkuntza=en|url=https://www.comics.org/creator/25134/|aldizkaria=Grand Comics Database (GCD) - www.comics.org|sartze-data=2024-11-27}}</ref> == Erreferentziak == {{Itzulia2|fr|hizkuntza=frantsesezko|Elvire De Cock|2024-11-11|bertsioa=220205372}} {{erreferentzia_zerrenda|30em}} == Kanpo estekak == * [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?239771 Internet Speculative Fiction Database] * [https://www.noosfere.org/livres/auteur.asp?numauteur=2147186822 NooSFere] * [https://www.bedetheque.com/auteur-12163-BD-.html BD Gest] * [https://comicvine.gamespot.com/wd/4040-95587/ Comic Vine] * [https://www.babelio.com/auteur/Elvire-de-Cock/169660 Babelio] * [https://www.tebeosfera.com/autores/de_cock_elvire.html Tebeosfera] == Bibliografia == === Aldizkako argitalpenak === * {{Cite aldizkari|izena=Paul|abizena=Satis|izenburua=Bienvenue dans mon atelier|argitaletxea=[[Dupuis]]|orrialdeak=17|hizkuntza=fr|data=2023ko azaroaren 15a|kazeta=[[Spirou]]|alea=4466|id=Spirou4466|issn=0771-8071}}. === Artikuluak === * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire de Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2006ko ekaina|url=http://sdimag.fr/index.php?rub=0&art=Affiche_Article&ID=818|kazeta=Les Sentiers de l'imaginaire|id=SDI|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un entretien avec Elvire de Cock !|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Gillossen|data=2008ko maiatzaren 3a|url=http://www.elbakin.net/fantasy/news/Un-entretien-avec-Elvire-de-Cock|kazeta=[[Elbakin.net]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Un nouveau regard sur la filature|hizkuntza=fr|data=2010eko otsailaren 13a|kazeta=[[La Nouvelle République du Centre-Ouest]]}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=L’interview d’une sorcière|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2010eko martxoaren 30a|url=https://sambabd.net/2010/03/30/linterview-dune-sorciere/|kazeta=Samba BD|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izenburua=Entretien avec Elvire De Cock|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|egilea2=Burssens, Pierre|data=2015eko otsailaren 12a|url=http://www.auracan.com/Interviews/296-interview-entretien-avec-elvire-de-cock.html|kazeta=[[Auracan]]|sartze-data=2024-11-29}}. * {{Cite aldizkari|izena=Francisco|abizena=Tejada|izenburua=Impactantes ilustraciones de Elvire de Cock|hizkuntza=es|data=2024-01-28|url=http://www.sinergica.org/inspiracion/ilustracion/impactantes-ilustraciones-de-elvire-de-cock|aldizkaria=Sinérgica|sartze-data=2024-11-29}} * {{Cite aldizkari|izenburua=Couleurs, femmes et sous-culture|hizkuntza=fr|egilea1=De Cock, Elvire (Elkarrizketatua)|data=2024ko apirilaren 23a|url=https://shows.acast.com/les-poissons-sans-bicyclettes/episodes/couleurs-femmes-et-sous-culture|kazeta=Les Poissons Sans Bicyclettes|zenbakia=Saison 5, Ep. 7|sartze-data=2024-11-29}} {{bizialdia|1979ko|bizirik|De Cock, Elvire}} [[Kategoria:Wikipedia:Autoritate kontrola duten artikuluak]] ev5z1tjdppcradthbp5n2tb799fagwx 2 1215749 9984817 2024-11-29T11:49:58Z Sodio.na3 168640 Orri berria: «== Zer da? == == Zein da jatorria? == == Noiz ospatzen da? == === Zergatik ospatzen da === == Ohiturak kulturaren arabera ==» 9984817 wikitext text/x-wiki == Zer da? == == Zein da jatorria? == == Noiz ospatzen da? == === Zergatik ospatzen da === == Ohiturak kulturaren arabera == 7loku6c74kskku0n3ybe32401dfsh25 2 1215750 9984826 2024-11-29T11:54:38Z Loreaktaldea 168645 Orri berria: «== {{Banner|ARGITXO.jpg}} == == NOR DA ARGITXO? == Argitxo iratxo magikoa da, txano gorria du, eta alderdi askotan lagundu ahal digu. Argitxori asko gustatzen zaio gure euskal kultura, horregatik asko ikusten dugu horrekin lotutako ekintzetan. Hizkuntza bakarra hitz egiten du, euskara, eta horregatik beti euskaraz hitz egin behar diogu ulertu ahal izateko. Eta sekretu bat kontatzen dizuet... Argitxok [[Txikipedia:Euskara|euskaraz]] egiten duzula ikusten badu, oso pozik jar...» 9984826 wikitext text/x-wiki == {{Banner|ARGITXO.jpg}} == == NOR DA ARGITXO? == Argitxo iratxo magikoa da, txano gorria du, eta alderdi askotan lagundu ahal digu. Argitxori asko gustatzen zaio gure euskal kultura, horregatik asko ikusten dugu horrekin lotutako ekintzetan. Hizkuntza bakarra hitz egiten du, euskara, eta horregatik beti euskaraz hitz egin behar diogu ulertu ahal izateko. Eta sekretu bat kontatzen dizuet... Argitxok [[Txikipedia:Euskara|euskaraz]] egiten duzula ikusten badu, oso pozik jarriko da! Gure lagunak natura maite du, izan ere, zuhaitz eta lore asko dituen baso batean bizi da, horregatik natura zaintzen eta errespetatzen irakasten digu beti. Zenbat lagunduko digun Argitxok! == ZEIN DA ARGITXOREN HISTORIA? == Argitxo, iratxo bihurri eta atsegina da eta basoetan bizi zen Urrike sorginarekin. Haien magiari esker, basoko izakiak euskara ulertzen zuten, baina ahalmen hori galdu zutenean, Argitxo lokartu zen. Urte asko geroago, kriseilu baten argiak esnatu zuen, eta konturatu zen ikastola batean umeek euskaraz hitz egiten lagundu behar ziela. Sartzeko Unai izeneko ume baten motxilan ezkutatzea erabaki zuen. Hurrengo egunean, agertu zen bere hitz magikoak esanez: “Harri-murri, zapero-bero, egin euskaraz nik esan eta gero”. Ondoren, euskaraz hitz egiten hasi ziren konturatu gabe, eta beste umeei ere euskararen garrantzia erakutsi zien oparien truke eta ipuin zein abestietan agertuz. Ordutik, Argitxo gure artean bizi da ezkutuan, euskaraz jolasten eta hizkuntza sustatzen, hizkuntza maitatzen lagunduz. Euskera ez galtzeko haurrei laguntzea erabaki zuen. Kontakizunak mezu argia du: hizkuntza eta euskal kulturaren babesa belaunaldi berrien ahalegin bateratuaren araberakoa da. Argitxo itxaropenaren eta batasunaren sinbolo gisa agertzen da. == ZER EGITEN DU ARGITXO IKASTOLETAN? == Lehenik, euskararen sustapenean laguntzen digu. Argitxo ikasgela barruan eta kanpoan euskaraz hitz egitera animatzen digun sinboloa da. Lagun hurbila bezala aurkezten du bere burua eta hizkuntzaren ikaskuntzan egindako aurrerapenak ospatzen ditu. Bestalde, hizkuntzaz gain, errespetua, elkartasuna, adiskidetasuna eta tradizioekiko maitasuna bezalako balioak irakasteko tresna gisa erabiltzen dugu. Gainera, ipuin, jarduera eta material pedagogikoaren bidez, Argitxok euskara hizkuntza nagusi den ingurune bat sortzen du. Irudimena eta jakin-mina pizten ditu, pertsonai mitologikoa baitelako. Horrek motibazio handiagoa ematen du euskal hizkuntzarekin eta kulturarekin zerikusia duten jardueretan parte hartzeko. Azkenik, Argitxo ikastolen barruko festa-jardueretan egoten da, hala nola inauterietan, ipuin-kontalarietan edo eskola-jaietan. Bere presentzia giro alaia sustatzen du, eta komunitate- eta pertenentzia-zentzua indartzen du kb06at4dzeps7km3ge4bxu4erk8v8ou 9984831 9984826 2024-11-29T11:55:41Z Loreaktaldea 168645 9984831 wikitext text/x-wiki == {{Banner|ARGITXO.jpg|kokapena=0.5}} == == NOR DA ARGITXO? == Argitxo iratxo magikoa da, txano gorria du, eta alderdi askotan lagundu ahal digu. Argitxori asko gustatzen zaio gure euskal kultura, horregatik asko ikusten dugu horrekin lotutako ekintzetan. Hizkuntza bakarra hitz egiten du, euskara, eta horregatik beti euskaraz hitz egin behar diogu ulertu ahal izateko. Eta sekretu bat kontatzen dizuet... Argitxok [[Txikipedia:Euskara|euskaraz]] egiten duzula ikusten badu, oso pozik jarriko da! Gure lagunak natura maite du, izan ere, zuhaitz eta lore asko dituen baso batean bizi da, horregatik natura zaintzen eta errespetatzen irakasten digu beti. Zenbat lagunduko digun Argitxok! == ZEIN DA ARGITXOREN HISTORIA? == Argitxo, iratxo bihurri eta atsegina da eta basoetan bizi zen Urrike sorginarekin. Haien magiari esker, basoko izakiak euskara ulertzen zuten, baina ahalmen hori galdu zutenean, Argitxo lokartu zen. Urte asko geroago, kriseilu baten argiak esnatu zuen, eta konturatu zen ikastola batean umeek euskaraz hitz egiten lagundu behar ziela. Sartzeko Unai izeneko ume baten motxilan ezkutatzea erabaki zuen. Hurrengo egunean, agertu zen bere hitz magikoak esanez: “Harri-murri, zapero-bero, egin euskaraz nik esan eta gero”. Ondoren, euskaraz hitz egiten hasi ziren konturatu gabe, eta beste umeei ere euskararen garrantzia erakutsi zien oparien truke eta ipuin zein abestietan agertuz. Ordutik, Argitxo gure artean bizi da ezkutuan, euskaraz jolasten eta hizkuntza sustatzen, hizkuntza maitatzen lagunduz. Euskera ez galtzeko haurrei laguntzea erabaki zuen. Kontakizunak mezu argia du: hizkuntza eta euskal kulturaren babesa belaunaldi berrien ahalegin bateratuaren araberakoa da. Argitxo itxaropenaren eta batasunaren sinbolo gisa agertzen da. == ZER EGITEN DU ARGITXO IKASTOLETAN? == Lehenik, euskararen sustapenean laguntzen digu. Argitxo ikasgela barruan eta kanpoan euskaraz hitz egitera animatzen digun sinboloa da. Lagun hurbila bezala aurkezten du bere burua eta hizkuntzaren ikaskuntzan egindako aurrerapenak ospatzen ditu. Bestalde, hizkuntzaz gain, errespetua, elkartasuna, adiskidetasuna eta tradizioekiko maitasuna bezalako balioak irakasteko tresna gisa erabiltzen dugu. Gainera, ipuin, jarduera eta material pedagogikoaren bidez, Argitxok euskara hizkuntza nagusi den ingurune bat sortzen du. Irudimena eta jakin-mina pizten ditu, pertsonai mitologikoa baitelako. Horrek motibazio handiagoa ematen du euskal hizkuntzarekin eta kulturarekin zerikusia duten jardueretan parte hartzeko. Azkenik, Argitxo ikastolen barruko festa-jardueretan egoten da, hala nola inauterietan, ipuin-kontalarietan edo eskola-jaietan. Bere presentzia giro alaia sustatzen du, eta komunitate- eta pertenentzia-zentzua indartzen du ickidyr5yn4o8i0uvmv0yftyzczugn0 9984832 9984831 2024-11-29T11:55:59Z Loreaktaldea 168645 9984832 wikitext text/x-wiki == {{Banner|ARGITXO.jpg|kokapena=0.5, 0.5}} == == NOR DA ARGITXO? == Argitxo iratxo magikoa da, txano gorria du, eta alderdi askotan lagundu ahal digu. Argitxori asko gustatzen zaio gure euskal kultura, horregatik asko ikusten dugu horrekin lotutako ekintzetan. Hizkuntza bakarra hitz egiten du, euskara, eta horregatik beti euskaraz hitz egin behar diogu ulertu ahal izateko. Eta sekretu bat kontatzen dizuet... Argitxok [[Txikipedia:Euskara|euskaraz]] egiten duzula ikusten badu, oso pozik jarriko da! Gure lagunak natura maite du, izan ere, zuhaitz eta lore asko dituen baso batean bizi da, horregatik natura zaintzen eta errespetatzen irakasten digu beti. Zenbat lagunduko digun Argitxok! == ZEIN DA ARGITXOREN HISTORIA? == Argitxo, iratxo bihurri eta atsegina da eta basoetan bizi zen Urrike sorginarekin. Haien magiari esker, basoko izakiak euskara ulertzen zuten, baina ahalmen hori galdu zutenean, Argitxo lokartu zen. Urte asko geroago, kriseilu baten argiak esnatu zuen, eta konturatu zen ikastola batean umeek euskaraz hitz egiten lagundu behar ziela. Sartzeko Unai izeneko ume baten motxilan ezkutatzea erabaki zuen. Hurrengo egunean, agertu zen bere hitz magikoak esanez: “Harri-murri, zapero-bero, egin euskaraz nik esan eta gero”. Ondoren, euskaraz hitz egiten hasi ziren konturatu gabe, eta beste umeei ere euskararen garrantzia erakutsi zien oparien truke eta ipuin zein abestietan agertuz. Ordutik, Argitxo gure artean bizi da ezkutuan, euskaraz jolasten eta hizkuntza sustatzen, hizkuntza maitatzen lagunduz. Euskera ez galtzeko haurrei laguntzea erabaki zuen. Kontakizunak mezu argia du: hizkuntza eta euskal kulturaren babesa belaunaldi berrien ahalegin bateratuaren araberakoa da. Argitxo itxaropenaren eta batasunaren sinbolo gisa agertzen da. == ZER EGITEN DU ARGITXO IKASTOLETAN? == Lehenik, euskararen sustapenean laguntzen digu. Argitxo ikasgela barruan eta kanpoan euskaraz hitz egitera animatzen digun sinboloa da. Lagun hurbila bezala aurkezten du bere burua eta hizkuntzaren ikaskuntzan egindako aurrerapenak ospatzen ditu. Bestalde, hizkuntzaz gain, errespetua, elkartasuna, adiskidetasuna eta tradizioekiko maitasuna bezalako balioak irakasteko tresna gisa erabiltzen dugu. Gainera, ipuin, jarduera eta material pedagogikoaren bidez, Argitxok euskara hizkuntza nagusi den ingurune bat sortzen du. Irudimena eta jakin-mina pizten ditu, pertsonai mitologikoa baitelako. Horrek motibazio handiagoa ematen du euskal hizkuntzarekin eta kulturarekin zerikusia duten jardueretan parte hartzeko. Azkenik, Argitxo ikastolen barruko festa-jardueretan egoten da, hala nola inauterietan, ipuin-kontalarietan edo eskola-jaietan. Bere presentzia giro alaia sustatzen du, eta komunitate- eta pertenentzia-zentzua indartzen du ctpj7jhrm1tvbfy8xs2aziqdztf70qb 9984834 9984832 2024-11-29T11:56:21Z Loreaktaldea 168645 9984834 wikitext text/x-wiki == {{Banner|ARGITXO.jpg|kokapena=}} == == NOR DA ARGITXO? == Argitxo iratxo magikoa da, txano gorria du, eta alderdi askotan lagundu ahal digu. Argitxori asko gustatzen zaio gure euskal kultura, horregatik asko ikusten dugu horrekin lotutako ekintzetan. Hizkuntza bakarra hitz egiten du, euskara, eta horregatik beti euskaraz hitz egin behar diogu ulertu ahal izateko. Eta sekretu bat kontatzen dizuet... Argitxok [[Txikipedia:Euskara|euskaraz]] egiten duzula ikusten badu, oso pozik jarriko da! Gure lagunak natura maite du, izan ere, zuhaitz eta lore asko dituen baso batean bizi da, horregatik natura zaintzen eta errespetatzen irakasten digu beti. Zenbat lagunduko digun Argitxok! == ZEIN DA ARGITXOREN HISTORIA? == Argitxo, iratxo bihurri eta atsegina da eta basoetan bizi zen Urrike sorginarekin. Haien magiari esker, basoko izakiak euskara ulertzen zuten, baina ahalmen hori galdu zutenean, Argitxo lokartu zen. Urte asko geroago, kriseilu baten argiak esnatu zuen, eta konturatu zen ikastola batean umeek euskaraz hitz egiten lagundu behar ziela. Sartzeko Unai izeneko ume baten motxilan ezkutatzea erabaki zuen. Hurrengo egunean, agertu zen bere hitz magikoak esanez: “Harri-murri, zapero-bero, egin euskaraz nik esan eta gero”. Ondoren, euskaraz hitz egiten hasi ziren konturatu gabe, eta beste umeei ere euskararen garrantzia erakutsi zien oparien truke eta ipuin zein abestietan agertuz. Ordutik, Argitxo gure artean bizi da ezkutuan, euskaraz jolasten eta hizkuntza sustatzen, hizkuntza maitatzen lagunduz. Euskera ez galtzeko haurrei laguntzea erabaki zuen. Kontakizunak mezu argia du: hizkuntza eta euskal kulturaren babesa belaunaldi berrien ahalegin bateratuaren araberakoa da. Argitxo itxaropenaren eta batasunaren sinbolo gisa agertzen da. == ZER EGITEN DU ARGITXO IKASTOLETAN? == Lehenik, euskararen sustapenean laguntzen digu. Argitxo ikasgela barruan eta kanpoan euskaraz hitz egitera animatzen digun sinboloa da. Lagun hurbila bezala aurkezten du bere burua eta hizkuntzaren ikaskuntzan egindako aurrerapenak ospatzen ditu. Bestalde, hizkuntzaz gain, errespetua, elkartasuna, adiskidetasuna eta tradizioekiko maitasuna bezalako balioak irakasteko tresna gisa erabiltzen dugu. Gainera, ipuin, jarduera eta material pedagogikoaren bidez, Argitxok euskara hizkuntza nagusi den ingurune bat sortzen du. Irudimena eta jakin-mina pizten ditu, pertsonai mitologikoa baitelako. Horrek motibazio handiagoa ematen du euskal hizkuntzarekin eta kulturarekin zerikusia duten jardueretan parte hartzeko. Azkenik, Argitxo ikastolen barruko festa-jardueretan egoten da, hala nola inauterietan, ipuin-kontalarietan edo eskola-jaietan. Bere presentzia giro alaia sustatzen du, eta komunitate- eta pertenentzia-zentzua indartzen du 4uu7zglvpb4b02797x8geyucqmrfvjg 9984843 9984834 2024-11-29T11:57:24Z Loreaktaldea 168645 9984843 wikitext text/x-wiki == {{Banner|ARGITXO.jpg}} == == NOR DA ARGITXO? == Argitxo iratxo magikoa da, txano gorria du, eta alderdi askotan lagundu ahal digu. Argitxori asko gustatzen zaio gure euskal kultura, horregatik asko ikusten dugu horrekin lotutako ekintzetan. Hizkuntza bakarra hitz egiten du, euskara, eta horregatik beti euskaraz hitz egin behar diogu ulertu ahal izateko. Eta sekretu bat kontatzen dizuet... Argitxok [[Txikipedia:Euskara|euskaraz]] egiten duzula ikusten badu, oso pozik jarriko da! Gure lagunak natura maite du, izan ere, zuhaitz eta lore asko dituen baso batean bizi da, horregatik natura zaintzen eta errespetatzen irakasten digu beti. Zenbat lagunduko digun Argitxok! == ZEIN DA ARGITXOREN HISTORIA? == Argitxo, iratxo bihurri eta atsegina da eta basoetan bizi zen Urrike sorginarekin. Haien magiari esker, basoko izakiak euskara ulertzen zuten, baina ahalmen hori galdu zutenean, Argitxo lokartu zen. Urte asko geroago, kriseilu baten argiak esnatu zuen, eta konturatu zen ikastola batean umeek euskaraz hitz egiten lagundu behar ziela. Sartzeko Unai izeneko ume baten motxilan ezkutatzea erabaki zuen. Hurrengo egunean, agertu zen bere hitz magikoak esanez: “Harri-murri, zapero-bero, egin euskaraz nik esan eta gero”. Ondoren, euskaraz hitz egiten hasi ziren konturatu gabe, eta beste umeei ere euskararen garrantzia erakutsi zien oparien truke eta ipuin zein abestietan agertuz. Ordutik, Argitxo gure artean bizi da ezkutuan, euskaraz jolasten eta hizkuntza sustatzen, hizkuntza maitatzen lagunduz. Euskera ez galtzeko haurrei laguntzea erabaki zuen. Kontakizunak mezu argia du: hizkuntza eta euskal kulturaren babesa belaunaldi berrien ahalegin bateratuaren araberakoa da. Argitxo itxaropenaren eta batasunaren sinbolo gisa agertzen da. == ZER EGITEN DU ARGITXO IKASTOLETAN? == Lehenik, euskararen sustapenean laguntzen digu. Argitxo ikasgela barruan eta kanpoan euskaraz hitz egitera animatzen digun sinboloa da. Lagun hurbila bezala aurkezten du bere burua eta hizkuntzaren ikaskuntzan egindako aurrerapenak ospatzen ditu. Bestalde, hizkuntzaz gain, errespetua, elkartasuna, adiskidetasuna eta tradizioekiko maitasuna bezalako balioak irakasteko tresna gisa erabiltzen dugu. Gainera, ipuin, jarduera eta material pedagogikoaren bidez, Argitxok euskara hizkuntza nagusi den ingurune bat sortzen du. Irudimena eta jakin-mina pizten ditu, pertsonai mitologikoa baitelako. Horrek motibazio handiagoa ematen du euskal hizkuntzarekin eta kulturarekin zerikusia duten jardueretan parte hartzeko. Azkenik, Argitxo ikastolen barruko festa-jardueretan egoten da, hala nola inauterietan, ipuin-kontalarietan edo eskola-jaietan. Bere presentzia giro alaia sustatzen du, eta komunitate- eta pertenentzia-zentzua indartzen du kb06at4dzeps7km3ge4bxu4erk8v8ou 0 1215751 9984839 2024-11-29T11:57:02Z Artegia 65203 Orri berria: «'''Harald II.a Norvegiakoa''' edo '''Harald Larru Grisekoa''' (c. [[935]] – c. [[970]]) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 961etik hil zen arte. [[Erik I.a Norvegiakoa|Erik I.a]] eta Gunnhilden ([[Harald Blåtand]]en arreba) semea eta [[Harald I.a Norvegiakoa|Harald I.aren]] biloba izan zen. Erik hil ondoren, Harald anaiekin eta osaba Harald Blåtandekin aliatu zen [[Haakon I.a Norvegiakoa|Haakon I.aren]] aurka. Bere boterea sendotu zuen tokiko hainbat agintari hilez eta...» 9984839 wikitext text/x-wiki '''Harald II.a Norvegiakoa''' edo '''Harald Larru Grisekoa''' (c. [[935]] – c. [[970]]) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 961etik hil zen arte. [[Erik I.a Norvegiakoa|Erik I.a]] eta Gunnhilden ([[Harald Blåtand]]en arreba) semea eta [[Harald I.a Norvegiakoa|Harald I.aren]] biloba izan zen. Erik hil ondoren, Harald anaiekin eta osaba Harald Blåtandekin aliatu zen [[Haakon I.a Norvegiakoa|Haakon I.aren]] aurka. Bere boterea sendotu zuen tokiko hainbat agintari hilez eta merkataritzaren kontrola lortu zuen Norvegiako kostaldean. Errusiatik iparralderako espedizio bikingoa ere egin zuen. Horrela Harald Blåtandenganako menpekotasunetik libratzea lortu zuen. 970ean Danimarkan hil zen [[Haakon Jarl]] Harald Blåtanden aliatuak antolatutako segada batean. {{bizialdia|935eko|970eko|Harald 02}} bw4t9ck86lkbzkckedbbgabdi8n9shx 9984845 9984839 2024-11-29T11:58:12Z Artegia 65203 9984845 wikitext text/x-wiki '''Harald II.a Norvegiakoa''' edo '''Harald Larru Grisekoa''' ''Haraldr gráfeldr'' (c. [[935]] – c. [[970]]) [[Norvegia]]ko erregea izan zen 961etik hil zen arte. [[Erik I.a Norvegiakoa|Erik I.a]] eta Gunnhilden ([[Harald Blåtand]]en arreba) semea eta [[Harald I.a Norvegiakoa|Harald I.aren]] biloba izan zen. Erik hil ondoren, Harald anaiekin eta osaba Harald Blåtandekin aliatu zen [[Haakon I.a Norvegiakoa|Haakon I.aren]] aurka. Bere boterea sendotu zuen tokiko hainbat agintari hilez eta merkataritzaren kontrola lortu zuen Norvegiako kostaldean. Errusiatik iparralderako espedizio bikingoa ere egin zuen. Horrela Harald Blåtandenganako menpekotasunetik libratzea lortu zuen. 970ean Danimarkan hil zen [[Haakon Jarl]] Harald Blåtanden aliatuak antolatutako segada batean. {{bizialdia|935eko|970eko|Harald 02}} 29p9vihpgiipesgbso5kuyf3vy2cpos